Biologische agentia en de brandweer (rapport) - Psychisch & Werk

Biologische agentia
Onderzoek naar de blootstelling
aan biologische agentia
bij de brandweer
Auteur: B. van Veen
Plaats: Yde
Datum: 17-11- 2002
Organisatie: Hulpverleningsdienst
Groningen

Voorwoord
Deze werkopdracht is gemaakt in het kader van module 3 van de opleiding Hogere
Veiligheidskunde. Module 3 staat in het teken van het herkennen en beoordelen van
gezondheidsrisico’s.
Als arbo-coördinator van de regionale brandweer Groningen heb ik gekozen voor het
onderwerp “Biologische Agentia” omdat de brandweer tijdens repressief optreden
met deze agentia in contact kan komen en er nog weinig over is geschreven.
Het is geen diep wetenschappelijk onderzoek, maar een handreiking hoe om te gaan met
biologische agentia.
De werkopdracht kan dienen als onderdeel voor het opstellen van een risico-inventarisatie (RI) of
een aanvulling op een bestaande RI en als basis voor een voorlichtingstraject voor de brandweer.
Voor deze werkopdracht heb ik, naast literatuuronderzoek, deskundigen van de GGD, Arbodiensten
en brandweercollega’s geraadpleegd. Zij hebben mij voorzien van voldoende informatie
en handvatten om deze werkopdracht te kunnen maken. Graag wil ik ze bedanken voor de tijd die
ze hiervoor hebben vrijgemaakt.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 2

Inhoudsopgave
VOORWOORD ................................................................................................................................. 2
INHOUDSOPGAVE.......................................................................................................................... 3
SAMENVATTING ............................................................................................................................. 4
VERKLARENDE WOORDENLIJST ................................................................................................ 6
1. INLEIDING.................................................................................................................................... 7
2. BIOLOGISCHE AGENTIA .......................................................................................................... 8
2.1 WAT WORDT VERSTAAN ONDER BIOLOGISCHE AGENTIA................................................................ 8
2.2 CATEGORIE-INDELING VAN BIOLOGISCHE AGENTIA ...................................................................... 8
2.3 INDELING NAAR AARD VAN DE WERKZAAMHEDEN.......................................................................... 9
2.4 INVLOED VAN BIOLOGISCHE AGENTIA OP DE MENS........................................................................ 9
2.4.1 Het menselijk afweersysteem........................................................................................... 9
2.4.2 Besmettingswegen. .......................................................................................................... 9
3. ZIEKTEVERSCHIJNSELEN ALS GEVOLG VAN EEN BESMETTING DOOR BIOLOGISCHE
AGENTIA ..................................................................................................................................... 11
3.1 INFECTIES ............................................................................................................................... 11
3.2 ALLERGIEËN............................................................................................................................ 11
3.3 TOXINEN ................................................................................................................................. 11
4. DE WET- EN REGELGEVING. .................................................................................................. 12
4.1 ARTIKELEN UIT HET ARBOBESLUIT. ........................................................................................... 12
5. BIOLOGISCHE AGENTIA IN RELATIE TOT BRANDWEERTAKEN ...................................... 13
5.1 BIOLOGISCHE AGENTIA EN DE BRANDWEERTAKEN...................................................................... 13
5.2 PREVENTIEVE MAATREGELEN ................................................................................................... 14
5.3 NAZORG BIJ EEN MOGELIJKE BESMETTING................................................................................. 15
6. CONCLUSIES/AANBEVELINGEN............................................................................................ 16
6.1 CONCLUSIES ........................................................................................................................... 16
6.2 AANBEVELINGEN...................................................................................................................... 16
LITERATUURLIJST ....................................................................................................................... 18
BIJLAGE 1 ..................................................................................................................................... 19
BIJLAGE 2
…………………………………………………………………………………………………..24
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 3

Samenvatting
Tijdens repressief optreden kan de brandweer in contact te komen met biologische agentia(BA).
Door de vele uit te voeren taken kunnen deze contacten ook divers zijn. Direct bloedcontact, zoals
bij slachtoffers die betrokken zijn bij een verkeers- of bedrijfsongeval, is het meest bekend, maar
ook slachtoffers met ernstige brandwonden, het redden van vee uit gierkelders en het wegpompen
van rioolwater tijdens wateroverlast vormen een risico.
Het risico wordt bepaald door de kans op besmetting maal het effect dat zal optreden. Het risico’s
is moeilijk te kwantificeren omdat dit van diverse factoren afhankelijk is. Zo spelen de hoeveelheid
micro-organismen, die men in het lichaam krijgt en de lichamelijke gesteldheid een grote rol.
Deze werkopdracht is geen diep wetenschappelijk onderzoek maar een handreiking waarin wordt
aangegeven bij welke werkzaamheden de brandweer met BA in contact kan komen, hoe contact
kan worden voorkomen en hoe te handelen bij een mogelijke besmetting. Er heeft geen onderzoek
plaatsgevonden bij welke concentraties ziekteverschijnselen optreden omdat de werkzaamheden
van de brandweer in steeds wisselende omstandigheden plaatsvinden.
Uit gesprekken met korpsleden en leidinggevenden van een vijftal brandweerkorpsen kwam naar
voren dat men onvoldoende kennis heeft van BA. De aanwezige kennis over BA bestaat uit het
nemen van preventieve maatregelen om een mogelijke besmetting door het hepatitis B, C- en HIVvirus
te voorkomen. Echter ook hierbij is het, door het ontbreken van een protocol, voor velen
onduidelijk hoe te handelen indien toch sprake is van een mogelijke besmetting.
Uit de inventarisatie die bestond uit literatuuronderzoek en gesprekken met deskundigen 1 kan
worden opgemaakt dat de brandwacht een infectie, virus of allergie op kan lopen. Echter door het
gebruik van de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen, de juiste hygiënische maatregelen en
door niet te roken, eten en drinken wordt het risico om een besmetting op te lopen klein geacht.
Het grootste risico loopt men bij het redden/bevrijden van slachtoffers met ernstige brandwonden
en/of die bloed verliezen. De mogelijkheid dat een slachtoffer reeds is geïnfecteerd met het
hepatitis B, C- en HIV-virus kan niet worden uitgesloten. Bij direct contact, waarbij contact
plaatsvindt tussen het bloed of lichaamsvocht van het slachtoffer en bloed of speeksel van de
hulpverlener moet aandacht worden geschonken aan een nazorgtraject.
Hoewel de Arbo-diensten een “accidentenprotocol” hebben is dit voor de regionale brandweer
Groningen niet verder uitgewerkt en is het onduidelijk hoe te handelen na een incident, waarbij
sprake is van direct contact.
Omdat, bij het nemen van de juiste voorzorgsmaatregelen, de kans klein is om besmet te raken en
omdat de juiste medische handelingen ook na een incident kunnen worden genomen wordt door
de hiervoor genoemde deskundigen geadviseerd om niet preventief te vaccineren tegen het
hepatitis B, C- en HIV-virus, zoals wel gebruikelijk is in de gezondheidszorg.
Naast de hiervoor genoemde BA bestaat de mogelijkheid om besmet te raken tijdens
hulpverleningswerkzaamheden in open water en dan met name in de omgeving van
riooloverstorten en tijdens hulpverleningstaken waarbij men in contact komt met afvalstoffen van
mens, dier en micro-organismen, zoals op agrarische bedrijven.
Uit informatie van de deskundigen van de GGD, Arbo-diensten en van het “Nederlands Centrum
voor Beroepsziekten” is gebleken dat BA bij de brandweer niet aantoonbaar hebben geleid tot
arbeidsongeschiktheid. Ook is bij de Arbo-dienst niet bekend hoeveel brandweermensen wel eens
een infectie oplopen als gevolg van hulpverleningswerkzaamheden die zij voor de brandweer
uitvoeren. De verwachting is dat dit komt omdat het overgrote deel als vrijwillig
brandweerman/vrouw optreedt en deze taak dus uitvoert naast het reguliere werk. Door de
incubatietijd van circa drie dagen tot drie weken wordt er vaak niet bij stil gestaan waar de infectie
is opgelopen: bij de brandweer, eigen werk of zelfs thuis.
Aanbevolen wordt om de informatie uit deze werkopdracht te betrekken bij de risico-inventarisaties
van de korpsen en conform de Arbo-wet te gebruiken bij het geven van voorlichting en onderricht.
1 Medisch milieukundige van de GGD te Groningen en keuringsartsen van de arbodiensten Ardyn en ArboUnie
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 4

Om bij een mogelijke besmetting juist te handelen dient er een protocol te worden opgesteld, waar
men 24 uur per dag mee uit de voeten kan.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 5

