Etniciteit en zorg rondom zwangerschap en ... - Rijksoverheid.nl
Etniciteit en zorg rondom zwangerschap en ... - Rijksoverheid.nl
Etniciteit en zorg rondom zwangerschap en ... - Rijksoverheid.nl
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
RIVM Rapport 270032004/2007<br />
<strong>Etniciteit</strong> <strong>en</strong> <strong>zorg</strong> <strong>rondom</strong> <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> geboorte:<br />
e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van Nederlands onderzoek<br />
A.J.M. Waelput<br />
P.W. Achterberg<br />
Contact:<br />
A.J.M. Waelput<br />
C<strong>en</strong>trum Volksgezondheid Toekomst Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
adja.waelput@rivm.<strong>nl</strong><br />
Dit onderzoek werd verricht in opdracht van ministerie van VWS, in het kader van RIVM project<br />
270032: K<strong>en</strong>nisintegratie rond <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> geboorte<br />
RIVM, Postbus 1, 3720 BA Bilthov<strong>en</strong>, Tel 030- 274 91 11 www.rivm.<strong>nl</strong>
© RIVM 2007<br />
Del<strong>en</strong> uit deze publicatie mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op voorwaarde van bronvermelding: 'Rijksinstituut voor Volksgezondheid <strong>en</strong> Milieu<br />
(RIVM), de titel van de publicatie <strong>en</strong> het jaar van uitgave'.<br />
2 RIVM Rapport 270032004
Rapport in het kort<br />
<strong>Etniciteit</strong> <strong>en</strong> <strong>zorg</strong> <strong>rondom</strong> <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> geboorte: e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van Nederlands onderzoek<br />
De <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> bij allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> zijn over het algeme<strong>en</strong> minder<br />
gunstig dan bij zwangere vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> van autochtone afkomst. Allochtone kinder<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gemiddeld e<strong>en</strong> lager geboortegewicht. Vroeggeboorte <strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> bij<br />
h<strong>en</strong> vaker voor. Ook de sterfte rond de geboorte is minder gunstig onder allochtone dan onder<br />
autochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>.<br />
Dit blijkt uit verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> in Nederland naar gezondheidsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> autochtone <strong>en</strong><br />
allochtone zwangere vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de onderligg<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong>. In deze studie wordt e<strong>en</strong><br />
overzicht gegev<strong>en</strong> van afgeronde <strong>en</strong> lop<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> naar verschill<strong>en</strong> in<br />
<strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>, in risicofactor<strong>en</strong>, in <strong>zorg</strong>gebruik <strong>en</strong> in het gebruik van prev<strong>en</strong>tieve<br />
maatregel<strong>en</strong>.<br />
De sterfteverschill<strong>en</strong> zijn deels te verklar<strong>en</strong> door verschill<strong>en</strong> in risicofactor<strong>en</strong>. Niet-westers allochtone<br />
vrouw<strong>en</strong> zijn minder bek<strong>en</strong>d met prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> zoals extra foliumzuurgebruik, meld<strong>en</strong> zich<br />
later voor verloskundige <strong>zorg</strong> <strong>en</strong> mak<strong>en</strong> minder gebruik van kraam<strong>zorg</strong>. Hierdoor miss<strong>en</strong> zij kans<strong>en</strong> om<br />
tijdig geïnformeerd te word<strong>en</strong> over prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> om de gezondheid van hun kind of<br />
zichzelf zo optimaal mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
De beschrev<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> aangrijpingspunt<strong>en</strong> voor maatregel<strong>en</strong> ter verbetering van de<br />
<strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> bij met name niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>. Soms is nader<br />
onderzoek nodig om te verklar<strong>en</strong> waarom die verschill<strong>en</strong> bestaan <strong>en</strong> om aan te gev<strong>en</strong> welke<br />
(cultuur)specifiekere begeleiding <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> nodig zijn.<br />
Voor het terugdring<strong>en</strong> van perinatale gezondheidsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> zwanger<strong>en</strong> in Nederland is<br />
integraal gezondheidsbeleid nodig. E<strong>en</strong> deel van de verschill<strong>en</strong> in sterfte rond de geboorte wordt<br />
namelijk veroorzaakt door achterligg<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> die grot<strong>en</strong>deels buit<strong>en</strong> het bereik van de<br />
(volks)gezondheids<strong>zorg</strong> vall<strong>en</strong>, zoals het niet beheers<strong>en</strong> van de Nederlandse taal of sociaaleconomische<br />
verschill<strong>en</strong>.<br />
Trefwoord<strong>en</strong>:<br />
Perinatale sterfte; moedersterfte; wieg<strong>en</strong>dood; etniciteit; risicofactor<strong>en</strong>; <strong>zorg</strong>gebruik;<br />
gezondheidsverschill<strong>en</strong>.<br />
RIVM Rapport 270032004 3
4 RIVM Rapport 270032004
Abstract<br />
Ethnic origin and care during pregnancy and birth: an exploration of Dutch research<br />
In g<strong>en</strong>eral pregnancy outcomes in non-western wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong> in the Netherlands are less<br />
favourable as compared to the wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong> of Dutch desc<strong>en</strong>t. Childr<strong>en</strong> belonging to an ethnic<br />
minority have on average a lower birth weight. Premature birth and birth defects occur more frequ<strong>en</strong>tly.<br />
Mortality around birth is less favorable in wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong> of non-western ethnic groups.<br />
These conclusions can be drawn from differ<strong>en</strong>t studies into health differ<strong>en</strong>ces, and the underlying<br />
causes, in the Netherlands betwe<strong>en</strong> pregnant wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong> of Dutch and those of non-western<br />
ethnic groups. In this report an overview is pres<strong>en</strong>ted of rec<strong>en</strong>tly finished and curr<strong>en</strong>tly ongoing studies<br />
that focus on differ<strong>en</strong>ces in pregnancy outcomes, in risk factors, in health care use and in use of<br />
prev<strong>en</strong>tive measures.<br />
The mortality differ<strong>en</strong>ces can partly be explained by differ<strong>en</strong>ces in known risk factors. Wom<strong>en</strong> from<br />
non-western ethnic origin are less familiar with prev<strong>en</strong>tive measures such as the periconceptional use<br />
of folic acid, have a late start in ant<strong>en</strong>atal care and use maternity care less frequ<strong>en</strong>tly. In this way they<br />
miss opportunities to be adequately informed about prev<strong>en</strong>tive measures they might take to promote a<br />
better health for their unborn childr<strong>en</strong> and themselves.<br />
The researches described in this overview offer starting points for improvem<strong>en</strong>t of pregnancy outcomes<br />
especially of wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong> of non-western origin. Sometimes further research is needed to<br />
id<strong>en</strong>tify the causal pathways for the observed differ<strong>en</strong>ces and to indicate which culture-specific<br />
guidance or other prev<strong>en</strong>tive measures are needed.<br />
Reduction of perinatal health inequalities betwe<strong>en</strong> Dutch pregnant wom<strong>en</strong> requires an integrated public<br />
health policy. The fact is, part of these differ<strong>en</strong>ces in perinatal health outcomes are due to underlying<br />
mechanisms that lay beyond the scope of health care, such as a lack of flu<strong>en</strong>cy in the Dutch language or<br />
socio-economic inequalities.<br />
Key words:<br />
Perinatal mortality; maternal mortality; cot death; ethnicity; risk factor; health care utilization; health<br />
inequalities.<br />
RIVM Rapport 270032004 5
6 RIVM Rapport 270032004
Inhoud<br />
1. I<strong>nl</strong>eiding <strong>en</strong> werkwijze 9<br />
1.1 Aa<strong>nl</strong>eiding 9<br />
1.2 Doelstelling/opdracht aan RIVM 10<br />
1.3 Werkwijze 10<br />
1.3.1 Zoekstrategie 10<br />
1.3.2 Voor dit overzicht gebruikte bronn<strong>en</strong> 10<br />
1.3.3 Reikwijdte van bestaand onderzoek 11<br />
1.4 Opbouw van het rapport 11<br />
2 Sterfteverschill<strong>en</strong> naar etniciteit 13<br />
2.1 Geboorte naar etniciteit 13<br />
2.2 Sterfte rond de geboorte 14<br />
2.3 Perinatale sterfte 15<br />
2.4 Zuigeling<strong>en</strong>sterfte 16<br />
2.5 Moedersterfte 18<br />
2.6 Wieg<strong>en</strong>dood 18<br />
3 Risicofactor<strong>en</strong> voor sterfte rond de geboorte 21<br />
3.1 Risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte 21<br />
3.1.1 Sociaaleconomische status 22<br />
3.1.2 Ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> 23<br />
3.1.3 Laag geboortegewicht 26<br />
3.1.4 Vroeggeboort<strong>en</strong> 27<br />
3.1.5 Rok<strong>en</strong> 28<br />
3.2 Risicofactor<strong>en</strong> voor zuigeling<strong>en</strong>sterfte 29<br />
3.3 Risicofactor<strong>en</strong> voor moedersterfte 29<br />
3.3.1 Kindertal 30<br />
3.4 Risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood 31<br />
3.4.1 Rok<strong>en</strong> 32<br />
3.4.2 Slap<strong>en</strong> 32<br />
3.4.3 Fopspe<strong>en</strong>gebruik <strong>en</strong> inbaker<strong>en</strong> 33<br />
3.4.4 Borstvoeding 34<br />
3.4.5 K<strong>en</strong>nis over wieg<strong>en</strong>dood 34<br />
3.5 Aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> sterfte 35<br />
4 Verschill<strong>en</strong> in prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> <strong>zorg</strong> 39<br />
4.1 Zorggebruik 39<br />
4.1.1 Preconceptie<strong>zorg</strong> 39<br />
4.1.2 Erfelijkheidsvoorlichting <strong>en</strong> klinisch g<strong>en</strong>etische advisering 41<br />
4.1.3 Infertiliteits<strong>zorg</strong> 42<br />
4.1.4 Mom<strong>en</strong>t van eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole 42<br />
4.1.5 Kraam<strong>zorg</strong> 44<br />
4.2 Voorlichting <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie 45<br />
4.2.1 Bescherm<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> 45<br />
4.2.2 Ondersteuning bij taal- <strong>en</strong> cultuurverschill<strong>en</strong> 48<br />
4.2.3 Prev<strong>en</strong>tie van ongew<strong>en</strong>ste <strong>en</strong>/of ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> 49<br />
RIVM Rapport 270032004 7
5 Conclusies <strong>en</strong> discussie 51<br />
Literatuur 55<br />
Bijlage 1: Afkorting<strong>en</strong> 63<br />
Bijlage 2: Verklar<strong>en</strong>de woord<strong>en</strong>lijst 65<br />
Bijlage 3: K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de gebruikte bronn<strong>en</strong> 67<br />
Bijlage 4: Definitie van etniciteit 71<br />
Bijlage 5: Geboorte- <strong>en</strong> sterftecijfers 73<br />
8 RIVM Rapport 270032004
1. I<strong>nl</strong>eiding <strong>en</strong> werkwijze<br />
Perinatale sterfte, moedersterfte <strong>en</strong> wieg<strong>en</strong>dood zijn niet gelijk verdeeld over de verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
groep<strong>en</strong>. Dit geldt ook voor andere ongunstige <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> zoals laag geboortegewicht,<br />
vroeggeboorte of aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong>. De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is in Nederland e<strong>en</strong> aantal onderzoek<strong>en</strong><br />
van start gegaan naar de achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong> oorzak<strong>en</strong> van deze verschill<strong>en</strong> in uitkomst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong>, naar verschill<strong>en</strong> in risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar onderligg<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong>. Dit<br />
rapport geeft e<strong>en</strong> overzicht van deze Nederlandse onderzoek<strong>en</strong>.<br />
1.1 Aa<strong>nl</strong>eiding<br />
Begin 2006 heeft de Tweede Kamer het RIVM-rapport ‘Met de best<strong>en</strong> vergelijkbaar’ (Achterberg,<br />
2005) besprok<strong>en</strong>. Dit rapport is e<strong>en</strong> actualisering van e<strong>en</strong> eerder RIVM rapport met e<strong>en</strong> internationale<br />
vergelijking van de sterfte rond de geboorte. De perinatale sterfte in Nederland bleek minder hard te<br />
dal<strong>en</strong> dan elders in Europa (Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001). Ook in het Peristat-onderzoek bleek de<br />
perinatale sterfte in Nederland hoger dan in veel andere land<strong>en</strong> uit de EU-15 (Buit<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Nijhuis,<br />
2004).<br />
Er is e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte aanwijsbaar die in Nederland in de afgelop<strong>en</strong><br />
dec<strong>en</strong>nia sterk gesteg<strong>en</strong> zijn of - in vergelijking met andere land<strong>en</strong> in Europa - relatief vaak vóórkom<strong>en</strong><br />
(Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001; Buit<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Nijhuis, 2004; Mack<strong>en</strong>bach, 2006):<br />
• e<strong>en</strong> gemiddeld hoge leeftijd van moeders bij de geboorte van hun (eerste) kind;<br />
• e<strong>en</strong> relatief hoog perc<strong>en</strong>tage tweelinggeboortes, waarvan e<strong>en</strong> substantieel deel t<strong>en</strong>gevolge van<br />
onvruchtbaarheidsbehandeling<strong>en</strong> (IVF);<br />
• relatief veel zwanger<strong>en</strong> van allochtone herkomst; <strong>en</strong><br />
• relatief veel vrouw<strong>en</strong> die rok<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong>.<br />
Daarnaast spel<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in de <strong>zorg</strong> aan zwanger<strong>en</strong>, bar<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> mogelijk e<strong>en</strong> rol. In<br />
Nederland wordt minder gebruikgemaakt van pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing op e<strong>en</strong> aantal aangebor<strong>en</strong><br />
afwijking<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>tuele <strong>zwangerschap</strong>safbreking<strong>en</strong> bij gevond<strong>en</strong> afwijking kúnn<strong>en</strong> de perinatale<br />
sterftecijfers beïnvloed<strong>en</strong> (Van der Pal-de Bruin et al., 2002). E<strong>en</strong> tweede verschil is de opvang van<br />
zeer vroeggebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>. Nederlandse neonatolog<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>der dan hun collega’s elders<br />
in Europa met ingrijp<strong>en</strong>de behandeling<strong>en</strong> die bedoeld zijn om zeer jonge kinder<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong><br />
(Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001; Buit<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Nijhuis, 2004; Mack<strong>en</strong>bach, 2006).<br />
Tijd<strong>en</strong>s het Kamerdebat over het RIVM-rapport is onder meer gesprok<strong>en</strong> over de relatie tuss<strong>en</strong> de <strong>zorg</strong><br />
aan vrouw<strong>en</strong> van allochtone afkomst <strong>en</strong> perinatale sterfte (Tweede Kamer, 2006a). De minister heeft de<br />
Tweede Kamer e<strong>en</strong> overzicht toegezegd dat laat zi<strong>en</strong> naar welke onderwerp<strong>en</strong> in relatie tot allochton<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> perinatale sterfte er mom<strong>en</strong>teel onderzoek wordt gedaan <strong>en</strong> wanneer resultat<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> zijn<br />
(Tweede Kamer, 2006b). Dit sluit aan bij e<strong>en</strong> eerdere bespreking in de Tweede Kamer over de<br />
noodzaak om specifieke aandacht te bested<strong>en</strong> aan allochtone vrouw<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> <strong>zorg</strong> rond<br />
<strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> geboorte. In dat debat kwam aan de orde dat er al veel onderzoek heeft<br />
plaatsgevond<strong>en</strong>. Verspreid<strong>en</strong> van bestaande k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> het breed implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van goede interv<strong>en</strong>ties<br />
is de volg<strong>en</strong>de stap (Tweede Kamer, 2005).<br />
RIVM Rapport 270032004 9
1.2 Doelstelling/opdracht aan RIVM<br />
Het RIVM is gevraagd Nederlandse onderzoek<strong>en</strong> naar de relatie tuss<strong>en</strong> etniciteit <strong>en</strong> perinatale sterfte in<br />
kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> uit deze (interv<strong>en</strong>tie)onderzoek<strong>en</strong> te bundel<strong>en</strong>.<br />
Omdat risicofactor<strong>en</strong> voor doodgeboorte <strong>en</strong> sterfte kort na de geboorte vaak ook de kans verhog<strong>en</strong> op<br />
moedersterfte of wieg<strong>en</strong>dood, zijn ook gegev<strong>en</strong>s opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over deze vorm<strong>en</strong> van sterfte rond de<br />
geboorte.<br />
Dit rapport is e<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> serie van drie, die de minister heeft toegezegd aan de Tweede Kamer. De<br />
andere twee rapport<strong>en</strong> gaan over consanguïniteit <strong>en</strong> perinatale gezondheid <strong>en</strong> over rec<strong>en</strong>te tr<strong>en</strong>ds in de<br />
perinatale sterfte (Waelput <strong>en</strong> Achterberg, 2007; Achterberg <strong>en</strong> Waelput, 2007).<br />
1.3 Werkwijze<br />
Dit rapport geeft e<strong>en</strong> overzicht van afgeronde <strong>en</strong> lop<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> naar verschill<strong>en</strong> in perinatale<br />
uitkomst<strong>en</strong>, in risicofactor<strong>en</strong> voor sterfte rond de geboorte <strong>en</strong> in <strong>zorg</strong>gebruik tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
etnische bevolkingsgroep<strong>en</strong> in Nederland. Er is ge<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>d onderzoek gedaan naar de hoogte van<br />
de sterfte <strong>en</strong> andere ongunstige uitkomst<strong>en</strong>.<br />
Eric Steegers, hoogleraar verloskunde <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>atale g<strong>en</strong>eeskunde in Rotterdam, heeft e<strong>en</strong> concept van<br />
deze rapportage van kritisch comm<strong>en</strong>taar voorzi<strong>en</strong>.<br />
1.3.1 Zoekstrategie<br />
Naast het gebruik van PubMed voor wet<strong>en</strong>schappelijke artikel<strong>en</strong> over de relatie tuss<strong>en</strong> sterfte rond de<br />
geboorte <strong>en</strong> etniciteit in Nederland is gebruikgemaakt van algem<strong>en</strong>e zoekmachines zoals Google,<br />
specifieke zoekmachines van onderzoeksdatabank<strong>en</strong> van ZonMw <strong>en</strong> NIGZ <strong>en</strong> van informatie van<br />
betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> bij de <strong>zorg</strong> <strong>en</strong> voorlichting. Ook op de websites van G<strong>en</strong>eration R <strong>en</strong> de<br />
ABCD-studie is informatie beschikbaar, zowel over gepubliceerde wet<strong>en</strong>schappelijke artikel<strong>en</strong> of<br />
proefschrift<strong>en</strong> als over voorlopige resultat<strong>en</strong> <strong>en</strong> lop<strong>en</strong>d onderzoek. Deze informatie is aangevuld met<br />
informatie die opgevraagd is bij onderzoekers of <strong>zorg</strong>aanbieders.<br />
Het is onmogelijk e<strong>en</strong> volledig beeld te gev<strong>en</strong> van onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties. Er is veel in<br />
ontwikkeling, maar informatie over voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> geplande onderzoek<strong>en</strong> is niet altijd beschikbaar.<br />
Dit geldt ook voor interv<strong>en</strong>ties. Informatie over lokale initiatiev<strong>en</strong> is (nog) niet systematisch ontslot<strong>en</strong>.<br />
1.3.2 Voor dit overzicht gebruikte bronn<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> deel van de gepres<strong>en</strong>teerde onderzoek<strong>en</strong> maakt gebruik van gegev<strong>en</strong>s uit twee landelijke<br />
registraties: de landelijke perinatale registraties van de <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers in de perinatale <strong>zorg</strong> <strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s<br />
van het CBS. Daarnaast bestaan er meerdere lokale/regionale registraties <strong>en</strong> onderzoeksdatabases die<br />
zich ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s richt<strong>en</strong> op de perinatale <strong>zorg</strong> (SPRN, 2006). In het hier gepres<strong>en</strong>teerde overzicht wordt<br />
veel gebruikgemaakt van twee grote cohortonderzoek<strong>en</strong>, G<strong>en</strong>eration R in Rotterdam <strong>en</strong> de<br />
ABCD-studie in Amsterdam. In Bijlage 3 word<strong>en</strong> de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van deze vier bronn<strong>en</strong> kort<br />
weergegev<strong>en</strong>.<br />
10 RIVM Rapport 270032004
In Bijlage 4 wordt ingegaan op de definities die gebruikt word<strong>en</strong> voor etnische afkomst. Het mer<strong>en</strong>deel<br />
van de onderzoek<strong>en</strong> maakt gebruik van de CBS-standaardclassificatie van etnische groep<strong>en</strong>, <strong>en</strong>kele<br />
onderzoek<strong>en</strong> van de door de perinatale registraties gebruikte categorieën van etniciteit. De eerste<br />
indeling is gebaseerd op informatie over het geboorteland van e<strong>en</strong> persoon <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s beide ouders. De<br />
tweede indeling gaat (vooralsnog) uit van uiterlijke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>.<br />
1.3.3 Reikwijdte van bestaand onderzoek<br />
Bij het onderzoek naar de relatie tuss<strong>en</strong> sterfte rond de geboorte <strong>en</strong> etniciteit wordt vooral onderscheid<br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> de grootste groep<strong>en</strong> niet-westerse allochton<strong>en</strong> (Turk<strong>en</strong>, Marokkan<strong>en</strong>, Antillian<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Surinamers), soms met onderscheid naar de eerste <strong>en</strong> tweede g<strong>en</strong>eratie. Andere groep<strong>en</strong> zijn vaak te<br />
klein voor nadere analyse van gevond<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>.<br />
Vanwege de sam<strong>en</strong>stelling van de bevolking word<strong>en</strong> soms andere groep<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> in het onderzoek,<br />
zoals Kaap-Verdian<strong>en</strong> in het Rotterdamse G<strong>en</strong>eration R-onderzoek <strong>en</strong> Ghanez<strong>en</strong> in de Amsterdamse<br />
ABCD-studie (Jaddoe et al., 2006; Alderliest<strong>en</strong>, 2006). In e<strong>en</strong> aantal analyses in de<br />
G<strong>en</strong>eration R-studie wordt de groep Surinamers verder onderverdeeld in Surinaams-Creoolse <strong>en</strong><br />
Surinaams-Hindoestaanse Surinamers 1 (Drooger et al., 2005).<br />
Onderzoek naar perinatale uitkomst<strong>en</strong> bij illegal<strong>en</strong> <strong>en</strong> asielzoekers is schaars. Asielzoekers word<strong>en</strong><br />
vaak niet als zodanig geïd<strong>en</strong>tificeerd in registraties (GGD/MOA, 2006), alle<strong>en</strong> als persoon met e<strong>en</strong><br />
bepaalde herkomst. Waar al wel gegev<strong>en</strong>s van perinatale sterfte bij asielzoekers bek<strong>en</strong>d zijn, zijn die<br />
(nog) te weinig gedetailleerd om inzicht te krijg<strong>en</strong> in oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> in mogelijkhed<strong>en</strong> voor prev<strong>en</strong>tie<br />
(Goos<strong>en</strong>, 2005). Daarom word<strong>en</strong> asielzoekers <strong>en</strong> illegal<strong>en</strong> in dit rapport buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong>.<br />
1.4 Opbouw van het rapport<br />
De verschill<strong>en</strong> in perinatale <strong>en</strong> maternale sterfte tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
beschrev<strong>en</strong> in hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 gaat in op de het vóórkom<strong>en</strong> van risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale<br />
<strong>en</strong> maternale sterfte onder de verschill<strong>en</strong>de herkomstgroep<strong>en</strong> in Nederland. In hoofdstuk 4 wordt<br />
ingegaan op het perinataal <strong>zorg</strong>gebruik door verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong>, inclusief het gebruik van<br />
prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar voorbeeld<strong>en</strong> van specifieke voorlichtingsproject<strong>en</strong>.<br />
Het rapport sluit af met e<strong>en</strong> aantal conclusies. In de diverse hoofdstukk<strong>en</strong> zijn tekstblokk<strong>en</strong> ingevoegd<br />
met informatie over lop<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties.<br />
1 <strong>Etniciteit</strong> is gedefinieerd op basis van het geboorteland van de vier grootouders.<br />
RIVM Rapport 270032004 11
12 RIVM Rapport 270032004
2 Sterfteverschill<strong>en</strong> naar etniciteit<br />
In dit hoofdstuk word<strong>en</strong> sterftecijfers naar etniciteit gepres<strong>en</strong>teerd. Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s wordt ingegaan<br />
op perinatale sterfte, zuigeling<strong>en</strong>sterfte, moedersterfte <strong>en</strong> wieg<strong>en</strong>dood. Risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in<br />
risicofactor<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in hoofdstuk 3 aan de orde.<br />
Dit hoofdstuk op<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> paragraaf waarin gegev<strong>en</strong>s over geboorte naar etniciteit <strong>en</strong> landelijke<br />
sterftecijfers rond de geboorte word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
2.1 Geboorte naar etniciteit<br />
<strong>Etniciteit</strong> van de moeders<br />
In de afgelop<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> jaar is de groep moeders van allochtone afkomst gegroeid van 22% in 1997 naar<br />
26% in 2005 (bijna 48.000 moeders). In 2005 was e<strong>en</strong> derde deel van deze groep afkomstig uit e<strong>en</strong><br />
westers land, twee derde uit e<strong>en</strong> niet-westers land. In 1997 was 14 % van alle moeders van nietwesterse<br />
afkomst, in 2005 is dit perc<strong>en</strong>tage gesteg<strong>en</strong> naar 17% (ongeveer 31.500 moeders). Het<br />
perc<strong>en</strong>tage moeders van westers allochtone afkomst steeg van 8 naar 9%.<br />
Binn<strong>en</strong> de groep niet-westerse allochton<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> verschuiving<strong>en</strong> op, met e<strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>d aandeel Turkse<br />
moeders <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de groep moeders van overig niet-westerse afkomst.<br />
35%<br />
30%<br />
25%<br />
20%<br />
15%<br />
10%<br />
5%<br />
0%<br />
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />
Marokko<br />
Ned. Antill<strong>en</strong> <strong>en</strong> Aruba<br />
Overig niet-westers<br />
Turkije<br />
Suriname<br />
Figuur 1: Niet-westerse geboort<strong>en</strong> onderverdeeld naar herkomstgroepering moeder in de periode<br />
1996-2005 (bron: CBS-Statline)<br />
RIVM Rapport 270032004 13
<strong>Etniciteit</strong> van de kinder<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> overzicht van de etniciteit van lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> laat e<strong>en</strong> vergelijkbaar beeld zi<strong>en</strong>, maar met iets<br />
andere cijfers. Kinder<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> uit de tweede g<strong>en</strong>eratie allochton<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> immers in de<br />
bevolkingsstatistiek terecht als autochtone kinder<strong>en</strong> (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004) <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> autochtone moeder <strong>en</strong> allochtone vader als (tweede g<strong>en</strong>eratie) allochtoon (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nicolaas,<br />
2006).<br />
De groep lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van allochtone afkomst is gegroeid van bijna 21% in 1997 naar 24%<br />
in 2005 (iets meer dan 44.500 kinder<strong>en</strong>). In 2005 was ruim e<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> afkomstig uit e<strong>en</strong> westers<br />
land <strong>en</strong> driekwart uit e<strong>en</strong> niet-westers land. In 1997 was bijna 15% van alle lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> van nietwesterse<br />
afkomst, in 2005 is dit perc<strong>en</strong>tage gesteg<strong>en</strong> naar iets meer dan 17% (bijna 32.5000 kinder<strong>en</strong>).<br />
Het perc<strong>en</strong>tage lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> van westers allochtone afkomst steeg van bijna 6 naar 6,5%.<br />
Binn<strong>en</strong> de groep niet-westerse allochton<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> verschuiving<strong>en</strong> op, met e<strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>d aandeel Turkse<br />
<strong>en</strong> Surinaamse kinder<strong>en</strong> moeders <strong>en</strong> min of meer gelijkblijv<strong>en</strong>d deel Marokkaanse <strong>en</strong><br />
Antilliaans/Arubaanse kinder<strong>en</strong>. Daarteg<strong>en</strong>over neemt het aandeel kinder<strong>en</strong> uit de overig niet-westerse<br />
herkomstgroepering toe. Binn<strong>en</strong> deze groep zijn de sterfterisico’s verschill<strong>en</strong>d, met bijvoorbeeld lagere<br />
risico’s onder sommige Aziatische groep<strong>en</strong> (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004).<br />
(zie ook Tabel 5.1 in Bijlage 5).<br />
2.2 Sterfte rond de geboorte<br />
In 2005 werd<strong>en</strong> 187.910 kinder<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d gebor<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong> 983 kinder<strong>en</strong> dood gebor<strong>en</strong> na e<strong>en</strong><br />
<strong>zwangerschap</strong> van meer dan 24 wek<strong>en</strong>, de wettelijke ondergr<strong>en</strong>s voor aangifte van e<strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><br />
kind bij de burgerlijke stand (5,2 per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>). Van de lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
overled<strong>en</strong> 548 kinder<strong>en</strong> in de eerste lev<strong>en</strong>sweek (2,9 per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>). De<br />
perinatale sterfte (doodgeboorte plus sterfte in de eerste lev<strong>en</strong>sweek), gerek<strong>en</strong>d vanaf 24 wek<strong>en</strong><br />
<strong>zwangerschap</strong>, kwam in 2005 uit op 8,1 per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het ging om<br />
1.531 kinder<strong>en</strong>.<br />
Na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van meer dan 28 wek<strong>en</strong>, de minimaal vereiste ondergr<strong>en</strong>s voor<br />
internationale vergelijking<strong>en</strong> (WHO, 1997), kwam<strong>en</strong> 760 kinder<strong>en</strong> dood ter wereld (4 per<br />
1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>) <strong>en</strong> overled<strong>en</strong> in totaal 1.308 kinder<strong>en</strong> in de perinatale periode (6,9<br />
per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>) (bron: CBS-Statline).<br />
Er stierv<strong>en</strong> 928 kinder<strong>en</strong> in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar. Driekwart van h<strong>en</strong> overleed in de eerste 4 wek<strong>en</strong> na<br />
geboorte. Bij 19 kinder<strong>en</strong> was wieg<strong>en</strong>dood de doodsoorzaak (bron: CBS-Statline).<br />
In 2005 overled<strong>en</strong> 16 vrouw<strong>en</strong> aan de gevolg<strong>en</strong> van <strong>zwangerschap</strong>, baring of kraambed (moedersterfte)<br />
(bron: CBS-Statline).<br />
Voor e<strong>en</strong> overzicht van de sterfte rond de geboorte in de periode 1997-2005: zie Tabel 5.2 in Bijlage 5.<br />
Sterfte rond de geboorte is e<strong>en</strong> relatief zeldzaam verschijnsel, met kleine aantall<strong>en</strong>. Dit beperkt de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> statistisch verantwoord onderscheid te mak<strong>en</strong> naar subgroep<strong>en</strong> of naar<br />
verschill<strong>en</strong>de onderligg<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong> op basis van gegev<strong>en</strong>s uit reguliere registraties. Hiervoor is<br />
specifieker <strong>en</strong> gedetailleerder onderzoek, bijvoorbeeld cohortonderzoek naar de onderlinge sam<strong>en</strong>hang<br />
tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitkomst<strong>en</strong> van <strong>zorg</strong> (Jaddoe et al., 2006).<br />
14 RIVM Rapport 270032004
2.3 Perinatale sterfte<br />
Perinatale sterfte komt relatief vaker voor bij niet-westers allochtone dan bij autochtone pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Gebruikmak<strong>en</strong>d van gegev<strong>en</strong>s uit de Landelijke Verloskundige Registratie (LVR) toond<strong>en</strong> Van Enk et<br />
