Bartholomeus Gasthuis - op ten noort blijdenstein architecten ...

Bartholomeus Gasthuis
Utrecht

Bartholomeus Gasthuis Utrecht
Op woensdag 24 augustus 2011 werd het 600 jaar oude Bartholomeus Gasthuis na een tweejarige grondige renovatie
heropend. Henk Westbroek noemde in zijn speech het Bartholomeus een waar -Gasthof- en noemde het nieuwe
Bartholomeus het lichtende voorbeeld voor alle verpleegtehuizen in Utrecht.
Op 19 augustus werd het Salus Huys, de eerste wellness store voor 65-plussers, uitgezonden bij RTL Boulevard en
bestempeld als een hele nette, verzorgde, mooie cleane ruimte.
2
Wet en regelgeving en het denken over nieuwe concepten voor ouderenzorg, maakten dat het Bartholomeus
Gasthuis, het oudste gasthuis van Nederland dat sinds haar oprichting onafgebroken dienst heeft gedaan voor de ouderenzorg,
een ingrijpende renovatie nodig had. Deze renovatie moest er voor zorgen dat enerzijds voldaan werd aan de laatste normeringen
en anderzijds het Gasthuis een aantrekkelijk aanbod bood voor de oudere bewoner van de binnenstad van Utrecht.
Het complex is sinds de middeleeuwen in diverse fases en bouwstijlen gegroeid rondom een uniek binnenterrein. Binnen de
bestaande structuur wilde men de wooneenheden voor de PG patiënten moderniseren, appartementen realiseren voor zelfstandig
wonende bejaarden en zorghotelkamers integreren. Verder moest het gebouw een diversiteit aan faciliteiten bieden die naast
verzorging voor de eigen bewoners ook een functie zou vervullen voor de oudere Utrechtse binnenstadbewoner voor wie momenteel
geen enkel steunpunt is in de binnenstad. Ook wilde men de gedateerde uitstraling van het hele complex moderniseren zodat
het een aantrekkelijke plek is om als oudere te verblijven maar ook voor de familie van de bewoner om op bezoek te komen.
Het gebouw is een architectonisch bijzonder complex, van haar oorspronkelijke middeleeuwse ruimten en structuur tot de
laatste uitbreiding aan toe ligt het complex als een oase rondom de fraaie binnentuin in het historisch hart van de stad Utrecht.
Dit gegeven, samen met een inspirerende en uitdagende opdrachtgever, maakt dat het ontwerp alles in zich heeft om van het
Bartholomeus Gasthuis een uniek bejaardentehuis te maken in Nederland.
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
entree

Een ambiteus programma
4
Ouderenzorg
• 57 plaatsen in 6 kleinschalige groepswoningen voor dementerende bewoners
• 22 plaatsen in het Woonzorgcentrum
• 9 servicewoningen en -appartementen
• 5 hotelkamers (met of zonder zorgindicatie) Huys in de Wyk
• Brasserie Zunte en Internetcafé
• Informatieloket De Smederij
• Buurtwinkel
• De Uit&Doe agenda
• Zorghotel
• Wellness voor lichaam en geest
• Zalen
• Zorg voor overledene in het Geerte Minnehuis
Door de carrévorm van het gebouw rondom de binnentuin en de bijzondere ruimten in het oudste gebouwdeel konden we alle
gevraagde functies in een nieuwe heldere en logische verdeling binnen het pand plaatsen. Zo zijn bijvoorbeeld de zelfstandige
appartementen in het bouwdeel aan de Smeestraat gerealiseerd.
In de vleugels treft men de kamers voor de andere bewoners. Dit zijn aparte units die elk hun eigen voorzieningen kennen. Van
de tuinwoningen blijft één woning een zelfstandig appartement terwijl in de andere woning twee zorghotelkamers worden
gerealiseerd waarvan één met een hospice functie. Ook binnen het oude gebouw worden nog drie zorghotelkamers gerealiseerd
omdat de vraag hiernaar in de binnenstad van Utrecht toeneemt. Tenslotte is er binnen het gasthuis de mogelijkheid voor een
familielid om te blijven logeren.
De entreehal wordt in ere hersteld en de oude structuur wordt weer zichtbaar gemaakt, dit is het oudste gedeelte waar vroeger
de kapel was gesitueerd. De oude ziekenzaal erachter krijgt een totale nieuwe inrichting van ‘eetzaal’ naar ‘brasserie’. Naast een
eigentijdse sfeer verandert ook het gebruik sterk. De hele dag wordt een uitgebreid cateringconcept geboden aan de bewoners,
hun bezoek, maar ook buurtbewoners en er zijn leestafels en computers voor internet.
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
brasserie

