T6 project TM profiel - Unit BPS - Technische Universiteit Eindhoven

T6 project TM profiel
Renovatie en herbestemming
Verrijzeniskapel
Betrokken capaciteitsgroepen:
Structural Design
Building Technology
Building Physics and Systems
Construction Technology
Faculteit ABP
Technische Universiteit Eindhoven

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
INHOUDSOPGAVE
INHOUDSOPGAVE 2
1. INLEIDING 3
2. WERKWIJZE 3
3.1 OPGAVE 3
3.2 PVE 5
3.3 PLANNING 6
BIJLAGE 1 FOTO’S 8
BIJLAGE 2 TEKENINGEN 8
BIJLAGE 3 REFERENTIE PROJECTEN 8
2

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
1. INLEIDING
Het renoveren (en herbestemmen) van een gebouw is geen eenvoudige opgave. In de regel is het
gebouw verouderd en voldoet het niet meer aan de bouwkundige eisen die vandaag de dag gelden:
muren zijn niet geïsoleerd; technische voorzieningen (zoals een cv-installatie) ontbreken of zijn
verouderd; raam en kozijn sluiten ‘koud’ op elkaar; er is slechts enkel glas toegepast. Ook de kwaliteit
— en kwantiteit — van de ‘architectonische’ ruimte kan te kort schieten en om een passende
oplossing vragen.
De mate waarin een bestaande gebouw mag worden aangetast/uitgebreid/gesloopt hangt af van vele
factoren. Argumenten voor of tegen hebben te maken met de architectuur, de stedebouwkundige
setting, cultuurhistorische motieven en financiële haalbaarheid. Een gedegen studie/analyse naar de
omstandigheden waarin een gebouw zich bevindt geeft de mogelijkheden aan een concept te
ontwikkelen voor een ingreep/ontwerp.
Wanneer de beschikbare ruimte ontoereikend is om de toekomstige functie te vervullen is aanvullende
nieuwbouw noodzakelijk. Herbestemmingsprojecten zijn vaak een mix van nieuwbouw en verbetering
van het bestaande. Bestaande gebouwen voldoen vaak niet meer aan de eisen die gesteld
worden.(bijv. in het Bouwbesluit).
2. WERKWIJZE
De complexiteit van gebouwen is zozeer toegenomen, dat het bouwproces bijna niet meer door één
persoon gecontroleerd kan worden. Er wordt in teams gewerkt waarin de betrokken disciplines zijn
vertegenwoordigd. Samenwerking en elkaars “taal” spreken en begrijpen is noodzakelijk om een
project tot een goed einde te brengen. Het kunnen samenwerken is een belangrijk onderdeel in dit
project. Er wordt gewerkt in groepjes van 3, zowel in de analysefase als in het verdere verloop van het
project. Op basis van kennis en affiniteit kunnen de rollen verdeeld worden. De groep blijft in zijn
geheel verantwoordelijk voor wat uiteindelijk wordt ingeleverd. In verband met een mogelijk individuele
beoordeling dient daarbij uiteindelijk het precieze aandeel (inhoudelijk en omvang) van de
afzonderlijke studenten bij alle onderdelen (analyse, concept, functionele, constructieve,
bouwtechnische, uitvoeringstechnische en bouwfysische uitwerking in tekeningen, maquettes en
rapporten in tabelvorm te zijn aangegeven.
Alhoewel architectuur niet als zwaartepunt kan worden gezien in het TM profiel is het belangrijk inzicht
te krijgen hoe hiermee om te gaan. Wat de architect wil zal technisch ook uitvoerbaar moeten zijn.
Inzicht in elkaars vakgebieden is een goede basis om te komen tot de gewenste oplossing. De
technisch georiënteerde ontwerper zal de taal moeten spreken van de architect en omgekeerd.
Het TM profiel is breed van opzet. Ook TM-ers moeten in staat zijn op basis van een PvE en analyses
een concept te bedenken en een ontwerp te realiseren dat functioneel voldoet en dat een bepaalde
kwaliteit bezit. Het ontwerp zal op de technisch aspecten (Construction Technology, Building
Technology, Structural Design, Building Physics and Systems) moeten worden uitgewerkt. De
bouwfysische aspecten zullen in dit project veel aandacht vragen.
3.1 OPGAVE
De opgave is gekoppeld aan een bestaand gebouw; techniek speelt hier een belangrijke rol. Met
behulp van een gedegen technische/ architectonische analyse op verschillende schaalniveaus — en
daaraan gerelateerde vakgebieden — krijg je inzicht in de opgave en kun je je ontwerp ‘funderen’
In dit project wordt de herbestemming van de “Verrijzeniskapel” uitgewerkt. De kapel maakt deel uit
van het voormalige augustijner klooster het Mariënburg. Het gebouw stamt uit 1924 en is gebouwd
door de architect Dom Paul Bellot.
3