al. aan dat de perinatale sterfte 2 in de periode 1990-1993 onder alle vrouw<strong>en</strong> van niet-westerse<br />
afkomst 3 statistisch significant verhoogd was, met uitzondering van vrouw<strong>en</strong> van Aziatische afkomst.<br />
Bij Aziatische <strong>en</strong> Nederlandse vrouw<strong>en</strong> overleed 1,5% van de kinder<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 16 e<br />
<strong>zwangerschap</strong>sweek <strong>en</strong> 24 uur na de geboorte, bij mediterrane <strong>en</strong> creoolse vrouw<strong>en</strong> respectievelijk 2%<br />
<strong>en</strong> 3,5% (Van Enk et al., 1998).<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s op basis van LVR-gegev<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> Schulp<strong>en</strong> et al. de perinatale sterfte in de jar<strong>en</strong><br />
1990-1993 geanalyseerd (Schulp<strong>en</strong> et al., 2001). De perinatale sterfte bij kinder<strong>en</strong> van Creoolse<br />
moeders was ruim twee keer hoger dan bij autochtone vrouw<strong>en</strong>. Ook de kinder<strong>en</strong> van Hindoestaanse <strong>en</strong><br />
Mediterrane moeders hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verhoogde kans op perinatale sterfte. Bij Creoolse <strong>en</strong> Hindoestaanse<br />
kinder<strong>en</strong> was de perinatale sterfte te verklar<strong>en</strong> door het hogere perc<strong>en</strong>tage vroeggeboort<strong>en</strong>, bij<br />
Mediterrane vrouw<strong>en</strong> door ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>, hoog kindertal <strong>en</strong> lage sociaaleconomische status<br />
(SES) (Schulp<strong>en</strong> et al., 2001).<br />
In de periode 1997-2002 overled<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de aangiftes van geboorte <strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> van het CBS<br />
8,9 kinder<strong>en</strong> per duiz<strong>en</strong>d in de perinatale periode (doodgeboorte na 24 wek<strong>en</strong> plus sterfte in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sweek). Perinatale sterfte onder kinder<strong>en</strong> van niet-westerse allochtone 4 afkomst lag bijna 30%<br />
hoger dan bij de autochtone kinder<strong>en</strong> (respectievelijk 11,4 per duiz<strong>en</strong>d niet-westerse <strong>en</strong> 8,8 per duiz<strong>en</strong>d<br />
autochtone kinder<strong>en</strong>) (zie Bijlage 5).<br />
De kans op doodgeboorte is voor kinder<strong>en</strong> van niet-westerse afkomst bijna 40% verhoogd, met slechts<br />
kleine verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004) (zie Figuur 2).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Gebruikmak<strong>en</strong>d van gegev<strong>en</strong>s uit de perinatale registratie van de PRN wordt in het AMC onderzoek<br />
gedaan naar etnische verschill<strong>en</strong> in perinatale mortaliteit over de periode 2000-2004.<br />
In de perinatale registratie word<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> categorieën van etniciteit gebruikt: Nederlands, Mediterraan,<br />
ander Europees, Creools, Hindoestaans, Aziatisch, overig.<br />
(persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie Ravelli).<br />
2 Van Enk et al. definiër<strong>en</strong> perinatale sterfte als doodgeboort<strong>en</strong> vanaf 16 wek<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur tot <strong>en</strong> met 24 uur na de<br />
geboorte.<br />
3 In de LVR word<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> categorieën van etniciteit gebruikt: Nederlands, Mediterraan, ander Europees, Creools,<br />
Hindoestaans, Aziatisch, overig (zie Bijlage 4).<br />
4 In de analyses van het CBS verwijst de term ‘allochtoon’ naar e<strong>en</strong> persoon van wie t<strong>en</strong>minste één ouder in het buit<strong>en</strong>land is<br />
gebor<strong>en</strong> (zie Bijlage 4).<br />
RIVM Rapport 270032004 15
2.4 Zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
Sterfte in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar (zuigeling<strong>en</strong>sterfte) laat e<strong>en</strong> patroon zi<strong>en</strong> dat vergelijkbaar is met dat van<br />
perinatale sterfte: niet-westers allochtone kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 30% hogere kans op overlijd<strong>en</strong> in hun<br />
eerste lev<strong>en</strong>sjaar dan autochtone kinder<strong>en</strong> (respectievelijk 6,4 per duiz<strong>en</strong>d niet-westerse <strong>en</strong> 5,0 per<br />
duiz<strong>en</strong>d autochtone kinder<strong>en</strong>) (zie Figuur 2).<br />
Verschill<strong>en</strong> in zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
Tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> bestaan <strong>en</strong>kele opvall<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong> in de<br />
zuigeling<strong>en</strong>sterfte. In de eerste lev<strong>en</strong>sweek is de kans op sterfte vooral verhoogd voor kinder<strong>en</strong> van<br />
Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse/Arubaanse afkomst, vooral door e<strong>en</strong> vaker vóórkom<strong>en</strong> van vroeggeboorte.<br />
Voor Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong> is de kans op overlijd<strong>en</strong> ná de eerste vier wek<strong>en</strong> twee keer zo<br />
hoog als onder autochtone kinder<strong>en</strong> (zie Figuur 2). Bij Turkse kinder<strong>en</strong> overlijdt de grootste groep aan<br />
aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (40%). Onder h<strong>en</strong> komt deze doodsoorzaak vaker voor dan gemiddeld in<br />
Nederland (34%) (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004).<br />
Troe et al. vond<strong>en</strong> in hun analyse van de zuigeling<strong>en</strong>sterfte in de jar<strong>en</strong> 1995-2000 vergelijkbare<br />
verschill<strong>en</strong> in omvang, mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong> oorzaak van de zuigeling<strong>en</strong>sterfte (Troe et al., 2006) (zie verder<br />
paragraaf 3.2).<br />
Autochtoon<br />
Westers allochtoon<br />
Niet-westers allochtoon<br />
w.v. Turks<br />
w.v. Marokkaans<br />
w.v. Surinaams<br />
w.v Antill/Arubaans<br />
w.v. overig niet-westers<br />
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18<br />
doodgebor<strong>en</strong> > 24 wkn 0-6 dag<strong>en</strong> 7-27 dag<strong>en</strong> 28-365 dag<strong>en</strong><br />
Figuur 2: Doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> zuigeling<strong>en</strong>sterfte per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> naar herkomstgroepering<br />
<strong>en</strong> leeftijd bij overlijd<strong>en</strong> in de periode 1997–2002 (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004)<br />
16 RIVM Rapport 270032004
Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de zuigeling<strong>en</strong>sterfte onder de verschill<strong>en</strong>de herkomstgroepering<strong>en</strong><br />
uit de categorie ‘niet-westerse allochton<strong>en</strong>’ nader geanalyseerd. Hieruit bleek dat er opvall<strong>en</strong>de<br />
verschill<strong>en</strong> bestaan in de zuigeling<strong>en</strong>sterfte. Onder kinder<strong>en</strong> uit sommige Aziatische groep<strong>en</strong> is de<br />
zuigeling<strong>en</strong>sterfte zelfs lager dan onder kinder<strong>en</strong> van autochtone afkomst (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>,<br />
2004).<br />
Verschill<strong>en</strong> in doodsoorzak<strong>en</strong><br />
Schulp<strong>en</strong> et al. (2006) hebb<strong>en</strong> de doodsoorzaak onderzocht van kinder<strong>en</strong> uit de vier grote sted<strong>en</strong> die in<br />
1995-1997 voor hun tweede verjaardag overled<strong>en</strong>. Zij gebruikt<strong>en</strong> hiervoor gegev<strong>en</strong>s van de<br />
Geme<strong>en</strong>telijke Basis Administratie, waarin gegev<strong>en</strong>s over het geboorteland van het kind <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s<br />
ouders is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (GBA, zie Bijlage 3 <strong>en</strong> 4).Het risico op sterfte van kinder<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> nul <strong>en</strong><br />
twee jaar oud was in deze studie 1,3 tot 1,4 keer hoger voor kinder<strong>en</strong> van allochtone afkomst dan het<br />
gemiddelde voor Nederland (zie Figuur 3).<br />
Het overgrote deel van de doodsoorzak<strong>en</strong> bestaat uit niet-erfelijke aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, zoals perinatale<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> (asfyxie, prematuriteit <strong>en</strong> infecties), omgevingsinvloed<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitw<strong>en</strong>dige omstandighed<strong>en</strong><br />
(waaronder ongevall<strong>en</strong>) <strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong>.<br />
Ongeveer 5,6% van de overled<strong>en</strong> autochtoon Nederlandse kinder<strong>en</strong> is overled<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> (mogelijk)<br />
erfelijke aando<strong>en</strong>ing (19 van de 337 kinder<strong>en</strong>). Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
significant verhoogde kans op sterfte aan erfelijke aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: 16 van de<br />
55 Marokkaanse (29%) <strong>en</strong> 11 van de 55 Turkse kinder<strong>en</strong> (20%) overleed aan (mogelijk) erfelijke<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Van deze erfelijke aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> was 40-50% autosomaal recessief. Van die laatste<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> is bek<strong>en</strong>d dat ze vaker vóórkom<strong>en</strong> in consanguïne huwelijk<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> huwelijk<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> bloedverwant<strong>en</strong> (Schulp<strong>en</strong> et al., 2006). Bij hoeveel van deze kinder<strong>en</strong> sprake was van<br />
bloedverwantschap tuss<strong>en</strong> hun ouders is niet beschrev<strong>en</strong> (zie ook paragraaf 3.5).<br />
Landelijk gemiddelde<br />
(CBS)<br />
Totaal in deze studie<br />
Autochtoon<br />
Nederlands<br />
Overig westers<br />
Marokkaans<br />
Turks<br />
Surinaams/Antilliaans<br />
Overig niet-westers<br />
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2<br />
per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Figuur 3: Sterfte naar etniciteit bij 592 nul- tot twee-jarig<strong>en</strong> in de vier grote sted<strong>en</strong> in de periode<br />
1995-1997 (Schulp<strong>en</strong> et al., 2006)<br />
RIVM Rapport 270032004 17
2.5 Moedersterfte<br />
Vanaf midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig schommelt de moedersterfte tuss<strong>en</strong> de 10 <strong>en</strong> 25 per jaar. In 1999-2002<br />
bedroeg de moedersterfte 11 per 100.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> (Schutte et al., 2005).<br />
De gegev<strong>en</strong>s van de Commissie Maternale sterfte van de NVOG ton<strong>en</strong> voor allochtone vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
verhoogd risico op moedersterfte. Terwijl 22-24% van alle zwanger<strong>en</strong> van allochtone afkomst was<br />
(CBS-Statline), was 30% van de overled<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in de periode 1999-2002 van allochtone afkomst.<br />
Tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> bestaan grote verschill<strong>en</strong> in moedersterfte, met e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d<br />
verhoogd risico voor vrouw<strong>en</strong> uit Suriname <strong>en</strong> de Nederlandse Antill<strong>en</strong> (Schutte et al., 2005) (zie<br />
Figuur 4).<br />
(Pre-)eclampsie, e<strong>en</strong> ernstige hypert<strong>en</strong>sieve aando<strong>en</strong>ing die veroorzaakt wordt door de <strong>zwangerschap</strong>,<br />
is de belangrijkste oorzaak van maternale sterfte. Bij e<strong>en</strong> nadere analyse van de veerti<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die in<br />
1999-2000 zijn overled<strong>en</strong> aan de gevolg<strong>en</strong> van ernstige (pre)eclampsie blek<strong>en</strong> zes van h<strong>en</strong> van<br />
niet-westerse afkomst te zijn. Mede door deze uitkomst is de LEMMoN-studie (zie paragraaf 3.3)<br />
opgezet (Briët et al., 2005).<br />
Alle vrouw<strong>en</strong> in NL<br />
Nederlands + ander<br />
Europees<br />
Surinaams/Antilliaans<br />
Mediterraan<br />
Overig niet-westers<br />
0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />
Figuur 4: Aantal maternale sterftes naar bevolkingsgroep, per 100.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> in de periode<br />
1999-2002 (Schutte et al., 2005)<br />
2.6 Wieg<strong>en</strong>dood<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig steeg in Nederland de sterfte aan wieg<strong>en</strong>dood (Van Velz<strong>en</strong>-Mol et al., 1997). Sinds<br />
het bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> van de relatie met buikligging wordt in Nederland geadviseerd om pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zuigeling<strong>en</strong> niet meer op hun buik, maar op de rug te legg<strong>en</strong>. Sindsdi<strong>en</strong> (1987) is het aantal gevall<strong>en</strong><br />
van wieg<strong>en</strong>dood in Nederland snel gedaald. Begin jar<strong>en</strong> ’90 werd<strong>en</strong> meer risicofactor<strong>en</strong> ontdekt <strong>en</strong> de<br />
adviez<strong>en</strong> daarop aangepast. Dit leidde opnieuw tot minder overlijd<strong>en</strong> aan wieg<strong>en</strong>dood (De Jonge <strong>en</strong><br />
Hoog<strong>en</strong>boezem, 2005). Sinds midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> ’90 is deze sterfte op e<strong>en</strong> laag niveau, in 2005 overled<strong>en</strong><br />
neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van jonger dan één jaar aan wieg<strong>en</strong>dood (9 per 100.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
(CBS-Statline).<br />
18 RIVM Rapport 270032004
Kinder<strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s ouders beid<strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet-westerse afkomst hebb<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> 50% meer kans op<br />
wieg<strong>en</strong>dood dan andere kinder<strong>en</strong> (odds ratio 1,5; 95% betrouwbaarheidsinterval 1,0-2,0). Dit geldt met<br />
name voor kinder<strong>en</strong> uit Antilliaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Turkse gezinn<strong>en</strong>. De Landelijke Werkgroep<br />
Wieg<strong>en</strong>dood van de NVK heeft in haar laatste rapportage gesuggereerd dat deze verschill<strong>en</strong> mogelijk te<br />
mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong> in bek<strong>en</strong>dheid met risicofactor<strong>en</strong> zoals passief rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> het belang van<br />
e<strong>en</strong> veilige slaaphouding, zonder kuss<strong>en</strong>s of dekbedd<strong>en</strong> (De Jonge <strong>en</strong> Hoog<strong>en</strong>boezem, 2005) (zie ook<br />
paragraaf 4.1.5).<br />
Het bestaan van de verschill<strong>en</strong> in wieg<strong>en</strong>dood bij de verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> is al eerder<br />
aangetoond. Omdat de definities voor etniciteit tuss<strong>en</strong>door zijn veranderd zijn de resultat<strong>en</strong> uit deze<br />
verschill<strong>en</strong>de periodes echter moeilijk vergelijkbaar. Tr<strong>en</strong>ds in de verschill<strong>en</strong> in wieg<strong>en</strong>dood tuss<strong>en</strong><br />
autochtone <strong>en</strong> allochtone kinder<strong>en</strong> zijn daarom niet te gev<strong>en</strong> (De Jonge <strong>en</strong> Hoog<strong>en</strong>boezem, 2005).<br />
RIVM Rapport 270032004 19
20 RIVM Rapport 270032004
3 Risicofactor<strong>en</strong> voor sterfte rond de geboorte<br />
Van e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong> is bek<strong>en</strong>d dat zij e<strong>en</strong> ongunstige invloed hebb<strong>en</strong> op sterfte rond de<br />
geboorte. In dit hoofdstuk wordt beschrev<strong>en</strong> wat bek<strong>en</strong>d is over het vóórkom<strong>en</strong> van risicofactor<strong>en</strong> bij<br />
verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe groot de onderlinge verschill<strong>en</strong> zijn.<br />
De meeste onderzoek<strong>en</strong> die hieronder beschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, gaan in op verschill<strong>en</strong> in sterfte <strong>en</strong><br />
risicofactor<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de autochtone <strong>en</strong> de ‘klassieke’ herkomstgroepering<strong>en</strong> (Turk<strong>en</strong>, Marokkan<strong>en</strong>,<br />
Surinamers <strong>en</strong> Antillian<strong>en</strong>/Aruban<strong>en</strong>). Soms wordt onderscheid gemaakt naar eerste <strong>en</strong> tweede<br />
g<strong>en</strong>eratie. Over het vóórkom<strong>en</strong> van risicofactor<strong>en</strong> onder subgroep<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> deze herkomstgroepering<strong>en</strong><br />
of onder allochton<strong>en</strong> uit de kleinere herkomstgroepering<strong>en</strong> is vaak minder bek<strong>en</strong>d.<br />
3.1 Risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte<br />
Risicofactor<strong>en</strong> zijn te onderscheid<strong>en</strong> naar moederlijke <strong>en</strong> kinderlijke factor<strong>en</strong>. Jongere <strong>en</strong> oudere<br />
leeftijd van de moeder, alle<strong>en</strong>staand ouderschap, sociaaleconomische status, l<strong>en</strong>gte, etnische herkomst<br />
<strong>en</strong> gebruik van tabak <strong>en</strong> alcohol van de moeder kunn<strong>en</strong> de kans op perinatale sterfte verhog<strong>en</strong>. Van de<br />
kinderlijke factor<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> vroeggeboorte of de geboorte van e<strong>en</strong> te klein kind, meerling<strong>zwangerschap</strong>,<br />
mannelijk geslacht van het kind, e<strong>en</strong> bijzondere ligging van het kind <strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> vaker<br />
tot perinatale sterfte (Richardus et al., 1998). Naar het mer<strong>en</strong>deel van deze risicofactor<strong>en</strong> is onderzoek<br />
gedaan of wordt dit binn<strong>en</strong>kort afgerond.<br />
Aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die al bestond<strong>en</strong> (zoals chronische ziekt<strong>en</strong>), bijzonderhed<strong>en</strong> in de verloskundige<br />
voorgeschied<strong>en</strong>is (zoals complicaties tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> eerdere <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> bevalling) of e<strong>en</strong><br />
<strong>zwangerschap</strong> na e<strong>en</strong> vruchtbaarheidsbehandeling verhog<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het risico op perinatale sterfte<br />
(Richardus et al., 1998). Informatie over deze risicofactor<strong>en</strong> is (nog) niet af te leid<strong>en</strong> uit de perinatale<br />
registraties. Voor zover bek<strong>en</strong>d zijn er nog ge<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> gedaan naar het vóórkom<strong>en</strong> van deze<br />
risicofactor<strong>en</strong> onder verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong>. Daarom word<strong>en</strong> deze risicofactor<strong>en</strong> niet verder besprok<strong>en</strong>.<br />
Risicofactor<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> met elkaar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> of elkaar versterk<strong>en</strong>: zwanger<strong>en</strong> die rok<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> én<br />
meer kans op e<strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong> kind én meer kans op e<strong>en</strong> te vroeg gebor<strong>en</strong> kind, wat opnieuw e<strong>en</strong><br />
risicofactor is voor sterfte. E<strong>en</strong> ander voorbeeld is vroeggeboorte bij ti<strong>en</strong>ermoeders:<br />
ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaker voor bij allochtone vrouw<strong>en</strong>. Zowel de jonge leeftijd als de<br />
etniciteit vergroot de kans op vroeggeboorte <strong>en</strong> perinatale sterfte.<br />
Zowel binn<strong>en</strong> de G<strong>en</strong>eration R-studie als de ABCD-studie wordt nader onderzoek gedaan naar de<br />
sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> etniciteit.<br />
RIVM Rapport 270032004 21
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Gebruikmak<strong>en</strong>d van gegev<strong>en</strong>s uit de perinatale registratie van de PRN wordt in het AMC onderzoek<br />
gedaan naar tr<strong>en</strong>ds in risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte. In dit onderzoek, waarvoor gegev<strong>en</strong>s<br />
word<strong>en</strong> gebruikt uit de periode 2000-2004, wordt onderscheid gemaakt naar tr<strong>en</strong>ds bij Kaukasische<br />
vrouw<strong>en</strong> (Nederlands <strong>en</strong> ander Europees) <strong>en</strong> bij niet-Kaukasische vrouw<strong>en</strong> (Mediterraan, Creools,<br />
Hindoestaans, Aziatisch <strong>en</strong> overig).<br />
(persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie Ravelli).<br />
3.1.1 Sociaaleconomische status<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage sociaaleconomische status (SES), gemet<strong>en</strong> naar opleiding, inkom<strong>en</strong> of<br />
beroepsniveau, hebb<strong>en</strong> gemiddeld e<strong>en</strong> slechtere gezondheid dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hogere SES. De<br />
minder goede gezondheid hangt voor e<strong>en</strong> deel sam<strong>en</strong> met het vaker vóórkom<strong>en</strong> van<br />
gezondheidsrisico’s zoals minder gunstige woon- <strong>en</strong> werkomstandighed<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ongezondere<br />
lev<strong>en</strong>sstijl, minder (kwalitatief goede) <strong>zorg</strong> <strong>en</strong>/of ongunstige biologische of g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong>. Vaak<br />
gaat het om e<strong>en</strong> combinatie van e<strong>en</strong> aantal van deze factor<strong>en</strong>.<br />
Deze mechanism<strong>en</strong> voor de slechtere gezondheidsuitkomst<strong>en</strong> bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage SES gaan<br />
grot<strong>en</strong>deels ook op voor de grootste groep<strong>en</strong> niet-westerse allochton<strong>en</strong>. Omdat e<strong>en</strong> groot deel van de<br />
niet-westers allochton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> laag inkom<strong>en</strong> heeft, overlapp<strong>en</strong> deze groep<strong>en</strong> elkaar deels (De Hollander<br />
et al., 2006).<br />
De resultat<strong>en</strong> uit Nederlandse studies naar de relatie tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds lage SES <strong>en</strong> anderzijds etniciteit<br />
<strong>en</strong> perinatale sterfte zijn (nog) niet e<strong>en</strong>duidig. Dit komt door de complexe sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> SES,<br />
factor<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met de SES <strong>en</strong> sociaal-culturele <strong>en</strong> leefstijlfactor<strong>en</strong> van de herkomstgroep.<br />
Sommige aspect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> negatieve, ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve invloed op de gezondheid. E<strong>en</strong><br />
voorbeeld: ongeacht hun sociaaleconomische klasse gebruikt de gemiddelde Marokkaanse vrouw e<strong>en</strong><br />
mediterraan voedingspatroon <strong>en</strong> rookt zij weinig (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004).<br />
E<strong>en</strong> tweede red<strong>en</strong> is dat er vaak onvoldo<strong>en</strong>de informatie is over leefstijl, culturele achtergrond <strong>en</strong><br />
sociaaleconomische status. Verder word<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de definities gebruikt voor de<br />
herkomstgroep<strong>en</strong> waardoor resultat<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de studies onderling moeilijk vergelijkbaar zijn<br />
(zie Bijlage 4).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Het G<strong>en</strong>eration R-onderzoek in Rotterdam <strong>en</strong> de ABCD-studie in Amsterdam (zie Bijlage 3) richt<strong>en</strong><br />
zich onder andere op de vraag waarom de perinatale gezondheid van allochtone moeders <strong>en</strong> hun<br />
kinder<strong>en</strong> minder goed is dan van autochtone moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>. Om ev<strong>en</strong>tuele verschill<strong>en</strong> in de<br />
gezondheid <strong>en</strong> ontwikkeling van kinder<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> is in beide onderzoek<strong>en</strong> gevraagd naar de<br />
achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de zwanger<strong>en</strong>. Er wordt onder andere gevraagd naar leefstijlfactor<strong>en</strong>,<br />
waaronder rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholgebruik, sociaaleconomische status, etniciteit, woonomstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>zorg</strong>gebruik.<br />
(bronn<strong>en</strong>: www.g<strong>en</strong>erationr.<strong>nl</strong>, www.abcd-study.<strong>nl</strong>)<br />
22 RIVM Rapport 270032004
Troe et al. hebb<strong>en</strong> in hun onderzoek naar zuigeling<strong>en</strong>sterfte onder bijna 1,2 miljo<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> lage SES e<strong>en</strong> relatief grote bijdrage levert aan de hogere zuigeling<strong>en</strong>sterfte onder<br />
allochtone kinder<strong>en</strong> (Troe et al., 2006) (zie verder paragraaf 3.2).<br />
3.1.2 Ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong><br />
Dal<strong>en</strong>d aantal ti<strong>en</strong>ermoeders<br />
Vrouw<strong>en</strong> die op het mom<strong>en</strong>t van de geboorte van het kind jonger zijn dan 20 jaar (ti<strong>en</strong>ermoeders),<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere kans op ongunstige uitkomst<strong>en</strong> bij hun kind zoals vroeggeboorte, laag<br />
geboortegewicht <strong>en</strong> perinatale sterfte (Buit<strong>en</strong>dijk et al., 1993; Van Enk et al., 1999). 5 Dit heeft<br />
waarschij<strong>nl</strong>ijk niet zozeer te mak<strong>en</strong> met fysiologische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, maar met hun ongunstige<br />
sociaaleconomische positie, het gebrek aan sociale steun, afwezigheid van e<strong>en</strong> vaste partner <strong>en</strong> het<br />
vaker vóórkom<strong>en</strong> van seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (Van Enk et al., 1999).<br />
In vergelijking met het buit<strong>en</strong>land kom<strong>en</strong> in Nederland weinig ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> voor. Mogelijk<br />
wordt dit veroorzaakt door het op<strong>en</strong> seksuele klimaat, met e<strong>en</strong> pragmatische houding.Hierdoor krijg<strong>en</strong><br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> seksuele voorlichting <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zij beschikk<strong>en</strong> over anticonceptiemiddel<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast bestaat ook voor jonger<strong>en</strong> de mogelijkheid abortus uit te lat<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> (Garss<strong>en</strong>, 2004).<br />
Het aantal ti<strong>en</strong>ermoeders neemt sinds 2001 zowel in absolute als relatieve zin af. In 2005 hadd<strong>en</strong> 2.795<br />
pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder die jonger was dan 20 jaar (1,5 % van alle geboortes), in 2001 was dit 1,8%<br />
(CBS-Statline). De daling van het aantal ti<strong>en</strong>ermoeders vond vooral plaats bij meisjes van 17 jaar <strong>en</strong><br />
jonger.<br />
Onder allochtone vrouw<strong>en</strong> 6 daalt het aantal ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> sneller dan onder autochtone<br />
vrouw<strong>en</strong>. Het aantal nieuwe autochtone ti<strong>en</strong>ermoeders bleef gelijk (1.484). Het aantal niet-westerse<br />
ti<strong>en</strong>ermoeders daalde van 1.736 (2001) naar 1.059 (2005), met slechts e<strong>en</strong> kleine daling onder<br />
Antillian<strong>en</strong>/Aruban<strong>en</strong>. De vruchtbaarheidscijfers (het aantal geboort<strong>en</strong> per 1.000 vrouw<strong>en</strong>) verton<strong>en</strong><br />
vergelijkbare tr<strong>en</strong>ds: deze daalde bij allochtone vrouw<strong>en</strong> jonger dan 20 jaar met 8% <strong>en</strong> steeg bij<br />
autochtone meisjes met 5% (Garss<strong>en</strong>, 2006).<br />
In 2001 kwam<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>ermoeders ruim zes keer vaker voor bij allochtone vrouw<strong>en</strong> dan bij autochtone<br />
vrouw<strong>en</strong>. In 2004 was dit teruggelop<strong>en</strong> tot 4,5 keer zo vaak (Garss<strong>en</strong>, 2005).<br />
Verdeeld naar verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> relatief vaak voor onder<br />
Antilliaanse/Arubaanse vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> in mindere mate onder Surinaamse vrouw<strong>en</strong> (zie Figuur 5). Zij zijn<br />
voor het mer<strong>en</strong>deel alle<strong>en</strong>staand. Ook Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> zijn relatief vaak zwanger op<br />
jonge leeftijd. In deze groep ligt de leeftijd gemiddeld hoger (19 jaar) <strong>en</strong> zij zijn overweg<strong>en</strong>d gehuwd<br />
(Garss<strong>en</strong>, 2006).<br />
5<br />
Ti<strong>en</strong>ermoeders hebb<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> minder kans op e<strong>en</strong> kunstverlossing.<br />
6<br />
<strong>Etniciteit</strong> naar geboorteland, volg<strong>en</strong>s de CBS-definitie (zie Bijlage 4).<br />
RIVM Rapport 270032004 23
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
2001 2002 2003 2004 2005<br />
NL-totaal<br />
Marokko<br />
Ned. Antill<strong>en</strong> <strong>en</strong> Aruba<br />
Autochtoon<br />
Turkije<br />
Suriname<br />
Figuur 5: Aantal geboort<strong>en</strong> per 1.000 meisjes van 15–19 jaar, naar herkomst, in de periode 2001-2005<br />
(Garss<strong>en</strong>, 2006)<br />
Onder de tweede g<strong>en</strong>eratie neemt voor e<strong>en</strong> aantal bevolkingsgroep<strong>en</strong> het aantal ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong><br />
af. De kans op e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong> is voor Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> van de tweede<br />
g<strong>en</strong>eratie maar iets hoger dan voor hun Nederlandse leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> (Stuart et al., 2002; Garss<strong>en</strong>,<br />
2006).<br />
Minder <strong>zwangerschap</strong>safbreking<strong>en</strong> onder 15 tot 19-jarig<strong>en</strong><br />
In 2005 is het abortuscijfer bij vrouw<strong>en</strong> van 15-44 jaar (opnieuw) gedaald van 8,7 per 1.000 in 2004<br />
naar 8,6 in 2005. Het abortuscijfer van meisjes in de leeftijd van 15-19 jaar is gedaald van 8,2 per 1.000<br />
in 2004 naar 7,8 in 2005. Het absolute aantal <strong>zwangerschap</strong>safbreking<strong>en</strong> is ook gedaald, van 3.782 in<br />
2004 naar 3.700 in 2005.<br />
Het aandeel Surinaamse, Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse <strong>en</strong> autochtone 7 meisjes onder abortuscliënt<strong>en</strong> van 15<br />
tot 19 jaar is gesteg<strong>en</strong>, het Antilliaanse/Arubaanse meisjes <strong>en</strong> meisjes uit overige land<strong>en</strong> is gedaald<br />
(Wijs<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Lee, 2006a). 8<br />
7<br />
<strong>Etniciteit</strong> naar geboorteland, volg<strong>en</strong>s de CBS-definitie (zie Bijlage 4).<br />
8 Het aandeel autochtone vrouw<strong>en</strong> onder alle abortuscliënt<strong>en</strong> van alle leeftijd<strong>en</strong>, is iets gedaald t<strong>en</strong> opzichte van 2004 (van<br />
41,7% naar 40,9%).<br />
24 RIVM Rapport 270032004
Verandering<strong>en</strong> in ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong><br />
Het aantal ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> is de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gedaald. Ook het absolute aantal ti<strong>en</strong>ers dat e<strong>en</strong><br />
<strong>zwangerschap</strong> laat afbrek<strong>en</strong> is gedaald. De abortusratio stijgt wel: in 2005 koos 65% van de meisjes<br />
van 15-19 jaar die zwanger werd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> abortus <strong>en</strong> 35% voor moederschap. In 2000 ging het om<br />
respectievelijk 60% abortus <strong>en</strong> 40% moederschap.<br />
Binn<strong>en</strong> de groep ti<strong>en</strong>ers vall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar verschuiving<strong>en</strong> op. Bij Antilliaanse/Arubaanse meisjes, met<br />
relatief veel ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> <strong>en</strong> abortus in deze leeftijdsgroep, zijn beide gedaald. Dit neemt<br />
niet weg dat het abortuscijfer <strong>en</strong> de abortusratio onder Antilliaanse/Arubaanse 9 meisjes nog steeds<br />
relatief hoog zijn (respectievelijk 36 per 1.000 <strong>en</strong> 64 per 100 zwangere ti<strong>en</strong>ers). Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse meisjes kiez<strong>en</strong> vaker dan voorhe<strong>en</strong> voor abortus <strong>en</strong> minder voor moederschap: bij Turkse<br />
meisjes is de abortusratio gesteg<strong>en</strong> van 44 naar 53%, bij Marokkaanse van 59 naar 67%. Bij autochtone<br />
meisjes is de abortusratio gedaald van 59,2% naar 58,3% (Wijs<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Lee, 2006a).<br />