Openbare ruimten, de gangen
Omdat het Gasthuis zo’n lange en bijzondere historie heeft en beschikt over een enorme collectie kunstvoorwerpen zal er in de
openbare ruimten een vaste expositie komen over het gebouw en de bouw, de zorg en de regenten. Een ieder kan kennis maken
met deze boeiende geschiedenis, het is een goede manier voor het gasthuis om haar deuren te openen.
De gekozen interieursfeer voor de openbare ruimten is sfeervol, tijdloos en rustig. Het nieuwe interieur maakt de structuur
van het oude gebouw weer herkenbaar en gaat er respectvol mee om. Er is gezocht naar een uitstraling die aanspreekt bij de
(ook toekomstige generatie) bewoners, de familie van bewoners (waar laat ik mijn vader of moeder graag achter), de oudere
binnenstadbewoner die in een aantrekkelijke ambiance graag een keer binnenloopt en externen die in een bijzonder gebouw
een bijeenkomst willen organiseren.
6
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
gang begane grond

Huiskamers
De sfeer voor de huiskamers is ontworpen om de dementerende oudere een huiselijke omgeving te bieden. Er wordt gekeken
naar stijlen die verwijzen naar de jeugdjaren van deze bewoners, dit geeft herkenning en rust, en er wordt ruimte geboden voor
persoonlijke memorabilia van bewoners in hun leefomgeving.
De inspiratie voor het totale ontwerp was een plek te maken waar qua ruimten, sfeer en activiteiten een ieder één van zijn of
haar ouders met een gerust hart zou ‘achterlaten’, maar ook zelf in zo’n omgeving plezierig de oude dag wil doorbrengen.
8
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
huiskamer

De zalen
De twee bijzondere zalen die het complex rijk is (Regentenzaal en Smeezaal) worden multifunctioneel ingezet en de nieuwe
inrichting van de aangrenzende foyers bieden meer mogelijkheden voor ontvangst en catering. De foyers zijn verder zo
ingericht dat ze aantrekkelijk blijven voor de bewoners om er te verblijven, televisie te kijken e.d.
Op de tweede verdieping is het Otium Huys gesitueerd, het Centrum voor de Geest. Hier is plaats voor ontmoeting, verstilling,
bezinning en beschouwing. In het Otium huys worden themabijeenkomsten georganiseerd over bijvoorbeeld rouwverwerking,
omgaan met eenzaamheid, acceptatie van ouder worden, e.d. De ruimte is daarom zeer flexibel in te delen, van een lege
ruimte met yogamatten op de vloer tot een vergaderkamer met tafels en stoelen.
10
Regentenzaal
Otiumhuys
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
Smeezaal

Zorghotel
Wanneer iemand tijdelijk niet voor zichzelf kan zorgen, kan men, eventueel met partner, verblijven in een kamer van het zorghotel.
De kamers zijn luxe ingericht en zijn geschikt voor zowel mobiele als niet-mobiele gasten.
In de kamers is 24-uurs alarmering en 24-uurs zorg aanwezig in de vorm van verpleegkundigen en verzorgers. Het zorghotel is
daarom geschikt voor kortdurende opname en respijtzorg.
12
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
Zorghotelkamer