Verklarende woordenlijst
Agens
Aërosol
Allergie
Bacterie
Biologische
agentia (BA)
Endotoxine
Exotoxine
Fecaliën
Incubatietijd
Infectie
Mycotoxinen
Parasiet
Pathogeen
Profylaxe
Respiratoir
Subklinisch
Toxine
Virus
Zoönosen
werkende oorzaak of kracht
toestand van een stof die zich verdeelt in kleine deeltjes verspreid in een gas.
overgevoeligheidsreactie van het immuunsysteem als gevolg van herhaalde
blootstelling aan een lichaamsvreemd molecuul.
organisme dat behoort tot een groep van zeer diverse eencellige microorganismen.
menselijke endoparasieten of micro-organismen al dan niet genetisch
gemodificeerde celstructuren.
stof, afkomstig uit de celwand van Gram-negatieve bacteriën die
vergiftigingsverschijnselen kan veroorzaken.
giftig stofwisselingsproduct dat wordt uitgescheiden door diverse (micro-)
organismen.
ontlasting.
tijd waarbij het micro-organisme zich vermenigvuldigt totdat er voldoende
aantallen zijn om een infectieziekte te veroorzaken.
besmetting van het lichaam met ziektekiemen en vermeerdering daarvan in het
lichaam, vaak gevolgd door een reactie van het immuunsysteem.
groep van giftige stofwisselingsproducten die door bepaalde schimmels worden
uitgescheiden.
afkomstig van, of met kenmerken van een levend organisme dat zich voedt in of
op en ten koste van het lichaam van een ander organisme (de gastheer).
ziekteverwekkend.
preventieve maatregel.
met betrekking tot het ademhalingssysteem.
met milde ziekteverschijnselen.
giftige stof.
infectueuze levende organismen die zich alleen in en ten koste van cellen van
andere organismen kunnen handhaven en vermenigvuldigen.
groep van ziekten bij mensen, die worden veroorzaakt door micro-organismen
die van dieren op mensen worden overgedragen.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 6

1. Inleiding
Op een morgen rukt de brandweer uit voor het redden
van drie koeien uit een gierkelder. Ze gaan ter plaatse
en treffen in de gierkelder drie koeien aan die door de
roosters van de stal zijn gezakt. De mobiele kraan van
de brandweer kan er niet bij en er moet veel worden
geïmproviseerd. Na twee uur zwoegen en de
brandwachten besmeurt met mest, is de klus geklaard.
Buiten de stal wordt de mest met water van de kleding
gespoten en de ploeg keert weer terug naar de kazerne
voor een volgende uitruk.
Enkele dagen later moet er worden uitgerukt om tijdens
wateroverlast overtollig rioleringswater te verpompen en
wederom staan ze tot de knieën in afval van anderen.
In het kader zijn twee voorbeelden genoemd van een
repressieve inzet waarbij brandweermensen in contact staan met biologische agentia (BA) en waar
het voor de meeste brandwachten onduidelijk is welke gezondheidsrisico´s ze lopen.
In Artikel 5 van de Arbo-wet is vastgelegd dat de werkgever verplicht is om een risico-inventarisatie
(RI&E) op te stellen. De informatie uit deze werkopdracht kan gebruikt worden bij het hoofdstuk BA
van de RI&E.
Het doel van deze opdracht is om informatie voor de brandweer te verstrekken over de
werkzaamheden waarmee men met BA in contact kan komen, hoe contact met BA kan worden
voorkomen en hoe te handelen bij een mogelijke besmetting. Naast het voorlichtingsaspect is de
informatie bedoeld voor op te stellen risico-inventarisaties (RI) of als aanvulling op bestaande RI’s.
De gehanteerde werkwijze voor deze werkopdracht is als volgt: als eerste heeft een verdieping van
de theorie plaatsgevonden. Daarbij is gebruik gemaakt van de les- en leerstof van de opleiding
Hogere Veiligheidskunde en zijn diverse internetsites (zie literatuurlijst) bezocht. Na het vergaren
van deze kennis zijn gesprekken gevoerd met twee keuringsartsen van twee Arbo-diensten.
Daarbij was het doel om informatie te verzamelen over ziekteverzuimcijfers die worden
veroorzaakt door BA. Verder is informatie ingewonnen bij de medisch milieukundige van de GGD,
het NIBRA (Nederlands Instituut voor Brandweer en Rampenbestrijding) en brandweercollega’s.
Leeswijzer:
Na de inleiding wordt in hoofdstuk 2 informatie over BA gegeven. Zo wordt aandacht geschonken
aan de categorie-indeling, de indeling naar de aard van de werkzaamheden en de invloed van BA
op de mens. In hoofdstuk 3 worden de ziekteverschijnselen als gevolg van een besmetting door
BA beschreven. De van toepassing zijnde wet- en regelgeving komt in hoofdstuk 4 aan de orde.
Hoofdstuk 5 vormt de kern van deze werkopdracht en daarin wordt de relatie tussen BA en de
taken van de brandweer gelegd. De conclusie en aanbevelingen zijn te vinden in hoofdstuk 6.
Vervolgens is de literatuurlijst na hoofdstuk 6 weergegeven en tenslotte worden in bijlage 1 alle
relevante ziekten, met toelichting, gerubriceerd. In bijlage 2 zijn de gegevens van bijlage 1 in
tabelvorm te vinden.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 7

2. Biologische agentia
Om een juiste beeld te krijgen van de relatie BA en het werk van de brandweer is het van belang,
om in zijn algemeenheid, achtergrondkennis over BA te hebben. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd
wat onder BA wordt verstaan, de categorie-indeling en de invloed en ziekteverschijnselen van BA
op de mens.
2.1 Wat wordt verstaan onder biologische agentia
Biologische agentia zijn werkende stoffen die bestaan uit micro-organismen en die (direct of
indirect) drie verschillende soorten gezondheidseffecten kunnen veroorzaken: een infectie, een
allergie of een vergiftiging. Afhankelijk van het agens kan men één of meer van deze typen
reacties vertonen. Micro-organismen zijn met het blote oog niet zichtbaar. De bekendste zijn
virussen en bacteriën, maar ook schimmels en gisten, algen en protozoën (eencellige diertjes)
behoren tot de micro-organismen.
BA worden onderverdeeld in levende organismen en dode stoffen of structuren afkomstig van
levende organismen.
Levende organismen zijn o.a. : dieren, planten, bacteriën en virussen, die een aparte groep
vormen omdat ze zich niet zelfstandig kunnen voortplanten, maar afhankelijk zijn van cellen van
andere organismen.
De groep van dode stoffen of structuren van levende organismen omvat uitscheiding- en
stofwisselingsproducten van micro-organismen te weten exotoxines, endotoxines en mycotoxines.
Verder omvat de groep dode bacterieresten en afgestorven cellen. Daarnaast kan er sprake zijn
van stoffen afkomstig van giftige planten, pollen, zaden en andere allergieveroorzakende
plantendelen, zoals graanstof.
Een speciale plaats nemen genetisch gemodificeerde (micro-)organismen in. Door genetische
modificatie wordt het erfelijk materiaal van verschillende organismen gekoppeld en werkzaam
gemaakt in één organisme. Hierbij ontstaan nieuwe combinaties van erfelijke eigenschappen, die
niet in de natuur voorkomen. Hierdoor kunnen nieuwe micro-organismen ontstaan die schadelijk
zijn voor mens en dier.
2.2 Categorie-indeling van biologische agentia
BA worden ingedeeld in vier categorieën:
Categorie 1.
Een agens waarvan het onwaarschijnlijk is dat het bij de mens ziekten zal veroorzaken.
Categorie 2.
Een agens dat bij mensen een ziekte kan veroorzaken en een gevaar voor de veiligheid en
gezondheid van de werknemers kan opleveren. Hierbij is het onwaarschijnlijk dat het zich onder de
bevolking verspreidt en waarvoor een effectieve preventieve maatregel of behandeling bestaat.
Categorie 3.
Een agens dat bij mensen een ernstige ziekte kan veroorzaken en een groot gevaar voor de
veiligheid en gezondheid van de werknemers kan opleveren, waarvan het waarschijnlijk is dat het
zich onder de bevolking verspreidt en waarvoor een effectieve preventieve maatregel of
behandeling bestaat.
Categorie 4.
Een agens dat bij mensen een ernstige ziekte kan veroorzaken en een groot gevaar voor de
veiligheid en de gezondheid van de werknemers oplevert en waarvan het zeer waarschijnlijk is dat
het zich onder de bevolking verspreidt en waarvoor geen effectieve preventieve maatregel of
behandeling bestaat.
Onwaarschijnlijk
dat ziekte wordt
Ziekte
mogelijk
Gevaar
werknemers
Verspreiding
bevolking
Effectieve
profylaxe of
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 8