Achtergrond<strong>en</strong> bij ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> onder allochtone meisjes<br />
In opdracht van het ministerie van VWS heeft de Rutgers Nisso Stichting onder allochtone meisjes<br />
onderzoek gedaan naar de achtergrond<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>. Dit onderzoek is e<strong>en</strong> vervolg op<br />
e<strong>en</strong> eerder onderzoek onder ti<strong>en</strong>ermoeders <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>erabortuscliëntes. Uit interviews concludeerd<strong>en</strong> de<br />
onderzoekers dat <strong>zwangerschap</strong> op jonge leeftijd beïnvloed werd door gebrek aan regie <strong>en</strong> controle<br />
over het eig<strong>en</strong> (seks)lev<strong>en</strong>, wat sam<strong>en</strong>hing met gebrek aan richting in het lev<strong>en</strong> over de langere termijn,<br />
gebrek aan adequate seksuele voorlichting <strong>en</strong> traditionele seksopvatting<strong>en</strong> (Van Berlo et al., 2005).<br />
In het eerste onderzoek war<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de allochtone meisjes bereikt om conclusies te kunn<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong><br />
voor deze groep. Uit het vervolgonderzoek blijkt e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> de kans op e<strong>en</strong><br />
ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong> onder allochtone meid<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, vooral het gebrek aan op<strong>en</strong>heid <strong>en</strong><br />
acceptatie van seksualiteit door ouders; het gemis aan seksuele voorlichting; cultureel bepaalde<br />
vooroordel<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van pil <strong>en</strong> condooms; de betek<strong>en</strong>is van moederschap <strong>en</strong> vaderschap; <strong>en</strong> de<br />
ongelijkwaardige relaties met hun partners. Allochtone ti<strong>en</strong>ers zijn onvoldo<strong>en</strong>de toegerust om<br />
ongew<strong>en</strong>ste (ti<strong>en</strong>er)<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
De onderzoekers sluit<strong>en</strong> hun rapportage af met e<strong>en</strong> aantal aanbeveling<strong>en</strong> voor onderzoek, beleid,<br />
ondersteuning, voorlichting <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie (Wijs<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van Lee, 2006b). E<strong>en</strong> deel daarvan is uitgewerkt<br />
in project<strong>en</strong> of sluit aan bij bestaande project<strong>en</strong> (zie paragraaf 4.2).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Binn<strong>en</strong> de ABCD-studie (zie Bijlage 3) wordt onderzoek gedaan naar de geboorte-uitkomst<strong>en</strong> van<br />
ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar de rol van psychosociale problem<strong>en</strong> bij ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>)<br />
9<br />
<strong>Etniciteit</strong> naar geboorteland, volg<strong>en</strong>s de CBS-definitie (zie Bijlage 4).<br />
RIVM Rapport 270032004 25
Alle<strong>en</strong>staand ouderschap<br />
Onderzoek uit Amerika <strong>en</strong> België laat zi<strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> van alle<strong>en</strong>staande vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hogere kans<br />
hebb<strong>en</strong> op perinatale sterfte (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004). Dit is ook voor Nederland aangetoond<br />
(Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001).<br />
Het alle<strong>en</strong>staand moederschap verklaart e<strong>en</strong> deel van het perinatale sterfteverschil onder kinder<strong>en</strong> van<br />
ti<strong>en</strong>ermoeders. Perinatale sterfte komt vaker voor bij de voor het mer<strong>en</strong>deel ongehuwde, alle<strong>en</strong>staande<br />
Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse ti<strong>en</strong>ermoeders dan bij de gehuwde Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ti<strong>en</strong>ermoeders<br />
(Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001). Ruim 90% van de Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse ti<strong>en</strong>ermoeders is<br />
ongehuwd t<strong>en</strong> tijde van de geboorte. Ongeveer driekwart van de Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ti<strong>en</strong>ermoeders<br />
van de eerste g<strong>en</strong>eratie is getrouwd. Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ti<strong>en</strong>ermoeders van de tweede g<strong>en</strong>eratie<br />
zijn echter vaker ongehuwd op het mom<strong>en</strong>t van geboorte (Garss<strong>en</strong>, 2004).<br />
3.1.3 Laag geboortegewicht<br />
E<strong>en</strong> laag geboortegewicht kan veroorzaakt word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> korte <strong>zwangerschap</strong>sduur, door<br />
groeivertraging tijd<strong>en</strong>s de pr<strong>en</strong>atale periode of door e<strong>en</strong> combinatie van beide. Marokkaanse kinder<strong>en</strong> 10<br />
zijn gemiddeld iets zwaarder zijn dan Nederlandse kinder<strong>en</strong>. De geboortegewicht<strong>en</strong> bij Surinaamse<br />
kinder<strong>en</strong> zijn gemiddeld lager dan bij de van oorsprong Nederlandse kinder<strong>en</strong>. Zowel groeivertraging<br />
als vroeggeboorte komt bij h<strong>en</strong> vaker voor. Ook Turkse kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaker te vroeg gebor<strong>en</strong>, maar<br />
hebb<strong>en</strong> gemiddeld minder vaak groeivertraging dan Nederlandse kinder<strong>en</strong>. Deze verschill<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />
bestaan na correctie voor leeftijd <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gte van de moeder, geslacht <strong>en</strong> rangnummer van het kind <strong>en</strong><br />
sociaaleconomische omstandighed<strong>en</strong>. Mogelijk zijn de sterfteverschill<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> door culturele<br />
verschill<strong>en</strong>, zoals eetgewoontes, alcoholgebruik, stress of rookgedrag (Van der Wal, 2000).<br />
Uit de G<strong>en</strong>eration R-studie (zie Bijlage 3) onder laagrisico<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> blijkt dat er etnische<br />
verschill<strong>en</strong> in foetale groei bestaat. Het geschatte foetale gewicht van nog ongebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van<br />
Turkse, Kaapverdiaanse, Surinaams-Creoolse <strong>en</strong> Surinaams-Hindoestaanse 11 afkomst was over het<br />
algeme<strong>en</strong> lager dan bij ongebor<strong>en</strong><strong>en</strong> van autochtone Nederlandse vrouw<strong>en</strong> (Drooger et al., 2005).<br />
Vrouw<strong>en</strong> die voor de eerste keer in verwachting war<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> de lichtste kinder<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> hoger geboortegewicht dan meisjes. Het geboortegewicht nam toe met de leeftijd, l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong><br />
gewicht van de moeder.<br />
Na correctie voor deze moederlijke <strong>en</strong> kinderlijke factor<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in geschat foetaal<br />
gewicht tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong> kleiner. Bij de Turkse kinder<strong>en</strong> kon het lagere<br />
geschatte foetaal gewicht verklaard word<strong>en</strong> door deze factor<strong>en</strong>. Bij de andere groep<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> de<br />
verschill<strong>en</strong> – ook na correctie – bestaan. Ze word<strong>en</strong> mogelijk veroorzaakt door verschill<strong>en</strong> in<br />
socio-economische status, in voedingsgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> -deficiënties, in rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> in g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong><br />
omgevingsfactor<strong>en</strong> (Drooger et al., 2005).<br />
De onderzoekers do<strong>en</strong> de aanbeveling nader onderzoek te do<strong>en</strong> naar omgevingsfactor<strong>en</strong> die deels<br />
beïnvloed kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> voorlichting. Vanwege de aanwijzing<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de<br />
etnische groep<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d optimaal gewicht hebb<strong>en</strong> (Graafmans et al., 2002) do<strong>en</strong> zij verder de<br />
aanbeveling om - rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong>d met maternale <strong>en</strong> foetale factor<strong>en</strong> - individuele groeicurv<strong>en</strong> te<br />
ontwikkel<strong>en</strong> (Drooger et al., 2005).<br />
10 <strong>Etniciteit</strong> gedefinieerd als geboorteland moeder.<br />
11 <strong>Etniciteit</strong> naar geboorteland, volg<strong>en</strong>s de CBS-definitie (zie Bijlage 4).<br />
26 RIVM Rapport 270032004
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Ook de resultat<strong>en</strong> uit het ABCD-onderzoek (zie Bijlage 3) lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> van Nederlandse<br />
ouders gemiddeld e<strong>en</strong> hoger geboortegewicht hebb<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> van niet-westerse ouders.<br />
Surinaamse kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het laagste gewicht. Na correctie voor moederlijke <strong>en</strong> kinderlijke factor<strong>en</strong><br />
is het geboortegewicht van kinder<strong>en</strong> van Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> verglijkbaar met dat van<br />
kinder<strong>en</strong> van Nederlandse vrouw<strong>en</strong>. Kinder<strong>en</strong> van (eerste g<strong>en</strong>eratie) Antilliaanse, Ghanese <strong>en</strong> (eerste <strong>en</strong><br />
tweede g<strong>en</strong>eratie) Surinaamse vrouw<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> - ook na correctie - lichter. De onderzoekers vermoed<strong>en</strong><br />
dat dit lagere geboortegewicht veroorzaakt wordt door verschill<strong>en</strong> in vóórkom<strong>en</strong> van diabetes,<br />
hypert<strong>en</strong>sie, voedingsgedrag, stress, racisme <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etica.<br />
In de ABCD-studie zal nader onderzocht word<strong>en</strong> of er e<strong>en</strong> relatie bestaat tuss<strong>en</strong> etnische verschill<strong>en</strong> in<br />
geboortegewicht <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in sterfte tuss<strong>en</strong> de etnische groep<strong>en</strong> (Goedhart et al., 2006).<br />
De eerste resultat<strong>en</strong> uit het G<strong>en</strong>eration R-onderzoek ton<strong>en</strong> aan het lagere geboortegewicht van Turkse<br />
kinder<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels te verklar<strong>en</strong> is door g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong>, namelijk de (kleinere) lichaamsl<strong>en</strong>gte van<br />
de moeder. Bij Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaams-Creoolse kinder<strong>en</strong> wordt het (lagere) geboortegewicht<br />
beïnvloed door de l<strong>en</strong>gte, leeftijd, opleidingsniveau <strong>en</strong> huwelijkse staat van de moeder <strong>en</strong> door de<br />
<strong>zwangerschap</strong>sduur. Bij Surinaams-Hindoestaanse kinder<strong>en</strong> speelt ook het gewicht van de moeder e<strong>en</strong><br />
rol in de verklaring van de gemiddeld lagere geboortegewicht<strong>en</strong>.<br />
Kinder<strong>en</strong> van Marokkaanse moeders hebb<strong>en</strong> gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> géén lager geboortegewicht dan<br />
autochtone kinder<strong>en</strong>.<br />
Deze resultat<strong>en</strong> suggerer<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht<strong>en</strong> vooral sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />
niet-beïnvloedbare risicofactor<strong>en</strong>, zoals l<strong>en</strong>gte van de moeder of haar huwelijkse staat. De onderzoekers<br />
gev<strong>en</strong> aan dat e<strong>en</strong> aantal andere risicofactor<strong>en</strong> zoals hypert<strong>en</strong>sieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de<br />
<strong>zwangerschap</strong>; periode tuss<strong>en</strong> twee <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>; <strong>en</strong> de l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> het rookgedrag van de vader nog<br />
niet zijn meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de analyse.<br />
Nader onderzoek naar de rol van <strong>zwangerschap</strong>sduur <strong>en</strong> sociaaldemografische factor<strong>en</strong> geeft mogelijk<br />
inzicht in het waarom van de verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht.<br />
(bron: G<strong>en</strong>eration R pres<strong>en</strong>tatie, 24 mei 2006).<br />
3.1.4 Vroeggeboort<strong>en</strong><br />
Gebruikmak<strong>en</strong>d van de LVR-cijfers uit de periode 1990-1993 constateerd<strong>en</strong> Van Enk et al. dat<br />
vroeggeboorte vaker voorkomt bij Creoolse vrouw<strong>en</strong>. 12 Onder autochtone vrouw<strong>en</strong> eindigde 0,9% van<br />
de <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vroeggeboorte bij 16-27 wek<strong>en</strong>. Van de Creoolse vrouw<strong>en</strong> beviel 2,7% bij<br />
deze <strong>zwangerschap</strong>sduur. Vroeggeboorte kwam ook Hindoestaanse vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> uit de groep<br />
‘overig’ significant vaker voor. Dit verhoogde risico op vroeggeboorte verklaarde de hogere sterfte<br />
onder Creoolse <strong>en</strong> Hindoestaanse vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van de verhoogde sterfte onder de groep<br />
‘overig’(Van Enk et al., 1998). Bij Creoolse vrouw<strong>en</strong> van 15 tot 19 jaar eindigde ongeveer één op de<br />
zev<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vroeggeboorte (Van Enk et al., 1999).<br />
12<br />
In de LVR word<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> categorieën van etniciteit gebruikt: Nederlands, Mediterraan, ander Europees, Creools,<br />
Hindoestaans, Aziatisch, overig (zie Bijlage 4).<br />
RIVM Rapport 270032004 27
Waarschij<strong>nl</strong>ijk wordt het frequ<strong>en</strong>ter vóórkom<strong>en</strong> van vroeggeboorte onder Creoolse vrouw<strong>en</strong><br />
veroorzaakt door de hogere preval<strong>en</strong>tie van seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in deze groep. Nader<br />
onderzoek is nodig (Van Enk et al., 1999).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Uit e<strong>en</strong> eerste analyse uit het ABCD-onderzoek (zie Bijlage 3) blijkt dat gemiddeld 4% van de<br />
Nederlandse, Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> voor de 37e <strong>zwangerschap</strong>sweek beviel. Het perc<strong>en</strong>tage<br />
vroeggeboortes was hoger bij Surinaamse, Antilliaanse <strong>en</strong> met name Ghanese vrouw<strong>en</strong> (12%).<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>)<br />
De eerste gegev<strong>en</strong>s van de G<strong>en</strong>eration R-studie gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijkbaar beeld: Antilliaanse, Surinaamse<br />
(Creools <strong>en</strong> Hindoestaanse) <strong>en</strong> Kaapverdiaanse vrouw<strong>en</strong> bevall<strong>en</strong> vaker voor de 37e<br />
<strong>zwangerschap</strong>sweek (6-8% vroeggeboortes) dan Nederlandse (5%) of Turkse vrouw<strong>en</strong> (iets meer dan<br />
5%). Opvall<strong>en</strong>d is dat Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> minder vaak voor de 37e <strong>zwangerschap</strong>sweek bevall<strong>en</strong><br />
(bijna 3%).<br />
(bron: G<strong>en</strong>eration R pres<strong>en</strong>tatie door Troe, 24 mei 2006)<br />
3.1.5 Rok<strong>en</strong><br />
Rok<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> verhoogt de kans op loslating van de plac<strong>en</strong>ta, miskraam,<br />
groeivertraging, vroeggeboorte <strong>en</strong> perinatale sterfte. Dit geldt óók voor weinig rok<strong>en</strong> (bijvoorbeeld na<br />
minder<strong>en</strong> met rok<strong>en</strong>) <strong>en</strong> voor passief rok<strong>en</strong>. Rok<strong>en</strong> verhoogt de kans op wieg<strong>en</strong>dood twee tot drie keer.<br />
In 1997/98 is in Amsterdam onderzoek gedaan naar leefstijl- <strong>en</strong> ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> die van invloed<br />
zijn op de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood (zie ook paragraaf 2.6) (Van der Wal et al., 1999).<br />
In dit onderzoek werd onder meer gevraagd naar het rookgedrag. Tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> rookte<br />
15,1% van de (1.448) geïnterviewde vrouw<strong>en</strong>. Laagopgeleide vrouw<strong>en</strong> rookt<strong>en</strong> vaker dan<br />
hoogopgeleide vrouw<strong>en</strong>. Er was weinig verschil tuss<strong>en</strong> Turkse <strong>en</strong> Nederlandse vrouw<strong>en</strong><br />
(respectievelijk 18,5% <strong>en</strong> 21,6%); na correctie voor leeftijd <strong>en</strong> opleiding rookt<strong>en</strong> Turkse vrouw<strong>en</strong><br />
minder vaak dan Nederlandse vrouw<strong>en</strong>. Slechts 0,4% van de Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> rookte (Van der<br />
Wal et al., 1999).<br />
In de ABCD-studie (zie Bijlage 3) is zwanger<strong>en</strong> gevraagd naar hun rookgedrag vóór <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de<br />
<strong>zwangerschap</strong>. Driekwart van de zwanger<strong>en</strong> geeft aan vóór of tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> niet gerookt te<br />
hebb<strong>en</strong>. 15% van de vrouw<strong>en</strong> is tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> gestopt met rok<strong>en</strong>. De overige 10% rookt ook<br />
tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong>, variër<strong>en</strong>d van minder dan één sigaret per dag (3%) tot meer dan zes per dag<br />
(3%). Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> het minst vaak (3%), van de Surinaamse <strong>en</strong> Nederlandse zwanger<strong>en</strong><br />
rookt 11%. Turkse vrouw<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> het vaakst (20%) <strong>en</strong> zij rok<strong>en</strong> ook méér dan de andere groep<strong>en</strong>: 7%<br />
van h<strong>en</strong> rookt meer dan zes sigarett<strong>en</strong> per dag (GG&GD Amsterdam, 2004).<br />
Ook in de G<strong>en</strong>eration R-studie valt op dat Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> het minst vaak rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> Turkse<br />
vrouw<strong>en</strong> het meest rok<strong>en</strong> (bron: http:///www.g<strong>en</strong>erationR.<strong>nl</strong> -> onderzoeksresultat<strong>en</strong>).<br />
28 RIVM Rapport 270032004
3.2 Risicofactor<strong>en</strong> voor zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
Troe et al. hebb<strong>en</strong> met CBS-gegev<strong>en</strong>s onderzoek gedaan naar zuigeling<strong>en</strong>sterfte in de jar<strong>en</strong> 1995-2000<br />
(Troe et al., 2006). De sterfte onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse/Arubaanse<br />
zuigeling<strong>en</strong> varieerde tuss<strong>en</strong> de 6,2 <strong>en</strong> 7,2 per duiz<strong>en</strong>d (relatief risico van 1.28 bij Turkse kinder<strong>en</strong> tot<br />
1.50 bij Antilliaanse/Arubaanse kinder<strong>en</strong>). Van de Nederlandse kinder<strong>en</strong> overled<strong>en</strong> er 4,8 per duiz<strong>en</strong>d.<br />
E<strong>en</strong> deel van de verhoogde sterfte was te verklar<strong>en</strong> door verschill<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong>, zoals<br />
de leeftijd, huwelijkse staat <strong>en</strong> het kindertal van de moeder; e<strong>en</strong> kort interval tuss<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>;<br />
<strong>en</strong> de sociaaleconomische status van de moeder. Vooral de ongunstige SES van vele allochton<strong>en</strong> droeg<br />
bij aan de sterfteverschill<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> tweede factor was de leeftijdsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
etnische groep<strong>en</strong>. Maar ook na correctie voor deze risicofactor<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> allochtone kinder<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
verhoogd risico op zuigeling<strong>en</strong>sterfte, dat varieerde van 1.16 onder Turkse kinder<strong>en</strong> tot 1.36 onder<br />
Antilliaanse/Arubaanse kinder<strong>en</strong>. Nader onderzoek levert mogelijk inzicht in de red<strong>en</strong><strong>en</strong> (causaliteit)<br />
van dit verhoogde risico <strong>en</strong> daarmee aanknopingspunt<strong>en</strong> voor de ontwikkeling van specifieke<br />
prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> (Troe et al., 2006).<br />
3.3 Risicofactor<strong>en</strong> voor moedersterfte<br />
Vrouw<strong>en</strong> van hogere leeftijd <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hoger kindertal (drie kinder<strong>en</strong> of meer) hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
grotere kans op moedersterfte. Deze twee factor<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> weliswaar nauw met elkaar sam<strong>en</strong>, maar de<br />
invloed van de leeftijd is groter dan die van het kindertal. Het dal<strong>en</strong>de kindertal draagt weliswaar bij<br />
aan e<strong>en</strong> verlaging van de moedersterfte, maar door de stijg<strong>en</strong>de moederlijke leeftijd stagneert deze<br />
daling (Schuitemaker, 1998). Andere risicofactor<strong>en</strong> zijn niet-westerse afkomst <strong>en</strong> geboortes per<br />
keizersnede (sectio caesarea). Beide zijn in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gesteg<strong>en</strong> (Schuitemaker, 1998;Visser et<br />
al., 2005).<br />
In de analyse van de moedersterfte in de jar<strong>en</strong> 1999-2000 is gekek<strong>en</strong> hoe vaak er sprake was van<br />
substandaard <strong>zorg</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> <strong>zorg</strong> die niet voldoet aan de richtlijn<strong>en</strong> of - bij afwezigheid van<br />
richtlijn<strong>en</strong> - van de gangbare <strong>zorg</strong>. Bij gemiddeld 57% van de moedersterftes was er sprake van<br />
substandaard <strong>zorg</strong>. Bij hypert<strong>en</strong>sieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, de belangrijkste doodsoorzaak, kwam<br />
substandaard <strong>zorg</strong> het vaakst voor, namelijk 89-98% (Schutte et al., 2005; Briët et al., 2005). Sterfte is<br />
mogelijk te voorkom<strong>en</strong> door tijdige herk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> behandeling van (Briët et al., 2005).<br />
Bij sterfte onder allochtone vrouw<strong>en</strong> is er vaker sprake van substandaard <strong>zorg</strong> (68%). Verbetering van<br />
de communicatie <strong>en</strong> voorlichting draagt mogelijk bij aan e<strong>en</strong> verlaging van deze verhoogde risico’s<br />
(Schutte et al., 2005).<br />
RIVM Rapport 270032004 29
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Het aantal gevall<strong>en</strong> van moedersterfte is te klein voor e<strong>en</strong> analyse van de mogelijke oorzak<strong>en</strong> van<br />
sterfteverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong>. Daarom wordt onderzoek gedaan naar ernstige complicaties 13<br />
(LEMMoN, Landelijke studie naar Etnische determinant<strong>en</strong> van Maternale Morbiditeit in Nederland).<br />
In alle 99 Nederlandse ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> met klinische verloskunde zijn gegev<strong>en</strong>s verzameld over het aantal<br />
opnames <strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor opname bij ernstige morbiditeit tijd<strong>en</strong>s <strong>zwangerschap</strong>, baring of kort na de<br />
baring (augustus 2004 tot augustus 2006). In totaal ontving de LEMMoN-studie 2.490 casus. 14 Dit<br />
br<strong>en</strong>gt de incid<strong>en</strong>tie van ernstige maternale morbiditeit in Nederland op 7,0 per 1000 bevalling<strong>en</strong>. De<br />
case fatality rate bedroeg 1,85%, ofwel 1 sterfte per 54 gevall<strong>en</strong> van ernstige maternale morbiditeit.<br />
Niet-westerse allochton<strong>en</strong>, met name vrouw<strong>en</strong> uit kleinere etnische groep<strong>en</strong> uit Afrika t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de<br />
Sahara <strong>en</strong> uit het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> significant verhoogd risico op maternale morbiditeit<br />
(Zwart et.al., 2006).<br />
Het onderzoek streeft er naar inzicht te krijg<strong>en</strong> in de verschill<strong>en</strong> in morbiditeit tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
etnische groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar ev<strong>en</strong>tuele substandaard factor<strong>en</strong> in de <strong>zorg</strong> aan vrouw<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de<br />
etnische groep<strong>en</strong>. Voor dat laatste zull<strong>en</strong> audit-bespreking<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Inmiddels hebb<strong>en</strong> de<br />
eerste bespreking<strong>en</strong> plaatsgevond<strong>en</strong> (Van Dill<strong>en</strong> et al., 2006).<br />
Bij 50 van de aangemelde vrouw<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> medisch-antropologisch vervolgonderzoek gedaan,<br />
waarbij niet-medische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> het perspectief van de vrouw op het ontstaan van de complicaties<br />
c<strong>en</strong>traal staan. Indi<strong>en</strong> nodig word<strong>en</strong> tolk<strong>en</strong> ingeschakeld.<br />
3.3.1 Kindertal<br />
E<strong>en</strong> hoger kindertal (drie kinder<strong>en</strong> of meer) is e<strong>en</strong> risicofactor voor maternale sterfte.<br />
Door het dal<strong>en</strong>d kindertal is de betek<strong>en</strong>is van deze risicofactor in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
(Schuitemaker, 1998).<br />
Net als bij de autochtone bevolking daalt het kindertal ook bij de allochtone bevolking. Gemiddeld<br />
krijg<strong>en</strong> niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> echter meer kinder<strong>en</strong> dan autochtone vrouw<strong>en</strong>. Het<br />
vruchtbaarheidscijfer (het aantal geboort<strong>en</strong> per 1.000 vrouw<strong>en</strong>) lag in de jar<strong>en</strong> 2000-2003 bij<br />
niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> ruim 40% hoger dan bij autochtone vrouw<strong>en</strong>. Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse<br />
vrouw<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> meer kinder<strong>en</strong> dan Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse vrouw<strong>en</strong>, bij wie het kindertal rond het<br />
landelijk gemiddeld van 1,7 kind per vrouw ligt (zie Figuur 6).<br />
Niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> van de tweede g<strong>en</strong>eratie krijg<strong>en</strong> inmiddels beduid<strong>en</strong>d minder<br />
kinder<strong>en</strong> dan vrouw<strong>en</strong> van de eerste g<strong>en</strong>eratie. Het kindertal van de eerste g<strong>en</strong>eratie Marokkaanse <strong>en</strong><br />
Turkse vrouw<strong>en</strong> ligt gemiddeld hoger dan bij autochtone, Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse vrouw<strong>en</strong>. Bij de<br />
tweede g<strong>en</strong>eratie Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> verschilt het gemiddeld kindertal nog maar weinig<br />
van dat van autochtone vrouw<strong>en</strong>. Vanaf dertigjarige leeftijd hebb<strong>en</strong> zij gemiddeld e<strong>en</strong> iets lager<br />
kindertal dan Nederlandse vrouw<strong>en</strong> van deze leeftijd (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nicolaas, 2006).<br />
13 Vijf duidelijk gedefinieerde categorieën: opname op de int<strong>en</strong>sive care, eclampsie/HELLP (dit zijn specifieke hypert<strong>en</strong>sieve<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>), uterusruptuur (op<strong>en</strong>scheur<strong>en</strong> van de baarmoeder), fluxus (overmatig bloedverlies) <strong>en</strong> overig.<br />
14 De LEMMoN-database is vergelek<strong>en</strong> met gegev<strong>en</strong>s uit de LVR <strong>en</strong> van de Nederlandse bloedtransfusie laboratoria voor<br />
controle op onderrapportage. Deze bedroeg 2-3% voor eclampsie <strong>en</strong> uterusruptuur <strong>en</strong> 32% voor fluxus (Zwart et al., 2006).<br />
30 RIVM Rapport 270032004
In de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia is ook het kindertal in de eerste g<strong>en</strong>eratie veranderd. Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse<br />
vrouw<strong>en</strong> van de eerste g<strong>en</strong>eratie kreg<strong>en</strong> in 2003 minder kinder<strong>en</strong> dan eerste g<strong>en</strong>eratie Marokkan<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Turk<strong>en</strong> in 1993. Onder eerste g<strong>en</strong>eratie Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> daalde het kindertal van 3,8 (1993) naar<br />
3,3 (2003), onder Turkse vrouw<strong>en</strong> van 3 (1993) naar 2,3 (2003).<br />
Het hoger kindertal bij niet-westerse allochton<strong>en</strong> werd vooral veroorzaakt door de hogere<br />
vruchtbaarheid op jonge leeftijd. Onder de tweede g<strong>en</strong>eratie stijgt de leeftijd waarop vrouw<strong>en</strong> hun<br />
eerste kind krijg<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong> met autochtone vrouw<strong>en</strong> word<strong>en</strong> steeds kleiner (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Nicolaas, 2006).<br />
3,5<br />
3<br />
2,5<br />
2<br />
1,5<br />
1<br />
1996 2000 2005<br />
Autochtoon<br />
Marokko<br />
Ned. Antill<strong>en</strong> <strong>en</strong> Aruba<br />
Overig niet-westers<br />
Turkije<br />
Suriname<br />
Figuur 6: Gemiddeld kindertal naar herkomstgroepering van de moeder in de periode 1996-2005<br />
(bron: CBS-Statline)<br />
3.4 Risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood<br />
Risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood kom<strong>en</strong> deels overe<strong>en</strong> met die voor perinatale sterfte, namelijk leeftijd<br />
van de moeder (jonger dan 20 jaar (zie paragraaf 3.1.2)), e<strong>en</strong> laag geboortegewicht (zie<br />
paragraaf 3.1.3), vroeggeboorte (zie paragraaf 3.1.4) of e<strong>en</strong> lagere sociaaleconomische status (zie<br />
paragraaf 3.1.1).<br />
Risicofactor<strong>en</strong> bij de ver<strong>zorg</strong>ing van het kind bestaan rok<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> of beide ouders (zie<br />
paragraaf 3.4.1) <strong>en</strong> uit primaire buikligging, dekbedgebruik, gewoo<strong>nl</strong>ijk sam<strong>en</strong> in één bed slap<strong>en</strong> (zie<br />
paragraaf 3.4.2). Na de campagnes over veilig slap<strong>en</strong> (sinds 1987) is de frequ<strong>en</strong>tie van deze<br />
RIVM Rapport 270032004 31
3.4.1 Rok<strong>en</strong><br />
risicofactor<strong>en</strong> gedaald. Andere risicofactor<strong>en</strong> zijn alle<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> groot bed slap<strong>en</strong> of met e<strong>en</strong> of beide<br />
ouders, minder dan drie maand<strong>en</strong> borstvoeding gev<strong>en</strong>, het zonder toezicht in e<strong>en</strong> box ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> verblijf<br />
in e<strong>en</strong> kinderdagverblijf of oppasverblijf (De Jonge <strong>en</strong> Hoog<strong>en</strong>boezem, 2005). Borstvoeding gev<strong>en</strong>, het<br />
gewoo<strong>nl</strong>ijk bij de ouders op de kamer slap<strong>en</strong> (room sharing) <strong>en</strong> verstandig fopspe<strong>en</strong>gebruik hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bescherm<strong>en</strong>de werking (NVK, 2006).<br />
Onderzoek in Amsterdam<br />
In 1997/98 is in Amsterdam onderzoek gedaan naar leefstijl- <strong>en</strong> ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> die van invloed<br />
zijn op de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood (Van der Wal et al., 1999). In dit onderzoek interviewd<strong>en</strong> arts<strong>en</strong><br />
of verpleegkundig<strong>en</strong> moeders die het consultatiebureau bezocht<strong>en</strong> over slaaphouding, dekbedgebruik<br />
<strong>en</strong> het rookgedrag tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> na de geboorte. Het geboorteland <strong>en</strong> de opleiding van de<br />
moeder werd geregistreerd. Tolk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ingezet om moeders te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> Nederlands<br />
sprak<strong>en</strong>. Er kwam<strong>en</strong> 1.815 zuigeling<strong>en</strong> in aanmerking voor het onderzoek. Vanwege onvolledig<br />
ingevulde vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> verschilt de ondervraagde groep per onderwerp.<br />
De onderzoekers plaats<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kanttek<strong>en</strong>ing bij de antwoord<strong>en</strong> van Nederlandse vrouw<strong>en</strong>. Mogelijk<br />
gev<strong>en</strong> zij, vanwege e<strong>en</strong> grotere bek<strong>en</strong>dheid met de adviez<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood, vaker<br />
sociaal w<strong>en</strong>selijke antwoord<strong>en</strong> dan de andere groep<strong>en</strong>.<br />
Landelijk onderzoek<br />
Van Sleuw<strong>en</strong> et al. hebb<strong>en</strong> in acht regio’s met e<strong>en</strong> relatief grote Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse geme<strong>en</strong>schap<br />
