Grenzen-in-het-geding-digitaal-spread

Jongeren, slachtofferschap,
recht en hulpverlening
Grenzen
in het geding
Sonja Leferink

Grenzen
in het geding

GRENZEN IN HET GEDING
INHOUDSOPGAVE
Colofon
Inhoudsopgave
Grenzen in het geding
Jongeren, slachtofferschap, recht en hulpverlening
voorwoord6
Auteur
Sonja Leferink
Inleiding8
Correctie
Schrijf-Schrijf
Deel 1 Theoretische perspectieven 12
Ondersteuning, organisatie & advies
Amal Boukarfada
Vormgeving
Studio S&H, Dick Groot Hulze en Joost Radstake
1 Feiten en cijfers
1.1 Omvang 14
Drukwerk
1.2 Welke jongeren worden slachtoffer? 16
Boereboom Grafische Bedrijven
1.3 Waar worden jongeren slachtoffer? 17
2 Uitgave
1.4 Jongeren en slachtofferhulp 20
3
Slachtofferhulp Nederland
Postbus 14208
3508 SH Utrecht
T 030-2340116
F 030-2317655
E info@slachtofferhulp.nl
I www.slachtofferhulp.nl
2 Puberbrein en pubergedrag. Een biologisch perspectief
2.1 Inleiding 22
2.2 Hormonen 23
2.3 Hersenen 23
2.4 Gedrag 24
2.5 Tot besluit 25
Geen van de geïnterviewden staat op de foto.
De foto’s in dit boek zijn afkomstig van de beeldbanken
Istockphoto en Dreamstime.
ISBN/EAN: 978-90-72970-11-4
© Slachtofferhulp Nederland – Utrecht 2015
Het auteursrecht van deze publicatie berust bij Slachtofferhulp
Nederland. Gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan,
mits daarbij de bron wordt vermeld.
3 Jongeren, victimisatie, identiteit en peers. Een sociocultureel perspectief
3.1 Lifestyle exposure- en routine activities-theorie 27
3.2 Slachtoffer-dadercongruentie 29
3.3 Jongeren, identiteit en peers 32
3.4 Maatschappelijke perceptie van slachtofferschap 34
3.5 Tot besluit 36
4 Gevolgen van victimisatie, reacties en copingmechanismen. Een psychologisch perspectief
4.1 De impact van een misdrijf of ongeval 37
4.2 Gevolgen van slachtofferschap 38
4.3 Omgaan met slachtofferschap: coping 41
4.4 Tot besluit 44

GRENZEN IN HET GEDING
INHOUDSOPGAVE
5 Rechten van jongeren, jongeren in het recht. Een juridisch perspectief
5.1 Jongeren in het (straf)recht 45
5.2 De positie van het slachtoffer in het strafproces 48
5.3 De betekenis van internationaal recht 54
5.4 Tot besluit 56
Deel 2 Jongeren en slachtofferschap. Een verkennend onderzoek 58-59
6 Ervaringen en percepties van slachtofferschap van 12-21 jarigen
6.1 Inleiding 61
6.2 De responsgroep 61
6.3 Aangifte doen? 63
Slachtofferhulpvrijwilliger Henriette Doensen (59) gunt jongeren de ruimte 110
“Werken met jeugd betekent je creativiteit inzetten”
Voor ROC-docenten Sanae Boukarfada (32) en Anoual Boutalab (29) draait het om vertrouwen 116
“Probeer aansluiting te vinden via scholen”
Joey (14) deed ondanks angst voor wraak door de dader toch aangifte bij de politie 122
“Alles wat hulp heet, heeft een imago”
Jongerenofficier Isabeth Mijnarends (48) ziet strafrecht echt als uiterste middel 128
“Ik geloof heilig in mediation”
Voor vrijwilliger Jaap van Zoest (66) zijn jongeren veerkrachtig én kwetsbaar 134
“Het is niet cool om slachtoffer te zijn”
4
6.4 Reacties op de gebeurtenis & behoeften 66
Niek (18) vindt dat je altijd aangifte van een misdrijf moet doen 140
6.5 Erover praten en hulp zoeken 70
“Laat zien dat jouw organisatie het goed doet”
5
6.6 Jongeren en Slachtofferhulp Nederland 73
6.7 Algemene perspectieven op criminaliteit en slachtofferschap 75
André Merlijn (42) van Bureau Coen specialiseert zich in jongerencommunicatie 146
6.8 Tot besluit 81
“Jongeren worden zelden serieus genomen”
Deel 3 Verhalen uit de praktijk 84-85
Nina (16) wil als jong volwassene behandeld worden 86
“Ik wil niet dat anderen alles voor me regelen”
Jeugdagenten zijn een vooruitgeschoven post tussen strafrecht en zorg 92
“Je moet het ijzer smeden als het heet is”
Socioloog René Veenstra (45) onderzoekt prosociaal en antisociaal gedrag bij jongeren 98
“De groep en haar normen zijn bepalend”
Ilse Vande Walle (41) ziet dat jonge slachtoffers steun in hun eigen omgeving zoeken 152
“Onderschat het belang van ouders niet”
Het kostte Katie (24) jaren om de angst voor haar overvaller te overwinnen 158
“Een slechte jeugd is geen excuus”
slotbeschouwing Grenzen verleggen: reiken en raken 164
Bronnenlijst172
Misbruikslachtoffer Marieke (21) durft na vijf jaar alsnog aangifte tegen de dader te doen 104
“Maak duidelijk wat Slachtofferhulp kan betekenen”

VOORWOORD
‘‘Jongeren zijn net aliens, je moet wachten tot ze
geland zijn”, zegt een Slachtofferhulpmedewerker
in dit boek. Ze bedoelt het natuurlijk gekscherend,
maar tegelijkertijd zit er wel een kern van waarheid
in. De wereld van officiële instanties en die
van jongeren liggen natuurlijk geen lichtjaren
ver uit elkaar maar ze maken wel moeilijk
contact. Die afstand overbruggen is een lastige
opgave, zo is onze ervaring. En Slachtofferhulp
Nederland staat daarin ongetwijfeld niet alleen.
In onderzoek, beleid en praktijk is lang niet zo
veel aandacht voor jonge slachtoffers als voor
jonge daders. Terwijl jongeren meer dan mensen
in andere leeftijdsgroepen het risico lopen om
slachtoffer te worden van een misdrijf of
ongeval. Tegelijkertijd doen ze minder vaak een
beroep op justitiële en hulpverleningsinstanties, echte namen) voor de openheid waarmee zij
om bijvoorbeeld aangifte te doen of praktische, hun ervaringen als slachtoffer hebben gedeeld.
emotionele en juridische steun te vragen.
Zij gunnen ons een blik in de beleving en
betekenisgeving van slachtofferschap in de
‘Jongeren en slachtofferschap’ is dan ook een jongerenwereld.
thema dat alle aandacht waard is. Vandaar dat
Slachtofferhulp Nederland het heeft gekozen als Daarnaast wil ik Harry Crielaars, Victor Jammers
onderwerp voor haar jaarlijkse symposium in en Alex Sas bedanken voor het meedenken
het kader van de Europese Dag van het
Slachtoffer. Inmiddels is het zo’n beetje traditie
over en meelezen van dit boek. Zonder Sarah
6 7
Pennington de Jongh en Dana Weistra was
geworden om tijdens dat symposium een boek deel 2 er niet geweest. Zij hebben een
te presenteren. Dit jaar hebben we een extra belangrijke bijdrage geleverd aan de uitvoering
dikke en mooi vormgegeven publicatie gemaakt, van het panelonderzoek en de analyse van de
hopend op een breed en belangstellend
resultaten. Amal Boukarfada is – net als
lezers publiek.
voorgaande jaren – mijn steun en toeverlaat
geweest vanaf het moment dat het boek alleen
Een boek schrijf je nooit alleen. Allereerst wil ik nog bestond uit prille ideeën en een werktitel.
de mensen bedanken die we hebben mogen Zij heeft mede ervoor gezorgd dat dit boek zo’n
interviewen. Het waren leuke, inspirerende, mooie uitgave is geworden.
leerzame en soms ook emotionele gesprekken
die een schat aan materiaal hebben opgeleverd. Utrecht, 21 januari 2015
Nina, Marieke, Joey, Koen en Katie wil ik vooral Sonja Leferink
noemen (al zijn het om privacyredenen niet hun

GRENZEN IN HET GEDING
INLEIDING
Grenzen
in het geding
inleiding
Praat je over jongeren, dan gaat het al snel over grenzen. Op de
grens van kind zijn en volwassenheid zijn ze het een noch het ander.
De periode tussen 12 en 25 jaar is fysiek en psychisch een turbulente
en spannende ontwikkelingsfase waarin jongeren zich afzetten tegen
grenzen die de volwassen wereld stelt. Tegelijkertijd zijn ze bezig
met het ontdekken van hun identiteit en het bepalen van hun eigen
grenzen. Daarbij vormen steeds meer hun leeftijdsgenoten (‘peers’)
het belangrijkste referentiekader, in plaats van ouders, leraren en
andere volwassenen in hun omgeving.
Soms leidt het grenzen verkennen, testen en verleggen
tot grenzen overschrijden. Van anderen, maar óók van
zichzelf. Jongeren vormen een kwetsbare groep als het
gaat om slachtofferschap van criminaliteit. Zij lopen aanzienlijk
meer risico om slachtoffer te worden van een
gewelds- of vermogensdelict dan andere leeftijdsgroepen.
En ze lopen meer kans op herhaald en meervoudig
slachtofferschap, zo wijst onderzoek uit. 1 Dat strookt niet
helemaal met het maatschappelijke beeld van jongeren
en criminaliteit. In de algemene beeldvorming figureren
jongeren veel eerder als dader dan als slachtoffer – zeker
jongens met een allochtone achtergrond. Het klopt dat
jongeren ook als daders relatief vaker voorkomen in de
misdaadstatistieken. De kanttekening daarbij is dat het
vaak gaat om minder ernstige delicten (vermogen, openbare
orde). Maar het zijn wel delicten die goed zichtbaar
zijn, omdat ze zich voornamelijk in het publieke domein
afspelen. 2 Terwijl juist de rovende scooterjochies die hele
buurten onveilig maken – om maar eens een stereotiep
beeld op te roepen – van alle burgers de meeste kans
lopen om zelf slachtoffer te worden van een misdrijf.
De grens tussen slachtoffer- en daderschap is lang niet
altijd scherp te trekken. Factoren die het risico op daderschap
verhogen, maken jongeren ook kwetsbaarder voor
slachtofferschap. Daarnaast blijkt uit nationaal en internationaal
onderzoek 3 dat ‘polyvictimisatie’ kenmerkend is
voor slachtofferschap onder jongeren en adolescenten.
Dat houdt in dat ze meermaals en soms langere tijd slachtoffer
worden van verschillende delicten. Zijn bepaalde
grenzen eenmaal overschreden, dan komen het (straf)
rechtssysteem en het zorgsysteem of de hulpverlening in
actie. Deze systemen richten zich meestal op jongeren als
plegers van criminaliteit en veel minder op jongeren als
slachtoffers. Om allerlei redenen blijven die laatsten vaak
buiten beeld. Jongeren zijn minder snel geneigd instanties
in te schakelen wanneer zij in problemen raken, zo blijkt
uit onderzoek en uit de praktijkervaring van professionals.
Soms vanuit weerstand of wantrouwen, soms uit onbekendheid
met het bestaan van die instanties en wat ze
precies doen. Een andere reden is dat ze zich niet altijd
slachtoffer voelen, of een hekel hebben aan het etiket
‘slachtoffer’, dat zij als negatief ervaren. Slachtoffer zijn is
allesbehalve cool, zoals later in dit boek nog uitgebreid
aan de orde zal komen.
CRUCIALE JAREN
Dat wil niet zeggen dat het misdrijf geen materiële of
immateriële impact op hen heeft. Integendeel. De puberjaren
zijn cruciaal voor de vorming van de identiteit. De
effecten van ingrijpende gebeurtenissen kunnen hun
invloed lange tijd doen gelden en zelfs leiden tot een verandering
in de levensloop van de betrokkene. Dat gebeurt
wanneer een jongere door een of meer slachtofferervaringen
in een neerwaartse spiraal terechtkomt en afhaakt
van school, zijn toevlucht zoekt in drank, drugs of een
andere vorm van verslaving en soms, in het ergste geval,
een einde aan het leven maakt. Dat is natuurlijk het worst
case scenario en daarmee een uitzondering. Toch zal niemand
het oneens zijn met de stelling: hoe minder de
slachtofferervaring een negatief stempel op de verdere
ontwikkeling van de betrokken jongere kan drukken, hoe
beter.
8 9
Nu beschikken jongeren doorgaans ook over een flinke
dosis veerkracht en hebben ze een uitgebreid repertoire
aan strategieën om het gebeurde de baas te worden. Toch
is het belangrijk om jonge slachtoffers in beeld te krijgen
en ze ondersteuning te bieden wanneer ze het op eigen
kracht niet redden. Als slachtoffer hebben ze hier recht op.
De Europese Richtlijn tot vaststelling van minimumnormen
voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming

GRENZEN IN HET GEDING
INLEIDING
van slachtoffers van strafbare feiten legt allerlei procedurele
rechten voor slachtoffers vast. Daartoe hoort het recht
op toegang tot en ondersteuning van een slachtoffer hulporganisatie
(artikel 8 en 9). De in de richtlijn genoemde
rechten zijn (en worden) voor een belangrijk deel ook
vastgelegd in de Nederlandse wet en aanvullende
regelingen.
KINDVRIENDELIJKE AANPAK
Minderjarigen hebben bovendien een flinke streep voor
in de Europese richtlijn, want het tweede lid van artikel 1
stelt letterlijk: ‘Wanneer het slachtoffer een kind is, zorgen
de lidstaten ervoor dat bij de toepassing van deze richtlijn,
de belangen van het kind op de eerste plaats komen en
per geval worden beoordeeld. Een kindvriendelijke aanpak,
waarbij voldoende rekening wordt gehouden met de
leeftijd, het ontwikkelingsniveau, de meningen, behoeften
en zorgen van het kind, prevaleert. Het kind en, in voorkomend
geval, de drager van de ouderlijke verantwoordelijkheid
of andere wettelijke vertegenwoordiger, worden
geïnformeerd over alle maatregelen en rechten die
specifiek verband houden met het kind.’
De uitdaging is dan: hoe bereiken wij, justitiële en hulpinstanties,
jongeren op een manier die aansluit bij hun
ervaring en beleving? Hoe verlagen we de drempels die
jongeren blijkbaar ervaren om op eigen initiatief een
beroep op ons te doen? Welke grenzen moeten wij
daarvoor verleggen? Op 20 februari 2015 staan deze
vragen centraal op het symposium ‘Grenzen in het geding.
Jongeren, slachtofferschap, recht en hulpverlening.’
Slachtofferhulp Nederland organiseert dit symposium in
het kader van de Europese Dag van het Slachtoffer voor
beleidsmakers, beroepskrachten en vrijwilligers uit de
justitiële wereld en de hulpverlening, onderzoekers,
docenten en vooral ook jongeren. Om gezamenlijk
antwoorden op deze vragen te kunnen vinden is het
noodzakelijk aandacht te besteden aan vragen die
hieraan voorafgaan, zoals:
n Wat voor effect heeft een slachtofferervaring op hen
en hoe gaan zij om met de gevolgen?
n Welke drempels of prikkels zijn er voor jongeren om
hulp te zoeken en bij wie doen ze dat dan?
n Wat verwachten ze van ‘officiële’ instanties als politie,
justitie, Slachtofferhulp Nederland, GGZ en andere
hulpverleners?
Daarvoor gaan we onder meer te rade bij verschillende
wetenschappelijke disciplines zoals de ontwikkelingspsychologie,
sociologie, victimologie en rechtsgeleerdheid.
Daarnaast komen mensen uit de praktijk aan het
woord, zoals hulpverleners, justitiefunctionarissen, onderzoekers
en docenten. De belangrijkste bron van informatie
blijven uiteraard jongeren zelf. Vijf jongeren zijn uitgebreid
geïnterviewd en hun verhalen zijn te vinden in het derde
deel van dit boek. Daarnaast hebben we aan een panel
van ongeveer zeshonderd jongeren een korte vragen lijst
voorgelegd. De uitkomsten daarvan staan in deel 2.
LEESWIJZER
In het eerste deel komen verschillende theoretische en
wetenschappelijke perspectieven op slachtofferschap
onder jongeren aan bod. Het begint met een overzicht van
feiten en cijfers in hoofdstuk 1. Wat vertellen statistieken
over slachtofferschap onder jongeren en welke nadere
beschrijvingen of verklaringen zijn er voor het cijfermateriaal
te vinden? Het tweede hoofdstuk kijkt door
een neuropsychologische/neurobiologische bril naar de
kwetsbaarheid van jongeren voor criminaliteit door in te
zoomen op de ontwikkelingen in het puberbrein. In het
daaropvolgende hoofdstuk (3) kiezen we een sociologisch
en victimologisch perspectief en kijken we naar de relatie
tussen de jongere en zijn omgeving met behulp van
theorieën over lifestyle exposure en routine activities,
identiteitsvorming en de peer group. We gaan ook nader in
op het verschil tussen risicofactoren en oorzaken van
dader- en slachtofferschap met behulp van Finkelhors
theorie van ‘congruentie’. Effecten van slachtofferschap en
copingstrategieën van jongeren staan centraal in hoofdstuk
4, dat een psychologische insteek heeft. Juridisch
gezien zijn jongeren een bijzondere categorie, zo zal
blijken uit hoofdstuk 5, waarin rechten van kinderen en
jongeren in het (straf)recht aan de orde komen.
Deel 2 van dit boek is gewijd aan de uitkomsten van een
10 panelonderzoek onder zeshonderd jongeren tussen de
11
12 en 20 jaar. Het derde en laatste deel bevat een aantal
n Wat maakt jongeren kwetsbaarder dan andere
groepen voor criminaliteit?
n Hoe beleven zij slachtofferschap en welke betekenis
geven zij eraan?
interviews. Daarin geven verschillende beroepskrachten
en vrijwilligers een inkijk in hun ervaringen met en visie
op het onderwerp jongeren en slachtofferschap, recht en
hulpverlening. Daar doorheen lopen de verhalen van
jongeren zelf. Ten slotte volgt een korte nabeschouwing
en keren we nog eenmaal terug naar de vragen uit de
inleiding. Welke antwoorden hebben we gevonden en
welke handvatten bieden ze om jongeren beter te bereiken
en beter aan te sluiten bij hun ervaringen en behoeften?
De grens tussen slachtofferen
daderschap is lang niet altijd
scherp te trekken
noten
1)
Zie onder meer Muncie (2009); Peeck (2012), Child Trends Databank (2013)
2)
White & Win (2013)
3)
Finkelhor (2008), Peeck (2012)

Deel 1
Theoretische
perspectieven
In verschillende wetenschappelijke
disciplines zijn belangrijke inzichten ontwikkeld
die helpen verklaren waarom jongeren kwetsbaar
zijn voor criminaliteit, hoe zij deze beleven en
betekenis geven, welke invloed slachtofferschap
op hun (verdere) leven heeft en waar(om) zij al
12 13
dan niet hulp zoeken.
Toch is het onderwerp jongeren en slachtofferschap
tot nu toe onderbelicht en gefragmenteerd
gebleven in onderzoek en theorieontwikkeling.
Anders dan naar jonge daders wordt er relatief
weinig onderzoek verricht naar jongeren en
slachtofferschap. Verder ligt de wetenschappelijke
focus vooral op kinderen. Vindt er al
onderzoek plaats naar slachtofferschap in de
puberteit en adolescentie, dan spitst dat zich
meestal toe op specifieke thema’s als seksueel
misbruik, huiselijk geweld en pesten.
Dat neemt niet weg dat er wel wat statistieken
voorhanden zijn en dat uit meer algemene
wetenschappelijke theorieën antwoorden zijn
af te leiden op de vragen die in dit boek
centraal staan.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
GRAFIEK 1.1 SLACHTOFFERSCHAP NAAR LEEFTIJD EN DELICTCATEGORIE (2012)
1 Feiten en cijfers
30
25
20
15-15 JAAR
25-45 JAAR
45-65 JAAR
> 65 JAAR
15
10
5
Van alle burgers hebben jongeren en adolescenten in de
leeftijd van 15 tot 25 jaar de grootste kans om slachtoffer
van een misdrijf te worden. In dit hoofdstuk presenteren
we cijfers over de omvang van slachtofferschap onder jongeren
en de kenmerken van dit slachtofferschap. Ook
geven we inzicht in de groep jonge slachtoffers die bij
Slachtofferhulp Nederland terechtkomen.
1.1 OMVANG
Ieder jaar publiceert het CBS uitgebreide informatie over
criminaliteit en rechtshandhaving. Daaruit valt op te
maken dat jongeren oververtegenwoordigd zijn waar het
gaat om slachtofferschap. In grote lijnen neemt de kans
op slachtofferschap af naarmate de leeftijd toeneemt, al
geldt dit niet voor alle delicten. De in tabel 1.1 gepresenteerde
cijfers zijn gebaseerd op slachtofferenquêtes (zelfrapportage)
en niet op de aangiftes die bij de politie zijn
gedaan (geregistreerde criminaliteit). Er wordt aan de respondenten
gevraagd of ze de afgelopen 12 maanden
slachtoffer zijn geworden van een misdrijf. De cijfers van
de geregistreerde criminaliteit zouden waarschijnlijk een
heel ander beeld opleveren, omdat jongeren naar schatting
maar in zo’n 10% van de gevallen aangifte bij de
politie doen − ook als het om zwaardere misdrijven gaat. 4
TABEL 1.1 SLACHTOFFERSCHAP NAAR
LEEFTIJD (%)
Bron: CBS
jaar
leeftijd
2010 2011 2012 2013
14
15-17 29,7 30,6 22,7 21,8
15
18-24 37,8 36,3 27,6 27,7
25-34 32,2 32,2 24,5 23,7
35-44 28,5 27,2 20,3 20,8
45-54 26,9 26,1 21,2 20,8
55-64 19,8 18,8 16,6 17,3
65-74 13,6 15,1 13 13,3
>75 9,4 10,1 11 10,5
totaal 25,4 24,9 19,8 19,8
Bron: CBS
In de tabel vallen twee dingen op. Ten eerste is slachtofferschap
onder alle leeftijdscategorieën van de Nederlandse
bevolking de afgelopen jaren gedaald of stabiel gebleven.
De nogal abrupte daling in 2012 is een zogenaamde
trendbreuk; het instrument waarmee slachtofferschap
gemeten wordt is toen aangepast. 5 Ten tweede zien we
0
TOTAAL GEWELD VERMOGEN VANDALISME
dat de categorie 18-24 jaar met kop en schouders boven
de andere leeftijdscategorieën uitsteekt, al wordt het verschil
door de jaren heen wat kleiner. Uit ander onderzoek
is ook gebleken dat jongeren een hoger risico hebben op
meervoudig en op herhaald slachtofferschap. 6
Worden jongeren vooral slachtoffer van bepaalde delicten
of scoren ze op alle soorten misdrijven het hoogst? Er
blijkt zich een patroon af te tekenen: ze lopen de hoogste
kans om slachtoffer te worden van een gewelds- of vermogensdelict,
maar een relatief lage kans om slachtoffer
te worden van vandalismedelicten (zie grafiek 1.1). Een
mogelijke verklaring hiervoor is dat jongeren minder
bezittingen hebben die vatbaar zijn voor moedwillige vernieling
of beschadiging, aldus een toelichting van het CBS
op de cijfers.
Bij vermogensdelicten komen fietsendiefstal en zakkenrollerij
veel voor. Jongeren vormen ook een risicogroep
voor cybercrime, zoals hacken, oplichting bij aankoop en
verkoop op internet en cyberpesten. Dat is niet verrassend
aangezien zij ook tot de meest intensieve gebruikers van
mobiele diensten en sociale media behoren.
Uit ander onderzoek over seksueel geweld en seksueel
misbruik – feiten die in de grafiek verdisconteerd zijn in de
categorie geweld − komt naar voren dat jongeren eveneens
oververtegenwoordigd zijn. Zo hebben 11% van de
mannen en 31% van de vrouwen tussen de 15 en 25 jaar
ooit ongewenste seksuele handelingen moeten ondergaan
of verrichten. 7 Uit landelijke politiecijfers uit 2007
blijkt dat 43% van de slachtoffers van seksueel huiselijk
geweld jonger is dan 18 jaar: 19% is 0-12 jaar en 24% is
12-18 jaar. 8
Verder zien we dat naast vandalismedelicten ook levensdelicten
een uitzondering vormen op de regel dat jongeren
de hoogste kans hebben op slachtofferschap. Dit geldt
dan vooral voor de 15-20 jarigen.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
TABEL 1.2 SLACHTOFFERS VAN LEVENSDELICTEN NAAR LEEFTIJDSCATEGORIE
VERKEER
Kijken we naar verkeersongevallen dan herhaalt het
patroon zich. De Stichting Wetenschappelijk Onderzoek
Verkeersveiligheid (SWOV) heeft een aantal feiten op een
rij gezet 9 :
n Jonge, beginnende automobilisten (18-24 jaar) lopen
vijf keer zo veel risico op een ongeluk als ervaren
bestuurders (30-59 jaar). Het risico voor jonge mannen
is zeven keer zo groot. Passagiers van jonge automobilisten
lopen daarmee ook een hoger risico.
n Ook jongere verkeersdeelnemers (10-17 jaar) vormen
een risicogroep. Zij hebben een verhoogde kans om
betrokken te raken bij (dodelijke) verkeersongevallen;
jongens meer dan meisjes. In ruim de helft van de
gevallen zijn ze bij het ongeluk betrokken als fietser of
bromfietser. In de periode 1996-2007 was 38% van de
brom- en snorfietsslachtoffers een jongere.
Als verklaring hiervoor noemt de SWOV dat jongeren
onervaren zijn, de risico’s van verkeersdeelname onderschatten
en minder zelfcontrole hebben. Ze zijn gevoelig
voor groepsdruk, laten zich gemakkelijker uitdagen en
vertonen in het algemeen meer risicogedrag. In het geval
van brom- en snorfietsers speelt de combinatie van snelheid
en kwetsbaarheid een rol.
leeftijd
gem./jaar* 80
164 15 8 30 38 29 23 12 5 5
* over de periode 2001-2012
Bron: CBS
De cijfers bevestigen dat leeftijd een risicofactor is voor
slachtofferschap. Welke mechanismen daarin een rol
kunnen spelen, komt in de volgende hoofdstukken aan
de orde. Eerst proberen we in beeld te brengen welke
groepen binnen de categorie jongeren een hoger risico
lopen en of er bepaalde plaatsen zijn waar jongeren een
hoger risico lopen.
1.2 WELKE JONGEREN WORDEN
SLACHTOFFER?
Niet alle jongeren lopen dus dezelfde risico’s. Hiervoor
kwam al aan de orde dat jongens relatief vaker betrokken
zijn bij verkeersongevallen dan meisjes. Jongens zijn ook
vaker slachtoffer van geweldsdelicten, terwijl meisjes weer
vaker met zedendelicten te maken krijgen. Geslacht is dus
een factor van invloed.
GEZIN
Ook sociale factoren spelen een rol. Een jongere uit een
kwetsbaar of problematisch gezin loopt een aanzienlijk
groter risico op slachtofferschap. Het maakt jongeren
extra kwetsbaar om op te groeien in een eenoudergezin,
een gezin met een stiefouder, een gezin waarin een of
beide ouders zwakbegaafd zijn, een psychische stoornis
hebben of een verslavingsprobleem, dan wel een gezin
waarin veel conflicten en huiselijk geweld voorkomen.
Daarvoor zijn verschillende verklaringen. Jongeren ervaren
in zo’n context meer spanning, conflicten, verlies, weerstand
en verwaarlozing. Ook komen ze eerder in
contact met personen die een potentieel gevaar vormen.
Ze worden meer blootgesteld aan – en leren daarmee –
disfunctionele manieren van omgaan met elkaar en van
het hanteren van conflicten en problemen. Er is vaak minder
toezicht van ouders. Een onveilige, problematische
thuissituatie kan van generatie op generatie overgaan,
iets wat veelvuldig aan de orde is bij huiselijk geweld (dat
betekent overigens niet dat zo’n cirkel niet doorbroken
kan worden). Hebben jongeren zelf bepaalde stoornissen,
gedrags- of emotionele problemen en/of beperkingen,
dan vormen die ook een risicofactor. 10
WIJK
Behalve het gezin is ook de wijk waar men woont van
betekenis. Achterstandswijken en wijken waar het verloop
van bewoners hoog is, blijken een vruchtbare omgeving
voor criminaliteit en dus voor slachtofferschap. De socialecohesietheorie
verklaart dit uit een gebrek aan sociale
samenhang. Daardoor is er weinig formele en informele
controle. Dat geeft criminaliteit en ander grensoverschrijdend
gedrag meer kans. Dat jeugdbendes juist in dit soort
wijken hun wortels hebben, is niet verwonderlijk.
In buurten waar bewoners zich thuis voelen, veel contact
hebben met buurtbewoners en op een prettige manier
met elkaar omgaan, is de kans kleiner om slachtoffer te
worden van geweld of een inbraak. Daarbij maakt het
eigenlijk niet uit of er veel armoede is in een buurt of een
hoge concentratie allochtonen. 11
1.3 WAAR WORDEN JONGEREN
SLACHTOFFER?
UITGAANSLEVEN
Waar het uitgaansleven zich concentreert, is de onveiligheid
relatief groter. Jongeren lopen een flink hogere kans
om slachtoffer te worden op de plaatsen waar veel kroegen,
clubs en discotheken te vinden zijn. Evenals op bijvoorbeeld
bushaltes en stations die op de route daarheen
liggen. 12 Dat ligt nogal voor de hand: er is een hoge concentratie
van jongeren, de alcohol vloeit rijkelijk en ook
andere middelen worden niet geschuwd. ‘[Uitgaan] gaat
gepaard met een verhoogde blootstelling aan gemotiveerde
daders. Overmatig gebruik van alcohol en verdovende
middelen kan leiden tot een verminderde zelfbeheersing
en een verminderd vermogen om zichzelf te
beschermen, waardoor individuen niet goed in staat zijn
te anticiperen op gevaarlijke situaties en deze te vermijden.
Bovendien zijn vrienden die ook gebruik maken van deze
middelen waarschijnlijk niet in staat bescherming te
bieden om geweld te voorkomen’, licht Wittebrood toe
in haar studie Slachtoffers van criminaliteit. 13 Overigens
zullen de meeste jongeren zich terdege realiseren dat
aan uitgaan bepaalde risico’s verbonden zijn.
16 17
SCHOLEN
Scholen zijn wellicht een ander verhaal. Ze worden geacht
een veilige plaats voor leerlingen te zijn, maar uit
Amerikaans en Engels onderzoek blijkt dat veel victimisatie
in en rond scholen plaatsvindt. 14 Daar is op zich een
logische verklaring voor: kinderen en jongeren moeten
verplicht naar school en brengen er veel tijd door.
Middelbare scholen en ROC’s zijn steeds grootschaliger
geworden, met soms duizenden leerlingen per vestiging.
Waar veel jongeren samen zijn, is ook een verhoogde kans

