Opheusden, v2 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...
Opheusden, v2 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...
Opheusden, v2 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
5 Jager in de Betuwe<br />
vanaf 1761<br />
dec. 1770<br />
vanaf 1775<br />
vóór 1787<br />
Gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> voor 1835<br />
Gijsbert Jager woont in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
Dijkdoorbraak tuss<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Lakemond<br />
Anneke Dirks d. Hartog woont in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
Klaas Jager, de <strong>vader</strong> van Gijsbert, overled<strong>en</strong><br />
1795 Einde Republiek der Zev<strong>en</strong> Ver<strong>en</strong>igde<br />
Nederland<strong>en</strong>, instelling Bataafse Republiek<br />
1796 Inkwartiering Engelse soldat<strong>en</strong><br />
1797 Gijsbert Jager koopt boerderij de Park<br />
1798-1808 Gijsbert Jager commissaris voor huwelijkszak<strong>en</strong><br />
1801 Gezin Gijsbert Jager verhuist naar Kester<strong>en</strong><br />
18 aug. 1801 Klaas Jager gebor<strong>en</strong>, zoon van Gijsbert<br />
Jager <strong>en</strong> Anneke Dirks d<strong>en</strong> Hartog<br />
16 okt. 1801 Einde Bataafse Republiek, instelling Bataafse<br />
Gem<strong>en</strong>ebest<br />
1 aug. 1803 Dirk Jager gebor<strong>en</strong>, zoon van Gijsbert Jager<br />
<strong>en</strong> Anneke Dirks d<strong>en</strong> Hartog<br />
5 juni 1806 Einde Bataafse Gem<strong>en</strong>ebest, instelling van<br />
het Koninkrijk Holland<br />
29 sep. 1808 Evertje Stoffel<strong>en</strong> van het Klooster, de moeder<br />
van Gijsbert Jager, overled<strong>en</strong><br />
21 jan. 1809 Gijsbert Jager overled<strong>en</strong><br />
30 jan. 1809 Dijkdoorbraak bij Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Oosterhout<br />
17 juni 1810 Anneke d<strong>en</strong> Hartog hertrouwt Cornelis Verwoert<br />
9 juli 1810 Einde koninkrijk Holland, annexatie door<br />
Frankrijk<br />
21 nov. 1813 Einde Franse overheersing, installatie onafhankelijke<br />
regering Vorst<strong>en</strong>dom der Nederland<strong>en</strong><br />
23 mei 1814 Laatste steunpunt Napoleon valt (Delfzijl),<br />
troep<strong>en</strong> gaan via Nijmeg<strong>en</strong> naar Frankrijk<br />
29 mei 1814 Inkwartiering terugtrekk<strong>en</strong>de Franse soldat<strong>en</strong><br />
16 maart Instelling Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk der Nederland<strong>en</strong><br />
1815<br />
18 juni 1815 Viering Waterloodag<br />
23 aug. 1828 Klaas Jager trouwt Elisabeth Hermina van<br />
Dodeweerd<br />
4 okt. 1830 België roept onafhankelijkheid uit, instelling<br />
Koninkrijk der Nederland<strong>en</strong><br />
29 juni 1833 Johanna Wevers gebor<strong>en</strong><br />
1832-35 Gezin Klaas Jager verhuist van Kester<strong>en</strong><br />
naar Lakemond<br />
Oppervlakte<br />
Bevolking<br />
Structuur<br />
Geme<strong>en</strong>te<br />
Economie<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> in 1835<br />
1.700 ha.<br />
Ca. 1.200 inwoners in ruim 200 huiz<strong>en</strong><br />
Poldergebied<br />
Vanaf 1818 omvat de geme<strong>en</strong>te Kester<strong>en</strong> de<br />
dorp<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurt<strong>en</strong> Kester<strong>en</strong>, Leede, Oud<strong>en</strong>waard<br />
<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
Tuinbouw, boom- <strong>en</strong> fruitteelt, melkveehouderij<br />
<strong>en</strong> landbouw<br />
Gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> 1835 - 1864<br />
3 maart 1835 Marinus Jager gebor<strong>en</strong> in Lakemond<br />
ca. 1838 Gezin Klaas Jager verhuist van Lakemond<br />
naar <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
19 april 1839 Verdrag van Lond<strong>en</strong>: België wordt erk<strong>en</strong>d<br />
door Nederland<br />
1845 Runderpest in de Betuwe<br />
1845-46 Aardappelziekte in de Betuwe<br />
sep. 1854 Marinus Jager ingelijfd in Nationale Militie<br />
19 feb. 1855 Cornelis Verwoert overled<strong>en</strong><br />
10 maart 1855 Anneke Dirks d<strong>en</strong> Hartog overled<strong>en</strong><br />
29 juli 1855 ds. Adrianus van Herwaard<strong>en</strong> door bliksem<br />
gedood op de kansel<br />
... 1857 Marinus Jager komt uit Overasselt<br />
eind maart 1859 Johanna Wevers beseft dat ze zwanger is<br />
4 april 1859 Marinus Jager doet zijn geloofsbelijd<strong>en</strong>is<br />
1 okt. 1859 Marinus Jager <strong>en</strong> Johanna Wevers in ondertrouw<br />
12 okt. 1859 Ouderlijke toestemming tot het huwelijk<br />
13 okt. 1859 Marinus <strong>en</strong> Johanna trouw<strong>en</strong><br />
25 nov. 1859 Jacomina Jager gebor<strong>en</strong><br />
31 dec. 1859 Marinus Jager woont in bij zijn schoonouders<br />
3 mei 1861 Jacomina Jager overled<strong>en</strong><br />
26 mei 1862 Marinus Jager komt uit Heter<strong>en</strong><br />
25 nov.1862 Johanna Wevers overled<strong>en</strong><br />
19 juni 1863 Marinus Jager vertrekt naar Hemm<strong>en</strong><br />
11 april 1864 Marinus Jager vertrekt met attestatie naar<br />
Zett<strong>en</strong><br />
Het dorp <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
Bestuurlijk is <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> sedert 1818 ingedeeld bij de<br />
geme<strong>en</strong>te Kester<strong>en</strong>. Daaronder vall<strong>en</strong>, naast Kester<strong>en</strong>,<br />
ook de buurtschapp<strong>en</strong> Leede <strong>en</strong> Oudewaard.<br />
In het derde dec<strong>en</strong>nium van de 19 de eeuw ligt <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
er bij zoals het er het al eeuw<strong>en</strong> ligt: e<strong>en</strong> agrarisch<br />
dorp t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de Nederrijn, lichtelijk geïsoleerd<br />
van andere dorp<strong>en</strong>. Daarin vormt <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> overig<strong>en</strong>s<br />
ge<strong>en</strong> uitzondering met andere dorp<strong>en</strong> in dit gebied want<br />
de infrastructuur op kleigrond<strong>en</strong> is altijd vol belemmering<strong>en</strong>.<br />
Hier heeft vruchtbare grond e<strong>en</strong> prijs. E<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>bui<br />
kan de doorgaande weg zomaar verander<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
onbegaanbare weg want er was niets bestraat.<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> ligt op twee doorgaande postroutes. In de<br />
zomer gaat de route Nijmeg<strong>en</strong> Utrecht via L<strong>en</strong>t, Slijk-<br />
Ewijk, over de Waalbandijk naar Dodewaard, Dalwag<strong>en</strong>,<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, Amerong<strong>en</strong>, Werkhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht. De<br />
route Arnhem Utrecht neemt juist de Rijnbandijk <strong>en</strong> komt<br />
via Eld<strong>en</strong>, Heter<strong>en</strong>, Randwijk bij <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, voor zover<br />
deze route niet via het Lexkesveer, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Rh<strong>en</strong><strong>en</strong> werd g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dan gaat het verder zoals de<br />
Nijmeegse postroute. De route over de dijk is vol gevar<strong>en</strong>.<br />
De lastig w<strong>en</strong>dbare postwag<strong>en</strong> volgt e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kelsporig<br />
pad <strong>en</strong> heeft veel last van zijwind.<br />
Herberg de Zwaan - Jan Stoffel<strong>en</strong> van Klooster is er in<br />
1810 uitbater - ligt strategisch aan de route. In de Zwaan<br />
word<strong>en</strong> verkoping<strong>en</strong> <strong>en</strong> veiling<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> 1 , <strong>en</strong> er vergadert<br />
het geme<strong>en</strong>tebestuur. In de buurt zijn er nog<br />
talloze andere logies <strong>en</strong> stallings mogelijkhed<strong>en</strong> als de<br />
oversteek ev<strong>en</strong> niet mogelijk is. Jan Stoffel<strong>en</strong> is oom van<br />
de straks t<strong>en</strong> tonele te voer<strong>en</strong> Gijsbert Jager.<br />
In december 1770 bezwijkt ’s nachts de dijk tuss<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> Heter<strong>en</strong> ter hoogte van e<strong>en</strong> eerdere doorbraak.<br />
2 In mei 1796 zijn Engelse soldat<strong>en</strong> korte tijd in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> waarbij veel schade wordt aangericht. Daar-
Jager in de Betuwe 5-2<br />
bij gaat ondermeer het huis van Willem van Drumpt <strong>en</strong><br />
Yda Jager (Va,2) in de Capelstraat in vlamm<strong>en</strong> op. 3 De<br />
naastgeleg<strong>en</strong> brouwerij blijft gespaard. Gelukkig maar!<br />
In de Dalwag<strong>en</strong>seweg wordt tol gehev<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />
van het wegonderhoud. In 1807 is de tol nog in bedrijf <strong>en</strong><br />
bij Claas Lagerwei te koop: “(...) d<strong>en</strong> tol van de landweg<br />
d<strong>en</strong> Dalwag<strong>en</strong>, tussch<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Dodewaard<br />
(...)”. 4<br />
Koning Lodewijk Napoleon br<strong>en</strong>gt er in 1808 e<strong>en</strong> bliksembezoek<br />
<strong>en</strong> overnacht in Neerrijn<strong>en</strong>. 5<br />
Op 30 januari 1809 raakt de Waal verstopt door <strong>en</strong>orme<br />
massa’s krui<strong>en</strong>d ijs, de dijk breekt door bij Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Oosterhout <strong>en</strong> zet de Betuwe blank. In <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> verdrink<strong>en</strong><br />
er vee, e<strong>en</strong> vrouw <strong>en</strong> twee kinder<strong>en</strong> aldus de<br />
krant. Er is natuurlijk schade aan huis, land <strong>en</strong> gewas<br />
ook al was het winter.<br />
In 1814, to<strong>en</strong> het Franse keizerrijk instortte, kreeg m<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>dtal Franse soldat<strong>en</strong> ingekwartierd die op<br />
terugtocht war<strong>en</strong> naar hun <strong>vader</strong>land. E<strong>en</strong> dergelijke<br />
gebeurt<strong>en</strong>is gaat altijd gepaard met onkost<strong>en</strong> <strong>en</strong> verstoring<br />
van het dagelijks lev<strong>en</strong>.<br />
In januari 1820 ontdooi<strong>en</strong> ijsophoping<strong>en</strong> in de Waal. De<br />
dijk<strong>en</strong> bij Nijmeg<strong>en</strong> overstrom<strong>en</strong> met geweld waarna de<br />
dijk bij Oosterhout het op drie plaats<strong>en</strong> begeeft. E<strong>en</strong><br />
gebied zo groot als Overbetuwe, Nederbetuwe <strong>en</strong> Tielerwaard<br />
staat blank. In <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> komt veel vee om. De<br />
postwag<strong>en</strong> wordt tijdelijk vervang<strong>en</strong> door vervoer per<br />
schuit. En zo kan de geschiedschrijving nog wel ev<strong>en</strong><br />
doorgaan met de ell<strong>en</strong>de van water.<br />
De inwoners zijn kerkelijk meelev<strong>en</strong>d. Van buit<strong>en</strong>af<br />
beschouwd heeft de kerkelijke mores e<strong>en</strong> stevige greep<br />
op het dagelijkse lev<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> heeft - ook binn<strong>en</strong> rechtzinnig<strong>en</strong><br />
in het algeme<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> reputatie van str<strong>en</strong>gheid<br />
<strong>en</strong> godvruchtig vertoon.<br />
Het kerkgebouw verkeert rond 1825 in e<strong>en</strong> bouwvallige<br />
staat; het dreigt zelfs in te stort<strong>en</strong>. In 1826 komt e<strong>en</strong><br />
gedeelte van e<strong>en</strong> gewelf naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>. De gelovig<strong>en</strong><br />
zijn niet bij machte voldo<strong>en</strong>de geld<strong>en</strong> te verzamel<strong>en</strong> om<br />
het bedehuis te herstell<strong>en</strong> 6 door “d<strong>en</strong> verachtelijke staat<br />
van d<strong>en</strong> landbouw, overstroming<strong>en</strong>, ongedierte, misgewas<br />
<strong>en</strong> vermeerdering van last<strong>en</strong>”, aldus e<strong>en</strong> analist uit<br />
die tijd.<br />
In 1828 wordt de bouw van e<strong>en</strong> nieuw schoolgebouw<br />
publiek aanbesteed onder afbraak van het oude. 7<br />
In de jar<strong>en</strong> dertig <strong>en</strong> veertig van de 19 de eeuw zijn er<br />
veel spanning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> vrijzinnige <strong>en</strong> rechtzinnige kerkgangers.<br />
Buit<strong>en</strong>kerkse sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met z.g.n. oef<strong>en</strong>aars<br />
(lek<strong>en</strong>predikers) <strong>en</strong> ultra rechtzinnige predikant<strong>en</strong><br />
trekk<strong>en</strong> veel publieke belangstelling. Er ontstaan relletjes<br />
tuss<strong>en</strong> de groep<strong>en</strong>. Daarover straks meer. De classis<br />
bemoeit zich er wel mee maar bereikt weinig. De burgerlijke<br />
overheid wordt steeds weer verrast <strong>en</strong> kan zonder<br />
politionele hulp van buit<strong>en</strong>af de rust niet handhav<strong>en</strong>.<br />
In de jar<strong>en</strong> 1845-46 zorgt e<strong>en</strong> aardappelziekte voor e<strong>en</strong><br />
omvangrijke ramp. Boer<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> er onder te lijd<strong>en</strong>,<br />
hun oogst<strong>en</strong> gaan verlor<strong>en</strong>. Arbeiders lijd<strong>en</strong> nog meer.<br />
Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong> kleine stukjes gepachte grond <strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> met behulp van zelfverbouwde aardappel<strong>en</strong> de<br />
wintermaand<strong>en</strong> doorkom<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> is gew<strong>en</strong>d driemaal<br />
daags aardappel<strong>en</strong> te et<strong>en</strong>. De Gelderse Maatschappij<br />
van Landbouw rapporteert in 1845 dat op kleigrond<strong>en</strong> de<br />
opbr<strong>en</strong>gst nihil is <strong>en</strong> op zandgrond<strong>en</strong> laag. Vel<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong><br />
groot gebrek, “grote schar<strong>en</strong> behoeftig<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> langs<br />
de huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> daaronder vele mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> jongeling<strong>en</strong> die<br />
nooit gebedeld hadd<strong>en</strong>“. In het naburige Dodewaard laat<br />
ds. Van Straat<strong>en</strong> in 1847 e<strong>en</strong> maand lang dagelijks soep<br />
bereid<strong>en</strong> <strong>en</strong> consumer<strong>en</strong> in de kerk<strong>en</strong>kamer. In 1845<br />
heerst er nog e<strong>en</strong> runderpest.<br />
De afwijzing waarmee m<strong>en</strong> maatschappelijke verandering<strong>en</strong><br />
tegemoet treedt, geldt niet voor de middel<strong>en</strong><br />
van bestaan. Dan ziet m<strong>en</strong> het belang van vernieuwing<br />
als toegevoegde waarde. Er is kleinschalige tuinbouw<br />
zoals tabaks-, hop- <strong>en</strong> bom<strong>en</strong>teelt. Landbouw <strong>en</strong> veeteelt<br />
zijn er ook maar hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> dominer<strong>en</strong>de omvang.<br />
Natuurlijk, zoals iedere Betuwse plaats, heeft m<strong>en</strong><br />
fruitbom<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruit in overvloed.<br />
In reclame over zichzelf profileert het dorp zich graag als<br />
volkrijk <strong>en</strong> ijverig. De <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>se bakker Dirk Roelofse<br />
biedt in 1814 zijn bakkerij te koop aan <strong>en</strong> schrijft:<br />
“(...) e<strong>en</strong> nieuw ruim <strong>en</strong> extra ter neering staande huis,<br />
met agterhuis <strong>en</strong> stalling<strong>en</strong>, aangelegd tot e<strong>en</strong> broodbakkerij,<br />
(met twee bak-ov<strong>en</strong>s,) waarin sedert zev<strong>en</strong><br />
jar<strong>en</strong>, die affaire <strong>en</strong> winkelneering, met veel succes is<br />
uitgeoef<strong>en</strong>d. Staande in het volkrijke dorp <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
(...)”. 8 Inderdaad veel gezinn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> talrijke<br />
kinderschare.<br />
De post van schoolmeester is vacant in 1807. De kerk<strong>en</strong>raad<br />
roept helemaal tot in het stadse Haarlem kandidat<strong>en</strong><br />
op. 9 Er zijn over de honderd kinder<strong>en</strong>, zo jubelt de<br />
advert<strong>en</strong>tie, die bijzonder leergierig zijn vooral in de<br />
winter. In de zomer moet<strong>en</strong> ze natuurlijk meehelp<strong>en</strong> op<br />
het land. E<strong>en</strong> schoolmeester is tev<strong>en</strong>s dorpsschrijver,<br />
koster <strong>en</strong> voorzanger in de kerk. E<strong>en</strong> verantwoordelijke<br />
post dus.<br />
1000 Franse soldat<strong>en</strong> ingekwartierd. Nederlandsche<br />
Staatscourant 1 juni 1814.<br />
Kerk van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> na restauratie oorlogsschade.