veroorzaakt
behandeling
Categorie 1 ja nee nee Nee nvt
Categorie 2 nvt ja ja Nee ja
Categorie 3 nvt ja (ernstig) ja (groot) Waarschijnlijk ja
Categorie 4 nvt ja (ernstig) ja (groot) zeer
nee
waarschijnlijk
Overzicht categorie-indeling.
2.3 Indeling naar aard van de werkzaamheden
Bij het werken met BA zijn grofweg twee soorten werkzaamheden te onderscheiden:
1. Arbeid gericht op het werken met BA zoals in laboratoria en in de zuivelindustrie.
2. Werk dat niet is gericht op het werken met BA, maar waarbij BA wel een reëel risico vormen
zoals in de agrarische sector, ziekenhuizen en rioolwaterzuiveringen.
De uit te voeren taken van de brandweer vallen in principe onder de tweede categorie. Een
uitzondering vormt een repressieve inzet in een omgeving waar gericht met BA wordt gewerkt,
echter bij een dergelijke inzet wordt gebruik gemaakt van een aanvalsplan en is er een
bedrijfsdeskundige ter plaatse. Op deze kunnen de juiste preventieve maatregelen worden
genomen.
2.4 Invloed van biologische agentia op de mens
De effecten van blootstelling aan BA kunnen variëren van weinig klachten, zoals chronische
verkoudheid, tot ernstige ziekten die de dood tot gevolg kunnen hebben. Een deel van de mensen
heeft amper of geen klachten bij (geringe)blootstelling aan BA. Het ziektebeeld dat optreedt is
afhankelijk van het agens en kan heel verschillend zijn in verloop en ernst. Of een infectieus agens
na binnendringen in het lichaam echt in staat is om ziekteverschijnselen te veroorzaken, hangt
onder andere af van de hoeveelheid binnengedrongen (micro-)organisme en de manier van
opname in het lichaam. In de volgende paragraven wordt ingegaan op het menselijk
afweersysteem en de besmettingswegen.
2.4.1 Het menselijk afweersysteem
Als micro-organismen in contact komen met het menselijk lichaam is er sprake van besmetting. In
principe is ons afweersysteem zo ingericht dat het organisme sterft. Pas bij besmetting van het
lichaam en wanneer het micro-organisme blijft leven en de kans krijgt om zich sterk te
vermeerderen, spreekt men van een infectie. Een infectie is een proces waarbij een microorganisme
zich in een weefsel of aan het oppervlak van de huid of slijmvliezen vermenigvuldigt
tegen de weerstand van de gastheer in (in ons geval de brandwacht) en daarbij
ziekteverschijnselen veroorzaakt. Dit wordt een micro-organisme genoemd die pathogeen
(ziekmakend) voor de mens is.
Voordat een micro-organisme in staat is om het lichaam te infecteren moet er verschillende
verdedigingslinies worden genomen. De mens bezit drie verdedigingslinies in de strijd tegen
potentiële ziekteverwekkers: de huid en slijmvliezen, fagocyten (cellen die de binnendringers
opeten) en specifieke antilichamen.
2.4.2 De besmettingswegen
Besmetting en de daarop volgende infectie kan plaatsvinden via de huid of slijmvliezen, via de
longen en via het maag-darmstelsel.
Huid.
Besmetting via een gezonde huid is van weinig belang omdat vreemde micro-organismen
nauwelijks kunnen overleven op een gezonde huid.
De huid is wel kwetsbaar bij riskante werkzaamheden waarbij gevaar bestaat van verwonding door
scherpe voorwerpen. Via sneetjes in de huid en schaafwondjes kunnen gemakkelijk infecties
optreden. Wanneer de huidbarrière wordt genomen spreekt men van bloed overdraagbare
aandoeningen. Voorbeelden zijn hepatitis B, C en HIV (AIDS). Overdracht van deze microorganismen
kan ook rechtstreeks plaatsvinden door bloed/bloed contact.
Luchtwegen
Micro-organismen kunnen ook via de luchtwegen in ons lichaam binnenkomen. Het trilhaar
epitheel van de bovenste luchtwegen zorgt ervoor dat het grootste deel de longen niet bereikt
omdat ze weer naar buiten worden gewerkt. Indien micro-organismen toch doordringen tot in de
longen is daar nog een actief afweersysteem aanwezig die de toch nog binnengedrongen micro-
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 9

organismen onschadelijk maakt. Voorbeelden van besmetting via de longen zijn: legionella en
Influenza.
Maag/darm
Micro-organismen kunnen door inslikken, hand-mond gedrag en onvoldoende persoonlijke hygiëne
via de mond in het lichaam terecht komen. De meeste worden in de maag onschadelijk gemaakt.
Een gedeelte overleeft echter en kan dan ziekteverschijnselen veroorzaken. Voorbeelden zijn:
salmonella en ziekte van Weil
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 10

3. Ziekteverschijnselen als gevolg van besmetting door
biologische agentia
Ziekteverschijnselen kunnen voortkomen uit diverse soorten infecties, allergieën en toxinen. Deze
zullen nader worden toegelicht.
3.1 Infecties
Deze vallen grofweg in drie categorieën uiteen: zoönosen, andere infectieziekten en infectieziekten
bij mensen met een gestoorde afweer.
Zoönosen.
Zoönosen zijn ziekten die overdraagbaar zijn van dier op mens, bijvoorbeeld door het eten van
besmet vlees, door het inademen van aërosolen van urine van varkens of koeien, of door beten
van insecten die besmet bloed van een dierlijke drager bij zich hebben. Voorbeelden zijn: ziekte
van Weil, de ziekte van Lyme en Rabiës (hondsdolheid).
Andere infectieziekten.
Andere infectieziekten zijn onder andere hepatitis A, B en C; Aids, griep, legionella besmetting,
mazelen en nekkramp.
Infectieziekten bij personen met een gestoorde afweer.
Indien micro-organismen al in het lichaam aanwezig zijn door een eerdere infectie, maar niet in
actieve vorm, kunnen deze zich opnieuw ontwikkelen. Voorbeelden zijn gordelroos en tuberculose.
3.2 Allergieën
Allergenen zijn stoffen die een sterke en specifieke reactie van het menselijk afweersysteem
kunnen veroorzaken. De mate waarin een bepaalde stof allergeen is, is mede afhankelijk van de
moleculaire complexiteit: hoe groter en complexer de moleculen, des te sterker de allergene
werking.
Allergische aandoeningen worden veroorzaakt doordat het lichaam onder invloed van de allergene
stof antilichamen gaat produceren.
Een groot aantal agentia die allergieën veroorzaakt is afkomstig van plantaardige of dierlijke
herkomst. Daarnaast produceert een groot aantal micro-organismen allergenen.
Allergische reacties komen veel voor op stuifmeel, afkomstig van planten en bomen, en op
uitscheidingsproducten van huisstofmijt. In de beroepssfeer kunnen meel- en graanstof en houtstof
allergische reacties veroorzaken.
3.3 Toxinen
Toxinen zijn in het algemeen een door een organisme geproduceerde giftige stof. Met het woord
toxine zonder nadere aanduiding wordt meestal een toxine van een bacterie bedoeld.
Bij toxinen kan onderscheid worden gemaakt tussen een exotoxine, endotoxine en mycotoxine.
Exotoxine.
Een exotoxine wordt geproduceerd en uitgescheiden door de levende bacterie en kan al in zeer
kleine hoeveelheid zijn giftige werking uitoefenen. Voorbeelden van ziekten, veroorzaakt door de
werking van exotoxinen, zijn: difterie, tetanus, botulisme en sommige vormen van
voedselvergiftiging.
Endotoxinen
Endotoxinen zijn bestanddelen van Gramnegatieve bacteriën en komen daaruit vrij wanneer de
celwand kapot gaat; meestal is dat bij het afsterven van de bacterie. Alle endotoxinen hebben
ongeveer een zelfde chemische opbouw (het zijn lipopolysachariden) en ook het toxische effect
van alle endotoxinen (onafhankelijk van het feit of dit afkomstig is van Escherichia coli, een
Salmonella of een andere Gramnegatieve bacterie) is in principe gelijk: alle endotoxinen zijn
pyrogeen, dwz. koortsverwekkend. Ook kunnen ze bloeddrukdaling en shock veroorzaken.
Mycotoxinen
mycotoxinen zijn gifstoffen die worden geproduceerd door schimmels. Een voorbeeld hiervan
zijn de aflatoxinen die frequent voorkomen in (bedorven) pinda's.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 11