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
op criminaliteit en slachtofferschap. Heel vaak neemt dat
de vorm aan van incidenten die veelal niet het stempel
‘misdrijf’ krijgen: vechtpartijtjes, het afpakken van spullen
of kleine diefstallen, intimidatie, pesten.
Scholen handelen veel van deze incidenten zelf af, eventueel
in samenwerking met de politie, zonder dat er een
aangifte volgt. Daarnaast is er veel aandacht voor preventie
met behulp van onder meer veiligheidsprotocollen, het
stimuleren van sociaalemotionele competenties, weerbaarheidstrainingen
en anti-pestprogramma’s. Maar de –
gelukkig zeldzame – ernstige incidenten zoals schiet- en
steekpartijen halen steevast de landelijke pers en dan
zwelt de roep om veiligheidsmaatregelen aan. Zo is er in
de politiek verschillende malen gepleit voor het verplicht
installeren van detectiepoortjes op scholen. Dergelijke
maatregelen mogen misschien het veiligheidsgevoel van
ingetrokken. Scholen waren niet bepaald enthousiast.
Daarvoor in de plaats is de vrijwillige deelname aan de
Sociale Veiligheidsmonitor gekomen. Uit de rapportage
over 2012 blijkt overigens dat zowel personeel als leerlingen
hun school in overgrote meerderheid als veilig ervaren,
maar wel vinden dat de sociale veiligheid verbeterd moet
worden. 15 Uit ander onderzoek komt naar voren dat het
risico op slachtofferschap op school groter is als er veel
drugsgebruik op school plaatsvindt en als er gangs actief
zijn. 16
THUISOMGEVING
In de vorige paragraaf is al ter sprake gekomen dat het
soort wijk of buurt waar men woont, een risicofactor kan
zijn. Dat de thuisomgeving ook niet altijd een veilige plek
is, blijkt uit de cijfers over kindermishandeling. De meest
actuele gegevens hierover zijn te vinden op de website
18 docenten en leerlingen vergroten, maar er kleven allerlei
praktische bezwaren aan en de vraag is of ze effectief zijn.
In de Verenigde Staten behoren detectiepoortjes zo’n
beetje tot de standaarduitrusting op scholen voor voortgezet
onderwijs, maar school shootings hebben ze er niet
altijd mee kunnen voorkomen, om over wapenloos
geweld maar te zwijgen. Bijkomend nadelig effect is dat
het probleem zich kan verplaatsten naar de omgeving net
buiten het schoolgebouw. Wel is er in 2011 een wetsvoorstel
ingediend om een verplichte registratie van geweldsincidenten
op scholen in te voeren, maar dat is ook weer
van het Nederlands Jeugdinstituut (NJI). In 2010 zijn
118.000 kinderen van 0-18 jaar slachtoffer geworden van
een vorm van mishandeling (fysiek, emotioneel en/of seksueel).
Dat is ongeveer 3% van de totale groep kinderen in
deze leeftijdscategorie. Dat lijkt een toename te zijn ten
opzichte van een meting in 2005, toen er 107.000 gevallen
waren. Het NJI betwijfelt echter of het daadwerkelijke aantal
mishandelingen is toegenomen; het lijkt er meer op
dat er gewoon beter wordt gemeld. Voor het berekenen
van deze cijfers zijn drie bronnen gebruikt: een onderzoek
onder professionals die met kinderen werken, onder
AMK’s en een onderzoek onder scholieren. Maar: het
blijven altijd schattingen. Het werkelijk aantal gevallen
mishandelingen ligt waarschijnlijk hoger dan de cijfers
die hier genoemd worden.
INTERNET
Ten slotte het virtuele domein. Jongeren zijn zeer actieve
gebruikers van sociale media en mobiele diensten. Van de
15-25 jarigen maakt 96% dagelijks gebruik van internet,
vooral via hun smartphone. Onder oudere leeftijdsgroepen
ligt het internetgebruik tien procentpunten lager. Meer
dan 90% is actief op sociale netwerken als Facebook en
Twitter. 17 In 2012 was 12% van de jongeren slachtoffer
van cybercrime, in de helft van de gevallen ging het om
hacken, een kwart was slachtoffer van online pesten en
ongeveer een kwart slachtoffer van aan/verkoopfraude.
Een klein deel van de gevallen betrof identiteitsfraude. 18
Een onderwerp waar momenteel veel aandacht naar uitgaat,
is sexting. 19 Zo heet het (seksueel) getinte foto’s en
filmpjes van elkaar maken en deze onderling uitwisselen
via digitale media. Uit een onderzoek van de Rutgers WPF
blijkt dat 8% van de jongens en 4% van de meisjes ooit
borsten en/of geslachtsdelen heeft laten zien voor de
webcam. Een iets kleiner percentage, respectievelijk 6%
en 2% delen weleens een foto of filmpje van een ander. 20
Sexting is op zich niet erg – volgens experts 21 is het
onderdeel van de gewone seksuele ontwikkeling die een
nieuwe uitingsvorm heeft gekregen – maar kan heel nare
consequenties hebben als de ontvanger de beelden met
anderen deelt die ze op hun beurt ook weer verder verspreiden.
In het tweede deel van deze publicatie vertellen
jeugdagenten hoe sexting veel opschudding kan veroorzaken
en een forse impact op de slachtoffers kan hebben.
Beelden die op internet circuleren zijn nagenoeg onuitwisbaar,
dus een intiem plaatje kan een slachtoffer nog
heel lang achtervolgen. Bovendien wordt het slacht offer
vaak veroordeeld door zijn of haar sociale omgeving en
niet degene die over de schreef is gegaan door de beelden
te versturen. Een aantal Brabantse instellingen is daarom
een campagne begonnen om jongeren bewust te maken
van risico’s via de website www.sextingonuitwisbaar.nu
19
Dat de thuisomgeving ook niet altijd
een veilige plek is, blijkt uit
de cijfers over kindermishandeling
TABEL 1.3 CLIËNTEN VAN SLACHTOFFERHULP NEDERLAND, TOTAAL EN 12-20 JAAR
cliënten
2011 2012 2013
aantal % aantal % aantal %
aanmeldingen totaal 193.893 100% 220.346 100% 215.866 100%
intake totaal 133.271 69% 150.952 69% 164.766 76%
geen vervolghulp 89.292 67% 91.445 61% 93.932 57%
wel vervolghulp 43.979 33% 59.507 39% 71.374 43%
intake jongeren 12-20 16.234 12% 21.403 14% 23.860 14%
geen vervolghulp 10.558 65% (8%)* 14.936 70% (10%)* 15.923 67% (10%)*
wel vervolghulp 5.676 35% (4%)* 6.467 30% (4%)* 7.937 33% (5%)*
* Percentage van intake totaal
Bron: Slachtofferhulp Nederland

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
TABEL 1.4 SLACHTOFFERS 12-20 JAAR NAAR DELICT
delict
2011 2012 2013
aantal % aantal % aantal %
geweld 66% 64% 61%
licht 1 4.581 - 6.398 - 7.374 -
zwaar 2 6.186 - 7.337 - 7.218 -
zeden 10% 9% 7%
licht 3 469 - 616 - 407 -
zwaar 4 1.106 - 1.379 - 1.291 -
ongevallen 15% 16% 17%
niet dodelijk 2.408 - 3.379 - 4.028 -
dodelijk 83 - 117 - 112 -
vermogen 841 5% 1.522 7% 2.569 11%
nazorg 134 0,8% 187 0,8% 254 1%
maar een afnemend gebruik van de vervolghulp ten
van Slachtofferhulp Nederland zijn deze verschillen niet
vermissing 0 0% 2 0% 8 0,03%
20 opzichte van 2011 (-2%). In vergelijking met de totale
zonder meer te duiden. In volgende hoofdstukken en in
21
discriminatie
stalking
overig 5 17
70
339
0,1%
0,4%
2%
11
104
351
0,05%
0,4%
2%
20
93
486
0,1%
0,4%
2%
groep aangemelde slachtoffers maken jongeren naar
verhouding minder gebruik van vervolghulp.
de interviews van deel 2 komt wel een aantal mogelijke
verklaringen aan de orde. Jongeren hebben vaak sterk het
gevoel dat ze het wel voor zichzelf kunnen oplossen. Dat
TOTAAL 16.234 100% 21.403 100% 23.860 100%
DELICTEN
Voor jongeren vormen vooral geweldsdelicten de aanleiding
is de ervaring van professionals die met jongeren werken,
maar dat vertellen ze ook zelf. Daarnaast spelen schuld en
Bron: Slachtofferhulp Nederland
van het contact met Slachtofferhulp Nederland, daarna
volgen ongevallen, vermogensdelicten en zedendelicten.
schaamte een rol. Soms hebben ze het gevoel dat ze zelf
iets verkeerd hebben gedaan, in plaats van dat hun iets is
Vergeleken met het totaal aantal aangemelde slachtoffers overkomen, zoals misbruikslachtoffer Marieke vertelt.
1.4 JONGEREN EN SLACHTOFFERHULP
komen jongeren veel vaker bij Slachtofferhulp Nederland Waarschijnlijk zijn ook de onbekendheid met de dienstverlening
terecht in verband met gewelds- en zedenmisdrijven
en verkeersongevallen, en relatief heel weinig voor
van Slachtofferhulp Nederland en het imago dat
de organisatie bij jongeren heeft factoren van invloed.
vermogensdelicten. Dat is een opvallend verschil, want
vermogensdelicten vormen voor de algemene groep
slachtoffers de belangrijkste aanleiding (zie grafiek 1.2).
Hoewel jongeren een grotere kans op slachtofferschap
hebben, is de kans dat ze met Slachtofferhulp Nederland in
contact komen niet evenredig groter. De afgelopen twee
jaar (2012 en 2013) werden er in totaal ruim tweehonderdduizend
slachtoffers per jaar aangemeld bij Slachtofferhulp
Nederland; het overgrote deel (90%) door de politie. Na
de aanmelding probeert Slachtofferhulp Nederland altijd
telefonisch contact op te nemen, maar dat lukt niet altijd.
Met 70-75% van de aangemelde personen komt wel
contact tot stand en kan er een intake plaatsvinden.
1 Mishandeling
2 Zware mishandeling, geweld
dodelijk, bedreiging, overval,
beroving, vrijheidsbeneming
en gijzeling
3 Openbare schennis, zeden
algemeen/overig
4 Aanranding, verkrachting,
incest, ontucht minderjarige,
vrouwenhandel
5 O.a. zelfdoding, brand,
verdrinking, arbeidsongeval
HULPAFNAME
In meer dan de helft van de zaken blijft het bij een eenmalig
contact. Een klein deel van benaderde slachtoffers slaat
ieder hulpaanbod af, een groot deel heeft genoeg aan
informatie, tips of een doorverwijzing (de categorie ‘geen
vervolghulp’). Het aandeel slachtoffers dat gebruikmaakt
van vervolghulp, dat wil zeggen de juridische en algemene
dienstverlening van Slachtofferhulp Nederland, het casemanagement
en de nazorg bij rampen en calamiteiten, is
ten opzichte van 2011 gestegen met 10%.
Kijken we naar jongeren van 12 tot en met 20 jaar, dan zien
we ook wel een kleine stijging van het aantal intakes (2%),
GRAFIEK 1.2 VERDELING DELICTCATEGORIEËN 12-20-JARIGEN EN TOTAAL
OVERIG
VERMOGEN
VERKEER
ZEDEN
GEWELD
0% 18% 35% 53% 70%
Bron: Slachtofferhulp Nederland
Jongeren komen gemiddeld meer in beeld bij
Slachtofferhulp Nederland voor verkeersongevallen,
zeden- en bovenal geweldsdelicten. Ze zijn bovendien
minder geneigd om (vervolg)hulp te aanvaarden. Uit algemene
slachtofferstatistieken en de hulpverleningscijfers
TOTAAL
12-20
In het volgende hoofdstuk beginnen we met een nadere
verkenning van het puberbrein. ‘Wij zijn ons brein’, stelt
Swaab. Dat is een wel heel deterministische opvatting,
maar feit is dat de kwetsbaarheid van jongeren voor
slachtofferschap samenhangt met allerlei ontwikkelingsprocessen
in het brein.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
2 Het puberbrein
en pubergedrag
Een biologisch perspectief
Puberteit is als verhuizen: het is een puinhoop, maar het is
slechts tijdelijk. Zo karakteriseert de Amerikaanse acteur
en met het 16e jaar. Het begrip adolescentie slaat op de
hele overgangsperiode van kind naar volwassenheid.
verwerven, oude banden (met ouders) losser maken en
nieuwe banden aangaan met leeftijdsgenoten, potentiële
partners en andere individuen die van belang zijn voor
hun toekomst. Het is een periode die bol staat van groei
en potentie, maar waaraan ook risico’s zijn verbonden. 25
Want al verkeren adolescenten in de beste fysieke conditie
van hun leven, hun sterftecijfer is twee à drie keer hoger
dan bij kinderen. Die sterfte is dan ook voornamelijk te
wijten aan vermijdbare doodsoorzaken, zoals verkeersongelukken,
rijden onder invloed, risicovol gedrag. 26
In dit hoofdstuk beginnen we bij de hormonale veranderingen
die de motor vormen van allerlei ingrijpende
lichamelijke veranderingen en daarmee samenhangend
gedrag. Vervolgens kijken we naar ontwikkelingen in de
hersenen en hoe die tot uitdrukking komen op cognitief,
emotioneel en sociaal gebied. Ten slotte leggen we vanuit
De puberteit komt tot uitdrukking in lichamelijke veranderingen
en in gedrag. Hormonen spelen een cruciale rol in
dit proces. In de eerste plaats natuurlijk de hormonen die
de rijping van de geslachtsorganen in gang zetten.
Het proces begint wanneer de hypothalamus, het hormonale
regelcentrum in de hersenen, de aanmaak van een
bepaalde stof (Gonadotropin-releasing hormone) flink
opvoert. Dit activeert op zijn beurt de hypofyse om
geslachtshormonen, waaronder testosteron, aan te maken.
Zo begint de productie van zaad- en eicellen bij jongens
en meisjes. In het verlengde daarvan vinden er andere
fysieke veranderingen plaats, zoals de groei van schaamhaar,
borsten, en andere typische mannelijke en vrouwelijke
lichaamskenmerken. Hormonen hebben ook direct
invloed op gedrag. Zo is er een duidelijk verband tussen
testosteron en agressie en de neiging om risico’s te nemen.
Ook de productie van en gevoeligheid voor andere
hormonen verandert. Pubers maken bijvoorbeeld minder
melatonine aan omdat die stof de geslachtsrijping afremt.
Het neveneffect is een verstoord slaapritme, juist in een
periode dat jongeren heel veel slaap nodig hebben. Ze
zitten als het ware in een continue jetlag. 27 In de puberteit
neemt ook de activiteit toe van hersendelen die reageren
op dopamine, een stof die een belangrijke functie vervult
in het beloningssysteem. Dopamine staat ook wel bekend
als een van de gelukshormonen en komt vrij bij stimulerende
en prettige ervaringen. Het verklaart mede waarom
jongeren sterk de neiging hebben op zoek te gaan naar
zulke ‘kicks’ in de vorm van spannende, opwindende en
vaak ook risicovolle situaties of gedragingen. En waarom
zij ook gevoelig zijn voor verslavingen.
22
Warren Thomas deze woelige periode in het mensenleven.
Misschien ervaren pubers het zelf zo niet, hun ouders,
docenten en andere volwassenen in ieder geval wel.
Deze wordt bereikt ergens halverwege de twintig
wanneer de ontwikkeling van de hersenen is voltooid.
Neuropsycholoog Jelle Jolles vergelijkt deze periode met
deze kennis een verband met het verhoogde risico van
jongeren voor slachtofferschap.
Behalve een tijdelijke, activerende werking hebben
hormonen ook een organiserende werking. Vooral op
de hersenen, een orgaan dat uitermate gevoelig is voor
23
‘Onze jeugd heeft tegenwoordig een sterke hang naar de metamorfose van een rups tot vlinder. ‘Het kind wordt
dergelijke chemische boodschappen. Onder invloed van
luxe, heeft slechte manieren, minachting voor het gezag adolescent en de adolescent wordt volwassen; het ‘verbreint’.
2.2 HORMONEN
hormonen ontwikkelen zich permanente hersenstructuren
en geen eerbied voor ouderen. Ze geven de voorkeur aan
Het begrip ‘verbreinen’ duidt aan dat de verhou-
die op hun beurt gedrag organiseren.
kletspraatjes in plaats van scholing (…) Jonge mensen ding tussen kind en adolescent dezelfde is als die van een
staan niet meer op als een oudere de kamer binnenkomt. larve en pop. De laatste moet – letterlijk – nog verpoppen
Ze spreken hun ouders tegen, houden hun mond niet in om zich tot vlinder te ontwikkelen. Analoog moet de
2.3 HERSENEN
gezelschap (...) en tiranniseren hun leraren.’ Dit 2500 jaar adolescent verbreinen tot volwassene. Het is niet zomaar
oude citaat van de Griekse wijsgeer Socrates heeft nagenoeg
een ‘jonge volwassene’. Maar ook niet een oud kind. Het is
niets aan actualiteit ingeboet. Het illustreert dat een tussenvorm tussen kind en volwassene in, en het zijn
puberaal gedrag van alle tijden is – net als de ergernis zowel biologische factoren als de omgeving die bepalen
van volwassen erover. 23
hoe efficiënt het proces van verbreinen verloopt.’ 24
2.1 INLEIDING
Aan het begin van dit hoofdstuk is het goed om onderscheid
te maken tussen de begrippen puberteit en adolescentie.
Puberteit duidt op de ontwikkeling van de
geslachtsrijpheid bij kinderen, ruwweg vanaf het 12e tot
Behalve als een fase van ingrijpende lichamelijke, emotionele,
cognitieve en gedragsveranderingen kan de adolescentie
ook worden opgevat als een periode waarin een
aantal belangrijke ontwikkelingstaken moeten worden
uitgevoerd. Jongeren moeten zich de competenties eigen
maken waarmee ze hun rol als volwassene kunnen vervullen.
Ze moeten een zekere mate van autonomie
Hersenontwikkeling is niet alleen een kwestie van groei in
omvang, maar vooral een kwestie van de aanleg van
verbindingen en gespecialiseerde structuren. In de eerste
levensfase is er een overproductie van grijze cellen (neuronen),
die verantwoordelijk zijn voor het verwerken van
informatie. De productie van witte cellen (axonen), die
zorgen voor de communicatie tussen de neuronen blijft
daarbij achter. Gevolg is dat de hersenen minder efficiënt
werken. Pas wanneer de grijze stof weer afneemt, gaat het
aanleggen van verbindingen en daarmee het specialiseren
van hersengebieden beter. 28 Er vindt tegelijkertijd een
snoeiproces plaats; sterke en veel gebruikte verbindingen

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
De puberteit komt tot uitdrukking
in lichamelijke veranderingen
en in gedrag
worden sterker en zwakkere of ongebruikte verbindingen
verdwijnen. 29 Dan gaat het bijvoorbeeld over gebieden
als, of verbindingen met:
n de amygdala, deze speelt een belangrijke rol bij primaire
(onwillekeurige, directe) emoties op prikkels;
n de nucleus accumbens in de basale ganglia, ook wel
het pleziercentrum genoemd en zeer gevoelig voor
beloning;
n de prefrontale cortex die de cognitieve vermogens
regelt, zoals het tijdelijk opslaan van informatie in het
werkgeheugen, het manipuleren van informatie (bv.
probleem oplossen), beoordelingsvermogen, de impulscontrole
(ook wel inhibitie genoemd), plannen en het
kunnen aanpassen van gedrag aan nieuwe informatie;
n orbitofrontale cortex: het verbindingscentrum met de
limbische hersenen (primair reageren op beloning en
straf), de sensomotorische cortex (‘bewustzijn’ van het
lichaam en aansturing van beweging) en laterale frontale
cortex (aansturen van bewuste handelingen). Hier
komen cognitie en emotie samen, het is het raakvlak
tussen gecontroleerd gedrag en onwillekeurig gedrag.
Een tijdlang is het puberbrein beschouwd als een gemankeerd
volwassenenbrein, waarbij met name de late ontwikkeling
van de prefrontale cortex de oorzaak zou zijn van
typisch pubergedrag als impulsief en risicovol handelen,
gevoeligheid voor verslavingen, slecht kunnen plannen
en snel afgeleid zijn. Maar de werkelijkheid ligt veel ge -
nuanceerder, zo heeft hersenonderzoek met behulp van
onder meer MRI- en fMRI-scans uitgewezen.
2.4 GEDRAG
De ontwikkeling en activiteit van en de communicatie
tussen de verschillende hersenengebieden lopen in
adolescentie niet netjes synchroon. Dat komt op verschillende
manieren tot uitdrukking 30 :
n Omdat de verbindingen tussen hersendelen nog in
aanbouw zijn, verloopt de informatieoverdracht in het
brein minder snel en minder routineus. Nelis en Van
Sark, auteurs van Het puberende brein binnenstebuiten,
gebruiken de metafoor van kronkelpaadjes die alleen
te voet begaanbaar zijn en moeten uitgroeien tot
snel wegen die grote hoeveelheden verkeer op hoge
snelheid kunnen verwerken. Daarom hebben pubers
meer moeite met complexe taken als overzicht houden
en concentreren. Dat wil niet zeggen dat ze het niet
kunnen. Het voordeel is dat ze minder vastgeroest zitten
in vaste denkpatronen – de automatische piloot die bij
volwassen denken heel prominent is – en veel creatiever
zijn in hun denken.
n De prefrontale cortex van een puber gedraagt zich grillig
en dat heeft weer sterke wisselingen in gedrag en
mogelijkheden tot gevolg. Nu eens hebben emotionele
hersengebieden de overhand, dan weer de rationele. In
principe kunnen pubers complexe taken net zo goed
volbrengen als volwassenen, maar dat is sterk afhankelijk
van hun motivatie (is er bijvoorbeeld een beloning)
en hun omgeving (die zowel afleiding als bevestiging
kan bieden).
n De amygdala is zeer actief en gevoelig in de puberjaren.
Dit in combinatie met de overvloedige aanwezigheid
van bepaalde hormonen en het feit dat de remmende
invloed van de prefrontale cortex nog niet optimaal is,
leidt tot grote stemmingswisselingen. ‘In een seconde
van huiskat naar tijger’, zo beschreef een van de geïnterviewde
jongeren uit deel 2 de heftige omslag in haar
emoties. Voor veel opvoeders zal dit een uitermate
herkenbaar beeld zijn. Daarnaast is hun impulscontrole
lager dan die van volwassenen, ze zijn minder gevoelig
voor signalen die risico’s aanduiden en juist heel
gevoelig voor beloningen en avontuur.
n De puberteit is de fase waarin kinderen zich gaan afzetten
tegen hun ouders en zich sterk gaan richten op leeftijdsgenoten.
Daar zit evolutionaire logica achter: het
verkleint de kans op voortplanting in eigen kring en
daarmee het risico op erfelijke afwijkingen. 31 De oriëntatie
van hun sociale brein verschuift dus van ouders/
opvoeders naar peers en reageert sterker op beloningen
of bedreigingen die zich in deze context voordoen:
bewonderd, geaccepteerd of juist afgewezen worden.
Als jongeren weten (of denken) dat vrienden meekijken,
zijn ze in wetenschappelijke spelexperimenten bereid
om meer risico’s te nemen. In wetenschappelijke studies
worden dergelijke affectief-emotioneel geladen situaties
een ‘hot context’ genoemd. In die situaties wegen
jongeren hun beslissingen op een andere manier af dan
in een neutrale of ‘koele’ context. In het laatste geval
maken ze meer gebruik van hun cognitieve vermogens
en is hun beslissingsproces meer gelijk aan dat van volwassenen.
Dit illustreert dat hetgeen in de hersenen
gebeurt geen op zichzelf staande processen zijn, maar
dat brein en sociale omgeving elkaar steeds beïnvloeden.
32 Daarnaast hebben wetenschappers ontdekt dat
het aflezen van emoties bij jongeren anders gebeurt
dan bij volwassenen. Ze reageren heftiger op negatieve
en blije gezichtsuitdrukkingen en duiden angstige
expressies eerder aan als boosheid dan als angst. Tussen
de 12 en 14 jaar neemt het vermogen om signalen van
woede en verdriet te herkennen zelfs af, maar rond hun
17e jaar is dat weer bijgetrokken. Vanaf hun 12e zijn ze
wel steeds beter in staat het perspectief van anderen
aan te nemen en door de bril van een ander naar zichzelf
te kijken.
24 25
In deze paragraaf hebben we globaal een aantal ontwikkelingen
in de hersenen van jongeren beschreven.
Jongeren doorlopen dit proces niet op dezelfde manier of
in hetzelfde tempo. Iedere jongere is immers uniek, met
unieke genetische en fysieke kenmerken en opgroeiend in
zijn eigen, steeds weer veranderende sociale omgeving.
2.5 TOT BESLUIT
Het gedrag van pubers is veel meer dan het resultaat van
allerlei biologische ontwikkelingen in het brein. Er vindt
voortdurend en op een complexe wijze beïnvloeding plaats
tussen biologische en sociale factoren. Dat gebeurt op zo’n
manier dat ze inderdaad kwetsbaarder zijn voor bepaalde
problemen, zoals verslaving. Ze zijn veel gevoeliger voor