Wellness
Op de begane grond is een Wellness (Salus Huys) gesitueerd speciaal gericht op de ouderen. Een kapsalon, fysiotherapie, zonnebank,
sauna en schoonheidssalon (pedicure) bieden voor bewoners en de oudere buurtbewoners alle behandelingen specifiek
gericht op deze doelgroep.
Dit geldt overigens ook voor het Otium Huys op de tweede etage waar een aanbod komt van bibliotheek, yoga, groepsgesprekken
met een geestelijke of geriatrisch therapeut.
14
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
kapsalon

Projectgegevens
Programma:
Bruto vloeroppervlakte: ca. 8184m²
Inhoud: ca. 26678m³
Opdrachtgever:
Gebruikers:
Bartholomeus Gasthuis
Bartholomeus Gasthuis
16
Projectarchitecten:
Projectteam:
Hoofdaannemer:
Adviseur constructie:
Adviseur installaties:
Milee Herweijer (interieur)
William Stijger (architect)
Suzanne Wielart-Schrage
Stacey Francis
Marko Gorkink
Mark van Miltenburg
Vios Bouw- en aannemersbedrijf Utrecht bv
De Prouw, Bunnik
Imtech Building Services, Amersfoort
Start bouw:
Oplevering:
2009
2011
Internet
http://youtu.be/pY76f0BixVAhd=1
http://www.bartholomeusgasthuis.nl/nieuws.php
http://www.rtl.nl/xl/#/u/3cc3b3bb-f41f-4f56-9291-1ea983f3a397/
http://www.bartholomeusgasthuis.nl/files/bartholomaei_3e_kwartaal
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
binnentuin

4E visie op ten noort blijdenstein
Wij ontwerpen ruimten waarin mensen zich herkennen en thuis voelen. Ruimten waarin mensen beter werken, met plezier kunnen
wonen en ontspannen. Gastvrije ruimten die passen bij de identiteit van mens en omgeving:
emotie is de eerste bouwsteen van ons werk.
De voorwaarde voor bouwen is dat de kosten en de opbrengsten in evenwicht zijn. Wij hebben hier veel verstand van en dit helpt
onze opdrachtgevers. Wij zoeken steeds naar heldere en rationele oplossingen, een korte weg tussen de vraag en de oplossing:
€conomie is de tweede bouwsteen van ons denken.
18
Ecologie speelt een steeds grotere rol binnen onze ontwerpen. Wij zijn ons bewust van de noodzaak om minder van de aarde
te verlangen; minder energie, minder water, minder grondstoffen. Wij zijn gefascineerd door het idee dat gebouwen ook iets
kunnen teruggeven aan de aarde: energie, schone lucht, schoon water:
ecologie is de derde bouwsteen van onze ontwerpen.
Ruimte maken is ontwerpen en bouwen en dat doen wij graag op een eerlijke manier. Eerlijkheid is het uitgangspunt in onze
omgang met mensen, zowel binnen ons bureau als daarbuiten. Wij letten er bijvoorbeeld op dat de materialen in onze ontwerpen
op een eerlijke wijze worden geproduceerd en verhandeld.
&erlijkheid is de vierde bouwsteen van op ten noort blijdenstein.
Onze ontwerphouding is open en niet dogmatisch. Wij zien ontwerpen als het verzamelen en ordenen van informatie. Als het
zoeken naar een logische maar unieke samenhang tussen emotie, , €conomie, ecologie en &erlijkheid.
Elk ontwerp is een uniek verhaal dat past bij de mensen die het gebruiken, de locatie waar het voor is bedacht en
onze huidige tijd.
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
“de Kameel van Noord” winnend ontwerp duurzaamheidstender Buiksloterham, Amsterdam