5-3 Jager in de Betuwe<br />
Gijsbert Jager Kzn.<br />
In deze omgeving komt Klaas Jager (VIIIa) in 1801 ter<br />
wereld als zoon van Gijsbert Jager (<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 1761 –<br />
Kester<strong>en</strong> 1809). Gijsbert is in 1793 getrouwd met Anneke<br />
d<strong>en</strong> Hartog (<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 1765 – Kester<strong>en</strong> 1855). 10<br />
Anneke’s broer Michiel is getrouwd met Grietje Jager<br />
(VIb,5), e<strong>en</strong> zuster van Gijsbert. De families Jager <strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong> Hartog zijn dus innig met elkaar verbond<strong>en</strong>.<br />
De D<strong>en</strong> Hartog’s behor<strong>en</strong> tot de agrarische notabel<strong>en</strong>.<br />
Door de omvang van hun bezit behor<strong>en</strong> zij tot de geërfd<strong>en</strong>.<br />
De geërfd<strong>en</strong> zijn deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die de dorpslast<strong>en</strong><br />
betal<strong>en</strong> <strong>en</strong> opkom<strong>en</strong> voor de instandhouding van kerk,<br />
school <strong>en</strong> arm<strong>en</strong>zorg. Zij zijn het die zich kunn<strong>en</strong> vrijmak<strong>en</strong><br />
voor functies in dorps- <strong>en</strong> kerkbestuur. In e<strong>en</strong> klein<br />
dorp zijn er gemakkelijk meer functies dan functionariss<strong>en</strong>.<br />
Als gevolg daarvan komt het bestuur neer op e<strong>en</strong><br />
beperkte groep <strong>en</strong> rak<strong>en</strong> belang<strong>en</strong> verstr<strong>en</strong>geld. Alles<br />
met het oog op het algeme<strong>en</strong> belang natuurlijk.<br />
Gijsbert is welgesteld <strong>en</strong> mag zich schar<strong>en</strong> onder de<br />
agrarische notabel<strong>en</strong>, al gebiedt de eerlijkheid te schrijv<strong>en</strong><br />
dat de pecunia van de D<strong>en</strong>-Hartog-kant komt want<br />
de Jager’s zijn van huis uit boer<strong>en</strong>arbeiders met weinig<br />
eig<strong>en</strong> grond; hooguit met e<strong>en</strong> keuterboerderij.<br />
In de optiek van die tijd ligt het voor de hand dat iemand<br />
als Gijsbert Jager (VIIa) commissaris voor huwelijkse<br />
zak<strong>en</strong> wordt. 11 M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die will<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> eerst<br />
bij hem langs <strong>en</strong> dan pas naar de kerk. Hij k<strong>en</strong>t de wettelijke<br />
voorwaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> de juiste formulering<strong>en</strong> om de<br />
verbint<strong>en</strong>is in e<strong>en</strong> juridisch kader te plaats<strong>en</strong>. Gijsbert<br />
bekleedt de functie van 1798 tot 1808. Zijn commissariaat<br />
gaat over de dorp<strong>en</strong> Kester<strong>en</strong>, <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, Leede &<br />
Oud<strong>en</strong>waard. Hij is de voorloper van de ambt<strong>en</strong>aar van<br />
de burgerlijke stand. In die zin is Gijsbert e<strong>en</strong> overgangsfiguur<br />
tuss<strong>en</strong> de nieuwe <strong>en</strong> de nieuwste tijd.<br />
Er is twijfel of Gijsbert wel echt schrijfvaardig is. Hij heeft<br />
schrijv<strong>en</strong> geleerd, zoveel is wel duidelijk. Er zijn e<strong>en</strong><br />
aantal ondertek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van akt<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d waarin hij niet<br />
verder komt dan het zett<strong>en</strong> van de initial<strong>en</strong> GI of GJ. 12<br />
Dat is wel meer dan het kruisje dat de ongeletterde<br />
pleegt te zett<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> handtek<strong>en</strong>ing is het ev<strong>en</strong>min.<br />
Gijsbert <strong>en</strong> zijn gezin zijn ingebed in het maatschappelijk<br />
lev<strong>en</strong> van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. M<strong>en</strong> gaat naar de kerk, houdt<br />
zich aan alle rituel<strong>en</strong> die er mee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>, trouwt<br />
er, laat er de kinder<strong>en</strong> dop<strong>en</strong>, <strong>en</strong>z. Gijsbert <strong>en</strong> Anneke<br />
word<strong>en</strong> lidmaat van de kerk op 1 oktober 1801, in Kester<strong>en</strong>.<br />
13 Het huwelijk Jager - D<strong>en</strong> Hartog duurde 13 jaar<br />
<strong>en</strong> wordt gezeg<strong>en</strong>d met vijf kinder<strong>en</strong>. Dat is maar weinig<br />
als m<strong>en</strong> bed<strong>en</strong>kt dat aan de verwekking van de eerste<br />
ruim voor het huwelijk werd gewerkt. De eerste drie<br />
overlijd<strong>en</strong> jong of in hun ti<strong>en</strong>erjar<strong>en</strong>.<br />
De aangestipte ‘vroegtijdige bijslaap’ of ‘ontijdige bijslaap’<br />
wordt in deze streek als e<strong>en</strong> ernstige zonde opgevat.<br />
Het kwam echter zo veel voor dat de kerk<strong>en</strong>raad het<br />
er druk mee moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad. In deze familie Jager<br />
kan m<strong>en</strong> haast wel sprek<strong>en</strong> van bijslaap-traditie<br />
zoals verderop steeds zal blijk<strong>en</strong>.<br />
In 1797 kop<strong>en</strong> Gijsbert <strong>en</strong> Anneke de boerderij de Park<br />
van de erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>eraal-majoor James Gordon<br />
14 <strong>en</strong> zijn douairière Johanna <strong>Maria</strong> Heijd<strong>en</strong>rijk, e<strong>en</strong><br />
aantal percel<strong>en</strong> boomgaard <strong>en</strong> e<strong>en</strong> weiland in Kester<strong>en</strong>.<br />
Er word<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de hypothek<strong>en</strong> gevestigd. Nieuwe<br />
percel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> weer verkocht <strong>en</strong> l<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> aangegaan.<br />
Er ontstaat de indruk dat het bedrijf niet zo lekker loopt<br />
of dat m<strong>en</strong> bezig is percel<strong>en</strong> efficiënt bij elkaar te voeg<strong>en</strong>.<br />
In 1801 verhuist het gezin naar de Park, waarschijnlijk<br />
omdat pas nu de laatste pachter aan het einde<br />
van e<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>d contract komt.<br />
In deze boerderij word<strong>en</strong> de twee jongste kinder<strong>en</strong> Klaas<br />
<strong>en</strong> Dirk gebor<strong>en</strong>. Klaas is vernoemd naar de groot<strong>vader</strong><br />
van <strong>vader</strong>s kant Klaas Jager (VIb) 15 <strong>en</strong> Dirk naar de<br />
andere groot<strong>vader</strong> Dirk d<strong>en</strong> Hartog 16 , eig<strong>en</strong>aar van de<br />
bouwhof de Ham.<br />
Gijsbert overlijdt plotseling in 1809, volg<strong>en</strong>s de auteur 47<br />
jaar oud, volg<strong>en</strong>s zijn doodakte 45 jaar. 17 Hij wordt begrav<strong>en</strong><br />
in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> laat zijn vrouw met twee jonge<br />
kinder<strong>en</strong> achter. De januaridag<strong>en</strong> zijn sterv<strong>en</strong>skoud. De<br />
vochtige klei is decimeters diep keihard bevror<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
graf moet met houwel<strong>en</strong> uitgehakt word<strong>en</strong>. Eindelijk kan<br />
op vrijdag 27 januari 1809 zijn kist word<strong>en</strong> neergelat<strong>en</strong>.<br />
Drie dag<strong>en</strong> later loopt het dorp onder <strong>en</strong> kan het graf<br />
lange tijd niet bezocht word<strong>en</strong>. Naar verwachting word<strong>en</strong><br />
de verse grav<strong>en</strong> met ballast verzwaard om opdrijv<strong>en</strong> van<br />
kist<strong>en</strong> te vermijd<strong>en</strong>.<br />
De kinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> twee voogd<strong>en</strong> uit de familie toegewez<strong>en</strong><br />
18 , de ooms H<strong>en</strong>drik Jager (VIIb) 19 <strong>en</strong> Jan d<strong>en</strong><br />
Hartog. 20 Anneke d<strong>en</strong> Hartog wordt op veel te jonge<br />
leeftijd weduwe <strong>en</strong> hertrouwt dan ook in 1810 met Cornelis<br />
Verwoert. In 1829 won<strong>en</strong> zij in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>; de<br />
kinder<strong>en</strong> zijn de deur uit. Ze houd<strong>en</strong> er nog e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stmeid<br />
op na, Jacoba van d<strong>en</strong> Berg 21 , waaruit af te leid<strong>en</strong><br />
valt dat m<strong>en</strong> op stand woont. Uit dit huwelijk zijn ge<strong>en</strong><br />
Ca. 1930: kerk van Kester<strong>en</strong> met links de pastorie.<br />
1832. Bouwhof de Park op de kadastrale kaart, op de gr<strong>en</strong>s<br />
met <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.
Jager in de Betuwe 5-4<br />
kinder<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Cornelis Verwoert overlijdt op 80 jarige<br />
leeftijd. 22 Zijn overlijd<strong>en</strong> wordt aangegev<strong>en</strong> door Klaas<br />
<strong>en</strong> Dirk Jager. Zij noem<strong>en</strong> zich ‘zoon’ van hun stief<strong>vader</strong>.<br />
Daaruit kan m<strong>en</strong> afleid<strong>en</strong> dat Cornelis goed voor h<strong>en</strong><br />
heeft gezorgd.<br />
De beide broertjes groei<strong>en</strong> dus op met e<strong>en</strong> goede stief<strong>vader</strong>,<br />
word<strong>en</strong> nauwlett<strong>en</strong>d behoed door de voogd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hecht span voor hun verdere lev<strong>en</strong>. Klaas<br />
(VIIIa) <strong>en</strong> Dirk (VIIIb) comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong> de dreig<strong>en</strong>de uitdunning<br />
van het geslacht met e<strong>en</strong> ruime kinderschare. Klaas<br />
Jager (Kester<strong>en</strong> 1801 – <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 1872) had acht<br />
kinder<strong>en</strong> die all<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. Broer Dirk (Kester<strong>en</strong><br />
1803 – Kester<strong>en</strong> 1863) had er liefst ti<strong>en</strong>.<br />
Klaas Jager Gzn.<br />
Klaas (VIIIa) wordt gebor<strong>en</strong> op dinsdag 18 augustus<br />
1801 in Kester<strong>en</strong> op boerderij de Park <strong>en</strong> gedoopt in de<br />
kerk aldaar op zondag de 23 ste . Hij groeit op in Kester<strong>en</strong>.<br />
Hij wordt ingeschrev<strong>en</strong> voor de Nationale Militie in het<br />
lichtingsjaar 1820 <strong>en</strong> ingeloot met nr. 7.<br />
Zo’n laag nummer biedt grote kans op werkelijke di<strong>en</strong>st<br />
maar hij weet die te ruil<strong>en</strong> met iemand anders door nummerwisseling;<br />
wie <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> welke vergoeding is overig<strong>en</strong>s<br />
niet bek<strong>en</strong>d. 23 Gewap<strong>en</strong>de conflict<strong>en</strong> zijn er geregeld<br />
in Europa; het conflict met België is net achter de<br />
rug. 24 Dat maakt de di<strong>en</strong>stplicht tot e<strong>en</strong> risicovolle periode,<br />
zeker voor zo’n uitgedunde familie.<br />
Klaas Jager heeft voldo<strong>en</strong>de bezitting<strong>en</strong> geërfd om e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> bedrijf te beginn<strong>en</strong>. In diverse akt<strong>en</strong> van de burgerlijke<br />
stand laat hij talrijke beroep<strong>en</strong> noter<strong>en</strong> zoals<br />
landbouwer (1828) <strong>en</strong> landman te Kester<strong>en</strong> (1830-32),<br />
koopman in Lakemond (1835), tabaksplanter te <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
(1836-65).<br />
Op 23 augustus 1828 trouwt hij in Kester<strong>en</strong> de vier jaar<br />
jongere Elisabeth Hermina van Dodeweerd. Zij is dochter<br />
van Teunis Dodeweerd, landbouwer in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>Maria</strong> van Doorn. Het stel beschikt nog niet over e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> woning <strong>en</strong> vindt onderdak bij de ouders van Elisabeth<br />
Hermina, in huis nr. 29 te Kester<strong>en</strong>.<br />
Bij de volkstelling van 1829 won<strong>en</strong> zij er nog steeds in. 26<br />
Opmerkelijk is dat Klaas Jager pas in 1836 zijn geloofsbelijd<strong>en</strong>s<br />
doet. 27 Hij is dan al 35 jaar, normaal doet m<strong>en</strong><br />
dat veel eerder. Blijkbaar zag hij ‘het licht’ pas op latere<br />
leeftijd. Gaande ontpopt hij zich meer <strong>en</strong> meer als verteg<strong>en</strong>woordiger<br />
van de str<strong>en</strong>ge moraal.<br />
De nam<strong>en</strong> van de kinder<strong>en</strong> na Gijsbert Cornelis word<strong>en</strong><br />
hier kortelings vermeld. Teunis <strong>en</strong> Derk word<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong><br />
in Kester<strong>en</strong>. Tuss<strong>en</strong> 1832 <strong>en</strong> 1835 verhuist Klaas naar<br />
Lakemond. Daar wordt het vierde kind gebor<strong>en</strong>: Marinus.<br />
Klaas verhuist rond 1838 naar <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong><br />
betrekt mete<strong>en</strong> of na <strong>en</strong>ige tijd huis nr. 2. Daar word<strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong> Ar<strong>en</strong>d, <strong>Maria</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte Wilhelmina Mouritsia.<br />
Verderop zal uitgezocht word<strong>en</strong> waar het huis ligt.<br />
Deze gegev<strong>en</strong>s ton<strong>en</strong> dat Klaas <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> na zijn<br />
huwelijk zijn geboortedorp heeft ingeruild voor Lakemond.<br />
Daar woont hij slechts e<strong>en</strong> paar jaar <strong>en</strong> verruilt<br />
die plaats dan voor <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Red<strong>en</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong> nooit<br />
g<strong>en</strong>oemd in de burgerlijke stand. Opvall<strong>en</strong>d is de parallel<br />
tuss<strong>en</strong> woonplaats <strong>en</strong> beroep. In zijn Kester<strong>en</strong>se tijd is<br />
hij landbouwer. Dit landwerk zegt hij vaarwel door zich te<br />
richt<strong>en</strong> op handel. Dat lijkt niet het succes gebracht te<br />
hebb<strong>en</strong> waarop wordt gehoopt. Waarin hij koopman is<br />
valt zo niet te zegg<strong>en</strong>. Gebruikelijke handel kan varieër<strong>en</strong><br />
van fruit, bom<strong>en</strong> tot vee of landbouwproduct<strong>en</strong>, of<br />
zomaar wat scharrel<strong>en</strong>. Alles is in principe mogelijk.<br />
De tabaksteelt is omvangrijk in bijvoorbeeld Heter<strong>en</strong>, wat<br />
minder in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Vanaf 1840 noemt Klaas zich<br />
tabaksplanter. Dat is hij de rest van zijn lev<strong>en</strong> geblev<strong>en</strong>.<br />
Heel opmerkelijk: zoals diverse ander<strong>en</strong> heeft Klaas in<br />
1839 e<strong>en</strong> schaapsherder inwon<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> moest die<br />
voor zijn schap<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> waarvan de mest wordt b<strong>en</strong>ut<br />
om de tabaksgroei te bevorder<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aanwijzing voor<br />
de stand waarin m<strong>en</strong> leeft is de inwon<strong>en</strong>de di<strong>en</strong>stmeid.<br />
de 18 jarige Megchel Roelofse. In 1849 werkt er e<strong>en</strong><br />
andere di<strong>en</strong>stmeid, de 17 jarige Cornelia van de Voor<strong>en</strong>.<br />
Zij aanvaardt in mei 1850 e<strong>en</strong> andere di<strong>en</strong>st.<br />
Daar wordt hun eerste kind op 8 december 1828 gebor<strong>en</strong>;<br />
inderdaad e<strong>en</strong> gevolg van vroegtijdige bijslaap. Het<br />
kind ontvangt de nam<strong>en</strong> Gijsbert Cornelis. 25 De eerste<br />
naam is e<strong>en</strong> vernoeming naar de groot<strong>vader</strong> van <strong>vader</strong>s<br />
kant. De tweede voornaam kwam drie g<strong>en</strong>eraties hiervoor<br />
nog voor bij de Jagers. De Van Dodeweerds hebb<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> naamtraditie met Cornelis. De tweede voornaam<br />
is dus fantasie. Er volg<strong>en</strong> nog zev<strong>en</strong> andere kinder<strong>en</strong>.<br />
Sommig<strong>en</strong> pass<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> mogelijke vernoemtraditie,<br />
ander<strong>en</strong> juist niet. Het gaat misschi<strong>en</strong> te ver om<br />
nu te m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat Klaas Jager e<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordiger is<br />
van de nieuwste tijd waarin vele eeuw<strong>en</strong>oude tradities<br />
op de schop gaan. Opvall<strong>en</strong>d is het wel.<br />
Handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van Klaas Jager uit 1826. BS Kester<strong>en</strong><br />
1826.<br />
Ca. 1912. Plukk<strong>en</strong> van tabak in de Betuwe. Op de achtergrond<br />
e<strong>en</strong> tabaksschuur voor het drog<strong>en</strong> van het blad.<br />
Nationaal Archief, fotograaf onbek<strong>en</strong>d.
5-5 Jager in de Betuwe<br />
Tabaksteelt in de Betuwe<br />
De commerciële tabaksteelt komt vanaf midd<strong>en</strong> 17 de<br />
eeuw voor in de Betuwe. Het tel<strong>en</strong> van tabak was to<strong>en</strong><br />
iets nieuws in de landbouw. Het kon zich zo goed verbreid<strong>en</strong><br />
omdat de vraag naar tabak groot was. M<strong>en</strong> was<br />
in Nederland echter sterk afhankelijk van de weersomstandighed<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de groei. Dit bepaalde mede de<br />
hoeveelheid <strong>en</strong> de kwaliteit.<br />
Tabak wordt in de koude grond gezaaid, meestal rond<br />
half april. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor de Nederlandse tabaksteelt<br />
is de zware bemesting met verse paard<strong>en</strong>mest ev<strong>en</strong>tueel<br />
gem<strong>en</strong>gd met schap<strong>en</strong>mest <strong>en</strong> bebouwing op hetzelfde<br />
stuk land, jaar in, jaar uit. De plant vergt veel verzorging:<br />
bemest<strong>en</strong>, wied<strong>en</strong>, bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> uitdrog<strong>en</strong>,<br />
aftopp<strong>en</strong>, uitlopers diev<strong>en</strong> <strong>en</strong> oogst<strong>en</strong>. Aanplant<br />
vindt plaats op apart ingerichte veld<strong>en</strong>, achter huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
als onderbegroeiing van boomgaard<strong>en</strong>.<br />
Tabaksblad is rijp voor de oogst wanneer de plant bloeit.<br />
In juni wordt de top uit de plant<strong>en</strong> gebrok<strong>en</strong> zodat ze niet<br />
te hoog word<strong>en</strong>. De plant krijgt hierdoor zijscheut<strong>en</strong> die<br />
ook word<strong>en</strong> verwijderd. Het uitbrek<strong>en</strong> van zijscheut<strong>en</strong> –<br />
ook zuigers of diev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd – heet ‘diev<strong>en</strong>’. Dit werk<br />
moet e<strong>en</strong> tabaksboer de hele zomer herhal<strong>en</strong> om zo tot<br />
de beste tabak te kom<strong>en</strong>. Er groei<strong>en</strong> 12 tot 15 goede<br />
blader<strong>en</strong> aan de plant waarvan de onderste <strong>en</strong> de grootste<br />
in juli <strong>en</strong> augustus word<strong>en</strong> geplukt. Het blad hogerop<br />
aan de st<strong>en</strong>gel wordt pas in september geplukt.<br />
In de Franse tijd k<strong>en</strong>t de tabaksteelt e<strong>en</strong> opleving als gevolg<br />
van stagner<strong>en</strong>de aanvoer van Amerikaanse tabak.<br />
In het tweede <strong>en</strong> derde dec<strong>en</strong>nium wordt wel gemeld dat<br />
tabaksteelt e<strong>en</strong> kwijn<strong>en</strong>d bestaan lijdt. Buit<strong>en</strong>landse<br />
tabak herovert zijn markt<strong>en</strong> na het verdwijn<strong>en</strong> van het<br />
Contin<strong>en</strong>tale Stelsel.<br />
Van geplukte blader<strong>en</strong> wordt de midd<strong>en</strong>nerf doorsned<strong>en</strong><br />
waarna de blad<strong>en</strong> te drog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gehang<strong>en</strong> aan spijl<strong>en</strong>.<br />
Aanvankelijk gebeurt dat in de huiz<strong>en</strong> van de tabakstelers,<br />
in koestall<strong>en</strong> <strong>en</strong> zolders. Later word<strong>en</strong> er<br />
speciale tabaksschur<strong>en</strong> gebouwd. Om het drog<strong>en</strong> te<br />
versnell<strong>en</strong> stookt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vuurtje in de schuur al is dat<br />
wel gevaarlijk. Als de blader<strong>en</strong> droog zijn zorgt ferm<strong>en</strong>tatie<br />
ervoor dat het tabaksblad pas 'echt' tabak wordt;<br />
het blad moet glanz<strong>en</strong>d <strong>en</strong> elastisch zijn.<br />
Al met al is de tabaksteelt arbeidsint<strong>en</strong>sief. Omwille van<br />
de mest gaat de teelt vaak sam<strong>en</strong> met het houd<strong>en</strong> van<br />
schap<strong>en</strong> of ander vee. Telers kunn<strong>en</strong> er, ondanks de<br />
risico's, goed aan verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. De provinciale overheid<br />
pikt e<strong>en</strong> graantje mee door het heff<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kwartiersimpost<br />
op de oogst, die m<strong>en</strong> moet lat<strong>en</strong> weg<strong>en</strong> in de publieke<br />
tabakswaag. 28 Dat is meestal ge<strong>en</strong> apart gebouwtje<br />
maar e<strong>en</strong> locale boer met e<strong>en</strong> weegschaal die de<br />
heffing van de impost heeft gepacht. Makelaars of commissionairs<br />
kop<strong>en</strong> de oogst<strong>en</strong>. Het zijn meestal Amsterdamse<br />
opkopers die voor eig<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> risico werk<strong>en</strong>.<br />
In <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> omgeving zijn <strong>en</strong>kele fabrikant<strong>en</strong><br />
actief die ondermeer in loonwerk sigar<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> voor<br />
landelijk bek<strong>en</strong>de merk<strong>en</strong>.<br />
Waar ligt huis nr. 2<br />
De Lakemondsestraat is de verbindingsweg tuss<strong>en</strong> Lakemond<br />
<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. In 1832 ligg<strong>en</strong> er 7 huiz<strong>en</strong> langs<br />
de straat, 6 ervan aan de noordzijde. Van ieder huis is<br />
de eig<strong>en</strong>aar precies bek<strong>en</strong>d.<br />
De volkstelling<strong>en</strong> van 1829 <strong>en</strong> 1839 vermeld<strong>en</strong> de huisnummers;<br />
zij vertell<strong>en</strong> wie er achter de voordeur woont.<br />
Dat hoeft niet persé de eig<strong>en</strong>aar van het huis te zijn. In<br />
één huis kunn<strong>en</strong> zelfs meerdere gezinn<strong>en</strong> won<strong>en</strong>, al of<br />
niet met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ummerde deur. Het kadaster van<br />
1832 noteert de eig<strong>en</strong>aar. Dat is niet persé de bewoner.<br />
Door de registers met elkaar te combiner<strong>en</strong> blijkt dat de<br />
nummering der huiz<strong>en</strong> begint bij de gr<strong>en</strong>s met Lakemond<br />
<strong>en</strong> vervolgt in de Koningsstraat. 29 Gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong><br />
zekere periode kan m<strong>en</strong> de huisnrs. verifiër<strong>en</strong> in akt<strong>en</strong><br />
huis nr. 4<br />
Blauwe Hekke<br />
Evert Reijers<br />
huis nr. 2<br />
Cornelis Jans<strong>en</strong><br />
huis nr. 1<br />
Ar<strong>en</strong>d Floriss<strong>en</strong><br />
huis nr. 7<br />
Willem v. Dorland<br />
huis nr. 3<br />
Willem v. Brink<br />
huis nr. 6<br />
H<strong>en</strong>drik Weergang<br />
huis nr. 5<br />
Geurt Fintelman<br />
1832. De Lakemondsestraat op de kadastrale kaart. De bouwhof het Blauwe Hekke is gearceerd. De huisnummering <strong>en</strong> de bewoners<br />
zijn die van 1829. Na de sloop van huis nr. 2 is nr. 3 is hernummerd tot nr. 2.