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
beloning op korte termijn en besteden minder aandacht
aan de consequenties van hun keuzes. Ze zijn ook zeer
gericht op sociale omgeving en dan vooral leeftijdsgenoten.
Ergens bij horen en status in een groep zijn belangrijk
voor jonge adolescenten. Dit samenspel van verschillende
factoren leidt tot keuzes in gedrag die nadelige consequenties
kunnen hebben voor henzelf en anderen.
De andere kant van de medaille is dat pubers in deze fase
heel goed ingesteld zijn op leren (vooral op het sociaalemotionele
vlak) en heel flexibel zijn. Daardoor zijn ze in
staat zich aan te passen aan veranderingen die het volwassen
worden inleiden. Als ze niet zo gemakkelijk risico’s
zouden nemen, zouden ze het veilige nest niet durven
verlaten, moeilijk nieuwe relaties aangaan en minder
ingesteld zijn op het ontdekken van nieuwe dingen.
wassenenbrein dat nog niet klaar is; het zijn creatieve
innovatie- en leermachines’, concludeert Van Hintum. 33
In plaats van de puberteit en adolescentie als een voornamelijk
problematische fase in het mensenleven te
beschouwen, een verraderlijke hindernis die nu eenmaal
moet worden genomen, doet het jongeren meer recht om
deze periode te beschouwen als een fase van groei, kansen,
uitdagingen en flexibiliteit. De grote meerderheid
komt uiteindelijk dan ook zonder grote of blijvende kleerscheuren
door deze periode heen. 2
3 Jongeren, victimisatie,
identiteit en peers
Een sociocultureel perspectief
Er valt in een hoofdstuk van enkele pagina’s nauwelijks
recht te doen aan de complexiteit van de materie zoals
hier beschreven en de vele wetenschappelijke studies en
26
Het onderzoekende, nieuwsgierige en grensverleggende
gedrag waardoor ze soms in zeven sloten tegelijk lopen is
nodig om zich hun toekomstige rol als volwassene goed
eigen te kunnen maken. ‘Als jongeren ergens hun zinnen
op hebben gezet en dus een sterke intrinsieke motivatie
hebben, dan kunnen ze net zo goed complexe taken vervullen
als volwassenen en met net zo veel volharding en
concentratie. Puberhersenen zijn dus niet zozeer een volhandboeken
die erover zijn geschreven. We hebben een
aantal onderwerpen voor het voetlicht gebracht die goed
zijn om in het achterhoofd te houden wanneer we jongeren
proberen te bereiken en hen te ondersteunen bij de
juridische en psychosociale gevolgen van slachtofferschap.
In het volgende hoofdstuk verleggen we de focus
naar een onderwerp dat hier al even aan de orde is gekomen:
de betekenis van leeftijdsgenoten voor jongeren.
De sociologische en daaraan verwante disciplines als
criminologie en victimologie bieden interessante aanknopingspunten
om te verklaren waarom jongeren zoveel
kwetsbaarder zijn voor criminaliteit, welke betekenis aan
slachtofferschap wordt gegeven door jongeren zelf en
hoe de samenleving omgaat met jonge slachtoffers. In dit
hoofdstuk bespreken we kort een aantal theorieën over
risico’s die leiden tot een verhoogde kans op slachtofferschap,
vervolgens besteden we aandacht aan enkele
ideeën over jongerencultuur en de invloed van leeftijdsgenoten,
drijf als gevolg van zijn leefstijl. De plaatsen waar iemand
zich begeeft, de dingen die hij daar doet, het tijdstip
waarop die handelingen plaatsvinden en de mensen met
wie hij in aanraking komt, hangen sterk samen met
iemands leefstijl.
Leefstijl is een samenspel van verschillende factoren waaronder
demografische kenmerken zoals leeftijd, geslacht
en burgerlijke staat; sociaaleconomische karakteristieken
als opleiding, werkkring en woonsituatie en variabelen als
sociale relaties (vriendenkring), vrijetijdsbesteding en con-
27
om te besluiten met maatschappelijke beelden sumptiegedrag van alcohol en/of andere middelen. Met
over jongeren en slachtofferschap.
andere woorden: leefstijlen geven verschillen weer in de
Als ze niet zo gemakkelijk
relatie die mensen hebben met sociale instituties, zoals
familie en economie, en in de sociale rollen die zij vervullen.
3.1 LIFESTYLE EXPOSURE- EN ROUTINE Een bepaalde levensstijl verhoogt de kans op slachtofferschap
vanwege de hogere blootstelling aan potentiële
risico’s zouden nemen, zouden ze
ACTIVITY-THEORIE
daders, en situaties dan wel plaatsen waar criminaliteit
zich concentreert. 36 Voor de hand liggende voorbeelden
het veilige nest niet durven verlaten
LIFESTYLE EXPOSURE-THEORIE
zijn veel uitgaan, deel uitmaken van een groep hangjongeren
De lifestyle exposure-theorie 35 zoekt een verklaring voor
slachtofferschap in de kenmerken en het gedrag van het
slachtoffer en in diens relatie tot de dader. Deze theorie
beschouwt het slachtoffer als een ‘katalysator’ van het mis-
en voetbalwedstrijden bezoeken. Maar ook
iemands beroep kan een grote rol spelen; denk bijvoorbeeld
aan politieagenten, treinconducteurs, ambulancepersoneel
en prostituees.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
Er is nogal wat kritiek geweest op deze theorie. Bepaalde
auteurs zien leefstijl als het resultaat van persoonlijke keuzes
van het individu. Dat maakt die persoon althans voor een
deel zelf verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn keuzes,
dus ook eventueel slachtofferschap. Hij heeft zich immers,
soms uit onwetendheid of ondoordachtheid, maar soms
ook weloverwogen blootgesteld aan gevaar. Had hij andere
keuzes gemaakt, dan was hem veel leed bespaard gebleven.
De kritiek is dan ook dat deze theorie een vorm van victim
blaming inhoudt. Aan de andere kant biedt het (potentiële)
slachtoffers ook een handelingsperspectief: door hun
gedrag te veranderen kunnen ze risico’s verminderen.
Volgen we de lijn van de lifestyle exposure-theorie, dan is
het niet moeilijk te verklaren waarom jongeren een
hogere kans op slachtofferschap hebben. Zij brengen veel
n De mate waarin iemand in aanraking kan komen met
potentiële daders. Nemen we jongeren als voorbeeld,
dan zijn er diverse activiteiten waar de kans op contact
met potentiële daders relatief hoog is, zoals: uitgaan, lid
zijn van een hanggroep en naar school gaan.
n De nabijheid tot risicogebieden waar veel potentiële
grote blinde vlek. In geval van andere veel voorkomende
vormen van slachtofferschap onder kinderen en jongeren
− zoals huiselijk geweld en seksueel misbruik − schiet
deze theorie tekort. 38 Daarnaast blijft ook in deze theorie
de dader grotendeels buiten de analyse.
28 De theorieën vanuit lifestyle exposure en routine activity
zijn nauw aan elkaar verwant. Het belangrijkste verschil
zit hem in het perspectief. De eerste theorie focust op
vermeende keuzes van het slachtoffer en bij de routine
activity-theorie wordt het meeste gewicht in de schaal
gelegd door de afwezigheid van adequate beschermende
structuren, mechanismen of personen die een potentiële
dader in het algemeen of op een specifiek moment weerhouden
van zijn daad. Zoals het spreekwoord al zegt:
de gelegenheid maakt de dief.
29
tijd door op plaatsen waar veel mogelijke daders zijn en
waar criminaliteit bovengemiddeld voorkomt. Het hoort
bij hun leeftijd om op zoek te gaan naar spanning en sensatie.
Maar in hoeverre maken ze daarin bewuste of rationele
keuzes? Overwegen jongeren het risico op slachtofferschap
bij de activiteiten die ze ondernemen en de
sociale situaties waarin ze zich begeven? In het vorige
hoofdstuk hebben we gezien dat beslissingsprocessen
van jongeren anders verlopen dan van volwassenen als
gevolg van het ontwikkelingsproces in de hersenen.
Emoties hebben meer en sneller de overhand dan de ratio.
Ze zijn meer gericht op beloning op korte termijn en minder
gevoelig voor signalen van gevaar en consequenties
op lange termijn. Bovendien, nogal wat levensomstandigheden
en activiteiten van jongeren zijn niet bepaald gebaseerd
op (al of niet rationele) keuzes. Zoals de gezinssituatie,
het feit dat ze tot hun 18e naar school moeten en
eventuele psychische of gedragsstoornissen. De vraag is of
criminaliteit en slachtofferschap niet veel beter verklaard
zouden kunnen worden uit keuzes die de dader maakt.
ROUTINE ACTIVITY-THEORIE
Deze theorie zoekt naar dezelfde soort verbanden als de
lifestyle exposure-theorie, maar kiest een ander perspectief.
De grondleggers van deze theorie, de Amerikaanse criminologen
Cohen en Felson, definiëren drie noodzakelijke
‘ingrediënten’ voor het voltrekken van een misdrijf: een
gemotiveerde dader, een geschikt slachtoffer en de afwezigheid
van adequate bescherming (oftewel: gelegenheid).
De theorie verklaart de toename van criminaliteit
in de periode na de Tweede Wereldoorlog uit het feit dat
veranderende sociale structuren en levenspatronen de
‘geschiktheid’ van mensen als doelwit hebben vergroot en
de mogelijkheden voor adequate bescherming hebben
verminderd. Het afkalven van gedeelde religieuze waarden,
veranderingen in de gezinssamenstelling, het verdwijnen
van de sociale samenhang in wijken, het handhavingstekort
van politie zijn veranderingen die in dit plaatje
passen. Om een concreet voorbeeld te geven: dat vrouwen
steeds meer buitenshuis zijn gaan studeren en werken,
heeft geleid tot een toename van zowel het aantal
inbraken als een toename van predatory crimes (bv. overvallen
en zedendelicten), concludeerden de auteurs na
bestudering van de criminaliteitsstatistieken. Minder aanwezigheid
van een volwassene in het huishouden betekent
minder bescherming en dus meer gelegenheid voor
inbrekers. Tegelijkertijd lopen vrouwen buitenshuis meer
risico om potentiële daders tegen te komen en zich op
plekken te begeven waar adequate bescherming
ontbreekt. 37
Op een kleinere schaal kan de routine activity-theorie aanknopingspunten
bieden voor individuele kwetsbaarheid
van bepaalde personen voor bepaalde vormen van criminaliteit.
Het gaat dan om routinematige activiteiten (bv.
naar school gaan, werken of ontspannen) in relatie tot vier
criteria:
De vraag is of criminaliteit en slachtofferschap
niet veel beter verklaard zouden kunnen worden
uit keuzes die de dader maakt
daders en/of veel potentiële slachtoffers zijn. Denk bijvoorbeeld
aan grootschalige onderwijsinstellingen, uitgaansgebieden,
maar ook wonen in of bij een
achterstandswijk.
n De mate waarin een persoon een aantrekkelijk doelwit
is, vanwege bepaalde fysieke kenmerken en/of omdat
hij in het bezit is van waardevolle, zichtbare, draagbare
of verplaatsbare spullen, zoals een mobiele telefoon,
tablet of scooter.
n Het gebrek aan adequate bescherming, zoals het ontbreken
van toezicht door volwassenen en wonen/werken
in een omgeving die slecht is beveiligd. Denk
bijvoorbeeld aan een studentenhuis en het rondbrengen
van pizza’s.
Critici stellen dat de routine activity-theorie vooral verklarende
waarde heeft met betrekking tot bepaalde vermogens-
en geweldsdelicten en ‘straatcriminaliteit’. Ze kan
deels verklaren waarom jongeren kwetsbaar zijn voor
bepaalde vormen van slachtofferschap, maar er is ook een
3.2 SLACHTOFFER-DADER CONGRUENTIE
David Finkelhor, een vooraanstaande Amerikaanse onderzoeker
op het gebied van slachtofferschap onder kinderen
en jongeren heeft in reactie op beide theorieën en hun
beperkingen een denkmodel ontwikkeld dat hij target
congruence noemt. In het Nederlands laat zich dat ver talen
als ‘doelwitcongruentie’, een term die enige uitleg vergt.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
Finkelhor beaamt dat bepaalde kenmerken van individuen
het risico op slachtofferschap verhogen. Maar deze
kenmerken leveren niet altijd en in elke situatie gevaar op,
alleen daar waar zij als het ware een klik maken met iets in
gevaarlijke individuen – potentiële daders.
Dat ‘iets’ kan bestaan uit bepaalde behoeften, motieven
en/of psychologische kwetsbaarheden van de dader in
kwestie. Dus omdat bepaalde typen daders worden
aangetrokken tot een bepaald type slachtoffer, of een
bepaald type kenmerk(en) van slachtoffers, zijn die slachtoffers
kwetsbaarder. Zo vermijdt Finkelhor de valkuil van
victim blaming. Wat de Amerikaanse victimoloog probeert
te beschrijven laat zich misschien nog het best vergelijken
met een gevaarlijke scheikundige reactie die alleen dan
optreedt als er bepaalde stoffen in een bepaalde verhouding
bij elkaar komen, en anders niet.
schoolplein voortdurend moet bewijzen hoe stoer hij
wel niet is, zijn de karakteristieken van het ‘watje’ van de
klas congruent met zijn antagonisme.
n Target vulnerability: dit refereert aan de kwetsbaarheden
die belemmeren dat het slachtoffer victimisatie kan
ontlopen of zich ertegen kan beschermen. Bij jongeren
zijn dat bijvoorbeeld kenmerken als fysieke zwakheid,
een handicap, emotionele behoeftigheid of psychologische
problemen.
Target congruence verschilt van delict tot delict en van
dader tot dader. Soms kan het concept heel goed verklaren
waarom een bepaalde dader een bepaald slachtoffer kiest,
bijvoorbeeld in het geval dat een dader zijn ex-partner
stalkt. In andere gevallen speelt congruentie nauwelijks
een rol; iemand was toevallig op de plek waar de dader op
dat moment zijn daad pleegde. Denk aan de situatie dat
iemand in een openbare gelegenheid lukraak om zich
heen schiet en willekeurige mensen verwondt.
stimuleren. Bij sociale conflicten valt bijvoorbeeld te denken
aan kleinschalige conflicten, zoals de rivaliteit tussen
jeugdbendes in een buurt of grootschalige conflicten in
de vorm van (burger)oorlogen. Tot de categorie probleemgezinnen
horen onder meer gebroken gezinnen, huiselijk
geweldsituaties, of gezinnen waar verwaarlozing plaatsvindt.
‘Deviante normen’ refereert aan een normen- en
waardenpatroon waarin het plegen van criminaliteit als
normaal geldt of zelfs wordt aangemoedigd. Niet alleen
omgevingsfactoren maar ook het gedrag of de kenmerken
van het slachtoffer kunnen daders provoceren. Een gepest
kind dat agressief reageert kan op zijn beurt weer een
agressieve reactie bij leeftijdsgenoten losmaken. Een
voortdurend huilende baby of jengelend kind kan de
irritatie van een ouder opwekken. Wanneer een jongere
speels flirt op internet kan dat de aandacht van verkeerde
personen trekken.
instigatieprocessen selectieprocessen protectieprocessen
individueel niveau grijpen terug op wat hiervoor be schreven
is bij target gratifiability en target antagonism.
Bepaalde individuele kenmerken van het slachtoffer
vergroten de kans op victimisatie omdat ze appelleren
aan bepaalde eigenschappen of behoeften van daders.
30 DRIE SUBCATEGORIEËN
31
Target congruence kent drie subcategorieën:
n Target gratifiability: deze term beschrijft de situatie dat
het slachtoffer voldoet aan datgene waarnaar de dader
op zoek is omdat het slachtoffer bepaalde eigenschappen,
bezittingen, vaardigheden of attributen heeft
die daders willen hebben, gebruiken, zich eigen maken
of manipuleren. Voor een dader die uit is op geld, is
een rijke persoon of de bezitter van een dure auto
UITGEBREID MODEL
In een volgende denkstap breidt Finkelhor zijn verklaringsmodel
voor slachtofferschap van criminaliteit uit. Daarin
vervlecht hij elementen uit de lifestyle exposure- en routine
activity-theorieën. Enerzijds maakt hij onderscheid tussen
individuele factoren en omgevingsfactoren; anderzijds
Als derde onderscheidt Finkelhor beschermende processen.
Wat betreft de beschermde processen die samenhangen
met de omgeving is er een grote overlap met de routine
activity-theorie. Als voorbeelden noemt hij gebrek aan
sociale controle en sociale isolatie, bijvoorbeeld als gevolg
van armoede of etnische afkomst.
congruent met zijn behoefte. Voor een (heteroseksuele)
zedendelinquent is een vrouw een congruent doelwit,
voor een pedofiel zijn het kinderen.
n Target antagonism: antagonisten zijn elkaars tegenpolen
en een confrontatie roept een negatieve reactie op. In
dit geval roepen bepaalde eigenschappen, bezittingen,
vaardigheden of status van het slachtoffer bij de dader
boosheid, jaloezie, of destructieve neigingen op.
Bijvoorbeeld de etnische achtergrond of seksuele oriëntatie
brengt hij drie fasen aan in het proces van victimisatie.
Die noemt hij instigation processes, selection processes en
protection processes. Instigation processes zijn mechanismen
die het waarschijnlijker maken dat een misdrijf wordt
gepleegd of die de motivatie van potentiële daders
ver hogen. Selection processes zijn mechanismen die de
keuze sturen voor een bepaald slachtoffer uit de algemene
groep mogelijke slachtoffers. Protection processes zijn
mechanismen die als ze ontbreken, de mogelijkheid
In de kolom ‘selectieprocessen’ maakt het schema inzichtelijk
waarom de dader kiest voor een bepaald slachtoffer
of een groep bepaalde slachtoffers. Hierin zijn elementen
van de routine activity-theorie te herkennen. Een kind
Beschermende processen op individueel niveau zijn het
spiegelbeeld van target vulnerability. Jongeren die sterk en
gezond zijn, die lekker in hun vel zitten en die beschikken
over een goede opleiding of algemene ontwikkeling,
hebben meer mogelijkheden om slachtofferschap te
voorkomen of zich te verweren dan jongeren met een
beperking of zwakke fysiek, met emotionele beperking
en/of een kennisachterstand.
van het slachtoffer. Voor een homohater is iemand
wiens homofiele seksuele oriëntatie herkenbaar is
congruent met zijn afkeer. Voor een pestkop die op het
verkleinen van het slachtoffer om victimisatie te ontlopen,
te ontmoedigen of zich ertegen te verdedigen. Instigatieprocessen
zijn de mechanismen die slachtofferschap
loopt risico wanneer hij woont in gevaarlijke wijken, naar
onveilige scholen gaat, opgroeit in kwetsbare gezinnen of
risicovolle internetsites bezoekt. Selectieprocessen op
Dit model illustreert dat slachtofferschap het resultaat is
van uiteenlopende processen en factoren en vooral van
de wijze waarop deze bij elkaar komen. Daarmee is het
Omgeving
Individu
Sociale conflicten
Probleemgezin
Deviante normen
Agressief gedrag
Opwekken irritatie
Geseksualiseerd gedrag
Toegankelijkheid
- buurt
- internet
- school
- familie
Kenmerken
- leeftijd
- geslacht
- etnische achtergrond
Gebrek aan toezicht
Sociale isolatie
Lichamelijke beperkingen
Emotionele verwaarlozing
Gebrek aan kennis

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
categorie jongeren kan rekenen, wat jongere zijn betekent,
en welke maatschappelijke status jongeren hebben,
dat alles is een product van een bepaalde tijd en plaats.
Welke insteek we ook kiezen, willen we de beslissingen en
handelingen van jongeren begrijpen, dan moeten we op
zijn minst een idee hebben van hoe jongeren zichzelf zien
en betekenis geven aan de wereld om hen heen. 39
Daarbij vormt het begrip identiteit een goede insteek.
De psychologie beschouwt de vorming van een stabiele
identiteit als een van de belangrijkste ontwikkelingstaken
in de adolescentie. Niet dat na het 25e levensjaar de identiteit
‘af’ is − de vorming van de identiteit duurt een heel
mensenleven − maar de periode van de adolescentie is
een bijzondere. Juist dan begint het individu na te denken
over hoe zijn of haar identiteit het leven beïnvloedt en
andersom door op zoek te gaan naar antwoorden op
fundamentele bestaansvragen als: Wie ben ik? Waar wil ik
heen? Wat zal er van mij worden? Als geen ander zijn adolescenten
zich bewust van hun veranderende identiteit. 40
Vanaf dat moment worden zij bewuste scheppers van een
‘levensmythe’, aldus de Amerikaanse psycholoog Dan
McAdams. Hij beschouwt identiteit voor alles als een
levensverhaal, een ‘persoonlijke mythe waaraan het individu
begint te werken in de fase van de late adolescentie
en vroege volwassenheid, met als doel het leven samenmodel
beter dan andere theorieën in staat een verklaring
te geven voor uiteenlopende vormen van slachtofferschap
van criminaliteit. Als verklaringsmodel biedt het
zogezegd meer maatwerk. Tegelijkertijd kan de analyse
van bepaalde gevallen of vormen van slachtofferschap
volgens dit model belangrijke aanknopingspunten bieden
voor de preventie van (herhaald) slachtofferschap.
In de eerste twee paragrafen hebben we aandacht
besteed aan theorieën en modellen die een verklaring
geven voor risico’s op slachtofferschap in het algemeen en
meer specifiek onder jongeren. In de volgende twee paragrafen
staan beelden en ervaringen van slachtofferschap
centraal in relatie tot identiteit, de peer group en algemene
maatschappelijke ideeën over slachtofferschap.
3.3 JONGEREN, IDENTITEIT EN PEERS
Voor psychologen zijn puberteit en adolescentie redelijk
eenduidige en universele categorieën die een bepaalde
levensfase vertegenwoordigen met duidelijke lichamelijke,
emotionele, cognitieve en sociale determinanten.
Sociologen benaderen het verschijnsel ‘jongeren’ als een
sociaal construct. Met andere woorden: wie zich tot de
Wie ben ik?
Waar wil ik heen? Wat zal
er van mij worden?
hang, doel en zin te geven en uitdrukking te geven aan
zijn eigen betekenisvolle en unieke plek in de psychosociale
wereld’. In deze periode beginnen de verschillende
verhaallijnen, karakters, plots en terugkerende thema’s te
ontstaan die het levensverhaal zullen vormen. 41 Dit borduurt
voort op het idee dat identiteit geen gefixeerd en
eenduidig gegeven is maar flexibel, samengesteld en veranderlijk.
Identiteit kent verschillende facetten, die passen
bij de verschillende sociale situaties waarmee individuen,
in ons geval jongeren, te maken hebben. 42 Zo tonen
jongeren in hun thuisomgeving hele andere facetten van
hun identiteit dan in hun vriendengroep, op het sportveld
of in hun school- dan wel werkomgeving.
Al eerder is aan de orde gekomen dat jongeren zich vanaf
de puberteit steeds meer gaan losmaken van hun ouders
en zich gaan richten op leeftijdsgenoten. De invloed van de
peer group op de identiteitsvorming van jongeren is groot,
al verdwijnen ouders, familie en school natuurlijk niet van
het toneel. Maar als je jezelf aan het ontdekken bent, ligt
het voor de hand om dat te doen met mensen die ongeveer
even oud zijn, op dezelfde manier in het leven staan,
dezelfde interesses hebben en aan wie je je gelijk kunt
voelen. Jongeren ontwikkelen hun sociale normen en
vaardigheden voor een belangrijk deel in deze context. 43
Zoomen we verder in op de peer group, dan zijn daar
verschillende soorten relaties in te ontdekken:
n Beste vrienden. Gemiddeld heeft een jongere zes à
zeven echt goede vrienden. 44
n Romantische en seksuele relaties (vriendjes en
vriendinnetjes).
n Kennissen, bijvoorbeeld leeftijdsgenoten, teamleden op
de sportclub, jongeren uit de buurt, de vele honderden
Facebookvrienden.
De eerste twee zijn als strong ties te karakteriseren. Goede
vrienden/vriendinnen en vriendjes/vriendinnetjes zijn
degenen met wie intieme gevoelens besproken kunnen
worden, ervaringen gedeeld en bij wie jongeren zich
kwetsbaar kunnen opstellen. Tegenover de grotere groep
bekenden, de weak ties, is het juist zaak om sterk en zelfverzekerd
over te komen. Hoe liggen ze in de groep en wat
vinden anderen van ze? Hoe je overkomt is daarbij belangrijker
dan hoe je werkelijk bent en sociale media bieden
een uitstekend platform om het gewenste beeld van jezelf
te construeren en met de buitenwereld te communiceren. 45
Bij het ontwikkelen van hun identiteit spelen status en
populariteit in de groep voor jongeren een belangrijke rol.
Status is langs verschillende wegen te verkrijgen.
Bepaalde eigenschappen zijn statusverhogend, zoals een
knap uiterlijk. Anderen moeten het hebben van bepaalde
kennis, vaardigheden en talenten. 46 Uitblinken in populaire
sporten doet het natuurlijk goed, maar status verwerf
je op vele manieren: sensationele clips op internet posten,
goed kunnen dansen of zingen – en daar misschien zelfs
mee in een talentenshow op televisie komen – altijd over
de nieuwste gadgets beschikken, verbaal vaardig zijn en
altijd een woordje klaar hebben. Een andere manier is
proberen tot de inner circle van de populaire jongens en
meiden in de groep te behoren, zodat hun status een
beetje op jou afstraalt.
32 33
Niet alleen positieve eigenschappen of gedrag verhogen
populariteit, antisociaal gedrag doet dat ook. Een beetje
antisociaal gedrag is wel cool, stelt socioloog Jan Dijkstra
in Het Puberbrein binnenstebuiten, en hij noemt als
verklaring de maturity gap. Dat is de spanning tussen het
feit dat jongeren biologisch (bijna) volwassen zijn, maar
sociaal nog niet. Jongeren proberen hun volwassenheid
in te vullen met stoer en onafhankelijk gedrag en zoeken
daarbij graag risico’s en grenzen op. Roken, drinken en
kleine vergrijpen plegen leveren status op, mits ze samengaan
met positieve eigenschappen. Zulke jongeren zijn
populair en dus ook dominant in een groep. Andere
jongeren gaan hen imiteren en dan vooral hun negatieve