4. De Wet- en regelgeving
In de Arbo-wet worden BA speciaal benoemd. De in het Arbobesluit genoemde regelgeving is
gebaseerd op Europese richtlijnen. In dit hoofdstuk wordt de, op de brandweer van toepassing
zijnde, wet- en regelgeving behandeld.
4.1 Artikelen uit het Arbobesluit
In onderstaande overzicht worden de artikelen weergegeven die gelden voor werk met kans op
blootstelling aan BA. Deze worden vervolgens toegelicht.
Art. 4.85 en 4.97
Uitvoeren RI&E
Art. 4.87 en 4.89
Nemen van maatregelen
Art. 4.93
Registratie/ informatieverstrekking
Art. 4.102
Voorlichting
Art. 4.95
Informatieplicht AI bij incident met BA
Art. 9.2 en 9.3
Naleving regelgeving door werkgever/nemer
Art. 9.22.1
Inwilligen eis tot naleving
• Art. 4.85 en 4.97 Uitvoeren RI&E
Het is verplicht om de BA, waarmee men in contact kan komen, te inventariseren. Daarbij
moet de mate en duur van de blootstelling worden beoordeeld.
• Art. 4.87 en 4.89 Nemen van maatregelen
Doeltreffende maatregelen moeten worden genomen om te voorkomen dat personeel wordt
blootgesteld aan BA dat schade toe kan brengen aan hun veiligheid of gezondheid. Daarbij
dient rekening gehouden te worden met de arbeidshygiënische strategie.
Op plaatsen waar gevaar bestaat voor blootstelling aan BA mag niet worden gerookt en er
mag geen voedsel of drank worden genuttigd.
• Art. 4.93 Informatieverstrekking
Op verzoek moet aan belanghebbenden, zoals OR en werknemers, informatie worden
verstrekt over de totstandkoming van de RI&E en de te nemen maatregelen om blootstelling
te voorkomen.
• Art. 4.102 Voorlichting
Aan werknemers die worden blootsgesteld aan BA moet men voorlichting en onderricht geven
over onder andere de mogelijke gevaren en de te nemen voorzorgsmaatregelen.
• Art. 4.95 Informatieplicht AI bij incident met BA
Bij een ongeval of incident en dat heeft geleid tot het vrijkomen van een agentia van categorie
3 of 4.
• Art. 9.2 en 9.3 Naleving regelgeving door werkgever/nemer
Men is verplicht als werkgever om de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen ter
beschikking te stellen en de werknemer is verplicht om deze te gebruiken.
• Art. 9.22.1 Inwilligen eis tot naleving
De inspecteur van de Arbeidsinspectie kan een eis opleggen om aan de wetgeving te
voldoen.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 12

5. Biologische agentia in relatie tot brandweertaken
Als gevolg van een verkeersongeval is de bestuurder van het
voertuig zwaar gewond geraakt. De brandweer is voor de
ambulance ter plaatse en omdat de toestand van het slachtoffer
snel verslechterd wordt besloten om mond op mond beademing
toe te passen. Door de gezichtsverwonding komt de hulpverlener
in direct contact met het bloed van het slachtoffer. Na de komst
van de ambulance vraagt de hulpverlener aan het
ambulancepersoneel hoe te handelen omdat hij bloed in de
mond heeft gekregen. Het advies was een “prik” in het
ziekenhuis te halen. Het resultaat was dat hij van het kastje naar
de muur werd gestuurd en onvoldoende duidelijkheid kreeg over
hoe er medisch gehandeld moet worden na daadwerkelijk bloedbloed
of bloed speeksel-contact. Uiteindelijk heeft de bedrijfsarts
een monitoring programma opgesteld en is vastgesteld dat er
geen besmetting met het hepatitis B, C- of HIV-virus heeft
plaatsgevonden.
In bovenstaand kader en in de inleiding zijn praktijkvoorbeelden gegeven van situaties waarbij de
brandweer in contact kan komen met BA. Om risico’s te vermijden is het van belang om te weten
bij welke werkzaamheden men in contact met BA kan komen, hoe contact kan worden voorkomen
en hoe te handelen bij een mogelijke besmetting. Deze onderwerpen worden achtereenvolgens in
dit hoofdstuk behandeld.
5.1 Biologische agentia en de brandweertaken
De taken van de brandweer kunnen worden afgeleid uit de brandweerwet. In grote lijnen komt het
er op neer dat de brandweer de zorg heeft voor: a.) het voorkomen, beperken en bestrijden van
brand; b.) het voorkomen en beperken van ongevallen bij brand en c.) het beperken en bestrijden
van gevaar voor mens en dier bij ongevallen en rampen, anders dan bij brand.
De daadwerkelijke bestrijding, het repressieve optreden, heeft betrekking op het redden van mens
en/of dier en overige hulpverleningstaken. Voorbeelden van repressief optreden zijn:
1. het redden van mens en/of dier uit:
• brandende percelen
• met rook of andere giftige gassen/dampen gevulde ruimten
• open water
• voertuigen
• gierkelders
• bomen
2. overige hulpverleningstaken zoals:
• verkeersongevallen
• wateroverlast
• opruimen bomen na stormschade
De risico’s die de hulpverlener loopt kunnen worden onderverdeeld in de volgende groepen:
1. besmetting door direct contact met geïnfecteerde personen en dieren
2. besmetting door besmette voorwerpen van geïnfecteerde personen en dieren
3. besmetting door BA in water en in van mensen en dieren afkomstige afvalstoffen
Ad 1. Van overdracht, door direct contact, bij mensen onderling is sprake bij het Hepatis B, C-
en HIV- virus. Onder direct contact wordt verstaan: bloed-bloed, bloed-bloedplasma,
bloed-lichaamsvocht en speeksel-bloed contact.
Het risico om besmet te worden met het Hepatitis B, C- en HIV-virus is aanwezig bij:
• het bevrijden van slachtoffers bij verkeers- en bedrijfsongevallen
• hulpverlening bieden aan gewonde slachtoffers na een ongeval en
• het redden van slachtoffers met ernstige brandwonden.
Bij overdracht door direct contact tussen geïnfecteerde dieren en mens, is sprake bij een
besmetting met de Borrelia burgdorferi bacterie, die de veroorzaker is van de Lyme-
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 13

Ad 2.
Ad 3.
ziekte, miltvuur, de bacterie Coxiella burnetii, die de Q-koorts veroorzaakt en de bacterie
Erysipeloïd die de varkensvlekziekte veroorzaakt.
Bij overdracht door besmette voorwerpen van geïnfecteerde personen moet men denken
aan injectiespuiten en naalden van drugsverslaafden. Deze kunnen besmet zijn met het
hepatitis B, C- en HIV-virus.
Onder besmetting door BA in water en, van mensen en dieren afkomstige, afvalstoffen
worden micro-organismen verstaan die zich bevinden in water, mest, rioleringssystemen
en open water. Overdracht vindt plaats door het via de mond binnen krijgen van de
bacteriën
Het risico om besmet te worden met BA die zich bevinden mest, rioleringswater en open
water is aanwezig bij:
• duikwerkzaamheden
• redden van dieren uit gierkelders
• hulpverleningswerkzaamheden bij kippenmesterijen
• het verpompen van rioleringswater (bijvoorbeeld bij wateroverlast)
• blussen met hoge druk stralen.
Voorbeelden van ziekten die men op kan lopen bij de hiervoor genoemde
werkzaamheden zijn:
Ziekte van Weil, Cryposporidiose, Hepatitis A, Legionellose, Campylobacteriose,
Tetanus, Salmonellose en Escherichia coli.
5.2 Preventieve maatregelen
Om gevaren terug te dringen moet men volgens de Arbo-wet de
arbeidshygiënische strategie volgen. Dit betekent dat de bron als eerste moet
worden aangepakt en als laatste stap gebruik mag worden gemaakt van
persoonlijke beschermingsmiddelen.
Ten aanzien van BA en de relatie met het repressief optreden van de
brandweer gaat deze strategie niet op en is men aangewezen op het gebruik
van persoonlijke beschermingsmiddelen.
Zoals in de paragrafen 2.4.2 en 5.1 is aangegeven kan besmetting
plaatsvinden door direct contact, via de mond en maag-darmkanaal en via de
luchtwegen.
Te allen tijde mag men niet roken, eten en drinken bij werkzaamheden
waarbij men in contact kan komen met BA.
Om te voorkomen dat men besmet raakt door direct contact, zoals bloedbloed
contact, moet uitrukkleding, inclusief handschoenen, worden gedragen.
Bij verkeersongevallen moeten tevens, onder de brandweerhandschoenen,
latex handschoenen worden gedragen.
Bij mond op mond-beademing dient men gebruik te maken van een hulpstuk
dat direct contact vermijdt. Men dient zich te bedenken dat kleine
verwondingen bij de hulpverlener een toegang kunnen zijn voor bacteriën en
virussen.
Om besmetting te voorkomen wordt in bepaalde beroepen gebruik gemaakt van preventieve
vaccinatie. Preventieve vaccinatie heeft voor- en nadelen. Het voordeel is dat men gedurende een
bepaalde periode gevrijwaard is van de ziekte waarvoor men is ingeënt. De nadelen zijn de kosten
en de onbekendheid hoe de betrokkene op de vaccinatie zal reageren. Omdat, bij het nemen van
de juiste voorzorgsmaatregelen, de kans klein wordt geacht om besmet te raken en omdat de
juiste medische handelingen ook na een incident kunnen worden genomen wordt door de
geraadpleegde deskundigen 2 geadviseerd om niet preventief te vaccineren.
Bij werkzaamheden waarbij men in aanraking komt met open water, rioleringswater en mest is het
van belang om te zorgen dat water, mest e.d. niet via de mond in het maag-darmkanaal
terechtkomen.
Bij duikwerkzaamheden moet naast het duikpak gebruik gemaakt worden van een
volgelaatmasker. Bij reddingswerkzaamheden in een gierkelder moet ook gebruik gemaakt worden
van adembescherming. Dit voor zowel mogelijk opspattende fecaliën als schadelijke dampen.
2 Medisch milieukundige van de GGD te Groningen en keuringsartsen van de arbodiensten Ardyn en ArboUnie
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 14