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Figuur 1 : Bron: http://noordbrabantchurches.tripod.com/eindhovenverrijz.html
De kapel wordt gebruikt door de ‘Eindhovense Studenten Kerk’ ESK, en de ontmoetingruimte onder
de kapel wordt door diverse verenigingen en stichtingen gebruikt waaronder de ‘Stichting Tango
Nederland’.
Het gebouw heeft monumentale waarde en staat ook op de monumentenlijst van Eindhoven. Dit houdt
in dat m.b.t. het gebruik en conditionering terdege rekening gehouden moet worden met de gevolgen
voor het gebouw. Voor het monumentaal behoud is o.a. belangrijk dat het gebouw aan de Dommel ligt
en dat bij hoge waterstanden wateroverlast (optrekkend vocht) kan ontstaan in het gebouw.
Adres:
Kanaalstraat 5
Eindhoven
Namens de TU/e zal Jan Diepens (Hoofd FAGO Lab) contactpersoon zijn voor bezoek en onderzoek
van het gebouw.
4

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
3.2 PVE
Vleugel D : begane grond: Bruto: 454 m 2
Netto: 290 m 2
1 e verdieping Bruto: 412 m 2
Netto: 275 m 2
De functie die de kapel gaat krijgen na de renovatie is nog niet vastgelegd. Laat je inspireren door de
referentieprojecten en bedenk een nieuwe bestemming. Stel een programma van eisen op dat hoort
bij deze nieuwe functie. De totale nieuwe vloeroppervlakte bedraagt minimaal 750m 2 .
5