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
gedrag, want positieve eigenschappen heb je of niet. 47
Aan je uiterlijk, je gebrekkige voetbaltalent of je twee
‘linkervoeten’ valt nu eenmaal niet zo veel te veranderen.
Angst om afgewezen te worden maakt dat jongeren zich
conformeren aan normen binnen de groep. Hoe beïnvloedbaar
jongeren zijn, blijkt uit onderzoek waarin bijna
de helft van de ondervraagde jongeren aangaf alles voor
hun vrienden te doen. Een op de vijf geeft aan met hun
vrienden wel eens dingen te doen waar ze later spijt van
krijgen. 48
Amerikaans onderzoek wees uit dat relatief veel jongeren
zich door leeftijdsgenoten laten overhalen of uitdagen tot
negatief gedrag als vechten, kleine diefstallen, roken of
experimenteren met drugs. 49
Uit het bovenstaande valt vrij gemakkelijk af te leiden dat
slachtofferschap en status onder leeftijdsgenoten zich niet
goed verhouden. Slachtofferschap wordt geassocieerd
met zwakheid en kwetsbaarheid en daar scoort een
jongere geen punten mee binnen de peer group. Het
verdraagt zich slecht met de cool rule, de informele code
dat jongeren hun emoties in bepaalde omstandigheden
maskeren of vermijden zich gevoelig op te stellen. Want
‘losing one’s cool’, om een treffende Engelse uitdrukking te
gebruiken, is het laatste dat ze willen. Daarnaast relativeren
of banaliseren jongeren wat hun overkomen is, omdat het
hun en anderen zo vaak overkomt dat ze het min of meer
als ‘normaal’ beschouwen. Een gestolen fiets of
telefoon, klappen krijgen of bedreigd worden: het hoort
er nu eenmaal bij. Het heeft weinig zin daar veel aandacht
aan te besteden; ermee naar de politie of hulpverlening
stappen is dan helemaal een brug te ver. 50
Wat hiervoor over identiteit, de peer group, sociale status
en de cool rule is gesteld, gaat uiteraard niet voor alle
jongeren en niet altijd in dezelfde mate op. Het verschilt
met de omstandigheden van het delict of ongeval en
achtergrondkenmerken zoals geslacht en culturele
afkomst. Het laat wel zien waarom jongeren de stap naar
de politie of de hulpverlening minder snel zetten. De cool
rule schrijft immers voor niet te zwaar aan een incident te
tillen en het zelf te verwerken en af te handelen, zonder
volwassenen, terwijl anderzijds het slachtoffer ook daadwerkelijk
van oordeel kan zijn dat het incident niet erg
(genoeg) is of omwille van andere afwegingen kan afzien
van contact opnemen met hulpverlening of politie, vat de
Vlaamse criminologe Vynckier nog eens bondig samen. 51
Niet alleen jongeren hebben bepaalde ideeën en beelden
over slachtofferschap, de maatschappij als zodanig ook.
Daarover meer in de volgende paragraaf.
3.4 MAATSCHAPPELIJKE PERCEPTIE
VAN SLACHTOFFERSCHAP
Net als het fenomeen ‘jongeren’ beschouwen de sociologie
en daaraan verwante disciplines slachtofferschap als een
sociale constructie met een sterke normatieve lading.
Slachtofferschap brengt een bepaalde status en rol met
zich mee. Slachtoffers hebben in beginsel aanspraak op
sympathie, medeleven en een vorm van genoegdoening
of gerechtigheid. De samenleving staat als het ware bij
hen in het krijt omdat ze is tekortgeschoten in het waarborgen
van hun lichamelijke en/of materiële veiligheid.
Maar niet alle slachtoffers kunnen rekenen op dezelfde
mate van aandacht en erkenning. Ze moeten voldoen aan
bepaalde normen. Er bestaat in de ogen van de samenleving
namelijk zoiets als ‘the ideal victim’, het ideaaltypische
slachtoffer, aldus de Noorse criminoloog
Nils Christie. 52 Verwant daaraan is het idee van ‘deserving
victims’, slachtoffers die de status van slachtoffer ‘verdienen’
omdat ze beantwoorden aan stereotiepe ideeën over
schuld, onschuld en legitimiteit.
‘Ideale’ slachtoffers voldoen aan die maatschappelijke
norm vanwege hun veronderstelde kwetsbaarheid en
onschuld, zoals kinderen, ouderen en vrouwen.
Slachtofferschap wordt ook geassocieerd met passiviteit,
zieligheid en zwakheid. Mannen, jongeren en allochtonen
beantwoorden niet of te weinig aan deze criteria.
De samenleving is dan ook minder snel geneigd deze
groepen de status van slachtoffer toe te kennen. 53
Bij deze ruwe tweedeling zijn natuurlijk kanttekeningen
te plaatsen. Binnen de hoofdcategorieën – kinderen,
vrouwen, ouderen versus mannen, jongeren, allochtonen
– bestaan weer allerlei gradaties van meer of minder
ideale slachtoffers. Daarbij spelen zowel persoonlijke kenmerken
als de context een rol. Bij zedendelicten borrelt
bijvoorbeeld nogal eens het verwijt op dat het slachtoffer
zelf onbedoeld of juist openlijk aanleiding heeft gegeven
door kleding of gedrag. Een prostituee die verkracht
wordt, kan op aanzienlijk minder maatschappelijke erkenning
en sympathie rekenen dan een gymnasiumscholiere
van 16 die van haar fiets wordt gesleurd en aangerand
door een onbekende. En zou een Nederlands-Marokkaanse
jongen die, rondhangend in een winkel centrum, onder
bedreiging zijn geld moet afgeven aan een leeftijdsgenoot
op dezelfde sympathie kunnen rekenen als een
Nederlandse vader van wie in de parkeergarage van
datzelfde winkelcentrum een autoruit wordt ingetikt en
de tomtom wordt meegenomen?
Hoe meer een individu zich conformeert aan maatschappelijke
normen en voldoet aan het ideale slachtofferbeeld,
hoe meer hij of zij aanspraak kan maken op de erkenning
en status van slachtoffer wanneer zich een misdrijf
voordoet. Dat jongeren wat dat betreft aan de verkeerde
kant van de streep staan is niet moeilijk te beredeneren.
Jongeren zijn in de maatschappelijke perceptie notoire
non-conformisten. In hun groei naar volwassenheid en
het verkennen van hun onafhankelijkheid zetten ze zich af
tegen de normen van hun ouders, verleggen ze grenzen
en schoppen ze tegen maatschappelijke schenen. Rebellie
en deviant gedrag komt ook vaak tot uitdrukking in hun
subculturen, van nozems, hippies en provo’s, tot punks,
alto’s, skinheads, gabbers en hiphoppers. De neiging tot
normoverschrijdend gedrag plaatst hen eerder in de hoek
van plegers van crimineel gedrag.
Tegelijkertijd bestaat in de samenleving de neiging om
veel normoverschrijdend gedrag van jongeren te normaliseren,
zoals jongeren dat zelf ook doen. ‘Het hoort bij de
leeftijd’, ‘het is een fase’ en ‘ze groeien er wel overheen’ −
het zijn reacties die iedereen bekend in de oren klinken.
Een vechtpartij tussen tieners wordt negen van de tien
keer afgedaan met een reprimande en nablijven op
school, maar als twee volwassenen elkaar te lijf gaan,
is er sprake van een geweldsmisdrijf met een mogelijk
strafrechtelijk gevolg. In eerste instantie probeert de
maatschappij jongeren zo veel mogelijk buiten het strafrechtssysteem
te houden en dat moet vooral zo blijven.
34 35
Er bestaat in
de ogen van de
samenleving
namelijk zoiets
als ‘the ideal victim’

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
De vraag is echter of en hoe dat doorklinkt in de maatschappelijke
duiding van adolescent slachtofferschap:
wanneer crimineel gedrag van jongeren als min of meer
inherent aan hun ontwikkelingsfase wordt beschouwd,
geldt dan hetzelfde voor victimisatie? Hoort het bij de
leeftijd en moeten we het maar beschouwen als wijze
levensles? Zulke reacties liggen misschien voor de hand
bij slachtofferschap van als minder ernstig beschouwde
incidenten. Maar uit allerlei onderzoek en beleidsdocumentatie
wordt duidelijk dat de samenleving andere vormen
van slachtofferschap buitengewoon serieus neemt.
Vooral seksueel geweld, misbruik en kindermishandeling
krijgen veel aandacht. Maar daarbij moeten we niet uit het
oog verliezen dat slachtofferschap in brede zin veel meer
voorkomt dan de statistieken doen vermoeden en ook in
brede zin maatschappelijke aandacht verdient.
3.5 TOT BESLUIT
Slachtofferschap is de uitkomst van sociale processen
waarin zowel individuele kenmerken als omgevingsfactoren
aandacht verdienen. Opvallend is dat bij een aantal
belangrijke theorieën over criminaliteit en slachtofferschap
de dader zelf nauwelijks in de analyse wordt betrokken.
De focus ligt op kenmerken en gedrag van het slachtoffer
en de aan- of afwezigheid van bepaalde ‘dempende’
sociale mechanismen. Een ongewenst neveneffect van
deze denkwijze is victim blaming. Finkelhor gaat een stap
verder en betrekt de dader wel in zijn denkmodel. Hij
onderscheidt verschillende dimensies en fasen in het
proces van victimisatie en is daarmee beter in staat de
kwetsbaarheid van uiteenlopende groepen of type
personen voor bepaalde vormen van slachtofferschap te
verklaren. Om dat te illustreren gebruikten we de metafoor
De impact van een misdrijf of ongeval is een optelsom van
zeer uiteenlopende factoren. Uiteraard spelen de aard en
ernst van het misdrijf een rol: is er sprake van aantasting
van de fysieke integriteit en heeft dat letsel tot gevolg?
Heeft het misdrijf plaatsgevonden op een vertrouwde
plek die het slachtoffer als veilig of privé beschouwde of
gebeurde het op een vreemde plek? Welke emotionele en
financiële waarde vertegenwoordigen de zaken die evenvan
een gevaarlijke scheikundige reactie die alleen
optreedt als stoffen met bepaalde eigenschappen in een
bepaalde verhouding en onder bepaalde omstandigheden
bij elkaar komen.
In het tweede deel van het hoofdstuk kwam de duiding
van slachtofferschap aan de orde, zowel door jongeren
zelf als door de samenleving als geheel. Het gemeenschappelijke
is dat noch jongeren zelf noch de maatschappij
jongeren associeert met slachtofferschap. Wat betreft
jongeren hebben we vooral een verklaring gezocht in
ideeën rond identiteit en de rol van de peer group daarin.
Sociale status is belangrijk onder leeftijdsgenoten en
kwetsbaarheid of slachtofferschap past daar niet bij.
Factoren als de drang naar onafhankelijkheid, de cool rule
en de neiging om slachtofferschap te beschouwen als iets
wat tot op zekere hoogte ‘normaal’ is, maken dat jongeren
hun problemen in eerste instantie zelf proberen op te
lossen en er minder snel mee naar buiten treden. Als ze
dat doen, dan veel eerder in de kring van intieme en vertrouwde
bekenden dan bij officiële instanties. Ook de
samenleving heeft niet altijd een ruim oog voor slachtofferschap
onder jongeren. Ze beantwoorden minder
goed aan de maatschappelijke ideaalbeelden over slachtoffers
en worden eerder geassocieerd met het plegen van
criminaliteit. Wel is het zo dat criminaliteit door en onder
jongeren weer met andere ogen wordt beschouwd dan
volwassen criminaliteit waar eerder een strafrechtelijke
bril aan te pas komt.
In het volgende hoofdstuk zetten we de verkenning van
slachtofferschap onder jongeren voort vanuit een psychologische
invalshoek. De focus ligt op reacties van jongeren
op een slachtofferervaring en de wijze waarop zij de
gevolgen ervan hanteren.
4 Gevolgen van victimisatie,
reacties en copingmechanismen
Een psychologisch perspectief
Wat brengt een misdrijf of ongeval bij jongeren teweeg?
Hoe gaan zij om met de gevolgen en bij wie zoeken ze
steun en hulp? Dit zijn de twee kernvragen van dit hoofdstuk.
Hoewel er veel onderzoek is gedaan naar de psychosociale
gevolgen van misdrijven voor slachtoffers, hun
reacties en behoeften, spitsten maar weinig (Nederlandse)
studies zich toe op de groep jongeren. In dit hoofdstuk
leunen we daarom vooral op twee Vlaamse auteurs die
vanuit onderzoek en jarenlange praktijkervaring belangrijke
inzichten hebben gepubliceerd. 54
4.1 DE IMPACT VAN EEN MISDRIJF
OF ONGEVAL
tueel zijn ontvreemd of beschadigd? Was er sprake van
een eenmalige gebeurtenis, van verschillende incidenten,
of van een langdurige slachtofferervaring, zoals je vaak
ziet bij huiselijk geweld of misbruik? Was het opzet of
achteloosheid, toeval of pech?
36 37
Net zo bepalend voor de impact zijn factoren die niet of
weinig in direct verband staan met het ongeval of misdrijf.
De fysieke en psychische gesteldheid van het slachtoffer
voorafgaand aan de gebeurtenis zijn een belangrijke
voorspeller van de mate waarin hij of zij last zal hebben
van het gebeurde. Een handicap of psychische stoornis
bijvoorbeeld zorgen voor een beperkte draagkracht.
Iemands karakter, competenties en veerkracht bepalen
ook mede hoe de betrokkene omgaat met negatieve
ervaringen. Mensen voor wie het glas altijd half leeg is,
hebben vaak meer moeite met het hanteren van tegenslagen
dan de ‘half-vol’-types. Bepaalde gewoonten en
levenspatronen kunnen steunend zijn (mediteren, gezond
eten), of juist stressverhogend (hoge werkdruk, middelengebruik).
De aanwezigheid van persoonlijke hulpbronnen
en de sterkte van het sociale netwerk vormen belangrijke
elementen van het vermogen met tegenslagen om te
gaan. Denk aan de steun van familie en een uitgebreid

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
vriendennetwerk, maar bijvoorbeeld ook aan goed verzekerd
zijn. De reacties van de sociale omgeving kunnen de
reacties van het slachtoffer op de gebeurtenis in positieve
of negatieve zin beïnvloeden. Slachtoffers zitten niet echt
te wachten op reacties als: ‘Had dat maar anders gedaan,
dan was het misschien niet gebeurd’, of: ‘Het is al een
maand geleden, nu moet je er wel overheen zijn’ – hoe
goed bedoeld die opmerkingen meestal ook zijn.
Voor ieder slachtoffer is de uitkomst van deze optelsom
uniek. Dat geldt dus ook voor jongeren die slachtoffer
worden. Toch zijn er wel algemeenheden aan te wijzen die
samenhangen met hun ontwikkelingsfase. In hoofdstuk 1
is beschreven dat het functioneren van hun cognitieve
vermogens nog aan een zekere grilligheid onderhevig is,
en dat emotioneel geladen impulsen vaak een grotere rol
spelen in gedrag dan een ‘neutraler’, rationeel afwegingsproces.
Jongeren beschikken doorgaans over minder
sociale hulpbronnen dan volwassenen. Hun competenties
en netwerk zijn nog volop in ontwikkeling. Ze zijn net
begonnen met het opbouwen van de nodige levenservaring,
en datzelfde geldt voor de psychische en emotionele
weerbaarheid waarmee ze ingrijpende gebeurtenissen in
het leven (adverse life events) het hoofd kunnen bieden.
Financieel, maar ook in psychosociale zin, zijn de meeste
jongeren nog afhankelijk van hun ouders, tegen wie ze
zich meer en meer beginnen af te zetten. Juist in deze fase
groeit hun behoefte aan zelfstandigheid en willen ze zelf
hun problemen oplossen. Ze oriënteren zich in de puberteit
steeds meer op leeftijdgenoten en zijn gevoelig voor
status en druk vanuit de groep(en) waartoe ze (willen)
horen. Zo’n groep kan een steunende omgeving vormen,
bijvoorbeeld om over het gebeurde te praten, of om
samen te gaan stappen of een film te kijken. Om de
dingen te doen die bij het ‘gewone’ leven horen en een
afleiding vormen voor de negatieve gevoelens die voortkomen
uit de slachtofferervaring. Maar de peer group kan
net zo goed de oorzaak van slachtofferschap zijn of een
negatief stempel op de slachtofferervaring zetten.
Schaamte en het gevoel niet begrepen te worden kunnen
juist leiden tot eenzaamheid. Praten over en tonen van
gevoelens en kwetsbaarheid is op deze leeftijd sowieso
lastig. 55 Tegelijkertijd beschikken jongeren over flexibiliteit
en veerkracht en is hun brein optimaal ingesteld op het
omgaan met grote veranderingen. Het meemaken van
een misdrijf of ongeval kan littekens nalaten, maar kan
jongeren ook belangrijke dingen leren over zichzelf en de
wereld om hen heen.
Een misdrijf of ongeval dat in de ogen van een volwassene
weliswaar een vervelende gebeurtenis is waarvan de
gevolgen echter alleszins zijn te overzien, kan in de
beleving van een jongere van een heel andere orde zijn.
De diefstal van een mobiele telefoon is voor niemand leuk,
maar als je smartphone je sociale leven en je sociale status
representeert en je maanden moet sparen voor een
nieuwe, dan ervaar je dat waarschijnlijk als een aanzienlijk
verlies. Een vechtpartij op een schoolplein levert wellicht
weinig letsel op en verdient nauwelijks het predikaat
misdrijf, maar als de zwakkere partij doodsangsten
uitstaat voor de sterkere en ze elkaar voortdurend tegenkomen
in en rond de school, dan kan dat het leven van
een jongere aardig vergallen.
4.2 GEVOLGEN VAN SLACHTOFFERSCHAP
Een misdrijf of ongeval heeft allerlei gevolgen, van fysiek
en materieel tot emotioneel, cognitief en sociaal. In deze
paragraaf richten we ons voornamelijk op psychosociale
gevolgen van een slachtofferervaring. Zo’n ervaring maakt
een scala aan emoties los en gaat gepaard met allerlei
psychosomatische reacties. Dat zijn normale reacties op
een abnormale gebeurtenis, maar soms ontwikkelen ze
zich tot aanhoudende en ernstige klachten. Ook in sociaal
gedrag en gewoonten kunnen veranderingen optreden
als gevolg van slachtofferschap.
EMOTIES
Slachtoffer worden van een misdrijf of ongeval laat
niemand onberoerd. Veelvoorkomende emoties zijn 56 :
n Boosheid: op de dader, maar ook op zichzelf. Omdat het
jonge slachtoffer zichzelf in de situatie heeft gebracht
dat het misdrijf of ongeval heeft kunnen plaatsvinden.
Of omdat het slachtoffer tijdens de gebeurtenis heel
anders reageerde dan hij/zij verwachtte of wilde.
Bijvoorbeeld verstijven van angst en niet weg kunnen
komen of zich teweer kunnen stellen.
n Angst: voor de dader om opnieuw slachtoffer te worden,
of voor wraak wanneer het slachtoffer rapporteert wat
er gebeurd is. Daarnaast kan er angst zijn voor de
reacties van de sociale omgeving, bijvoorbeeld
boosheid of verwijten van ouders, onbegrip of spot
van vrienden. Een derde vorm van angst komt voort
uit de herinnering aan het voorval, in de vorm van
herbeleving of nachtmerries.
n Schaamte en schuld: niet zelden schamen slachtoffers
zich voor wat er gebeurd is of voelen ze zich (mede)-
verantwoordelijk. Omdat ze bijvoorbeeld niet goed op
de spullen hebben gepast die gestolen of vernield zijn.
Of omdat ze denken aanleiding te hebben gegeven
tot seksueel ongewenste handelingen door hun gedrag
of kleding.
n Rouw: gevoelens van rouw treden niet alleen op bij het
verlies van een dierbare persoon, maar kunnen ook
voorkomen bij het verlies van dierbare spullen of van
lichamelijke en geestelijke vermogens als gevolg van
letsel. Soms betekent dat afscheid nemen van het leven
zoals iemand dat tot dan toe kende en een streep door
de toekomstplannen qua carrière, sport, wonen, relaties
en vrije tijd.
n Wantrouwen: een misdrijf meemaken betekent een
inbreuk op het gevoel van onkwetsbaarheid en de
overtuiging dat de wereld in essentie rechtvaardig is.
Deze diep in de psyche verankerde basale assumpties
stellen de mens in staat om te leven zonder verlamd te
raken door alle reële en mogelijke gevaren waarvan de
omringende wereld is vervuld. Deze psychische zekerheden
lopen in meer of mindere mate een deuk op en
dat zal er meestal toe leiden dat iemand de wereld
voortaan minder onbevangen en met meer wantrouwen
tegemoet treedt. Dat hoeft niet louter negatief te
zijn, want door schade en schande wordt men wijs.
n Onbegrip en twijfel: een vraag die menig slachtoffer
zich stelt is: waarom ik? Het is mensen eigen om een
verklaring of reden te zoeken voor de dingen die gebeuren;
wij kunnen slecht overweg met toeval. Daarmee
hangt samen de just world-theorie, ook zo’n fundamentele
psychische overtuiging. Die komt erop neer dat
iedereen krijgt wat hem toekomt. Positieve gebeurtenissen
zijn dan het gevolg van het juiste gedrag, de
juiste keuzes, de juiste overtuigingen of de juiste houding.
Terwijl negatieve gebeurtenissen te wijten zijn aan
het ontbreken van dergelijke legitimiteit. Dat kan leiden
tot een slechter zelfbeeld of twijfel aan het eigen
handelen.
38 39
Uiteraard ervaart niet ieder slachtoffer al deze emoties, of
in dezelfde mate, en ze zijn zeker niet exclusief voor jongeren.
Maar de inkleuring ervan is wel leeftijdsspecifiek.
STRESSREACTIES EN PSYCHISCHE KLACHTEN
Slachtoffer worden van een misdrijf of ongeval is een
stressvolle gebeurtenis. Een persoon reageert erop met
een complex samenspel van psychische en lichamelijke
reacties. Op het moment van de gebeurtenis zelf zijn dat
grotendeels autonome reacties vanuit het sympathische
zenuwstelsel, gestuurd door stresshormonen. De bloeddruk
stijgt, de ademhaling versnelt, het bewustzijn vernauwt
en de spieren spannen zich om een vecht- of
vluchtreactie mogelijk te maken. De tegenovergestelde

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
reactie is dat iemand in shock raakt en als het ware
bevriest. Hoe ingrijpender de gebeurtenis, hoe sterker de
reacties. Is de gebeurtenis voorbij, dan moet vaak het
besef indalen van wat er precies is gebeurd. Niet zelden
zijn mensen verbaasd over hun eigen reacties op het
moment zelf. Dat ze heel koelbloedig waren, heel assertief
of juist verlamd en weerloos. Is de situatie weer veilig, dan
moeten lichaam en geest ook weer uit de ‘stressstand’
komen en terugkeren naar het normale functioneren.
Wordt de gebeurtenis als ingrijpend ervaren, dan duurt
het vaak even voor de toestand is genormaliseerd.
Ingrijpend wil zeggen dat de gebeurtenis buiten de ‘normale’
dagelijkse ervaringswereld valt en intense gevoelens
van machteloosheid, hulpeloosheid en (doods)angst
teweegbrengt. Het belangrijkste diagnostische handboek
De eerste dagen tot weken zijn dit normale reacties op
een abnormale gebeurtenis en ze vormen onderdeel van
het verwerken ervan. Ze doven doorgaans vanzelf uit.
Maar houden deze reacties aan en veroorzaken ze ernstige
lijdensdruk, dan is er meer aan de hand. Lijdensdruk
wil zeggen dat de persoon er veel last van heeft en de
symptomen hem belemmeren in het dagelijks functioneren
en zijn sociale contacten. In dat geval kan er sprake
zijn van een posttraumatische stressstoornis (ptss).
verslaving in de hand werken. 60 Soms ontwikkelen jongeren
dwangmatig gedrag in een poging controle te krijgen
over de chaos aan gevoelens in hun hoofd en grip te krijgen
op onberekenbare en als onveilig ervaren situaties.
Genetische aanleg speelt daarbij ook een rol. 61
ANDERE GEVOLGEN
Vanuit de behoefte om problemen zelf op te lossen, kunnen
jongeren het gebeurde bagatelliseren, wegstoppen
of ontkennen. Soms gebeurt dat ook vanuit de drang om
anderen, zoals ouders te beschermen. Maar linksom of
rechtsom komt het er vaak toch wel uit. De adolescentie
kenmerkt zich mede door risicovol gedrag en heftig
wisselende emoties. Het meemaken van een ingrijpende
gebeurtenis als een ernstig misdrijf of ongeval kan dit
versterken, zonder dat de omgeving direct in de gaten
worden, relatief lichte delicten zijn waarvan de impact en
de gevolgen doorgaans beperkt blijven. Daarnaast
beschikken jongeren over veerkracht en kunnen ze vaak
terugvallen op steun uit hun omgeving. Voor velen is een
slachtofferervaring iets wat ze weliswaar niet snel zullen
vergeten, maar wat geen onherstelbare schade achterlaat.
Uiteindelijk zien ze het vaak ook als een leerzame ervaring
die hen weerbaarder maakt − type: ‘door schade en
schande’ − zo blijkt uit een onderzoek onder zeshonderd
jongeren dat in deel 2 van dit boekje aan bod komt.
4.3 OMGAAN MET
SLACHTOFFERSCHAP: COPING
Is de ingrijpende gebeurtenis geen incident, maar een
serie van gebeurtenissen of een aanhoudende toestand
− zoals we vaak zien bij huiselijk geweld, kindermishandeling
of seksueel misbruik − dan kan ernstig psychotrauma
het gevolg zijn. Dat uit zich in symptomen als zelfbeschadiging,
dissociatieve persoonlijkheidsstoornis, eetstoor-
40 nissen, suïcidaal gedrag, verslavingsproblematiek, borderline
stoornis, pijnklachten zonder directe lichamelijke
oorzaak, depressies en psychosen. 57
heeft wat de aanleiding of het onderliggende probleem is.
Schoolprestaties en relaties kunnen hieronder lijden.
Ervaren jongeren veel stress en bijkomende problemen,
dan heeft dat vaak ook weer een fysieke weerslag in de
vorm van buikpijn, hoofdpijn of slaapproblemen. 62
Deze paragraaf is voornamelijk gebaseerd op de studie
van de Vlaamse criminologe Vynckier, die een zeer uitgebreid
onderzoek verrichtte onder Belgische en
Nederlandse jongeren die slachtoffer zijn geworden
van een gewelds- of vermogensdelict. 63
41
in de psychologie, de DSMV, onderscheidt vier clusters van
reacties:
n Herbeleving; zoals spontane herinneringen aan de
ingrijpende gebeurtenis, nachtmerries, flashbacks en
dergelijke.
n Vermijding; men probeert pijnlijke herinneringen,
gedachten en gevoelens of geuren, geluiden en voorwerpen
die aan de gebeurtenis herinneren (triggers) te
ontlopen.
n Negatieve cognities en stemming; daarmee worden
allerlei subjectieve ervaringen bedoeld die variëren van
een hardnekkig maar niet gerechtvaardigd idee dat het
slachtoffer zelf of iemand anders schuldig is, vervreemding
van de sociale omgeving, een duidelijk verminderde
belangstelling voor dagelijkse activiteiten, tot het
zich niet kunnen herinneren van belangrijke aspecten
van de gebeurtenis.
n Prikkelbaarheid of hyperarousal; agressief, roekeloos of
zelfdestructief gedrag, slaapstoornissen, overdreven
alertheid en vergelijkbare problemen.
In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is het risico
om een ptss te krijgen na een misdrijf of ongeval betrekkelijk
klein. Ongeveer 10 tot 20% van slachtoffers die een
als ingrijpend te beschouwen gebeurtenis meemaken
of er getuige van zijn − zoals een feitelijke of dreigende
dood, een ernstige verwonding of seksueel geweld −
lopen de kans op ernstige posttraumatische stressklachten.
58 In het geval van seksueel geweld is dat percentage
aanzienlijk hoger; in (buitenlands) onderzoek worden
percentages gevonden van 25-50%. 59
Behalve of naast ptss kunnen slachtoffers ook andere
psychische klachten ervaren of problematisch gedrag
ontwikkelen. Depressieve gevoelens komen, zeker bij jongeren,
ook regelmatig voor, soms uitmondend in suïcidale
neigingen. Toevlucht zoeken in drank of drugs kan een
Aan het eind van deze paragraaf enkele woorden ter relativering.
Allerlei mogelijke klachten, stoornissen en problemen
waarmee jonge slachtoffers te maken kunnen
krijgen, zijn de revue gepasseerd. Dat levert een nogal
somber plaatje op. Laten we niet vergeten dat het grootste
deel van de misdrijven waarvan jongeren slachtoffer
betekenisgeving
cognitief
coping met incident zelf
emoties controleren
Op basis van interviews met slachtoffers ziet Vynckier een
onderscheid tussen coping met het incident zelf en
coping met de kans om hernieuwd slachtoffer te worden.
Daarnaast brengt zij een tweedeling aan tussen cognitieve
en gedragsmatige copingmechanismen. Schematisch ziet
dat er zo uit:
coping met kans op revictimisatie
gedragsmatig cognitief gedragsmatig