Een goed gesloten waadpak, dat na afloop makkelijk kan worden gereinigd, is ook van belang.
Bij werkzaamheden in bossen of onder bomen moet de uitrukkleding gesloten worden gedragen.
5.3 Nazorg bij een mogelijke besmetting
Bij een mogelijke besmetting met het Hepatitis B, C- of HIV-virus moet bij bloedcontact op een
intacte huid, onmiddellijk het bloed goed worden afgewassen met ruim water. Bij verwondingen
met voorwerpen, waaraan zich bloed bevindt, de wond goed door laten bloeden, zo mogelijk onder
lauwwarm stromend water en niet uitzuigen!
Is de mond in contact geweest met bloed of bloedbevattende lichaamsvochten, dan moet de
getroffen plaats gespoeld worden met veel water.
Vervolgens moet in overleg met de bedrijfsarts een monitoring traject worden afgebroken
Over het uitvoeren van een monitoring-programma bestaat momenteel onvoldoende duidelijkheid.
Omdat de brandweer 24 uur per dag in aanraking kan komen met de hiervoor genoemde agentia
is het gewenst dat er een protocol wordt opgesteld hoe de eerste uren/dagen na en incident moet
worden gehandeld. Bij het opstellen van het protocol moeten zowel brandweer als Arbo-diensten
worden betrokken.
Bij werkzaamheden waarbij men in contact komt met open water, rioleringswater of mest en dit per
ongeluk in de mond krijgt moet men de mond goed spoelen met water. Omdat de mogelijkheid
aanwezig is dat er toch water en/of mest in het maag-darmkanaal komt is het mogelijk dat er
alsnog besmetting optreedt. Het tijdstip waarop ziekteverschijnselen zich openbaren is afhankelijk
van de incubatietijd. Deze kan uiteen lopen van 3 dagen tot 3 weken, afhankelijk van de bacterie.
Het is dus van belang om eventuele ziekteverschijnselen in de gaten te houden, zodat eventuele
informatie over de plaats waar een mogelijke besmetting is opgelopen door kan worden gegeven
aan de arts. Deze kan de juiste medische handelingen nemen.
De meeste ziekten die worden veroorzaakt door vervuild water genezen op natuurlijke wijze of met
antibiotica.
Het is van belang dat de kleding, inclusief de handschoenen, na een inzet met BA grondig wordt
gereinigd. Uitrukkleding moet naar de wasserij en waadpakken moeten, met name indien ze in
contact met mest zijn geweest met warm water en zeep worden gereinigd.
Lichaamsdelen die in contact zijn geweest met BA moeten goed met warm water en zeep worden
gereinigd.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 15

6. Conclusies/aanbevelingen
6.1 Conclusies
Uit gesprekken met leden en leidinggevenden van een vijftal brandweerkorpsen blijkt dat er
onvoldoende bekendheid is met betrekking tot BA. In de les- en leerstof van het NIBRA
(Nederlands Instituut voor Brandweer en Rampenbestrijding) wordt in de module “Gevaarlijke
stoffen”, op het niveau brandwacht 1, aandacht aan BA geschonken en dan betreft het alleen
stoffen die worden opgeslagen en/of vervoerd en die voorzien zijn van de juiste etikettering.
Ondanks dat het werk van de brandweer niet is gericht op het werk met BA is de kans om een
infectie, vergiftiging of allergie op te lopen aanwezig. Hoe groot die kans is, is niet zondermeer aan
te geven omdat dit van meerdere factoren afhankelijk is. De hoeveelheid micro-organismen, de
wijze van besmetting en de fysieke gesteldheid spelen daarbij een rol. Er heeft geen diepgaand
onderzoek plaatsgevonden omdat de werkzaamheden van de brandweer in steeds wisselende
omstandigheden plaatsvinden.
Bij het gebruik van de juiste persoonlijke beschermings-middelen en de juiste hygiënische
maatregelen, zoals niet roken, eten, drinken en het reinigen van de kleding wordt het risico om een
besmetting op te lopen door deskundigen 3 klein geacht.
Mogelijke besmetting door het hepatitis B, C- en HIV-virus vormt momenteel het grootste risico.
Direct contact met een slachtoffer via bloed of speeksel hoeft echter nog geen besmetting te
betekenen, wel moet aandacht worden geschonken aan het nazorgtraject. Er is geconstateerd dat
er bij de regionale brandweer Groningen geen nazorgprotocol bestaat.
Omdat, bij het nemen van de juiste voorzorgsmaatregelen, de kans klein wordt geacht om besmet
te raken en omdat de juiste medische handelingen ook na een incident kunnen worden genomen
wordt door de geraadpleegde deskundigen 2 geadviseerd om niet preventief te vaccineren tegen
het hepatitis B, C- en HIV-virus, zoals wel gebruikelijk is in de gezondheidszorg.
Naast de besmetting, door het hepatitis B en C -en HIV-virus, loopt de brandweer de kans om
besmet te raken tijdens hulpverleningswerkzaamheden in open water en dan met name in de
omgeving van riooloverstorten en tijdens hulpverleningstaken waarbij men in contact komt met
afvalstoffen van mens, dier en micro-organismen, zoals op agrarische bedrijven.
Er is tijdens brandweeroptreden nog onvoldoende bekend over een mogelijke besmetting door de
legionella-bacterie. Momenteel vindt onderzoek plaats naar de aanwezigheid van de legionellabacterie
in de watertank van de autospuiten. Theoretisch is het mogelijk dat de legionella-bacterie
zich in de watertank ontwikkelt. Dit kan plaatsvinden indien een voertuig in een verwarmde
stallingruimte staat en het water niet regelmatig wordt ververst.
Uit informatie van de deskundigen van de GGD, Arbo-diensten en van het “Nederlands Centrum
voor Beroepsziekten” is gebleken dat BA wel een risico vormen, maar dat deze niet hebben geleid
tot arbeidsongeschiktheid.
Ook is bij de Arbo-dienst niet bekend hoeveel brandweermensen wel eens een infectie oplopen als
gevolg van hulpverleningswerkzaamheden die zij voor de brandweer uitvoeren. De verwachting is
dat dit komt omdat het overgrote deel als vrijwillig brandweerman/vrouw optreedt en deze taak dus
uitvoert naast het reguliere werk. Door de incubatietijd die varieert van enkele dagen tot zelfs
maanden wordt er vaak niet bij stil gestaan waar de infectie is opgelopen: bij de brandweer, eigen
werk of zelfs thuis.
6.2 Aanbevelingen
1) Voorlichting.
Door de onvoldoende kennis over BA wordt geadviseerd om actief voorlichting aan de korpsen
te geven. Deze voorlichting dient, naast informatie over BA, te bestaan uit de onderdelen: “wat
kan gebeuren”; “hoe kan het worden voorkomen” en “als het toch gebeurt”. Omdat bij
mondelinge voorlichting niet iedereen wordt bereikt en omdat regelmatig nieuwe brandwachten
3 Medisch milieukundige van de GGD te Groningen en keuringsartsen van de arbodiensten Ardyn en ArboUnie
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 16

ij de korpsen komen wordt aanbevolen om ook schriftelijk informatie, als naslagwerk, te
verstrekken.
2) Les- en leerstof.
Tot op heden wordt er nagenoeg geen aandacht in de les- en leerstof aan BA besteedt.
Aanbevolen wordt om met name in de modules “persoonlijke bescherming”, niveau
brandwacht en “hulpverlener”, niveau brandwacht 1 e klasse, hier aandacht aan te schenken.
3) Opstellen nazorgprotocol. Te allen tijde moet worden voorkomen dat brandweermensen in
onzekerheid blijven of ze een besmetting met het Hepatitis B, C- of HIV-virus hebben
opgelopen. Geadviseerd wordt om een nazorgprotocol op te stellen dat aansluit bij het zgn.
accidentenprotocol van de Arbo-dienst en waar de brandweer-organisatie 24 uur per dag mee
uit de voeten kan.
4) De Risico Inventarisatie en Evaluatie’s (RI&E’s) aanvullen
De blootstelling aan biologische agentia vormt een apart onderdeel van de risico inventarisatie.
Slechts incidenteel wordt, naast een mogelijke besmetting door Hepatitis B en HIV, gesproken
over andere BA. Geadviseerd wordt om de RI&E’s aan te vullen, zodat er een completer beeld
ontstaat over de risico’s die men loopt en welke maatregelen genomen moeten worden bij
blootstelling aan BA
5) Legionella
Bij een steekproef is geconstateerd dat in de watertank van de autospuit zich de legionellabacterie
had gevormd. Weliswaar niet in grote hoeveelheden, maar het verdient de nodige
aandacht. Momenteel vindt nader onderzoek plaats. Geadviseerd wordt om tot het moment
dat nadere gegevens bekend zijn regelmatig het water in de tank te vervangen om op die
manier de vorming van de bacterie tegen te gaan
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 17