interviews gehoud<strong>en</strong> onder (55) Turkse, (54) Marokkaanse <strong>en</strong> (210) Nederlandse ouders. Zij hebb<strong>en</strong><br />
ouders bevraagd op verschill<strong>en</strong>de ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij de prev<strong>en</strong>tie van<br />
wieg<strong>en</strong>dood. H<strong>en</strong> werd ook gevraagd of ze ooit gehoord hadd<strong>en</strong> van wieg<strong>en</strong>dood. De kinder<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> tijde van de interviews, die midd<strong>en</strong> 1999 plaatsvond<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> de vier wek<strong>en</strong> <strong>en</strong> twee jaar oud. De<br />
etniciteit van de kinder<strong>en</strong> werd vastgesteld op basis van de etniciteit van de moeder (Van Sleuw<strong>en</strong> et<br />
al., 2003).<br />
Van 1.486 moeders uit Amsterdam is informatie beschikbaar over rok<strong>en</strong> in huis na de geboorte. Bij iets<br />
meer dan e<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> werd er door haarzelf of door ander<strong>en</strong> in huis gerookt. Kinder<strong>en</strong> van<br />
laagopgeleide vrouw<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vaker blootgesteld aan tabaksrook dan kinder<strong>en</strong> van hoogopgeleide<br />
vrouw<strong>en</strong>.<br />
In ongeveer 26% van de Surinaamse, Marokkaanse <strong>en</strong> Nederlandse gezinn<strong>en</strong> werd in huis gerookt, in<br />
Turkse gezinn<strong>en</strong> lag dit perc<strong>en</strong>tage hoger (bijna 44%). Na correctie voor leeftijd <strong>en</strong> opleiding van de<br />
moeder bleek er ge<strong>en</strong> verschil meer te bestaan tuss<strong>en</strong> Turkse <strong>en</strong> Nederlandse gezinn<strong>en</strong>. In Marokkaanse<br />
gezinn<strong>en</strong> werd minder vaak gerookt dan in Nederlandse gezinn<strong>en</strong> (Van der Wal et al., 1999).<br />
Ook Van Sleuw<strong>en</strong> et al. constateerd<strong>en</strong> dat Marokkaanse moeders t<strong>en</strong> tijde van het interview significant<br />
minder vaak rookt<strong>en</strong> dan Turkse <strong>en</strong> Nederlandse moeders (Van Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
3.4.2 Slap<strong>en</strong><br />
Rugligging<br />
Van 1.529 kinder<strong>en</strong> uit Amsterdam is informatie beschikbaar over de slaaphouding in de week vóór het<br />
interview. Ongeveer 54% van de kinder<strong>en</strong> werd in de regel op de rug gelegd, wat overe<strong>en</strong>komt met de<br />
adviez<strong>en</strong> sinds 1987. Ruim 12% werd soms of altijd op de buik <strong>en</strong> 31% soms of altijd op de zij (maar<br />
niet op de buik) gelegd (Van der Wal et al., 1999). In het onderzoek van Van Sleuw<strong>en</strong> et al. werd<br />
minder dan 7% van de kinder<strong>en</strong> op de buik te slap<strong>en</strong> gelegd (Van Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
32 RIVM Rapport 270032004
Er bestond weinig verschil in de slaaphouding van Nederlandse <strong>en</strong> Turkse zuigeling<strong>en</strong> in Amsterdam.<br />
Surinaamse zuigeling<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> significant vaker op hun buik of zij gelegd, Marokkaanse zuigeling<strong>en</strong><br />
significant vaker op hun zij dan Turkse <strong>en</strong> Nederlandse kinder<strong>en</strong> (Van der Wal et al., 1999).<br />
In het onderzoek van Van Sleuw<strong>en</strong> et al. lag<strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong> significant minder vaak op hun<br />
rug, de overige verschill<strong>en</strong> in slaaphouding war<strong>en</strong> statistisch niet significant (Van Sleuw<strong>en</strong> et al.,<br />
2003).<br />
Gebruik van dekbedd<strong>en</strong> <strong>en</strong> kuss<strong>en</strong>s<br />
Van ruim 1.400 kinder<strong>en</strong> uit Amsterdam zijn gegev<strong>en</strong>s bek<strong>en</strong>d over gebruik van dekbed <strong>en</strong><br />
hoofdkuss<strong>en</strong> in de nacht vóór het interview. Sinds 1994 wordt gebruik van beide afgerad<strong>en</strong>. Bijna 28%<br />
van de kinder<strong>en</strong> had in de nacht voor het interview onder e<strong>en</strong> dekbed geslap<strong>en</strong>. Dekbedgebruik komt<br />
vaker voor bij niet-eerste kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van lageropgeleide <strong>en</strong> jongere moeders. Het verschil in<br />
dekbedgebruik door Nederlandse <strong>en</strong> allochtone moeders was te verklar<strong>en</strong> door verschill<strong>en</strong> in leeftijd <strong>en</strong><br />
opleiding.<br />
Het gebruik van e<strong>en</strong> hoofdkuss<strong>en</strong> was gemiddeld 6%: iets meer dan 1% bij Nederlandse kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ongeveer 13% bij allochtone kinder<strong>en</strong>. Dit verschil bleef ook na correctie voor leeftijd <strong>en</strong><br />
opleidingsniveau bestaan (Van der Wal et al., 1999).<br />
In het onderzoek van Van Sleuw<strong>en</strong> et al. gebruikte 2,5% van de Nederlandse ouders e<strong>en</strong> hoofdkuss<strong>en</strong>,<br />
11% van de Marokkaanse ouders <strong>en</strong> 32% van de Turkse ouders. Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ouders<br />
maakt<strong>en</strong> vaker gebruik van e<strong>en</strong> dekbed dan Nederlandse ouders, Nederlandse ouders gebruikte juist<br />
vaker e<strong>en</strong> babyslaapzak of trappelzak. Deze statistisch significante verschill<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> bestaan, ook na<br />
correctie voor de leeftijd <strong>en</strong> de opleiding van de moeder <strong>en</strong> de leeftijd <strong>en</strong> het rangnummer van het kind.<br />
Ook het gebruik van bescherm<strong>en</strong>de rand<strong>en</strong> <strong>en</strong> zachte matrass<strong>en</strong> komt statistisch significant vaker voor<br />
in Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse gezinn<strong>en</strong> (Van Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
In de nabijheid van ouders<br />
Aangerad<strong>en</strong> wordt om kinder<strong>en</strong> in ieder geval in het eerste half jaar na hun geboorte in de nabijheid<br />
van de ouders te lat<strong>en</strong> slap<strong>en</strong> (maar niet in het bed van de ouders). Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse kinder<strong>en</strong><br />
slap<strong>en</strong> vaker in e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> bed op de slaapkamer van de ouders dan Nederlandse kinder<strong>en</strong>. In<br />
Marokkaanse gezinn<strong>en</strong> waar kinder<strong>en</strong> niet bij de ouders op de kamer slap<strong>en</strong>, staan de deur<strong>en</strong> vaker<br />
op<strong>en</strong> (Van Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
3.4.3 Fopspe<strong>en</strong>gebruik <strong>en</strong> inbaker<strong>en</strong><br />
Het regelmatig gebruik van e<strong>en</strong> fopspe<strong>en</strong> lijkt bij te drag<strong>en</strong> aan de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood (NVK,<br />
2006). Het bescherm<strong>en</strong>de effect van inbaker<strong>en</strong> van pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> is niet aangetoond, maar draagt soms<br />
bij aan e<strong>en</strong> verlaging van excessief huil<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> veelvoorkom<strong>en</strong>de red<strong>en</strong> om jonge kinder<strong>en</strong> op de buik<br />
te legg<strong>en</strong> (NVK, 2006; www.wiegedood.<strong>nl</strong>).<br />
Van Sleuw<strong>en</strong> et al. vond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> statistisch significant verschil in fopspe<strong>en</strong>gebruik, wel in de gewoonte<br />
om kinder<strong>en</strong> in te baker<strong>en</strong>. Marokkaanse kinder<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vaker ingebakerd dan Turkse of Nederlandse<br />
kinder<strong>en</strong> (Van Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
RIVM Rapport 270032004 33
3.4.4 Borstvoeding<br />
In Amsterdam is tweemaal onderzocht hoeveel vrouw<strong>en</strong> borstvoeding gav<strong>en</strong>, hoelang <strong>en</strong> hoe dit<br />
verdeeld was over de verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong>. 15 Tijd<strong>en</strong>s het eerste onderzoek, in 1992/93,<br />
onder zuigeling<strong>en</strong> van drie maand<strong>en</strong>, blek<strong>en</strong> Surinaamse zuigeling<strong>en</strong> minder vaak borstvoeding te<br />
krijg<strong>en</strong> dan Nederlandse zuigeling<strong>en</strong>. Turkse zuigeling<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> juist vaker borstvoeding. Daarna werd<br />
e<strong>en</strong> actief borstvoedingbeleid ingezet. In 1998/2000 werd het onderzoek herhaald. Via<br />
consultatiebureaus in Amsterdam werd<strong>en</strong> moeders b<strong>en</strong>aderd <strong>en</strong> (achteraf) gevraagd hoe zij hun kind<br />
vanaf de eerste lev<strong>en</strong>sweek hadd<strong>en</strong> gevoed. Op dat mom<strong>en</strong>t war<strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> zes tot acht maand<strong>en</strong><br />
oud. Het mer<strong>en</strong>deel van de (1.274) vrouw<strong>en</strong> (87%) begon met borstvoeding, 30% gaf nog borstvoeding<br />
to<strong>en</strong> hun kind zes maand<strong>en</strong> oud was.<br />
Etnische afkomst was zowel gerelateerd aan het beginn<strong>en</strong> met borstvoeding als aan de<br />
borstvoedingsduur. Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> vaker met borstvoeding dan<br />
Nederlandse <strong>en</strong> Surinaamse vrouw<strong>en</strong>. Surinaamse vrouw<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong> vaker met borstvoeding (zie<br />
Tabel 1). Be<strong>zorg</strong>dheid over de hoeveelheid borstvoeding is voor alle groep<strong>en</strong> de belangrijkste red<strong>en</strong> om<br />
te stopp<strong>en</strong> met borstvoeding (Van der Wal et al., 2001).<br />
Tabel 1: Perc<strong>en</strong>tages (uitsluit<strong>en</strong>d of t<strong>en</strong> dele) borstgevoede kinder<strong>en</strong> in 1998/2000 naar geboorteland<br />
van de moeder (Van der Wal et al., 2001)<br />
Turkse Marokkaanse Surinaamse Nederlandse<br />
1 week oud 95% 88% 85% 84%<br />
15 wek<strong>en</strong> oud 53% 50% 28% 44%<br />
25 wek<strong>en</strong> oud 38% 34% 13% 30%<br />
In vergelijking met het eerdere onderzoek was het perc<strong>en</strong>tage (geheel of gedeeltelijke) borstgevoede<br />
kinder<strong>en</strong> met 24% gesteg<strong>en</strong> van 36,4% in 1992/3 naar 45,1% in 1998/2000 (Van der Wal et al., 2001).<br />
3.4.5 K<strong>en</strong>nis over wieg<strong>en</strong>dood<br />
Uit e<strong>en</strong> onderzoek over bek<strong>en</strong>dheid met <strong>en</strong> gebruik van kraam<strong>zorg</strong> bleek de k<strong>en</strong>nis van Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> over onder andere prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood beperkt tot onvoldo<strong>en</strong>de te zijn<br />
(zie paragraaf 4.1.5). Ongeveer 29% van de vrouw<strong>en</strong> die kraam<strong>zorg</strong> ontving<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>de minst<strong>en</strong>s twee<br />
risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood, 29% k<strong>en</strong>de één factor. Ongeveer e<strong>en</strong> kwart k<strong>en</strong>de ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
risicofactor <strong>en</strong> 7% noemde andere factor<strong>en</strong> dan de risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood. Onder vrouw<strong>en</strong><br />
zonder kraam<strong>zorg</strong> bestond ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele k<strong>en</strong>nis van risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood (Korfker et al.,<br />
2002).<br />
Ook Van Sleuw<strong>en</strong> et al., concludeerd<strong>en</strong> dat Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ouders weinig k<strong>en</strong>nis hadd<strong>en</strong> over<br />
het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> wieg<strong>en</strong>dood of de risicofactor<strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood. Ongeveer de helft van de<br />
geïnterviewde Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ouders hadd<strong>en</strong> voorafgaan aan het interview nog nooit van<br />
wieg<strong>en</strong>dood gehoord. Onder de Nederlandse ouders k<strong>en</strong>de 3% het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> wieg<strong>en</strong>dood niet (Van<br />
Sleuw<strong>en</strong> et al., 2003).<br />
15<br />
De etniciteit werd bepaald door het geboorteland van de moeder: Nederland, Suriname (inclusief de Nederlandse Antill<strong>en</strong>),<br />
Marokko (inclusief Tunesië <strong>en</strong> Algerije), Turkije <strong>en</strong> ‘overige land<strong>en</strong>’.<br />
34 RIVM Rapport 270032004
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
In maart 2005 zijn de Stichting Consum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Veiligheid <strong>en</strong> STIVORO gestart met de ontwikkeling<br />
van e<strong>en</strong> specifieke interv<strong>en</strong>tie om allochtone <strong>en</strong> lage-SES ouders te bereik<strong>en</strong> met de drie belangrijkste<br />
veilig slap<strong>en</strong>-adviez<strong>en</strong>, waaronder het niet rok<strong>en</strong> bij de baby. De ontwikkelde material<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
gecontroleerd geïmplem<strong>en</strong>teerd word<strong>en</strong> in pilot-situaties in twee (of meer) grote sted<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.zonmw.<strong>nl</strong> -> projectpoort: Veilig slap<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet rok<strong>en</strong> bij jonge kinder<strong>en</strong> van allochtone <strong>en</strong><br />
lage SES-ouders)<br />
3.5 Aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> sterfte<br />
Aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> van de risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale <strong>en</strong> zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
(Richardus et al., 1998). Omdat andere doodsoorzak<strong>en</strong> zoals infecties, parasitaire ziekt<strong>en</strong> of<br />
wieg<strong>en</strong>dood afnem<strong>en</strong>, neemt het relatieve aandeel van aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> in de zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
toe (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004).<br />
Aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaker voor onder kinder<strong>en</strong> van niet-westerse afkomst. Op basis van<br />
gegev<strong>en</strong>s uit de LVR 16 bleek het risico op e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing voor kinder<strong>en</strong> van niet-westerse<br />
afkomst 11% hoger te zijn dan voor westerse kinder<strong>en</strong>. Mediterrane zwanger<strong>en</strong> (Turks <strong>en</strong> Marokkaans)<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 20% hogere kans op e<strong>en</strong> kind met e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing. Deze verhoogde kans is niet<br />
beperkt tot één specifiek orgaan of één specifieke aando<strong>en</strong>ing, maar doet zich in praktisch alle<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor (Anthony et al., 2005).<br />
Zoals in paragraaf 2.4 is beschrev<strong>en</strong> bleek sterfte aan aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing vaker voor te kom<strong>en</strong> bij<br />
Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong>: ongeveer 40% van de overled<strong>en</strong> Turkse zuigeling<strong>en</strong> overlijdt aan<br />
aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (34% gemiddeld in Nederland) (Garss<strong>en</strong> et al., 2003). Schulp<strong>en</strong> et al. ded<strong>en</strong><br />
onderzoek naar de doodsoorzaak van kinder<strong>en</strong> uit de vier grote sted<strong>en</strong> die vóór hun tweede verjaardag<br />
overled<strong>en</strong>: respectievelijk 5,6% van de autochtone kinder<strong>en</strong>, 29% van Marokkaanse <strong>en</strong> 20% van Turkse<br />
kinder<strong>en</strong> overleed aan e<strong>en</strong> (mogelijk) erfelijke aando<strong>en</strong>ing (Schulp<strong>en</strong> et al., 2006). Endocri<strong>en</strong>e,<br />
voedings- <strong>en</strong> stofwisselingsziekt<strong>en</strong> als doodsoorzaak komt bij Turkse kinder<strong>en</strong> van 1-14 jaar twee keer<br />
zo vaak voor als onder autochtone <strong>en</strong> westerse allochtone kinder<strong>en</strong> (Garss<strong>en</strong> et al., 2003)<br />
Er zijn meerdere risicofactor<strong>en</strong> voor het krijg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kind met e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing:<br />
• (hogere) leeftijd van de moeder, die over het algeme<strong>en</strong> ongunstiger is voor autochtone vrouw<strong>en</strong>.<br />
Het verschil in leeftijd tuss<strong>en</strong> autochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> van niet-westerse afkomst bij het<br />
krijg<strong>en</strong> van het eerste kind neemt af (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nicolaas, 2006);<br />
• g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de familie of het eig<strong>en</strong> gezin, zoals e<strong>en</strong> eerder kind in het gezin of in de<br />
familie met e<strong>en</strong> erfelijke aangebor<strong>en</strong> afwijking;<br />
• g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> specifieke bevolkingsgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij bloedverwantschap tuss<strong>en</strong> de<br />
partners (zie hieronder);<br />
• (chronische) ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of medicijngebruik bij zwanger<strong>en</strong>, zoals diabetes of epilepsie;<br />
16<br />
In de LVR word<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> categorieën van etniciteit gebruikt: Nederlands, Mediterraan, ander Europees, Creools,<br />
Hindoestaans, Aziatisch, overig (zie Bijlage 4).<br />
RIVM Rapport 270032004 35
• voedingsfactor<strong>en</strong> zoals te weinig foliumzuur rond de conceptie (zie paragraaf 4.2.1) of teveel<br />
alcohol;<br />
• infecties zoals rode hond (zie paragraaf 4.2.1) of toxoplasmose; of<br />
• blootstelling aan teratog<strong>en</strong>e stoff<strong>en</strong> zoals bepaalde g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> straling.<br />
Voor e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong> kan de vrouw al vóór <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> prev<strong>en</strong>tieve<br />
maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal daarvan wordt hieronder besprok<strong>en</strong>. Naar andere risicofactor<strong>en</strong> wordt<br />
nog (aanvull<strong>en</strong>d) onderzoek gedaan (zie Bijlage 3).<br />
Specifieke bevolkingsgroep<strong>en</strong><br />
Sommige autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaker voor onder specifieke bevolkingsgroep<strong>en</strong>.<br />
Enkele voorbeeld<strong>en</strong> zijn sikkelcelziekte <strong>en</strong> thalassemie bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die afkomstig zijn uit land<strong>en</strong> waar<br />
malaria heerst(e) of taaislijmziekte (cystische fibrose) bij het blanke ras.<br />
Er bestaan echter duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> grote variatie aan<br />
beperking<strong>en</strong>, ziektes <strong>en</strong> sterfte. Bij deze aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gaat het zeld<strong>en</strong> om sterfte rond de geboorte of in<br />
het eerste lev<strong>en</strong>sjaar. De ziektelast door autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> is mogelijk belangrijker<br />
dan de sterfte, maar daarover zijn ge<strong>en</strong> goede repres<strong>en</strong>tatieve cijfers beschikbaar. 17<br />
Consanguïniteit<br />
Bij huwelijk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bloedverwant<strong>en</strong> (consanguïniteit) <strong>en</strong> ook bij huwelijk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schap (<strong>en</strong>dogamie) kom<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong>, vooral zeer zeldzame autosomaal<br />
recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, vaker voor. In de algem<strong>en</strong>e populatie heeft e<strong>en</strong> kind e<strong>en</strong> kans van 2-3% op<br />
e<strong>en</strong> ernstige aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing waarvoor in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar medische <strong>zorg</strong> nodig is.<br />
Kinder<strong>en</strong> uit consanguïne relaties hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> extra kans van 1-2% op e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<br />
(Cornel, 2003a). E<strong>en</strong> aantal aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> wordt pas na het eerste lev<strong>en</strong>sjaar ontdekt. Deze later<br />
ontdekte aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> het perc<strong>en</strong>tage aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de algem<strong>en</strong>e populatie op<br />
4%, binn<strong>en</strong> neef-nicht huwelijk<strong>en</strong> is dit perc<strong>en</strong>tage verdubbeld (Modell <strong>en</strong> Darr, 2002).<br />
E<strong>en</strong> (beperkt) deel van deze aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> is zo ernstig dat het kind rond of direct na de geboorte of in<br />
de eerste lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> (zuigeling<strong>en</strong>sterfte, kindersterfte) overlijdt. Het risico hierop is het grootst in het<br />
eerste lev<strong>en</strong>sjaar (B<strong>en</strong>nett et al., 2002).<br />
In Nederland is weinig bek<strong>en</strong>d over de invloed van consanguïniteit op ziekte <strong>en</strong> sterfte: er is ge<strong>en</strong><br />
landelijk dekk<strong>en</strong>de registratie van consanguïniteit bij ouderpar<strong>en</strong>.<br />
17<br />
Gegev<strong>en</strong>s over ziekte zijn vaak geord<strong>en</strong>d naar orgaansysteem in plaats van oorzaak, waardoor niet bek<strong>en</strong>d is welk aandeel<br />
van de ziektelast toe te schrijv<strong>en</strong> is aan autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (Cornel, 2003b).<br />
36 RIVM Rapport 270032004
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Waar eerder werd geschat dat ongeveer e<strong>en</strong> kwart tot e<strong>en</strong> derde van de Turk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
neef-nicht huwelijk heeft geslot<strong>en</strong> (Sijses 2003; Schulp<strong>en</strong>, 2006), lag dit perc<strong>en</strong>tage bij de Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse ouders in het G<strong>en</strong>eration R-onderzoek op ongeveer 12%. Bij bijna e<strong>en</strong> kwart van de<br />
Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse huwelijk<strong>en</strong> is er sprake van bloedverwantschap (bron: www.g<strong>en</strong>erationR.<strong>nl</strong> -><br />
onderzoeksresultat<strong>en</strong>).<br />
In het onderzoek zijn hoger opgeleide Turk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong> mogelijk <strong>en</strong>igszins<br />
oververteg<strong>en</strong>woordigd wat <strong>en</strong>ige onderschatting kan gev<strong>en</strong> van het perc<strong>en</strong>tage consanguïne huwelijk<strong>en</strong><br />
(persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie Troe).<br />
Binn<strong>en</strong>kort verschijnt e<strong>en</strong> artikel met e<strong>en</strong> nadere analyse van de <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> bij<br />
consanguïne par<strong>en</strong> (persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie Troe).<br />
Er zijn soms incid<strong>en</strong>tele of indirecte gegev<strong>en</strong>s beschikbaar over het vóórkom<strong>en</strong> van autosomaal<br />
recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, over de ernst <strong>en</strong> ziektelast door autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> over<br />
de rol van consanguïniteit. Schulp<strong>en</strong> et al. signaleerd<strong>en</strong> dat Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse kinder<strong>en</strong> in de<br />
eerste twee lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> vijf tot acht keer vaker overlijd<strong>en</strong> aan autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Bij<br />
hoeveel van deze kinder<strong>en</strong> sprake was van bloedverwantschap tuss<strong>en</strong> hun ouders is niet beschrev<strong>en</strong><br />
(Schulp<strong>en</strong> et al., 2006) (zie paragraaf 2.4).<br />
In de periode 1981-2004 werd<strong>en</strong> in totaal 375 kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<br />
aangemeld bij EUROCAT 18 (persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie De Walle). Deze groep kinder<strong>en</strong> vormt 3,6%<br />
van alle bij EUROCAT geregistreerde kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> 0,1% van alle lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> in<br />
de EUROCAT-regio.<br />
Bij 9,3% van de (375) kinder<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing speelde consanguïniteit e<strong>en</strong><br />
rol (n=35, neg<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> had allochtone ouders). De andere 91 kinder<strong>en</strong> met consanguïne ouders<br />
hadd<strong>en</strong> andere aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, die niet of niet per se het gevolg zijn van consanguïniteit (persoo<strong>nl</strong>ijke<br />
communicatie De Walle).<br />
Het aantal kinder<strong>en</strong> in Nederland dat perinataal overlijdt aan e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing die specifiek<br />
veroorzaakt wordt door consanguïniteit, is laag. Consanguïniteit draagt daarmee slechts in beperkte<br />
mate bij aan de verhoogde perinatale sterfte bij allochtone bevolkingsgroep<strong>en</strong> (Waelput <strong>en</strong> Achterberg,<br />
2007).<br />
18<br />
Sinds 1981 registreert EUROCAT (European Registration Of Cong<strong>en</strong>ital Anomalies) kinder<strong>en</strong> met aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
van wie de moeder t<strong>en</strong> tijde van de geboorte in de provincies Groning<strong>en</strong>, Friesland <strong>en</strong> Dr<strong>en</strong>the woonde. EUROCAT is<br />
gebaseerd op vrijwillige melding<strong>en</strong> door <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers of ouders. Voor opname in de registratie is ge<strong>en</strong> ondergr<strong>en</strong>s aan de<br />
<strong>zwangerschap</strong>sduur. Aanmelding is mogelijk tot 16 jaar, waardoor ook kinder<strong>en</strong> met later ontdekte aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
RIVM Rapport 270032004 37
38 RIVM Rapport 270032004
4 Verschill<strong>en</strong> in prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> <strong>zorg</strong><br />
De k<strong>en</strong>nis over het <strong>zorg</strong>gebruik van allochton<strong>en</strong> is beperkt <strong>en</strong> vaak onvoldo<strong>en</strong>de om verschill<strong>en</strong> in<br />
<strong>zorg</strong>gebruik tuss<strong>en</strong> de diverse bevolkingsgroep<strong>en</strong> te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, te verklar<strong>en</strong> <strong>en</strong> de consequ<strong>en</strong>ties van de<br />
verschill<strong>en</strong> te overzi<strong>en</strong>. Mogelijk word<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in <strong>zorg</strong>gebruik veroorzaakt door etnische<br />
verschill<strong>en</strong> in hulp zoek<strong>en</strong> voor gezondheidsproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong> het optred<strong>en</strong> van de <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers in hun<br />
contact<strong>en</strong> met allochtone <strong>zorg</strong>vragers. Bek<strong>en</strong>d is dat allochton<strong>en</strong> zich in hun contact<strong>en</strong> met<br />
bijvoorbeeld huisarts<strong>en</strong> minder vaak serieus g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> dan autochton<strong>en</strong>.<br />
Communicatieproblem<strong>en</strong> door taal- <strong>en</strong>/of cultuurverschill<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot minder adequate <strong>zorg</strong><br />
(De Hollander et al., 2006).<br />
In dit hoofdstuk staat het perinatale <strong>zorg</strong>gebruik door verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal. Voor<br />
verschill<strong>en</strong>de <strong>zorg</strong>periodes, zoals vóór de conceptie, tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> of kort na de geboorte,<br />
wordt beschrev<strong>en</strong> welke onderzoek<strong>en</strong> gedaan word<strong>en</strong> of net zijn afgerond. Ook word<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar<br />
voorbeeld<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> van landelijk ontwikkelde of georganiseerde voorlichtingsactiviteit<strong>en</strong> gericht op<br />
verbetering van <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>.<br />
4.1 Zorggebruik<br />
4.1.1 Preconceptie<strong>zorg</strong><br />
Nieuwe <strong>zorg</strong>vorm voor alle vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s<br />
Ondanks verbetering<strong>en</strong> in de pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> stagneert in Nederland de daling in de perinatale <strong>en</strong><br />
moedersterfte (Achterberg <strong>en</strong> Kramers, 2001; Buit<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Nijhuis, 2004). Veel k<strong>en</strong>nis over risico’s,<br />
aanpassing van gedrag of leefgewoont<strong>en</strong> bereikt de zwangere <strong>en</strong> haar partner te laat. Veel vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hun partners zijn onvoldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d met hun specifieke risicoprofiel of de mogelijkhed<strong>en</strong> om hun<br />
kans op e<strong>en</strong> kind met e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing te verklein<strong>en</strong>. Daarnaast zijn veel vrouw<strong>en</strong> zich in de<br />
eerste wek<strong>en</strong> na de conceptie nog niet of nauwelijks bewust van hun <strong>zwangerschap</strong> (Wildschut et al.,<br />
2006)<br />
Preconceptie<strong>zorg</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> <strong>zorg</strong> vóór de conceptie, wordt ingezet om de omstandighed<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> goede uitkomst van de <strong>zwangerschap</strong> zo gunstig mogelijk te mak<strong>en</strong>. Door beïnvloeding van<br />
risicofactor<strong>en</strong> die al vóór de bevruchting bek<strong>en</strong>d zijn, wordt gestreefd naar e<strong>en</strong> zo gezond mogelijke<br />
start van de <strong>zwangerschap</strong>. Specifieke doel<strong>en</strong> zijn vermindering van de kans op erfelijke <strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong><br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> vermindering van ziekte of sterfte bij moeder <strong>en</strong> kind, zonder het vertrouw<strong>en</strong> van<br />
vrouw<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> goede afloop van de <strong>zwangerschap</strong> te ondermijn<strong>en</strong> (Wildschut et al., 2006).<br />
Preconceptie<strong>zorg</strong> bestaat uit vier onderdel<strong>en</strong>:<br />
• risico-inv<strong>en</strong>tarisatie door e<strong>en</strong> gedetailleerde anamnese naar de medische <strong>en</strong> verloskundige<br />
voorgeschied<strong>en</strong>is, infecties, aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, erfelijke ziekt<strong>en</strong> in de familie,<br />
werkomgeving, kwaliteit van voeding, rookgedrag, medicijngebruik <strong>en</strong> gebruik van alcohol <strong>en</strong><br />
drugs;<br />
• gezondheidsvoorlichting, zoals voedingsadviez<strong>en</strong>, voorlichting over foliumzuur (zie<br />
paragraaf 4.2.1), het vermijd<strong>en</strong> van intoxicaties, schadelijke medicijn<strong>en</strong>, bepaalde infecties,<br />
pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> diagnostiek <strong>en</strong> het belang van tijdige pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> (zie paragraaf 4.1.4);<br />
RIVM Rapport 270032004 39
• gezondheidsbevorder<strong>en</strong>de interv<strong>en</strong>tie, zoals gebruik van foliumzuursuppletie (zie paragraaf 4.2.1),<br />
stopp<strong>en</strong> met rok<strong>en</strong>, verminder<strong>en</strong> overgewicht, maar ook behandeling van infecties <strong>en</strong> het gev<strong>en</strong> van<br />
vaccinaties (zie paragraaf 4.2.1);<br />
• counseling <strong>en</strong> daar waar nodig gerichte verwijzing naar e<strong>en</strong> medisch specialist voor nadere<br />
advisering <strong>en</strong> gerichte counseling.<br />
Preconceptie<strong>zorg</strong> richtte zich in eerste instantie op vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun partners met e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d verhoogd<br />
risico op minder gunstige <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>, zoals vrouw<strong>en</strong> met chronische ziekt<strong>en</strong>, met<br />
g<strong>en</strong>etische risico´s of met problem<strong>en</strong> in eerdere <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>. Preconceptie<strong>zorg</strong> breidt zich<br />
ondertuss<strong>en</strong> uit naar alle vrouw<strong>en</strong> zonder e<strong>en</strong> duidelijk verhoogd risico op ongunstige<br />
<strong>zwangerschap</strong>uitkomst<strong>en</strong>. De <strong>zorg</strong> aan deze vrouw<strong>en</strong> is bedoeld om ev<strong>en</strong>tuele (nog niet bek<strong>en</strong>de)<br />