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
had kunnen aflopen, om zich te realiseren dat ze er
eigenlijk nog goed van af zijn gekomen.
n Relativeren en normaliseren: slachtoffers zetten de
ervaring af tegen eerdere nare ervaringen die ze
hebben gehad en die een grotere impact hadden.
Daarnaast kan er een vorm van berusting zijn: misdrijven
gebeuren zo vaak en ze zijn beslist niet de enige wie
het is overkomen. Shit happens, dat hoort bij het leven.
n Oorzaak en gevolg (attributie): al eerder kwam aan de
orde dat slachtoffers geneigd zijn zich af te vragen:
waarom ik? Wat is de oorzaak van het incident?
Oorzaken kan het slachtoffer buiten zichzelf zoeken,
maar ook in eigen gedrag of persoonlijke kenmerken.
In de victimologie staat dat laatste bekend als victim
self-blaming.
n Het slachtofferschap als verdiend beschouwen. Deze
strategie ligt in het verlengde van self-blaming. Als je
bijvoorbeeld zelf een notoire ruziezoeker bent, of je
schuldig maakt aan crimineel gedrag, dan kan het slachtoffer
zijn eigen victimisatie interpreteren als oogsten
COGNITIEVE COPINGMECHANISMEN:
BETEKENISGEVING
Betekenisgeving omvat verschillende strategieën om
het gebeurde een plek te kunnen geven:
n Alternatieve scenario’s bedenken. Aan de ene kant
bedenken slachtoffers scenario’s waardoor het voorval
in hun perceptie beter zou zijn afgelopen omdat ze
anders handelen dan ze gedaan hebben. Sommigen
verbeelden zich dat ze meer weerstand zouden hebben
geboden in plaats van het misdrijf passief te ondergaan,
of dat anderen ingegrepen zouden hebben. Anderen,
die niet direct op de eisen van de dader zijn ingegaan
en daardoor letsel hebben opgelopen, zouden dat bij
wat je zaait. Deze ‘verdiende-loonredenering’ blijft in de
pas met het cognitieve basisschema van de just world.
n Confrontatie met de kwaadwilligheid van daders. Tot
op zekere hoogte waant iedereen zich onkwetsbaar.
Je gelooft wel in het bestaan van criminaliteit, maar niet
dat het jezelf overkomt. Of dat de dader tot zulke dingen
in staat is. Daarom heeft het slachtoffer in eerste
instantie de neiging te denken dat hij zijn geld of
mobiel verloren is, totdat hij zich realiseert dat zijn
spullen zijn gestolen.
COGNITIEVE COPINGMECHANISMEN:
EMOTIES CONTROLEREN
GEDRAGSMATIGE COPINGMECHANISMEN
Gedragsmatige coping met het incident zelf neemt de
vorm aan van:
n Een gewelddadige reactie tijdens het incident zelf. Soms
stellen slachtoffers zich fysiek of verbaal teweer. Vooral
voor jongens geldt er toch een soort ‘erecode’ (cool rule)
dat iemand die wordt aangevallen tenminste een
poging doet om zich te verdedigen, ook al is de andere
partij sterker. Maar niet altijd is het slachtoffer tot een
tegenreactie in staat, door verrassing of angst. Het kan
ook een bewuste overweging zijn om zich niet te verdedigen,
als het slachtoffer zich bij voorbaat kansloos acht.
Uit angst de dader te provoceren, of uit angst om mede
het onderzoek komt naar voren dat slachtoffers meestal
een beroep op hun ouders doen, al was het maar omdat
ze verwondingen of verdwenen spullen moeten verklaren.
Zwijgen slachtoffers tegenover hen, dan is dat
meestal uit angst voor hun reactie, om ze te ontzien, of
omdat ze ongewenste gevolgen voorzien, zoals het
inschakelen van politie of institutionele hulp. Jonge
slachtoffers blijken weinig beroep te doen op officiële
hulpinstanties. Ze zijn onbekend met het aanbod, vinden
wat hen is overkomen niet erg genoeg om institutionele
hulp in te schakelen of worden goed opgevangen
binnen hun eigen sociale netwerk.
nader inzien wel hebben willen doen. Aan de andere
kant bedenken ze scenario’s waarin het veel slechter
In paragraaf 2 is aan de orde gekomen dat het meemaken
van een misdrijf of ongeval allerlei emoties oproept, waar-
de schuld te krijgen van het incident.
n Het heft in eigen handen nemen. Daarmee doelt
Coping in relatie tot de kans op hernieuwd slachtofferschap
in de toekomst heeft eveneens een cognitieve en
42 gedragsmatige component.
43
van boosheid en angst de belangrijkste zijn. Deze emoties
moeten gekanaliseerd worden en daarbij onderscheidt
Vynckier drie strategieën:
n Uiting van wraakgevoelens in fantasie: als uitlaatklep
bedenken slachtoffers wraakacties en handelingen die
ze de dader willen aandoen, zonder deze overigens uit
te voeren. Dit is ook een vorm van scenario’s bedenken,
maar dan om boosheid te uiten.
n Confrontatie met angst: om hun angst te overwinnen
gaan slachtoffers soms zo snel mogelijk terug naar de
plaats waar het delict heeft plaatsgevonden. Door hun
angst onder ogen te zien en op dat moment te accepteren
hoopt men dat deze zal verminderen of verdwijnen.
n Verdringen en taboeïseren: dat doen jongeren door te
proberen niet meer aan het incident te denken en er
met niemand over te praten. Doorgaan met het leven
alsof er niets gebeurd is. Een andere manier is om de
schijn op te houden dat het incident het slachtoffer niet
geraakt heeft en wat er gebeurd is ridiculiseren of
bagatelliseren.
Vynckier op alle daden die het slachtoffer in de nasleep
van het misdrijf, al dan niet met hulp van anderen stelt
ten aanzien van de dader, of om gestolen spullen terug
te vinden. Dat kunnen daden van vergelding zijn, bijvoorbeeld
wanneer een slachtoffer de dader door zijn
vrienden onder handen laat nemen bij wijze van gelegitimeerde
‘straf’. Het kan ook gaan om compensatie,
zoals het ‘terugstelen’ van een fiets ter vervanging van
het gestolen exemplaar.
n Zwijgen of spreken? Het gaat hier om de keuze om derden
of instanties op de hoogte te brengen van wat er
gebeurd is en een beroep te doen op steun en hulp.
Vynckier merkt hierover op dat slachtoffers doorgaans
vertrouwen hebben in of iets verwachten van de personen
en instanties tot wie ze zich wenden. Soms is het
ook een kwestie van wie er op dat moment toevallig
beschikbaar is. Het slachtoffer maakt de keuze niet altijd
alleen. Ouders kunnen bijvoorbeeld aandringen op het
doen van aangifte en een vertrouwenspersoon op
school kan besluiten om ouders toch te informeren. Uit
REVICTIMISATIE: COGNITIEVE
COPINGMECHANISMEN
Wantrouwen: een slachtofferervaring is een confrontatie
met de eigen kwetsbaarheid en kwaadwillendheid van
anderen. Het slachtoffer raakt − in overdrachtelijke zin −
zijn onschuld kwijt. Ook uit ons eigen onderzoek (zie
deel 2) blijkt dat het misdrijf het vertrouwen in anderen
aantast en slachtoffers meer op hun hoede zijn.
Shit happens,
dat hoort bij
het leven

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
REVICTIMISATIE: GEDRAGSMATIGE
COPINGMECHANISMEN
Dit betreft datgene wat het slachtoffer onderneemt om de
kans te verkleinen om in de toekomst opnieuw slachtoffer
te worden.
n Situationele en technische preventie. Hierbij valt te denken
aan het aanschaffen van extra sloten om een
nieuwe (fietsen)diefstal te voorkomen, het verstoppen
van waardevolle spullen of het voortdurend toezicht
houden erop, en het zo min mogelijk geld of waardevolle
spullen op zak hebben.
n Alerter zijn, want een gewaarschuwd mens telt voor
twee. Soms beperkt die alertheid zich tot de plaats of
situatie waar de betrokkene slachtoffer is geworden, of
tot de bevolkingsgroep waartoe de dader behoort.
n Vermijdingsgedrag. In het verlengde van het vorige,
kunnen slachtoffers bepaalde plaatsen, situaties of personen
gaan vermijden. Bijvoorbeeld door een andere
route naar school te nemen of een blokje om te gaan als
potentiële daders worden gespot. Jongeren kunnen
daarin ook behoorlijk ver gaan, zoals het veranderen
van school, of het stoppen met sport om de dader(s)
maar uit de weg te kunnen gaan.
n De inzet van fysieke kracht en wapens. Sommige slachtoffers
gaan op zelfverdediging in de hoop of verwachting
om potentiële daders te ontmoedigen of zich te
kunnen verweren als de gelegenheid zich voordoet.
Verschillende slachtoffers in Vynckiers onderzoek melden
voortaan wapens bij zich te hebben, zoals een mes
en zelfs een stungun.
n Safety in numbers. Met zijn tweeën of meer ben je veiliger
dan in je eentje. Een groep biedt bescherming en is een
morele steun in de rug. In feite is dit ook een vorm van
vermijding, namelijk vermijden alleen over straat te gaan.
n Andere strategieën. Een voorbeeld hiervan is proberen
anderen te behoeden voor een soortgelijke
slachtofferervaring.
4.4 TOT BESLUIT
Slachtoffer denkt men niet gauw te worden, maar het kan
iedereen gebeuren. Voor jongeren is een misdrijf of ongeval
vaak een eerste serieuze confrontatie met hun eigen
kwetsbaarheid en de kwaadwillendheid van anderen. Een
confrontatie die zij ieder op hun eigen wijze aangaan. Hun
gevoelens, reacties, de betekenis die ze geven aan het
incident en het emotioneel, cognitief en sociaal hanteren
van de ervaring verschillen van persoon tot persoon. Niet
alleen de aard en ernst van het misdrijf of ongeval zijn
daarin bepalend, maar evenzo persoonlijke omstandigheden
en eigenschappen en omgevingsfactoren. Zo kan de
gebeurtenis bij de een diepe sporen achterlaten, terwijl
anderen het voorval tamelijk gemakkelijk van zich af kunnen
laten glijden.
In de vorige paragraaf hebben we kunnen zien dat jongeren
een variëteit aan copingstrategieën inzetten om plaats
en betekenis te geven aan hun slachtofferervaring.
Bepaalde strategieën kunnen contraproductief lijken, maar
zijn dat bij nader inzien niet. Zichzelf de schuld geven van
het gebeurde biedt tegelijkertijd een vorm van controle en
een handelingsperspectief. Zwijgen over wat er gebeurd is,
zouden wij niet snel aanbevelen, maar voor het jonge
slachtoffer kunnen de gevolgen van spreken nog onaangenamer
zijn. Uit het onderzoek van Vynckier blijkt dat veel
jonge slachtoffers op een of andere manier hun gedrag
aanpassen om kans op hernieuwd slachtofferschap te
voorkomen. Door die verantwoordelijkheid te nemen en
risico’s te verkleinen, vergroten zij hun weerbaarheid. Zo
levert een nare ervaring toch iets positiefs op.
In het volgende hoofdstuk maken we overstap naar het
juridische domein en bekijken we welke plaats jongeren
innemen in het (straf)recht.
5 Rechten van jongeren,
jongeren in het recht
Een juridisch perspectief
Over de positie van jongeren in het strafrecht kunnen we
eigenlijk heel kort zijn. Voor jonge verdachten en daders
geldt een speciaal regime: het jeugd- en adolescentenstrafrecht.
Maar voor jonge slachtoffers zijn vooralsnog
geen speciale rechten of voorzieningen gecreëerd. Voor
hen gelden de ‘algemene’ slachtofferrechten zoals die in
het Wetboek van Strafvordering, aanwijzingen en regelingen
zijn vastgelegd. Na een korte beschouwing over de
relatie tussen strafrecht en jongeren volgt een beschrijving
van de huidige positie van het slachtoffer in het
Nederlandse strafrecht en kijken we naar de betekenis van
internationaalrechtelijke bepalingen. Dat zijn dan met
name de Richtlijn 2012/29/EU van het Europees Parlement
en de Raad van 25 oktober 2012 tot vaststelling van minimumnormen
voor de rechten, de ondersteuning en de
bescherming van slachtoffers van strafbare feiten (kortweg
de Slachtofferrichtlijn) en het Internationaal Verdrag
voor de Rechten van het Kind (IVRK).
5.1 JONGEREN IN HET (STRAF)RECHT
Al vroeg heeft in het Nederlandse (straf)recht de overtuiging
postgevat dat kinderen, in casu minderjarigen, niet
op dezelfde manier behandeld kunnen worden als vol-
wassenen. Zij kunnen de consequenties van hun keuzes
en daden niet goed overzien en de gevolgen vaak ook
niet zelfstandig dragen. Daarom rekent de wet minderjarigen,
afhankelijk van hun leeftijd, hun handelingen
niet of slechts gedeeltelijk toe. Dat heeft tot gevolg dat
ze bepaalde dingen helemaal niet mogen − stemmen,
autorijden zonder begeleiding, alcohol kopen − en andere
dingen slechts met toestemming van de verantwoordelijke
volwassene(n).
44 45
GEZAG EN TOESTEMMING
Het burgerlijk recht bepaalt dat kinderen onder de 18
voor de meeste (rechts)handelingen uitdrukkelijke of stilzwijgende
toestemming van hun ouders of voogd nodig
hebben. Ontbreekt die, dan kan de handeling ongedaan
worden gemaakt door degene onder wiens gezag het
kind staat. Denk aan het afsluiten van een mobiel telefoonabonnement
of de aankoop van een scooter.
Wel neemt tussen het 12e en 18e jaar de wettelijke handelingsvrijheid
en verantwoordelijkheid van jongeren stapsgewijs
toe. Vanaf hun 12e jaar mogen ze hun mening
geven over medische of rechterlijke beslissingen die hen
aangaan en zelfstandig een identiteitskaart aanvragen.
Een 13-jarige mag betaald werk verrichten en vanaf hun
14e zijn jongeren in beginsel zelf aansprakelijk voor

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
schade die zij aanrichten, al zijn ouders nog medeaansprakelijk.
Vanaf hun 16e hebben jongeren geen toestemming
van ouders meer nodig als ze zich als donor willen registreren,
een arbeidsovereenkomst willen aangaan of een
testament laten opstellen. Ze beslissen zelf over medische
handelingen. In geval van zwangerschap kan een 16-jarige
de rechter vragen om haar meerderjarig te verklaren.
Sinds een aantal jaar is het mogelijk op 17-jarige leeftijd
een rijbewijs te halen en onder begeleiding van een coach
een auto op de openbare weg te besturen. Vanaf 18 zijn
jongeren meerderjarig en kunnen zij alle burgerlijke
rechten en plichten in volle omvang uitoefenen, tenzij er
sprake is van een uitzonderingssituatie zoals een psychische
stoornis of ernstige beperking. 64
Op 1 april 2014 is het adolescentenstrafrecht ingevoerd.
Dat betekent dat bij verdachten in de leeftijd van 16 tot 23
jaar de rechter kan besluiten om voor het jeugdstrafrecht
of juist voor het volwassenenstrafrecht te kiezen. Hij laat
zich daarbij leiden door het ontwikkelingsniveau van de
verdachte. Een 18-jarige kan emotioneel en cognitief op
het niveau van een 12-jarige zitten, terwijl een 16-jarige
net zo ver is in zijn doen en denken als een 18-jarige.
JEUGDIGE SLACHTOFFERS
Over jeugdige slachtoffers zeggen de Wetboeken van
Strafrecht en Strafvordering niet zo veel. Er is een aantal
misdrijven waarbij de leeftijd van het slachtoffer van
invloed is op de strafmaat. Zo is het vervaardigen, verspreiden
en bezitten van pornografisch materiaal waarin
alleen volwassenen figureren niet strafbaar, maar kinderporno
is dat wel (art. 240b Sr). Seksuele handelingen door
een volwassene met een kind beneden de 16 zijn strafbaar
(art. 245 Sr). Is het kind jonger dan 12 jaar, dan is straf
hoger (art. 244 Sr). Andere zedendelicten die strafbaar
zijn vanwege de minderjarigheid van het slachtoffer, zijn
onder meer het aanzetten van een minderjarige tot
ontuchtige handelingen (art. 248a Sr), of hem/haar getuige
laten zijn zulke handelingen (art. 248d Sr) of gebruik
maken van de diensten van een minderjarige prostituee
(art. 248b Sr). Relatief recent is het artikel over grooming
(art. 248e Sr), het via internet benaderen van 16-minners
en deze verleiden tot het plegen of getuige zijn van
ontuchtige handelen voor de webcam of tijdens een
(fysieke) ontmoeting. Ten slotte is het een strafverzwarende
omstandigheid wanneer ontucht of misbruik wordt
gepleegd door een ouder, voogd, opvoeder, verzorger of
andere persoon die een bepaalde verantwoordelijkheid
heeft voor het kind (art. 248, tweede lid).
AANGIFTE DOEN EN GETUIGEN
In het Wetboek van Strafvordering is nog veel minder te
vinden over minderjarigen als slachtoffer en/of getuigen.
Er is geen minimumleeftijd voor het doen van aangifte.
Iedereen mag aangifte doen (art. 161 Sv) en de politie is
verplicht deze op te nemen. Voor sommige delicten moet
een slachtoffer niet alleen aangifte doen maar ook een
klacht indienen, wil de officier van justitie tot vervolging
over kunnen gaan. Dit is bijvoorbeeld zo bij smaad, laster
en belediging en vroeger ook bij zedendelicten. Dient een
wettelijk vertegenwoordiger (ouder of voogd) namens
een kind van 12 jaar en ouder een klacht in, dan moet het
OM het kind zelf in de gelegenheid stellen zijn mening te
geven over de wenselijkheid van een eventuele vervolging
(art. 165a Sv). Stel dat een meisje slachtoffer wordt
van sexting: een boos ex-vriendje stuurt intieme plaatjes
van haar via Facebook de hele school rond. Het meisje
schaamt zich enorm en wil er absoluut geen aangifte van
doen, maar haar ouders wel en zij dienen een klacht in bij
de politie. De officier van justitie moet dan het meisje de
kans geven haar mening kenbaar te maken. Zij wil juist
dat de dader met rust wordt gelaten, want de plaatjes zijn
toch al in omloop en hoe meer aandacht erop gevestigd
wordt, hoe meer zij er last van heeft. Bovendien is ze bang
voor wraak van het ex-vriendje. De officier is verplicht de
belangen van het slachtoffer mee te nemen in zijn besluit
om al dan niet te vervolgen. Artikel 167a Sv bepaalt hetzelfde
voor sommige zedendelicten, zoals bij gemeenschap
met een persoon jonger dan 16 jaar. Ook daarbij
moet het OM het minderjarige slachtoffer in de gelegenheid
stellen zijn mening te geven over het misdrijf en de
vervolging daarvan.
Een artikel dat niet per se op jeugdige slachtoffers betrekking
heeft, maar wel op getuigen onder de 16 jaar, is artikel
216a, tweede lid Sv. Getuigen ouder dan 16 worden
beëdigd en zijn verplicht de waarheid te vertellen, anders
plegen ze meineed en dat is strafbaar. Getuigen jonger
dan 16 jaar worden ‘gemaand’ de waarheid te vertellen en
kunnen dus ook geen meineed plegen. In de politiefase
van het onderzoek worden kinderen van 4-12 jaar vaak
verhoord in een speciale studio. Dan gaat het bijna altijd
om zaken van kindermishandeling of seksueel misbruik.
Dat staat echter niet in het wetboek, maar in de
Aanwijzing Opsporing en Vervolging inzake seksueel
misbruik van het Openbaar Ministerie. 65 Overigens kan
de politie kinderen verhoren zonder toestemming van de
ouders en zonder hen daarvan eerst op de hoogte te
stellen.
SPREEKRECHT
Een ander artikel waarin specifiek aan de leeftijd van het
slachtoffer wordt gerefereerd, is 51e Sv, dat het spreekrecht
regelt. Het derde lid vermeldt: ‘Tot de slachtoffers of
nabestaanden die van het spreekrecht gebruik kunnen
maken, behoort de minderjarige die de leeftijd van 12 jaar
heeft bereikt. Hetzelfde geldt voor de minderjarige die die
leeftijd nog niet heeft bereikt en die in staat kan worden
geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen
terzake.’ Of de 12-minner in staat is ‘tot een redelijke waardering
van zijn belangen terzake’ beoordeelt de rechter.
Met andere woorden: als de rechter denkt dat een kind
van 12 jaar of jonger in staat is om tijdens de rechtszitting
zelf te spreken over de impact van het misdrijf, dan kan hij
dat toestaan. Wil een kind iemand anders voor zich laten
spreken, dan is dat ook mogelijk, want dat recht hebben
alle slachtoffers.
46
TOEREKENBAARHEID EN STRAF
Het Nederlandse strafrecht sluit vervolging van kinderen
jonger dan 12 jaar uit, ongeacht wat zij gedaan hebben.
Vanwege hun prille ontwikkeling zijn hun daden hun niet
toe te rekenen. Ook al zou een 11-jarige een moord hebben
gepleegd, dan nog kan het Openbaar Ministerie (OM)
geen vervolging instellen. Er zijn natuurlijk wel andere
wettelijke instrumenten om de dader onder toezicht en
behandeling te stellen. Daarvoor wordt Bureau Jeugdzorg
ingeschakeld.
47
Tussen 12 en 16 geldt het jeugdstrafrecht. Uitgangspunt
is dat daden nog steeds in beperkte mate toerekenbaar
zijn aan kinderen in deze leeftijd, maar dat vergelding en
vooral rehabilitatie wel aan de orde zijn. Ook verdienen ze
extra bescherming tijdens de strafprocedure. Dat betekent
dat er speciale rechten en voorzieningen zijn voor jeugdigen,
bijvoorbeeld met betrekking tot de bijstand van een
advocaat, het afnemen van verhoren en de openbaarheid
van de rechtszitting. Verder gelden voor daders in deze
leeftijdscategorie andere straffen. Die zijn meestal lager en
meer gericht op leren van je fouten en aanleren van ander
gedrag, bijvoorbeeld door werk- en leerstraffen.
Aan de andere slachtofferbepalingen in het Wetboek van
Strafvordering is geen leeftijdsgrens gekoppeld. De vraag
is natuurlijk wel in hoeverre jongeren deze rechten zelfstandig
kunnen en willen uitoefenen. Voor een volwassene
is dat vaak al ingewikkeld genoeg. In paragraaf 5.2 komt
de positie van het slachtoffer in het strafproces aan de
orde aan de hand van de verschillende rechten en voorzieningen
waarop slachtoffers aanspraak kunnen maken.