Literatuurlijst
• Arbo- informatieblad 9, van SDU Uitgevers
• Arbo-wet 1998
• Arbobesluit, Art.4.84 t/m 4.102
• Jaarboek “Arbo en binnenmilieu” 2001, hoofdstuk 18 en 19. Uitgeverij Samsom
• Rapport “Oriëntatie op volksgezondheid en “water in de stad”, opgesteld door de Grontmij, in
opdracht van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling.
• Risico-inventarisatie en evaluatie gericht op biologische agentia, hoofdstuk E1-1. Uitgever
onbekend.
• Signaleringsrapport Beroepsziekten 1999 van het Nederlands centrum voor beroepsziekten.
• Brochure “Modelbeheersplan Legionella-preventie in leidingwater” van het ministerie van
VROM
• Internet-site www.legionellavraagbaak.nl
• Internet-site www.arboagro.nl
• Internet-site www.beroepsziekten.nl
• Internet-site www.rivm.nl/infectieziektenbulletin
• Internet-site www.hepatitis.nl
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 18

Bijlage 1
Ziekteverschijnselen door biologische agentia
in relatie tot brandweertaken
Infectieziekten
Hepatitis A
• Beschrijving.
Hepatitis-A (categorie 2) wordt veroorzaakt door het hepatitis A-virus. De aandoening verloopt
meestal goedaardig en duurt zes tot acht weken. Er is geen behandeling met medicijnen. De
ziekte moet een natuurlijk beloop hebben.
• Ziekteverschijnselen.
De verschijnselen treden na de incubatietijd van twee tot zes weken op en doen denken aan
griep. Hepatitis A gaat meestal gepaard met geelzucht, het donker worden van de urine en het
ontkleuren van de ontlasting.
• Wijze van overdracht.
Hepatitis-A wordt overgebracht door het eten en drinken van voedsel of water dat verontreinigd
is met fecaliën.
• Relatie met de brandweer.
Tijdens blussingswerkzaamheden waar gebruik wordt gemaakt van open water, het verpompen
van water tijdens wateroverlast en tijdens duikwerkzaamheden.
• Preventieve maatregelen.
Om besmetting met het hepatitis-A virus te voorkomen moet er voor worden gezorgd dat men
geen vervuild water binnenkrijgt. Duikers moeten gebruik maken van een volgelaat masker.
• Nazorg.
Na een inzet goede persoonlijke hygiëne toepassen en rekening houden met de incubatietijd.
Hepatitis B
• Beschrijving.
Hepatitis-B (categorie 3) is een ernstige vorm van leverontsteking. Hepatitus-B kan chronisch
worden en besmettelijk blijven. Het hepatitis B-virus is zeer besmettelijk en 100 maal
besmettelijker dan het HIV-virus. Voor acute hepatitis B bestaat er geen behandeling met
medicijnen.
• Ziekteverschijnselen.
De incubatietijd is twee tot zes maanden. Door een infectie kan men zich erg ziek voelen. Maar
het kan ook zijn dat men er niets van merkt. Men kan het virus onder de leden hebben en dus
besmettelijk zijn voor anderen. Het virus verdwijnt in de meeste gevallen binnen een half jaar.
• Wijze van overdracht.
Hepatitis-B wordt overgedragen door bloedcontact met geïnfecteerd menselijk bloed,
bloedplasma en lichaamsvocht, seksueel contact, snijwonden en prikverwondingen.
• Relatie met de brandweer.
Het risico voor de brandweer om besmet te worden met hepatitis-B is vooral bij direct
bloedcontact met slachtoffers, die reeds besmet zijn met het virus (dragers). Verder vormen
slachtoffers met brandwonden, waarbij direct contact kan optreden met bloedplasma en
lichaamsvocht een risico.
• Preventieve maatregelen.
Om een besmetting van het hepatitis B-virus te voorkomen wordt er van uitgegaan dat de
standaard uitrukkleding wordt gedragen. Op deze wijze blijft het lichaam beschermd tegen direct
contact. Het dragen van geschikte handschoenen is tevens van belang, met name omdat kleine
wondjes aan de handen regelmatig voorkomen en juist die potentiële besmettingsplaatsen zijn.
Tijdens een hulpverleningsinzet moeten latexhandschoenen onder de gebruikelijke
werkhandschoenen worden gedragen. Bij een inzet bij brand is dit vanwege de hitte niet mogelijk
en dient men te vertrouwen op de brandweerhandschoen, die overigens in veel situaties
voldoende is. Bij mond op mond beademing moet men gebruik maken van hulpmiddelen,
waardoor direct contact wordt vermeden.
• Nazorg.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 19

Bij bloedcontact op een intacte huid, het bloed goed afwassen met ruim water. Bij
verwondingen met voorwerpen, waaraan zich bloed bevindt, de wond goed door laten bloeden,
zo mogelijk onder lauw-warm stromend water en niet uitzuigen! Daarna de huid drogen en
behandelen met een ontsmettingsmiddel.
Is de mond in contact geweest met bloed of bloedbevattende lichaamsvochten, dan moet de
getroffen plaats gespoeld worden met veel water.
In overleg met de bedrijfsarts wordt een monitoring traject opgezet.
Hepatitis C
• Beschrijving.
Hepatitis-C (categorie 3) is een ernstige vorm van leverontsteking. Het is een veel
voorkomende vorm van hepatitis en spuitende drugsgebruikers. Besmetting kan plaatsvinden
via bloedcontact.
De klachten zijn meestal vermoeidheid, soms vage buikklachten en misselijkheid en bij
uitzondering geelzucht.
Voor de wijze van overdracht, de relatie met de brandweer en de te nemen
voorzorgsmaatregelen zijn gelijk aan hepatitits B.
AIDS
• Beschrijving.
AIDS wordt veroorzaakt door het HIV-virus (categorie 3). De ziekte is veel minder besmettelijk
dan het hepatitis-B virus.De incubatietijd is lang en wordt geschat op gemiddeld acht of negen
jaar. HIV dringt vooral cellen van het afweersysteem binnen, en dwingt die cellen het virus te
vermenigvuldigen.
• Ziekteverschijnselen.
Het heeft een afname van de specifieke afweer tot gevolg, hetgeen zich openbaart in een scala
van symptomen. Het meest opvallend is het optreden van infecties, neurologische
verschijnselen en kwaadaardige gezwellen.
• Wijze van overdracht.
Gelijk aan hepatitis-B en C
• Relatie met de brandweer.
Gelijk aan hepatitis-B en C
• Preventieve maatregelen.
Gelijk aan hepatitis-B en C
• Nazorg.
Gelijk aan hepatitis-B en C
• Bijzonderheden.
Gelijk aan hepatitis-B en C
Zoönosen
Lyme-ziekte
• Beschrijving.
Lyme-ziekte wordt veroorzaakt door de bacterie Borrelia burgdorferi (categorie 2) en valt onder
de groep zoönosen. De bacterie wordt overgebracht door een tekenbeet.
• Ziekteverschijnselen.
Rond de plaats van de beet van een besmette teek ontstaat in ongeveer de helft van de gevallen
een rode verkleuring van de huid; later (soms na maanden tot zelfs jaren) kunnen
ziekteverschijnselen ontstaan van de hersenen (met name een soort hersenvliesontsteking), van
de gewrichten en van het hart. Het heeft een afname van de specifieke afweer tot gevolg,
hetgeen zich openbaart in een scala van symptomen. Het meest opvallend is het optreden van
infecties, neurologische verschijnselen en kwaadaardige gezwellen.
• Wijze van overdracht.
Door met het virus besmette teken. Teken zetten zich met hun monddelen vast in de huid, waar
ze een klein gat maken en bloed opzuigen en zo een besmetting veroorzaken.
• Relatie met de brandweer.
Werken onder bomen en struiken en het opruimen van omgewaaide bomen.
• Preventieve maatregelen.
Het dragen van uitrukkleding en deze goed gesloten te houden is voldoende.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 20