risico’s in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> tijdig voor te licht<strong>en</strong> over de mogelijkhed<strong>en</strong> die risico’s al vóór de<br />
<strong>zwangerschap</strong> te verlag<strong>en</strong> (De Weerd et al., 2001; Wildschut et al., 2006). Dit proces is volop in<br />
ontwikkeling: de eerste concrete initiatiev<strong>en</strong> met structurele preconceptie<strong>zorg</strong> (of<br />
‘kinderw<strong>en</strong>sspreekur<strong>en</strong>’) zijn in 2006 van start gegaan.<br />
‘Par<strong>en</strong>ts to be’<br />
In het onderzoek ‘par<strong>en</strong>ts to be’ is e<strong>en</strong> methode ontwikkeld <strong>en</strong> getest om preconceptie<strong>zorg</strong> aan te<br />
bied<strong>en</strong>. In dit project nodigd<strong>en</strong> huisarts<strong>en</strong> jaarlijks alle vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sw<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de<br />
18-40 jaar uit voor preconceptie<strong>zorg</strong> (De Jong-Potjer <strong>en</strong> Elsinga, 2006).<br />
Dit project in e<strong>en</strong> aantal dorp<strong>en</strong> bij Leid<strong>en</strong> bereikte voornamelijk autochtone vrouw<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
vervolgonderzoek zijn de ideeën <strong>en</strong> behoeft<strong>en</strong> van allochtone vrouw<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>d over informatie<br />
<strong>zwangerschap</strong>, prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de behoefte aan preconceptie<strong>zorg</strong>. Uit focusgroep<strong>en</strong> met<br />
Marokkaanse, Turkse, Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse vrouw<strong>en</strong> (n=47) bleek e<strong>en</strong> meerderheid<br />
geïnteresseerd te zijn in preconceptie<strong>zorg</strong>. Het nut van die informatie was echter niet voor iedere<strong>en</strong><br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d. De informatiebehoefte was groter dan de informatie die vooralsnog tijd<strong>en</strong>s de<br />
preconceptie<strong>zorg</strong> wordt gebod<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> zijn <strong>zwangerschap</strong>skwal<strong>en</strong>, borstvoeding, kraamhulp <strong>en</strong><br />
financiële regeling<strong>en</strong>. De onderzoekers rad<strong>en</strong> aan tijd<strong>en</strong>s de preconceptie<strong>zorg</strong> aan allochton<strong>en</strong><br />
informatie te gev<strong>en</strong> die op de persoon is toegesned<strong>en</strong> én algem<strong>en</strong>e voorlichting over prev<strong>en</strong>tie van<br />
ongew<strong>en</strong>ste <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> (Hosli et al., 2005).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek <strong>en</strong> nieuwe initiatiev<strong>en</strong><br />
Naar verwachting komt de Gezondheidsraad in 2007 met e<strong>en</strong> advies over preconceptie<strong>zorg</strong>, met onder<br />
andere aandacht voor de organisatie van de preconceptie<strong>zorg</strong> <strong>en</strong> voor preconceptionele scre<strong>en</strong>ing op<br />
dragerschap voor cystische fibrose <strong>en</strong> hemoglobinopathieën (Gezondheidsraad, 2006).<br />
In 2006 zijn op meerdere plaats<strong>en</strong> in het land pilots met preconceptie<strong>zorg</strong> van start gegaan:<br />
• initiatief van de KNOV in meerdere eerstelijns verloskundige praktijk<strong>en</strong> (zie www.knov.<strong>nl</strong>) 19<br />
• initiatief van het Pr<strong>en</strong>ataal C<strong>en</strong>trum Rijnmond (PCR), e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband tuss<strong>en</strong> de<br />
afdeling Verloskunde <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> van het Erasmus MC <strong>en</strong> Star-MDC in Rotterdam (zie<br />
www.star-mdc.<strong>nl</strong>). Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door de Geme<strong>en</strong>te Rotterdam <strong>en</strong><br />
Zilver<strong>en</strong> Kruis Achmea.<br />
In beide pilots zal getoetst word<strong>en</strong> of het gebruikte preconceptiemodel <strong>en</strong> de ontwikkelde instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
19 Zie ook www.kinderw<strong>en</strong>sinamsterdam.<strong>nl</strong><br />
40 RIVM Rapport 270032004
uikbaar zijn <strong>en</strong> waar de knelpunt<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, waarna geïnteresseerde <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers met behulp van de<br />
ontwikkelde instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> praktijk preconceptie<strong>zorg</strong> kunn<strong>en</strong> opzett<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> van de ontwikkelde instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is www.zwangerwijzer.<strong>nl</strong>, e<strong>en</strong> site met e<strong>en</strong> gezondheidstest aan<br />
vrouw<strong>en</strong> (<strong>en</strong> hun partners) die zwanger will<strong>en</strong>. Aan de hand van de antwoord<strong>en</strong> op de test geeft de site<br />
inhoudelijke informatie over risico’s <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong>. De site geeft aan wanneer het<br />
verstandig is om e<strong>en</strong> huisarts of verloskundige om advies te vrag<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijke vraag is: hoe kunn<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> het meest effectief geïnformeerd word<strong>en</strong> over het bestaan<br />
van preconceptie<strong>zorg</strong>, met name vrouw<strong>en</strong> die mogelijk veel baat kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bij deze <strong>zorg</strong>, maar<br />
slechter bereikbaar zijn zoals allochtone vrouw<strong>en</strong> of vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage SES (De Jonge, 2005).<br />
4.1.2 Erfelijkheidsvoorlichting <strong>en</strong> klinisch g<strong>en</strong>etische advisering<br />
Het totale aantal erfelijkheidsadviez<strong>en</strong> bij de klinisch g<strong>en</strong>etische c<strong>en</strong>tra in Nederland groeit <strong>en</strong>orm<br />
(Oosterwijk <strong>en</strong> Ausems, 2005). Onderzoek van de afdeling klinische g<strong>en</strong>etica Erasmus MC naar de<br />
adviesvrag<strong>en</strong> in 1998 liet opvall<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Nederlanders <strong>en</strong> niet-westerse allochton<strong>en</strong>.<br />
De laatste groep maakt minder vaak gebruik van erfelijkheidsvoorlichting dan Nederlanders. Vrag<strong>en</strong> ze<br />
wel advies, dan is dat vaker tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>: bij respectievelijk 22% van de niet-westerse <strong>en</strong><br />
8% van de Nederlandse adviesvragers vond het consult plaats tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>. Niet-westerse<br />
allochton<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> vaker advies over het herhalingsrisico na e<strong>en</strong> eerder aangedaan kind (62%),<br />
Nederlanders vaker over erfelijke aando<strong>en</strong>ing in de familie (63%) (Talan et al., 2004). Deze verschill<strong>en</strong><br />
zijn statistisch significant.<br />
Rec<strong>en</strong>t is onderzoek gedaan onder diverse etnische groep<strong>en</strong> naar w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over pr<strong>en</strong>atale diagnostiek bij<br />
hemoglobinopathieën. De morele overweging<strong>en</strong> over het wel of niet gebruik will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> van<br />
pr<strong>en</strong>atale diagnostiek <strong>en</strong> reproductieve keuzes verschill<strong>en</strong> onder migrant<strong>en</strong> net zo sterk als onder<br />
autochtone Nederlanders (Giordano et al., 2005).<br />
VETC-ers <strong>en</strong> erfelijkheidsvoorlichting<br />
In 1999-2002 heeft het Erfoc<strong>en</strong>trum met subsidie van ZonMw het project ‘Voorlichting over erfelijke <strong>en</strong><br />
aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gericht op migrant<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Turkse of Marokkaanse achtergrond’<br />
uitgevoerd. Binn<strong>en</strong> dit project zijn ook VETC-ers (voorlicht(st)er eig<strong>en</strong> taal <strong>en</strong> cultuur) bijgeschoold in<br />
het gev<strong>en</strong> van voorlichting over allerlei zak<strong>en</strong> rond <strong>zwangerschap</strong>: van leefstijl tot erfelijke <strong>en</strong><br />
aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (zie paragraaf 4.2). De belangstelling was groot, maar het Erfoc<strong>en</strong>trum moest<br />
concluder<strong>en</strong> dat het succes beperkt was. Naast praktische problem<strong>en</strong> rond werktijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> financiering<br />
bleek de medische k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de k<strong>en</strong>nis over erfelijkheid van VETC-ers te beperkt (Borm et al., 2003).<br />
In 2003 is de toekomst van erfelijkheidsvoorlichting aan allochton<strong>en</strong> onderwerp geweest van e<strong>en</strong><br />
bije<strong>en</strong>komst ‘Ge<strong>en</strong> Woord<strong>en</strong> Maar Dad<strong>en</strong>’. De bije<strong>en</strong>komst leverde aanbeveling<strong>en</strong> op voor e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d beleid voor prev<strong>en</strong>tie van erfelijke aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij migrant<strong>en</strong>. Aandachtspunt<strong>en</strong> zijn<br />
voorlichting, deskundigheidsbevordering <strong>en</strong> opleiding, ag<strong>en</strong>dasetting, structurele scre<strong>en</strong>ing <strong>en</strong><br />
onderzoek. Doelgroep<strong>en</strong> bestaan uit zowel migrant<strong>en</strong> als (para) medici <strong>en</strong> het onderwijs (VSOP, 2004).<br />
Bij ZonMw werd ge<strong>en</strong> subsidie voor e<strong>en</strong> vervolgproject verkreg<strong>en</strong>.<br />
RIVM Rapport 270032004 41
4.1.3 Infertiliteits<strong>zorg</strong><br />
Het aandeel kinder<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> na IVF-, ICSI- of cryotransferbehandeling is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van 1 op de 77<br />
pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> in 1996 naar 1 op de 55 in 2000 (Kremer et al., 2002). Deze tr<strong>en</strong>d kan van invloed zijn<br />
op perinatale sterfte tr<strong>en</strong>ds, voornamelijk door de grotere kans op meerling<strong>zwangerschap</strong> na<br />
terugplaatsing van meer dan één embryo.<br />
De laatste jar<strong>en</strong> zijn er in Nederland <strong>en</strong> andere West-Europese land<strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong> naar het<br />
terugplaats<strong>en</strong> van één embryo in plaats van twee. Uit de meest rec<strong>en</strong>te cijfers van de Landelijke<br />
Infertiliteits Registratie blijkt dat aantal meerling<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> na IVF/ICSI/cryo in 2005 ongeveer<br />
15% lager was dan in 2004 (NVOG, 2006).<br />
Het is niet bek<strong>en</strong>d in hoeverre de effect<strong>en</strong> van infertiliteitbehandeling bij allochton<strong>en</strong> vergelijkbaar zijn<br />
met die bij autochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> of de <strong>zorg</strong> bij allochtone par<strong>en</strong> met vrag<strong>en</strong> of problem<strong>en</strong> op gebied van<br />
vruchtbaarheid afwijk<strong>en</strong>d verloopt.<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
TNO voert e<strong>en</strong> kwalitatief onderzoek uit naar mogelijke knelpunt<strong>en</strong> die Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse par<strong>en</strong><br />
ervar<strong>en</strong> bij de behandeling van vruchtbaarheidsproblem<strong>en</strong>. Het onderzoek wordt gefinancierd door<br />
ZonMw.<br />
Onderzocht wordt of par<strong>en</strong> met vruchtbaarheidsproblem<strong>en</strong> naar de huisarts gaan <strong>en</strong> of hun problem<strong>en</strong><br />
herk<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s wordt onderzocht welke knelpunt<strong>en</strong> deze par<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> bij de behandeling van<br />
vruchtbaarheidsproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong> of zij daarin verschill<strong>en</strong> van Nederlandse par<strong>en</strong>. Hiervoor word<strong>en</strong> in totaal<br />
20 Turkse, 20 Marokkaanse <strong>en</strong> 20 Nederlandse par<strong>en</strong> met vruchtbaarheidsproblem<strong>en</strong> in 4 ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />
geïnterviewd. Bij Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse patiënt<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> VETC-ers (zie paragraaf 4.2.2) het interview<br />
af.<br />
Tot slot wordt onderzocht welke knelpunt<strong>en</strong> gynaecolog<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> bij de behandeling van Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse par<strong>en</strong> met fertiliteitproblem<strong>en</strong>. H<strong>en</strong> is ook gevraagd of deze knelpunt<strong>en</strong> anders zijn dan bij<br />
de behandeling van Nederlandse par<strong>en</strong>.<br />
Dit onderzoek is e<strong>en</strong> eerste verk<strong>en</strong>ning. Bij duidelijke knelpunt<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> gericht vervolgonderzoek nodig<br />
om de omvang van het probleem vast te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s gerichte interv<strong>en</strong>ties te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.zonmw.<strong>nl</strong> -> projectpoort: Inv<strong>en</strong>tarisatie van knelpunt<strong>en</strong> bij de behandeling van<br />
infertiliteitsproblem<strong>en</strong> van Turk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marokkan<strong>en</strong>)<br />
4.1.4 Mom<strong>en</strong>t van eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole<br />
E<strong>en</strong> late start van pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> is geassocieerd met ongunstige <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>. De<br />
literatuur laat de volg<strong>en</strong>de risicofactor<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> late start zi<strong>en</strong>: jonge leeftijd, laag opleidingsniveau,<br />
laag inkom<strong>en</strong>, lage sociaaleconomische status, ongehuwd moederschap, taalproblem<strong>en</strong>, ongew<strong>en</strong>ste<br />
<strong>en</strong>/of ongeplande <strong>zwangerschap</strong>, hoog kindertal, niet westerse etniciteit of e<strong>en</strong> hoog verloskundig risico<br />
(Alderliest<strong>en</strong>, 2006). Vrouw<strong>en</strong> die zich later meld<strong>en</strong> voor pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> zijn vaak afkomstig uit<br />
subgroep<strong>en</strong> waarin risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte vaker vóórkom<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 3).<br />
Verschill<strong>en</strong> in gebruik van pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong><br />
Binn<strong>en</strong> de ABCD-studie (zie Bijlage 3) is onder andere onderzoek gedaan naar het mom<strong>en</strong>t van de<br />
eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole. Bij Nederlandse zwanger<strong>en</strong> <strong>en</strong> zwanger<strong>en</strong> uit andere westerse land<strong>en</strong><br />
42 RIVM Rapport 270032004
ligt deze over het algeme<strong>en</strong> vóór de 18 e <strong>zwangerschap</strong>sweek. Bij 24 wek<strong>en</strong> heeft 98% van h<strong>en</strong> zich<br />
gemeld, slechts 2% komt later. Bij iets meer dan 5% van de Surinaamse <strong>en</strong> Turkse zwanger<strong>en</strong> is de<br />
pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> nog niet van start gegaan met 24 wek<strong>en</strong>, bij Marokkan<strong>en</strong> <strong>en</strong> Antilliaanse bij 7,1% <strong>en</strong><br />
8,5%. Ghanese vrouw<strong>en</strong> meld<strong>en</strong> zich gemiddeld het laatst (12% na de 24 e week) (Alderliest<strong>en</strong>, 2006).<br />
De G<strong>en</strong>eration R-studie laat vergelijkbare resultat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>: Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse vrouw<strong>en</strong> meld<strong>en</strong><br />
zich relatief laat (G<strong>en</strong>eration R, 2006). Het verloskundig <strong>zorg</strong>gebruik door Surinaams-Hindoestaanse<br />
zwanger<strong>en</strong> is vergelijkbaar met dat van autochtone zwanger<strong>en</strong>. De andere etnische groep<strong>en</strong> meld<strong>en</strong><br />
zich later voor de eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole <strong>en</strong>/of hebb<strong>en</strong> minder <strong>zwangerschap</strong>scontroles dan<br />
gebruikelijk (bron: www.g<strong>en</strong>erationR.<strong>nl</strong> -> onderzoeksresultat<strong>en</strong>).<br />
Risicofactor<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> latere start van pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong><br />
Gebruikmak<strong>en</strong>d van de gegev<strong>en</strong>s over de start van de <strong>zorg</strong> <strong>en</strong> de achtergrondk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de<br />
vrouw<strong>en</strong> heeft Alderliest<strong>en</strong> in de ABCD-populatie de volg<strong>en</strong>de zes risicofactor<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> late start<br />
geïd<strong>en</strong>tificeerd: jonger dan 20 jaar, slechte taalbeheersing, lage opleiding (minder dan vijf jaar<br />
onderwijs), hoog kindertal, ongeplande <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> niet blij zijn met de <strong>zwangerschap</strong>. Turkse<br />
vrouw<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> gemiddeld de meeste risicofactor<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>. Bij de niet-Nederlands sprek<strong>en</strong>de<br />
etnische groep<strong>en</strong> bleek de late start van pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> geheel (Turkse vrouw<strong>en</strong>) of gedeeltelijk<br />
(Marokkaanse, Ghanese <strong>en</strong> andere niet-westerse vrouw<strong>en</strong>) sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong> met de g<strong>en</strong>oemde<br />
risicofactor<strong>en</strong>. Dit biedt aanknopingspunt<strong>en</strong> voor de ontwikkeling van interv<strong>en</strong>ties om (onder andere)<br />
de tijdige start van pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> <strong>en</strong> daarmee de perinatale gezondheid te verbeter<strong>en</strong>. Het ler<strong>en</strong> van de<br />
Nederlandse taal is e<strong>en</strong> van de interv<strong>en</strong>ties die kan bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> eerdere start van de pr<strong>en</strong>atale<br />
<strong>zorg</strong>. Mocht e<strong>en</strong> zwangere de taal niet beheers<strong>en</strong>, dan zou de inzet van tolk<strong>en</strong> in de <strong>zorg</strong> makkelijker<br />
moet<strong>en</strong> zijn dan nu het geval is (Alderliest<strong>en</strong>, 2006).<br />
De risicofactor<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> echter niet waarom de Nederlandssprek<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> van etnische<br />
Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse afkomst zich zo laat meld<strong>en</strong>. Bij h<strong>en</strong> wordt de late start mogelijk<br />
veroorzaakt door culturele factor<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> andere organisatie van de gezondheids<strong>zorg</strong> in het land van<br />
herkomst. Daarom is - voordat er gestart kan word<strong>en</strong> met de ontwikkeling van e<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>tie om ook<br />
h<strong>en</strong> eerder te bereik<strong>en</strong> - nader onderzoek nodig (Alderliest<strong>en</strong>, 2006).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
E<strong>en</strong> relatief late aanmelding <strong>en</strong>/of minder frequ<strong>en</strong>te <strong>zwangerschap</strong>scontroles kunn<strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>ties<br />
hebb<strong>en</strong> voor de gezondheid van zowel de aanstaande moeder als die van haar kind. Binn<strong>en</strong> de<br />
ABCD-studie wordt nader onderzoek gedaan naar de relatie tuss<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t waarop de pr<strong>en</strong>atale<br />
<strong>zorg</strong> start <strong>en</strong> de <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>: beïnvloedt e<strong>en</strong> late start van de pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong> uitkomst<strong>en</strong><br />
zoals vroeggeboorte of laag geboortegewicht<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>)<br />
Binn<strong>en</strong> G<strong>en</strong>eration R wordt onderzocht welke sociale, culturele <strong>en</strong> emotionele factor<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in<br />
gebruik van verloskundige <strong>zorg</strong> kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.g<strong>en</strong>erationR.<strong>nl</strong> -> onderzoek)<br />
RIVM Rapport 270032004 43
4.1.5 Kraam<strong>zorg</strong><br />
Begin 2002 is onderzoek gedaan onder allochtone vrouw<strong>en</strong> 20 naar de bek<strong>en</strong>dheid met het systeem van<br />
kraam<strong>zorg</strong>, de toegankelijkheid van kraam<strong>zorg</strong> <strong>en</strong> de aansluiting van kraam<strong>zorg</strong> bij de behoefte van<br />
allochtone vrouw<strong>en</strong>. Acht tot twaalf dag<strong>en</strong> na de bevalling nam<strong>en</strong> VETC-ers (zie paragraaf 4.2.2)<br />
gestructureerde interviews af bij (44) Turkse <strong>en</strong> (24) Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> thuis (Korfker et al., 2002).<br />
Dit onderzoek volgde op eerdere onderzoek<strong>en</strong> naar knelpunt<strong>en</strong> bij de kraam<strong>zorg</strong> aan allochtone<br />
gezinn<strong>en</strong>, waaruit bleek dat allochtone gezinn<strong>en</strong> vaak onbek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> met het nut van kraam<strong>zorg</strong>. De<br />
aanwezigheid van (voldo<strong>en</strong>de) mantel<strong>zorg</strong> <strong>en</strong> de inbreuk op privacy, cultuur <strong>en</strong> gewoontes zijn<br />
veelg<strong>en</strong>oemde argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om ge<strong>en</strong> kraam<strong>zorg</strong> aan te vrag<strong>en</strong>. El Fakiri et al. id<strong>en</strong>tificeerd<strong>en</strong> de<br />
volg<strong>en</strong>de knelpunt<strong>en</strong> bij het stimuler<strong>en</strong> van gebruik van kraam<strong>zorg</strong> door allochtone vrouw<strong>en</strong>: gebrek<br />
aan specifieke informatiematerial<strong>en</strong> voor allochton<strong>en</strong>, het niet inspel<strong>en</strong> op de behoefte aan (kortere)<br />
kraam<strong>zorg</strong> door allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de deskundigheidsbevordering bij<br />
kraamver<strong>zorg</strong><strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor de <strong>zorg</strong> aan kwetsbare groep<strong>en</strong> (El Fakiri et al., 1998).<br />
Zorggebruik<br />
Vijf vrouw<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kraam<strong>zorg</strong> aangevraagd, vijf vrouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te laat met hun aanvraag. De<br />
overige 58 vrouw<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> gemiddeld 24 uur kraam<strong>zorg</strong>, gemiddeld 23 uur minder dan Nederlandse<br />
vrouw<strong>en</strong>. Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> ontving<strong>en</strong> gemiddelde minder kraam<strong>zorg</strong> dan Turkse vrouw<strong>en</strong>.<br />
Ook in dit onderzoek blek<strong>en</strong> allochtone vrouw<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d te zijn met het systeem van<br />
kraam<strong>zorg</strong>, met name over de signaler<strong>en</strong>de <strong>en</strong> voorlicht<strong>en</strong>de rol van e<strong>en</strong> kraamver<strong>zorg</strong><strong>en</strong>de. Onder<br />
druk van ander<strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> allochtone vrouw<strong>en</strong> wel kraam<strong>zorg</strong> aan, maar voor e<strong>en</strong> minimaal aantal<br />
ur<strong>en</strong>. Daarnaast war<strong>en</strong> zij onvoldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d met de kost<strong>en</strong> (<strong>en</strong> vergoeding) voor kraam<strong>zorg</strong> <strong>en</strong> de<br />
manier waarop kraam<strong>zorg</strong> geregeld moet word<strong>en</strong>. Dit gold zowel voor relatieve nieuwkomers in<br />
Nederland als voor vrouw<strong>en</strong> uit de tweede g<strong>en</strong>eratie (Korfker et al., 2002).<br />
Voorlichting <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis<br />
Tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> heeft ongeveer 40% van de Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> voorlichting<br />
gehad over voeding <strong>en</strong> ver<strong>zorg</strong>ing van de baby, in de kraamtijd ongeveer de helft. Ver<strong>zorg</strong>ing van de<br />
moeder kwam minder aan de orde, ook in de kraamtijd. Slechts e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling heeft de informatie niet<br />
begrep<strong>en</strong>, de helft had er baat bij.<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de vrouw<strong>en</strong> had behoefte aan informatie, maar heeft die niet gekreg<strong>en</strong>. Nog<br />
e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kwart, vooral vrouw<strong>en</strong> met meerdere kinder<strong>en</strong>, had ge<strong>en</strong> behoefte aan informatie.<br />
De k<strong>en</strong>nis van Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> over borst- <strong>en</strong> flesvoeding, het gebruik van<br />
vitamine-K-suppletie <strong>en</strong> de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood (zie paragraaf 3.4.5) bleek beperkt tot<br />
onvoldo<strong>en</strong>de te zijn. De k<strong>en</strong>nis van de groep vrouw<strong>en</strong> zonder kraam<strong>zorg</strong> was lager (Korfker et al.,<br />
2002).<br />
Aanbeveling<strong>en</strong><br />
Uit e<strong>en</strong> nabespreking van de antwoord<strong>en</strong> met VETC-ers bleek dat niet zozeer taalverschill<strong>en</strong>, maar<br />
cultuurverschill<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol te spel<strong>en</strong> in de <strong>zorg</strong>vraag <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van allochtone vrouw<strong>en</strong> (Korfker et al.,<br />
2002).<br />
De onderzoekers do<strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong> over aanpassing<strong>en</strong> van voorlichtingsactiviteit<strong>en</strong>- <strong>en</strong> material<strong>en</strong><br />
om allochtone zwanger<strong>en</strong> beter te bereik<strong>en</strong>. Deze voorlichting moet e<strong>en</strong> breed terrein bestrijk<strong>en</strong>:<br />
inhoudelijke informatie over <strong>zwangerschap</strong> tot <strong>en</strong> met kraambed, feitelijke informatie over het systeem<br />
20<br />
<strong>Etniciteit</strong> van de pasbevall<strong>en</strong> vrouw naar geboorteland, volg<strong>en</strong>s de CBS-definitie (zie Bijlage 4).<br />
44 RIVM Rapport 270032004
van kraam<strong>zorg</strong>, over prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood <strong>en</strong> over andere prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong>. Aanpassing<br />
van de opleiding <strong>en</strong> nascholing van kraamver<strong>zorg</strong><strong>en</strong>de zou kunn<strong>en</strong> bestaan uit besprek<strong>en</strong> van<br />
cultuurverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> daarvan voor de dagelijkse praktijk. De inzet van VETC-ers bij<br />
voorlichting <strong>en</strong> deskundigheidsbevordering wordt bepleit, ev<strong>en</strong>als het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> uitbreiding van<br />
het aantal allochtone kraamver<strong>zorg</strong><strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
In hun aanbeveling voor nader onderzoek staan de onderzoekers stil bij problem<strong>en</strong> in onderzoek onder<br />
allochtone vrouw<strong>en</strong>. Verder do<strong>en</strong> ze de aanbeveling om vaker gebruik te mak<strong>en</strong> van de combinatie van<br />
interview<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorlichting direct na het interview (Korfker et al., 2002).<br />
De aanbeveling<strong>en</strong> zijn tot nu toe nog niet verder uitgewerkt.<br />
De g<strong>en</strong>oemde onderzoek<strong>en</strong> richtt<strong>en</strong> zich (vooral) op de gew<strong>en</strong>ste <strong>en</strong> geleverde <strong>zorg</strong> aan Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse kraamvrouw<strong>en</strong>. Over kraam<strong>zorg</strong> aan andere bevolkingsgroep<strong>en</strong> is minder bek<strong>en</strong>d.<br />
4.2 Voorlichting <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie<br />
In deze paragraaf word<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> van landelijk ontwikkelde of georganiseerde<br />
activiteit<strong>en</strong> gericht op verbetering van <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>. Omdat meerdere onderzoekers de<br />
vraag opwerp<strong>en</strong> in hoeverre communicatieproblem<strong>en</strong> door taal- <strong>en</strong>/of cultuurverschill<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
de slechtere uitkomst<strong>en</strong> (Schutte et al., 2005) of het lagere <strong>zorg</strong>gebruik (Korfker et al., 2002) wordt ook<br />
de mogelijke inzet van VETC-ers beschrev<strong>en</strong>.<br />
4.2.1 Bescherm<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong><br />
Vaccinatie teg<strong>en</strong> rode hond<br />
E<strong>en</strong> infectie met rode hond aan het begin van de <strong>zwangerschap</strong> kan leid<strong>en</strong> tot groeivertraging,<br />
vroeggeboorte, doodgeboorte <strong>en</strong> het Cong<strong>en</strong>itaal Rubella Syndroom (CRS), met beschadiging<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> aan gehoor, c<strong>en</strong>trale z<strong>en</strong>uwstelsel, oog <strong>en</strong> hart. Hoe vroeger de besmetting, hoe ernstiger<br />
de problem<strong>en</strong>.<br />
Primaire prev<strong>en</strong>tie is mogelijk via vaccinatie, waarmee in Nederland in 1974 is gestart. Meer dan 95%<br />
van alle 0 tot 9-jarig<strong>en</strong> wordt gevaccineerd teg<strong>en</strong> rode hond. In 1999-2003 is onderzoek gedaan naar de<br />
hoogte van de antistoff<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> rode hond bij 3.757 zwanger<strong>en</strong>. Het onderzoek is uitgevoerd in de<br />
academische ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> in Amsterdam <strong>en</strong> daarom niet repres<strong>en</strong>tatief voor Nederland, maar wel<br />
illustratief. Van alle deelneemsters was 6,1% onvoldo<strong>en</strong>de beschermd teg<strong>en</strong> rode hond. Allochtone<br />
vrouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vaker onbeschermd dan Nederlandse vrouw<strong>en</strong>, waarvan 3% onbeschermd was teg<strong>en</strong><br />
rode hond (zie Tabel 2) (Cornel et al., 2005).<br />
RIVM Rapport 270032004 45
Tabel 2: Rubella antistoftiter naar etniciteit onder zwanger<strong>en</strong> gescre<strong>en</strong>d in het VUmc (1999-2003) <strong>en</strong><br />
het AMC (2000-2003) (Cornel et al., 2005)<br />
<strong>Etniciteit</strong> negatief positief totaal RR* (95% BI**)<br />
Nederlands 61 (3,2%) 1.832 (96,8%) 1.893 1,00<br />
Ander Europees 8 (5,7%) 132 (94,3%) 140 1,82 (0,85-3,89)<br />
Mediterraan 31 (11,3%) 243 (88,7%) 274 3,83 (2,43-6,02)<br />
Negroïde 54 (7,5%) 667 (92,5%) 721 2,43 (1,67-3,54)<br />
Hindoestaans 29 (15,3%) 160 (84,7%) 189 5,44 (3,40-8,72)<br />
Aziatisch 16 (16,3%) 82 (83,7%) 98 5,86 (3,24-10,61)<br />
overig 23 (8,2%) 256 (91,8%) 279 2,70 (1,64-4,44)<br />
onbek<strong>en</strong>d 8 (4,9%) 155 (95,1%) 163<br />
totaal 230 (6,1%) 3.527 (93,9%) 3.757<br />
* RR = relatief risico t<strong>en</strong> opzichte van ‘Nederlands’<br />
** BI = betrouwbaarheidsinterval van 95%<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Iets meer dan de helft van de vrouw<strong>en</strong> die meeded<strong>en</strong> aan de ABCD studie is tijd<strong>en</strong>s de reguliere<br />
<strong>zwangerschap</strong>scontroles gescre<strong>en</strong>d op antistoff<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> rode hond. Het RIVM doet hiermee onderzoek<br />
naar de immuniteit voor rode hond onder deelnemers aan de ABCD-studie. Daarnaast word<strong>en</strong><br />
mogelijke risicofactor<strong>en</strong> voor het niet beschermd zijn teg<strong>en</strong> rode hond in kaart gebracht <strong>en</strong> het aantal<br />
gemiste kans<strong>en</strong> voor vaccinatie teg<strong>en</strong> rode hond berek<strong>en</strong>d. Deze informatie kan gebruikt word<strong>en</strong> voor<br />
het vaccinatie- <strong>en</strong> scre<strong>en</strong>ingsbeleid.<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>, persoo<strong>nl</strong>ijke communicatie Hahné)<br />
Gebruik van foliumzuur<br />
Dagelijks één tablet foliumzuur (0,4-0,5 mg) van vier wek<strong>en</strong> vóór de bevruchting tot <strong>en</strong> met<br />
acht wek<strong>en</strong> na de bevruchting verlaagt de kans op e<strong>en</strong> kind met e<strong>en</strong> neuraalbuisdefect, zoals e<strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
ruggetje (Lumley et al., 2002). Foliumzuur beschermt waarschij<strong>nl</strong>ijk ook teg<strong>en</strong> andere aangebor<strong>en</strong><br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, zoals aangebor<strong>en</strong> hartaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, ontbrek<strong>en</strong> van (del<strong>en</strong> van) ledemat<strong>en</strong>,<br />
urinewegaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, lipspleet <strong>en</strong> gehemeltespleet <strong>en</strong> Down syndroom (De Walle et al., 2003).<br />
Sinds de foliumzuurcampagne in 1995 is foliumzuurgebruik gesteg<strong>en</strong> van 25% naar iets meer dan 60%<br />
in 1999-2000. Het juiste gebruik tijd<strong>en</strong>s de gehele geadviseerde periode (4 wek<strong>en</strong> voor de conceptie tot<br />
8 wek<strong>en</strong> erna) steeg van bijna 5% naar 35%.<br />
Uit e<strong>en</strong> onderzoek in 1996 bleek dat vrouw<strong>en</strong> van allochtone afkomst minder vaak bek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> met<br />
het foliumzuuradvies dan vrouw<strong>en</strong> van westerse afkomst. Van de eerste groep k<strong>en</strong>de 41% dit advies,<br />
van de tweede 79%. Het foliumzuurgebruik onder niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> westerse<br />
vrouw<strong>en</strong> die het foliumzuuradvies kénn<strong>en</strong> is statistisch niet significant verschill<strong>en</strong>d.<br />
46 RIVM Rapport 270032004
Bij geplande <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogere leeftijd was het foliumzuurgebruik hoger. Was e<strong>en</strong> vrouw<br />
één of meerdere ker<strong>en</strong> eerder zwanger geweest, dan was het foliumzuurgebruik lager (Bakker et al.,<br />
2003). Het foliumzuurgebruik was ook lager onder laag opgeleide vrouw<strong>en</strong> (De Walle et al., 2002).<br />
In de ABCD-studie is onderzoek gedaan naar de invloed van taalbeheersing op de k<strong>en</strong>nis over <strong>en</strong> het<br />
gebruik van foliumzuur. Respectievelijk 86% <strong>en</strong> 78% van de vrouw<strong>en</strong> van Nederlandse <strong>en</strong> overig<br />
westerse afkomst gebruikt<strong>en</strong> foliumzuursupplem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> rond de conceptie. Het foliumzuurgebruik bij<br />
Ghanese, Marokkaanse, Turkse <strong>en</strong> overig niet-westerse vrouw<strong>en</strong> was significant lager <strong>en</strong> varieerde van<br />
21 tot 41%. Onder Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse vrouw<strong>en</strong> slikte iets meer dan de helft foliumzuur.<br />
Of vrouw<strong>en</strong> wel of ge<strong>en</strong> foliumzuur gebruikt<strong>en</strong> hing vooral sam<strong>en</strong> met hun k<strong>en</strong>nis over foliumzuur. De<br />
k<strong>en</strong>nis was sterk gerelateerd aan de taalvaardigheid van de vrouw<strong>en</strong>: goed Nederlands sprek<strong>en</strong>de<br />
zwanger<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 3 tot 7 keer hogere kans om bek<strong>en</strong>d te zijn met het foliumzuuradvies dan<br />
vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geringe taalvaardigheid. Alle<strong>en</strong> onder Ghanese vrouw<strong>en</strong> was de rol van het<br />
opleidingsniveau belangrijker dan de rol van taalvaardigheid.<br />
Om het foliumzuur onder niet-Nederlands sprek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> zijn voorlichting in eig<strong>en</strong><br />
taal <strong>en</strong> taalcursuss<strong>en</strong> nodig. De onderzoekers do<strong>en</strong> de aanbeveling om informatie over <strong>zwangerschap</strong> te<br />
integrer<strong>en</strong> in taal- <strong>en</strong> inburgeringscursuss<strong>en</strong> (Van Eijsd<strong>en</strong> et al., 2006).<br />
Nieuwe activiteit<strong>en</strong><br />
Na de eerste publiekscampagne in 1995 wordt in 2006-2007 e<strong>en</strong> nieuwe campagne gevoerd, ‘Paraplu<br />
foliumzuur, stimulering prev<strong>en</strong>tief foliumzuurgebruik in Nederland’.<br />
Door gerichte voorlichting via <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> toegankelijke voorlichting via internet moet<br />
het gebruik in 2010 landelijk gesteg<strong>en</strong> zijn tot 70% (Tweede Kamer, 2006c). De campagne bestaat uit<br />
verschill<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong>, waaronder specifieke aandacht voor foliumzuurgebruik door vrouw<strong>en</strong> van<br />
allochtone afkomst <strong>en</strong>/of laag sociaaleconomische status. Via e<strong>en</strong> pilot in e<strong>en</strong> aantal verloskundige<br />
praktijk<strong>en</strong> zal onderzocht word<strong>en</strong> welke method<strong>en</strong> effectief zijn om het bereik (grotere groep vrouw<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> gebruik (tijd<strong>en</strong>s de juiste periode) te verbeter<strong>en</strong>, met name onder allochtone <strong>en</strong> laagopgeleide<br />
vrouw<strong>en</strong>. Na afloop van de pilot wordt bekek<strong>en</strong> of er e<strong>en</strong> vervolg komt (Van der Stouwe, 2006).<br />
Sinds kort is de site in de lucht: www.slikeerstfoliumzuur.<strong>nl</strong>. Via de website is e<strong>en</strong> folder te print<strong>en</strong> in<br />
het Nederlands, Engels, Turks, Arabisch, Antilliaans, Surinaams, Chinees.<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Binn<strong>en</strong> de ABCD-studie wordt nader onderzoek gedaan naar etnische verschill<strong>en</strong> in foliumzuurstatus<br />
tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> naar de relatie tuss<strong>en</strong> de foliumzuurstatus van de zwangere <strong>en</strong> de<br />
<strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>)<br />
RIVM Rapport 270032004 47
4.2.2 Ondersteuning bij taal- <strong>en</strong> cultuurverschill<strong>en</strong><br />
In het directe contact tuss<strong>en</strong> patiënt <strong>en</strong> <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>er kunn<strong>en</strong> beide partij<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> aa<strong>nl</strong>op<strong>en</strong><br />
die te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met taal- <strong>en</strong> cultuurverschill<strong>en</strong>, andere verwachting<strong>en</strong> over gezondheid, ziekte <strong>en</strong><br />
behandeling <strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis bij allochton<strong>en</strong> over gezondheid, ziekte <strong>en</strong> gezondheids<strong>zorg</strong> in<br />
Nederland.<br />
Sinds begin jar<strong>en</strong> ‘90 word<strong>en</strong> speciaal opgeleide VETC-ers <strong>en</strong> allochtone <strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ingezet om<br />
de communicatieproblem<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> patiënt <strong>en</strong> <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>er in de eerstelijns <strong>zorg</strong> op te loss<strong>en</strong>. Zij gev<strong>en</strong><br />
voorlichting over prev<strong>en</strong>tie, zelf<strong>zorg</strong>, e<strong>en</strong> juist gebruik van de gezondheids<strong>zorg</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
opvoedingsthema’s. VETC-ers werk<strong>en</strong> in buurthuiz<strong>en</strong>, consultatiebureaus, huisarts<strong>en</strong>praktijk<strong>en</strong>,<br />
gezondheidsc<strong>en</strong>tra, ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> geestelijke gezondheids<strong>zorg</strong>instelling<strong>en</strong>. In oktober 2006 werkt<strong>en</strong><br />
VETC-ers op 26 plaats<strong>en</strong> in de eerstelijnsgezondheids<strong>zorg</strong>, voor het mer<strong>en</strong>deel bij huisarts<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
thuis<strong>zorg</strong> (bron: overzicht VETC-project<strong>en</strong> <strong>en</strong> -activiteit<strong>en</strong> in de eerstelijns gezondheids<strong>zorg</strong> (versie<br />
oktober 2006) op www.nigz.<strong>nl</strong>),<br />
In Amsterdam word<strong>en</strong> VETC-ers ingezet in Ouder <strong>en</strong> Kind C<strong>en</strong>tra (OKC’s) voor de voorlichting aan<br />
(aanstaande) ouders over gezonde leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> ver<strong>zorg</strong>ingsmethod<strong>en</strong> (GG&GD Amsterdam,<br />
2004). Elders in het land zijn VETC-ers alle<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>teel betrokk<strong>en</strong> bij perinatale <strong>zorg</strong> of kraam<strong>zorg</strong>.<br />
Financiering van inzet van VETC-ers is nog niet structureel geregeld, maar vindt plaats via<br />
verschill<strong>en</strong>de ‘potjes’ zoals geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, thuis<strong>zorg</strong>, achterstandsfonds<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele <strong>zorg</strong>verzekeraar <strong>en</strong><br />
tijdelijke financiering<strong>en</strong>. Hierdoor groeit de inzet van VETC-ers moeizaam (bron: www.zonmw.<strong>nl</strong>).<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Ter ondersteuning van de inzet van allochtone <strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in huisartspraktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gezondheidsc<strong>en</strong>tra hebb<strong>en</strong> Forum <strong>en</strong> NIGZ e<strong>en</strong> handboek ontwikkeld. Zowel de implem<strong>en</strong>tatie van het<br />
handboek als de positie van (huidige <strong>en</strong> aankom<strong>en</strong>de) <strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> nog om nadere<br />
ondersteuning.<br />
Begin 2004 is e<strong>en</strong> vervolgproject van start gegaan. Binn<strong>en</strong> dit project wordt de positie van allochtone<br />
<strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gevolgd <strong>en</strong> met de lokale coördinator<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plan van aanpak besprok<strong>en</strong>. Het huidige<br />
handboek wordt geëvalueerd <strong>en</strong> bijgesteld. Binn<strong>en</strong> het project wordt ook gewerkt aan de pleitbe<strong>zorg</strong>ing<br />
van allochtone <strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.zonmw.<strong>nl</strong> -> projectpoort -> Handboek allochtone <strong>zorg</strong>consul<strong>en</strong>t (vervolg))<br />
De inzet van tolk<strong>en</strong> <strong>en</strong> VETC-ers draagt bij aan de vermindering van taal- <strong>en</strong> communicatieverschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> <strong>zorg</strong>vrager <strong>en</strong> <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>er. Ook andere mogelijkhed<strong>en</strong> om de verschill<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong>, zoals<br />
IT-ondersteuning <strong>en</strong> aanpassing van <strong>zwangerschap</strong>scursuss<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> onderzocht of ontwikkeld.<br />
Voorlichtingsactiviteit<strong>en</strong> (in ontwikkeling)<br />
Ter verbetering van de communicatie tuss<strong>en</strong> de niet-Nederlands sprek<strong>en</strong>de allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verloskundig<strong>en</strong> ontwikkelt het C<strong>en</strong>trum Educatieve Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing (www.cedgroep.<strong>nl</strong>) met steun van<br />
ZonMW de cd-rom ‘In gesprek over geboorte’. De cd-rom is e<strong>en</strong> voorgeprogrammeerde tolk <strong>en</strong> kan<br />
tijd<strong>en</strong>s het consult gebruikt word<strong>en</strong> voor vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong>/informatie. Alle tekst<strong>en</strong> zijn ingesprok<strong>en</strong><br />
48 RIVM Rapport 270032004
<strong>en</strong> afzonderlijk te beluister<strong>en</strong>.<br />
(bron: www.zonmw.<strong>nl</strong>)<br />
Het multiculturele c<strong>en</strong>trum voor vrouw<strong>en</strong>gezondheids<strong>zorg</strong> Mimoza in Amsterdam-West heeft e<strong>en</strong><br />
<strong>zwangerschap</strong>scursus ontwikkeld voor Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse aanstaande moeders. Deze cursus is met<br />
subsidie van ZonMw geëvalueerd <strong>en</strong> aangepast (Crébas, 2001). Dit heeft geresulteerd in e<strong>en</strong> aanpassing<br />
van het draaiboek voor de cursus, gericht op communicatie <strong>en</strong> gezondheidsbevordering voor diverse<br />
groep<strong>en</strong>, waaronder nieuwkomers (Crébas, 2006).<br />
4.2.3 Prev<strong>en</strong>tie van ongew<strong>en</strong>ste <strong>en</strong>/of ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong><br />
De Rutgers Nisso Groep heeft onderzoek gedaan naar ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar<br />
informatievoorzi<strong>en</strong>ing aan allochtone vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> abortusverzoek. Hieruit blijkt dat er ook onder<br />
de tweede g<strong>en</strong>eratie allochtone vrouw<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> zijn in de informatieoverdracht over anticonceptie<br />
<strong>en</strong> het belang van effectieve geboorteregeling. Deze problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> deels voort uit taalproblem<strong>en</strong>,<br />
maar ook uit cultuurgebond<strong>en</strong> belemmering<strong>en</strong>, zoals de attitude t<strong>en</strong> opzichte van anticonceptie, <strong>en</strong> uit<br />
de (interculturele) communicatievaardighed<strong>en</strong> van de <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>er.<br />
De onderzoekers noem<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal maatregel<strong>en</strong> om allochtone vrouw<strong>en</strong> eerder <strong>en</strong> beter te bereik<strong>en</strong><br />
zoals gebruik van visueel voorlichtingsmateriaal; de inzet van tolk<strong>en</strong> <strong>en</strong> VETC-ers; seksuele vorming<br />
op school <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s inburgeringcursuss<strong>en</strong>; <strong>en</strong> deskundigheidsbevordering bij <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers (Mouthaan<br />
<strong>en</strong> De Neef, 2006).<br />
Lang leve de liefde<br />
In 1993 is het lespakket ‘lang leve de liefde’ ontwikkeld. Dit lespakket over veilig vrij<strong>en</strong>, relaties <strong>en</strong><br />
seksualiteit voor leerling<strong>en</strong> in de onderbouw van het VMBO gaat in op veilig vrij<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie van<br />
seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>. Daarvoor word<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de method<strong>en</strong><br />
gebruikt, zoals k<strong>en</strong>nisoverdracht over (on)veilig <strong>en</strong> verantwoord seksueel gedrag <strong>en</strong> oef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in<br />
praktische <strong>en</strong> communicatieve vaardighed<strong>en</strong> (bron: www.soaaids-professionals.<strong>nl</strong>).<br />
Na de vernieuwing van het lespakket (in 2001) is de effectiviteit van het nieuwe pakket onderzocht <strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong> met het oude pakket. De respons op langere termijn was relatief laag. Hierdoor is het niet<br />
mogelijk uitsprak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> over de effect<strong>en</strong> van het vernieuwde lespakket op het feitelijke het gedrag<br />
van jonger<strong>en</strong> (Van Fulp<strong>en</strong> et al., 2002).<br />
Pas gestart of in ontwikkeling<br />
Het onderzoek naar de achtergrond<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> (zie paragraaf 3.1.2) levert e<strong>en</strong> aantal<br />
aanbeveling<strong>en</strong> op. E<strong>en</strong> deel van deze aanbeveling<strong>en</strong> sluit aan bij al lop<strong>en</strong>de project<strong>en</strong>:<br />
• De Rutgers Nisso Groep <strong>en</strong> TransAct hebb<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>werking met het jonger<strong>en</strong>werk <strong>en</strong> ander<strong>en</strong><br />
‘Girls Talk’ ontwikkeld. Dit prev<strong>en</strong>tieprogramma is bedoeld voor laagopgeleide meid<strong>en</strong> van 14 tot<br />
18 jaar met seksueel riskant gedrag <strong>en</strong> bestaat uit acht bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met groepscounseling <strong>en</strong><br />
oef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
• De Rutgers Nisso Groep <strong>en</strong> het NIGZ hebb<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk het spel ‘Girls Choice. W<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> in intimiteit’ ontwikkeld, wat gebruikt kan word<strong>en</strong> in voorlichtingsprogramma’s of less<strong>en</strong><br />
seksuele <strong>en</strong> relationele vorming. Het spel is bedoeld om meisjes aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> te zett<strong>en</strong> over<br />
seksualiteit <strong>en</strong> relaties, veilig vrij<strong>en</strong>, <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> moederschap, jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> weerbaarheid.<br />
RIVM Rapport 270032004 49
• In 2006 start de Rutgers Nisso Groep met training<strong>en</strong> voor eerstelijns hulpverl<strong>en</strong>ers op het gebied<br />
van <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> seksualiteit. Hierin staan cultuurs<strong>en</strong>sitiviteit, interculturele communicatie <strong>en</strong><br />
het gev<strong>en</strong> van groepsvoorlichting c<strong>en</strong>traal.<br />
• In 2005 hebb<strong>en</strong> de Rutgers Nisso Groep <strong>en</strong> het NIGZ onderzoek gedaan onder Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse moeders naar de rol van ouders in de seksuele vorm<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
knelpunt<strong>en</strong> die ze daarbij ondervond<strong>en</strong>. De behoefte aan ondersteuning is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in kaart gebracht<br />
(Van Lee et al., 2005). De resultat<strong>en</strong> uit het onderzoek zijn gebruikt voor de ontwikkeling van de<br />
handleiding ‘Seksualiteit <strong>en</strong> Opvoeding’ voor groepsbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> voor Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse<br />
moeders.<br />
(bron: www.rng.<strong>nl</strong>, www.seksualiteit.<strong>nl</strong>)<br />
50 RIVM Rapport 270032004
5 Conclusies <strong>en</strong> discussie<br />
In de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is in Nederland veel onderzoek gedaan of gestart naar gezondheidsverschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> autochtone <strong>en</strong> allochtone zwanger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>. Gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zijn uitkomstmat<strong>en</strong><br />
zoals geboortegewicht, vroeggeboorte, het vóórkom<strong>en</strong> van aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> sterfte rond de<br />
geboorte minder gunstig onder niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>.<br />
Sterfte rond de geboorte blijft gelukkig ook onder allochton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief zeldzaam verschijnsel. E<strong>en</strong><br />
consequ<strong>en</strong>tie daarvan is dat alle<strong>en</strong> onder de grootste groep<strong>en</strong> statistisch verantwoord onderzoek gedaan<br />
kan word<strong>en</strong> naar de oorzak<strong>en</strong> van verhoogde sterfte rond de geboorte <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in risicofactor<strong>en</strong>.<br />
Daarom gaan de meeste onderzoek<strong>en</strong> in op verschill<strong>en</strong> in sterfte <strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> autochtone<br />
zwanger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ‘klassieke’ herkomstgroepering<strong>en</strong>, de Turk<strong>en</strong>, Marokkan<strong>en</strong>,<br />
Surinamers <strong>en</strong> Antillian<strong>en</strong>/Aruban<strong>en</strong>, soms met onderscheid naar eerste <strong>en</strong> tweede g<strong>en</strong>eratie.<br />
De groep ‘niet-westerse’ allochton<strong>en</strong> is echter niet homoge<strong>en</strong>, met waarschij<strong>nl</strong>ijk belangrijke<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de eerste <strong>en</strong> tweede g<strong>en</strong>eratie. Over de gezondheid van subgroep<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de<br />
‘klassieke’ herkomstgroepering<strong>en</strong> of over allochton<strong>en</strong> uit de kleinere herkomstgroepering<strong>en</strong> is vaak<br />
minder bek<strong>en</strong>d.<br />
Duidelijke sterfteverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong><br />
Sterfte rond de geboorte komt vaker voor bij niet-westers allochtone dan bij autochtone vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kinder<strong>en</strong>. Zwanger<strong>en</strong> van niet-westerse afkomst hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 40% hogere kans op e<strong>en</strong> dood gebor<strong>en</strong><br />
kind dan de andere zwanger<strong>en</strong>, met slechts kleine verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong>. De<br />
perinatale sterfte (doodgeboorte na 24 wek<strong>en</strong> plus sterfte in de eerste lev<strong>en</strong>sweek) <strong>en</strong> sterfte in het<br />
eerste lev<strong>en</strong>sjaar (zuigeling<strong>en</strong>sterfte) bij kinder<strong>en</strong> van niet-westerse allochton<strong>en</strong> ligt bijna 30% hoger<br />
dan het landelijk gemiddelde. Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaker te vroeg of met e<strong>en</strong> te<br />
laag gewicht gebor<strong>en</strong>, Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> vaker aan aangebor<strong>en</strong><br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
De moedersterfte in Nederland is laag. Moedersterfte lijkt vaker voor te kom<strong>en</strong> onder vrouw<strong>en</strong> van<br />
allochtone afkomst: in de periode 1999-2002 was 30% van de overled<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> van allochtone<br />
afkomst, het aantal zwangere vrouw<strong>en</strong> van niet-westers afkomst was 22-24%.<br />
Het aantal kinder<strong>en</strong> dat jaarlijks overlijdt aan wieg<strong>en</strong>dood is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s laag. Kinder<strong>en</strong> in Antilliaanse,<br />
Surinaamse <strong>en</strong> Turkse gezinn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> meer kans op wieg<strong>en</strong>dood dan andere kinder<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong> in risicofactor<strong>en</strong> wel beschrev<strong>en</strong>, maar nog onvoldo<strong>en</strong>de verklaard<br />
Van e<strong>en</strong> aantal risicofactor<strong>en</strong> - zoals e<strong>en</strong> lage sociaaleconomische status, ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>,<br />
alle<strong>en</strong>staand ouderschap, vroeggeboorte of de geboorte van e<strong>en</strong> te klein kind - is bek<strong>en</strong>d dat ze vaker<br />
voorkom<strong>en</strong> onder niet-westerse allochton<strong>en</strong>. Andere risicofactor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> juist minder vaak voor.<br />
Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> bijvoorbeeld minder. Soms kom<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>de <strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> naast<br />
elkaar voor, zoals het onder toezicht slap<strong>en</strong> van Marokkaanse <strong>en</strong> Turkse kinder<strong>en</strong> (bescherm<strong>en</strong>d).<br />
Tegelijkertijd komt het (afgerad<strong>en</strong>) gebruik van dekbedjes, kuss<strong>en</strong>s, bedrand<strong>en</strong> <strong>en</strong> zachte matrass<strong>en</strong><br />
vaker voor onder deze groep<strong>en</strong>. Sommige verschill<strong>en</strong> in risicofactor<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> in algem<strong>en</strong>e zin af, zoals<br />
het verschil in ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>.<br />
RIVM Rapport 270032004 51
Andere risicofactor<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> complexe onderlinge sam<strong>en</strong>hang zi<strong>en</strong>: kinder<strong>en</strong> van niet-westerse<br />
ouders hebb<strong>en</strong> gemiddeld lagere geboortegewicht<strong>en</strong> dan kinder<strong>en</strong> van Nederlandse ouders. Na correctie<br />
voor moederlijke <strong>en</strong> kinderlijke factor<strong>en</strong> is het geboortegewicht van kinder<strong>en</strong> van Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> vergelijkbaar met die van Nederlandse vrouw<strong>en</strong>. Voor de andere groep<strong>en</strong> geldt<br />
dit niet. Nader onderzoek moet uitwijz<strong>en</strong> of de verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht te verklar<strong>en</strong> zijn door<br />
verschill<strong>en</strong> in sociaaleconomische status, voedingsgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> -deficiënties, rok<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong><br />
omgevingsfactor<strong>en</strong>.<br />
De relatie tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lage SES <strong>en</strong> perinatale gezondheidsverschill<strong>en</strong> is (nog) niet voldo<strong>en</strong>de<br />
beschrev<strong>en</strong>. Bij de analyse van zuigeling<strong>en</strong>sterfte bleek e<strong>en</strong> lage SES e<strong>en</strong> belangrijke bijdrage te<br />
lever<strong>en</strong> aan de hogere sterfte onder allochtone kinder<strong>en</strong> tot één jaar. Binn<strong>en</strong> de G<strong>en</strong>eration R <strong>en</strong> de<br />
ABCD-studie (zie Bijlage 3) wordt SES expliciet meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de analyses van de perinatale<br />
gezondheidsverschill<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong> in <strong>zorg</strong>gebruik<br />
Allochtone vrouw<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> minder of later gebruik van de perinatale <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ing. Ze zijn<br />
onderverteg<strong>en</strong>woordigd in de klinisch g<strong>en</strong>etische <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> meld<strong>en</strong> zich over het algeme<strong>en</strong> later<br />
voor de eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole. Ook het gebruik van kraam<strong>zorg</strong> is lager. Hierdoor miss<strong>en</strong><br />
allochtone vrouw<strong>en</strong> kans<strong>en</strong> om tijdig geïnformeerd te word<strong>en</strong> over prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> om de<br />
gezondheid van hun kind of zichzelf zo optimaal mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Bij de introductie van preconceptie<strong>zorg</strong> kan extra aandacht word<strong>en</strong> besteed aan de (on)mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om allochtone vrouw<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>.<br />
Van wet<strong>en</strong> naar begrijp<strong>en</strong><br />
Het mer<strong>en</strong>deel van deze onderzoek<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> belangrijke, eerste stap in de ontrafeling van de perinatale<br />
gezondheidsverschill<strong>en</strong>: er ontstaat zicht op de omvang van de verschill<strong>en</strong> in uitkomst<strong>en</strong> of<br />
onderligg<strong>en</strong>de risicofactor<strong>en</strong>. Dit is vaak (nog) onvoldo<strong>en</strong>de om te wet<strong>en</strong> waarom die verschill<strong>en</strong><br />
bestaan, welke aangrijpingspunt<strong>en</strong> er zijn voor prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> voor welke groep<strong>en</strong> specifieke prev<strong>en</strong>tie<br />
nodig is. Omdat sterfte rond de geboorte relatief weinig voorkomt, is nader <strong>en</strong> vaak specifieker<br />
onderzoek nodig van de onderlinge sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitkomst<strong>en</strong>.<br />
Enkele voorbeeld<strong>en</strong>:<br />
• Nederlandssprek<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> van etnische Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse afkomst meld<strong>en</strong> zich laat<br />
voor de eerste <strong>zwangerschap</strong>scontrole. Deze late start is niet te verklar<strong>en</strong> door de bek<strong>en</strong>de<br />
risicofactor<strong>en</strong> zoals leeftijd (jonger dan 20 jaar), slechte taalbeheersing, minder dan vijf jaar<br />
onderwijs, hoog kindertal, ongeplande <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> niet blij zijn met de <strong>zwangerschap</strong>.<br />
Onderzocht moet word<strong>en</strong> of de late start veroorzaakt wordt door culturele factor<strong>en</strong> of door andere<br />
ideeën of ervaring<strong>en</strong> met de gezondheids<strong>zorg</strong> (Alderliest<strong>en</strong>, 2006).<br />
• De onderzoek<strong>en</strong> van G<strong>en</strong>eration R <strong>en</strong> de ABCD-studie (zie Bijlage 3) lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van<br />
de verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> is door<br />
e<strong>en</strong> aantal moederlijke of kinderlijke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, zoals l<strong>en</strong>gte, gewicht <strong>en</strong> rookgedrag van de<br />
moeder of rangnummer van het kind. Na correctie voor deze factor<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> er echter verschill<strong>en</strong><br />
bestaan die mogelijk sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong> in socio-economische status,<br />
voedingsgewoont<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong>. De onderzoekers do<strong>en</strong> daarom<br />
aanbeveling<strong>en</strong> om nader onderzoek te do<strong>en</strong> naar met name (omgevings)factor<strong>en</strong> die door prev<strong>en</strong>tie<br />
<strong>en</strong> voorlichting te beïnvloed<strong>en</strong> zijn.<br />
• E<strong>en</strong> laag geboortegewicht is weliswaar e<strong>en</strong> van de risicofactor<strong>en</strong> voor perinatale sterfte, maar niet<br />
ieder ‘klein kind’ heeft e<strong>en</strong> grotere kans op sterfte. In de ABCD-<strong>en</strong> G<strong>en</strong>eration R studies<br />
52 RIVM Rapport 270032004
(Bijlage 3) wordt onderzoek gedaan naar de relatie tuss<strong>en</strong> etnische verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht<br />
<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in sterfte tuss<strong>en</strong> de etnische groep<strong>en</strong>.<br />
• Eerder onderzoek suggereert dat het optimale geboortegewicht niet voor alle etnische groep<strong>en</strong><br />
gelijk is (Graafmans et al., 2002). Drooger et al. do<strong>en</strong> de aanbeveling individuele groeicurv<strong>en</strong> te<br />
ontwikkel<strong>en</strong>, waarin rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> wordt met e<strong>en</strong> aantal moederlijke <strong>en</strong> kinderlijke factor<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor is meer <strong>zorg</strong> op maat mogelijk, dat wil zegg<strong>en</strong> tijdig opspor<strong>en</strong> van (ongebor<strong>en</strong>) kinder<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> groeiachterstand <strong>en</strong> minder onnodig obstetrische interv<strong>en</strong>ties (Drooger et al., 2005). Dit<br />
vergt grootschalig onderzoek.<br />
• Het onderzoek van Van der Wal et al. laat verschill<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> in ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> die van belang<br />
zijn bij de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood. Dit onderzoek geeft echter ge<strong>en</strong> uitsluitsel over de vraag<br />
waarom er tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> bestaan in het vóórkom<strong>en</strong> van<br />
wieg<strong>en</strong>dood: ligt dat aan het verschil in ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> óf bestaan er etnische verschill<strong>en</strong> in de<br />
preval<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood De onderzoekers do<strong>en</strong> de aanbeveling nader onderzoek te do<strong>en</strong><br />
waarin gecorrigeerd kan word<strong>en</strong> voor die ver<strong>zorg</strong>ingsverschill<strong>en</strong> (Van der Wal et al., 1999).<br />
Van begrijp<strong>en</strong> naar verbeter<strong>en</strong><br />
Inzicht in perinatale gezondheidsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële<br />
voorwaarde voor de ontwikkeling of aanpassing van (cultuur)specifiekere begeleiding <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieve<br />
maatregel<strong>en</strong> voor alle vrouw<strong>en</strong>; voor de verspreiding van bestaande k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> effectief geblek<strong>en</strong><br />
maatregel<strong>en</strong> (‘best practice’); <strong>en</strong> voor de vertaling van elders ontwikkelde ‘best practices’ naar lokale<br />
omstandighed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> paar voorbeeld<strong>en</strong>:<br />
• Het LEMMoN-onderzoek is opgezet om de achtergrond<strong>en</strong> van het verhoogde risico op<br />
moedersterfte <strong>en</strong> ernstige complicaties te id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee de verloskundige <strong>zorg</strong> aan<br />
allochton<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong> (Zwart et al., 2006). Mogelijk leidt ook dit onderzoek tot aanbeveling<strong>en</strong><br />
over voorlichting <strong>en</strong> deskundigheidsbevordering, zoals specifieke voorlichting aan allochtone<br />
vrouw<strong>en</strong> over de organisatie van de verloskundige <strong>zorg</strong> (‘bij wie moet je je meld<strong>en</strong> bij specifieke<br />
problem<strong>en</strong>’) én meer aandacht voor culturele diversiteit in curricula van de opleiding<strong>en</strong> (Goddijn,<br />
2005).<br />
Ook andere onderzoekers hebb<strong>en</strong> gewez<strong>en</strong> op de noodzaak tot voorlichting over de organisatie van<br />