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
5.2 DE POSITIE VAN HET SLACHTOFFER
IN HET STRAFPROCES
Vanaf de jaren zeventig is de maatschappelijke en politieke
belangstelling voor slachtoffers van misdrijven gestaag
toegenomen. Mijlpalen in deze ontwikkeling zijn de
oprichting van het Schadefonds Geweldsmisdrijven
(1976), de invoering van de Wet Terwee (1995) die de
mogelijkheid voor het slachtoffer om als benadeelde
partij in de strafprocedure een schadevergoeding van de
verdachte te eisen (voegen) aanzienlijk uitbreidt, en de
invoering van de schriftelijke slachtofferverklaring (2004)
en het spreekrecht (2005) voor slachtoffers.
spreekrecht. Per 1 januari is de Wet conservatoir beslag
slachtoffers in werking getreden. Het OM kan daarmee
beslag leggen op het vermogen van de verdachte ten
behoeve van het benadeelde slachtoffer. Een wet op de
verdere inhoudelijke uitbreiding van het spreekrecht is
inmiddels in behandeling in de Tweede Kamer. Daarmee
wordt beoogd de huidige beperking weg te nemen dat
het slachtoffer alleen mag spreken over de gevolgen van
het strafbare feit.
Terugkijkend kunnen we concluderen dat de positie van
het slachtoffer de afgelopen decennia veel sterker is
geworden. Meer dan ooit zijn politiek, rechterlijke macht
en politie zich ervan bewust dat het slachtoffer een rol
hoort te hebben in de afwikkeling van het misdrijf dat
hem of haar is aangedaan. Maar weerstand is er ook, van
degenen die vinden dat het strafproces alleen om de
verdachte hoort te draaien. In hun visie gaat de (verdere)
uitbreiding van slachtofferrechten ten koste van de rechten
en waarborgen van de verdachte. Is die angst terecht?
In Duitsland hebben slachtoffers bevoegdheden die veel
verder gaan. Slachtoffers die daarvoor in aanmerking
komen, kunnen in de rechtszaal optreden als toegevoegde
aanklager (Nebenklage). Het slachtoffer heeft daar als
Nebenkläger vergaande procedurele rechten. Ten gunste
van Nederland moet dan weer gezegd worden dat de
schadevergoedingsregeling voor slachtoffers waarschijnlijk
nergens in Europa beter is en de samenwerking tussen
de organisaties in de strafrechtketen van hoog niveau is.
BELEID
De positie van het slachtoffer wordt niet alleen bepaald
door wat er in het wetboek staat, maar vooral door hoe de
verantwoordelijke instanties daaraan in de praktijk invulling
geven. Dat gebeurt met behulp van allerlei richtlijnen,
aanwijzingen, reglementen en protocollen. Zoals de
Aanwijzing slachtofferzorg van het OM en de Model -
r egeling inzake passende verblijfsomgeving slachtoffers
van de Raad voor de Rechtspraak. Richtinggevend daarin
zijn de visie en het beleid van het ministerie van Veiligheid
en Justitie.
Uitgangspunt voor het landelijke slachtofferbeleid zijn de
behoeften van het slachtoffer. Hiertoe worden ook
nabestaanden gerekend. Het ministerie onderscheidt vijf
thema’s, namelijk erkenning en zorgvuldige bejegening
(waaronder een goede informatievoorziening), toegang
tot het recht, bescherming, ondersteuning en schadeloosstelling
en herstel. 66 Aan de hand van deze thema’s lichten
we de rechten en de positie van het slachtoffer (en nabestaanden)
toe. 67
Slachtoffers hebben behoefte aan erkenning van wat hun
is aangedaan en een zorgvuldige bejegening door de
instanties die zijn belast met de afhandeling van het
misdrijf of ongeval. Zorgvuldig is een breed begrip waarvoor
geen spijkerharde criteria zijn. Een respectvolle
behandeling en serieus genomen worden is belangrijk
voor slachtoffers, zo blijkt uit onderzoek. 68 Maar hoe is dat
te vertalen naar wettelijke voorschriften? In feite ligt de
notie van erkenning en zorgvuldige bejegening ten
grondslag aan alle slachtofferrechten, waarbij het
ministerie een accent legt op informatieverstrekking:
n Het slachtoffer heeft recht op een correcte bejegening
(art. 51a lid 2 Sv). De officier van justitie draagt zorg voor
een correcte bejegening door het OM en de politie, op
de rechtszitting is de voorzitter (rechter) daarvoor verantwoordelijk
(art. 288a lid 2 Sv).
n Het slachtoffer heeft recht op informatie over de (voortgang
van de) procedure, zijn rechten (bv. op schadevergoeding)
en de beslissingen van politie en OM
inzake de opsporing, vervolging en vrijlating van de
verdachte/veroordeelde (art. 51a, lid 3 en 4 Sv).
Uitgangspunt hierbij is dat het slachtoffer zelf mag
aangeven of hij op de hoogte gehouden wil worden.
Hij kan er ook voor kiezen om juist geen informatie te
willen ontvangen.
n Het recht op informatie betekent dat het slachtoffer ook
kennis mag nemen van de processtukken (strafdossier)
voor zover dat in zijn belang is (art. 51b lid 1 Sv). De officier
kan dit op bepaalde gronden weigeren. Voor een
dergelijke weigering heeft de officier toestemming
nodig van de rechter-commissaris.
n Het slachtoffer mag ook stukken toevoegen aan het
procesdossier, voor zover ze relevant zijn voor de beoordeling
van de zaak tegen verdachte of de schadevergoeding
(art. 51b lid 2 Sv). Het slachtoffer kan dus zelf
bewijs tegen de verdachte aandragen. De officier kan
dit weigeren, maar ook in dat geval heeft de officier toestemming
nodig van de rechter-commissaris.
n De officier kan het slachtoffer een slachtoffergesprek
aanbieden, bijvoorbeeld om het dossier of de strafeis
toe te lichten. Bij spreekrechtwaardige delicten is dat
een verplichting. Deze verplichting is echter niet in de
wet, maar in een beleidsregel neergelegd.
48
Met de invoering van de Wet versterking positie slachtoffers
(2011) komt er voor het eerst een aparte slachtoffertitel
(IIIA) in het Wetboek van Strafvordering. De wet codificeert
bestaand beleid, breidt de werking van bestaande
rechten uit en voegt een aantal nieuwe rechten toe.
Belangrijk zijn de invoering van de voorschotmaatregel,
het recht op informatie, waaronder kennisnemen van het
strafdossier, en het recht om stukken toe te voegen aan
het strafdossier. In 2012 volgde een uitbreiding van het
49
In Nederland zijn slachtoffers
procesdeelnemer en geen procespartij,
wat betekent dat slachtoffers uiteindelijk
maar een heel kleine rol hebben

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
Toegang tot het recht refereert voornamelijk aan de
behoefte van het slachtoffer om een stem te hebben in de
wijze waarop justitie het misdrijf afhandelt. Er zijn verschillende
rechten die het slachtoffer in staat stellen om actief
te participeren in de strafprocedure:
n Toegang tot het recht begint bij duidelijke en tijdige
informatie over de procedure, de beslissingen die ge -
nomen worden en de rol die het slachtoffer daarin kan
spelen. Zo moet het OM het slachtoffer informeren over
zittingsdata, maar ook over de mogelijkheid van schadevergoeding,
uitoefening van spreekrecht en dergelijke.
n Belanghebbenden kunnen bezwaar maken tegen
beslissingen van het OM op grond van artikel 12 Sv
(‘beklag’) om een strafbaar feit niet te vervolgen. Het
beheersen, kunnen dat aangeven bij het OM zodat een
tolk op de rechtszitting voor vertaling kan zorgen (art.
51c lid 3 Sv). Voor het slachtoffer is deze dienst gratis.
n Het spreekrecht staat open voor slachtoffers van zwaardere
delicten (art. 51e en art. 302 Sv). Dat zijn misdrijven
waarop acht of meer jaar gevangenisstraf staat en een
aantal specifiek genoemde delicten. Spreekgerechtigd
zijn slachtoffers en nabestaanden. Ze kunnen iemand
namens hen laten spreken, bijvoorbeeld een familielid,
advocaat of Slachtofferhulpmedewerker. Slachtoffers en
nabestaanden mogen alleen spreken over de gevolgen
van het misdrijf, niet over het bewijs, de verdachte of de
straf.
n Het is op grond van artikel 51b lid 2 Sv altijd mogelijk
De positie van het slachtoffer
wordt niet alleen bepaald door wat er
in het wetboek staat, maar vooral door
hoe de verantwoordelijke instanties daaraan
in de praktijk invulling geven
50
slachtoffer is uiteraard zo’n belanghebbende. Hij kan
op grond hiervan de beslissing van de officier om de
verdachte niet te vervolgen of de zaak af te doen met
een transactie aan het Gerechtshof voorleggen. Het Hof
kan besluiten dat het OM alsnog moet vervolgen.
Het is een lange procedure en de kans op herziening
van de beslissing van de officier is niet erg groot.
n In principe hebben alle slachtoffers recht op bijstand
(art. 51c Sv); zij kunnen zich laten bijstaan door een persoon
naar keuze (familielid, kennis, Slachtofferhulpmedewerker,
advocaat, e.d.). Zij kunnen ook iemand
machtigen om hem te vertegenwoordigen op de zitting,
bijvoorbeeld om de schadevergoeding toe te lichten.
Slachtoffers hebben geen algemeen recht op een
(gratis) advocaat, maar kunnen soms wel in aanmerking
komen voor gefinancierde rechtsbijstand. De Raad
voor de Rechtsbijstand beslist hierover. Slachtoffers
van ernstige zeden- of geweldsmisdrijven of hun nabestaanden
kunnen in principe altijd een gratis advocaat
toegewezen krijgen. Dat heet een toevoeging.
n Slachtoffers die de Nederlandse taal niet goed
een schriftelijke slachtofferverklaring op te stellen en te
laten toevoegen aan het strafdossier. Gebruikelijk is dan
dat de officier of de rechter deze (gedeeltelijk) voorleest
op de zitting.
n Rechtszittingen zijn in beginsel openbaar, maar de rechter
kan besluiten tot een besloten zitting. Hij heeft de
bevoegdheid het slachtoffer in zo’n geval bijzondere
toegang tot de besloten zitting te verlenen. Jeugdzittingen
zijn altijd besloten, maar het slachtoffer heeft
het recht hierbij aanwezig te zijn (art. 495b lid1 Sv).
Slachtoffers hebben behoefte aan bescherming, bijvoorbeeld
tegen een ongewenste confrontatie met de dader
of hernieuwd slachtofferschap. De bescherming van hun
privacy, ook ten aanzien van de media, krijgt steeds meer
aandacht:
n Het is in uitzonderlijke gevallen mogelijk om aangifte te
doen zonder dat de identiteit (volledig) bij de verdachte
bekend wordt (anonieme aangifte). Hiervoor moet dan
wel een goede reden zijn. Bijvoorbeeld ernstige bedreiging
van het slachtoffer. Via Meld Misdaad Anoniem
kunnen slachtoffers of derden wel anoniem een misdrijf
melden. Dat is echter niet hetzelfde als aangifte doen.
Het is wel altijd mogelijk voor slachtoffers om domicilie
te kiezen bij de aangifte door een ander contactadres
dan het eigen adres op te geven. De politie is verplicht
om slachtoffers op deze mogelijkheid te wijzen.
n Om de schade op de verdachte te verhalen moet het
slachtoffer een formulier invullen (schadeopgave formulier
of voegingsformulier). Dat komt in het strafdossier
en de verdachte en zijn advocaat kunnen dit inzien.
Daarom heeft het formulier verschillende delen. Het deel
waarop de persoonlijke gegevens van het slachtoffer
staan, kan eventueel op het parket worden bewaard,
waardoor de verdachte deze gegevens niet te zien krijgt.
n Het slachtoffer kan de officier of rechter ook vragen om
als bijzondere voorwaarde of als bijzondere maatregel
bepaalde beschermingsmaatregelen op te leggen, zoals
een contactverbod of gebiedsverbod. Dat kan op verschillende
momenten in de procedure: bij het opheffen
van de voorlopige hechtenis of als voorwaarde bij verlof
of voorwaardelijke invrijheidstelling van de dader.
Het slachtoffer heeft behoefte aan ondersteuning bij
het verwerken van de gevolgen van het misdrijf. Dat kan
psychosociale ondersteuning zijn, maar ook praktische
en juridische ondersteuning bij het uitoefenen van zijn
rechten. Voor de leek is het juridische domein een ingewikkelde
wereld en wie de spelregels niet goed kent,
staat al snel aan de kant.
n De politie hoort slachtoffers te informeren over de
mogelijkheden van ondersteuning. Bijvoorbeeld door
Slachtofferhulp Nederland, maar ook over specifieke
hulpverlening zoals de Centra voor Seksueel Geweld en
Veilig Thuis. Met ingang van 1 januari 2015 zijn gemeenten
verantwoordelijk voor de aanpak van huiselijk
geweld en kindermishandeling.
n Slachtoffers van zware geweld- en zedendelicten en
nabestaanden van levensdelicten hebben recht op een
extra zorgvuldige behandeling en intensieve begeleiding.
Politie, OM en Slachtofferhulp Nederland hebben
hierover afspraken gemaakt en ook andere instanties in
de strafrechtketen, zoals het Schadefonds Geweldsmisdrijven,
sluiten zich hierbij aan.
51

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
Veel slachtoffers lijden materiële en immateriële schade
als gevolg van het misdrijf. Er zijn verschillende mogelijkheden
om die schade (voor een deel) te verhalen of
herstellen.
n Het slachtoffer kan zich als benadeelde partij voegen in
het strafproces door een schadevordering in te dienen
(art. 51f lid 1 Sv). Zowel materiële (schade aan kleding of
spullen, medische kosten) als immateriële schade (smartengeld)
komen voor vergoeding in aanmerking. De
schade moet wel een rechtstreeks gevolg van het misdrijf
zijn en onderbouwd zijn, bijvoorbeeld met bewijsstukken
of jurisprudentie. Ook mag de behandeling van
de schadevordering niet onevenredig veel tijd van de
rechtszitting in beslag nemen. De rechter moet de voeging
eerst (gedeeltelijk) ontvankelijk verklaren; dat
maanden nog niet of niet de hele schadevergoeding
betaald, dan keert de Staat het (resterende) bedrag aan
het slachtoffer uit (art. 36f lid 6 Sr). Met ingang van 2016
geldt de voorschotregeling ook voor slachtoffers van
vermogensdelicten. Zij kunnen dan maximaal 5000
euro krijgen.
n Het OM kan ten behoeve van het slachtoffer conservatoir
beslag leggen op het vermogen van de verdachte.
Dat betekent dat de verdachte, nog voor er van een
rechtszaak sprake is en de rechter zijn schuld heeft
kunnen bepalen, de zeggenschap verliest over (een
deel van) zijn bezittingen. Dat kan gaan om een auto,
computer, telefoon, onroerend goed of banktegoeden.
Het is een voorzorgsmaatregel om zeker te stellen dat
een eventuele schadevergoeding voor het slachtoffer
cursus te volgen − kortom, alles wat door het slachtoffer
als herstel wordt gezien. In Nederland zijn er in grote
lijnen twee varianten:
◆ Mediation: hier maken slachtoffer en verdachte
afspraken over het herstel van de schade, in welke
vorm dan ook. Dat komt in een overeenkomst te
staan. Bij hun beslissing over hoe de zaak tegen de
verdachte af te handelen, houdt de officier of de
rechter rekening met de uitkomst van de mediation.
Zij kunnen bijvoorbeeld een stok achter de deur
plaatsen door een voorwaardelijke straf op te leggen.
Voert de dader de afspraken niet naar behoren uit,
dan treedt de voorwaardelijke straf in werking.
◆ Slachtoffer-dadergesprekken: hierbij staat de dialoog
en/of de ontmoeting tussen slachtoffer en dader
actief opstellen en hun wensen kenbaar maken. Er zijn
over het algemeen geen sancties aan slachtofferrechten
verbonden. Ook heeft het slachtoffer vaak geen rechtsmiddel
als zijn rechten worden veronachtzaamd. Met
andere woorden: voldoet een in de wet genoemde instantie
niet aan zijn plicht, dan heeft dat geen directe consequenties
voor die instantie. Zo kan een slachtoffer dat
bijvoorbeeld niet (goed) wordt geïnformeerd een schadevergoeding
mislopen, een rechtszetting niet bijwonen of
geen gebruik maken van het spreekrecht. Het slachtoffer
kan dan niet in hoger beroep in verband met de schending
van zijn rechten. Worden rechten van de verdachte
geschonden, dan heeft dat soms consequenties voor het
bewijs of de strafmaat en de verdachte kan bovendien in
hoger beroep.
betekent dat de schadevordering in aanmerking komt ook betaald wordt, desnoods door de in beslag
centraal. Het slachtoffer krijgt de gelegenheid om
52 voor behandeling tijdens de strafzaak. Vervolgens kan
de rechter de vordering geheel of gedeeltelijk toewijzen
of afwijzen. Bij een (gedeeltelijke) niet-ontvankelijkverklaring
of afwijzing zal het slachtoffer naar de burgerrechter
moeten om vergoeding van (het restant van) de
schade te eisen.
n Wijst de rechter de schadevordering (gedeeltelijk) toe,
dan is het gebruikelijk dat hij ook een schadevergoedingsmaatregel
oplegt (art. 36f Sr). Die verplicht de
dader een bedrag als schadevergoeding aan de Staat te
betalen ten behoeve van het slachtoffer. De Staat − het
Centraal Justitieel Incassobureau − int het geld bij de
dader en keert het uit aan het slachtoffer. Betaalt de
dader niet, dan kan hij vervangende hechtenis krijgen.
n Sinds 2011 is er voor slachtoffers van geweld- en zedenmisdrijven
een voorschotregeling. Dan moet de rechter
wel een schadevergoedingsmaatregel hebben opgelegd.
Als het vonnis onherroepelijk is geworden, gaat
het CJIB de toegewezen schadevergoeding voor het
genomen spullen te verkopen.
n Sinds 1976 kunnen slachtoffers van geweldsmisdrijven
een uitkering bij het Schadefonds Geweldsmisdrijven
aanvragen. Het Schadefonds werkt met categorieën
waaraan vaste bedragen gekoppeld zijn, variërend van
1000 tot 35.000 euro. Aan de hand van een letsellijst
bepaalt het Schadefonds in welke categorie het letsel
van het slachtoffer valt. Het uitgekeerde bedrag is een
tegemoetkoming in de schade die het slachtoffer heeft
geleden.
n Behalve door strafrecht is reparatie van de toegebrachte
materiële en immateriële schade ook mogelijk via
herstelrecht (art. 51h Sv). Strafrecht richt zich op het
bestraffen van de dader en het slachtoffer speelt daarbij
een ondergeschikte rol. In het herstelrecht staat het
slachtoffer centraal en gaat het er juist om de schade
die door een misdrijf is aangericht te herstellen. De
dader behoort de schade ongedaan te maken. Dat kan
financiële compensatie zijn, maar ook gaan om excuses,
vragen te stellen en de confrontatie met de dader aan
te gaan. De dader kan uitleg geven over zijn handelen
en wellicht excuses aanbieden. Slachtoffer-dadergesprekken
staan los van de afhandeling van de
strafzaak, ook nadat de dader veroordeeld is en zijn
straf ondergaat, is een gesprek mogelijk.
Mediation en slachtoffer-dadergesprekken kunnen alleen
plaatsvinden op basis van een vrijwillige keuze van beide
partijen. Bij mediation staat compensatie centraal, bij
slachtoffer-dadergesprekken meer de relationele aspecten.
Beide hebben als doel het oplossen van de gevolgen van
het conflict onder begeleiding van een neutrale derde
(bemiddelaar).
Slachtoffers hebben wettelijk vastgelegde rechten. De
uitoefening daarvan is afhankelijk van de inspanning van
politie, OM, rechters, Slachtofferhulp Nederland, het
Schadefonds en tal van andere betrokken instanties.
Hoe toegankelijk zijn deze rechten en voorzieningen voor
jongeren? Het vereist ten eerste dat zij informatie krijgen
over de mogelijkheden. Duidelijke en tijdige informatie in
een vorm die voor hen begrijpelijk en aantrekkelijk is en
via kanalen die hen ook daadwerkelijk bereiken. Ze moeten
weten wat er te koop is en wat het hun oplevert, wat
de voor- en nadelen zijn van bepaalde keuzes. Daar is nog
veel winst te behalen. Een tweede vraag is: in hoeverre zijn
zij in staat om actief en zo nodig assertief een beroep te
doen op hun rechten? Zo lang zij minderjarig zijn, zullen
in veel gevallen ouders hun belangen (mede) behartigen.
Maar wat als de relatie tussen de jongere en een of beide
ouders is verstoord? Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat
het misdrijf zich in de huiselijke kring heeft afgespeeld.
Juist dan is er behoefte aan ondersteuning en bijstand.
Dat laat onverlet dat ook als ouders hun kind wel bijstaan,
ondersteuning gewenst is. Want ook hen ontbreekt het
vaak aan kennis en ervaring om de complexe strafrechtwereld
te doorgronden.
53
slachtoffer innen. Heeft de veroordeelde na acht
reparatie van kapotte spullen, de belofte een gedrags -
Van slachtoffers wordt verwacht dat zij zich waar mogelijk

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
5.3 DE BETEKENIS VAN
INTERNATIONAAL RECHT
Het internationale recht heeft verschillende keren een
impuls gegeven aan de invoering van slachtofferrechten
in Nederland. Wat betreft jongeren, strafrecht en slachtofferschap
zijn er twee belangrijke bronnen te noemen:
de Richtlijn 2012/29/EU van het Europees Parlement en de
Raad van 25 oktober 2012 tot vaststelling van minimumnormen
voor de rechten, de ondersteuning en de
bescherming van slachtoffers van strafbare feiten. 69
(Slachtofferrichtlijn en het Internationale Verdrag van de
Rechten van het Kind (IVRK)).
Artikel 1 bepaalt onder meer dat bij de toepassing van
deze richtlijn de belangen van het kind op de eerste plaats
komen en per geval moeten worden beoordeeld.
Lidstaten moeten een kindvriendelijke aanpak waarborgen
en rekening houden met de leeftijd, het ontwikkelingsniveau,
de meningen, behoeften en zorgen van het kind.
Het kind en degene die de verantwoordelijkheid draagt
voor het kind moeten geïnformeerd worden over alle
maatregelen en rechten die specifiek verband houden
met het kind. Artikel 2 geeft een definitie van ‘kindslachtoffers’,
namelijk slachtoffers jonger dan 18 jaar.
Net als volwassen slachtoffers hebben kindslachtoffers
het recht om gehoord te worden en bewijs aan te dragen
in de strafprocedure. Artikel 10 bepaalt dat dit moet
gebeuren op een manier die past bij hun leeftijd en ontwikkelingsniveau.
De bescherming van de privacy van
het kindslachtoffer krijgt expliciet aandacht in artikel 21.
Lidstaten moeten ervoor zorgen dat de bevoegde autoriteiten
alle toegestane maatregelen kunnen nemen om
publieke verspreiding van gegevens te voorkomen die
identificatie van een kindslachtoffer mogelijk maken. De
overheid moet de media aansporen om de persoonlijke
levenssfeer van jeugdige slachtoffers te ontzien − zij het
natuurlijk wel met respect voor de vrijheid van meningsuiting
en de persvrijheid.
Een belangrijke vernieuwing van de Slachtofferrichtlijn
staat in artikel 22, namelijk de verplichting om van ieder
slachtoffer individueel te beoordelen of hij specifieke
beschermingsbehoeften heeft en wat zijn wensen zijn op
dit vlak. Van kindslachtoffers stelt de richtlijn bij voorbaat
vast dat die behoeften er zijn vanwege hun kwetsbaarheid
voor secundaire en herhaalde victimisatie, intimidatie en
vergelding. Zo nodig kunnen zij gebruik maken van de
speciale maatregelen die artikel 23 en 24 omschrijven. Die
hebben onder meer betrekking op het verhoor van minderjarige
slachtoffers. Daarvan mogen altijd audiovisuele
opnamen worden gemaakt die tijdens de rechtszitting als
bewijs dienen. Dat voorkomt dat het kind in de − intimiderende
omgeving van de − rechtszaal opnieuw getuigenis
moet afleggen. Tijdens de rechtszitting kan communicatietechnologie
(zoals videoconferencing) een ongewenste
confrontatie tussen slachtoffer en verdachte voorkomen.
Als de ouders of andere verantwoordelijke persoon om
een of andere reden niet in staat zijn het kind te vertegenwoordigen,
dan kan de rechter een vertegenwoordiger
benoemen. Het jeugdige slachtoffer heeft in zo’n geval
ook recht op ‘eigen’ rechtsbijstand of juridisch advies.
IVRK
Het Internationale Verdrag voor de Rechten van het Kind
is opgesteld door de Verenigde Naties. In feite is het een
vertaalslag van de universele rechten van de mens naar de
positie en situatie van kinderen. In Nederland waakt de
Kinderombudsman sinds 2011 over de uitvoering van het
verdrag. Elk jaar presenteert hij een Kinderrechtenmonitor
die beschrijft hoe het met de rechten van het kind gesteld
is. In de Kinderrechtermonitor 2014 toont hij zich bezorgd
over de veiligheid van kinderen. Hij constateert dat het
aantal minderjarige daders daalt, maar het aantal jeugdige
slachtoffers daarentegen stijgt. 71
Net als de Slachtofferrichtlijn hanteert het IVRK de leeftijdsgrens
van 18 jaar (artikel 1). Artikel 3 is enigszins verwant
aan het eerste artikel van de Slachtofferrichtlijn met
de bepaling dat het belang van het kind voorop moet
staan bij alle maatregelen die kinderen aangaan. De overheid
moet het welzijn van alle kinderen bevorderen en
houdt toezicht op alle voorzieningen voor de zorg en
bescherming van kinderen. Op grond van artikel 12 heeft
het kind het recht om zijn of haar mening te geven over
alle zaken die het kind aangaan. De overheid zorgt ervoor
dat het kind die mening kan uiten en dat ernaar wordt
geluisterd. Dit geldt ook voor gerechtelijke en bestuurlijke
procedures. Daarnaast zijn er artikelen die de overheid
verplichten kinderen te beschermen tegen bepaalde
misdrijven, namelijk kinderontvoering (art. 11), kindermishandeling
(art. 19), seksueel misbruik (art. 34), de handel
in kinderen (art. 35), en andere vormen van uitbuiting.
Uit artikel 29 volgt dat de overheid bijzondere zorg heeft
voor slachtoffers: een kind dat slachtoffer is van oorlogsgeweld
of van uitbuiting, misbruik, foltering of een andere
wrede, onmenselijke of onterende behandeling of
bestraffing heeft recht op bijzondere zorg om te herstellen
en te herintegreren in de samenleving. Het moet die zorg
bovendien ontvangen in een omgeving die goed is voor
het zelfrespect, de gezondheid en de waardigheid van
het kind.
54
DE EUROPESE SLACHTOFFERRICHTLIJN
De Europese Slachtofferrichtlijn is in 2012 vastgesteld. De
lidstaten van de EU hebben drie jaar om de inhoud van de
richtlijn te vertalen naar nationaal recht. Dat moet in 2015
zijn beslag hebben gekregen. De insteek van de Europese
Slachtofferrichtlijn is dat jeugdige slachtoffers kwetsbare
slachtoffers zijn en als zodanig speciale zorg behoeven. Dat
komt tot uitdrukking in de artikelen 1, 2, 10, 21, 22 en 24. 70
55
DE kinderombudsman constateert dat
het aantal minderjarige daders daalt,
maar het aantal jeugdige
slachtoffers daarentegen stijgt
Zowel de Slachtofferrichtlijn als het IVRK stellen een nogal
strikte leeftijdsgrens van 18 jaar. Juridisch gezien begrijpelijk,
maar er zijn wel vraagtekens bij te zetten. Het is

