Verdwenen huisnummers op de Oudegracht - Binnenstadskrant

Er is weer leven na de bijna-dood
Marijke Brunt
Als je de Zwaansteeg inloopt vanaf de Oudegracht
is de steeg zo smal, dat je blik vanzelf
naar boven gaat waar je nog een smalle
strook hemel kunt zien. Dan zie je ook de
hoge luchtbogen die de gevels verbinden
om ze te behoeden tegen omvallen. Een
soort steeg-steunberen. Er is veel te zien en
te genieten in de stegen. Dat is niet vanzelf
gekomen. Woonellende, veronachtzaming en
actie gingen vooraf aan het herstel van [en
waardering voor] de steeg.
‘Een ozendrop is vaak het begin geweest van een
steeg. ‘Een ozendrop Jean Penders legt het uit.
In de Middeleeuwen hadden de houten huizen in
de stad nog geen dakgoten. De regen druppelde
direct naar beneden van de vaak nog rieten daken,
die een grote overstek hadden om de balken eronder
droog te houden en tegen inrotten te beschermen.
Tussen twee buurhuizen bevond zich dus een
druipruimte, een ozendrop – ozing betekent dakrand.
Toen stenen huizen de houten huizen gingen
vervangen, bleven tussenruimtes bestaan. Op de
erven van de grote huizen werden in de loop van
de tijd kleine woningen gebouwd, aanvankelijk
voor personeel, later om de toestroom van inwoners
van buiten de stad op te kunnen vangen. De
voordeuren kwamen uit op de oorspronkelijke tussenruimtes,
en zo kreeg je stegen [zie kader].
Slechte naam
Stegen en sloppen hebben lang een slechte naam
gehad. Niet ten onrechte. De huizen waren meestal
klein, één kamer met een bedstee plus een
zolder, en de gezinnen groot en arm. Eensteens
buitenmuren, halfsteens binnenmuren, vocht, weinig
frisse lucht, slecht onderhoud en een slechte
hygiëne. In het midden van de negentiende eeuw
kwamen liberale gegoede burgers in actie tegen
deze wantoestanden. Er werden maar liefst drie
Maatschappijen tot Verbetering der Woningen
van Arbeidenden en Minvermogenden te Utrecht
opgericht.
Zij kochten krotten op, lapten die op of sloopten
ze voor nieuwbouw. De Tuinstraat was hun eerste
project. In het algemeen kregen de woningen
een behoorlijke kwaliteit. De Maatschappijen verwachtten
dat een betere huisvesting zo ongeveer
alle maatschappelijk gewenste veranderingen zou
bewerkstelligen bij de bewoners, want hun doel
was ‘verbetering te brengen in den morelen en
physieken toestand van den arbeidzamen man,
zijne gezondheid en die van zijn gezin te bevorderen,
zijn krachten te versterken, zijne huislijkheid
te doen toenemen, zijn godsdienstgevoel en zijne
opgeruimdheid op te wekken, in een woord zijn
geluk bevorderlijk te zijn‘.
Troosteloos
Toch was het ruim honderd jaar later weer slecht
gesteld met de stegen. Jean Penders van het Team
Cultuurhistorie van de gemeentelijke Dienst Stadsontwikkeling:
‘In 1910 werd er een nieuwe rooilijn
Binnenstadskrant pagina 4
vastgesteld voor de hele stad. Overal, dus ook in
de stegen, moesten twee wagens elkaar kunnen
passeren. Dat leidde tot algemene verkrotting in
de stegen, want vergunningen voor opknappen
werden niet gegeven, want strijdig met de rooilijn.
De rooilijnverordening is gelukkig inmiddels
goeddeels ingetrokken. In de jaren zestig van
de twintigste eeuw verdwenen veel stegen door
grootschalige sloop, vooral in Wijk C en bij de
uitbreiding van het Willem Arntz complex, door
verval en ontvolking – de grondprijzen stegen en
winkels breidden uit. De meeste stegen waarvan
de gevelwanden nog wel intact waren gebleven,
vertoonden een troosteloze aanblik. De gemeente
vond de stegen maar niets. Ze noemde ze onbewoonbaar
en wilde ze afsluiten. Het blote feit dat
een huis in een steeg lag, was doorslaggevend
voor het afgeven van een sloopvergunning!‘
Noodklok
De Stichting Werkgroep Herstel Leefbaarheid
Oude Stadswijken Utrecht, waar Penders toen bij
betrokken was, luidde in 1978 de noodklok in
© Sabine van den Bergh
haar rapport ‘Utrechtse stegen in het slop’.
‘Bijna ieder teken van leven ontbreekt er.
De huizen die niet omgebouwd zijn tot opslagruimten,
bevinden zich in vervallen toestand, zijn
verveloos en hebben veelal dichtgeplankte ramen.
De stegen zijn somdere naargeestige doorgangen
geworden. Ze doen nog slechts dienst als toeleveringsroute
voor de winkelmagazijnen en andere
opslagruimten, die eraan liggen, en bieden voor
de haastige wandelaar een doorsteekmogelijkheid.
Dit is nu al jaren zo en van enige positieve ontwikkeling
is nauwelijks sprake. Onze stegen zitten
diep in het slop.‘
De Stichting brak een lans voor de stegen. Ze
leveren een essentiële bijdrage aan de verscheidenheid
van de Binnenstad, en zijn onmisbaar in
de historisch gegroeide structuur. Bovendien zijn
ze levensvatbaar en bieden mogelijkheden.
Maar dan moest er wel wat gebeuren. Maak de
huizen in de stegen weer goed bewoonbaar, pleeg
er nieuwbouw en vestig er [kleine] winkels en
bedrijven, maar beperk er de horeca.