de verloskundige <strong>zorg</strong> als belangrijk middel in de verbetering van de perinatale gezondheid van<br />
allochton<strong>en</strong> (Korfker et al., 2002; Alderliest<strong>en</strong>, 2006).<br />
• Door de verschill<strong>en</strong> in ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong> die van belang zijn bij de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood,<br />
stell<strong>en</strong> Van der Wal et al. voor om de voorlichting over de prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood aan te pass<strong>en</strong><br />
aan (etnische) verschill<strong>en</strong> in ver<strong>zorg</strong>ingsgewoontes (Van der Wal et al., 1999).<br />
• Onderzoek naar het gebruik van kraam<strong>zorg</strong> door allochton<strong>en</strong> leverde e<strong>en</strong> aantal aanbeveling<strong>en</strong> op<br />
over aanpassing van voorlichtingsmaterial<strong>en</strong> om allochtone zwanger<strong>en</strong> beter te bereik<strong>en</strong>, over<br />
deskundigheidsbevordering <strong>en</strong> over het aantrekk<strong>en</strong> van allochtone kraamver<strong>zorg</strong><strong>en</strong>d<strong>en</strong> (El Fakiri et<br />
al., 1998; Korfker et al., 2002). Deze aanbeveling<strong>en</strong> zijn tot nu toe nog niet uitgewerkt.<br />
• Uit verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> blijkt de noodzaak van tolk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorlicht(st)ers eig<strong>en</strong> taal <strong>en</strong><br />
cultuur (VETC-ers). Aandachtspunt is de beperkte k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> de noodzaak tot<br />
deskundigheidsbevordering van VETC-ers op het gebied van erfelijkheid. Hiervoor is echter nog<br />
ge<strong>en</strong> subsidie beschikbaar is (Borm et al., 2003; VSOP, 2004). Omdat er (nog) ge<strong>en</strong> structurele<br />
regeling bestaat voor de financiering van inzet van VETC-ers, groeit de inzet van VETC-ers<br />
moeizaam (www.zonmw.<strong>nl</strong>).<br />
RIVM Rapport 270032004 53
Terugdring<strong>en</strong> van perinatale gezondheidsverschill<strong>en</strong> kan niet alle<strong>en</strong> door de <strong>zorg</strong><br />
De in dit overzicht beschrev<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> aanknopingspunt<strong>en</strong> om de <strong>zorg</strong> aan allochton<strong>en</strong> aan<br />
te pass<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via voorlichting aan allochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> deskundigheidsbevordering bij<br />
<strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers. Soms zal er eerst nog aanvull<strong>en</strong>d onderzoek nodig zijn naar die (omgevings)factor<strong>en</strong> die<br />
door prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> voorlichting te beïnvloed<strong>en</strong> zijn.<br />
E<strong>en</strong> deel van de verschill<strong>en</strong> in sterfte rond de geboorte wordt echter veroorzaakt door factor<strong>en</strong> die<br />
buit<strong>en</strong> het bereik van de (volks)gezondheids<strong>zorg</strong> vall<strong>en</strong>, zoals de sociaaleconomische verschill<strong>en</strong>. Ook<br />
e<strong>en</strong> aantal mogelijke interv<strong>en</strong>ties valt buit<strong>en</strong> het bereik van de gezondheids<strong>zorg</strong>, zoals stimuler<strong>en</strong> van<br />
het ler<strong>en</strong> van de Nederlandse taal. Het niet beheers<strong>en</strong> van de Nederlandse taal is e<strong>en</strong> van de<br />
risicofactor<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> latere start van de pr<strong>en</strong>atale <strong>zorg</strong>.<br />
Concluder<strong>en</strong>d zijn zowel binn<strong>en</strong> als buit<strong>en</strong> de gezondheids<strong>zorg</strong> meerdere acties nodig op het gebied<br />
van onderzoek, ontwikkeling van interv<strong>en</strong>ties, verspreiding van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ‘best practices’ én<br />
ondersteun<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> om de huidige verschill<strong>en</strong> in sterfte rond de geboorte tuss<strong>en</strong> de<br />
verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> aan te pakk<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> integraal gezondheidsbeleid zijn de<br />
perinatale gezondheidsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> zwanger<strong>en</strong> in Nederland terug te dring<strong>en</strong>.<br />
54 RIVM Rapport 270032004
Literatuur<br />
Achterberg PW. Met de best<strong>en</strong> vergelijkbaar Internationale verschill<strong>en</strong> in sterfte rond de geboorte.<br />
Bilthov<strong>en</strong>: RIVM; 2005, rapportnr 270032001.<br />
Achterberg PW, Kramers PGN. E<strong>en</strong> gezonde start Sterfte rond de geboorte in Nederland: tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong><br />
oorzak<strong>en</strong> vanuit internationaal perspectief. Bilthov<strong>en</strong>: RIVM; 2001, rapportnr 271558003.<br />
Achterberg PW, Waelput AJM. Rec<strong>en</strong>te perinatale sterftetr<strong>en</strong>ds in Nederland: 2000-2005. Zicht op<br />
verbetering Bilthov<strong>en</strong>: RIVM; 2007, rapportnr 270032002.<br />
Agyemang C, Bhopal R, Bruijnzeels M. Negro, Black, Black African, African Caribbean, African American<br />
or what Labelling African origin populations in the health ar<strong>en</strong>a in the 21st c<strong>en</strong>tury. J Epidemiol<br />
Community Health 2005; 59(12):1014-8.<br />
Alderliest<strong>en</strong> ME. Quality of perinatal care in a multi-ethnic population. Proefschrift. Amsterdam:<br />
Universiteit van Amsterdam; 2006.<br />
Anthony S, Kateman H, Brand R, Oud<strong>en</strong> AL d<strong>en</strong>, Dorrepaal, CA, Pal-de Bruin KM van der, Buit<strong>en</strong>dijk SE.<br />
Ethnic differ<strong>en</strong>ces in cong<strong>en</strong>ital malformations in the Netherlands: analyses of a 5-year birth cohort. Paediatr<br />
Perinat Epidemiol 2005;19(2):135-44.<br />
Bakker MK, Cornel MC, Walle HE de. K<strong>en</strong>nis over <strong>en</strong> gebruik van periconceptioneel foliumzuur onder<br />
allochtone <strong>en</strong> westerse vrouw<strong>en</strong>, na de publiekscampagne in 1995. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd<br />
2003;147(49):2426-30.<br />
B<strong>en</strong>nett RL, Motulsky AG, Bittles A, Hudgins L, Uhrich S, Doyle DL, Silvey K, Scott CR, Ch<strong>en</strong>g E,<br />
McGillivray B, Steiner RD, Ols<strong>en</strong> D. G<strong>en</strong>etic counseling and scre<strong>en</strong>ing of consanguineous couples and their<br />
offspring: recomm<strong>en</strong>dations of the National Society of G<strong>en</strong>etic Counselors. J G<strong>en</strong>et Counsel<br />
2002;11(2):97-119.<br />
Berlo W van, Wijs<strong>en</strong> C, Vanwes<strong>en</strong>beeck I. Gebrek aan regie. E<strong>en</strong> kwalitatief onderzoek naar de<br />
achtergrond<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>. Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2005.<br />
Bhopal R. Glossary of terms relating to ethnicity and race: for reflection and debate. J Epidemiol<br />
Community Health 2004;58(6):441-5.<br />
Borm J, Roetman A, Sweerman M. E<strong>en</strong> wereld te winn<strong>en</strong>. Migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> (para)medici voorlicht<strong>en</strong> over<br />
erfelijke <strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Soestdijk: VSOP; 2003.<br />
Breuning, M. G<strong>en</strong>etische aspect<strong>en</strong> van preconceptie-advies. Hemoglobinopathieën als testcase. Bilderberg<br />
confer<strong>en</strong>tie: D<strong>en</strong> Haag; 2004.<br />
Briët JW, Steegers EAP, Visser W, Boer K de, Pel M, Santema JG, Schuitemaker NWE, Schutte JM, van<br />
Roosmal<strong>en</strong> JJM. Maternale sterfte door pre-eclampsie in Nederland: e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> tot <strong>zorg</strong>. Ned Tijdschr Obstet<br />
Gynaecol 2005;118(aug):132-4.<br />
Buit<strong>en</strong>dijk SE, Enk A van, Oosterhout R, Ris M. Verloskundige uitkomst<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> in<br />
Nederland. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 1993;137(49):2536-40.<br />
RIVM Rapport 270032004 55
Buit<strong>en</strong>dijk SE, Nijhuis JG. Hoge perinatale sterfte in Nederland in vergelijking tot de rest van Europa. Ned<br />
Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2004;148(38):1855-60.<br />
Buit<strong>en</strong>dijk S, Zeitlin J, Cuttini M, Langhoff-Roos J, Bottu J. Indicators of fetal and infant health outcomes.<br />
Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2003;111 Suppl 1:S66-77.<br />
Cornel MC. Consanguïniteit, ethniciteit <strong>en</strong> gezondheid, e<strong>en</strong> epidemiologische b<strong>en</strong>adering. In: Workshop<br />
Consanguiniteit. Verwant <strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s Omvang, vooroordeel <strong>en</strong> beleid in Nederland. Nederlandse<br />
Associatie voor Community G<strong>en</strong>etics, 2003a. Beschikbaar op www.nacg.<strong>nl</strong>/workshopconsanguiniteit.pdf.<br />
Cornel MC. Community G<strong>en</strong>etics: van verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong> <strong>en</strong> del<strong>en</strong>. Inaugurele rede. Amsterdam: EMGO;<br />
2003b.<br />
Cornel MC, Flach GB, Kooiman MT, Wouters MGAJ, Bonsel GJ, Wolf H, Boer MG de. Wacht u voor de<br />
rodehond: gerichte scre<strong>en</strong>ing op rubella blijft nodig. Medisch Contact 2005;60(24):1027-9.<br />
Herdruk als Flach GB, Kooiman MT, Wouters MGAJ, Bonsel GJ, Wolf H, Boer MG de, Cornel MC. Wacht<br />
u voor de rodehond: gerichte scre<strong>en</strong>ing op rubella blijft nodig. Tijdschr Verloskd 2005;10:15-8.<br />
Crébas A. Zwanger tuss<strong>en</strong> twee cultur<strong>en</strong>: verslag van e<strong>en</strong> onderzoek naar gezondheidsvoorlichting voor<br />
allochtone vrouw<strong>en</strong>, opgezet rond e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>scursus. Amsterdam: Stichting Perinatale Zorg <strong>en</strong><br />
Consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; 2001.<br />
Crébas A. Handboek coaching aanstaande ouders. Van <strong>zwangerschap</strong>sgymnastiek tot prev<strong>en</strong>tieprogramma.<br />
Ass<strong>en</strong>: van Gorcum; 2006.<br />
Dill<strong>en</strong> J van, Zwart J, Lim F, Vredevoogd C, Roosmal<strong>en</strong> J van. LEMMoN audit; e<strong>en</strong> pilotstudy naar het<br />
vóórkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong> van ernstige maternale morbiditeit in D<strong>en</strong> Haag. Ned Tijdschr Obstet Gynaecol<br />
2006;119(6):25-30.<br />
Drooger JC, Troe JW, Borsboom GJ, Hofman A, Mack<strong>en</strong>bach JP, Moll HA, Snijders RJ, Verhulst FC,<br />
Witteman JC, Steegers EA, Joung IM. Ethnic differ<strong>en</strong>ces in pr<strong>en</strong>atal growth and the association with<br />
maternal and fetal characteristics. Ultrasound Obstet Gynecol 2005;26(2):115-22.<br />
Enk A van, Buit<strong>en</strong>dijk SE, Pal KM van der, Enk WJ van, Schulp<strong>en</strong> TW. Perinatal death in ethnic minorities<br />
in The Netherlands. J Epidemiol Community Health 1998;52(11):735-9.<br />
Enk WJ van, Goriss<strong>en</strong> WH, Enk A van. Ti<strong>en</strong>er<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> naar etniciteit in Nederland, 1990-1993.<br />
Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 1999;143(9):465-71.<br />
Eijsd<strong>en</strong> M van, Wal MF van der, Bonsel GJ. Folic acid knowledge and use in a multi-ethnic pregnancy<br />
cohort: the role of language profici<strong>en</strong>cy. BJOG 2006;113(12):1446-51.<br />
Fakiri F el, Kulu Glasgow I, Weide MG, Foets M. Verschill<strong>en</strong> in gezondheid <strong>en</strong> <strong>zorg</strong>: Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse vrouw<strong>en</strong> over kraam<strong>zorg</strong>. Tijdschrift voor Sociale G<strong>en</strong>eeskunde 1998;76(1):13.<br />
Fulp<strong>en</strong> M van, Bakker F, Breeman L, Poelman J, Schaalma H, Vanwes<strong>en</strong>beek I. VMBO scholier<strong>en</strong>,<br />
seksualiteit <strong>en</strong> seksuele vorming: e<strong>en</strong> effectonderzoek naar de vernieuwde versie van het lespakket ‘lang<br />
leve de liefde’. Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2002.<br />
Garss<strong>en</strong> J, Bos V, Kunst A, Meul<strong>en</strong> A van der. Sterftekans<strong>en</strong> <strong>en</strong> doodsoorzak<strong>en</strong> van niet-westerse<br />
allochton<strong>en</strong>. CBS Bevolkingstr<strong>en</strong>ds 2003;51(3):12-27.<br />
56 RIVM Rapport 270032004
Garss<strong>en</strong> J. Ti<strong>en</strong>ermoeders: rec<strong>en</strong>te tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong> mogelijke verklaring<strong>en</strong>. CBS Bevolkingstr<strong>en</strong>ds<br />
2004;52(1):13-22.<br />
Garss<strong>en</strong>, J. Opnieuw minder ti<strong>en</strong>ermoeders. [Web Page]. 2005. Beschikbaar op<br />
www.cbs.<strong>nl</strong>/<strong>nl</strong>-NL/m<strong>en</strong>u/themas/bevolking/publicaties/artikel<strong>en</strong>/archief/2005/2005-1730-wm.htm.<br />
Garss<strong>en</strong>, J. Minder allochtone ti<strong>en</strong>ermoeders. [Web Page]. 2006. Beschikbaar op www.cbs.<strong>nl</strong>/<strong>nl</strong>-<br />
NL/m<strong>en</strong>u/themas/bevolking/publicaties/artikel<strong>en</strong>/archief/2006/2006-2022-wm.htm.<br />
Garss<strong>en</strong> J, Meul<strong>en</strong> A van der. Ontwikkeling<strong>en</strong> rond perinatale sterfte in Nederland. CBS Bevolkingstr<strong>en</strong>ds<br />
2004;52(3):15-31.<br />
Garss<strong>en</strong> J, Nicolaas H. Rec<strong>en</strong>te tr<strong>en</strong>ds in de vruchtbaarheid van niet-westers allochtone vrouw<strong>en</strong>. CBS<br />
Bevolkingstr<strong>en</strong>ds 2006;54(1):15-31.<br />
Garss<strong>en</strong> J, Nicolaas H, Sprangers A. Demografie van allochton<strong>en</strong> in Nederland. CBS Bevolkingstr<strong>en</strong>ds<br />
2005;53(3):96-117.<br />
G<strong>en</strong>eration R. Jaarverslag 2005. Rotterdam: Erasmus MC; 2006.<br />
Gezondheidsraad. Jaarbericht bevolkingsonderzoek 2006. D<strong>en</strong> Haag: Gezondheidsraad; 2006 (publicatie nr<br />
2006/10).<br />
GG&GD Amsterdam. Jaarrapportage Volksgezondheid Amsterdam 2003. Amsterdam: GG&GD; 2004<br />
GGD Nederland/Medische Opvang Asielzoekers. Prev<strong>en</strong>tieve <strong>zorg</strong> voor asielzoekers. Rapportage t<strong>en</strong><br />
behoeve van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn <strong>en</strong> Sport, de Minister voor Vreemdeling<strong>en</strong>zak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Integratie <strong>en</strong> de vaste commissies Volksgezondheid, Welzijn <strong>en</strong> Sport <strong>en</strong> Justitie van de Tweede Kamer.<br />
Utrecht: GGD Nederland; 2006.<br />
Giordano PC, Dihal AA, Harteveld CL. Estimating the attitude of immigrants toward primary prev<strong>en</strong>tion of<br />
the hemoglobinopathies. Pr<strong>en</strong>at Diagn 2005;25(10):885-93.<br />
Goddijn E. Zorgelijk bar<strong>en</strong>. Cicero 2005;14:18-19.<br />
Goedhart G, Eijsd<strong>en</strong> M van, Wal MF van der, Bonsel G. J. Etnische verschill<strong>en</strong> in geboortegewicht;<br />
kinder<strong>en</strong> van eerste <strong>en</strong> tweede g<strong>en</strong>eratie immigrant<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met Nederlandse kinder<strong>en</strong>. In: Eerste<br />
resultat<strong>en</strong> van de ABCD-studie: Leefgewoont<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> (met<br />
bijzondere aandacht voor etnische verschill<strong>en</strong>). Syllabus ABCD-congres, 31 maart 2006, Amsterdam.<br />
Goos<strong>en</strong> S, Asselt A van, Kopp<strong>en</strong>aal H. Sterfte <strong>en</strong> doodsoorzak<strong>en</strong> onder asielzoekers in 2002 <strong>en</strong> 2003. GGD<br />
Nederland; 2005.<br />
Graafmans WC, Richardus JH, Borsboom GJ, Bakketeig L, Langhoff-Roos J, Bergsjo P, Macfarlane A,<br />
Verloove-Vanhorick SP, Mack<strong>en</strong>bach JP; EuroNatal working group. Birth weight and perinatal mortality: a<br />
comparison of “optimal” birth weight in sev<strong>en</strong> Western European countries. Epidemiology<br />
2002;13(5):569-74.<br />
RIVM Rapport 270032004 57
Hofman A, Jaddoe VW, Mack<strong>en</strong>bach JP, Moll HA, Snijders RF, Steegers EA, Verhulst FC, Witteman JC,<br />
Buller HA. Growth, developm<strong>en</strong>t and health from early fetal life until young adulthood: the G<strong>en</strong>eration R<br />
Study. Paediatr Perinat Epidemiol 2004;18(1):61-72.<br />
Hollander AEM de, Hoeymans N, Melse JM, Oers JAM van, Polder JJ. Zorg voor gezondheid.<br />
Volksgezondheid Toekomst Verk<strong>en</strong>ning 2006. RIVM-rapport 270061003. Hout<strong>en</strong>: Bohn Stafleu Van<br />
Loghum; 2006.<br />
Hosli EJ, Çinibulak L, Pal-de Bruin KM van der. M<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over <strong>en</strong> behoefte aan preconceptie advisering<br />
van allochtone vrouw<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> focusgroep onderzoek. Leid<strong>en</strong>: TNO; 2005.<br />
Jaddoe VW, Mack<strong>en</strong>bach JP, Moll HA, Steegers EA, Tiemeier H, Verhulst FC, Witteman JC, Hofman A.<br />
The G<strong>en</strong>eration R Study: design and cohort profile. Eur J Epidemiol 2006;21(6):475-84.<br />
Jong-Potjer LC de, Elsinga J. Preconception counselling in g<strong>en</strong>eral practice. Evaluation of a asystematic<br />
programme inviting couples contemplating pregnancy. Proefschrift. Leid<strong>en</strong>: Universiteit van Leid<strong>en</strong>; 2006.<br />
Jonge A de. KNOV Standpunt Preconceptie<strong>zorg</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: KNOV; 2005.<br />
Jonge G de, Hoog<strong>en</strong>boezem J. E<strong>en</strong> kwart eeuw wieg<strong>en</strong>dood in Nederland. CBS Bevolkingstr<strong>en</strong>ds<br />
2005;53(3):57-63.<br />
Kate LP t<strong>en</strong>. Wat kunn<strong>en</strong> wij voor consanguine par<strong>en</strong> do<strong>en</strong> E<strong>en</strong> klinisch g<strong>en</strong>etische b<strong>en</strong>adering. In:<br />
Workshop Consanguiniteit. Verwant <strong>en</strong> kinderw<strong>en</strong>s Omvang, vooroordeel <strong>en</strong> beleid in Nederland.<br />
Nederlandse Associatie voor Community G<strong>en</strong>etics, 2003a. Beschikbaar op<br />
www.nacg.<strong>nl</strong>/workshopconsanguiniteit.pdf.<br />
Korfker DG, Herschderfer KC, Boer JB de, Buit<strong>en</strong>dijk SE. Kraam<strong>zorg</strong> in Nederland: e<strong>en</strong> landelijk<br />
onderzoek. Eindrapportage “Kraam<strong>zorg</strong> voor Allochton<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> onderzoek naar kraam<strong>zorg</strong> bij Turkse <strong>en</strong><br />
Marokkaanse vrouw<strong>en</strong>”. Leid<strong>en</strong>: TNO; 2002.<br />
Kremer JA, Beekhuiz<strong>en</strong> W, Bots RS Braat DD, Dop PA van, Jans<strong>en</strong> CA, Land JA, Lav<strong>en</strong> JS, Leer<strong>en</strong>tveld<br />
RA, Naaktgebor<strong>en</strong> N, Schats R, Simons AH, Ve<strong>en</strong> F van der, Kastrop PM. Resultat<strong>en</strong> van in-vitrofertilisatie<br />
in Nederland, 1996-2000. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2002; 146(49):2358-63.<br />
Lee L van, Marjanovic A, Wijs<strong>en</strong> C, Mouthaan I. Gezocht: Handboek seksuele opvoeding. E<strong>en</strong> exploratie<br />
van knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondersteuningsbehoeft<strong>en</strong> van ouders bij de seksuele opvoeding van hun kinder<strong>en</strong>.<br />
Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2005.<br />
Lumley J, Watson L, Watson M, Bower C. Periconceptional supplem<strong>en</strong>tation with folate and/or<br />
multivitamins for prev<strong>en</strong>ting neural tube defects. Cochrane Database Syst Rev. 2001;(3):CD001056.<br />
Mack<strong>en</strong>bach JP. Perinatale sterfte in Nederland: e<strong>en</strong> probleem van vel<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> probleem van niemand. Ned<br />
Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2006;150(8):409-12.<br />
Modell B, Darr A. G<strong>en</strong>etic counselling and customary consanguineous marriage. Nature Reviews G<strong>en</strong>etics<br />
2002;3:225-9.<br />
Mouthaan I, Neef M de. Informatie-overdracht aan allochtone abortuscli<strong>en</strong>tes: niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwestie van<br />
taal. Onderzoek naar demografische gegev<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Nederlandse taalvaardigheid van allochtone<br />
abortuscli<strong>en</strong>tes. Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2006.<br />
58 RIVM Rapport 270032004
NVK. Richtlijn Prev<strong>en</strong>tie Wieg<strong>en</strong>dood. Utrecht: NVK; 2006.<br />
NVOG. IVF resultat<strong>en</strong>. 2006. Beschikbaar op<br />
www.nvog.<strong>nl</strong>/pub/dynamic/voorlichting.aspmaingrp=vl.ivfresultat<strong>en</strong>&statgrp=vl.ivfresultat<strong>en</strong>.static.<br />
Website geraadpleegd op 6 november 2006.<br />
Oosterwijk JC, Ausems MGEM. Tr<strong>en</strong>ds binn<strong>en</strong> de klinische g<strong>en</strong>etica: gebruik van erfelijkheidsonderzoek in<br />
de patiënt<strong>en</strong><strong>zorg</strong> neemt toe. Medisch Contact 2005;60(47):1880-3.<br />
Pal-de Bruin KM van der, Graafmans W, Biermans MC, Richardus JH, Zijlstra AG, Reefhuis J,<br />
Mack<strong>en</strong>bach JP, Verloove-Vanhorick SP. The influ<strong>en</strong>ce of pr<strong>en</strong>atal scre<strong>en</strong>ing and termination of pregnancy<br />
on perinatal mortality rates. Pr<strong>en</strong>at Diagn. 2002 Nov;22(11):966-72.<br />
Richardus JH, Graafmans WC, Verloove-Vanhorick SP, Mack<strong>en</strong>bach JP. The perinatal mortality rate as an<br />
indicator of quality of care in international comparisons. Med Care 1998;36(1):54-66.<br />
Roosmal<strong>en</strong> J van, Schuitemaker NW, Brand R, Dong<strong>en</strong> P.W van, B<strong>en</strong>nebroek Grav<strong>en</strong>horst J. Substandard<br />
care in immigrant versus indig<strong>en</strong>ous maternal deaths in The Netherlands. BJOG 2002;109(2):212-3.<br />
Schuitemaker NWE. Confid<strong>en</strong>tial <strong>en</strong>quiry into maternal deaths in The Netherlands 1983-1992. Proefschrift.<br />
Leid<strong>en</strong>: Rijksuniversiteit Leid<strong>en</strong>, 1998.<br />
Schulp<strong>en</strong> TW, Ste<strong>en</strong>berg<strong>en</strong> JE van, Driel HF van. Influ<strong>en</strong>ces of ethnicity on perinatal and child mortality in<br />
the Netherlands. Arch Dis Child 2001;84(3):222-6.<br />
Schulp<strong>en</strong> TW, Wiering<strong>en</strong> JC van, Brumm<strong>en</strong> PJ van, Riel JM van, Beemer FA, Westers P, Huber J. Infant<br />
mortality, ethnicity, and g<strong>en</strong>etically determined disorders in The Netherlands. Eur J Public Health<br />
2006;16(3):290-3 (advance access published on October 5, 2005).<br />
Schutte JM, Boer K de, Briët JW, Pel M, Santema JG, Schuitemaker NWE, Steegers EAP, Visser W,<br />
Roosmal<strong>en</strong> J van. Moedersterfte in Nederland: het topje van de ijsberg. Ned Tijdschr Obstet Gynaecol<br />
2005;118(mei):89-91.<br />
Sijses B. Het importhuwelijk: dilemma’s <strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong>. Utrecht: Forum; 2003<br />
Sleuw<strong>en</strong> BE van, L’Hoir MP, Engelberts AC, Westers P, Schulp<strong>en</strong> TW. Infant care practices related to cot<br />
death in Turkish and Moroccan families in the Netherlands. Arch Dis Child 2003 Sep;88(9):784-8.<br />
SPRN. Perinatale <strong>zorg</strong> in Nederland 2003. Bilthov<strong>en</strong>: Stichting Perinatale Registratie Nederland; 2006.<br />
Stouwe R van der. Foliumzuuropnieuw onder de aandacht. Tijdschr Verloskd 2006;9:15.<br />
Stronks K, Kulu Glasgow I, Klazinga N. The id<strong>en</strong>tification of ethnic groups in health research, additional to<br />
the country of birth classification. Amsterdam: Departm<strong>en</strong>t of Social Medicine, Academic Medical C<strong>en</strong>ter,<br />
University of Amsterdam; 2004<br />
Stuart MA, Wal MF van der, Schilthuis W. Geboort<strong>en</strong> <strong>en</strong> abortuss<strong>en</strong> bij Amsterdamse ti<strong>en</strong>ermeisjes naar<br />
etnische herkomst, 1996-1998. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2002;146(6):263-7.<br />
RIVM Rapport 270032004 59
Talan D, Elder<strong>en</strong> T van, Hoogeboom J. Ongelijk verdeeld: migrant<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> minder én ander klinisch<br />
g<strong>en</strong>etisch advies. Medisch Contact 2004;59(46):1828-9.<br />
Troe EJ, Bos V, Deer<strong>en</strong>berg IM, Mack<strong>en</strong>bach JP, Joung IM. Ethnic differ<strong>en</strong>ces in total and cause specific<br />
infant mortality in The Netherlands. Paediatr Perinat Epidemiol 2006;20(2):140 7.<br />
Tweede Kamer. Pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing; Brief minister over babysterfte. Kamerstuk 2005-2006, 29323, nr. 17.<br />
D<strong>en</strong> Haag: Tweede Kamer; 2005<br />
Tweede Kamer. Pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing; Verslag algeme<strong>en</strong> overleg van 19 januari 2006 over perinatale sterfte<br />
<strong>en</strong> neonatale scre<strong>en</strong>ing. Kamerstuk 2005-2006, 29323, nr. 23. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Kamer; 2006a.<br />
Tweede Kamer. Pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing; Brief minister over voortgang inzake onderwerp<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> in het<br />
AO van 17 januari 2006. Kamerstuk 2005-2006, 29323, nr. 22. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Kamer; 2006b.<br />
Tweede Kamer. Pr<strong>en</strong>atale scre<strong>en</strong>ing; Brief minister over project<strong>en</strong> die het gebruik van foliumzuur <strong>rondom</strong><br />
de conceptie stimuler<strong>en</strong>. Kamerstuk 2005-2006; 29323, nr. 21. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Kamer; 2006c.<br />
Velz<strong>en</strong>-Mol HW van, Burgmeijer R, Hofkamp M, Oud<strong>en</strong> AL d<strong>en</strong>. Cons<strong>en</strong>sus prev<strong>en</strong>tie van wieg<strong>en</strong>dood.<br />
Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 1997;141(37):1779-83.<br />
Visser GH, Rietberg CC, Oepkes D, Vand<strong>en</strong>bussche FP. Stuitligging: kind versus moeder. Ned Tijdschr<br />
G<strong>en</strong>eeskd 2005;149(40):2211-4.<br />
Vredevoogd CB, Wolleswinkel-van d<strong>en</strong> Bosch JH, Amelink-Verburg MP, Verloove-Vanhorick SP,<br />
Mack<strong>en</strong>bach JP. Perinatale sterfte getoetst: resultat<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> regionale audit. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd<br />
2001;145(10): 482-7.<br />
VSOP. Jaarverslag 2003. Soestdijk: VSOP; 2004.<br />
Waelput AJM, Achterberg PW. Kinderw<strong>en</strong>s van consanguïne ouders: risico’s <strong>en</strong> erfelijkheidsvoorlichting.<br />
Bilthov<strong>en</strong>: RIVM; 2007b, rapportnr 270032003.<br />
Wal MF van der, de Jonge GA, Pauw-Plomp H. Etnische afkomst <strong>en</strong> voor wieg<strong>en</strong>dood relevante<br />
ver<strong>zorg</strong>ingsfactor<strong>en</strong>. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 1999;143(43):2141-6.<br />
Wal MF van der, Jonge GA de, Pauw-Plomp H. Toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tages borstgevoede zuigeling<strong>en</strong> in<br />
Amsterdam. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2001;145(33):1597-601.<br />
Wal MF van der, Uit<strong>en</strong>broek DG, Buur<strong>en</strong> S van. Geboortegewicht van Amsterdamse kinder<strong>en</strong> naar etnische<br />
afkomst. Tijdschrift Voor Gezondheidswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. 2000; 78:15-20.<br />
Walle HE de, Cornel MC, Jong-van d<strong>en</strong> Berg LT de. Three years after the dutch folic acid campaign:<br />
growing socioeconomic differ<strong>en</strong>ces. Prev Med 2002;35(1):65-9.<br />
Walle HE de, Reefhuis J, Cornel MC. Folic acid prev<strong>en</strong>ts more than neural tube defects: a registry-based<br />
study in the northern Netherlands. Eur J Epidemiol 2003;18(3):279-80.<br />
Weerd S de, Wouters MG, Mom-Boertj<strong>en</strong>s J, Bos KL, Steegers EA. Preconceptionele advisering: evaluatie<br />
van e<strong>en</strong> polikliniek in e<strong>en</strong> academisch ziek<strong>en</strong>huis. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd, 2001;145(44): 2125-30.<br />
60 RIVM Rapport 270032004
WHO. Monitoring reproductive health: selecting a short list of national and global indicators. G<strong>en</strong>eva:<br />
WHO; 1997.<br />
Wildschut HI, Vliet-Lachotzki EH van, Boon BM, Lie Fong S, Landkroon AP, Steegers EA.<br />
Preconceptie<strong>zorg</strong>: e<strong>en</strong> o<strong>nl</strong>osmakelijk onderdeel van de <strong>zorg</strong> voor moeder <strong>en</strong> kind. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd<br />
2006;150(24):1326-30.<br />
Wijs<strong>en</strong> C, Lee L van. Landelijke abortus registratie 2005. Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2006a.<br />
Wijs<strong>en</strong> C, Lee L van. Kind van twee wereld<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kwalitatief onderzoek naar de achtergrond<strong>en</strong> van<br />
<strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong> bij allochtone ti<strong>en</strong>ers. Utrecht: Rutgers Nisso Groep; 2006b.<br />
Zwart Z, Jonkers M, Richters A, Öry F, Roosmal<strong>en</strong> J van. Ernstige maternale morbiditeit in Nederland: de<br />
LEMMoN studie. Pres<strong>en</strong>tatie op Gynaecocongres, november 2006. Beschikbaar op<br />
www.nvog.<strong>nl</strong>/files/abstractjzwart.doc.<br />
RIVM Rapport 270032004 61
62 RIVM Rapport 270032004
Bijlage 1: Afkorting<strong>en</strong><br />
Afkorting Volledige naam Website<br />
ABCD Amsterdam Born Childr<strong>en</strong> and their Developm<strong>en</strong>t www.abcd-study.<strong>nl</strong><br />
AMC Academisch Medisch C<strong>en</strong>trum, Amsterdam www.amc.<strong>nl</strong><br />
CBS C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek www.cbs.<strong>nl</strong><br />
LVR-1 Landelijke Verloskunde Registratie eerste lijn www.perinatreg.<strong>nl</strong><br />
LVR-2 Landelijke Verloskunde Registratie tweede lijn www.perinatreg.<strong>nl</strong><br />
LNR Landelijke Neonatologie Registratie www.perinatreg.<strong>nl</strong><br />
NIGZ<br />
Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering <strong>en</strong><br />
Ziekteprev<strong>en</strong>tie<br />
www.nigz.<strong>nl</strong><br />
NVOG Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging voor Obstetrie <strong>en</strong> Gynaecologie www.nvog.<strong>nl</strong><br />
PRN Perinatale Registratie Nederland www.perinatreg.<strong>nl</strong><br />
RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid <strong>en</strong> Milieu www.rivm.<strong>nl</strong><br />
VETC Voorlicht(st)er eig<strong>en</strong> taal <strong>en</strong> cultuur www.nigz.<strong>nl</strong><br />
SES<br />
TNO<br />
VMBO<br />
Sociaaleconomische status<br />
Nederlandse organisatie voor Toegepast<br />
Natuurwet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek<br />
Voorbereid<strong>en</strong>d Middelbaar Beroepsonderwijs<br />
www.tno.<strong>nl</strong><br />
VUmc Vrije Universiteit medisch c<strong>en</strong>trum, Amsterdam www.vumc.<strong>nl</strong><br />
WHO World Health Organisation www.who.org<br />
ZonMw<br />
Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek <strong>en</strong><br />
<strong>zorg</strong>innovatie<br />
www.zonmw.<strong>nl</strong><br />
RIVM Rapport 270032004 63
64 RIVM Rapport 270032004
Bijlage 2: Verklar<strong>en</strong>de woord<strong>en</strong>lijst<br />
Begrip<br />
Beschrijving<br />
<strong>Etniciteit</strong> Zie Bijlage 4.<br />
Abortuscijfer<br />
Abortusratio<br />
Het aantal <strong>zwangerschap</strong>safbreking<strong>en</strong> per 1.000 vrouw<strong>en</strong> in de leeftijd<br />
van 15-44 jaar.<br />
Het aantal abortuss<strong>en</strong> per 100 <strong>zwangerschap</strong>p<strong>en</strong>.<br />
Autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Bij autosomaal recessieve aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> beide g<strong>en</strong><strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong>paar afwijk<strong>en</strong>d zijn om ziekte te veroorzak<strong>en</strong>. Als beide ouders<br />
drager zijn, met één afwijk<strong>en</strong>d g<strong>en</strong> <strong>en</strong> één gezond g<strong>en</strong>, zijn zij ge<strong>en</strong> van<br />
beide ziek. Gev<strong>en</strong> zij alle twee het gezonde g<strong>en</strong> door, dan is het kind<br />
voor deze aando<strong>en</strong>ing gezond (25% van hun kinder<strong>en</strong>). Krijgt het kind<br />
van beide ouders het afwijk<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>, dan krijgt het de kind de<br />
aando<strong>en</strong>ing (25% van hun kinder<strong>en</strong>). Krijgt het van e<strong>en</strong> van de ouders<br />
het afwijk<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>, dan is het kind drager van de aando<strong>en</strong>ing (zonder<br />
ziek te zijn).<br />
Case fatality rate<br />
Cryotransferbehandeling<br />
Doodgeboorte (foetale sterfte)<br />
Moedersterfte<br />
Neonatale sterfte<br />
Letaliteitsperc<strong>en</strong>tage, ofwel het perc<strong>en</strong>tage patiënt<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
aando<strong>en</strong>ing, dat overlijdt aan de desbetreff<strong>en</strong>de aando<strong>en</strong>ing<br />