Jager in de Betuwe 5-6<br />
der burgerlijk stand. Ook in de bevolkingsregisters vindt<br />
m<strong>en</strong> de nrs. terug. Het systeem is begin jar<strong>en</strong> 20 al in<br />
gebruik <strong>en</strong> wordt gehandhaafd tot de jar<strong>en</strong> 80, met di<strong>en</strong><br />
verstande dat sloop <strong>en</strong> bouw van huiz<strong>en</strong> tot hernummering<br />
leidt vanaf hier. M.a.w. de nummers kunn<strong>en</strong> nogal<br />
e<strong>en</strong>s wijzig<strong>en</strong> zonder dat de bewoner verhuist.<br />
Markant halfverwege de straat ligt de bouwhof het Blauwe<br />
Hekke; e<strong>en</strong> flink landbouwbedrijf met diverse bijgebouw<strong>en</strong>.<br />
Het is eig<strong>en</strong>dom van het echtpaar Evert Ott<strong>en</strong><br />
Reijers <strong>en</strong> Judith van Kraaikamp. Zij won<strong>en</strong> er ook. Evert<br />
overlijdt in 1833 <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s zijn doodakte is het sterfhuis<br />
gemerkt met nr. 4. Dat klopt met de volkstelling van<br />
1829. In 1839 woont Judith er nog. Het huisnr. is veranderd<br />
in 3. Dat komt omdat huis nr. 2 in de jar<strong>en</strong> 1830-32<br />
werd afgebrok<strong>en</strong>. 30 Zij overlijdt in 1845 maar dan is het<br />
al niet meer gebruikelijk het huisnr. in sterfakt<strong>en</strong> te<br />
noter<strong>en</strong>.<br />
De westelijke buurman van het Blauwe Hekke is de arbeider<br />
Geurt Fintelman. Hij is eig<strong>en</strong>aar van de kadastrale<br />
percel<strong>en</strong> 12-14. Op perceel 14 bewoont hij e<strong>en</strong><br />
huis, g<strong>en</strong>ummerd met 5. Zijn vrouw Christina H<strong>en</strong>driks<br />
overlijdt in 1830, de doodakte docum<strong>en</strong>teert dat de gebeurt<strong>en</strong>is<br />
in huis nr. 5 plaatsvindt. Daarmee is zichtbaar<br />
hoe de de nummering verloopt <strong>en</strong> wordt het duidelijk dat<br />
huis nr. 2 nog niet is gesloopt.<br />
Nog verder naar het west<strong>en</strong> woont H<strong>en</strong>drik Weergang,<br />
arbeider <strong>en</strong> gehuwd met Alijda Herts. Hij is de <strong>en</strong>ige die<br />
aan de zuidkant woont. Hij bezit e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> gebouw op<br />
de grond van <strong>en</strong>e H<strong>en</strong>drik Klerk uit Lakemond. In 1839<br />
is zijn huisnr. gewijzigd van 6 in 8 wat er op duidt dat<br />
aan zijn oostkant <strong>en</strong>kele nieuwe huisnrs. zijn ontstaan.<br />
Dat moet dan tuss<strong>en</strong> 1835 <strong>en</strong> 1839 zijn gebeurd.<br />
Aan het eind van de Lakemondsestraat woont Willem<br />
van Dorland. Hij bezit de kadastrale percel<strong>en</strong> 4 <strong>en</strong> 5. Op<br />
perceel 5 ligt zijn huis, met huisnr. 7. Dat is in 1829 zo<br />
<strong>en</strong> in 1835 ook nog wanneer zijn vrouw Geertruij Vermeer<br />
overlijdt. Zoon Arnoldus van Dorland woont er in<br />
1839; het huisnr. is dan 9.<br />
kad. nr. eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewoners huisnr.<br />
33-36 Ar<strong>en</strong>d Floriss<strong>en</strong>, landman, tabaksplanter 1<br />
× Grietje Ari<strong>en</strong>s<br />
28-31 Eig<strong>en</strong>ares de weduwe Mathijs v. Kraaikamp.<br />
2<br />
Huurder Cornelis Jans<strong>en</strong>, rietdek-<br />
ker <strong>en</strong> weduwnaar van Hel<strong>en</strong>a Koning<strong>en</strong>.<br />
Huis gesloopt in 1830-32<br />
25-27 Eig<strong>en</strong>aar J. Timmermans. Huurders Willem<br />
3<br />
v. Brink × Grada Jans<strong>en</strong><br />
16-24 Evert Ott<strong>en</strong> Reijers, landbouwer × Judith 4<br />
v. Kraaikamp<br />
12-14 Geurt Fintelman, boomkweker × Christina<br />
5<br />
H<strong>en</strong>driks<br />
71 bis Eig<strong>en</strong>aar H<strong>en</strong>drik Klerk. Recht van opstal<br />
6<br />
31 H<strong>en</strong>drik Weergang, arbeider ×<br />
Alijda Herts<br />
4-5 Willem v. Dorland, arbeider × Geertrui<br />
Vermeer<br />
7<br />
Eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewoners van huiz<strong>en</strong> aan de Lakemondsestraat<br />
in 1829<br />
Aan oostzijde van het Blauwe Hekke ligg<strong>en</strong> de percel<strong>en</strong><br />
25-27, eig<strong>en</strong>dom van <strong>en</strong>e J. Timmermans, ook ge<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>aar.<br />
32 Op perceel 27 staat e<strong>en</strong> huis. In 1829 won<strong>en</strong><br />
daar Willem van Brink 33 <strong>en</strong> Grada Jans<strong>en</strong>. In 1839<br />
woont Klaas Jager (VIIIa) er met zijn gezin. Net als Van<br />
Brink is hij huurder, ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar. Het is onzeker of<br />
Klaas Jager er al woonde bij de geboorte van Klaas<br />
junior in 1838; er wordt dan ge<strong>en</strong> huisnr. opgegev<strong>en</strong>. De<br />
geboorteakte van zijn volg<strong>en</strong>de kind in 1840 vermeldt<br />
duidelijk huis nr. 2.<br />
De boerderij omvat behalve e<strong>en</strong> huis met schuur op<br />
0.6.70 ha., e<strong>en</strong> stuk bouwland van 0.40.80 ha. <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
boomgaard van 0.45.40 ha. Het bouwland zou in gebruik<br />
kunn<strong>en</strong> zijn als tabaksland maar het is wel e<strong>en</strong> klein<br />
veldje. Vermoedelijk heeft Klaas Jager dus nog elders,<br />
bijvoorbeeld aan de overkant van de Lakemondsestraat,<br />
land in pacht.<br />
In het gesloopte huis woont Cornelis Jans<strong>en</strong>, rietdekker.<br />
Het staat op grond van Geertruij van de Westering, de<br />
weduwe van Mathijs van Kraaikamp. Cornelis is weduwnaar<br />
van Hel<strong>en</strong>a Koning<strong>en</strong>. Zij overlijdt in 1825. In <strong>haar</strong><br />
overlijd<strong>en</strong>sakte staat dat dit plaats vindt in huis nr. 2. 34<br />
In huis nr. 1 won<strong>en</strong> Ar<strong>en</strong>d Floriss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Grietje Ari<strong>en</strong>s.<br />
Zowel bij de volkstelling<strong>en</strong> als in het bevolkingsregister<br />
1850-80 zijn zij onder dit nummer te vind<strong>en</strong>.<br />
In 1839 schuil<strong>en</strong> er achter de huisnrs. 1-9 de volg<strong>en</strong>de<br />
person<strong>en</strong>, zie tabel. De eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> uit de vorige tabel zijn<br />
nu weggelat<strong>en</strong>.<br />
huisnr. bewoners<br />
1 Ar<strong>en</strong>d Floriss<strong>en</strong>, landman, tabaksplanter × Grietje<br />
Ari<strong>en</strong>s<br />
2 Klaas Jager × Elisabeth Hermina van Dodeweerd<br />
3 Judith v. Kraaikamp, landbouwster. Evert Ott<strong>en</strong><br />
Reijers overled<strong>en</strong> in 1833<br />
4 Geurt Fintelman, arbeider. Christina H<strong>en</strong>driks overled<strong>en</strong><br />
in 1830<br />
5 H<strong>en</strong>drik Fintelman<br />
6 Geurt Jans<strong>en</strong><br />
7 nummer gereserveerd voor uitgifte<br />
8 H<strong>en</strong>drik Weergang, arbeider × Alijda Herts<br />
9 Arnoldus v. Dorland, arbeider × Anna <strong>Maria</strong> Peters<br />
Bewoners van huiz<strong>en</strong> aan de Lakemondsestraat in 1839<br />
Verslag van e<strong>en</strong> blikseminslag 1855<br />
Op zondag 29 juli 1855 vindt e<strong>en</strong> noodlottige blikseminslag<br />
plaats in de kerktor<strong>en</strong> van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, net als ds.<br />
Van Herwaard<strong>en</strong> op de kansel staat. Hij wordt getroff<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> is op slag dood. Het ongeval krijgt landelijke bek<strong>en</strong>dheid;<br />
het bericht wordt in vele regionale krant<strong>en</strong> gepubliceerd.<br />
Ongetwijfeld hebb<strong>en</strong> Klaas Jager, zijn vrouw <strong>en</strong><br />
hun kinder<strong>en</strong> dit voorval van dichtbij meegemaakt. Of<br />
zoon Marinus (IXb) op die dag met verlof aanwezig is, is<br />
onzeker.<br />
Hoofdonderwijzer <strong>en</strong> voorzanger Johannes de Vletter 35 ,<br />
tot vervel<strong>en</strong>s gevraagd naar de preciese toedracht,<br />
schrijft er e<strong>en</strong> boekje over met de titel: “Omstandig verhaal<br />
van de ontzett<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>is te <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>” Hier<br />
volgt e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting. 36 En e<strong>en</strong> ‘omstandig verhaal’<br />
werd het boekje. Juist dat geeft e<strong>en</strong> interessant inkijkje<br />
op het kerkelijk lev<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> het midd<strong>en</strong> 19 de<br />
eeuwse taalgebruik. Het wordt hier goeddeels geciteerd.<br />
In de namiddag van zondag 29 juli 1855 drijv<strong>en</strong> uit het<br />
zuid<strong>en</strong> <strong>en</strong> het noordwest<strong>en</strong> twee onweerswolk<strong>en</strong> naar<br />
elkaar toe. Precies bov<strong>en</strong> de hervormde kerk van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
bots<strong>en</strong> zij op elkaar <strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hevig
5-7 Jager in de Betuwe<br />
onweer. In de kerk predikt ds. Adrianus van Herwaard<strong>en</strong><br />
juist over Mattheus 5 vers 27-32, maar wordt door het<br />
donder<strong>en</strong>d geraas ruw onderbrok<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bang <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele vrouw<strong>en</strong> verlat<strong>en</strong><br />
de kerk. De achterblijvers fluister<strong>en</strong> elkaar hun angst<strong>en</strong><br />
toe <strong>en</strong> al snel heerst er grote verwarring. De dominee<br />
bespeurt de onrust <strong>en</strong> spreekt de geme<strong>en</strong>te troost<strong>en</strong>d<br />
toe: “Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, beseft toch dat wij ons overal <strong>en</strong><br />
altijd in de hand Gods bevind<strong>en</strong>. Hij kan ons hier in Zijn<br />
tempel ook behoed<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als elders. Hij is almachtig<br />
<strong>en</strong> geducht, maar Hij is ook lankmoedig <strong>en</strong> groot van<br />
goedertier<strong>en</strong>heid. Lat<strong>en</strong> wij uit het voorbeeld van David<br />
ler<strong>en</strong>, God in al Zijn werk<strong>en</strong> te bewonder<strong>en</strong>. O, in e<strong>en</strong><br />
der psalm<strong>en</strong> herinnert hij ons zo treff<strong>en</strong>d, dat ook dit<br />
ontzaglijke natuurverschijnsel in 's Hoogst<strong>en</strong> macht<br />
staat, als hij zegt, "de God der ere dondert." Mocht ook<br />
deze stem van de Almacht in ons all<strong>en</strong> opwekk<strong>en</strong>, de<br />
begeerte om steeds zo te mog<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, dat wij ieder<br />
og<strong>en</strong>blik gereed kond<strong>en</strong> zijn om door de Heer van lev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dood opgeroep<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>."<br />
Kort nadat hij deze woord<strong>en</strong> heeft uitgesprok<strong>en</strong>, licht zijn<br />
voorhoofd op <strong>en</strong> wordt de voet van de kansel uite<strong>en</strong>gesplet<strong>en</strong>.<br />
Iedere<strong>en</strong> vliegt op <strong>en</strong> vlucht met meer dan<br />
doodsangst op het gelaat. E<strong>en</strong> sterke zwavelkruitdamp<br />
stijgt op. De dominee blijft lev<strong>en</strong>loos ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> al snel<br />
ontstaat er hevige paniek.<br />
Johannes de Vletter heeft de helderheid van geest om<br />
de dominee van de kansel te till<strong>en</strong>. De kerkgangers die<br />
inmiddels buit<strong>en</strong> bije<strong>en</strong> staan zijn behoorlijk ontdaan <strong>en</strong><br />
zijn zich nog nauwelijks bewust van het gepasseerde.<br />
De Vletter d<strong>en</strong>kt nog hulp te kunn<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>, snelt naar<br />
zijn woning naast de kerk, in het voorbijgaand roep<strong>en</strong>d:<br />
"jong<strong>en</strong>s! wie courage heeft, volgt mij met water; ik ga u<br />
voor". 37 Alle<strong>en</strong> zijn oudste zoon geeft gehoor. Wethouder<br />
<strong>en</strong> ste<strong>en</strong>fabrikant Jan Willem Ar<strong>en</strong>dts 38 , de jeugdige<br />
timmerman Derk Wevers 39 , de arbeider Jacob Verwoert<br />
<strong>en</strong> de aangesnelde g<strong>en</strong>eesheer br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> het lichaam in<br />
de kerk<strong>en</strong>kamer <strong>en</strong> legg<strong>en</strong> het op zitkuss<strong>en</strong>s. De<br />
g<strong>en</strong>eesheer stelt vast dat de dominee is overled<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dat de bliksem de das aan de linkerzijde heeft verscheurd,<br />
de gesp onder de linkerknie heeft afgeslag<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de linkerkous uite<strong>en</strong>geret<strong>en</strong> heeft.<br />
De volg<strong>en</strong>de dag kan de schade aan de kerk vastgesteld<br />
word<strong>en</strong>. De bliksem is waarschijnlijk via het uurwerk op<br />
de tor<strong>en</strong> naar binn<strong>en</strong>gedrong<strong>en</strong>. Honderd<strong>en</strong> lei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
plank<strong>en</strong> zijn van de tor<strong>en</strong>spits afgerukt. “Inw<strong>en</strong>dig werd<br />
de makelaar omtr<strong>en</strong>t 5 ell<strong>en</strong> op<strong>en</strong>geret<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong>e<br />
verzameling van ribb<strong>en</strong>, deels uite<strong>en</strong>geslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> neergesmet<strong>en</strong>.”<br />
Het wijzerbord van de klok is beschadigd <strong>en</strong><br />
zwart geblakerd. Via de tor<strong>en</strong> zal de bliksem zich e<strong>en</strong><br />
weg door de kerk hebb<strong>en</strong> gebaand richting de preekstoel.<br />
Mejuffrouw IJ.W. Sipman, die t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de<br />
binn<strong>en</strong>deur gezet<strong>en</strong> was, verklaarde “e<strong>en</strong>e aando<strong>en</strong>ing<br />
op de linkerhand <strong>en</strong> arm bespeurd te hebb<strong>en</strong>”. Op die<br />
hoogte was e<strong>en</strong> stuk kalk uit de muur geslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> achter<br />
<strong>haar</strong> zitplaats was de bliksem door e<strong>en</strong> barst dwars<br />
door naar buit<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong>.<br />
Klaas Jager <strong>en</strong> zijn gezin zijn getuige geweest van dit<br />
bijzondere voorval. Ook kerkgangers van minder behoud<strong>en</strong>de<br />
signatuur zull<strong>en</strong> onder indruk geweest zijn van<br />
het natuurgeweld.<br />
Van Herwaard<strong>en</strong> wordt begrav<strong>en</strong> op de begraafplaats<br />
aan de Dalwag<strong>en</strong>seweg in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Reveil-predikant<br />
ds. Heldring – wij zull<strong>en</strong> hem nog vaak aangehaald zi<strong>en</strong><br />
– spreekt aan zijn graf op de hem ‘eig<strong>en</strong>e wijze, roerde<br />
veler hart <strong>en</strong> sterkte veler geloofsmoed in dez<strong>en</strong> zwar<strong>en</strong><br />
druk’, aldus het boekje van De Vletter.<br />
Kerk conflict<br />
Er volgt nu e<strong>en</strong> beschrijving van kerkelijke spanning<strong>en</strong> in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Deze trekk<strong>en</strong> spor<strong>en</strong> door families, zo ook<br />
door de familie Jager, al is dat alle<strong>en</strong> bij overlevering<br />
bek<strong>en</strong>d.<br />
In de hervormde geme<strong>en</strong>te <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> word<strong>en</strong>, overe<strong>en</strong>komstig<br />
de gevoel<strong>en</strong>s van het mer<strong>en</strong>deel der led<strong>en</strong><br />
meestal predikant<strong>en</strong> van rechtzinnige snit beroep<strong>en</strong>. Dat<br />
is midd<strong>en</strong> 19 de eeuw niet anders. Desondanks leeft er<br />
veel sympathie voor afgescheid<strong>en</strong> kring<strong>en</strong> die nóg rechtzinniger<br />
zijn. Behalve naar de officiële hervormde di<strong>en</strong>st<br />
gaat e<strong>en</strong> aantal sympathisant<strong>en</strong> ook naar doordeweekse<br />
schuurbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> omgeving.<br />
E<strong>en</strong> klein deel van de kerkelijke geme<strong>en</strong>te, voornamelijk<br />
vooraanstaande burgers met e<strong>en</strong> liberale inslag, heeft<br />
weinig op met dergelijke sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>. Zij sprek<strong>en</strong> er<br />
minacht<strong>en</strong>d over <strong>en</strong> led<strong>en</strong> die er he<strong>en</strong> gaan word<strong>en</strong> met<br />
ds. Adrianus van Herwaard<strong>en</strong> (Gorinchem 1815 - <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
1855)<br />
Noodlottige blikseminslag in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Nieuwe Rotterdamsche<br />
Courant 31 juli 1855.