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
3.3 PLANNING
Week 1
Inleiding en groepsindeling.
Bestudeer de tekeningen en probeer te ontdekken hoe het gebouw “in elkaar steekt”. (structuur,
materiaalgebruik, constructie, architectuur)
In een separate reader wordt omschreven hoe je een bestaand gebouw op verschillende aspecten
analyseert. Reader: Herbestemming en Renovatie voor profiel AT en TM geeft inzicht hierin met een
aantal voorbeeldprojecten. Maak daarnaast gebruik van de reader BPS. Onderzoek het gebouw op
bouwfysische kwaliteiten en gebreken en analyseer deze. Let goed op de bestaande constructie met
betrekking tot licht, warmte, vocht en geluid. Maak foto’s zodat je naderhand nog eens terug kunt
kijken op constructieopbouw, maar ook sfeer/indeling e.d. van de ruimte.
Het geheel wordt neergelegd in een analyserapport waarin duidelijk uiteengezet wordt wat de
kwaliteiten en mogelijkheden zijn van het gebouw en wat de manco’s zijn.
Er wordt per groep één rapport geproduceerd waarin de analyse wordt uiteengezet. Dat betekent dus
taken verdelen. Aan de hand van het analyserapport kan er nu een nieuwe bestemming voor de
kapel worden vastgesteld. Zet een programma van eisen op dat overeenkomt met het gebruik van de
nieuwe functie.
Week 2
Voorlopige presentatie van de bevindingen van de eerste week.
Inmiddels zijn er een aantal ideeën ontstaan op welke wijze de toekomstige functies in het gebouw
ingepast worden en welke eisen daaraan, specifiek bouwfysisch, gesteld worden. Ga nog niet direct
tekenen, maar schets/teken de nieuwe functies in het bestaande gebouw (tekeningen 1:200) Ga na
voor de verschillende plannen wat de ingreep betekent voor de verschillende disciplines. (uitvoering,
constructie, bouwfysisch-, bouwtechnische-, en architectonische aspecten)
Per groep wordt één ontwerp gemaakt gebruik makend van het materiaal van de gemeenschappelijke
analyse. Wanneer er consensus is binnen de groep over het plan kan dit verder uitgewerkt worden
voor de verschillende disciplines.
Week 3
Presentatie per groep van het concept en haalbaarheid ervan. Er is een voorlopig beeld van wat er
gesloopt moet worden, hoe het constructief wordt opgelost, hoe het ontwerp gematerialiseerd en
gerealiseerd kan worden en hoe men denkt de bouwfysische problemen op te lossen. In kleine
maquettes of 3-D tekeningen kan de hoofdopzet van het concept duidelijk gemaakt worden.
Week 4
Er wordt een maquette gemaakt om een goed beeld en inzicht te krijgen in de 3D ingreep.
Plattegronden waarin functies, verkeersgebieden en vluchtroutes zijn opgenomen. Er is een duidelijk
beeld hoe de verkeersstromen zich in het gebouw bewegen. In deze fase zouden er meerdere
concepten of varianten moeten zijn om een keuze te kunnen maken.
Week 5
Tussenevaluatie met
• Presentatie gekozen concept en voorlopig ontwerp
- plattegronden, doorsneden en aanzichten 1:200
• Verantwoording van constructieve ingreep (maquette)
• Bouwfysische verbeteringsconcept (schematisch)
• Uitvoeringstechnisch plan van de ingreep
- schema van de bouwvolgorde
Week 6
Verwerken van de kritiek van de tussenevaluatie.
• Materialiseren en detailleren van de afbouw; dimensioneren van de afbouwpakketten.
• De schaal 1:20 is een ideale schaal om bouwdelen te ordenen en te plaatsen.
• Materialiseren en detailleren van de constructie; dimensioneren van de constructie.
• Het opstellen van een werkplan voor uitvoering;
• Materiaal en pakketopbouw ivm met bouwfysische aspecten.
6