• Nazorg.
Plek waar de teek is verwijderd regelmatig controleren en indien verkleuring optreedt direct
contact met een arts opnemen.
• Bijzonderheden.
Bestrijding van teken kan in de meeste gevallen slechts geschieden op de gastheer zelf, waarbij
moet worden zorggedragen de teek niet fijn te knijpen of in tweeën te trekken. De inhoud kan bij
ziekteoverdragende soorten zeer infectieus zijn. Het is aan te bevelen om voor de verwijdering
van de teek een tekentang te gebruiken om te voorkomen dat delen in de huid achterblijven.
Ziekte van Weil
• Beschrijving.
De ziekte van Weil wordt veroorzaakt door de bacterie Leptospirose. (categorie 2). Leptospirose
is een verzamelnaam voor een groep ziekten die door het geslacht Leptospira worden
veroorzaakt. De bacterie kan o.a. door de bruine rat in de urine worden uitgescheiden en zo in
water (kanalen, plassen, enz.) terechtkomen. Door in besmet water te zwemmen kan de mens de
ziekte oplopen (m.n. 's zomers, de bacterie overleeft slecht in koud water). De incubatietijd
bedraagt één tot drie weken, daarna begint de acute fase van de infectie.
• Ziekteverschijnselen.
De ziekte wordt gekenmerkt door koorts, hoofdpijn en spierpijn, gevolgd door bindvliesontsteking.
In ernstige gevallen kunnen verstoring in nier- en leverfunctie optreden. In enkele gevallen is de
ziekte fataal. De meeste patiënten herstellen spontaan na ongeveer twee weken.
• Wijze van overdracht.
De infectieroute loopt van de urine van besmette dieren via water, voorwerpen of grond naar
wonden of slijmvliezen van de mens.
• Relatie met de brandweer.
Bij duikwerkzaamheden, het gebruik van open water als bluswater, en het verpompen van
rioleringswater tijdens perioden van wateroverlast is de kans op besmetting aanwezig.
• Preventieve maatregelen.
Niet roken, eten en drinken. Bij duikwerkzaamheden een volgelaatmasker en handschoenen
gebruiken. Voor de niet brandweerduiker geldt dat naast de uitrukkleding een waadbroek moet
dragen.
Cryptosporidiose
• Beschrijving.
Cryptosporidiose (categorie 2) is een infectie en de incubatietijd is drie tot zes dagen.
• Ziekteverschijnselen.
Na de incubatietijd ontstaat acute diarree, die gepaard gaat met puikpijn.
De ziekte duurt ca. drie weken en gaat spontaan weer over.
• Wijze van overdracht.
Besmetting kan plaatsvinden omdat fecaliën in het maag-darm kanaal komen.
• Relatie met de brandweer.
Redden van vee uit mestkelders
• Preventieve maatregelen.
Niet roken, eten en drinken. Dragen van waadpak.
• Nazorg.
Kleding en lichaamsdelen die in contact zijn gekomen met mest goed reinigen.
Varkensvlekziekte
• Beschrijving.
Erysipeloïd (categorie 2) is een bacterie die bij varkens voorkomt.
• Ziekteverschijnselen.
Na besmetting wordt de huid rood en de onderliggende gewrichten kunnen pijnlijk worden. De
infectie blijft meestal lokaal. Genezing treedt op na behandeling met antibiotica.
• Wijze van overdracht.
Besmetting kan plaatsvinden tussen besmet vlees en wondjes.
• Relatie met de brandweer.
Algemene hulpverlening met dieren.
• Preventieve maatregelen.
Niet roken, eten en drinken. Dragen van uitrukkleding en handschoenen.
• Nazorg.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 21

Kleding en lichaamsdelen die contact hebben gemaakt goed reinigen.
Q-koorts
• Beschrijving.
Coxiella burnetii (categorie 3)is de veroorzaker van Q-koorts. De incubatietijd duurt gemiddeld
twee of drie weken.
• Ziekteverschijnselen.
Bij de mens verloopt de infectie vaak onschuldig. Het kan zich manifesteren met een plotseling
optreden van koortsaanvallen, hevige hoofdpijn en algehele malaise. In de acute fase kunnen
stoornissen van het maag-darmkanaal voorkomen.
• Wijze van overdracht.
De infectie kan overgebracht worden door direct contact met geïnfecteerde dieren. Maar ook
door besmet stof en stro.
• Relatie met de brandweer.
Algemene hulpverlening waarbij dieren zijn betrokken.
• Preventieve maatregelen.
Niet roken, eten en drinken. Dragen van uitrukkleding.
• Nazorg.
Kleding en lichaamsdelen die contact hebben gemaakt reinigen.
Miltvuur
• Beschrijving.
Miltvuur (anthrax) (categorie 3) wordt veroorzaakt door de bacterie Bacillus anthracis. De sporen
kunnen zeer lang overleven en na vele jaren in de grond te hebben gezeten kunnen ze nog
besmettelijk zijn voor vee en mensen.
In Nederland komt miltvuur sporadisch voor, maar wordt in dit overzicht meegenomen naar
aanleiding van de onrust die in 2001 is ontstaan over mogelijke opzettelijke besmettingen.
Er zijn drie soorten: Cutane anthrax, Respiratoire anthrax en Intestinale anthrax.
• Ziekteverschijnselen.
Cutane anthrax komt het meest voor. Er ontstaan zweren op de plaats van besmetting en soms
gevolgd door bloedvergiftiging.
Respiratoire anthrax veroorzaakt een ontsteking van de borstholte, kortademigheid en het
ophoesten van bloed. Deze vorm is zeer gevaarlijk.
Intestinale anthrax komt in Nederland nagenoeg niet voor.
• Wijze van overdracht.
Cutane anthrax treedt op als de besmetting plaatsvindt door direct contact van besmette dieren
of dierlijke producten met de huid.
Deze vorm van ziekte komt het meest van de drie soorten voor.
Respiratoire anthrax kan als gevolg zijn van inhalatie van bacteriesporen.
Intestinale anthrax ontstaat door het eten van onvoldoende verhit vlees.
• Relatie met de brandweer.
Algemene hulpverlening met dieren en het zeker stellen van verdachte pakketjes met wit poeder.
• Preventieve maatregelen.
Niet roken, eten en drinken. Afhankelijk van de soort: minimaal dragen van uitrukkleding
eventueel met adembescherming.
• Nazorg.
Kleding en lichaamsdelen die in contact zijn gekomen goed reinigen.
Legionellose
• Beschrijving.
Legionellose of “veteranenziekte” (categorie 2) wordt veroorzaakt door de legionella-bacterie en
kan longontsteking tot gevolg hebben. De bacterie bevindt zich in leidingwater en kan zich
vermeerderen in stilstaand water met een temperatuur tussen 25 en 55 graden Celsius.
Na besmetting is de incubatietijd twee tot tien dagen.
• Ziekteverschijnselen.
De ziekte begint met een snel opkomende hoofdpijn, spierpijn en een ziek gevoel, gevolgd door
longontsteking. Door directe toediening van antibiotica is de ziekte goed te behandelen.
• Wijze van overdracht.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 22

Inademen van de aërosol.
• Relatie met de brandweer.
Het vermoeden bestaat dat besmetting voor de brandweer plaats kan vinden bij het gebruik van
de hoge druk stralen van een tankautospuit. Omdat de voertuigen altijd in verwarmde ruimten
staan en de temperatuur in die ruimten in de zomer kan oplopen tot boven de 25 graden is het
niet ondenkbaar dat bij weinig gebruik van de tankautospuit er zich legionella in de tank en
slanghaspels vormt. Bij het gebruik van de hoge druk stralen ontstaat altijd rond de straalpijp een
aërosol van water. Bij het niet gebruik van adembescherming, bv. bij een buitenbrand, is de kans
aanwezig dat deze wordt ingeademd.
Momenteel vindt onderzoek plaats naar het ontstaan van legionella in watertanks van de
tankautospuiten.
• Preventieve maatregelen.
Water in tank regelmatig vervangen en een legionella bestrijdingsplan opzetten.
• Nazorg.
Attent zijn op symptonen van ernstige griep.
Infectieziekten veroorzaakt door exo- en endotoxinen
Campylobacteriose
• Beschrijving.
Campylobacteriose (categorie 2) is een zoönose en die zeer regelmatig voorkomt. Er worden
onvoldoende toxinen gevormd om bij uitwendig contact gevaarlijk te zijn. Ze moeten zich eerst in
het lichaam vermenigvuldigen om vervolgens de ziekte te veroorzaken.
• Ziekteverschijnselen.
Het ziektebeeld vertoont overeenkomst met een zomergriep. De ziekte wordt veroorzaakt door
een exotoxine dat door de bacterie wordt uitgescheiden en de incubatietijd beslaat 2 tot 7 dagen.
Koorts, hoofdpijn en uitputting zijn de ziekteverschijnselen. De ziekte houdt meestal enkele
dagen aan en geneest spontaan.
• Wijze van overdracht.
De ziekte wordt overgebracht indien besmette fecaliën via het maag-darmkanaal in het lichaam
komen.
• Relatie met de brandweer.
Besmetting kan plaatsvinden tijdens het redden van vee uit mestkelders.
• Preventieve maatregelen.
Preventief moet men goede gesloten waadpakken dragen, aangevuld met adembescherming
voor degene die in de kelder afdalen.
• Nazorg.
Kleding en lichaam goed reinigen
Tetanus
• Beschrijving.
De exotoxine Clostridium tetani (categorie 2)veroorzaakt de infectieziekte tetanus.
• Ziekteverschijnselen.
Na 3 tot 21 dagen ontstaan de eerste symptomen: prikkelbaarheid, rusteloosheid en hoofdpijn.
De ziekte kan gepaard gaan met spierverkrampingen en houdt plusminus drie weken aan.
• Wijze van overdracht.
De wijze van besmetting vindt plaats door contact met een wond met grond of mest.
• Relatie met de brandweer.
Besmetting kan in principe overal plaatsvinden.
• Preventieve maatregelen.
Draag altijd uitrukkleding tijden de werkzaamheden. Preventief inenten behoort ook tot de
mogelijkheden.
• Nazorg.
Na een infectie behandeling met antibiotica.
Salmonellose
• Beschrijving.
Salmonellose (categorie 2). Een besmetting wordt overgebracht door besmet vlees en eieren. Er
worden onvoldoende toxinen gevormd om bij uitwendig contact gevaarlijk te zijn. Ze moeten zich
eerst in het lichaam vermenigvuldigen om vervolgens de ziekte te veroorzaken.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 23