Jager in de Betuwe 5-8<br />
argwaan bejeg<strong>en</strong>d. Deze minderheid heeft ev<strong>en</strong>wel de<br />
meeste invloed op het kerkelijk gebeur<strong>en</strong> én in de burgerlijke<br />
geme<strong>en</strong>te. Zij vervull<strong>en</strong> daar de belangrijkste<br />
functies.<br />
Zo bestaan er al vele dec<strong>en</strong>nia spanning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> vrijzinnig<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> rechtzinnig<strong>en</strong>; niet alle<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. In<br />
het noord<strong>en</strong> van het land zijn die in 1834 tot uitbarsting<br />
gekom<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> in de omgeving van Gorinchem hebb<strong>en</strong><br />
groep<strong>en</strong> zich afgescheid<strong>en</strong> van de officiele hervormde<br />
kerk. De Betuwe ontkomt niet aan deze beweging.<br />
Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t sluit e<strong>en</strong> kerkganger demonstratief<br />
zijn zangboek omdat de lieder<strong>en</strong> zijns inzi<strong>en</strong>s te<br />
modern zijn. E<strong>en</strong> ander kan de vrijzinnige godsdi<strong>en</strong>stoef<strong>en</strong>ing<br />
niet langer aanzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> zegt zijn lidmaatschap<br />
officieel op. Weer ander<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
schuur met e<strong>en</strong> prediker die de religieuze gevoel<strong>en</strong>s van<br />
de aanwezig<strong>en</strong> vertolkt. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Kester<strong>en</strong>.<br />
Bek<strong>en</strong>d rak<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in het huis van<br />
Ari<strong>en</strong> van de Waard in 1837. 41 Dit veroorzaakte veel<br />
vijandigheid tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong>. Er wordt geschold<strong>en</strong>,<br />
gehoond <strong>en</strong> met modder <strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> gegooid. ’s Nachts<br />
word<strong>en</strong> ruit<strong>en</strong> ingegooid <strong>en</strong> andere vernieling<strong>en</strong> aangericht.<br />
Als zijn boerderij afbrandt is dat voer voor verdachtmaking<strong>en</strong><br />
over brandstichting, gevolgd door e<strong>en</strong><br />
justitieel onderzoek. Gedocum<strong>en</strong>teerd is dat Klaas van<br />
Dodeweerd, de broer van Elisabeth Hermina van Dodeweerd,<br />
aanwezig is bij e<strong>en</strong> van die bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>.<br />
In 1843 wordt in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> proces verbaal opgemaakt<br />
door burgemeester Willem Pieter van der Zande <strong>en</strong><br />
veldwachter Klaas Ramkema over e<strong>en</strong> ongeoorloofde<br />
bije<strong>en</strong>komst in het achterhuis van Anthonie P<strong>en</strong>draat<br />
aan de Tielsestraat. De bije<strong>en</strong>komst is ongeoorloofd<br />
omdat er 4 à 500 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bije<strong>en</strong> zijn, vel<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong><br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, terwijl sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> van hooguit 20 person<strong>en</strong><br />
wettelijk zijn toegestaan.<br />
De facties zijn grofweg te verdel<strong>en</strong> in vrijzinnig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
rechtzinnig<strong>en</strong>. De vrijzinnig<strong>en</strong> zijn liberaal gezind op<br />
zakelijk vlak <strong>en</strong> orthodox op geestelijk vlak, goed verteg<strong>en</strong>woordigd<br />
in kerk<strong>en</strong>raad <strong>en</strong> wat minder in de kerkvoogdij.<br />
De rechtzinnige factie is orthodoxer op geestelijk<br />
vlak <strong>en</strong> wil vooral autonomie op zakelijk vlak. Deze<br />
rechtzinnig<strong>en</strong> zijn nauwelijks verteg<strong>en</strong>woordigd in beide<br />
college’s. Die autonomie me<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> nodig te hebb<strong>en</strong><br />
om bijvoorbeeld oef<strong>en</strong>aars te kunn<strong>en</strong> uitnodig<strong>en</strong> in het<br />
kerkgebouw, iets wat gemakkelijk op teg<strong>en</strong>stand komt<br />
van de vrijzinnig geöri<strong>en</strong>teerde kerk<strong>en</strong>raad. Zie daar de<br />
teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> not<strong>en</strong>dop: verschill<strong>en</strong> in gevoel<strong>en</strong>s<br />
die gemakkelijk ontaard<strong>en</strong> in onmin wanneer m<strong>en</strong><br />
zich te kort gedaan voelt.<br />
De sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> van de afgescheid<strong>en</strong><strong>en</strong> sterv<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
stille dood. Dat is te dank<strong>en</strong> aan de beroeping van predikant<strong>en</strong><br />
met uitgesprok<strong>en</strong> rechtzinnige signatuur in de<br />
hervormde kerk<strong>en</strong>: Heldring in Hemm<strong>en</strong> (1826), Felix in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> (1851), Van Ling<strong>en</strong> in Zett<strong>en</strong> (1862), Verhoeff<br />
in Herveld (1867) Joustra <strong>en</strong> Mag<strong>en</strong>dans in Slijk-<br />
Ewijk (resp. 1867 <strong>en</strong> 1871) <strong>en</strong> Slothouwer in Randwijk<br />
(1870). Ook Kester<strong>en</strong> <strong>en</strong> Li<strong>en</strong>d<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> dit spoor. 42<br />
Onderhuids blijv<strong>en</strong> de gevoelsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> beide<br />
facties natuurlijk wel voortwoeker<strong>en</strong>.<br />
In <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> zijn er tijd<strong>en</strong>s de jar<strong>en</strong> van ds. Felix <strong>en</strong> ds.<br />
Van Herwaard<strong>en</strong> verschuiving opgetred<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste<br />
van de rechtzinnig<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tijde van ds. D<strong>en</strong> Boer <strong>en</strong> ds.<br />
Kraij<strong>en</strong>belt wordt de invloed van de vrijzinnig<strong>en</strong> juist<br />
weer groter. Deze ontwikkeling wordt door het behoud<strong>en</strong>de<br />
deel der geme<strong>en</strong>te met zorg gadegeslag<strong>en</strong> omdat<br />
democratie ver te zoek<strong>en</strong> is. Het is voor de behoud<strong>en</strong>de<br />
onmogelijk invloed uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong> op het gevoerde beleid,<br />
omdat kerk<strong>en</strong>raad <strong>en</strong> kerkvoogdij hun eig<strong>en</strong> led<strong>en</strong><br />
kiez<strong>en</strong>.<br />
In deze <strong>en</strong>igzins grimmige sfeer kom<strong>en</strong> de laatste drie<br />
kinder<strong>en</strong> van Klaas Jager ter wereld. De sfeer beperkt<br />
zich niet tot alle<strong>en</strong> de geloofsbeleving binn<strong>en</strong> de mur<strong>en</strong><br />
van het kerkgebouw. Het heeft invloed op de wijze hoe<br />
m<strong>en</strong> de <strong>en</strong>ig juist geachte lev<strong>en</strong>swandel wil lat<strong>en</strong> dominer<strong>en</strong><br />
in het dagelijks lev<strong>en</strong>. Daarmee komt m<strong>en</strong> op het<br />
domein van ander<strong>en</strong>, wat dan weer tot onderlinge spanning<strong>en</strong><br />
leidt. De thema’s van to<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> niets aan<br />
actualiteit verlor<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vertelling<br />
Dubbele moraal <strong>en</strong> premature conversatie<br />
Wijdverbreid in de middeleeuw<strong>en</strong> is de gedachte dat<br />
verloofd<strong>en</strong> het bed mog<strong>en</strong> del<strong>en</strong> vanaf het mom<strong>en</strong>t dat<br />
zij zich verlov<strong>en</strong>. Verlov<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> bind<strong>en</strong>d karakter <strong>en</strong><br />
is niet e<strong>en</strong>zijdig opzegbaar. In heel de katholieke wereld<br />
was dat het gebruik tot het Concilie van Tr<strong>en</strong>te (1563) de<br />
huwelijkssluiting door e<strong>en</strong> priester verplicht stelde.<br />
Met de komst van de gereformeerde kerk wordt de<br />
biecht afgeschaft. Zo had de kerk nog maar weinig zicht<br />
op het passionele do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong>. ‘De kerk oordeelt niet<br />
over verborg<strong>en</strong> zak<strong>en</strong>’ stelde de 17 de eeuwse theoloog<br />
Voetius. Maar bij op<strong>en</strong>bare onzedelijkheid van lidmat<strong>en</strong><br />
grijpt zij in. Kerk<strong>en</strong>rad<strong>en</strong> in de 16 de <strong>en</strong> 17 de eeuw hebb<strong>en</strong><br />
er de hand<strong>en</strong> vol aan.<br />
In Holland is niet minder dan e<strong>en</strong> kwart van de bruid<strong>en</strong><br />
in verwachting. Zij hebb<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk nog geluk, want het<br />
komt geregeld voor dat e<strong>en</strong> man niet thuis geeft als de<br />
vrouw zwanger blijkt te zijn. Vrouw<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> dat risico,<br />
in de hoop e<strong>en</strong> man aan zich te bind<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bestaan<br />
op te bouw<strong>en</strong>. Als gevolg van oorlog <strong>en</strong> zeevaart is er<br />
e<strong>en</strong> tekort aan huwbaar mansvolk.<br />
Naast drang om te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> zijn er talloze gevall<strong>en</strong><br />
waar passie op gespann<strong>en</strong> voet staat met de roep<br />
om deugzaamheid. Onvoldo<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
gezin te onderhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> toch e<strong>en</strong> sterke drang om de<br />
g<strong>en</strong>eugt<strong>en</strong> te consumer<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> uit alle tijd<strong>en</strong>.<br />
Wel ‘vleselijk converser<strong>en</strong>’ maar niet de consequ<strong>en</strong>ties<br />
van de daad nem<strong>en</strong> door te trouw<strong>en</strong>. De omgeving kan<br />
nog wel druk uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> om toch te trouw<strong>en</strong>.<br />
In geslot<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> kan de aanwas van kinder<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bron van regelrechte zorg zijn. Daar is e<strong>en</strong> van<br />
de meest gehoorde argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stelletje in spé<br />
zeker wil zijn van nageslacht. E<strong>en</strong> kinderloos huwelijk<br />
wordt als verspilde moeite gezi<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> is de<br />
oudedagsverzorging in gevaar maar ook dreigt verschraling<br />
van het familiekapitaal.<br />
Het platteland k<strong>en</strong>t nog andere gebruik<strong>en</strong> waar moralist<strong>en</strong><br />
schande van sprek<strong>en</strong>: het kweest<strong>en</strong>, nachtravott<strong>en</strong>,<br />
nachtvrij<strong>en</strong> of v<strong>en</strong>stervrij<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> maakt ’s nachts<br />
zijn opwachting bij het raam van e<strong>en</strong> meisje. Of hij verschaft<br />
zich ‘heimelijk’ via e<strong>en</strong> raam of luik toegang tot de<br />
woning of de slaapkamer van e<strong>en</strong> kandidaat bruid.
5-9 Jager in de Betuwe<br />
E<strong>en</strong>maal toegelat<strong>en</strong>, blijft hij tot de dageraad bij <strong>haar</strong>.<br />
Haar <strong>en</strong> zijn ouders wet<strong>en</strong> daar waarschijnlijk van, maar<br />
knijp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> oogje dicht, erop vertrouw<strong>en</strong>d dat de jongelui<br />
niet te ver gaan. Jong<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> geacht hun kler<strong>en</strong><br />
aan te houd<strong>en</strong>. Hij mag op de dek<strong>en</strong>s zitt<strong>en</strong> om zo tot<br />
e<strong>en</strong> uur voor zonsopkomst - het mom<strong>en</strong>t waarop het<br />
melktijd wordt - met zijn geliefde te kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>. Het<br />
f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> heet dan ook wel e<strong>en</strong> ‘nachtje prat<strong>en</strong>’.<br />
De heimelijkheid bestaat eruit dat het moet plaatsvind<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de duisternis. M<strong>en</strong> is toch wat beschroomd om<br />
hier op<strong>en</strong>lijk over te sprek<strong>en</strong>, maar wellicht ook omdat er<br />
overdag in het boer<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> tijd voor is. Het was -<br />
zeker bij de eerste afsprak<strong>en</strong> - niet gew<strong>en</strong>st seksueel<br />
verkeer te hebb<strong>en</strong>. Hooguit werd er wat gevreeën.<br />
Het kwam voor in de kop van Noord-Holland, Dr<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
in Staphorst e.o. <strong>en</strong> is gaandeweg verword<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
curiosum.<br />
Opvoeders kunn<strong>en</strong> nog wel e<strong>en</strong>s dubbelzinnige boodschapp<strong>en</strong><br />
meegev<strong>en</strong> aan hun huwbare kroost. Daarbij is<br />
het meisje extra kwetsbaar. Wel aandring<strong>en</strong> op langdurige<br />
verkering (je kunt maar vast onder de pann<strong>en</strong><br />
zijn) <strong>en</strong> toch je kuisheid moet<strong>en</strong> bewar<strong>en</strong>.<br />
De dubbele moraal zit er al vroeg in. Het meisje dat <strong>haar</strong><br />
kuisheid te zeer verdedigt, loopt het risico dat de jong<strong>en</strong><br />
afhaakt. Of zij plaatst zichzelf in e<strong>en</strong> verdachte hoek:<br />
man-onvri<strong>en</strong>delijk, overdrev<strong>en</strong> preuts <strong>en</strong> ongeschikt. Zo<br />
kan zij ‘oude vrijster’ word<strong>en</strong>.<br />
In geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waar iedere<strong>en</strong> alles van elkaar<br />
weet - ook wie ‘het’ met wie doet – k<strong>en</strong>t ook de omgeving<br />
van e<strong>en</strong> stelletje e<strong>en</strong> dubbele moraal, ook weer t<strong>en</strong><br />
nadele van meisjes. Raakt het meisje zwanger dan<br />
wordt alle<strong>en</strong> zij er op aangekek<strong>en</strong>. De verantwoordelijkheid<br />
wordt e<strong>en</strong>zijdig bij <strong>haar</strong> gelegd. Zij had hem niet<br />
mog<strong>en</strong> verleid<strong>en</strong> of zij had hem moet<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
Echte dubbele moraal dus.<br />
Het pakt slecht uit voor e<strong>en</strong> meisje dat niet zwanger<br />
wordt terwijl ze wel wordt beslap<strong>en</strong>. Ook zij raakt te boek<br />
als ongeschikt terwijl het medisch gezi<strong>en</strong> ook aan de<br />
jongeman kan ligg<strong>en</strong>. Teveel proefritjes word<strong>en</strong> weer als<br />
immoreel gezi<strong>en</strong> <strong>en</strong> bezorg<strong>en</strong> het meisje e<strong>en</strong> slechte<br />
reputatie. Hoe dubbel kan het zijn.<br />
Dan zijn er legio stelletjes die teg<strong>en</strong> de wil van ouders<br />
will<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>. Om hun zin door te drijv<strong>en</strong> verwekk<strong>en</strong> zij<br />
e<strong>en</strong> kind.<br />
Kerkverbod<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> de premature conversatie strafbaar<br />
met e<strong>en</strong> indring<strong>en</strong>de sociale sanctie: op<strong>en</strong>baar<br />
bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat er is gezondigd. Dat helpt maar gedeeltelijk<br />
want de geest is gewillig <strong>en</strong> het vlees is zwak. En of<br />
er tradities zijn of niet opvoeders <strong>en</strong> kerk<strong>en</strong>rad<strong>en</strong> zijn er<br />
in de 19 de eeuw nog steeds druk mee; ook in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
Marinus Jager<br />
Marinus Jager (VIIIa,4 = IXb), vierde zoon van Klaas<br />
Jager <strong>en</strong> Elisabeth Hermina van Dodeweerd, is in Lakemond<br />
gebor<strong>en</strong> op 3 maart 1835. 43 Zijn naam valt niet te<br />
herleid<strong>en</strong> uit welke naamtraditie dan ook. Lakemond is<br />
e<strong>en</strong> agrarische buurtschap t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> behoort dan tot de geme<strong>en</strong>te Heter<strong>en</strong>. De dichtstbijzijnde<br />
voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn te vind<strong>en</strong> in Randwijk, Hemm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
Marinus heeft alle<strong>en</strong> als baby in Lakemond gewoond. In<br />
1838 woont het gezin in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Daar heeft hij verder<br />
zijn jeugd doorgebracht. Over die jeugd is helemaal<br />
niets bek<strong>en</strong>d. Kleinkinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hem nooit ontmoet<br />
<strong>en</strong> verhal<strong>en</strong> zijn niet overgeleverd.<br />
Boer<strong>en</strong>knecht of di<strong>en</strong>stknecht Marinus wordt ingeloot<br />
voor de Nationale Militie. Hij is van de lichting 1854, zijn<br />
lot valt op nr. 16. Hij weet ge<strong>en</strong> remplacant of nummerwisselaar<br />
te vind<strong>en</strong>, of misschi<strong>en</strong> zoekt hij die niet, <strong>en</strong><br />
wordt ingelijfd bij het 8 ste regim<strong>en</strong>t infanterie. Zijn werkelijk<br />
di<strong>en</strong>sttijd zit er in 1856 op in afwachting van zijn<br />
grootverlof dat gedur<strong>en</strong>de het jaar 1859 wordt verle<strong>en</strong>d.<br />
44<br />
Op 4 april 1859 doet hij zijn geloofsbelijd<strong>en</strong>is, aldus de<br />
inschrijving van de ouderling<strong>en</strong> Gerrit d<strong>en</strong> Hartog, Ari<strong>en</strong><br />
Diederik Sipman <strong>en</strong> Anthonie P<strong>en</strong>draat. Ook zijn broer<br />
Ar<strong>en</strong>d wordt nu lidmaat. 45 Literatuur van rechtzinnige<br />
signatuur sc<strong>haar</strong>t de jar<strong>en</strong> 1856-1862 onder e<strong>en</strong> tijd van<br />
geestelijke ontwaking dank zij het evangelisatiewerk van<br />
rechtzinnige predikant<strong>en</strong>, vrome oef<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> evangelist<strong>en</strong><br />
46 maar of dat voor Marinus geldt is niet bek<strong>en</strong>d.<br />
De indruk bestaat dat Marinus in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> ge<strong>en</strong> vast<br />
boer<strong>en</strong>werk kan vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> al vroeg zijn emplooi zoekt<br />
buit<strong>en</strong> het dorp. In 1857 (datum onbek<strong>en</strong>d) wordt hij<br />
ingeschrev<strong>en</strong> in het bevolkingsregister van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
als terugker<strong>en</strong>d in het ouderlijk huis in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Hij<br />
komt uit Overasselt, e<strong>en</strong> dorp aan de Maas t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong><br />
van Nijmeg<strong>en</strong>. 47<br />
Er is niets bek<strong>en</strong>d over de ontmoeting met zijn eerste<br />
liefde: Johanna Wevers. Maar ja, hoe gaan die ding<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> dorp. Je k<strong>en</strong>t elkaar van het schoolplein, van de<br />
kerkgang, van de toevallige ontmoeting bij de bakker.<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> met zijn handvol strat<strong>en</strong> biedt natuurlijk<br />
talloze mogelijkhed<strong>en</strong> elkaar zomaar te ontmoet<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
geüniformeerde soldaat op verlof is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de<br />
verschijning in e<strong>en</strong> dorp <strong>en</strong> zijn stoere voorkom<strong>en</strong><br />
kan het vrouw<strong>en</strong>hart sneller do<strong>en</strong> slaan. Eén te<br />
lange blik <strong>en</strong> de vlam slaat over! Mogelijkhed<strong>en</strong> te over<br />
om contact te legg<strong>en</strong>.<br />
De ongeletterde Johanna Wevers, anderhalf jaar ouder<br />
dan Marinus, is gebor<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> op 29 juni 1833.<br />
Zo zou het gebeurd kunn<strong>en</strong> zijn!<br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Marinus Jager uit 1859. BS Kester<strong>en</strong><br />
1859.