op ten noort blijdenstein in kort bestek
Onze omgeving verandert continu en aan die verandering wordt doorlopend gewerkt. Op dit moment staan wij voor nieuwe
uitdagingen zoals verdichting van de steden, verduurzaming van gebouwen en veranderingen in wonen, werken en recreëren.
Samenhang is voor ons het kernwoord voor elke verandering: ruimtelijk, technisch en in betekenis: samenhang is kwaliteit en
kwaliteit is toekomst.
In de toenemende complexiteit van onze maatschappij is het bereiken van samenhang steeds moeilijker. Projecten vragen daarom
een integrale en multidisciplinaire benadering waarbij heldere concepten, technische kennis en samenwerking cruciaal zijn.
20
Bevlogen rationaliteit
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs werkt al
sinds 1919 vanuit een traditie van bevlogen rationaliteit; het
samengaan van de rationele ingenieursgeest en de bevlogen
creativiteit van de architect. Vanuit deze traditie werken wij
aan al onze projecten.
Wij streven naar een breed begrip van de vragen die aan ons
worden gesteld op technisch, esthetisch en financieel gebied.
Wij werken op elk schaalgebied, van landschap tot interieur
en zijn evenzeer gefascineerd door de mogelijk-heden van
het oude als de kansen van het nieuwe.
Het bureau kiest een breed perspectief waar duurzame
ontwikkeling en continuïteit centraal staan.
Continuïteit
Wij zijn van mening dat de omgeving, het gebouw en ook het
interieur van een gebouw, net als de mens, een levens-cyclus
kennen.
De cyclus begint met een initiatief, daarna volgt het ontwerp
en vervolgens komt het tot realisatie. Voor ons stopt het hier
niet: er volgt een beheer- en onderhoudsfase. En daarna weer
opnieuw: het initiatief tot herontwikkeling…
Wij zijn actief in alle fases van deze levenscyclus. Hierdoor
ontwikkelen wij onze kennis en komen wij tot innovatieve
oplossingen.
Op deze wijze realiseren wij interieurs, gebouwen en omgevingen
met een hoge toekomstwaarde.
Duurzaam zonder dogma
Wij benaderen onze projecten vanuit vier gezichtspunten:
Economie, Ecologie, Eerlijkheid en Emotie. Dit zijn de 4E ‘s
van op ten noort blijdenstein. De 4E benadering stelt ons
in staat om samen met de opdrachtgever te komen tot het
gewenste duurzaamheidsprofiel van de opgave. Door het
bewustzijn van de 4E ’s ontdekken wij in elke opgave kansen
voor duurzame ontwikkelingen.
Multidisciplinair
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs werkt in
ontwerpteams die, al naar gelang de vraag, zijn samengesteld
uit verschillende specialisten, een architect, een interieurarchitect,
een stedenbouwkundige, een bouwkundige, een
projectleider en bijna altijd een kosten- en procesmanager. Op
deze manier kunnen wij in korte tijd komen tot innovatieve
en realistische concepten.
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs
interieur op ten noort blijdenstein