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Construction Technology:
Uitvoeringstechnisch is de volgorde van de werkzaamheden weer van groot belang en ligt in dit
project verder het accent op het leren ontwikkelen en beschrijven van het montageproces van de
grootste of van niet vanzelfsprekende elementen.
In welke volgorde en hoe wordt er gesloopt en gebouwd Studenten dienen de eerder in TM4 en TM5
gehanteerde visualisatietechnieken te gebruiken voor het samenstellen van de belangrijkste
elementen: (fundering, vloeren, daken, balken, kolommen, dragende wanden, gevels de belangrijkste
afbouwelementen en installaties). Daarbij dient te worden aangegeven in hoeverre werkzaamheden
tegelijkertijd (parallel) plaats kunnen vinden en welke werkzaamheden van elkaar afhankelijk zijn
(serieel) en uiteindelijk bepalend zijn voor de tijdsduur van het project (kritieke pad).
Daarnaast dient het montageproces van een groot of moeilijk element te worden weergegeven met
vermelding van:
• de wijze van transport naar en op de bouwplaats, opslag op de bouwplaats;
• de plaats en capaciteit van de kraan;
• de maatvoering in x-, y- en z-richting (aanslagen, markeringen);
• de volgorde van het positioneren in x-, y- en z-richting en
• de stabiliteit tijdens het positioneren (aan de hand van vrijheidsgraden).
In de dictaten Uitvoeringstechniek 1 en 2 zijn deze onderdelen verder uitgewerkt.
Building Physics and Systems:
Indicatieve berekeningen zullen in deze fase de bedachte concepten en ideeën moeten onderbouwen.
Analyseer, op basis van het ruimtelijk programma, waar problemen kunnen optreden in de
bouwfysische kwaliteiten van de constructie en de ruimte. Formuleer aan de hand hiervan het
bouwfysisch programma van eisen op voor een leefbaar (bouwfysisch) klimaat in de verschillende
ruimten. Dit dient bij voorkeur te geschieden met gebruikmaking van het nieuwe bouwbesluit. Bepaal
dus zelf welke bouwfysische aspecten je gaat uitwerken en beargumenteer je keuze in het verslag.
Het is belangrijk te weten waarop deze eisen gebaseerd zijn. Probeer dus te achterhalen waarop het
kwaliteitsniveau van de kapel gebaseerd moet worden. Ga voor de verschillende disciplines na wat de
relevante aandachtspunten zijn (zie reader BPS).
Building Technology:
Inzicht in de bouwtechniek is met name terug te vinden in een structurele en systematische ordening
van de bouwdelen, bouwsystemen en aansluitingen die leiden naar maakbare oplossingen en details.
Structural Design:
Onderbouwing van het constructieve concept en dimensionering middels berekeningen. Met het
programma Matrix kunnen ontwerpberekeningen worden gemaakt.
Week 7, 8, 9
• Maken van de eindpresentatie.
• Uitwerking in plattegronden (schaal 1:100),
• doorsneden (schaal 1:20),
• details (schaal 1:5),
• 3D tekening van de opbouw van de draagstructuur van de uitbreiding met daarnaast een
reeks waaruit de uitvoeringsvolgorde van de belangrijkste onderdelen blijkt,
• een opengewerkt 3D-detail van een hoek (alle onderdelen en verbindingsmiddelen) met
daarnaast een reeks met de uitvoeringsvolgorde van dit detail
• maquettes (schaal 1:100 en/ of schaal 1:50) en
• verslag ontwerpuitgangspunten, constructieve, bouwfysische, bouwtechnische
verantwoording en een montageplan van het moeilijkste onderdeel.
Week 10
Eindevaluatie
7

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
BIJLAGE 1
FOTO’S
BIJLAGE 2
TEKENINGEN (los toegevoegd)
8

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
BIJLAGE 3
REFERENTIE PROJECTEN
Transformatie Museum
Buurkerk
Zoals al enige tijd geleden aangekondigd en
inmiddels in diverse media aan de orde gekomen: de
grootste ingreep in het Nationaal Museum "Van
Speelklok Tot Pierement" in de Buurkerk te Utrecht,
sinds architect Van Hoogevest er begin jaren '70 van
de vorige eeuw reeds een grootscheepse
verbouwing voltooide.
Het Nationaal Museum "Van Speelklok Tot
Pierement" is op 11 mei succesvol geopend.
Naast een glazen auditorium en een imposante foyer
heeft het museum een nieuwe entree aan de
Steenweg gekregen. Jaarlijks zullen vele passanten
in de historische winkelstraat in het voorbijgaan een
moment stilstaan bij de plek waar zij voorheen
gewoon voorbij zouden zijn gelopen...
9