Jager in de Betuwe 5-10<br />
Haar <strong>vader</strong> is de timmerman Johannis Wevers, <strong>haar</strong><br />
moeder heet Jacomina van der Lind<strong>en</strong>.<br />
Marinus <strong>en</strong> Johanna gaan in ondertrouw op zaterdag 1<br />
oktober 1859 48 , de wettelijk verplichte afkondiging<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> daarna <strong>en</strong> word<strong>en</strong> “voor de deur van het<br />
huis der geme<strong>en</strong>te gedaan”. 49<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Kester<strong>en</strong> zijn vóór 1818 nog afzonderlijke<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> bestuur. In 1818 word<strong>en</strong> deze<br />
dorp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de buurtschapp<strong>en</strong> Leede <strong>en</strong> Oud<strong>en</strong>waard<br />
sam<strong>en</strong>gevoegd tot de nieuwe geme<strong>en</strong>te Kester<strong>en</strong>. Het<br />
geme<strong>en</strong>tebestuur wordt geconc<strong>en</strong>treerd in Kester<strong>en</strong>. De<br />
praktijk is e<strong>en</strong>voudig, daar de tak<strong>en</strong> van het bestuur nog<br />
gering zijn. Het aantal functionariss<strong>en</strong> is nav<strong>en</strong>ant: e<strong>en</strong><br />
burgemeester, mogelijk e<strong>en</strong> secretaris of e<strong>en</strong> commies<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veldwachter.<br />
Het geme<strong>en</strong>tebestuur vindt onderdak in het huis van de<br />
familie Van Doorn. Willem Pieter van der Zande 50 is hier<br />
burgemeester van 1830 tot 1880. Het geme<strong>en</strong>telijk kantoor<br />
kan heel goed tijdelijk bij zijn schoonfamilie ondergebracht<br />
zijn geweest. Meer dan twee kamers zal m<strong>en</strong><br />
niet nodig hebb<strong>en</strong> gehad. Eén kamer om kantoor te<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> één kamer die e<strong>en</strong>voudig omgetoverd kan<br />
word<strong>en</strong> voor vergadering<strong>en</strong> <strong>en</strong> officiele plechtighed<strong>en</strong>. 51<br />
In het midd<strong>en</strong> van de 19 de eeuw bestaat de dorpsbebouwing<br />
van Kester<strong>en</strong> nog uit verspreide boerderij<strong>en</strong> met<br />
als globaal middelpunt het kerkgebouw. Om praktische<br />
red<strong>en</strong> moet het ‘geme<strong>en</strong>tehuis’ dus <strong>en</strong>igzins c<strong>en</strong>traal<br />
geleg<strong>en</strong> zijn geweest. 52<br />
Het stel trouwt donderdag 13 oktober 1859. Alle termijn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> met minimale marge afgewerkt; alle docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zijn er of kom<strong>en</strong> net op tijd. Uit alles blijkt onrust<br />
<strong>en</strong> haast. Inderdaad, hun eerste kind, Jacomina, wordt al<br />
25 november 1859 gebor<strong>en</strong>.<br />
Dit roept vrag<strong>en</strong> op.<br />
Het vermoed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zwangerschap moet Johanna<br />
eind maart 1859 allang duidelijk geword<strong>en</strong> zijn. Toch<br />
heeft het stel er geruime tijd over gedaan om te trouw<strong>en</strong>.<br />
De eerste van de vereiste docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> pas eind<br />
september verkreg<strong>en</strong>. Waarop werd gewacht De legerdi<strong>en</strong>st<br />
kan ge<strong>en</strong> beletsel zijn. Met zijn grootverlof in zicht<br />
kan de bruidegom e<strong>en</strong>voudig zijn commandant om toestemming<br />
vrag<strong>en</strong>. Wij gaan de procedures na, de wijze<br />
waarop die zijn doorlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> naar motiev<strong>en</strong> over<br />
de achtergrond van het gebeur<strong>en</strong>.<br />
Johanna’s <strong>vader</strong>, Johannes Wevers, is aanwezig bij de<br />
huwelijksvoltrekking, <strong>haar</strong> moeder niet want die is al<br />
overled<strong>en</strong>. De ouders van Marinus zijn promin<strong>en</strong>t afwezig!<br />
Hij is hun eerste kind dat trouwt <strong>en</strong> toch zijn ze er<br />
niet bij. Marinus is dan wel meerderjarig; hij heeft wel de<br />
toestemming van zijn ouders nodig. Normaliter zijn de<br />
ouders bij de ceremonie aanwezig <strong>en</strong> gev<strong>en</strong> ter plekke<br />
hun fiat. De ambt<strong>en</strong>aar schrijft het netjes op <strong>en</strong> de<br />
ouders tek<strong>en</strong><strong>en</strong> er voor. Kunn<strong>en</strong> de ouders niet kom<strong>en</strong><br />
omdat ze bijvoorbeeld ver weg won<strong>en</strong> of moeilijk ter<br />
be<strong>en</strong> zijn, dan voldoet e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige notariële<br />
verklaring. De huwelijksbijlag<strong>en</strong> van Marinus <strong>en</strong> Johanna<br />
E<strong>en</strong> vertelling<br />
Van der Zande roept om<br />
Burgemeester Willem van der Zande fungeert ev<strong>en</strong> als<br />
dorpsomroeper. Na de kerkdi<strong>en</strong>st van zondag 2 oktober<br />
rept hij zich uit de kerk met e<strong>en</strong> snelheid <strong>en</strong> waardigheid<br />
die past bij het mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zijn functie. Hij gaat rechtstreeks<br />
naar het gebouw dat is ingericht als geme<strong>en</strong>tehuis<br />
<strong>en</strong> zoekt zijn ambtsket<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong> later, het is dan<br />
omstreeks 11 uur zo verhaalt de akte, op<strong>en</strong>t hij de voordeur<br />
<strong>en</strong> maakt zich klaar om e<strong>en</strong> afkondiging te do<strong>en</strong>.<br />
Veldwachter Klaas Ramkema staat hem bij, verdekt<br />
opgesteld in de hal, helemaal paraat om in te grijp<strong>en</strong><br />
mocht dat nodig zijn.<br />
Van der Zande schudt alle spanning<strong>en</strong> van zich af. Hij<br />
schraapt zijn keel <strong>en</strong> begint aan de instructie betreff<strong>en</strong>de<br />
afkondiging<strong>en</strong> om deze “met luider stemme <strong>en</strong> verstaanbaar<br />
gedaan, onverwijld aan de deur van het huis der<br />
geme<strong>en</strong>te te do<strong>en</strong> aanplakk<strong>en</strong>”. Enkele passant<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> luister<strong>en</strong>. De meest<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> door, nog helemaal<br />
verdiept in de boodschap die de dominee heeft meegegev<strong>en</strong><br />
Het is t<strong>en</strong>slotte zondag.<br />
Na dit wettelijke verplichte nummer kijkt hij nog ev<strong>en</strong> op<br />
alsof hij verwacht dat er vrag<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling tikt<br />
aan zijn pet als afscheidsgroet. Dan op<strong>en</strong>t hij het kastje<br />
voor geme<strong>en</strong>telijke mededeling<strong>en</strong> naast de voordeur <strong>en</strong><br />
prikt e<strong>en</strong> kopie van de afkondiging vast. Kastje dicht. Hij<br />
gaat naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bergt de afkondiging <strong>en</strong> de ambtsket<strong>en</strong><br />
op in de versterkte kast. Het ritueel herhaalt zich<br />
op zondag 9 oktober. Hij is b<strong>en</strong>ieuwd of Klaas Jager in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> woord houdt.<br />
Zo zou het gebeurd kunn<strong>en</strong> zijn!<br />
Wij gev<strong>en</strong> toestemming maar kom<strong>en</strong> niet. BS Kester<strong>en</strong><br />
1859, huwelijkse bijlage.
5-11 Jager in de Betuwe<br />
bevatt<strong>en</strong> zo’n bijlage van zijn ouders. Daarin staat<br />
e<strong>en</strong>voudig geschrev<strong>en</strong>: wij gev<strong>en</strong> toestemming maar<br />
kom<strong>en</strong> niet. E<strong>en</strong> red<strong>en</strong> wordt niet gegev<strong>en</strong>.<br />
Nog e<strong>en</strong> frappant detail. De toestemming wordt op 12<br />
oktober gedagtek<strong>en</strong>d, één dag voor het geplande huwelijk<br />
als de bruid al in <strong>haar</strong> achtste maand loopt.<br />
De verklaring wordt opgemaakt bij de Wag<strong>en</strong>ingse notaris<br />
Jan Kuijk. Inschakel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>dorpse notaris<br />
aan de andere kant van de Rijn br<strong>en</strong>gt behalve extra<br />
kost<strong>en</strong> ook risico’s in de tijdige bezorging. De notaris<br />
moet zelfs e<strong>en</strong> speciale bode hebb<strong>en</strong> ingeschakeld om<br />
de akte op tijd bij het geme<strong>en</strong>tehuis in Kester<strong>en</strong> te bezorg<strong>en</strong>.<br />
Waarom toch al die moeite<br />
De huwelijksplechtigheid staat of valt met deze verklaring.<br />
Alles <strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> staat paraat maar er wordt getraineerd<br />
tot op het laatste mom<strong>en</strong>t. Dit geeft het aan zekerheid<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de vermoed<strong>en</strong> dat er serieus voorwerk<br />
verricht is om de toestemming van de ouders op de tafel<br />
van de secretarie te krijg<strong>en</strong>.<br />
Mogelijkhed<strong>en</strong> voor conflict<br />
Er ging<strong>en</strong> emoties aan het huwelijk vooraf, zoveel is wel<br />
duidelijk. Hoe gaat dat De ouders van Marinus zijn<br />
onaang<strong>en</strong>aam verrast over het aanstaande <strong>vader</strong>schap<br />
van Marinus, maar ze kunn<strong>en</strong> er niets van zegg<strong>en</strong>. Hún<br />
eerste kind is ook buit<strong>en</strong>echtelijk verwekt. L’histoire se<br />
repète <strong>en</strong> vroegtijdige bijslaap is haast traditie in deze<br />
familie.<br />
Maar waarom zijn de ouders zo aangedaan dat zij zich<br />
tot op het allerlaatste mom<strong>en</strong>t verzett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verbint<strong>en</strong>is<br />
Zij zull<strong>en</strong> toch ook wel gewet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> vrederechter niet alles zou accepter<strong>en</strong> als argum<strong>en</strong>t<br />
om het huwelijk teg<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Dan krijgt het bruidspaar<br />
toestemming van de rechter <strong>en</strong> wordt teg<strong>en</strong>werking<br />
van de ouders opzij geschov<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> hogere macht.<br />
E<strong>en</strong> tweede mogelijkheid: standsverschill<strong>en</strong> Johannes<br />
Wevers is slechts timmerman, zijn overled<strong>en</strong> vrouw e<strong>en</strong><br />
voormalige werkster <strong>en</strong> Johanna, ouder dan Marinus,<br />
e<strong>en</strong> ongeletterd wicht dat de zoon heeft verleid. Daar<br />
teg<strong>en</strong>over staat e<strong>en</strong> trotse Klaas Jager, e<strong>en</strong> tabaksplanter<br />
met de zelf toegedachte notabele achtergrond! Het is<br />
misschi<strong>en</strong> wat gezocht maar het is mogelijk.<br />
De derde mogelijkheid: geloofsverschill<strong>en</strong> In dít dorp<br />
zou dat zomaar kunn<strong>en</strong>. Aangestipt zijn de hier al dec<strong>en</strong>nia<br />
dur<strong>en</strong>de onderhuidse spanning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> vrijzinnig<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> rechtzinnig<strong>en</strong>. Het ontbreekt aan concrete<br />
aanwijzing<strong>en</strong> om in 1859 e<strong>en</strong> der partij<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bepaald<br />
kamp te plaats<strong>en</strong>. De scheidslijn tuss<strong>en</strong> vrijzinnig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
rechtzinnig<strong>en</strong> loopt dwars door families he<strong>en</strong>.<br />
Dat is bij de Jagers het geval. Vader Klaas Jager (VIIIa)<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> wij in e<strong>en</strong> dualistische rol te kunn<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>:<br />
aan de rechtzinnige kant van het spectrum als het om<br />
geloofszak<strong>en</strong> gaat 54 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrijzinnige als het om zijn<br />
status gaat. De familie Wevers kom<strong>en</strong> we in ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
verband teg<strong>en</strong>.<br />
De vierde mogelijkheid is wel de meest waarschijnlijke<br />
omdat het past bij de familie myth<strong>en</strong>: Marinus kwam in<br />
conflict met zijn <strong>vader</strong>.<br />
Conflict over bijslaap<br />
Kerkelijke authoriteit<strong>en</strong> wak<strong>en</strong> over de goede zedelijke<br />
lev<strong>en</strong>swandel van <strong>haar</strong> kerkgangers. En zeker over die<br />
van de lidmat<strong>en</strong> want die hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> speciale verantwoordelijkheid<br />
als zij aanschuiv<strong>en</strong> bij het avondmaal.<br />
Ouderling<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> wak<strong>en</strong>d oog over hun dorpsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>.<br />
Ontuchtig gedrag moet<strong>en</strong> zij rapporter<strong>en</strong> aan<br />
To<strong>en</strong> het verzet nutteloos bleek <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> ontkom<strong>en</strong><br />
meer aan was, hebb<strong>en</strong> zij tot het allerlaatst het huwelijk<br />
getraineerd. Als klap op de vuurpijl zijn zij verongelijkt<br />
weggeblev<strong>en</strong>. De verhouding<strong>en</strong> zijn zo erg verstoord dat<br />
zij bij zo’n heugelijke dag niet in één ruimte met het<br />
bruidspaar will<strong>en</strong> verker<strong>en</strong>. Moet<strong>en</strong> wij het ons zo voorstell<strong>en</strong><br />
Het valt nu niet goed na te gaan wat e<strong>en</strong> rol speelde. Er<br />
wordt e<strong>en</strong> viertal mogelijkhed<strong>en</strong> aangestipt.<br />
De minst erge mogelijkheid: vrees voor dorpsroddel. De<br />
gang naar e<strong>en</strong> Wag<strong>en</strong>ingse notaris doet dat vermoed<strong>en</strong><br />
want bij de <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>se notaris binn<strong>en</strong>stapp<strong>en</strong> ziet<br />
iedere<strong>en</strong>. Maar Klaas Jager kan notaris Elias Dutry van<br />
Haeft<strong>en</strong> 53 vermed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> omdat deze nogal deftige<br />
notaris uit Zaltbommel het dorp <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> wel als<br />
standplaats heeft maar er ge<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>t bemand kantoortje<br />
bezit voor e<strong>en</strong> haastklusje. Klaas moet noodgedwong<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> andere notaris.<br />
Zou neger<strong>en</strong> van de gebeurt<strong>en</strong>is trouw<strong>en</strong>s help<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
roddelarij Het teg<strong>en</strong>deel lijkt het geval want m<strong>en</strong> wordt<br />
door de natuur ingehaald. Hoe langer m<strong>en</strong> wacht hoe<br />
onthull<strong>en</strong>der de zaak wordt. En de prang<strong>en</strong>de vraag ‘wie<br />
heeft het gedaan’ is meestal algeme<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Als er<br />
één goede manier bestaat om roddeltantes te voer<strong>en</strong><br />
dan is dat publiekelijk afwezig zijn bij het huwelijk van je<br />
kind. Daarmee geef je aan het bruidspaar af te vall<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dat is nieuw voer voor dorpspraat.<br />
Willem Pieter van der Zande, burgemeester <strong>en</strong> ambt<strong>en</strong>aar<br />
van de burgerlijke stand in Kester<strong>en</strong>, trouwt Marinus Jager<br />
<strong>en</strong> Johanna Wevers. Herd<strong>en</strong>k blz. 30.
Jager in de Betuwe 5-12<br />
de kerk<strong>en</strong>raad. Die houdt <strong>en</strong>kele mal<strong>en</strong> per jaar e<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>sura morum waarbij de aangebrachte gevall<strong>en</strong> nader<br />
word<strong>en</strong> onderzocht. T<strong>en</strong>slotte kan m<strong>en</strong> niet met ijzige of<br />
boze kopp<strong>en</strong> aan het avondmaal verschijn<strong>en</strong>.<br />
Wordt wangedrag vastgesteld dan komt, afhankelijk van<br />
de ernst, de betrokk<strong>en</strong>e er met e<strong>en</strong> vermaning van af.<br />
E<strong>en</strong> lidmaat kan bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> onder c<strong>en</strong>suur geplaatst<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgeslot<strong>en</strong> van het avondmaal<br />
zolang de straf van kracht is.<br />
In minder str<strong>en</strong>ge geme<strong>en</strong>tes blijft de ‘vroegtijdige bijslaap’<br />
of zonde teg<strong>en</strong> het 7 de gebod bij e<strong>en</strong> vermaning.<br />
In wat str<strong>en</strong>gere wordt deze <strong>en</strong> de straf afgeroep<strong>en</strong> van<br />
de kansel. In zeer str<strong>en</strong>ge geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zoals <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
er e<strong>en</strong> is, is publieke schuldbelijd<strong>en</strong>is tijd<strong>en</strong>s de kerkdi<strong>en</strong>st<br />
onderdeel van de bestraffing. Dan leest de dominee<br />
tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kerkdi<strong>en</strong>st het formulier voor terwijl de<br />
zondar<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> opstaan. En aan het einde van de<br />
kanseltirade moet<strong>en</strong> zij dan zegg<strong>en</strong>: ja wij hebb<strong>en</strong> gezondigd;<br />
natuurlijk buit<strong>en</strong> de kerk gevolgd door gegniffel<br />
<strong>en</strong> dorpse achterklap.<br />
E<strong>en</strong> aanstaand echtpaar ervaart het als e<strong>en</strong> schande dat<br />
zij op deze wijze schuld moet<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, terwijl e<strong>en</strong><br />
flink deel van de aanwezig<strong>en</strong> zelf ‘boter op het hoofd<br />
heeft’. Soms houd<strong>en</strong> de verloofd<strong>en</strong> de kwestie uiterst<br />
geheim. Om de belijd<strong>en</strong>is voor te zijn trouw<strong>en</strong> zij zo rap<br />
mogelijk voordat de tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van zwangerschap zichtbaar<br />
word<strong>en</strong>. Dit helpt maar zeld<strong>en</strong> want ouderling<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> beter tell<strong>en</strong> dan wie ook. De onbevlekte ontvang<strong>en</strong>is<br />
is voorbehoud<strong>en</strong> aan slechts e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling!<br />
De schuldbelijd<strong>en</strong>is kan e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> zijn om de kerk de<br />
rug toe te ker<strong>en</strong> door er van af zi<strong>en</strong> in de kerk te trouw<strong>en</strong>.<br />
Maar zo simpel ligt het niet. Als het stel tot deze<br />
geme<strong>en</strong>schap wil blijv<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> is er ge<strong>en</strong> andere weg<br />
dan de publieke zaak. Niet onderwerp<strong>en</strong> aan de mores<br />
betek<strong>en</strong>t uitgestot<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dan wordt je niet alle<strong>en</strong> de<br />
toegang tot de kerk verbod<strong>en</strong>, je wordt g<strong>en</strong>egeerd in de<br />
winkel, verliest contact<strong>en</strong>, wordt bij ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> geroyeerd<br />
<strong>en</strong> zelfs uitgeslot<strong>en</strong> van werk.<br />
Ons stel heeft de ‘rappe route’ niet g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s<br />
de familie overlevering omdat Marinus’ <strong>vader</strong> ge<strong>en</strong> toestemming<br />
zou gev<strong>en</strong> als Marinus de op<strong>en</strong>bare schuldbelijd<strong>en</strong>is<br />
weigerde. Klaas is veel geleg<strong>en</strong> aan onderwerping<br />
aan de kerkorde. Maar de vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid<br />
waarmee de <strong>vader</strong> voor zijn zoon <strong>en</strong> aanstaande<br />
schoondochter beslist wekt wrevel op.<br />
Gaandeweg het conflict wordt steeds zichtbaarder dat<br />
Johanna met e<strong>en</strong> ‘bijslaper’ heeft verkeerd. Dat de kerk<strong>en</strong>raad<br />
Marinus op zeker mom<strong>en</strong>t ter verantwoording<br />
heeft geroep<strong>en</strong>, is wel zeker want in zo’n dorp blijft niets<br />
geheim. Welke spanning<strong>en</strong> dit te weeg heeft gebracht is<br />
alle<strong>en</strong> bij overlevering bek<strong>en</strong>d.<br />
De zaak zit muurvast. In dit stadium zijn er legio mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Marinus <strong>en</strong> Johanna sam<strong>en</strong> of ieder voor zich<br />
kunn<strong>en</strong> de oproep van de kerk<strong>en</strong>raad g<strong>en</strong>egeerd hebb<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zij kunn<strong>en</strong> bij abs<strong>en</strong>tie zijn bestraft. Daarmee<br />
wordt e<strong>en</strong> kerkelijk huwelijk <strong>en</strong> doop van kind onmogelijk.<br />
Wellicht hebb<strong>en</strong> zij de gang naar de kerk<strong>en</strong>raad wel<br />
gemaakt <strong>en</strong> daar de publieke schuldbelijd<strong>en</strong>is geweigerd.<br />
Voor Johanna is het relatief gemakkelijk; zij is<br />
ge<strong>en</strong> lidmaat. Marinus is juist kersvers lidmaat. E<strong>en</strong><br />
maand voor het lidmaatschap heeft hij Johanna nog<br />
bezwangerd. Dat maakt zijn lidmaatschap uiterst discutabel.<br />
Dat kan weer leid<strong>en</strong> tot spanning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Marinus<br />
<strong>en</strong> Johanna onderling of tuss<strong>en</strong> Klaas Jager <strong>en</strong> de<br />
verloofd<strong>en</strong>. Want niet trouw<strong>en</strong> in de kerk is not-done.<br />
Alle<strong>en</strong> al het idee om de kerkelijke inzeg<strong>en</strong>ing te neger<strong>en</strong><br />
is voldo<strong>en</strong>de om <strong>vader</strong> Klaas in woede te do<strong>en</strong> ontvlamm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Marinus in de ban te do<strong>en</strong> door hem de<br />
deur te wijz<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> conflict tuss<strong>en</strong> Marinus <strong>en</strong> zijn verloofde of tuss<strong>en</strong><br />
Marinus <strong>en</strong> zijn <strong>vader</strong> kan de complicer<strong>en</strong>de factor zijn<br />
waarom het burgerlijk huwelijk zo lang op zich laat wacht<strong>en</strong>.<br />
De opstelling van <strong>vader</strong> Klaas is niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
naar de tijdgeest maar heeft ook met het verled<strong>en</strong> van<br />
Klaas te mak<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de <strong>vader</strong> van Klaas, de eerder<br />
g<strong>en</strong>oemde Gijsbert Jager, overleed kreeg Klaas twee<br />
voogd<strong>en</strong>: de eerder g<strong>en</strong>oemde ooms H<strong>en</strong>drik Jager<br />
(VIIb) <strong>en</strong> Jan d<strong>en</strong> Hartog. H<strong>en</strong>drik Jager is nog ouderling<br />
geweest in 1836. Jan d<strong>en</strong> Hartog, aangetrouwd maar<br />
niet minder gewichtig, is de eerste <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s laatste<br />
burgemeester van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> geweest (1812-17).<br />
Di<strong>en</strong>s vrouw H<strong>en</strong>drina van d<strong>en</strong> Toorn 55 was doophefster<br />
van Klaas. Die had aan het doopvont nog beloofd hem<br />
te ondersteun<strong>en</strong> in zijn lev<strong>en</strong>!<br />
E<strong>en</strong> vertelling<br />
Hoogmoed heeft e<strong>en</strong> prijs<br />
April 1859.<br />
Marinus heeft de hele dag in de tabaksschuur gewerkt<br />
<strong>en</strong> zich niet lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Hij zal wel veel werk hebb<strong>en</strong>, zal<br />