GRENZEN IN HET GEDING
THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
immers niet voor niets dat in Nederland het adolescentenstrafrecht
is ingevoerd. Dat erkent dat (biologische) leeftijd
niets zegt over de cognitieve, sociale en emotionele
volwassenheid van een persoon en daarmee de toerekenbaarheid
van zijn daden. Dat geldt evenzeer voor jonge
slachtoffers en hun vermogen met het slachtofferschap
om te gaan. Een tweede punt van kritiek is het feit dat de
bepalingen van de Slachtofferrichtlijn en het IVRK nogal
ruim geformuleerd zijn. Het effect hangt af van de vertaling
naar de Nederlandse wet en andere regels die de
overheid zichzelf en anderen oplegt. De rechten zijn op
geen enkele wijze afdwingbaar. De Kinderombudsman
kan wel tekortkomingen vaststellen, maar geen sanctie
opleggen. De richtlijn en het verdrag leggen vooral
inspanningsverplichtingen op en geven geen concrete
normen of criteria waaraan die inspanning moeten voldoen.
Meer is waarschijnlijk ook niet haalbaar, omdat de
regels in zeer uiteenlopende rechtssystemen als richtsnoer
moeten dienen.
matisch, want waar het voor volwassenen al behoorlijk
lastig is om gebruik te maken van die rechten, is de drempel
voor jongeren nog hoger.
1)
Zie onder meer Muncie (2009); Peeck (2012), Child Trends Databank (2013)
40)
De Erikson en Piaget staan mede aan de basis van het idee dat het zwaartepunt
2)
White & Win (2013)
van de identiteitsvorming in de adolescentie ligt. Zie Muuss (1975)
3)
Finkelhor (2008), Peeck (2012)
41)
MacAdams (1993: 5)
4)
Peeck (2012: 27)
42)
Turner et all (1987), zie ook White & Wyn (2013)
5)
Dat was tot en met 2011 de Integrale Veiligheidsmonitor en daarna de Veiligheidsmonitor.
43)
Nelis & Van Sark (2014)
Verschillen zitten onder meer in de gemeten periode en de
Prins (2008: 11)
44)
In vorige hoofdstukken is al aan de orde gekomen welke
45)
categorisering van delicten
Nelis & Van Sark (2014)
belemmeringen er liggen. Cognitief, sociaal en emotioneel
6) 46)
Zie o.a. Peeck (2012:40), Finkelhor (2008)
idem
functioneren zij anders dan volwassenen. Ze gaan
7)
De Haas (2012)
47)
idem
anders met informatie om, maken afwegingen op een
8)
Ferwerda (2008)
48)
Prins (2008: 11)
9)
Zie www.swov.nl, Factsheet Jonge bestuurders, Factsheet jonge adolescenten,
49)
Lewis & Lewis (1984)
andere manier, hebben andere interesses en missen kennis,
Factsheet brom/snorfietsers en Factsheet fietsers
50)
Vynckier (2012
ervaring en hulpbronnen om hun eigen belangen te
11) 52)
10) 51)
Zie onder meer Finkelhor (2008)
Vynckier (2102: 395)
Wittebrood (2006: 83 e.v.)
Christie (1987)
behartigen. Hoe keuzes in het heden uitpakken op de langere
12)
Landelijke jeugdmonitor (2014)
53)
Zie o.m. Vynckier (2012)
termijn is voor hen niet goed te overzien. Veel jonge-
13) 54
Wittebrood (2006: 72)
Vynckier (2012) en Vande Walle (2013)
14) 55)
Daigle (2013: 202 e.v.)
Vande Walle en Willems (2013)
ren beschouwen de strafprocedure waarschijnlijk als een
15) 56)
http://www.schoolenveiligheid.nl/
Vynckier (2012)
16) 57)
hoop gedoe − ingewikkeld, belastend, tijdrovend, intimiderend.
Dat participeren in de strafrechtprocedure of
18)
Peeck (2012: 20)
Voor een uitgebreide beschrijving van complexe ptss en vroegkinderlijke
17)
CBS (2014: 97)
chronische traumatisering zie Herman (1992) Nicolaï (2009) Struik (2011),
56 57
Bron: CBS
Leferink (2014)
herstelrechtelijke interventies ook opbrengsten kunnen
19)
De term is een samentrekking van ‘sex’ en ‘texting’ (het versturen van sms of
58)
Kleber (2007)
hebben, is voor hen vaak niet duidelijk. Ze komen zo misschien
mms berichten)
59)
Bicanic (2012)
20)
Haas et al (2012)
60)
Zie onder meer Vande Walle & Willems (2013)
te snel tot de conclusie dat de baten niet opwegen
21)
Zie o.m. www.movisie.nl
61)
De Neef & Van der Pas (2008)
22) 62)
Percentages zijn berekend aan de hand van de gemiddelden over de jaren
Vande Walle & Willems (2013)
tegen de kosten.
63)
2011-2013
Vynckier (2012: 189 - 250)
23)
Geciteerd in Swaab (2010)
64)
Zie voor een volledig overzicht www.dekinderombudsman.nl/46/ladder
5.4 TOT BESLUIT
24) 65)
Jolles & Idema (2011)
Een vergelijkbare bepaling is te vinden in de Aanwijzing opsporing en vervolging
kindermishandeling, die verwijst naar de Aanwijzing Auditief en audiovi-
De Slachtofferrichtlijn geeft een voorzet in de goede
25)
Kipke (1999)
richting om de drempel te verlagen. Hoewel de richtlijn
26)
Braams, Leijenhorst & Crone (2014)
sueel registreren van verhoren van aangevers, getuigen en verdachten.
27) 66)
de kwetsbaarheid van jonge slachtoffers als uitgangspunt
Crone (2008) met samenvatting van Ronald Doornekamp
Zie de brief van staatssecretaris F. Teeven aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal
d.d. 22 februari 2013, referentienummer 348461
28)
Crone (2008) idem
Jongeren hebben in Nederland dezelfde rechten als ieder neemt, en niet hun emancipatie, biedt zij wel degelijk
29) 67)
Nelis & Van Sark (2014)
Voor een uitgebreide beschrijving zie Slachtofferhulp Nederland (2011)
30) 68)
ander slachtoffer; de wetboeken van strafrecht houden op aanknopingspunten. Ze vestigt in ieder geval het besef
Voor een uitgebreide beschrijving zie Nelis en Van Sark (2014, 25 e.v.)
Zie onder meer Van Mierlo en Pemberton (2009) en Timmermans et al (2012,
31)
Swaab (2010)
2013)
dit moment nog niet specifiek rekening met hen. Aan de dat de betrokken instanties een tandje bij zetten als zij
32) 69)
Braams, Van Leijenhorst & Crone (2014)
De volledige Richtlijn is te vinden op http://eur-lex.europa.eu/legal-content/
ene kant is dat goed nieuws; ze hebben in ieder geval niet met een jeugdig slachtoffer te maken hebben.
1)
De Volkskrant, 16 september 2012
NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32012L0029&from=en
2) 70)
Crone & Dahl (2012), Kipke (1999)
http://www.dekinderombudsman.nl/70/ouders-professionals/nieuws/
minder rechten dan volwassenen. Maar het is ook proble-
35)
Hindelang, Gottfredson & Garofalo (1978)
kinderrechtenmonitor-2014
36)
Wilcox (2010), Dietrich (2008), Witttebrood (2006)
71)
http://www.dekinderombudsman.nl/70/ouders-professionals/nieuws/
37)
Wilcox (2010)
kinderrechtenmonitor-2014-veiligheid-kinderen-moet-beter/?id=441
38)
Finkelhor (2008)
39)
White & Wyn (2013)
noten

Deel 2
Jongeren en
slachtofferschap
58 59
een verkennend onderzoek
In Nederland is niet heel veel onderzoek
gedaan naar slachtofferervaringen van jongeren
in het algemeen. Crimineel gedrag van jongeren
staat veel meer in de belangstelling. En het
weinige onderzoek dat er is, richt zich op specifieke
groepen, zoals slachtoffers van seksueel
geweld, misbruik en kindermishandeling. Soms
komt slachtofferschap terug als onderdeel van
een breder onderzoek. Om die leemte een beetje
op te vullen, is er in de maand december een
klein onderzoek uitgezet onder een panel van
ongeveer zeshonderd jongeren in de leeftijd van
12 tot en met 20 jaar.

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
We hebben ze onder meer gevraagd of ze wel eens slachtoffer
waren geworden en zo ja, van welk misdrijf (of ongeval).
We wilden weten of ze aangifte hadden gedaan en
wat daarbij hun overwegingen waren. Verder waren we
benieuwd met wie ze hun ervaring bespreken en bij wie
of welke instantie ze om hulp vragen. Of juist niet om
hulp vragen, en waarom niet. Aan de hand van twee cases
en een aantal stellingen wilden we te weten komen hoe
jongeren een slachtofferervaring van leeftijdsgenoten
beoordelen en hoe zij zelf zouden handelen in die situatie.
Voor zover mogelijk hebben we gekeken of jongeren met
en zonder slachtofferervaring significant verschillende
antwoorden gaven, maar dat bleek meestal niet zo te zijn.
Vraag je jongeren naar hun voornaamste behoeften, dan
noemen ze vooral emotionele steun. Die zoeken en
vinden ze doorgaans ook in hun directe sociale omgeving,
vooral bij ouders. In zoverre sluiten de bevindingen aan bij
het omvangrijke onderzoek van Vynckier dat eerder uitgebreid
aan de orde kwam.
6 Ervaringen en percepties
van slachtofferschap
van 12- tot 21-jarigen
6.1 INLEIDING
Dit onderzoek heeft overigens geen wetenschappelijke
leeftijdsgroep vielen (134) en respondenten die helemaal
pretenties. Aan panelonderzoek kleven altijd nadelen,
niets hadden ingevuld (43) eruit waren gefilterd. De respondenten
omdat hoger opgeleide jongeren in een dergelijk panel
Als we een relatief willekeurige groep jongeren vragen of
zijn als volgt over de verschillende leeftijden
oververtegenwoordigd zijn. Het beeld dat uit het onderzoek
ze wel eens slachtoffer zijn geworden van een misdrijf of verdeeld.
60
naar voren komt is dus niet per definitie represen-
ongeval, bevestigen hun antwoorden dan het beeld dat
61
tatief voor alle jongeren in deze leeftijdscategorie.
uit statistieken en literatuur naar voren komt, namelijk dat GRAFIEK 1 PERCENTAGE RESPONDENTEN
Tegelijkertijd geven de resultaten, samen met de vijf uitgebreide
de kans dat ze zoiets meemaken best groot is? En wat NAAR LEEFTIJD
We zullen zien dat nogal wat jongeren een of meer slachtofferervaringen
(misdrijf of ongeval) rapporteren. Het
meemaken van zo’n ervaring brengt vooral boosheid
verhalen van jonge slachtoffers in het volgende
deel, wel een inkijk in de ervaringen en de perceptie van
slachtofferschap van adolescenten.
gebeurt er na zo’n gebeurtenis? Doen ze aangifte?
Waarom wel of niet? Wat zijn hun behoeften aan opvang
en steun? Bij wie zoeken ze en vinden ze die? Wat zijn hun
14% ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
12% ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
teweeg, maar ook angst, verdriet en schaamte. Aangifte
redenen om geen hulp te zoeken? Hoe duiden ze slachtofferervaringen
van leeftijdsgenoten, en hoe zouden zij
doen jongeren niet zo snel. Mochten ze het wel doen, dan
10% ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
is dat in de eerste plaats zodat de dader wordt gestraft
en/of omdat je in het geval van een misdrijf aangifte hoort
te doen. Als redenen om het niet te doen is de geringe
ernst van het gebeurde doorslaggevend, of onvoldoende
vertrouwen in een succesvolle opsporing en vervolging.
handelen in een vergelijkbaar geval? In dit hoofdstuk rapporteren
we de resultaten van een verkennend onderzoek
waarin deze vragen centraal stonden. Aan dit onderzoek
namen een kleine zeshonderd jongeren deel.
8% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
4% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
2% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2 DE RESPONSGROEP
Voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van een bestaand
panel. 1 De leeftijdsgrens van de onderzoekspopulatie is
vastgesteld op 12 tot en met 20 jaar. In eerste instantie
hebben 745 personen de vragenlijst beantwoord. Daarvan
bleven er 568 over nadat alle respondenten die buiten de
0% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
20 19 18 17 16 15 14 13 12
De invullers van de vragenlijst zijn redelijk gelijkmatig
over de verschillende leeftijdscategorieën verspreid, met
uitzondering van de 12- en 13-jarigen, die in het gebruikte
panel ondervertegenwoordigd zijn en via ouders zijn
benaderd om de vragenlijst in te vullen. De man-vrouwverdeling
is 47% om 53%.

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
GRAFIEK 2 TYPE SLACHTOFFERERVARING
DICRIMINATIE
16%
AFPERSING
2%
BEDREIGING
19%
Ruim de helft (56%) van de respondenten meldt ooit
slachtoffer te zijn geworden van een of meerdere delicten
en/of een verkeersongeval. De categorie verkeersongevallen
wordt het meest genoemd, gevolgd door vermogensdelicten,
discriminatie 2 en mishandeling. Zedendelicten
komen aanzienlijk minder vaak voor en afpersing was
tamelijk zeldzaam. Voor details zie grafiek 2. 3
TABEL 2 GEBEURTENIS NAAR LEEFTIJDSCATEGORIE
18 jaar
Bedreiging en discriminatie (29% elk) Verkeersongeval (38%) Verkeersongeval (54%)
Vermogensdelict en mishandeling (27%) Vermogensdelict (35%) Bedreiging (42%)
Verkeersongeval (20%) Bedreiging (28%) Discriminatie (31%)
VERKEERSONGEVAL
23%
Een behoorlijke groep respondenten (28% van het totale
aantal en 56% van de respondenten die een slachtofferervaring
rapporteren) geeft aan meervoudig slachtoffer
te zijn geweest. Tabel 1 geeft de aard van dat meervoudige
slachtofferschap aan. Ongeveer tweederde van de meervoudige
slachtoffers onder de respondenten rapporteert
incidenten in twee categorieën, een kwart in drie verschillende
categorieën.
62 7%
De groep slachtoffers heeft een ervaring in gemiddeld 1,8
incidentcategorie. Het werkelijk aantal ondervonden delicten
doen is er een zwak verband 7 of er was te weinig data om
de analyse te kunnen doen.
63
VERMOGENSDELICT
17%
en verkeersongevallen ligt zeer waarschijnlijk hoger,
omdat respondenten slechts categorieën hebben kunnen
TABEL 1 ANALYSE MEERVOUDIG SLACHTOFFERSCHAP
meervoudig
slachtofferschap
ZEDENDELICT
MISHANDELING
16%
aantal % totaal % slachtoffers % meervoudige
slachtoffers
7 categorieën 2 0% 1% 1%
6 categorieën 4 1% 1% 3%
5 categorieën 3 1% 1% 2%
4 categorieën 11 2% 3% 7%
3 categorieën 40 7% 13% 25%
2 categorieën 99 17% 31% 62%
totaal 159 28% 50% 100%
kiezen en niet het aantal incidenten per categorie hebben
kunnen aangeven. Meervoudig slachtofferschap komt dus
zeer regelmatig voor onder jongeren en dat sluit aan bij
wetenschappelijke bevindingen die in eerdere hoofdstukken
aan de orde kwamen.
Uit de gegevens is een top 3 van gebeurtenissen naar leeftijdscategorie
samengesteld (tabel 2). Daaruit blijkt dat het
meemaken van een verkeersongeval toeneemt naarmate
iemand ouder wordt. Dat verband is significant maar niet
heel sterk. 4 Het feit dat jongeren vanaf 16 jaar brommer
mogen rijden en vanaf 17 jaar een auto mogen besturen
vertaalt zich in een hoger risico op ongelukken. Ook
melden de 18-plussers vaker slachtoffer te zijn geweest
van bedreiging en discriminatie, maar daar is niet een heel
sterk significant verband in te ontdekken, evenmin tussen
andere categorieën gebeurtenissen en leeftijd. 5
6.3 AANGIFTE DOEN?
Doen jongeren die een of meerdere slachtofferervaringen
melden ook aangifte hiervan? Iets meer dan de helft (53%)
geeft aan dat niet gedaan te hebben, een kwart van de
respondenten heeft wel zelf aangifte gedaan en nog eens
17% meldt dat ouders aangifte hebben gedaan. Vijf procent
van de ondervraagde slachtoffers geeft aan dat aangifte
doen niet aan de orde was. Het blijkt dan meestal te gaan
om een (eenzijdig) verkeersongeval. Nadere statistische
analyse wijst uit dat er een significant positief verband
bestaat tussen een vermogensdelict meemaken en aangifte
doen, de sterkte van het verband is medium. 6 Dit
sluit aan bij wat andere onderzoeken naar aangiftegedrag
rapporteren. Het laat zich voor een belangrijk deel verklaren
uit het feit dat een proces-verbaal van aangifte nodig
is om bij de verzekering een schadevergoeding te kunnen
claimen. Tussen de andere delictcategorieën en aangifte
Aan de jongeren die een slachtofferervaring melden, maar
aangeven zelf geen aangifte te hebben gedaan 8 , is vervolgens
gevraagd wat daarvoor de belangrijkste reden was.
‘Ik dacht dat het geen zin zou hebben’ wordt het vaakst
(zie tabel 3 op de volgende pagina) genoemd. Angst voor
de dader speelt geen grote rol in hun overwegingen.

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
TABEL 3 REDEN OM GEEN AANGIFTE TE DOEN
– SLACHTOFFERS
reden geen aangifte %
Ik was bang voor de reactie van de verdachte
(bv. wraak)
6%
Ik wist niet dat dit strafbaar was 10%
Ik vond het te veel moeite 17%
Ik dacht dat het geen zin zou hebben 30%
Ik wilde niet over de gebeurtenis praten 13%
Anders, namelijk 25%
Totaal 100%
geen aangifte te doen en drie respondenten melden dat
ze zelf ook iets hebben gedaan (medeschuld). In zes gevallen
is het incident op een andere manier afgehandeld, bijvoorbeeld
via de verzekering.
Kijken we naar de groep waarbij geen aangifte is gedaan,
ook niet door ouders, dan noemen ze het vaakst verkeersongevallen
en discriminatie als de categorieën waarbinnen
hun slachtofferervaring valt (respectievelijk 24% en
20%). Daarnaast worden bedreiging en mishandeling
genoemd (19% en 17%). Van de personen die geen aangifte
hebben gedaan, is 20% meervoudig slachtoffer
geweest.
stellingen +/++2 +/- -/- -
De politie neemt mij niet serieus als ik aangifte doe 26% 29% 44%
Als slachtoffer van een misdrijf hoor je altijd aangifte te doen bij de politie 53% 32% 15%
Mijn vrienden lachen me uit als ik aangifte bij de politie doe 8% 18% 74%
Aangifte doen heeft geen zin want de politie kan weinig voor me doen 31% 38% 31%
Aangifte doen vermindert mijn gevoel van angst en onveiligheid 22% 37% 41%
Als ik aangifte doe, neemt de dader wraak 20% 35% 45%
Ik moet van mijn ouders aangifte doen 27% 33% 39%
Ik doe aangifte omdat ik wil dat de dader gestraft wordt 65% 23% 12%
Ik vind het te veel moeite 28% 30% 42%
iemands grenzen overschreden zijn door het incident, en
eventuele opbrengsten als straf voor de dader en vergoeding
van de schade. Om dat overwegingsproces rond de
aangifte wat nader uit te diepen, is aan alle respondenten
met een slachtofferervaring (N=318) gevraagd te reageren
op de volgende stellingen (zie tabel 4 op de vorige pagina).
Ook aan de jongeren die geen slachtofferervaring rapporteren
(N=250) is de vraag voorgelegd of en wanneer zij
aangifte zouden doen van een misdrijf (tabel 5).
Meer dan slachtoffers zijn de jongeren die geen slachtofferervaring
rapporteren van mening dat je altijd
aangifte hoort te doen. Het verlies van spullen is voor
ongeveer een vijfde van deze groep een belangrijke
reden. De enkele jongeren die ‘anders, namelijk’ hebben
gekozen geven als toelichting meestal dat ze het zouden
laten afhangen van de omstandigheden van het geval of
het advies van hun ouders.
In de tabel vallen een paar dingen op. Ten eerste is er telkens
een aanzienlijk percentage jongeren dat geen uitgesproken
mening (+/-) heeft over de voorgelegde stelling.
Er zijn drie stellingen die wat betreft de scores eruit springen.
Iets meer dan de helft van de ondervraagde jongeren
vindt dat je altijd aangifte moet doen als je slachtoffer
wordt van een misdrijf. Daarnaast is een sterke motivatie
om aangifte te doen de wens dat de dader gestraft wordt.
Ten slotte zijn de respondenten niet bang voor een nega-
Bij de volgende vraag stonden de belangrijkste overwegingen
Degenen die de optie ‘anders, namelijk’ hebben gekozen,
In de literatuur zijn we al tegengekomen dat jongeren
minder gemakkelijk dan volwassenen naar de politie stappen
om al dan niet aangifte te doen centraal.
Respondenten mochten er maximaal drie kiezen.
64
hebben hun keuze toegelicht. De meest genoemde reden
(40%) is dat het incident en/of de gevolgen niet ernstig
genoeg waren, of de respondent niet het primaire slachtoffer
en dat daarbij allerlei overwegingen een rol spelen.
Zo’n beslissingsproces komt uiteindelijk neer op een afweging
van kosten en baten. Die kosten en baten komen
tieve reactie uit hun vriendenkring. Dat is interessant
omdat in de literatuur, en ook in een aantal interviews in
deel 3, schaamte over het gebeurde (vooral richting leef-
TABEL 6 OVERWEGINGEN ROND AANGIFTE
DOEN – NIET SLACHTOFFERS
65
was. Daarna zijn leeftijd (te jong) of het feit dat
voort uit ideeën over de politie, haar effectiviteit en attitijdsgenoten)
regelmatig wordt genoemd als drempel om
ouders aangifte hebben gedaan of hoorden te doen de tude, de hoeveelheid tijd en moeite die men kwijt is aan
naar de politie of andere personen/instanties te stappen.
stellingen %
meest genoemde redenen (26%). Zes respondenten noemen
het feit dat de dader een familielid was een reden om
de aangifte en het eventuele vervolg in de vorm van een
rechtszaak, de reacties van de omgeving, in welke mate
Ten slotte is ruim een kwart van de jongeren van mening
dat de politie hen niet serieus zal nemen. Ruim 40% denkt
De politie neemt mij niet serieus als ik aangifte
doe
17%
juist van wel.
Als slachtoffer van een misdrijf hoor je altijd
55%
TABEL 4 OVERWEGINGEN ROND AANGIFTE DOEN - SLACHTOFFERS
aangifte te doen bij de politie
TABEL 5 AANGIFTE DOEN? – NIET
SLACHTOFFERS
aangifte doen %
altijd 72%
als er spullen zijn gestolen of afgepakt 18%
als ik gewond ben geraakt 7%
anders, namelijk 3%
niet ingevuld 1%
totaal 100%
Mijn vrienden lachen me uit als ik aangifte bij de
politie doe
Aangifte doen heeft geen zin want de politie kan
weinig voor me doen
Aangifte doen vermindert mijn gevoel van angst
en onveiligheid
2%
21%
30%
Als ik aangifte doe, neemt de dader wraak 19%
Ik moet van mijn ouders aangifte doen 12%
Ik doe aangifte omdat ik wil dat de dader gestraft
wordt
70%
Ik vind het te veel moeite 6%

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
Jongeren die geen slachtoffer zijn geworden hebben twee
belangrijke motieven om wel aangifte te doen mochten zij
een misdrijf meemaken, namelijk dat zij vinden dat je
altijd aangifte moet doen in dit soort gevallen (gekozen
door 55%) en vooral omdat de dader gestraft moet worden
(70%). Op dat punt sluiten hun overwegingen aan bij
die van de slachtoffergroep. Verder denken zij dat aangifte
doen het gevoel van onveiligheid vermindert. Voor een
vijfde speelt mee dat aangifte doen geen zin heeft en eenzelfde
aantal zou zich laten weerhouden door de angst
dat de dader wraak zal nemen. Relatief weinig jongeren
laten zich afschrikken door de moeite die het zou kosten
of de reacties van vrienden.
6.4 REACTIES OP DE GEBEURTENIS
& BEHOEFTEN
De belangrijkste emotionele reactie van jongeren na een
misdrijf of ongeval is boosheid. Zo valt te concluderen uit
het feit dat 60% van de jongeren met een slachtofferervaring
enige of een hoge mate van boosheid rapporteert.
Angst en verdriet worden door ongeveer 40% van de
respondenten gemeld.
TABEL 7 GEVOELENS NAAR AANLEIDING VAN
HET INCIDENT - SLACHTOFFERS
gevoelens +/++3 +/- -/- -
Of jongeren nu wel of niet slachtoffer zijn geworden, een
kleine meerderheid vindt dat je altijd aangifte moet doen, boosheid 60% 21% 18%
waarbij de overweging dat de dader gestraft moet wor-
angst 38% 24% 37%
‘Ik ben wijzer geworden door de gebeurtenis’ wordt door TABEL 9 BEHOEFTEN NA MISDRIJF OF
66 ONGEVAL - SLACHTOFFERS
67
verdriet 39% 29% 30%
schaamte 19% 20% 59%
behoefte aan %
spijt 14% 18% 67%
41%
den door een ruime meerderheid wordt gedeeld. De
bereidheid is er in beginsel, maar in de praktijk vertaalt
zich dat niet altijd in handelen. Hoewel bijna driekwart
van de niet-slachtoffers antwoordt dat zij altijd aangifte
zouden doen in het geval van een misdrijf, blijkt dat de
jongeren die daadwerkelijk slachtoffer zijn geworden in
minder dan de helft van de gevallen (42%) aangifte hebben
gedaan van wat hen overkomen is. Mogelijke verklaringen
hiervoor zijn de inschatting dat een aangifte niets
zal opleveren omdat de politie er weinig mee gaat doen,
of dat aangifte doen niet aan de orde was vanwege de
aard van het incident. Opvallend is ook dat voor ongeveer
20% van alle respondenten de angst voor eventuele wraak
van de dader wel een overweging is, terwijl voor 6% van
de jongeren die geen aangifte hebben gedaan dit een
belangrijke reden was.
eenzaamheid 19% 20% 60%
wraak 27% 22% 49%
Schaamte, spijt en eenzaamheid spelen bij een minderheid
een rol, een ruime meerderheid vindt deze emoties
niet of nauwelijks van toepassing. Daarbij spelen leeftijd
en soort slachtoffergebeurtenis niet of nauwelijks een rol.
Ruim een kwart van de ondervraagde jongeren ervoer in
meer of mindere mate gevoelens van wraak.
De jongeren die een slachtofferervaring hebben, is een
serie stellingen voorgelegd om te inventariseren hoe zij de
ervaring en de gevolgen duiden (zie tabel 8 op de volgende
pagina). Zij konden van de onderstaande stellingen de
drie uitspraken kiezen die ze het meest op zichzelf van
toepassing achtten.
9
TABEL 8 BELEVING VAN HET INCIDENT EN DE GEVOLGEN - SLACHTOFFERS
stellingen
bijna de helft van de respondenten gekozen en is daarmee
de meest gekozen stelling. Bij een derde heeft de
gebeurtenis het vertrouwen in mensen aangetast. Een
kwart geeft aan zich onveiliger te voelen als gevolg van
de gebeurtenis en nog eens bijna een kwart kiest voor
‘achteraf had ik andere keuzes gemaakt’.
Relatief weinig respondenten geven zichzelf de schuld.
Bijna 30% geeft aan dat de gebeurtenis geen grote impact
heeft gehad, terwijl voor ruim 20% de impact juist groter
was dan verwacht.
Voor de omgeving van slachtoffers en voor de wijdere
kring van instanties is het belangrijk om te weten wat
behoeften zijn van jonge slachtoffers na een misdrijf of
ongeval. Die zijn door middel van een open vraag aan de
orde gesteld, de antwoorden zijn na codering te verdelen
over elf categorieën (zie tabel 9).
% respondenten
De gebeurtenis deed mij niet zo veel 28%
Ik zie wat mij overkomen is als mijn eigen schuld 17%
Ik vertrouw anderen minder dan dat ik deed voor de gebeurtenis 33%
Ik heb het gevoel dat ik wijzer ben geworden door de gebeurtenis 44%
Ik voel mij nu onveiliger dan voor de gebeurtenis 23%
Achteraf had ik andere keuzes gemaakt 24%
Ik had niet verwacht dat het zo’n impact op mij zou hebben 21%
Geen van bovenstaande 12%
emotionele steun (aandacht, luisterend oor, affectie,
troost, begrip, erover praten)
personen (ouder(s), vrienden, familie) 3%
materieel (gestolen spullen terugkrijgen of
vervangen, schadevergoeding)
5%
fysiek (herstel, slapen, eten, sporten) 3%
afzondering (rust, tijd en ruimte voor jezelf, alleen zijn) 11%
dader (weten wie het is, straf en/of excuses, wraak) 10%
de draad oppakken (normale leven, afleiding, plezier,
vergeten)
veiligheid (herstel gevoel van veiligheid, vertrouwen,
voorkomen herhaling)
overig (erkenning, serieus genomen worden, iemand
die voor je opkomt, eerlijkheid, uitleg)
3%
3%
3%
niets 11%
niet ingevuld 8%