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Museum Kempenland Eindhoven
Gebouw
In 1984 vindt Museum Kempenland onderdak in de
voormalige Sint-Antonius-van-Paduakerk, die in de
volksmond bekend staat als Steentjeskerk. Het
kerkgebouw is in 1917-1919 als basilica gebouwd naar
ontwerp van de Maastrichtse architect Hubert van
Groenendael (1868-1942). Door het teruglopend
kerkbezoek wordt de kerk als een van de eerste in 1971
voor de eredienst gesloten en raakt snel in verval.
Dankzij plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst
in 1977 blijft het gebouw voor sloop behoed en na
algeheel hersteld en aangepast te zijn krijgt het in 1983
de herbestemming als museum. Het italianiserend
exterieur en het gebruik van Limburgse natuursteen
(Kunraderbreukkalksteen) is karakteristiek genoeg om
het complex in 2001 tot rijksmonument aan te wijzen. De
deels nog aanwezige glas-in-loodramen uit het
Roermondse glazeniersatelier van Max Weiss zijn voor
de sfeer van het interieur bepalend.
Geschiedenis
Al vanaf 1920 bij de annexatie van de vijf omliggende
dorpen tot Groot-Eindhoven bestaan er plannen om een
historisch museum in Eindhoven op te richten. Eerst op
1 juni 1932 kan Museum Kempenland werkelijk gesticht
worden, wanneer het voormalig stadhuis aan de
Rechtestraat daarvoor beschikbaar komt. Tastbare
herinneringen aan het verleden worden verzameld en
geëxposeerd. In de Tweede Wereldoorlog is het
museum bescheiden aanwezig in een zaal van het
nieuw geopende Stedelijk Van Abbemuseum en zijn
veel museumobjecten verspreid over de stad
opgeslagen.
In 1954 vindt het museum eindelijk onderdak in het
Waaggebouw aan de Paradijslaan en in 1971 wordt het
ruimer gehuisvest op de bovenverdiepingen van het
voormalig kantongerecht aan het Stratumseind tot 1983.
Inmiddels is een directeur-conservator fulltime
aangetrokken en Museum Kempenland verwerft zich
meer en meer een plaats in stad en regio.
10

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Elias Huis - Duinker, van der Torre
Opdrachtgever Woningbouwvereniging Het Oosten
aannemer
Amstelland Stadsherstel, Maarn
Programma 23 individuele units met
gemeenschappelijke
ruimte
leefgroep met 12 kamers'
kantoorruimte'
voorzieningen voor groeps- en
kinderwerk.
oplevering februari 1994
locatie
Amsterdam
Het kerkgebouw van de Rooms-katholieke parochie van
Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten is in 1953
gebouwd naar ontwerp van architect H.P.J. de Vries. Het
is een fraai gedetailleerd bakstenen gebouw met iroko
spanten en dakbeschot. Het complex bestaat uit een
kerkzaal met middenschip en zijschepen, een
pastoriegebouw van drie verdiepingen en een negentien
meter hoge klokkentoren.
Het complex is verbouwd tot opvanghuis voor vrouwen en
kinderen. Doordat er een nieuwe en passende
bestemming voor gevonden is kon dit markante gebouw
voor de stad behouden blijven.
In het ontwerp is ernaar gestreefd de nieuwe bestemming
op een bescheiden manier in te passen in het bestaande
gebouw. Een deel van de glas-in-loodramen is vervangen
door slanke aluminium schuifpuien. Door de bakstenen
absis te vervangen door een groot raam met horizontale
lamellen is de zeer introverte kerkruimte naar buiten toe
geopend en laat zo de veranderde bestemming zien. Het
middenschip is ruimtelijk intact gebleven; de
oorspronkelijke iroko dakconstructie en het fraaie
metselwerk zijn zichtbaar gebleven. De stalen
loopbruggen en de trappen naar de woonunits zijn de
nieuwe elementen in deze ruimte. In het dak zijn vier grote
dakramen toegevoegd. Door de glas-in-loodramen en het
rozetraam valt gekleurd
licht als kleuraccent naar binnen.
Het middenschip geeft toegang tot de woonunits en wordt
gebruikt als gemeenschappelijke ruimte en als speelruimte
voor de kinderen.
In de zijschepen zijn drieëntwintig zelfstandige woonunits
in twee verdiepingen gemaakt. De units op de begane
grond liggen direct aan de tuin of de patio. De units op de
verdieping hebben een insteekvloer onder het schuine dak
die als slaapkamer gebruikt kan worden.
De voormalige pastorie is geschikt gemaakt voor
bewoning door de leefgroep. In de verbindende ruimtes en
in het souterrain zijn ruimtes voor groeps- en kinderwerk,
kantoren en diverse voorzieningen opgenomen.
http://www.dvdt.com/