moeder Hermina gedacht hebb<strong>en</strong>. Hij was stil, met die<br />
d<strong>en</strong>krimpel op zijn voorhoofd. Er is iets dacht Hermina.<br />
Na het avondet<strong>en</strong> komt het hoge woord er uit. Bedremmeld<br />
moet Rinus zijn <strong>vader</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wat de ouderling<br />
is ontgaan: Hij heeft gezondigd <strong>en</strong> Johanna Wevers<br />
bezwangerd. Het pleit voor hem dat hij met <strong>haar</strong> wil trouw<strong>en</strong>.<br />
Vader Klaas durft niet te vrag<strong>en</strong> waar deze zonde<br />
bedrev<strong>en</strong> is, misschi<strong>en</strong> wel onder zijn dak, in de oude<br />
bedstee van het werkvolk, in de schuur achter e<strong>en</strong> pakket<br />
tabaksblad of – nog erger – achter het gri<strong>en</strong>dhout in<br />
de uiterwaard waar iedere<strong>en</strong> het had kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>! Zijn<br />
nijdigheid overwint het van de nieuwsgierigheid. Hij ziet<br />
zijn zorgvuldig opgebouwd bastion van semi-dorpsnotabele<br />
in één slag ondermijnd. Wat zal het dorp hier wel<br />
van zegg<strong>en</strong><br />
De status van oom H<strong>en</strong>drik Jager de ouderling <strong>en</strong> oom<br />
Jan d<strong>en</strong> Hartog de burgemeester stell<strong>en</strong> in e<strong>en</strong>s niets<br />
meer voor. Het had Klaas <strong>en</strong> zijn familie het aureool van<br />
rechtschap<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> belangwekk<strong>en</strong>dheid gegev<strong>en</strong>, zo<br />
me<strong>en</strong>de hij. Het geeft e<strong>en</strong> heerlijk gevoel van macht <strong>en</strong><br />
de mogelijkheid om met het vingertje te wijz<strong>en</strong>. Met deze<br />
status is m<strong>en</strong> de schrik van minder rechtschap<strong>en</strong><strong>en</strong>. Die<br />
zijn er natuurlijk vel<strong>en</strong> als de lat heel hoog ligt. Hoogmoed<br />
ligt echter op de loer.<br />
Burgemeester Willem Pieter van der Zande behoort tot<br />
de vage <strong>en</strong>tourage van Klaas Jager. Van der Zande is<br />
namelijk getrouwd met Mechteld van Doorn. Haar ouders<br />
het<strong>en</strong> Jan van Doorn <strong>en</strong> Anna Catharina van d<strong>en</strong><br />
Brink. Lat<strong>en</strong> dat nu net de schoonouders zijn van Dirk<br />
Jager (VIIIb), de broer van onze Klaas Jager. Met ande-
5-13 Jager in de Betuwe<br />
re woord<strong>en</strong> de burgemeester <strong>en</strong> Klaas hebb<strong>en</strong> familiaire<br />
band<strong>en</strong>.<br />
G<strong>en</strong>oemde Dirk Jager is bakker <strong>en</strong> kastelein in Kester<strong>en</strong>,<br />
zijn vrouw Jacoba Geurdina van Doorn is tapster.<br />
Uit hoofde van deze bezighed<strong>en</strong> zijn zij natuurlijk goed<br />
op de hoogte van elk sappig gerucht dat onder de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
circuleert.<br />
Beide ooms lev<strong>en</strong> niet meer maar Klaas was zijn voogd<strong>en</strong><br />
nog altijd dankbaar dat ze zo goed op zijn erfdeel<br />
hebb<strong>en</strong> gepast. Marinus heeft er ge<strong>en</strong> boodschap aan<br />
<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt zijn <strong>vader</strong> in verleg<strong>en</strong>heid. Vader Klaas Jager<br />
trekt de kwestie op zijn fatso<strong>en</strong> want hem kom<strong>en</strong> dorpsroddels<br />
ter or<strong>en</strong>, hij heeft te vrez<strong>en</strong> voor de toorn van de<br />
kerk<strong>en</strong>raad, de grijns van de burgemeester <strong>en</strong> de hoon<br />
van dorpeling<strong>en</strong>. ‘Zie je wel .....’!<br />
Zo kan status zich teg<strong>en</strong> je ker<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> conflict<br />
met de veroorzaker gebor<strong>en</strong> zijn.<br />
Het ligt in de lijn der ding<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> ouderling het conflict<br />
bespreekbaar tracht te mak<strong>en</strong>. Zo kunn<strong>en</strong> <strong>vader</strong> <strong>en</strong> zoon<br />
straks niet naar het avondmaal. Hij b<strong>en</strong>adert Klaas<br />
uiterst omzichtig. Later in de week moet hij ds. D<strong>en</strong> Boer<br />
bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat ‘het zaad der verzo<strong>en</strong>ing op dees dorre<br />
akker niet wil ontkiem<strong>en</strong>’. De beeldspraak verhult dat<br />
Klaas de ouderling resoluut de deur heeft gewez<strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
hij het gevoel kreeg met e<strong>en</strong> ‘vri<strong>en</strong>delijke vermaning’<br />
terecht te word<strong>en</strong> gewez<strong>en</strong>. De ouderling moet Rinus<br />
verman<strong>en</strong>!<br />
D<strong>en</strong> Boer overweegt of hijzelf e<strong>en</strong> poging zal do<strong>en</strong>. Hij<br />
k<strong>en</strong>t Klaas niet <strong>en</strong> weet niet goed waar hij e<strong>en</strong> gevoelige<br />
snaar kan rak<strong>en</strong> om de vrede tuss<strong>en</strong> <strong>vader</strong> <strong>en</strong> zoon te<br />
bewerkstelling<strong>en</strong>. De <strong>vader</strong> heeft ongetwijfeld gelijk dat<br />
de zoon zich in de kerkorde moet schikk<strong>en</strong>, maar op<br />
deze wijze zal dat niet lukk<strong>en</strong>.<br />
De zaak krijgt e<strong>en</strong> slep<strong>en</strong>d karakter. Burgemeester Van<br />
der Zande, voornamelijk in Kester<strong>en</strong> aanwezig, krijgt in<br />
het cafe van Jacoba van Doorn lucht van de zaak. Hij<br />
besluit eind september tot e<strong>en</strong> subtiel huisbezoekje aan<br />
Klaas. Van der Zande k<strong>en</strong>t zijn papp<strong>en</strong>heimer; de<br />
gevoelighed<strong>en</strong> van Klaas zijn hem bek<strong>en</strong>d. Hij laat e<strong>en</strong><br />
sjees inspann<strong>en</strong>, de kap gaat omhoog want het is best<br />
frisjes. Hij neemt de route over de dijk naar de bouwhof<br />
de Keij, rijdt de Lakemondsestraat in <strong>en</strong> laat zich aandi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bij Klaas. Onverwachts binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> weinig<br />
ruimte gev<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> hem de beste strategie.<br />
heeft hij nog e<strong>en</strong> toepasselijke bijbeltekst over onwet<strong>en</strong>de<br />
zondar<strong>en</strong> gepreveld. Maar in deze bijbelvaste kring<strong>en</strong><br />
moet m<strong>en</strong> daarmee oppass<strong>en</strong>. Voor m<strong>en</strong> het beseft<br />
wordt m<strong>en</strong> bekogeld met e<strong>en</strong> scherpere tekst die precies<br />
het teg<strong>en</strong>overgestelde verdedigt.<br />
Er valt e<strong>en</strong> ijzige stilte. Van der Zandes gedacht<strong>en</strong> dwal<strong>en</strong><br />
af. Nu pas vall<strong>en</strong> hem de buit<strong>en</strong>geluid<strong>en</strong> op. In de<br />
verte hoort hij Klaas nog iets mompel<strong>en</strong>; zijn accoord<br />
neemt hij aan. Goed hoorbaar zet hij het glaasje op de<br />
tafel, draalt niet langer dan sociaal noodzakelijk <strong>en</strong> vertrekt.<br />
Buit<strong>en</strong> complim<strong>en</strong>teert hij zichzelf: het hoge woord<br />
is er uit!<br />
Beh<strong>en</strong>dig m<strong>en</strong>t Van der Zande de sjees naar Kester<strong>en</strong>.<br />
De volg<strong>en</strong>de dag wordt Klaas Ramkema op pad gezond<strong>en</strong><br />
om Marinus op te spor<strong>en</strong>. 56 E<strong>en</strong>maal binn<strong>en</strong> de vier<br />
mur<strong>en</strong> van zijn bureel doet de burgemeester hem de<br />
suggestie in ondertrouw te gaan. Dan komt alles in orde.<br />
Over het huisbezoek zwijgt hij.<br />
Ontnuchterd <strong>en</strong> verbouwereerd overziet Klaas Jager zijn<br />
positie <strong>en</strong> stuurt de di<strong>en</strong>stmeid met e<strong>en</strong> briefje naar<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> afspraak te mak<strong>en</strong> met de notaris.<br />
De burgemeester krijgt gelijk, Klaas houdt woord, Marinus<br />
trouwt.<br />
Zo zou het gebeurd kunn<strong>en</strong> zijn!<br />
Donkere wolk<strong>en</strong><br />
Over de strijdmotiev<strong>en</strong> hangt mist, zij e<strong>en</strong> dunne. Bov<strong>en</strong><br />
het gezin Jager × Wevers echter hang<strong>en</strong> donkere wolk<strong>en</strong>.<br />
Zoals vermeld komt hun dochter Jacomina op 25<br />
november 1859 ter wereld, gebor<strong>en</strong> in huis nr. 48 in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. 57 Dat is e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>dijks huis aan de oostelijke<br />
bandijk. 58 Marinus geeft het kind aan <strong>en</strong> neemt mee<br />
als getuig<strong>en</strong> Johannis Gerrits<strong>en</strong>, 71 jaar, gewez<strong>en</strong> veldwachter<br />
<strong>en</strong> Willem van de Kolk, 31 jaar, boer<strong>en</strong>knecht<br />
Het kind wordt vernoemd naar de grootmoeder van moeders<br />
zijde. M<strong>en</strong> kan het e<strong>en</strong> aanwijzing vind<strong>en</strong> dat de<br />
vrede tuss<strong>en</strong> Marinus <strong>en</strong> zijn ouders nog niet is getek<strong>en</strong>d.<br />
Anderzijds is de grootmoeder langgeled<strong>en</strong> overled<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wil m<strong>en</strong> <strong>haar</strong> met de vernoeming in ere houd<strong>en</strong>.<br />
Op 31 december 1859 neemt de geme<strong>en</strong>te Kester<strong>en</strong><br />
Het is Klaas onmiddelijk duidelijk dat Van der Zande<br />
ge<strong>en</strong> gezellig praatje komt mak<strong>en</strong>. Hij ontvangt hem met<br />
alle egards in de mooie kamer <strong>en</strong> laat e<strong>en</strong> borreltje aanrukk<strong>en</strong>.<br />
Van der Zande is de beminnelijkheid zelve. ‘Wij<br />
zijn nu als notabel<strong>en</strong> onder elkaar’, zo paait hij Klaas.<br />
Subtiel br<strong>en</strong>gt hij de kwestie Rinus ter tafel. Klaas brandt<br />
los. Naarmate er meer borreltjes passer<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijdlop<strong>en</strong>der. Van der Zande echter kruipt<br />
steeds meer in de huid van ambt<strong>en</strong>aar van de burgerlijke<br />
stand. Als ambt<strong>en</strong>aar is hij verplicht Marinus te<br />
wijz<strong>en</strong> op de gang naar de vrederechter. ‘Daar staan wij<br />
notabel<strong>en</strong> natuurlijk bov<strong>en</strong>; maar het is wel de wet’. En<br />
naar de ervaring van Van der Zande zull<strong>en</strong> de bezwar<strong>en</strong><br />
van Klaas ter zijde geschov<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als niet relevant.<br />
Na de laatste teug van het zoveelste borreltje klinkt het:<br />
‘uiterlijk de 12 de moet de toestemming op mijn bureau<br />
ligg<strong>en</strong>; ik rek<strong>en</strong> op uwe edelmoedigheid’. Misschi<strong>en</strong><br />
Ca. 1930. Buit<strong>en</strong>dijkse huiz<strong>en</strong> aan de oostelijke bandijk.<br />
Geheel rechts e<strong>en</strong> stukje van de Dorpsstraat. Het huis van<br />
Wevers ligt net voorbij de bocht.
Jager in de Betuwe 5-14<br />
31 december 1859, Marinus Jager woont in bij zijn schoonfamilie Wevers, huis nr. 56 in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. RAR inv. 750, bl. 409.<br />
nieuwe registers voor de bevolkings administratie in<br />
gebruik voor de periode 1860 t/m 1869. Huis nr. 2 moet<br />
het zonder Marinus do<strong>en</strong>. 59 De knecht Marinus Jager<br />
blijkt te zijn ingetrokk<strong>en</strong> bij de familie Wevers, huis nr.<br />
46, waar Johanna bevalt van hun <strong>en</strong>ige kind. Het huis is<br />
dan inmiddels hernummerd tot 48 <strong>en</strong> zal later nog e<strong>en</strong>s<br />
nr. 56 drag<strong>en</strong>. 60<br />
E<strong>en</strong> familie overlevering:<br />
‘Groot<strong>vader</strong> Marinus Jager is in Lakemond gebor<strong>en</strong>. Om onduidelijke<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> heeft hij <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> de rug toegekeerd.’<br />
Geloofsred<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> het geweest zijn. Hier twijfel<strong>en</strong> de<br />
kleinkinder<strong>en</strong> want oma <strong>Heijungs</strong> was zeer gelovig. Van opa<br />
Jager weet m<strong>en</strong> het niet.<br />
De auteur:<br />
1. Voor de geïnterviewd<strong>en</strong> is het nieuw dat opa Jager ruim 25<br />
jaar in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> woonde, eerder getrouwd is geweest <strong>en</strong><br />
misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeizame relatie met zijn <strong>vader</strong> had.<br />
Marinus vindt werk in Heter<strong>en</strong>, op 26 mei 1862 is hij<br />
weer terug bij Wevers. Op 25 november 1862 overlijdt<br />
Johanna Wevers. 63 Hij geeft het overlijd<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
dag aan sam<strong>en</strong> met zijn schoon<strong>vader</strong>.<br />
Marinus wordt nu op zichzelf teruggeworp<strong>en</strong>: dochtertje<br />
overled<strong>en</strong>, vrouw overled<strong>en</strong>. Veel geleg<strong>en</strong>heid tot rouw<br />
is de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de 19 de eeuw niet gegev<strong>en</strong>. Noodgedwong<strong>en</strong><br />
moet m<strong>en</strong> aan de slag om in het karige<br />
lev<strong>en</strong>sonderhoud te voorzi<strong>en</strong>. De geme<strong>en</strong>te ambt<strong>en</strong>aar<br />
schrijft Marinus uit naar Hemm<strong>en</strong> op 19 juni 1863. Daar<br />
woont zijn broer Klaas Jager. <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> achterlat<strong>en</strong>d<br />
laat hij zich kerkelijk uitschrijv<strong>en</strong> op 11 april 1864 <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>t zijn attestatie briefje in bij de kerk in Zett<strong>en</strong>. 64<br />
Soortgelijke verhuisbeweging<strong>en</strong> naar de geme<strong>en</strong>te<br />
Heter<strong>en</strong> zijn te volg<strong>en</strong> voor zijn broers Teunis <strong>en</strong> Ar<strong>en</strong>d<br />
Jager. Broer Klaas gaat naar Hemm<strong>en</strong>. Het vermoed<strong>en</strong><br />
2. Van e<strong>en</strong> eerder huwelijk is door oma <strong>Heijungs</strong> nooit iets<br />
verteld.<br />
Op 8 januari wordt 1860 wordt Jacomina gedoopt in de<br />
Ned. Herv. kerk in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. 61 Daaruit valt af te leid<strong>en</strong><br />
dat de op<strong>en</strong>bare schuldbelijd<strong>en</strong>is inderdaad heeft plaatsgevond<strong>en</strong>,<br />
want anders had deze doop niet kunn<strong>en</strong><br />
gebeur<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in 1860 wordt Marinus uitgeschrev<strong>en</strong> uit huis<br />
nr. 3 in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> voor vertrek naar Heter<strong>en</strong>. Dit is het<br />
ouderlijk huis waarvan het huisnr. inmiddels weer is veranderd<br />
door bouwactiviteit<strong>en</strong> aan hun oostzijde.<br />
Jacomina overlijdt op 3 mei 1861, slechts 17 maand<strong>en</strong><br />
oud. 62 Hoewel kindersterfte in die tijd zeer veel voorkomt<br />
valt niet in te voel<strong>en</strong> hoe de jonge ouders dit overlijd<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>. Het kindje was hun symbool van wederzijdse<br />
liefde, in weerwil van wat Marinus’ ouders er<br />
van vond<strong>en</strong>, laat staan wat de goegeme<strong>en</strong>te er van<br />
vond.<br />
Overlijd<strong>en</strong>s akte van Johanna Wevers, overled<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
25 november 1862. BS Kester<strong>en</strong> 1862.
5-15 Jager in de Betuwe<br />
bestaat dat Teunis zijn jongere broer aan werk geholp<strong>en</strong><br />
heeft <strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje op hem is gaan pass<strong>en</strong>.<br />
Invloed op Marinus<br />
Er volgt nu e<strong>en</strong> beschrijving van de broers <strong>en</strong> zusters<br />
van Marinus Jager die mogelijk invloed op hem hebb<strong>en</strong><br />
gehad. De nummers achter de nam<strong>en</strong> referer<strong>en</strong> aan de<br />
g<strong>en</strong>ealogie Jager.<br />
Gijsbert Cornelis Jager (VIIIa,1)<br />
Gijsbert is de oudste uit het gezin Klaas Jager x Dodeweerd,<br />
hij wordt gebor<strong>en</strong> in Kester<strong>en</strong> op 8 december<br />
1828. Als de ouders zijn overled<strong>en</strong> blijft hij in het ouderlijk<br />
huis won<strong>en</strong>, huis nr. 2. Dit huis blijft ook in Gijsbert’s<br />
tijd het tijdelijke onderkom<strong>en</strong> voor iedere broer of zuster,<br />
al of niet vergezeld van partner <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, die tijdelijk<br />
woonruimte nodig heeft. Hijzelf blijft ongehuwd <strong>en</strong> overlijdt<br />
in 1876. Over zijn verhouding tot Marinus <strong>en</strong> de<br />
commotie uit 1859 valt niets te zegg<strong>en</strong>.<br />
Teunis Jager (VIIIa,2)<br />
Teunis is de tweede oudere broer van Marinus (IXb) <strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong> in Kester<strong>en</strong> 24 december 1830. 65 Oudere<br />
broers zijn vaak hoeders van de jongere. Dat lijkt ook<br />
hier het geval. Teunis is getuige bij het huwelijk van Marinus<br />
als de ouders demonstratief abs<strong>en</strong>t zijn. Op deze<br />
wijze weet Marinus zich toch gesteund door e<strong>en</strong> deel<br />
van zijn familie.<br />
Teunis wordt ingeloot als nummer 108 voor de Nationale<br />
Militie voor de Kester<strong>en</strong>se lichting van 1849. Ondanks<br />
het hoge nummer komt hij op 14 mei van dat jaar onder<br />
de wap<strong>en</strong><strong>en</strong>. 66 Na e<strong>en</strong> kleine vier jaar, op 10 maart<br />
1853, wordt hij normaal ontslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaat met grootverlof;<br />
zijn tijd zit er op.<br />
Uit gegev<strong>en</strong>s van het Kester<strong>en</strong>se bevolkingsregister<br />
komt naar vor<strong>en</strong> dat Teunis tuss<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>te Heter<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>teerde. Zo wordt hij in 1852<br />
uitgeschrev<strong>en</strong> naar Heter<strong>en</strong>, komt in mei 1854 weer<br />
terug <strong>en</strong> gaat 26 november 1859 weer naar Heter<strong>en</strong>.<br />
Uitschrijv<strong>en</strong> gebeurt niet met het oog op e<strong>en</strong> visite maar<br />
op e<strong>en</strong> veranderde woonplaats. Hij is vrijgezel <strong>en</strong> dan is<br />
kost met inwoning te verkiez<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> woning.<br />
Het is heel gebruikelijk dat ongehuwd of tijdelijk personeel<br />
– d<strong>en</strong>k aan di<strong>en</strong>stmeid<strong>en</strong> <strong>en</strong> boer<strong>en</strong>knecht<strong>en</strong> –<br />
inwon<strong>en</strong> bij de werkgever, zeker als ze ver van huis zijn.<br />
Dit laatste is overig<strong>en</strong>s met Teunis niet het geval maar<br />
misschi<strong>en</strong> heeft hij wel behoefte aan meer zelfstandigheid.<br />
Bek<strong>en</strong>d is dat Teunis, die als arbeider in Lakemond<br />
werkt, in het logem<strong>en</strong>t van het echtpaar Frank<strong>en</strong> x Schut<br />
woont.<br />
Na het overlijd<strong>en</strong> van Frank<strong>en</strong> is Teunis met zijn weduwe<br />
getrouwd. Teunis, inmiddels 33 jaar oud, heeft er wel<br />
de leeftijd voor <strong>en</strong> Aaltj<strong>en</strong> kan wel wat steun gebruik<strong>en</strong><br />
ook al is ze dan 16 jaar ouder. Ze trouw<strong>en</strong> 17 december<br />
1863 in Heter<strong>en</strong>. 67 Vier jaar geled<strong>en</strong> had Marinus toestemming<br />
van zijn ouders nodig (weg<strong>en</strong>s minderjarigheid)<br />
maar Teunis met zijn 33 jaar niet. De ouders staan<br />
niet vermeld in zijn huwelijksakte. Dat hoefde ook niet <strong>en</strong><br />
zij kunn<strong>en</strong> heel goed bij de ceremonie aanwezig zijn<br />
geweest.<br />
Aaltj<strong>en</strong> laat opschrijv<strong>en</strong> dat ze tapster is. De getuig<strong>en</strong> bij<br />
het huwelijk: Klaas Jager, 25 jaar, tabaksplanter te <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>,<br />
broer van de bruidegom, H<strong>en</strong>drik Jans<strong>en</strong>, 25<br />
jaar, scho<strong>en</strong>maker te Heter<strong>en</strong>, Derk Vermeer, 59 jaar,<br />
tapper te Heter<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jan Sanders, 39 jaar, veerman te<br />
Heter<strong>en</strong>. De naam van zowel Derk Vermeer als Jan<br />
Sanders vindt m<strong>en</strong> veelvuldig onder akt<strong>en</strong>; het zijn geleg<strong>en</strong>heidsgetuig<strong>en</strong><br />
die m<strong>en</strong> vaak aantreft bij akt<strong>en</strong> van de<br />
burgerlijke stand; het zijn ge<strong>en</strong> speciale vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het<br />
bruidspaar.<br />
Derk Jager (VIIIa,3 = IXa)<br />
Derk is gebor<strong>en</strong> in Kester<strong>en</strong> op 4 oktober 1832. 68 Hij is<br />
de derde oudere broer van Marinus. Hij hoeft ge<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st te nem<strong>en</strong> in de Nationale Militie; hij wordt vrijgeloot<br />
(1851). Derk raakt op vrijersvoet<strong>en</strong> met de di<strong>en</strong>stmeid<br />
Johanna van d<strong>en</strong> Born afkomstig uit Doorwerth die<br />
inwoont.<br />
Het gaat er iets te innig aan toe <strong>en</strong> Johanna raakt zwanger.<br />
Het stel trouwt op 20 oktober 1860, niet in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
maar in Doorwerth. 69 Dit kan op alle mogelijke manier<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> uitgelegd. Het is e<strong>en</strong> beetje traditie om in<br />
de geboorteplaats van de bruid te trouw<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>slotte is<br />
zij vaak deg<strong>en</strong>e die de vertrouwde omgeving verlaat om<br />
zich bij <strong>haar</strong> man te voeg<strong>en</strong>.<br />
Maar ja, we hebb<strong>en</strong> hier opnieuw te mak<strong>en</strong> met vroegtijdige<br />
bijslaap. Derk kan e<strong>en</strong> confrontatie met de <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>se<br />
kerk uit de weg zijn gegaan om e<strong>en</strong> herhaald<br />
dedain van zijn <strong>vader</strong> te voorkom<strong>en</strong>. De commotie rond<br />
de zondebelijd<strong>en</strong>is van Marinus van e<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> ligt<br />
iedere<strong>en</strong> nog vers in het geheug<strong>en</strong>.<br />
Derk’s ouders gev<strong>en</strong> in de trouwzaal hun toestemming<br />
voor het huwelijk. Op dat punt zijn zij gelukkig bijgedraaid<br />
<strong>en</strong> dit feit doet vermoed<strong>en</strong> dat het vermijd<strong>en</strong> van<br />
de confrontatie wel e<strong>en</strong>s maatgev<strong>en</strong>d is. Derk lijkt dus<br />
eerder geïnspireerd door Marinus Jager dan andersom.<br />
Vader Klaas Jager moet toch af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong>s zorgelijk<br />
hemelwaarts gekek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> om te begrijp<strong>en</strong> welke<br />
hogere bedoeling er was met al die hartstocht onder zijn<br />
dak. Johanna van d<strong>en</strong> Born, is inmiddels in <strong>haar</strong> zesde<br />
maand – het moet zichtbaar geweest zijn – , trekt in bij<br />
<strong>haar</strong> moeder <strong>en</strong> bevalt na krap drie maand<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Teunis Jager uit 1859. BS Kester<strong>en</strong><br />
1859.<br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Klaas Jager uit 1865. BS Hemm<strong>en</strong> 1865.