Ontdooi<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> van embryo’s die na e<strong>en</strong> in vitro fertilisatie (IVF)<br />
zijn overgeblev<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s zijn ingevror<strong>en</strong>.<br />
Aantal doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van 22 (of bij e<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>de <strong>zwangerschap</strong>sduur vanaf 500 gram geboortegewicht <strong>en</strong>/of<br />
met 25 cm kruin-hiell<strong>en</strong>gte), 24 of 28 wek<strong>en</strong> of meer (per 1.000 lev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>) – zie verder bij perinatale sterfte.<br />
Aantal vrouw<strong>en</strong> overled<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van complicaties van<br />
<strong>zwangerschap</strong>, bevalling <strong>en</strong> kraambed (binn<strong>en</strong> 42 dag<strong>en</strong> na beëindiging<br />
van e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>, maar niet de toevallige sterfte door bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> ongeval).<br />
Deze sterftemaat wordt uitgedrukt per 100.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Het aantal lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, dat overlijdt binn<strong>en</strong> de eerste<br />
28 dag<strong>en</strong> na de geboorte. Deze sterftemaat wordt uitgedrukt per 1.000<br />
lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
• Vroeg neonatale sterfte: aantal lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, dat<br />
overlijdt in eerste lev<strong>en</strong>sweek.<br />
• Laat neonatale sterfte: aantal lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, dat overlijdt<br />
in de tweede tot <strong>en</strong> met vierde lev<strong>en</strong>sweek<br />
RIVM Rapport 270032004 65
Begrip<br />
Perinatale sterfte<br />
Ti<strong>en</strong>ermoeders<br />
Vruchtbaarheidscijfer<br />
Wieg<strong>en</strong>dood<br />
(SIDS: Sudd<strong>en</strong> Infant Death<br />
Syndrome)<br />
Zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
Beschrijving<br />
Er zijn verschill<strong>en</strong>de definities in gebruik, met verschill<strong>en</strong> in<br />
gehanteerde onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>gr<strong>en</strong>s:<br />
• CBS: aantal doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van meer<br />
dan 24 of 28 wek<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal overled<strong>en</strong><strong>en</strong> in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sweek.<br />
• PRN: sterfte voor de geboorte <strong>en</strong> het aantal overled<strong>en</strong> in de eerste<br />
week na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van t<strong>en</strong>minste 22 wek<strong>en</strong> of bij e<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>de <strong>zwangerschap</strong>sduur vanaf 500 gram geboortegewicht.<br />
• Peristat, LPAS: sterfte voor de geboorte of tot <strong>en</strong> met 28 dag<strong>en</strong> na<br />
de geboorte, na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van t<strong>en</strong>minste 22 wek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of bij e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de <strong>zwangerschap</strong>sduur vanaf 500 gram<br />
geboortegewicht <strong>en</strong>/of met 25 cm kruin-hiell<strong>en</strong>gte<br />
Deze sterftemaat wordt uitgedrukt per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Geboort<strong>en</strong> onder meisjes van 15 tot <strong>en</strong> met 19 jaar.<br />
Bij b<strong>en</strong>adering het gemiddeld aantal kinder<strong>en</strong> per vrouw (CBS)<br />
Plotseling, onverwacht tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> slaapperiode overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kind<br />
jonger dan 1 jaar bij wie ge<strong>en</strong> lichamelijke aando<strong>en</strong>ing wordt vastgesteld<br />
die het overlijd<strong>en</strong> verklaart.<br />
Deze sterftemaat wordt uitgedrukt per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Aantal overled<strong>en</strong><strong>en</strong> in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar (som van de neonatale <strong>en</strong> de<br />
post-neonatale sterfte). Deze sterftemaat wordt uitgedrukt per 1.000<br />
lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
66 RIVM Rapport 270032004
Bijlage 3: K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de gebruikte bronn<strong>en</strong><br />
CBS<br />
Kinder<strong>en</strong> die na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van 24 wek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de<br />
bevolkingsstatistiek van het CBS (C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek). Het CBS ontvangt de gegev<strong>en</strong>s<br />
via de Geme<strong>en</strong>telijke Basis Administratie (GBA).<br />
Aangifte van geboorte <strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> wettelijke verplichting voor alle ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van Nederland:<br />
volg<strong>en</strong>s het Burgerlijk Wetboek moet - ongeacht de <strong>zwangerschap</strong>sduur - van alle lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
geboorteakte opgemaakt word<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij overlijd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overlijd<strong>en</strong>sakte.<br />
Kinder<strong>en</strong> die doodgebor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van 24 wek<strong>en</strong> (vóór 1 januari 1992:<br />
28 wek<strong>en</strong>) word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>statistiek. In de doodsoorzak<strong>en</strong>statistiek<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong>s opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> die na de geboorte overlijd<strong>en</strong>. De procedures hiervoor zijn<br />
verschill<strong>en</strong>d. De aangifte van overlijd<strong>en</strong> maakt deel uit van de (digitale) GBA-bericht<strong>en</strong> stroom naar<br />
het CBS. Aangifte van doodgeboorte verloopt via e<strong>en</strong> aparte, papier<strong>en</strong> informatiestroom (‘telkaart<strong>en</strong>’)<br />
van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar het CBS. Vervolg<strong>en</strong>s wordt deze aangifte gekoppeld met de<br />
doodsoorzaakverklaring.<br />
Pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> die niet zijn aangegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ingeschrev<strong>en</strong> bij de burgerlijke stand word<strong>en</strong> niet<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> in de registratie van het CBS (Garss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Van der Meul<strong>en</strong>, 2004; PRN, 2006).<br />
Landelijke Verloskunde <strong>en</strong> Neonatologie Registraties<br />
De perinatale beroepsgroep<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> hun <strong>zorg</strong> vast in vier, nu nog aparte registraties: de drie<br />
Landelijke Verloskundige Registraties (LVR) voor verloskundig<strong>en</strong> (LVR 1), verloskundige actieve<br />
huisarts<strong>en</strong> (LVR h) <strong>en</strong> gynaecolog<strong>en</strong> (LVR 2) <strong>en</strong> de Landelijke Neonatologie Registratie voor<br />
kinderarts<strong>en</strong>. Door koppeling van de registraties ontstaat e<strong>en</strong> landelijk beeld van<br />
<strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> de Stichting Perinatale Registratie Nederland (PRN) werk<strong>en</strong> de beroepsgroep<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> aan de<br />
verbetering van de verloskunde <strong>en</strong> neonatologische deelregistraties. De PRN ontwikkelt één databank<br />
voor de perinatale registratie die de huidige, aparte deelregistraties <strong>rondom</strong> de geboorte vervangt.<br />
De NVOG heeft in 1982 het initiatief g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor de landelijke invoering van de LVR-2.<br />
Verloskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong> huisarts<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> vanaf 1985 deel aan de LVR-1. De LNR is begin jar<strong>en</strong> ‘90 van<br />
start gegaan.<br />
Deelname aan de registraties is niet wettelijk verplicht. De dekkingsgraad van de registraties is in de<br />
loop van de jar<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Verloskundige actieve huisarts<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> nauwelijks deel aan de LVR.<br />
Ook ontbrek<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong> klein deel van de verloskundige praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
ziek<strong>en</strong>huis. Van de kinderarts<strong>en</strong> nam in 2003 ruim 60% deel.<br />
Uit e<strong>en</strong> vergelijking tuss<strong>en</strong> LVR/LNR <strong>en</strong> CBS blijkt dat de getalsmatige dekkingsgraad van de PRN<br />
t<strong>en</strong> opzichte van het CBS is gesteg<strong>en</strong> van 92% in 2000 tot 95% in 2003 (SPRN, 2006).<br />
In de perinatale registraties word<strong>en</strong> ook geboortes opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vóór de 24e <strong>zwangerschap</strong>sweek <strong>en</strong> van<br />
vrouw<strong>en</strong> die niet in de bevolkingsadministratie zijn ingeschrev<strong>en</strong>. De registratie van lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die in de tweede tot <strong>en</strong> met vierde week na de geboorte overlijd<strong>en</strong>, is niet compleet.<br />
RIVM Rapport 270032004 67
Onderzoekscohort<strong>en</strong> van ABCD-studie <strong>en</strong> G<strong>en</strong>eration R<br />
In Rotterdam <strong>en</strong> Amsterdam word<strong>en</strong> twee langlop<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> uitgevoerd. Zwanger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevolgd van <strong>zwangerschap</strong> tot jongvolwass<strong>en</strong>heid (20 jaar).<br />
Beide studies richt<strong>en</strong> zich onder andere op de vraag waarom de perinatale gezondheid van allochtone<br />
moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> minder goed is dan van autochtone moeders <strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong>. In beide<br />
onderzoek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s verzameld over leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> die (mogelijk) van<br />
invloed zijn op (ongunstige) <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezondheid op later leeftijd. Bij alle<br />
deelnem<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> wordt gevraagd naar sociaaldemografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zoals leeftijd, opleiding,<br />
burgerlijke staat, <strong>en</strong> word<strong>en</strong> verloskundige gegev<strong>en</strong>s verzameld. Naast de vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
interviews <strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> gedaan zoals lichamelijk onderzoek of bloed- <strong>en</strong> urine onderzoek.<br />
G<strong>en</strong>eration R<br />
In Rotterdam is in 2002 gestart met het G<strong>en</strong>eration R-onderzoek naar factor<strong>en</strong> die tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> kort na de<br />
<strong>zwangerschap</strong> van invloed zijn op de groei, ontwikkeling <strong>en</strong> gezondheid op latere leeftijd. Hiervoor<br />
word<strong>en</strong> 10.000 kinder<strong>en</strong> uit Rotterdam gevolgd die tuss<strong>en</strong> 2002 <strong>en</strong> 2005 zijn gebor<strong>en</strong>. Zij word<strong>en</strong><br />
gevolgd van de <strong>zwangerschap</strong> tot jongvolwass<strong>en</strong>heid (20 jaar).<br />
Het onderzoek heeft drie algem<strong>en</strong>e doelstelling<strong>en</strong>:<br />
1. het onderzoek<strong>en</strong> van normale <strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de groei, ontwikkeling <strong>en</strong> gezondheid vanaf de<br />
<strong>zwangerschap</strong> tot jongvolwass<strong>en</strong>heid bij e<strong>en</strong> multiculturele groep die bestaat uit 10.000 kinder<strong>en</strong>;<br />
2. het id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> van biologische, sociale <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong> van normale <strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de<br />
ontwikkeling van kinder<strong>en</strong>;<br />
3. het onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> evaluer<strong>en</strong> van het gebruik <strong>en</strong> de effectiviteit van de huidige <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ing.<br />
Voor dit onderzoek word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s verzameld via onder andere vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong>, interviews, lichamelijk<br />
onderzoek <strong>en</strong> echo-onderzoek<strong>en</strong>. Dit gebeurt binn<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> het Erasmus MC, GGD<br />
Rotterdam, verloskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> (Hofman et al., 2004; Jaddoe et al., 2006). Het onderzoek<br />
wordt gesubsidieerd door Erasmus MC, ZonMw, ministerie van VWS <strong>en</strong> vele partners (zie<br />
www.g<strong>en</strong>erationr.<strong>nl</strong> -> partners).<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> van (andere dan de in de eerdere hoofdstukk<strong>en</strong>) besprok<strong>en</strong> onderzoeksvrag<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
G<strong>en</strong>eration R:<br />
• Welke factor<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> bij aan vroeggeboorte, laag geboortegewicht <strong>en</strong> perinatale sterfte bij<br />
allochtone kinder<strong>en</strong><br />
• Zijn er verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> allochtone <strong>en</strong> autochtone vrouw<strong>en</strong> in het gebruik <strong>en</strong> kwaliteit van de<br />
verloskundige <strong>zorg</strong> En zo ja, hoe komt dat<br />
• Wat is de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds pr<strong>en</strong>atale groei <strong>en</strong> voedingsgewoont<strong>en</strong> in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds overgewicht op zeer jonge leeftijd <strong>en</strong> ontwikkeling van diabetes<br />
• Welke factor<strong>en</strong> zoals erfelijkheid, medicatie of voeding drag<strong>en</strong> bij tot het ontstaan van<br />
<strong>zwangerschap</strong>svergiftiging<br />
• Hal<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> optimale groei <strong>en</strong> ontwikkeling in de baarmoeder <strong>en</strong> vlak na de geboorte<br />
hebb<strong>en</strong> doorgemaakt, deze achterstand in En welke effect<strong>en</strong> zou dat kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op hun<br />
gezondheid op latere leeftijd<br />
• Hoe hang<strong>en</strong> bepaalde ziektes zoals ademhalingsproblem<strong>en</strong>, epilepsie of oorontsteking<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />
met factor<strong>en</strong> vroeg in het (baarmoederlijk) lev<strong>en</strong><br />
• Welke factor<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> bij aan de ontwikkeling van bijvoorbeeld het immuunsysteem,<br />
stress-gerelateerde problem<strong>en</strong> of de motorische ontwikkeling<br />
(bron: www.g<strong>en</strong>erationr.<strong>nl</strong>)<br />
68 RIVM Rapport 270032004
ABCD-studie<br />
De ABCD – Amsterdam Born Childr<strong>en</strong> and their Developm<strong>en</strong>t – studie is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />
langlop<strong>en</strong>d, grootschalig onderzoek naar de gezondheid, groei <strong>en</strong> ontwikkeling van (pasgebor<strong>en</strong>)<br />
kinder<strong>en</strong>. Zij word<strong>en</strong> gevolgd van de <strong>zwangerschap</strong> tot jongvolwass<strong>en</strong>heid (20 jaar).<br />
Voor dit onderzoek zijn tuss<strong>en</strong> januari 2003 <strong>en</strong> maart 2004 alle Amsterdamse zwanger<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd.<br />
Ruim 8.200 vrouw<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
In het onderzoek staan de volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal:<br />
1. Bestaan er etnische verschill<strong>en</strong> in ongunstige <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de gezondheid van<br />
het kind op latere leeftijd<br />
2. Bestaan er etnische verschill<strong>en</strong> in leefgewoont<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> <strong>en</strong> in hoeverre kunn<strong>en</strong><br />
deze verschill<strong>en</strong> ongunstige <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gezondheid van het kind op latere<br />
leeftijd verklar<strong>en</strong><br />
Met de inzicht<strong>en</strong> uit het onderzoek kunn<strong>en</strong> zwangere vrouw<strong>en</strong> beter begeleid word<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cultuurspecifieke prev<strong>en</strong>tieprogramma’s ontwikkeld word<strong>en</strong>.<br />
De ABCD-studie is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> GGD Amsterdam, het Academisch Medisch C<strong>en</strong>trum <strong>en</strong><br />
verloskundige <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>ers. Het onderzoek wordt gesponsord door ZonMW, de geme<strong>en</strong>te Amsterdam,<br />
de GGD Amsterdam, het AMC, het VUmc, het RIVM <strong>en</strong> Numico (zie www.abcd-study.<strong>nl</strong> -><br />
medewerkers -> sponsors).<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> van (andere dan de in de eerdere hoofdstukk<strong>en</strong>) onderzoeksvrag<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de<br />
ABCD-studie:<br />
• Wat is de relatie tuss<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële vetzuurstatus van zwanger<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong><br />
(vroeggeboorte <strong>en</strong> laag geboortegewicht)<br />
• Hebb<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> met hoge angst- <strong>en</strong> depressiesymptom<strong>en</strong> meer moeite om te stopp<strong>en</strong> met rok<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong><br />
• Wat is de relatie tuss<strong>en</strong> drugsgebruik bij zwangere vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongunstige geboorte-uitkomst<strong>en</strong><br />
• Hebb<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> met meerdere risicofactor<strong>en</strong> tegelijk tijd<strong>en</strong>s de <strong>zwangerschap</strong> (psychosociale<br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>gebruik) e<strong>en</strong> grotere kans op slechte <strong>zwangerschap</strong>suitkomst<strong>en</strong><br />
• Wat is de relatie tuss<strong>en</strong> inspanning, werk <strong>en</strong> werkdruk van de zwangere vrouw <strong>en</strong> de gezondheid<br />
van het kind bij de geboorte <strong>en</strong> op latere leeftijd<br />
• Wat is de relatie is tuss<strong>en</strong> psychosociale factor<strong>en</strong> of lichamelijke activiteit <strong>en</strong> het krijg<strong>en</strong> van<br />
preëclampsie (‘<strong>zwangerschap</strong>svergiftiging’)<br />
(bron: www.abcd-study.<strong>nl</strong>).<br />
RIVM Rapport 270032004 69
70 RIVM Rapport 270032004
Bijlage 4: Definitie van etniciteit<br />
Voor uitsprak<strong>en</strong> over de relatie tuss<strong>en</strong> etniciteit <strong>en</strong> (perinatale) <strong>zorg</strong> is e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige afbak<strong>en</strong>ing <strong>en</strong><br />
definitie nodig van de gebruikte term<strong>en</strong> voor etniciteit. Er is nog ge<strong>en</strong> (internationale) cons<strong>en</strong>sus over<br />
de terminologie (Stronks et al., 2004). Iedere afbak<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> definitie roep<strong>en</strong> theoretische <strong>en</strong>/of<br />
praktische bezwar<strong>en</strong> op. De betek<strong>en</strong>is van sommige term<strong>en</strong> kan in de loop van de tijd verander<strong>en</strong>.<br />
Sommige begripp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> of zijn niet specifiek<br />
g<strong>en</strong>oeg voor de lokale omstandighed<strong>en</strong> (zie voorbeeld<strong>en</strong> in Bhopal, 2004; Agyemang et al.,).<br />
Stronks er al. hebb<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de indeling<strong>en</strong> voor de<br />
Nederlandse situatie beschrev<strong>en</strong>. Zij concludeerd<strong>en</strong> dat er behoefte bestaat aan e<strong>en</strong> aanvulling op de<br />
veel gebruikte CBS-standaardclassificatie van etnische groep<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> van geboorteland. Daarmee<br />
kunn<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> één geboorteland <strong>en</strong> van de derde g<strong>en</strong>eratie onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit<br />
is nu nog niet mogelijk (Stronks et al., 2004).<br />
In de voor dit rapport gebruikte studies werd vooral gebruikgemaakt van de CBS-classificatie voor<br />
etniciteit, die uitgaat van het geboorteland van e<strong>en</strong> persoon <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s beide ouders. Enkele studies<br />
maakt<strong>en</strong> gebruik van LVR-categorieën van etniciteit, die (vooralsnog) gebaseerd is op uiterlijke<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>.<br />
CBS<br />
Het CBS maakt onderscheid tuss<strong>en</strong> autochton<strong>en</strong>, westerse allochton<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet-westerse allochton<strong>en</strong>.<br />
Als de persoon in kwestie <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s beide ouders in Nederland zijn gebor<strong>en</strong>, wordt iemand als<br />
autochtoon beschouwd. Is t<strong>en</strong>minste één van de ouders in het buit<strong>en</strong>land gebor<strong>en</strong>, dan wordt iemand als<br />
allochtoon aangemerkt. Wanneer beide ouders in verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> zijn gebor<strong>en</strong>, is het geboorteland<br />
van de moeder bepal<strong>en</strong>d voor de indeling naar herkomstgroepering. Voor westerse allochton<strong>en</strong> gaat het<br />
daarbij om ouders of moeder uit Europa (met uitzondering van Turkije), Noord-Amerika, Oceanië,<br />
Japan of Indonesië. Bij niet-westerse allochton<strong>en</strong> gaat het om Turkije, Afrika, Latijns-Amerika of Azië<br />
(met uitzondering van Japan <strong>en</strong> Indonesië).<br />
De eerste g<strong>en</strong>eratie allochton<strong>en</strong> is - ev<strong>en</strong>als t<strong>en</strong>minste e<strong>en</strong> van de ouders - zelf in het buit<strong>en</strong>land<br />
gebor<strong>en</strong>. Zij hebb<strong>en</strong> als herkomstgroepering het land van geboorte. De tweede g<strong>en</strong>eratie allochton<strong>en</strong> is<br />
zelf in Nederland gebor<strong>en</strong>, maar t<strong>en</strong>minste e<strong>en</strong> van de ouders is in het buit<strong>en</strong>land gebor<strong>en</strong>. Het<br />
geboorteland van de moeder is bepal<strong>en</strong>d voor de herkomstgroepering. Als de moeder in Nederland<br />
gebor<strong>en</strong> is, wordt de herkomstgroepering bepaald door het geboorteland van de vader. In Nederland<br />
gebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van tweede g<strong>en</strong>eratie allochton<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschouwd als autochtoon.<br />
De G<strong>en</strong>eration R-studie <strong>en</strong> ABCD-studie definiër<strong>en</strong> etniciteit naar geboorteland van de ouders zoals het<br />
CBS.<br />
RIVM Rapport 270032004 71
Landelijke Verloskunde <strong>en</strong> Neonatologie Registraties<br />
In de Landelijke Verloskunde <strong>en</strong> Neonatologie Registraties word<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> categorieën van etniciteit<br />
gebruikt: Nederlands, Mediterraan, ander Europees, Creools, Hindoestaans, Aziatisch, overig. De<br />
Mediterrane groep bestaat vooral uit Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse vrouw<strong>en</strong>. De meeste Creoolse vrouw<strong>en</strong><br />
zijn afkomstig uit Suriname <strong>en</strong> de Nederlandse Antill<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Aziatische vrouw<strong>en</strong> uit China, Maleisië<br />
<strong>en</strong> Indonesië. De categorie ‘overig’ is e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde groep, met vrouw<strong>en</strong> die niet in e<strong>en</strong> van de overige<br />
categorieën pass<strong>en</strong>, vrouw<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde achtergrond <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> waarvan de etniciteit<br />
onbek<strong>en</strong>d is (Schulp<strong>en</strong> et al., 2001).<br />
De indeling in e<strong>en</strong> van de categorieën gebeurt door de <strong>zorg</strong>verl<strong>en</strong>er. Zijn/haar oordeel over de etniciteit<br />
is waarschij<strong>nl</strong>ijk gebaseerd op (e<strong>en</strong> combinatie van) uiterlijk, achternaam <strong>en</strong> taal van de zwangere. De<br />
PRN beschouwt conclusies op basis LVR-gegev<strong>en</strong>s over etniciteit <strong>en</strong> perinatale uitkomst<strong>en</strong> daarom<br />
vooral als hypotheseg<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>d (PRN, 2006).<br />
Omdat deze classificatiecodering in de perinatale registratie niet optimaal is, wordt de systematiek voor<br />
het vastlegg<strong>en</strong> van de etniciteit herzi<strong>en</strong> (SPRN, 2006) naar geboorteland van de vrouw <strong>en</strong> haar ouders<br />
(bron: www.perinatreg.<strong>nl</strong>/wat_wordt_geregistreerd).<br />
72 RIVM Rapport 270032004
Bijlage 5: Geboorte- <strong>en</strong> sterftecijfers<br />
<strong>Etniciteit</strong> van de lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
De groep lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van allochtone afkomst is gegroeid van bijna 21% in 1997 naar 24% in 2005.<br />
In 2005 was ruim e<strong>en</strong> kwart van h<strong>en</strong> afkomstig uit e<strong>en</strong> westers land <strong>en</strong> driekwart uit e<strong>en</strong> niet-westers land. In<br />
1997 was bijna 15% van alle lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> van niet-westerse afkomst, in 2005 is dit perc<strong>en</strong>tage gesteg<strong>en</strong><br />
naar iets meer dan 17%. Het perc<strong>en</strong>tage lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> van westers allochtone afkomst steeg van bijna 6 naar<br />
6,5%.<br />
Tabel B.5.1: In Nederland lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> naar herkomstgroepering kind in de periode 2000-2005<br />
(bron: CBS-Statline)<br />
Allochtoon<br />
Westers<br />
Niet-westerse allochtoon<br />
autochtoon allochtoon totaal Mar Tur Sur Ant<br />
jaar n % n % n % n % n % n % n %<br />
1997 152.718 79,4 11.080 5,8 28.645 14,9 6.329 3,3 7.103 3,7 4.585 2,4 1.653 0,9<br />
1998 158.046 79,3 11.382 5,7 29.980 15,0 6.692 3,4 7.140 3,6 4.556 2,3 1.778 0,9<br />
1999 158.459 79,1 11.545 5,8 30.441 15,2 6.855 3,4 6.836 3,4 4.685 2,3 1.899 0,9<br />
2000 161.875 78,3 12.147 5,9 32.597 15,8 7.544 3,7 7.005 3,4 4.762 2,3 2.066 1,0<br />
2001 157.657 77,8 12.075 6,0 32.871 16,2 7.486 3,7 6.754 3,3 4.715 2,3 2.256 1,1<br />
2002 156.784 77,6 12.164 6,0 33.135 16,4 7.736 3,8 6.555 3,2 4.552 2,3 2.370 1,2<br />
2003 155.096 77,4 12.227 6,1 32.974 16,5 7.977 4,0 6.406 3,2 4.287 2,1 2.270 1,1<br />
2004 148.472 76,5 12.489 6,4 33.046 17,0 8.180 4,2 6.338 3,3 4.113 2,1 2.184 1,1<br />
2005 143.287 76,3 12.140 6,5 32.483 17,3 8.257 4,4 6.353 3,4 3.857 2,1 2.117 1,1<br />
Mar = Marokkaans; Tur = Turks; Sur = Surinaams; Ant = Antilliaans + Arubaans<br />
Sterfte rond de geboorte<br />
Sterfte rond de geboorte is relatief zeldzaam. In 2005 werd<strong>en</strong> 188.893 kinder<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong>, waaronder<br />
983 doodgebor<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong> van meer dan 24 wek<strong>en</strong>. Er stierv<strong>en</strong> 928 kinder<strong>en</strong> in het eerste<br />
lev<strong>en</strong>sjaar. Driekwart van h<strong>en</strong> overleed in de eerste 4 wek<strong>en</strong> na geboorte, in totaal 548 kinder<strong>en</strong> in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sweek.<br />
In 2005 overled<strong>en</strong> 16 vrouw<strong>en</strong> aan de gevolg<strong>en</strong> van <strong>zwangerschap</strong>, baring of kraambed (moedersterfte).<br />
RIVM Rapport 270032004 73
Tabel B.5.2: Sterfte rond de geboorte <strong>en</strong> in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar in de periode 1997-2006 (bron: CBS-Statline)<br />
Foetale sterfte Perinatale sterfte<br />
(>24 wkn) a (>24 wkn) b<br />
n<br />
0 / 00 n<br />
Neonatale<br />
sterfte c<br />
Zuigeling<strong>en</strong>sterfte<br />
d<br />
Lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
n<br />
Wieg<strong>en</strong>dood<br />
e<br />
Moeder<br />
sterfte f<br />
jaar<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
1997 192.443 1.279 6,6 1.827 9,4 706 3,7 969 5 32 0,17 15<br />
1998 199.408 1.271 6,3 1.877 9,3 766 3,8 1.035 5,2 27 0,14 23<br />
1999 200.445 1.263 6,3 1.908 9,4 804 4 1.048 5,2 27 0,13 19<br />
2000 206.619 1.253 6,0 1.882 9,0 808 3,9 1.059 5,1 25 0,12 18<br />
2001 202.603 1.258 6,2 1.874 9,2 784 3,9 1.088 5,4 34 0,17 14<br />
2002 202.083 1.185 5,8 1.795 8,8 764 3,8 1.014 5 22 0,11 20<br />
2003 200.297 1.124 5,6 1.679 8,3 725 3,6 962 4,8 28 0,14 8<br />
2004 194.007 1.013 5,2 1.513 7,7 651 3,4 852 4,4 17 0,09 10<br />
2005 187.910 983 5,2 1.531 8,1 693 3,7 928 4,9 19 0,10 16<br />
a. Foetale sterfte (doodgeboorte): aantal doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van 24 of 28 wek<strong>en</strong> of meer<br />
(per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
b. Perinatale sterfte: aantal doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> na e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>sduur van 24 of 28 wek<strong>en</strong> of meer <strong>en</strong> sterfte in<br />
eerste lev<strong>en</strong>sweek (per 1.000 lev<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
c. Neonatale sterfte: aantal overled<strong>en</strong> in de eerste vier lev<strong>en</strong>swek<strong>en</strong> (per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
d. Zuigeling<strong>en</strong>sterfte: aantal overled<strong>en</strong><strong>en</strong> in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar (per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
e. Wieg<strong>en</strong>dood: plotseling, onverwacht tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> slaapperiode overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kind jonger dan 1 jaar bij wie<br />
ge<strong>en</strong> lichamelijke aando<strong>en</strong>ing wordt vastgesteld die het overlijd<strong>en</strong> verklaart (per 1.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
f. Moedersterfte: aantal vrouw<strong>en</strong> overled<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge van complicaties van <strong>zwangerschap</strong>, bevalling <strong>en</strong><br />
kraambed (binn<strong>en</strong> 42 dag<strong>en</strong> na beëindiging van e<strong>en</strong> <strong>zwangerschap</strong>, maar niet de sterfte t<strong>en</strong> gevolge van e<strong>en</strong><br />
ongeval) (per 100.000 lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>).<br />
Perinatale <strong>en</strong> zuigeling<strong>en</strong>sterfte sterfte naar herkomstgroepering<br />
In de periode 1997-2002 lag de perinatale sterfte onder kinder<strong>en</strong> van niet westerse allochtone afkomst lag bijna<br />
30% hoger dan bij de autochtone kinder<strong>en</strong> (respectievelijk 11,4 per duiz<strong>en</strong>d niet westerse <strong>en</strong> 8,8 per duiz<strong>en</strong>d<br />
autochtone kinder<strong>en</strong>). Ook de kans op sterfte in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar is voor kinder<strong>en</strong> van niet westerse afkomst<br />
met 30% verhoogd. Kinder<strong>en</strong> van Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse/Arubaanse afkomst hebb<strong>en</strong> vooral in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sweek meer kans op overlijd<strong>en</strong>, Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse kinder<strong>en</strong> ná de eerste vier wek<strong>en</strong>.<br />
74 RIVM Rapport 270032004
Tabel B.5.3: Perinatale sterfte per 1.000 gebor<strong>en</strong><strong>en</strong> (doodgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> vanaf 24 wek<strong>en</strong> plus sterfte in de eerste<br />
lev<strong>en</strong>sweek) naar herkomstgroepering van het kind in de periode 1997–2005 (bron: CBS)<br />
Allochtoon<br />
jaar<br />
Niet westers allochtoon<br />
Totaal<br />
Autochtoon Westers<br />
niet-westerse<br />
allochtoon Tur Mar Sur Ant Overig nw<br />
allochtoon<br />
n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00 n<br />
0 / 00<br />
1997 1.381 9,0 96 8,6 73 10,2 82 12,8 62 13,4 21 12,6 112 12,4 350 12,1<br />
1998 1.442 9,1 95 8,3 81 11,2 76 11,3 54 11,8 20 11,2 109 11,0 340 11,2<br />
1999 1.446 9,1 79 6,8 84 12,2 84 12,2 60 12,7 22 11,5 113 11,0 363 11,8<br />
2000 1.431 8,8 92 7,5 68 9,6 91 12,0 64 13,3 26 12,5 110 9,7 359 10,9<br />
2001 1.380 8,7 103 8,5 73 10,7 84 11,2 68 14,2 36 15,9 130 11,0 391 11,8<br />
2002 1.357 8,6 81 6,6 57 8,6 79 10,1 62 13,5 30 12,6 129 10,7 357 10,7<br />
1997-2002 8.437 8,9 546 7,7 436 10,4 496 11,5 370 13,2 155 12,8 703 10,9 2.160 11,4<br />
2003 1.243 8,0 74 6,0 75 11,6 86 10,7 42 9,7 24 10,5 135 11,1 362 10,9<br />
2004 1.114 7,5 74 5,9 49 7,7 89 10,8 51 12,3 28 12,7 108 8,8 325 9,8<br />
2005 1.098 7,6 79 6,5 55 8,6 100 12,0 42 10,8 29 13,6 128 10,7 354 10,8<br />
Tur = Turks; Mar = Marokkaans; Sur = Surinaams; Ant = Antilliaans + Arubaans; nw= niet westers<br />
RIVM Rapport 270032004 75