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
12

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Voorheen de Kerk, Arnhem
Projectteam
Opdrachtgever:
Architect:
Bouwbedrijf:
Arnhem
Portaal Ontwikkeling, Elst
K3 architectuur en planning BV BNA,
Arnhem
Kuiper Bouwgroep,
Doelstelling van het project
Door het project van de inbouw van woningen kan het
karakteristieke kerkgebouw voor de wijk behouden blijven.
De kerk vormt een oriëntatiepunt in de wijk en heeft een
belangrijke cultuurhistorische betekenis. De nieuwe
woningen vergroten de variatie van woningen in de wijk.
Prijzenswaardigheden
Het project is een geslaagde combinatie van een
hoogwaardige restauratie, een ruimtelijk zeer aantrekkelijke
invulling van 32 woningen en een gezonde financiële opzet.
Met name de ruimtelijke kwaliteit van de centrale gang met
de binnenpleinen, die van de voorzijde tot aan de
achterzijde van het gebouw loopt, is bijzonder.
Rol van de gebruikers
Ten tijde van de planontwikkeling waren de toekomstige
huurders nog niet bekend.
Innovatie en bijzondere kenmerken
De inpassing heeft zowel aantrekkelijke woningen
opgeleverd, als de kerk in zijn waarde gelaten.
Bij de bouw zijn alleen lichte bouwelementen, zoals stalen
vloerbekistingselementen, metalstudwanden e.d. gebruikt,
waarmee goed kon worden gewerkt in een beperkte ruimte.
De inbouw is constructief geheel losgekoppeld van het
bestaande casco. De inbouw is een op zichzelf staande
constructie, waardoor zettingsproblemen konden worden
voorkomen.
Tijdens de bouw is aan de achterzijde van het gebouw een
grote los- en laadpoort gemaakt, die het mogelijk maakte
dat zwaar materiaal tijdens de bouw in de kerk kon rijden.
De routing van de inbouw liep daardoor vanaf de voorzijde
van het gebouw naar de achterzijde.
Door de status van gemeentelijk monument kon gebruik
worden gemaakt van de mogelijkheid voor ontheffing van
B&W van onredelijk knellende eisen van het Bouwbesluit.
http://www.nationalerenovatieprijs.nl/archief/nrp2003
/inzendingen/voorheendekerk.html
13

Techniek en Management – Herbestemming en renovatie
Verrijzeniskapel
Verder zijn er natuurlijk nog veel meer kerken opnieuw in gebruik genomen met verschillende
nieuwe bestemmingen zoals: discotheek, bibliotheek, tentoonstellingsruimte en ook als
supermarkt. Hiermee is niet gezegd dat al deze bestemmingen ook de beste keuzes zijn!
Op www.reliplan.nl is een overzicht weergegeven van religieuze panden die in de loop der tijd
een andere bestemming hebben gekregen en al dan niet hierop zijn aangepast.
• Posthoornkerk
Haarlemmerstraat Amsterdam
Nu in het gebruik als conert- en tentoonstellingsruimte.
• Nieuwe kerk
Amsterdam
Nu in het gebruik als tentoonstellingsruimte, café en als congresruimte voor symposia,
vergaderingen, recepties ed,
www.nieuwekerk.nl
• Grote Kerk
Veere
Nu in het gebruik als tentoonstellingsruimte en Galerie
www.nieuwe-muziek.nl/
• Bernadettekerk
Azalealaan Helmond
Nu in het gebruik als supermarkt
• Paradiso
Amsterdam
Nu in het gebruik als popzaal
• Augustijnenkerk
Maastricht
Nu in het gebruik als discotheek
• Bonnefantenkerk
Maastricht
Nu in het gebruik als universiteitsbibliotheek
BIJLAGE 4
BIJLAGE 5
BIJLAGE 6
Reader BPS
Reader BTO
Reader herbestemming en renovatietechniek
14