Jager in de Betuwe 5-16<br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Derk Jager uit 1860. BS Doorwerth<br />
1860.<br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Wilhelmina Mouritsia Jager in 1872. BS<br />
Kester<strong>en</strong>.<br />
dochter, terwijl Derk gewoon boer<strong>en</strong>knecht blijft in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
Derk <strong>en</strong> Johanna krijg<strong>en</strong> vijf kinder<strong>en</strong>. Hij vestigt zich als<br />
tabaksplanter in Elst. Na de dood van Johanna in 1870<br />
keert Derk terug naar Kester<strong>en</strong> <strong>en</strong> hertrouwt Gerritje van<br />
L<strong>en</strong>t bij wie hij nog e<strong>en</strong>s zes kinder<strong>en</strong> verwekt. Hij overlijdt<br />
in 1903.<br />
Klaas Jager (VIIa,5 = IXc)<br />
Klaas is de eerste na Marinus, gebor<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong><br />
op 23 april 1838. 70 Hij is net als alle zon<strong>en</strong> van Klaas<br />
Jager tabaksplanter. Hij leert de fijne kneepjes van vak<br />
bij zijn <strong>vader</strong> op het land. Klaas wordt opgeroep<strong>en</strong> voor<br />
de Nationale Militie voor de lichting van 1857 <strong>en</strong> di<strong>en</strong>t<br />
zijn vijf jaar uit tot 27 april 1862. Tijd<strong>en</strong>s zijn di<strong>en</strong>stplicht<br />
vertrekt Klaas junior in 1860 van <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> naar de geme<strong>en</strong>te<br />
Valburg. 71 Op 10 november 1865 trouwt hij in<br />
Hemm<strong>en</strong> met de zes oudere weduwe Janna Janse.<br />
Tabaksplanter Marinus Jager uit Zett<strong>en</strong> (‘onze Marinus’)<br />
is aanwezig als getuige bij zijn huwelijk. Ook de ouders<br />
zijn aanwezig <strong>en</strong> gev<strong>en</strong> formeel toestemming. Hun verhouding<br />
met Marinus lijkt nu definitief g<strong>en</strong>ormaliseerd.<br />
Janna Janse is weduwe van Rijndert van Welij uit Hemm<strong>en</strong><br />
die daar 16 oktober 1863 overleed. 72 Janna br<strong>en</strong>gt<br />
e<strong>en</strong> kind mee Cornelis Marinus van Welij. Klaas wordt<br />
uiteindelijk broodbakker in Zett<strong>en</strong>.<br />
<strong>Maria</strong> Barta Jager, het <strong>en</strong>ige kind van Klaas Jager x<br />
Janna Janse dat volwass<strong>en</strong> wordt, trouwt met mol<strong>en</strong>aar<br />
Marinus Arnoldus Vink, die later op de standertmol<strong>en</strong><br />
Vink 73 in Herveld (gem. Valburg) zijn ambacht beoef<strong>en</strong>t.<br />
Uit waarneming van de auteur is bek<strong>en</strong>d dat de kinder<strong>en</strong><br />
van Jager x Vink contact onderhoud<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele<br />
kleinkinder<strong>en</strong> van Marinus die later in Nijmeg<strong>en</strong> won<strong>en</strong>.<br />
Waarom deze constatering van belang is wordt verhaald<br />
in hoofdstuk 7 als over Marinus’ tijd in Zett<strong>en</strong> wordt<br />
geschrev<strong>en</strong>.<br />
Ar<strong>en</strong>d Jager (VIIIa,6 = IXd)<br />
Ar<strong>en</strong>d is de zesde zoon van Klaas Jager <strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> in<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 2 december 1840. 74 Zijn naam past niet in<br />
e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de naamtraditie van deze familie. Ar<strong>en</strong>d wordt<br />
opgeroep<strong>en</strong> voor de lichting 1859 van de Nationale<br />
Militie, trekt lot nr. 27 <strong>en</strong> wordt vrijgesteld. Ar<strong>en</strong>d trouwt<br />
in Kester<strong>en</strong> met Johanna Smaling op 11 juli 1872 e<strong>en</strong><br />
week of acht na het overlijd<strong>en</strong> van <strong>vader</strong> Klaas Jager<br />
(VIIIa). Johanna trekt in bij Ar<strong>en</strong>d.<br />
Vader Klaas kan nu nog slechts afkeur<strong>en</strong>d naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong><br />
gekek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, vanwege al die hartstocht. Ja,<br />
opnieuw e<strong>en</strong> onverwachte blije gebeurt<strong>en</strong>is. Johanna<br />
bevalt van e<strong>en</strong> kind in huis nr. 2; helaas overlijdt het bij<br />
de geboorte.<br />
Het moet e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dige bedo<strong>en</strong>ing zijn geword<strong>en</strong>. In dit<br />
huis word<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s drie kinder<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong>, waarvan<br />
er nog één overlijdt bij de geboorte. In 1880 vertrekk<strong>en</strong><br />
zij naar Heter<strong>en</strong>.<br />
Over de relatie met Marinus is niets bek<strong>en</strong>d. Marinus is<br />
al overled<strong>en</strong> als Ar<strong>en</strong>d trouwt. Nee, Ar<strong>en</strong>d had meer op<br />
met zijn jongere zusjes. Bij zijn huwelijk is zwager Jan<br />
Willem Frank<strong>en</strong> getuige, de kersverse echtg<strong>en</strong>oot van<br />
<strong>Maria</strong> Jager. En op dezelfde dag trouwt zijn andere zus<br />
Wilhemina Mouritsia.<br />
<strong>Maria</strong> Jager (VIIIa,7)<br />
Wat hebb<strong>en</strong> de Jagers toch met het logem<strong>en</strong>t in Lakemond<br />
Neem nu <strong>Maria</strong> Jager. Zonder twijfel heeft <strong>Maria</strong> met het<br />
logem<strong>en</strong>t te mak<strong>en</strong>; vermoedelijk heeft ze er zelfs<br />
gewerkt als di<strong>en</strong>stmeid. Zij is gebor<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> op<br />
16 januari 1844 75 <strong>en</strong> zij trouwt 14 november 1871 met<br />
Jan Willem Frank<strong>en</strong> 76 , zoon van Simon Andries Frank<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Aaltj<strong>en</strong> Schut, de weduwe van het amoureus contact<br />
met Teunis Jager. Jan Willem is van Marinus Jager dus<br />
zowel aangetrouwde neef als zwager! Zie het schema in<br />
het volg<strong>en</strong>de hoofdstuk.<br />
Wij kijk<strong>en</strong> op van <strong>haar</strong> ongeletterheid want al <strong>haar</strong><br />
broers <strong>en</strong> zuster kunn<strong>en</strong> schrijv<strong>en</strong>. Haar huwelijks akte<br />
kan ze niet ondertek<strong>en</strong><strong>en</strong>, zelfs niet met e<strong>en</strong> kruisje.<br />
Het kind dat Jan Willem in Lakemond verwekt bij <strong>Maria</strong>,<br />
met de nam<strong>en</strong> Simon Andries Frank<strong>en</strong> (junior dus) <strong>en</strong><br />
dat is gebor<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 26 april 1872 77 , komt ter<br />
wereld in huis nr. 2 onder het dak van wijl<strong>en</strong> Klaas<br />
Jager. Weer e<strong>en</strong> vroegtijdige bijslaap. Het jonge stel<br />
heeft ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> woonruimte; Frank<strong>en</strong> zit namelijk nog<br />
in het leger bij e<strong>en</strong> regim<strong>en</strong>t veldartillerie in Utrecht.<br />
Naar de invloed van <strong>Maria</strong> op Marnius is het giss<strong>en</strong>.<br />
<strong>Maria</strong> was 9 jaar jonger dan hij. Teunis of Marinus hebb<strong>en</strong><br />
<strong>Maria</strong> misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stje bezorgd op het logem<strong>en</strong>t.<br />
Dus waarschijnlijk heeft Marinus juist <strong>Maria</strong> beïnvloed<br />
<strong>en</strong> niet andersom.<br />
Handtek<strong>en</strong>ing van Ar<strong>en</strong>d Jager uit 1872. BS Kester<strong>en</strong><br />
1872.<br />
Wilhelmina Mouritsia Jager (VIIIa,8)<br />
Wilhelmina is gebor<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> op 10 februari<br />
1847 78 ; zij is dus 12 jaar jonger dan Marinus. Wij stell<strong>en</strong>
5-17 Jager in de Betuwe<br />
ons daarom van <strong>haar</strong> invloed op hem niet al te veel voor.<br />
Mogelijk heeft zij meer op met <strong>haar</strong> broer Ar<strong>en</strong>d net als<br />
<strong>haar</strong> zus.
Eindnot<strong>en</strong> H. 6 5-18<br />
Eindnot<strong>en</strong> H. 5 (Jager in de Betuwe)<br />
1 Ondermeer: Oprechte Haarlemse Courant 1 september 1803, Staatkundig dagblad van het departem<strong>en</strong>t van d<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>-IJssel, 31 maart 1812.<br />
2 Middelburgsche Courant 11 december 1770.<br />
3 GAA, toegang 0186, protocoll<strong>en</strong> op de akt<strong>en</strong> van bezwaar, RNB inv. 252, folio 457v.<br />
4 Oprechte Haarlemsche Courant 1 augustus 1807.<br />
5 Koninklijke Courant 28 juli 1808.<br />
6 Herd<strong>en</strong>k, blz. 21.<br />
7 Nederlandsche Staatscourant 8 juli 1828.<br />
8 Arnhemsche Courant 12 november 1814.<br />
9 Oprechte Haarlemse Courant 3 februari 1807. Het komt merkwaardig over om helemaal in het verre Haarlem e<strong>en</strong><br />
schoolmeester te zoek<strong>en</strong>. Echter deze k<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> landelijke verspreiding.<br />
10 G<strong>en</strong>ealogie Jager uit <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, 1988. Overzicht van het in oorsprong Betuwse geslacht Jeger, later Jager <strong>en</strong> de tak<br />
D<strong>en</strong> Hartog Jager.<br />
11 Sedert 1580 moest e<strong>en</strong> huwelijk geslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door de magistraat. In de stad liet het bestuur zich verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong><br />
door de huwelijkscommissaris. In de praktijk werd hierna nog e<strong>en</strong> kerkelijk huwelijk geslot<strong>en</strong>. Op het platteland<br />
was de dominee van de Nederduits Gereformeerde kerk daartoe gerechtigd door de ambtman. Hier viel in feite het<br />
burgerlijk <strong>en</strong> kerkelijk huwelijk probleemloos sam<strong>en</strong>. Het leidde overig<strong>en</strong>s wel e<strong>en</strong>s tot aparte taferel<strong>en</strong> wanneer e<strong>en</strong><br />
dissid<strong>en</strong>te predikant, die door de Classis was onthev<strong>en</strong> van zijn recht<strong>en</strong>, onder steun van de dorpsbevolking <strong>en</strong> de<br />
kerk<strong>en</strong>raad, nog me<strong>en</strong>de in zijn recht te staan. Geboorte, doop <strong>en</strong> dood werd<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d door de kerk. Dat ging<br />
tot 1811 buit<strong>en</strong> de overheid om. Na 1811 nam de overheid het monopolie op de registratie van geboorte, huwelijk <strong>en</strong><br />
overlijd<strong>en</strong> op zich. T<strong>en</strong> tijde van de Bataafse republiek <strong>en</strong> het Koninkrijk Holland (1796-1811) gold op het platteland<br />
het regime van de huwelijkscommissaris, e<strong>en</strong> soort voorloper van de ambt<strong>en</strong>aar van de burgerlijke stand.<br />
12 GAA toegang 0186, RNB inv. 253, folio 184v.; idem inv. 253, folio 228v.; idem inv. 254, folio 118; idem 254, folio<br />
136v.; idem inv. 247, folio 463v., idem inv. 247, folio 474; idem inv. 247, folio 538; idem inv. 248, folio 61.<br />
13 GAA, toegang 0176, RBS Kester<strong>en</strong>, inv. 1014.2, blz. 11.<br />
14 James Gordon was g<strong>en</strong>eraal-majoor van e<strong>en</strong> regim<strong>en</strong>t Schott<strong>en</strong>, in di<strong>en</strong>st van de Republiek.<br />
15 Klaas Jager, geb. vóór 1729, overl. vóór 1787, tr. 28 oktober 1759 Evertje Stoffel<strong>en</strong> van het Klooster, geb. ca 1733,<br />
overl. 29 september 1808. Alle data in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
16 Dirk d<strong>en</strong> Hartog, geb. ca 1725, tr. 30 juli 1752 <strong>Maria</strong> P<strong>en</strong>draat.<br />
17 GAA, RBS inv. 1020, aangegev<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> te <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, Kester<strong>en</strong>, Meert<strong>en</strong>, Aalst <strong>en</strong> Ommer<strong>en</strong>, overled<strong>en</strong> op 21<br />
januari 1809 Gijsbert Jager, 45 jaar, laat twee kinder<strong>en</strong> achter. Idem inv. 1019, Nederduits Gerformeerde kerk te<br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, overlijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrav<strong>en</strong> 1802-1811, Gijsbert Jager begrav<strong>en</strong> op 27 januari 1809, 45 jaar, woonplaats<br />
Kester<strong>en</strong>, gehuwd, laat kinder<strong>en</strong> achter.<br />
18 GAA, toegang 0186, protocoll<strong>en</strong> op de akt<strong>en</strong> van bezwaar, RNB inv. 254, folio 208; RNB inv. 264, folio 76; RNB inv.<br />
248, folio 91.<br />
19 H<strong>en</strong>drik Jager, geb. 22 februari 1774, overl. Kester<strong>en</strong> 12 juli 1844, tr. 7 mei 1807 Adriana van Schar<strong>en</strong>burg (Scharr<strong>en</strong>burg),<br />
geb. 22 april 1774, overl. Kester<strong>en</strong> 26 maart 1853. Overige plaats<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
20 Johannes (Jan) d<strong>en</strong> Hartog, geb. 17 december 1759, overl. 7 mei 1839, tr. Oosterhout 28 juni 1799 H<strong>en</strong>drina van d<strong>en</strong><br />
Toorn, geb. 31 augustus 1776, overl. 5 november 1851. Overige plaats<strong>en</strong> <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>.<br />
21 RAR, toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 740 bevolkingsregister, wijk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, nr. 136.<br />
22 BS Kester<strong>en</strong> 1855, overlijd<strong>en</strong>s, akte 14.<br />
23 De di<strong>en</strong>stplicht was niet persoonlijk. De mogelijkheid bestond zich bij de inloting door e<strong>en</strong> remplaçant (plaatsvervanger<br />
die niet di<strong>en</strong>stplichtig was) te lat<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong>, waarvoor bedrag<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele honderd<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>s aan de vervanger<br />
moest word<strong>en</strong> betaald. Remplacering geschiedde op basis van e<strong>en</strong> bij notariële akte geslot<strong>en</strong> contract. E<strong>en</strong><br />
tweede mogelijkheid was de di<strong>en</strong>st te lat<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> nummerwisselaar, e<strong>en</strong> vrijgelote di<strong>en</strong>stplichtige met<br />
e<strong>en</strong> lotingsnummer hoger dan het getal dat aan het district opgelegde conting<strong>en</strong>t groot was, nam dan de plaats in van<br />
e<strong>en</strong> ingelote di<strong>en</strong>stplichtige met e<strong>en</strong> lager lotingsnummer, uit dezelfde lichting <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te.<br />
24 Bijvoorbeeld: BS Kester<strong>en</strong> 1838, overlijd<strong>en</strong>s, akte 1. BS Breda 1837, overlijd<strong>en</strong>s, akte 379. De Kester<strong>en</strong>se Jan van de<br />
Perk stierf in Breda in e<strong>en</strong> militaire ziek<strong>en</strong>zaal op 2 december 1837. Hij was kanonnier bij de 3 de compagnie bij het<br />
bataillon vrijwillige artillerist<strong>en</strong>. Of Jacob Jager, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s overled<strong>en</strong> in Breda op 16 december 1837 (BS Breda 1837,<br />
overlijd<strong>en</strong>s, akte 388).<br />
25 BS Kester<strong>en</strong> 1828, geboort<strong>en</strong>, akte 62.<br />
26 RAR, toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 784 bevolkingsregister, volkstelling 1829, wijk Kester<strong>en</strong>, huiz<strong>en</strong><br />
28-31.<br />
Idem, inv. 742, bevolkingsregister 1849-59, in huis nr. 29 won<strong>en</strong> dan bakker Cornelis van Doorn x winkelierster Clara<br />
P<strong>en</strong>draat <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hele stoet aan inwon<strong>en</strong>de bakkers die blijkbaar in de zaak werk<strong>en</strong>.<br />
27 Kerkarchief Ned. Herv. kerk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. ‘Lidmat<strong>en</strong>boek aanvang<strong>en</strong>d anno 1835’, blz. 4.<br />
28 De <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>aar Jacob P<strong>en</strong>draat, pachter van de tabakswaag, wordt in 1765 veroordeeld weg<strong>en</strong>s het gebruik van<br />
ondeugdelijke gewicht<strong>en</strong>. GAA toegangsnummer 0186, RNB, inv. 252, folio 257v.<br />
29 Let op de nuancering eig<strong>en</strong>aar / bewoner. De volkstelling<strong>en</strong> van 1829 <strong>en</strong> 1839 vermeld<strong>en</strong> wie er achter e<strong>en</strong> deur<br />
woont. Dat hoeft niet persé de eig<strong>en</strong>aar van het huis te zijn. In één huis kunn<strong>en</strong> meerdere gezinn<strong>en</strong> won<strong>en</strong>, al of niet<br />
met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ummerde deur. Het kadaster van 1832 werkt anders. Dat noteert de eig<strong>en</strong>aar. Die is niet persé de<br />
bewoner.<br />
30 In 1829 woont hier de rietdekker Cornelis Jans<strong>en</strong>. Het kadaster van 1832 vermeldt dat het huis is ‘geroyeerd’ uit de<br />
lijst, m.a.w. het is afgebrok<strong>en</strong>.<br />
31 Met het recht van opstal heeft iemand het recht om op e<strong>en</strong> onroer<strong>en</strong>d goed van e<strong>en</strong> andere persoon gebouw<strong>en</strong> of<br />
beplanting<strong>en</strong> in bezit te hebb<strong>en</strong>. Doorgaans wordt dit recht gevestigd wanneer de huurder van grond daarop e<strong>en</strong><br />
gebouw plaatst. Zonder dit recht zou de opstal eig<strong>en</strong>dom word<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong>aar van de grond.<br />
32 Eig<strong>en</strong>aar J. Timmermans uit Zev<strong>en</strong>aar is de vernederlandsing van Joannes Zimmermans, geb. <strong>en</strong> ged. (RK) Kevelaar<br />
28 juni 1783, scho<strong>en</strong>maker, handelaar, tapper, winkelier, overl. Zev<strong>en</strong>aar 14 september 1857, z.v. Joannes Josephus<br />
Zimmermans <strong>en</strong> <strong>Maria</strong> Hel<strong>en</strong>a Niel<strong>en</strong>. Timmermans is weduwnaar van <strong>Maria</strong> Geertruida Noldus, woont in Zev<strong>en</strong>aar
5-19 Eindnot<strong>en</strong> H. 5<br />
<strong>en</strong> trouwt in Arnhem (akte 3) 10 februari 1814 met Joanna Martina van Bri<strong>en</strong><strong>en</strong>, di<strong>en</strong>stmeid in Arnhem, geb. Lakemond,<br />
ged. Indoornik (RK) 27 maart 1791 (<strong>haar</strong> doopinschrijving noemt als geboorteplaats Lakemond <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
<strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> zoals <strong>haar</strong> trouwakte beweert!), overl. na 1850, d.v. Mart<strong>en</strong> van Bri<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Joanna Orts<strong>en</strong>. Het laat zich<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat de grond oorspronkelijk in bezit was van de familie Van Bri<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
33 Willem van Brink is zoon van Ari<strong>en</strong> van Brink x Yda Jager (VI,c).<br />
34 BS Kester<strong>en</strong> 1825, overlijd<strong>en</strong>s, akte 12.<br />
35 BS Rotterdam, geboort<strong>en</strong> 1815, akte 29, Johannes de Vletter, geb. Rotterdam 6 januari 1815, z.v. Willem de Vletter,<br />
zeil<strong>en</strong>makersknecht <strong>en</strong> Geertrui Forree.<br />
36 Met dank aan het transcript van Gihonbron, blz. 4 e.v.<br />
37 M<strong>en</strong> kan zich werkelijk afvrag<strong>en</strong> of deze plechtstatige woord<strong>en</strong> wel uitgesprok<strong>en</strong> zijn op het mom<strong>en</strong>t van de grote<br />
paniek die op dat mom<strong>en</strong>t ontstond.<br />
38 Jan Willem Ar<strong>en</strong>dts, wethouder <strong>en</strong> ste<strong>en</strong>fabrikant, geb. Utrecht 1 october 1814, overl 1902, tr. Kester<strong>en</strong> 17 december<br />
1840 met Gerrigje Pallada, geb. Vreeswijk 9 augustus 1808 (weduwe van H<strong>en</strong>drik Breunis van G<strong>en</strong>dt de Leeuw,<br />
overl. Kester<strong>en</strong> 25 augustus 1834, e<strong>en</strong> der oprichter van de ste<strong>en</strong>fabriek). Won<strong>en</strong> in 1829 in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Zie RAR,<br />
toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 740 bevolkingsregister, wijk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, nr. 194.<br />
39 Derk Wevers, geb. <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 5 maart 1827, de toekomstige zwager van Marinus Jager.<br />
40 Herd<strong>en</strong>k, blz. 27 e.v.<br />
41 BS Kester<strong>en</strong> 1838, overlijd<strong>en</strong>s, akte 4. Overled<strong>en</strong> Ari<strong>en</strong> van de Waard in huis nr. 47 te Kester<strong>en</strong>.<br />
42 Kuiper, blz. 683 e.v.<br />
43 BS Heter<strong>en</strong> 1835, geboort<strong>en</strong>, akte 15.<br />
44 In 1811 werd in Nederland onder Franse overheersing de nationale di<strong>en</strong>stplicht ingevoerd: de conscriptie. Nadat in<br />
1813 de onafhankelijkheid uitgeroep<strong>en</strong> was, werd het Reglem<strong>en</strong>t van Algem<strong>en</strong>e Volkswap<strong>en</strong>ing, Landstorm <strong>en</strong><br />
Landmilitie vastgesteld. De Nederlandse strijdmacht werd sam<strong>en</strong>gesteld uit e<strong>en</strong> Landstorm (verdediging van de eig<strong>en</strong><br />
omgeving) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> Landmilitie (verdediging van het <strong>vader</strong>land). Voor buit<strong>en</strong>landse acties kon de "armee" ingezet<br />
word<strong>en</strong>. Hierin kond<strong>en</strong> ook buit<strong>en</strong>landers di<strong>en</strong>st nem<strong>en</strong>. Op lokaal niveau opereerde tot 1901 de schutterij, na die<br />
datum werd deze vervang<strong>en</strong> door de landweer.<br />
De grondwet van 1814 bracht e<strong>en</strong> reorganisatie binn<strong>en</strong> de strijdkracht<strong>en</strong>. Op elke 100 inwoners zou voortaan één<br />
militielid word<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong>. Nederland werd daarvoor verdeeld in militiedistrict<strong>en</strong>. Ieder militiedistrict was<br />
opgedeeld in ti<strong>en</strong> kantons. Het lukte vaak niet binn<strong>en</strong> één kanton g<strong>en</strong>oeg vrijwilligers te vind<strong>en</strong> voor de militie. Het<br />
aantal recrut<strong>en</strong> werd in dat geval aangevuld met loteling<strong>en</strong>. Op 27 februari 1815 versche<strong>en</strong> de eerste militiewet. De<br />
landmilitie heette nu Nationale Militie <strong>en</strong> bestond uit ongehuwde mann<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 18 <strong>en</strong> 22 jaar die vrijwillig in di<strong>en</strong>st<br />
ging<strong>en</strong>. Ook de Nationale Militie moest door loting op volle sterkte gebracht word<strong>en</strong>.<br />
De di<strong>en</strong>stplicht bedroeg in de jar<strong>en</strong> tachtig van de 19 de eeuw vijf jaar. De lichting<strong>en</strong> van 1882 <strong>en</strong> 1883 war<strong>en</strong> zes jaar<br />
di<strong>en</strong>stplichtig. Vanaf de lichting van 1884 was die tijd zev<strong>en</strong> jaar. Deze di<strong>en</strong>sttijd hield in dat de mann<strong>en</strong> zo’n één tot<br />
anderhalf jaar werkelijk in di<strong>en</strong>st war<strong>en</strong>, na die tijd ging<strong>en</strong> zij met groot verlof <strong>en</strong> moest<strong>en</strong> daarna nog zo’n twee keer<br />
e<strong>en</strong> week of vijf tot zes op herhaling.<br />
Of je in di<strong>en</strong>st moest, werd beslist door het lot. De loting vond per geme<strong>en</strong>te plaats in de hoofdplaats van het kanton.<br />
Dit lotingssysteem bleef bestaan tot 1938. E<strong>en</strong> klein deel van de militieplichtig<strong>en</strong> nam vrijwillig di<strong>en</strong>st, e<strong>en</strong> ander deel<br />
kreeg vrijstelling <strong>en</strong> de overgeblev<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door het lot aangewez<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> laatste mogelijkheid om niet<br />
daadwerkelijk in di<strong>en</strong>st te moet<strong>en</strong>, was iemand anders in plaats te lat<strong>en</strong> gaan. Dit kon tot 1898. Na die datum werd de<br />
di<strong>en</strong>stplicht persoonlijk.<br />
Vervanging kon op twee manier<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste door e<strong>en</strong> nummerverwisselaar. Dit was e<strong>en</strong> uitgelot<strong>en</strong>e uit dezelfde<br />
lichting. Daarnaast kon je e<strong>en</strong> plaatsvervanger ofwel remplaçant aanwijz<strong>en</strong>. Deze man had niet aan de loting<br />
deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> nam vrijwillig di<strong>en</strong>st. Van de plaatsvervanging moest e<strong>en</strong> notariële akte opgesteld word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
plaatsvervanger of e<strong>en</strong> nummerverwisselaar kreeg je niet voor niets. Er moest e<strong>en</strong> flink bedrag neergeteld word<strong>en</strong>.<br />
Het stell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> plaatsvervanger leverde e<strong>en</strong> vrijstelling op "weg<strong>en</strong>s broederdi<strong>en</strong>st" voor de opvolg<strong>en</strong>de broer. Dit<br />
gold niet voor e<strong>en</strong> nummerverwisselaar. Maar voor de plaatsvervanger zélf gold níet dat zijn broer vrijgesteld werd,<br />
maar voor de broer van de nummerverwisselaar weer wel. Daarom vroeg e<strong>en</strong> plaatsvervanger veel meer geld voor<br />
zijn di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>.<br />
45 Kerkarchief Ned. Herv. kerk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Lidmat<strong>en</strong>boek aanvang<strong>en</strong>d anno 1835, blz. 69.<br />
46 M<strong>en</strong> leidt dat af aan het aantal belijd<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>: 1840-50 De Jongh van Arkel 83 belijd<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, 1850-60 Felix, Van Herwaard<strong>en</strong>,<br />
Knap <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Boer 200 belijd<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>.<br />
47 RAR, toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 743 bevolkingsregister 1849-59, wijk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, huis nr. 2. In<br />
Overasselt wordt Marinus Jager overig<strong>en</strong>s niet gevond<strong>en</strong>.<br />
48 BS Kester<strong>en</strong> 1859, huwelijks aankondiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> afkondiging<strong>en</strong>, akte 40.<br />
49 BS Kester<strong>en</strong> 1859, huwelijks aankondiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> afkondiging<strong>en</strong>, akte 42 <strong>en</strong> 44.<br />
50 Willem Pieter van der Zande, geb. Kester<strong>en</strong> 13 juni 1800, overl. Kester<strong>en</strong> 11 maart 1882, z.v. Gerrit van der Zande <strong>en</strong><br />
Johanna <strong>Maria</strong> Compagne. Hij was getrouwd met Mechteld van Doorn <strong>en</strong> burgemeester van oktober 1830 tot februari<br />
1880. Gerrit van der Zande was hiervoor burgemeester. Mechteld, geb. Kester<strong>en</strong> 24 januari 1807, is d.v. Jan van<br />
Doorn <strong>en</strong> Anna Catharina van d<strong>en</strong> Brink.<br />
51 Misschi<strong>en</strong> gebruikte het geme<strong>en</strong>tebestuur het ambtshuis te Kester<strong>en</strong>, destijds e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de herberg waar voorhe<strong>en</strong><br />
het ommegaande gericht logeerde, voor vergadering<strong>en</strong> <strong>en</strong> trouwerij<strong>en</strong>.<br />
52 Omstreeks 1883 is de bestuurszetel van de geme<strong>en</strong>te Kester<strong>en</strong> verplaatst naar <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Dit gebeurde op verzoek<br />
van de to<strong>en</strong>malige burgemeester Willem Carel Tack. Dit had te mak<strong>en</strong> met de onrust in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> door de kerkelijke<br />
afscheiding<strong>en</strong> die in die periode veel aandacht vergd<strong>en</strong>.<br />
53 Notaris mr. Elias Dutry van Haeft<strong>en</strong> (geb. Haeft<strong>en</strong> 14 mei 1831, overl. Haeft<strong>en</strong> 17 juli 1877). Mogelijk is deze notaris<br />
voor Klaas Jager te jong, van te chique komaf <strong>en</strong> te ontoegankelijk. Elias is getrouwd met de al ev<strong>en</strong> chique jonkvrouwe<br />
Charlotte Françoise Philippine Frederique de Mey van Streefkerk, geb. te Li<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (huis Kermestein) 8 juli<br />
1831.<br />
54 De on<strong>en</strong>ighed<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> ruim 20 jaar later e<strong>en</strong> vervolg. De kwestie begint met zegg<strong>en</strong>schap over het kerkgebouw,<br />
vervolg<strong>en</strong>s over de kerkgoeder<strong>en</strong> <strong>en</strong> eindigt met kerkscheuring in 1888. Zie Herd<strong>en</strong>k, blz. 63 met eindnot<strong>en</strong>. In de<br />
aanloop naar de kerkscheuring zijn twee kinder<strong>en</strong> van Klaas Jager (VIIIa) betrokk<strong>en</strong>. Zij zitt<strong>en</strong> in het kamp van de<br />
rechtzinnige Wouter Geurts Azn. Wouter Geurts is sigar<strong>en</strong>fabrikant die boerderij de Tol aan de Dalwag<strong>en</strong>seweg
Eindnot<strong>en</strong> H. 6 6-20<br />
bewoont. Dit is niet de Wouter Geurts Jzn. die getrouwd is met Anna Catharina Jager, dochter van Dirk Jager Gzn<br />
(VIIIb). Klaas’ zon<strong>en</strong> Ar<strong>en</strong>d (IXd) <strong>en</strong> Derk (IXa) moest<strong>en</strong> zich verantwoord<strong>en</strong> voor oogstvernieling. Ook achterneef Jan<br />
Jager (VIIc, 4a) <strong>en</strong> de B<strong>en</strong>nekomse Teunis Stunn<strong>en</strong>berg (getrouwd met achternicht Johanna Jager, VIIc,4b) zijn<br />
betrokk<strong>en</strong>. Alle vier word<strong>en</strong> veroordeeld tot twee maand<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>is. In hoger beroep wordt de straf teruggebracht<br />
tot 14 dag<strong>en</strong>. Op advies van burgemeester Willem Pieter van der Zande wordt ge<strong>en</strong> gratie verle<strong>en</strong>d. De vier hebb<strong>en</strong><br />
naast 31 ander<strong>en</strong> hun straf uitgezet<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>is te Tiel. Wanneer de afgescheid<strong>en</strong> kerk <strong>en</strong>ige vorm krijgt treft<br />
m<strong>en</strong> onder de lidmat<strong>en</strong> o.a. Klaartje Jager (IXa,4) aan <strong>en</strong> <strong>haar</strong> man Johannes Eerbeek, alsmede Johannes <strong>en</strong> Derkje<br />
Wevers, neef <strong>en</strong> nicht van de overled<strong>en</strong> Johanna Wevers. De scheidslijn tuss<strong>en</strong> vrijzinnig<strong>en</strong> <strong>en</strong> rechtzinnig<strong>en</strong> loopt<br />
dus dwars door families he<strong>en</strong>. Er zijn de auteur kleinkinder<strong>en</strong> van Marinus Jager Kzn. (IXb) bek<strong>en</strong>d die het etiket<br />
rechtzinnig verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> terwijl zij hun hele lev<strong>en</strong> al in de stad Nijmeg<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Mogelijk kwam dat uit de hoek van <strong>H<strong>en</strong>drica</strong><br />
<strong>Maria</strong> <strong>Heijungs</strong> die als kind uit e<strong>en</strong> ‘hersteld gezin’ kwam <strong>en</strong> daar bov<strong>en</strong>op nog e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> stichtelijke heropvoeding<br />
in de Heldringstichting kreeg.<br />
55 Er<strong>en</strong>s, blz 28. H<strong>en</strong>dri<strong>en</strong>a van de Toorn, geb. 31 augustus 1776, overl. <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> 5 november 1851.<br />
56 Klaas Ramkema (geb. Lemmer 12 januari 1806, overl. Kester<strong>en</strong> 14 september 1872, BS Kester<strong>en</strong> 1880, overlijd<strong>en</strong>s,<br />
akte 63, met p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> ca. 1876) was dorpsveldwachter in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Hij is de opvolger van Johannis Gerrits<strong>en</strong><br />
(geb. Roz<strong>en</strong>daal ca. 9 juli 1787, overl. Kester<strong>en</strong> 18 januari 1872, BS Kester<strong>en</strong> 1872, overlijd<strong>en</strong>s, akte 3). Ramkema<br />
wordt opgevolgd door Derk Jan Gerhardus Mechtelinus Coops (geb. Milling<strong>en</strong> 3 mei 1851 Milling<strong>en</strong>, overl. Culemborg<br />
29 juni 1906, per 1 juni 1876 ingekom<strong>en</strong> in <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong> vanuit Nijmeg<strong>en</strong>, vertrokk<strong>en</strong> 23 mei 1878 naar Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
57 BS Kester<strong>en</strong> 1859, geboort<strong>en</strong>, akte 74.<br />
58 Kadastraal perceel 327. In 1829 is het huisnr. 40, in 1839 nr. 41.<br />
59 RAR, toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 749 bevolkingsregister 1859-79, wijk Kester<strong>en</strong>, blz. 109, letters<br />
A-R.<br />
60 RAR, toegang 0926 geme<strong>en</strong>tebestuur Kester<strong>en</strong>, inv. 750 bevolkingsregister 1859-79, wijk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>, blz. 409,<br />
letters S-Z.<br />
61 Kerkarchief Ned. Herv. kerk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Dop<strong>en</strong> 1835-1888, blz. 69.<br />
62 BS Kester<strong>en</strong> 1861, overlijd<strong>en</strong>s, akte 32.<br />
63 BS Kester<strong>en</strong> 1862, overlijd<strong>en</strong>s, akte 70.<br />
64 Kerkarchief Ned. Herv. kerk <strong>Opheusd<strong>en</strong></strong>. Lidmat<strong>en</strong>boek aanvang<strong>en</strong>d anno 1835, blz 76.<br />
65 BS Kester<strong>en</strong> 1830, geboort<strong>en</strong>, akte 59.<br />
66 Om onduidelijke red<strong>en</strong><strong>en</strong> is in 1849 de behoefte aan soldat<strong>en</strong> erg groot. Vergelijk: Broer Derk Jager opgeroep<strong>en</strong> voor<br />
de Kester<strong>en</strong>se lichting van 1851. Hij wordt ingeloot op nr. 90 <strong>en</strong> niet opgeroep<strong>en</strong>. Broer Marinus Jager, lichting 1854,<br />
ingeloot op nr. 16, di<strong>en</strong>t bij het 8 ste regim<strong>en</strong>t infanterie. Broer Klaas, opgeroep<strong>en</strong> voor de lichting van 1857, loot in met<br />
nr. 10 <strong>en</strong> gaat pas na vijf jaar met grootverlof. Broer Ar<strong>en</strong>d Jager krijgt in 1859 de oproep <strong>en</strong> wordt ingeloot op nr. 27<br />
maar bleef buit<strong>en</strong> oproeping.<br />
67 BS Heter<strong>en</strong> 1863, huwelijk<strong>en</strong>, akte 23.<br />
68 BS Kester<strong>en</strong> 1832, geboort<strong>en</strong>, akte 31.<br />
69 BS Doorwerth 1860, huwelijk<strong>en</strong>, akte 3.<br />
70 BS Kester<strong>en</strong> 1838, geboort<strong>en</strong>, akte 23.<br />
71 De plaats Hemm<strong>en</strong>, waar van zijn toekomstige echtg<strong>en</strong>ote woont, kan niet bedoeld zijn. De mairie Hemm<strong>en</strong> in de<br />
jar<strong>en</strong> 1811-1813 groeide uit tot de geme<strong>en</strong>te Hemm<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> 1814-1817. De geme<strong>en</strong>te omvat naast Hemm<strong>en</strong><br />
ook de dorp<strong>en</strong> Andelst, Indoornik, Lakemond <strong>en</strong> Randwijk <strong>en</strong> Zett<strong>en</strong>. De heer van Hemm<strong>en</strong> verzet zich met succes<br />
teg<strong>en</strong> inlijving bij het nieuw in te stell<strong>en</strong> schoutambt Valburg <strong>en</strong> biedt aan voor de kost<strong>en</strong> te betal<strong>en</strong>. Vanaf 1 januari<br />
1818 wordt het schoutambt Hemm<strong>en</strong> ingesteld, dat slechts uit het dorp Hemm<strong>en</strong> bestaat. In 1825 wordt het schoutambt<br />
opgehev<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaat verder als geme<strong>en</strong>te Hemm<strong>en</strong> tot 1955. De geme<strong>en</strong>te Hemm<strong>en</strong> wordt 1 juli 1955 opgehev<strong>en</strong>.<br />
Het grootste gedeelte wordt bij de geme<strong>en</strong>te Valburg gevoegd, e<strong>en</strong> klein gedeelte bij Dodewaard.<br />
72 BS Hemm<strong>en</strong> 1863, overlijd<strong>en</strong>s, akte 7.<br />
73 E<strong>en</strong> 18 de eeuwse geslot<strong>en</strong> standertmol<strong>en</strong> aan de St<strong>en</strong><strong>en</strong>kamerstraat 33 te Herveld, gerestaureerd in 1969.<br />
74 BS Kester<strong>en</strong> 1840, geboort<strong>en</strong>, akte 62.<br />
75 BS Kester<strong>en</strong> 1844, geboort<strong>en</strong>, akte 2.<br />
76 BS Kester<strong>en</strong> 1871, huwelijk<strong>en</strong>, akte 12.<br />
77 BS Kester<strong>en</strong> 1872, geboort<strong>en</strong>, akte 28.<br />
78 BS Kester<strong>en</strong> 1847, geboort<strong>en</strong>, akte 3.