• Ziekteverschijnselen.
Na twee tot drie dagen treedt besmetting op. De bacteriën beschadigen het slijmvlies van de
dikke darm, die hierdoor kleine zweren vertoont. Daarnaast scheidt de bacterie een exotoxine uit,
dat ontsteking van de dunne darm veroorzaakt. De ziekte houdt ongeveer een week aan.
• Wijze van overdracht.
Via de mond in het maag-darmkanaal.
• Relatie met de brandweer.
De brandweer kan in contact komen met salmonellose tijdens werkzaamheden bij
pluimveehouderijen.
• Preventieve maatregelen.
Uitrukkleding en handschoenen dragen. Hand-mond contact vermijden.
• Nazorg.
Attent zijn op ziekteverschijnselen na de incubatietijd.
Escherichia coli
• Beschrijving.
Escherichia coli of colibacterie (categorie 2) is een normale darmbewoner bij de mens, die zich
onder veranderde omstandigheden (conditievermindering) als parasiet kan gedragen. De
aanwezigheid van E. coli wordt bij wateronderzoek gebruikt als indicatie voor de mate waarin
dit water door menselijke feces verontreinigd is.
Er worden onvoldoende toxinen gevormd om bij uitwendig contact gevaarlijk te zijn. Ze moeten
zich eerst in het lichaam vermenigvuldigen om vervolgens de ziekte te veroorzaken.
• Ziekteverschijnselen.
Als de colibacterie zich bij de mens als parasiet gedraagt, veroorzaakt deze niet zelden
infecties van de urinewegen (blaas, nierbekken).
Voorts kunnen maag- en darmstoornissen optreden.
• Wijze van overdracht.
Via mond in maag-darmkanaal.
• Relatie met de brandweer.
Bij duikwerkzaamheden, het gebruik van open water als bluswater, en het verpompen van
rioleringswater tijdens perioden van wateroverlast is de kans op besmetting aanwezig.
• Preventieve maatregelen.
Preventief moeten duikers een volgelaatmasker dragen en niet-duikers een waadbroek.
• Nazorg.
De behandeling van coli-infecties is mogelijk met antibiotica.
Mycotoxinen
• Beschrijving
Mycotoxinen produceren schimmels en komen voor in onder andere graanproducten.
• Ziekteverschijnselen.
Ze kunnen zorgen voor diarree, braken, huidirritatie, schilferende huid en een verhoging van de
kans op luchtweginfecties. Sommige mycotoxinen veroorzaken direct na contact irritatie van huid
en slijmvliezen.
• Wijze van overdracht.
De meeste brengen alleen gezondheidseffecten teweeg na inname via de mond.
• Relatie met de brandweer.
Werkaamheden op landbouwbedrijven en graanoverslagbedrijven
• Preventieve maatregelen
Dragen van uitrukkleding en bij stofkapjes
• Nazorg
Niet van toepassing.
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 24

Overzicht ziekteverschijnselen door BA in relatie tot brandweertaken
Ziekte Cat. Ziektebeeld
Hepatitis- A
(virus)
Hepatitis- B
en C
(virus)
AIDS
(HIV-virus)
2
3
3
Griep, gevolgd door geelzucht.
Herstel na 6-8 week.
Ontsteking van de lever en optreden
geelzucht
Afname afweer, optreden van infecties,
neurologische verschijnselen
Wijze van besmetting
Infectieziekten
Fecaliën➝ water➝ mond➝
maag-darm kanaal
Bloed➝bloed
Bloedplasma➝bloed
Injectienaalden➝bloed
Speeksel➝mond ➝maagdarmkanaal
Bloed➝bloed
Bloedplasma➝bloed
Injectienaalden➝bloed
Speeksel➝mond ➝maagdarmkanaal
Zoönosen
Incubatietijd
Relatie
Brandweertaken
21 dagen Duikwerkzaamheden,
blussen met open
water en verpompen
vervuild water tijdens
wateroverlast
2 – 6 maanden Verkeersongevallen
(mond op mond
beademing)
Brand
Weerbarstige
verslaafden
8 – 9 jaren Verkeersongevallen
(mond op mond
beademing)
Brand
Te nemen maatregelen
Bij iedere inzet: NIET
Roken, eten en drinken.
Inslikken water vermijden en bij duiken een
volgelaatmasker gebruiken.
Bij hulpverlening: uitrukkleding en latexhandschoenen
onder brandweer handschoen.
Bij brand: uitrukkleding
Bij hulpverlening: uitrukkleding en latexhandschoenen
onder brandweer handschoen.
Bij brand: uitrukkleding.
Bij verslaafden uitrukkleding en
benadering/overmeesteren, indien mogelijk, door
politie.
Bij iedere inzet: NIET
Roken, eten en drinken.
Lyme-ziekte
2
Ziekte v.
Weil 2
Crypto-
Sporidiose 2
1 e stadium: rode verkleuring rond de beet.
Moe, hoofdpijn, koorts en spierpijn.
2 e stadium: neurologische
verschijnselen
3 e stadium: gewrichtsontsteking en
ziekte van Pick-Herxheimer.
Acute fase: koorts, hoofdpijn en
spierpijn.
In ernstige gevallen: nier- en lever
stoornissen.
Normaal: herstel na ca. twee weken.
Acute diarree en buikpijn
Herstel na ca. 3 weken
beet➝huid/bloed
Urine rat ➝ water ➝mond ➝
maag-darmkanaal
Fecaliën ➝ mond ➝maagdarmkanaal
1 e stadium:
3 dgn.-3 wkn
2 e stadium:
1-3 maanden
3 e stadium:
mnd’en – jaren
Werkzaamheden
aan/onder bomen vb
tijdens opruimen
stormschade
1 – 3 weken Duikwerkzaamheden,
blussen met open
water en verpompen
vervuild water tijdens
wateroverlast
3-6 dagen Redden van dieren uit
mestkelder
Uitrukkleding gesloten houden.
Inslikken water vermijden en een volgelaatmasker
gebruiken.
Inname voorkomen. In kelder waadpak en
adembescherming gebruiken.
Bijlage 2

Ziekte Cat. Ziektebeeld Wijze van besmetting
Incubatietijd
Varkensvlekziekte
2
Q-koorts
Miltvuur
Legionellose
3
3
2
Rode huid en pijnlijke gewrichten.
Genezing met antibiotica
Griepverschijnselen. In ernstige
gevallen: hoofdpijn, diarree en kans op
ontsteking van de lever.
Herstel normaal na ca. 2 weken
Cutane anthrax: komt het meest voor.
Zweren op plaats van besmetting en soms
gevolgd door bloedvergiftiging
Respiratoire anthrax: ontsteking
borstholte, kortademigheid en bloed
ophoesten. Zeer gevaarlijk.
Intestinale anthrax: komt nagenoeg niet
Besmet vlees ➝
huidwondjes
Contact met geïnfecteerde
dieren, stof en stro
Cutane: direct contact dier
of dierlijk product ➝ huid
Respiratoire: inhalatie
Intestinale: vlees ➝mond ➝
maag-darmkanaal
Relatie
Brandweertaken
Hulpverlening van
dieren
2-3 weken Redden van dieren.
Werkzaamheden op
agrarische bedrijf
Redden van dieren.
voor.
Hoofdpijn, spierpijn en longontsteking aërosol➝ longstelsel 2-10 dagen Bluswerkzaamheden
met Hoge druk stralen
Intoxicaties door exo- en endotoxines,
Te nemen maatregelen
Direct contact vermijden. Uitrukkleding en
handschoenen dragen.
Bluskleding en handschoenen
Bluskleding.
Adembescherming of preventief het water in de tank
behandelen.
Bij iedere inzet: NIET
Roken, eten en drinken
Campylobacteriose
2
Koorts, hoofdpijn, uitputting, gevolgd
door diarree.
Herstel na enkele dagen
Fecaliën ➝ maagdarmkanaal
2-7 dagen Redden van dieren uit
mestkelder
Inname voorkomen. In kelder waadpak en
adembescherming gebruiken.
Tetanus
2
Prikkelbaar, rusteloosheid, hoofdpijn en
spierverkramping
Herstel na ca. 3 weken
Grond of mest ➝
huidwondjes
3-21 dagen Hulpverlening van
dieren en bij een
verwonding
Bluskleding en handschoenen dragen
Salmonellose
2
Beschadiging slijmvlies van de dikke
darm, diarree, ontsteking dunne darm.
Herstel na 1 week
Pluimvee ➝ stof ➝ mond ➝
maag-darmkanaal
2-3 dagen Werkzaamheden bij
een pluimveehouderij
Uitrukkleding
Escherichia
Coli 2
Infecties van de urinewegen en maagen
darmstoornissen.
water➝maag-darmkanaal 2-3 dagen Duiken, blussen met open
water en verpompen
vervuild water
Inslikken water vermijden en bij duiken een
volgelaatmasker gebruiken
Bijlage 2
Biologische agentia en de brandweer
B. van Veen 26