visie op zorg, healing environment: MAKES SENSE
De zorg is sterk in beweging. Enerzijds is er de voortschrijdende technologie, de concurrentiepositie bij zorgverzekeraars en de
complexe formatie van personeel. Anderzijds is er de opkomende belangstelling voor gevoelsmatige aspecten in de ‘Healing
Environment’ en ‘Planetree’. Op dit moment zijn veel zorginstellingen bezig met hun huisvesting. Er is een enorm scala aan keuzes
en mogelijkheden en er zijn talloze manieren om tot oplossingen te komen voor goede huisvesting. Maar hoe komt u dan tot
een passende oplossing
22
Een interieur voor de zorg is specifiek door haar drie gebruikers,
patiënten en cliënten, medische en verzorgend personeel en
familie en bezoekers. Maar ook door haar terechte extreem
hoge eisen aan functionaliteit. De rationele uitgangspunten,
zoals hygiëne en zorgspecialisatie, leiden vaak tot een interieur
dat een samenkomst van allerlei functionaliteiten wordt. Het
wordt dan geen doel op zich maar een optelsom van separate
beslissingen. Na realisatie is men te vaak teleurgesteld dat de
gewenste ambiance niet bereikt is.
Vaak kun je, als je ergens binnenkomt of een afbeelding ziet,
meteen aangeven dat het om een interieur van een ziekenhuis
of een bejaardenhuis gaat. De architectuur en vormgeving
is karakteristiek, de gebouwen houden te weinig rekening
met de zeer kwetsbare doelgroep waarvoor ze bedoeld
zijn. Daarom komt nu vanuit de ‘Healing Environment’ en
‘Planetree’ steeds meer aandacht voor en vraag naar een
toegevoegde waarde in het interieur van zorginstellingen.
Maar wat is hiervan waar, wat zijn de kritische succesfactoren
en is dit te verenigen met de praktische zorg Wij vinden dat
een architect binnen zorgprojecten juist moet zoeken naar
unieke en creatief passende oplossingen, die tegemoet komen
aan de functionaliteit èn leiden tot een mooi interieur. Deze
oplossingen kunnen prima ingepast worden in de praktische
en budgettaire basis: het gaat om detail, zorg, maatvoering
en kleurgebruik en natuurlijk licht en akoestiek. Het gaat er
om dat er voor deze onderwerpen in het hele proces meer
aandacht is.
Een zorgomgeving moet allereerst perfectie krijgen in
functionaliteit. Zowel in de care als in de cure is de patiënt/
cliënt het meest gebaat bij een vlekkeloos verlopend proces
waardoor personeel aandacht kan geven aan haar kerntaak.
De meer op emotie gebaseerde benadering vanuit ‘Healing
Environment’ of ‘Planetree’ lijkt hiermee te botsen. Voelen
mensen zich inderdaad beter door een fraai interieur Is de
kleur blauw kalmerend of verlaagd het medicijn de bloeddruk
Uitgangspunt bij MAKE SENSE is niet de keuze voor de ene of
de andere benadering, maar juist het zoeken van de balans
tussen beiden. We kunnen denken dat alles rationeel ofwel
verstandelijk te benaderen is. Maar waar we rekening mee
moeten houden is dat ons gedrag voor 95% onbewust is,
gestuurd door onze zintuigen.
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs

Ratio+Emotie
Met onze visie MAKES SENSE geven wij aan hoe we
Uw gebouw moet aantrekkingskracht hebben op patiënten/
Hier ligt precies de uitdaging voor ons. Het zoeken
efficiënte en effectieve omgeving om het werk te kunnen
praktische aspecten van gebruik, structuur, materiaal,
cliënten en verwijzers, men wil graag tevreden cliënten en
naar de balans tussen de feitelijke rationele eisen en
doen. Korte looplijnen, goede werkplekken, scheiding in
klimaat en budget als basis gebruiken, om vervolgens vanuit
een stevige concurrentiepositie. Om de keuze van een cliënt
de gevoelsmatige en emotionele wensen wordt het
logistieke stromen en front- en backoffice zijn zaken waar
de zintuiglijke waarneming (de emotie) het totaal meer
of een zorgverzekeraar op u te laten vallen, is het gebouw een
uitgangspunt voor ons ontwerp.
men aan kan denken.
dan een toevallige samenkomst van separate oplossingen
van de concrete middelen om de strategische bedrijfsdoelen
Een architect moet samen met de gebruiker de visie van de
laten zijn. Juist in de zorg heeft men veel behoefte aan een
te bereiken. Een goede omgeving heeft ook een positieve
Eén aspect mag niet onderschat worden: een zorginstantie
opdrachtgever vertalen in een omgeving waarin men niet
inspirerende, kalmerende omgeving en dit geldt voor alle
uitstraling op de eigen medewerkers. Daardoor zal het
is en blijft een omgeving waar je liever niet komt. De hele
letterlijk ook nog eens de weg kan kwijtraken maar waar
gebruikersgroepen. De staf heeft behoefte aan een lichte,
een zichzelf versterkend effect hebben, want een tevreden
emotionele en fysieke toestand waarin men verkeert is
men herkenbare oriëntatiepunten heeft. Een omgeving waar
plezierige werkomgeving met plekken waar men zich even
staf zal de cliënten beter tegemoet treden en cliënten die
dusdanig afwijkend dat we hiermee rekening moeten houden.
mensen zoveel mogelijk hun autonomie en de steun van
kan ontspannen. Ook de patiënt/cliënt en zijn familie die zich
zich plezierig voelen zullen beter kunnen omgaan met een
Dat komt doordat we als mens het belangrijkste dat we hebben
hun sociale omgeving kunnen krijgen. Een omgeving waar
al ongelukkig voelen, ziek, oud of gehandicapt zijn, hebben er
moeilijke situatie.
uit handen moeten geven: we kunnen niet meer voor onszelf
u en ik een dierbaar iemand met een gerust hart achterlaten
baat bij. Want een ding is duidelijk: men moet de autonomie
Is een Healing Environment dan zo nieuw in de zorg Het
zorgen. Op deze kwetsbaarheid moet het interieur zo goed
voor zorg, een gebouw waar ook u en ik ons op ons gemak
over zijn eigen leven uit handen geven en naar een vreemde
is toch bizar, in 1860 schreef Florence Nightingale al dat
mogelijk inspelen. Dit geldt zowel voor de cure als voor de
voelen.
24
omgeving gaan. De bezoeker moet toezien hoe een geliefd
familielid achtergelaten wordt en overgegeven wordt aan de
zorg van anderen.
patiënten er baat bij hebben om een raam met uitzicht te
hebben. In 1988 concludeert Roger Ulrich ongeveer hetzelfde
in een wetenschappelijk onderzoek. Waarom maken we dan
care.
Een omgeving in de care voor psychogeriatrische bewoners
zal qua functionaliteit, het aspect MAKE, moeten aansluiten
Wij denken niet dat we overal een ‘thuisomgeving’ kunnen
nog steeds ruimten die er niet aan voldoen Het lijkt dat door
op de visie op kleinschalig wonen. En aan de kennis vanuit de
creëren, thuis is soms een te groot contrast met een ziekenhuis
het ingewikkelde proces en de vele schijven binnen de zorg de
hersenkunde over de beleving en het gebruik van een ruimte
of verpleegomgeving. Maar wel kennen we het gevoel dat
bevlogenheid en de ambitie wordt vergeten in een project. Dit
door cliënten die op een andere manier prikkels binnen krijgen
je een hotel, een restaurant, een lounge of een wellness
mag niet gebeuren, er moet juist vanaf de fase van Programma
dan gezonde mensen. Maar het moet ook aansluiten aan het
binnenkomt en dat je je er helemaal lekker bij voelt. En dat
van Eisen tot het laatste vaasje bloemen op gestuurd worden:
aspect SENSE in de belevingshoeken, de afleiding in de stille
kunnen we wel waarmaken binnen de zorgomgeving
wat willen we bereiken met de investering.
donkere slaapkamer etc.
Een ruimte in de cure zal moeten voldoen aan de functionaliteit
De ambiance, het gevoel van verzorgd worden in een
Om nog beter een rol in dit proces te spelen ben ik gestart
in multidisciplinaire zorgpaden, het verminderen van
plezierige omgeving: dat gevoel kunnen we wel bieden
met een promotieonderzoek aan de TUDelft over de Healing
ziekenhuisinfecties en medische fouten. Dit vanuit de
en dat is nou net hetgeen wij als interieurarchitecten
Environment. Het verkrijgen van kennis en het netwerk van
technische visie van het aspect MAKE. Vanuit de SENSE moet
binnen de zorg willen realiseren.
gespecialiseerde adviseurs draagt bij om met meer inhoud een
de patiënt minder gestrest zijn door bijvoorbeeld betere
project aan te kunnen.
wayfinding, meer positieve afleiding en de mogelijkheid van
social support. Ook het personeel heeft behoefte aan een
Milee Herweijer werkt samen met
Sypko Domela Nieuwenhuis en Suzanne Wielart-Schrage
als interieurarchitecten bij op ten noort blijdenstein
op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs

Lunettenbaan 51
Postbus 4020
3502 HA Utrecht
T 030 750.9.750
F 030 750.9.751
E info@onb.nl
I www.onb.nl
Projectnummer/Kenmerk 325502-D060
2012