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
Ruim 40% heeft behoefte aan een vorm van emotionele
steun. Een luisterend oor en erover kunnen praten worden
vaak genoemd. Een aantal jongeren geeft daarbij aan dat
ze niet zitten te wachten op een overdaad aan medelijden
of oordelen. Enkele citaten ter illustratie:
“Gewoon doorgaan met mijn leven alsof er niets gebeurd
was, het had eigenlijk niet echt veel impact op mij.”
Voor een aantal is het herstel van veiligheid en vertrouwen
belangrijk.
TABEL 10 TEKORTKOMINGEN IN HULP EN ONDERSTEUNING - SLACHTOFFERS
wat als negatief ervaren of gemist? %
emotionele support (steun, begrip, luisterend oor, aandacht, affectie) 12%
reacties omgeving (bagatelliseren, gebrek aan erkenning, niet-gewenste adviezen of hulp) 5%
“Mijn verhaal kwijt kunnen, en begrepen worden zonder dat
mensen te veel medelijden toonden.”
“Aan iemand die kon luisteren zonder te oordelen.”
“Uithuilen bij iemand die ik ken en kan vertrouwen.”
“Aandacht, hulp, iemand die voor je opkomt.”
“Dat ik die jongens [daders] nooit meer tegen zou komen.”
“Bevestiging dat het niet mijn fout was en dat alles goed
zou komen.”
Ten slotte geeft ongeveer een vijfde van de ondervraagde
jongeren met een slachtofferervaring aan dat ze geen specifieke
behoeften hadden, of ze hebben de vraag niet
ingevuld.
Nogal wat jongeren hebben ook behoeften die in relatie
staan tot de dader: ze willen excuses, weten wie het was of
gestolen voorwerp of schade (verlies, geen schadevergoeding) 3%
dat hij/zij straf krijgt, en regelmatig noemen ze ook de
Letsel (fysieke, soms langdurige gevolgen) 2%
behoefte aan wraak.
Vervolgens is hun de vraag voorgelegd of na het voorval
professionele hulp 1%
waarvan ze slachtoffer werden, voorzien is in die behoeften.
Wat hebben ze gemist en welke negatieve ervaringen
69
overig 2%
68
hebben ze? De antwoorden zijn na codering verdeeld over
twaalf categorieën (zie tabel 10 op de volgende pagina).
niets
niets ingevuld
32%
18%
“Gerechtigheid, maar dat was bijna onmogelijk.”
“Dat degene zich verontschuldigde en zijn fout heeft
ingezien.”
“Dat de daders gepakt werden en dat we het gestolen voorwerp
terug zouden krijgen.”
“Ik wil hem terugpakken.”
Verder eisten jongeren ook nadrukkelijk tijd voor zichzelf.
Ze hebben soms de behoefte om gewoon met rust gelaten
te worden.
“Op veel momenten wilde ik gewoon rust aan mijn hoofd en
wilde ik geen mensen om me heen, maar dan leek de hele
wereld met mij te willen praten. Maar als ik eens erover
wilde praten, kwam het mensen om mij heen niet uit.”
“Een goed gesprek met iemand, maar ook de tijd om het zelf
te verwerken.”
Regelmatig geven jongeren aan dat ze zo snel mogelijk de
draad weer willen oppakken, door weer naar school of
werk te gaan, leuke dingen te doen of afleiding te zoeken.
De helft van de respondenten met een slachtofferervaring
rapporteert met betrekking tot de directe gevolgen van
het delict en de steun en reacties van hun omgeving en
instanties als de politie of hulpverlening geen negatieve
zaken of iets gemist te hebben, of ze hebben geen antwoord
ingevuld.
Bij de respondenten die aangeven wel iets gemist te hebben
of negatieve ervaringen te hebben, is het meest
opvallend het gemis aan emotionele support en steunende
reacties van de directe omgeving, zoals erkenning,
begrip, aandacht, hulp en een luisterend oor. Een ander
punt is het gebrek aan aansluiting tussen de beleving en
behoefte van het slachtoffer en de reactie van de
omgeving.
eigen reactie (impact onderschatten, achteraf anders willen handelen) 3%
gebeurtenis en gevolgen (gebeurtenis zelf, angst, ongelukkig zijn, verdriet) 5%
zelfbeeld/wereldbeeld veranderd (vertrouwen verloren, confrontatie met onrecht) 4%
adequaat ingrijpen (politie of school doet niets of te weinig) 8%
dader (geen excuus, bang voor herhaling) 3%
“Dat mensen het vertrouwen beschamen, ook de hulpverlening,
waardoor het wantrouwen dat er al was, nog groter is
geworden. Dat mensen er altijd veel over willen praten, en
het er niet bij kunnen laten. Dat mensen het gevoel geven
dat zij het nog erger vinden dan ikzelf. Gewoon, het onbegrip
en het taboe dat er is, dat is heel erg lastig geweest.”
“Mensen die het zelf niet hebben meegemaakt kunnen zich
er geen beeld bij vormen wat je kan voelen.”
“Het gevoel dat het niet uitmaakt wat er is gebeurd en dat ik
er maar mee moet leren leven omdat er veel meer mensen
last van hebben. In mijn redenering is dat juist een reden
om er iets aan te doen, maar de maatschappij lijkt het juist
te accepteren/niet erg te vinden dat veel mensen slachtoffer
worden van dit soort praktijken.”
“Ik vond dat er eigenlijk te veel is gedaan.”
Nogal wat jongeren zijn teleurgesteld in de politie die weinig
doet met de aangifte, of de dader niet weet op te sporen.
Soms gaat het verwijt richting de school die niet adequaat
ingrijpt in geval van pesten. Daarnaast richt de
teleurstelling van sommige jongeren zich op de dader, dat
deze nooit is gepakt of geen excuses heeft aangeboden.
“Dat ik het nooit met de ‘dader’ heb kunnen uitpraten.”
Een enkele jongere geeft aan de impact van het gebeurde
onderschat te hebben of achteraf anders te hebben willen
handelen.
“Niets vertellen zorgt later voor problemen.”
“Nu baal ik dat ik geen aangifte heb gedaan.”

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
De directe gevolgen van het gebeuren zoals letsel of
gevoelens van angst en onveiligheid worden regelmatig
genoemd.
“Het feit dat ik niet meer gelukkig kan zijn omdat ik bang ben.”
“Dat je minder blij kan zijn met de huidskleur die je hebt.”
Ten slotte een reactie op de vraag ‘wat heb je gemist?’
waaruit de veerkracht van jongeren blijkt:
“Niet echt veel, ik heb veel negatieve dingen weten om te
zetten in iets positiefs.”
6.5 EROVER PRATEN & HULP ZOEKEN
Ouders worden het meest genoemd, gevolgd door vrienden
en leeftijdsgenoten, andere familieleden en – op
enige afstand – medewerkers van school. Jongeren storten
hun hart dus vooral uit in hun naaste omgeving en
gaan weinig naar hulpverlenende instanties toe om hun
verhaal te vertellen. Enkelen kozen voor de categorie
‘anders, namelijk’ en gaven daar als toelichting onder
meer collega’s en (ouders van) de dader. Tien procent
geeft aan er met niemand over te hebben gepraat.
Met behulp van een aantal stellingen is geprobeerd wat
nader in te gaan op de behoefte het gebeurde al dan niet
te delen, en de ervaringen daarmee.
TABEL 12 PRATEN OVER DE ERVARING,
BEHOEFTEN EN ERVARINGEN – SLACHTOFFERS
Als jongeren een misdrijf of verkeersongeval meemaken,
70 met wie praten zij er dan over? De respondenten konden
GRAFIEK 3 JONGEREN ZOEKEN HULP BIJ… SLACHTOFFERS EN NIET-SLACHTOFFERS
71
stellingen %
hierbij kiezen uit meerdere antwoorden.
Ik heb het gevoel dat ik mijn verhaal kwijt kon bij de 59%
ANDERS, NAMELIJK
NIET-SLACHTOFFERS (N=251)
mensen om mij heen en dat ik gesteund werd
SLACHTOFFERS (N=56)
TABEL 11 PRATEN OVER DE ERVARING
- SLACHTOFFERS
29%
KINDERTELEFOON
met wie erover gesproken? %
ouders 74%
ander(e) familielid/leden 33%
vrienden/leeftijdsgenoten 59%
medewerker van school 16%
hulpverleners (bv. maatschappelijk werk, jeugdzorg) 7%
Kindertelefoon 0%
huisarts 4%
Slachtofferhulp Nederland 2%
niemand 10%
anders, namelijk 2%
Ik vond het lastig om te praten over wat ik heb
meegemaakt
De reacties uit mijn omgeving vielen mij tegen 10%
Ik had graag met leeftijdsgenoten willen spreken die
dezelfde gebeurtenis hebben meegemaakt
(lotgenotencontact)
Achteraf denk ik dat ik meer over de gebeurtenis had
moeten praten
De relaties en vriendschappen die ik al had, zijn
hechter geworden door deze gebeurtenis
Ik had weinig behoefte om te praten over wat ik had
meegemaakt.
13%
17%
18%
41%
Ik schaamde me voor wat er was gebeurd 13%
De meeste respondenten (bijna 60%) vinden dat ze een
luisterend oor en steun in hun omgeving hebben kunnen
vinden. Voor 10% vielen de reacties uit de omgeving juist
tegen. Ruim 40% geeft aan weinig behoefte te hebben
gehad om te praten over hun ervaringen, hoewel uit de
vorige tabel blijkt dat een veel kleinere groep (10%) dat
dan niet doet. Bijna een derde van de jongeren vindt het
lastig om over het gebeurde te praten. Dat is iets wat
zowel in de literatuur (deel 1) als in de interviews (deel 3)
terugkomt. Een kleine groep geeft aan behoefte te hebben
gevoeld aan lotgenotencontact. Schaamte komt ook
nu weer om de hoek kijken, al wordt het door een kleiner
deel van de jongeren ervaren dan in tabel 7 (13% respectievelijk
19%). De gevolgen van de gebeurtenis zijn niet
PSYCHOLOOG
SLACHTOFFERHULP NEDERLAND
HUISARTS
VERTROUWENSPERSOON OP SCHOOL
VRIENDEN
OUDERS OF SNDERE FAMILIELEDEN
alleen maar negatief, bijna 20% heeft ervaren dat relaties
of vriendschappen hierdoor hechter zijn geworden.
Van de 318 respondenten met een slachtofferervaring
geven er 56 aan hulp te hebben gezocht na de gebeurtenis.
Aan de respondenten zonder slachtofferervaring is
gevraagd of zij hulp zouden zoeken als hun een misdrijf
of ongeval zou overkomen. Slechts 6% antwoordt ja, 43%
kiest voor nee en 51% weet het niet. De verschillen tussen
beide groepen zijn significant, maar de significantie is niet
heel sterk. 10 Vervolgens is aan de slachtoffers gevraagd bij
wie ze hulp hebben gezocht en aan de niet-slachtoffers
bij wie ze eventueel hulp zouden zoeken. Ze konden
meerdere opties kiezen.
0% 25% 50% 75% 100%

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
Beide groepen zien ouders of andere familieleden als de
belangrijkste bron van hulp, daarna volgen vrienden en
vertrouwenspersonen op school. Slachtoffers kiezen vaker
voor de optie ‘psycholoog’. Slachtofferhulp Nederland
wordt door slachtoffers en niet-slachtoffers even vaak
gekozen. Degenen die voor de optie ‘anders, namelijk’
hebben gekozen, geven als toelichting partner, werk en
gespecialiseerde (jeugd- of thuis)zorg. Twee kanttekeningen
bij deze grafiek: slachtoffers hebben gemiddeld meer
opties gekozen dan niet-slachtoffers, dus de percentages
zijn niet een op een vergelijkbaar. Ten tweede is bij slachtoffers
naar een daadwerkelijk gemaakte keuze gevraagd
en bij niet-slachtoffers naar een hypothetische keuze.
Duidelijk is wel dat jongeren in eerste instantie hulp in
hun eigen omgeving (zouden) zoeken en niet zo snel naar
institutionele vormen van hulp stappen. Dat bevestigt het
beeld uit deel 1 van deze bundel en zal ook terugkomen
in de interviews in het volgende deel.
Gevraagd naar de reden waarom ze geen hulp hebben
gezocht of zouden zoeken tekent zich een duidelijk verschil
af tussen slachtoffers en niet-slachtoffers (zie grafiek 4).
Voor de eerste groep is de belangrijkste reden dat zij het
niet nodig vonden, voor de tweede groep is niet weten bij
welke organisatie aan te kloppen de meest genoemde
reden.
Niet alleen of en waar ze hulp zouden zoeken, maar ook
op welke manier ze die hulp het liefst zouden ontvangen,
is een interessante vraag. De gedachte achter deze vraag
is dat jongeren de voorkeur zouden geven aan meer anonieme
kanalen voor hulp en informatie, of via de media
die zij in het dagelijks leven veel gebruiken, zoals telefoon,
e-mail, WhatsApp, Facebook en dergelijke. Dat blijkt verrassend
genoeg niet het geval te zijn. Zowel slachtoffers
als niet-slachtoffers geven in meerderheid de voorkeur
aan persoonlijk face-to-facecontact (grafiek 5).
6.6 JONGEREN EN SLACHTOFFERHULP
NEDERLAND
In paragraaf 6.2 hebben we beschreven dat 318 jongeren
een of meerdere slachtofferervaringen rapporteren.
Hiervan hebben er 24 zelf of via hun ouders ondersteuning
gekregen van Slachtofferhulp Nederland. Dat is minder
dan 10%. Degenen die contact hadden met Slachtofferhulp
Nederland, maakten meestal gebruik van de emotionele
ondersteuning. Rechtszittingsbegeleiding en lotgenotencontact
worden niet genoemd (zie tabel 14 op
de volgende pagina).
Bij de optie ‘anders’ noemden slachtoffers meestal dat ze
voldoende hulp vanuit hun directe omgeving (ouders,
school) kregen of dat het om een gebeurtenis van weinig
betekenis ging. Twee respondenten hebben het met de
Niet-slachtoffers hebben een sterkere voorkeur voor
dader (al dan niet in der minne) opgelost en een respondent
noemt geld als belemmering. Niet-slachtoffers zeggen
ervaring, die weer een wat grotere voorkeur hebben
persoonlijk contact dan respondenten met een slachtoffer-
voornamelijk dat ze het zouden laten afhangen van de
voor hulp en informatie via elektronische kanalen.
situatie of in zo’n geval op hun ouders zouden steunen.
Deze verschillen zijn significant. 11
72 73
GRAFIEK 4 REDEN OM GEEN HULP TE ZOEKEN - SLACHTOFFERS EN NIET-SLACHTOFFERS
GRAFIEK 5 BIJ VOORKEUR HULP EN INFORMATIE VIA… SLACHTOFFERS EN NIET-SLACHTOFFERS
ANDERS, NAMELIJK
NIET-SLACHTOFFERS
SLACHTOFFERS
HET MAAKT ME NIET UIT
NIET-SLACHTOFFERS
SLACHTOFFERS
IK VOND/VIND HET VOOR MEZELF NIET NODIG
ANDERS, NAMELIJK
IK WAS BANG/ZOU BANG ZIJN VOOR DE REACTIE VAN ANDEREN
PERSOONLIJK (FACE TO FACE)
IK HEB SLECHTE ERVARINGEN MET DE HULPVERLENING OF IK KEN ANDEREN
DIE SLECHTE ERVARINGEN HEBBEN
TELEFOON
IK HAD/HEB AL HULPVERLENING VANWEGE ANDERE PROBLEMEN
SOCIALE MEDIA ALS FACEBOOK
IK WEET NIET WELKE ORGANISATIES HULP KUNNEN BIEDEN EN WAT ZIJ PRECIES DOEN
CHAT OF WHATSAPP
0% 20% 40% 60% 80%
E-MAIL
0% 18% 35% 53% 70%

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
TABEL 14 CONTACT MET SLACHTOFFERHULP
NEDERLAND - SLACHTOFFERS
geen contact 294 (92,5%)
mijn ouders 10 (3%)
ikzelf 14 (4,5%)
Een luisterend oor en
emotionele steun
Informatie over de
psychische gevolgen
van een misdrijf en
tips hoe je daarmee
om kunt gaan
9
2
is gedaan (zie paragraaf 6.3), hetzij door henzelf hetzij
door hun ouders. Hiervan zijn er 24 (18%) direct of indirect
bij Slachtofferhulp Nederland terechtgekomen. Dat lijkt
erg weinig gezien het feit dat de politie in geval van aangifte
of melding de gegevens van slachtoffers, maar ook
van eventuele betrokkenen of getuigen doorgeeft aan
Slachtofferhulp Nederland. Die benadert slachtoffers
actief met informatie, advies en een aanbod voor juridische,
praktische en emotionele ondersteuning. Deze procedure
geldt overigens bij aangifte of melding van zwaardere
delicten; vandalisme, eenvoudige diefstal en andere
low impact crimes vallen niet daaronder. Slachtoffers
kunnen uiteraard ook zelf contact opnemen met
Slachtofferhulp Nederland, maar dat gebeurt niet veel. 12
Informatie over de
2
juridische kanten van
het misdrijf,
Een mogelijke verklaring voor het relatief lage aantal aanmeldingen
bij Slachtofferhulp Nederland kan dus zijn dat
Anders, namelijk 3% 0% 1,5%
bijvoorbeeld over het
strafproces
74 het in veel gevallen om een low impact crime ging, of dat
75
Hulp bij het vergoed
2
krijgen van mijn
betrokkenen het aanbod van Slachtofferhulp Nederland
schade
hebben afgeslagen. Zoals uit de interviews in deel 3 naar
voren komt hebben jongeren vaak nauwelijks een beeld
Een medewerker is
-
meegegaan naar
van wat Slachtofferhulp Nederland voor hen kan betekenen
afstand en beide groepen respondenten hechten hier
6.7 ALGEMENE PERSPECTIEVEN OP
rechtszitting om
en wat het nut is van de aangeboden hulp. Om een indruk
ongeveer evenveel belang aan. Meegaan naar de rechtszitting
is een vorm van ondersteuning die niet-slachtoffers CRIMINALITEIT EN SLACHTOFFERSCHAP
uitleg te geven
te krijgen van wat jongeren vinden dat Slachtofferhulp
Hulp bij het opstellen
2 Nederland in ieder geval voor slachtoffers zou moeten
belangrijker vinden dan slachtoffers, maar ook dat verschil
van een
doen, vroegen we ze te kiezen uit een aantal vormen van
is weinig significant. 14 Ongeveer een derde van de respondenten
vindt het belangrijk dat Slachtofferhulp Nederland
slachtofferverklaring
ondersteuning. Gemiddeld kozen de respondenten er drie
- (zie tabel 15 op de volgende pagina).
lotgenotencontact organiseert.
De mogelijkheid om
met lotgenoten in
contact te komen
Het lage aantal is deels te verklaren door het feit dat onder
de gerapporteerde slachtofferervaringen ook niet-strafbare
feiten zullen zitten, zoals pesten op school of discriminatie
vanwege uiterlijk. Maar 131 slachtoffers (42% van het
totale aantal respondenten dat een slachtofferervaring
meldt) hebben in het onderzoek aangegeven dat aangifte
Het bieden van een luisterend oor en emotionele ondersteuning
voert de lijst overtuigend aan. Informatie geven
over de psychische gevolgen van een misdrijf inclusief tips
over de verwerking staat op de tweede plaats. Niet-slachtoffers
hechten hier meer belang aan dan slachtoffers,
maar het verschil is nauwelijks significant. 13
Ondersteuning bij het verhalen van schade en informatie
over de juridische kanten van het misdrijf volgen op enige
TABEL 15 TAKEN VAN SLACHTOFFERHULP NEDERLAND – SLACHTOFFERS EN NIET SLACHTOFFERS
ondersteuning Slachtofferhulp Nederland slachtoffers niet-slachtoffers gemiddeld
Een luisterend oor bieden en emotionele steun geven 79% 78% 78,5%
Informatie geven over de psychische gevolgen van een misdrijf
en tips hoe je daarmee om kunt gaan
Slachtoffers helpen om eventuele schade die ze hebben
opgelopen vergoed te krijgen
Informatie geven over de juridische kanten van het misdrijf,
bijvoorbeeld over het strafproces
Meegaan met slachtoffers naar de rechtszitting om uitleg te
geven
Lotgenotengroepen organiseren voor slachtoffers die hetzelfde
hebben meegemaakt
Een enkeling heeft gekozen voor de optie ‘anders, namelijk’
en soms een toelichting gegeven, in de trant van:
“Er gewoon voor je zijn, en afleiding bieden waar nodig.
Misschien ook helpen met het opzetten van je leven na de
gebeurtenis.”
“Het slachtoffer bieden wat hij of zij nodig heeft.”
“Zorgen dat mensen van hun trauma afkomen.”
46% 60% 53%
44% 46% 45%
41% 46% 43,5%
28% 38% 33%
32% 36% 34%
Ten slotte wilden we verkennen hoe jongeren in algemene
zin denken over victimisatie en slachtofferervaringen
van anderen. Ten eerste waren we benieuwd in welke
mate jongeren bepaalde gebeurtenissen en handelingen
beschouwen als een misdrijf. Anders gezegd: wat vinden
zij strafbaar en waarvan zouden ze aangifte doen bij de
politie? Daarnaast hebben we de respondenten twee
cases voorgelegd over jongeren die slachtoffer worden
van respectievelijk een beroving en grensoverschrijdend
seksueel gedrag op internet.

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
Wat betreft de ideeën over strafbare feiten en of je daarvan
aangifte zou moeten doen, ontlopen de antwoorden
van slachtoffers en niet-slachtoffers elkaar weinig. Het
meest uitgesproken zijn respondenten over mishandeld
worden op straat na een avondje stappen en de diefstal
van een fiets uit de voortuin. Niet-slachtoffers zijn meer
geneigd dit als strafbaar te beschouwen; het verschil is
nauwelijks significant. 15 Een mishandeling op het schoolplein
kan bij een ruime meerderheid strafrechtelijk ook
niet door de beugel, net als discriminatie bij de ingang
van de discotheek op grond van huidskleur of afkomst.
Opvallend is dat ongeveer driekwart van de respondenten
het een strafbaar (en aangiftewaardig) feit vindt als ze
door een ouder in het gezicht worden geslagen. Dat
JE WORDT NA EEN AVONDJE STAPPEN OP STRAAT DOOR
EEN ONBEKENDE GESLAGEN
EEN EX STUURT INTIEME FOTO’S VAN JOU ROND AAN VRIENDEN
JE WORDT IN ELKAAR GESLAGEN OP HET SCHOOLPLEIN
JE LERAAR ZEGT DAT JE ER MOOI UIT ZIET EN GEEFT JE EEN ZOEN
JE FIETS WORDT GESTOLEN UIT DE VOORTUIN
TIJDENS EEN FEESTJE WORDT JE TEGEN JE WIL DOOR EEN VAN DE
AANWEZIGEN BETAST EN GEZOEND
JE WORDT DOOR EEN VAN JE OUDERS IN JE GEZICHT GESLAGEN
JE WORDT DOOR EEN KLASGENOOT GEPEST VANWEGE JE UITERLIJK
JE VERKOOPT VIA MARKTPLAATS EEN PAAR SCHOENEN DIE JE NIET MEER
DRAAGT, MAAR KRIJGT HET GELD NOOIT GESTORT
JE WORDT NIET TOEGELATEN IN EEN DISCOTHEEK VANWEGE
JE HUIDSKLEUR/AFKOMST
IEMAND BOTST PER ONGELUK TEGEN JE AAN OP STRAAT,
WAARDOOR JE TELEFOON STUKVALT
wordt duidelijk niet als een (aanvaardbare) pedagogische
tik beschouwd. De situatie dat een docent grensoverschrijdend
gedrag vertoont door een leerling te zoenen
wordt door een meerderheid als strafbaar gezien, maar
het percentage ligt al wat lager. Slachtoffers lijken dit
meer dan niet-slachtoffers als strafbaar gedrag te zien,
maar een nadere analyse wijst uit dat dat verschil niet
significant is. Oplichting bij het handelen op Marktplaats is
dan wel weer voor een meerderheid een strafbaar feit
waarbij aangifte aan de orde is, hoewel ongeveer 40%
dat niet zo ziet. Misschien beschouwen ze het als een in
te calculeren risico. Pesten en een ongelukje waarbij het
‘slachtoffer’ schade oploopt worden maar door weinig
respondenten als strafbaar beschouwd.
NIET-SLACHTOFFERS
SLACHTOFFERS
0% 25% 50% 75% 100%
Uit grafiek 6 blijkt dat een groot deel van de ondervraagde
jongeren een behoorlijk adequate perceptie heeft van wat
strafbaar is en wat niet, en waarvoor zij in principe aangifte
zouden doen. De vraag is: als puntje bij paaltje komt,
zouden zij dan ook handelen conform deze perceptie?
Zoals eerder in dit deel aan de orde kwam, laten jongeren
hun daadwerkelijke handelen vooral afhangen van de
omstandigheden (zwaarte van het delict), de impact die
het op hen heeft en de verwachtingen omtrent de
opbrengst van hun handelen.
TABEL 16 STELLINGEN
VERANTWOORDELIJKHEID EN IMPACT
stellingen slachtoffers niet-slachtoffers
Mitchel had misschien andere keuzes moeten maken, maar deze
gebeurtenis is niet zijn eigen schuld
(helemaal) oneens 15% 13%
neutraal 22% 18%
(helemaal) eens 64% 70%
Ik zou goed begrijpen als Mitchel erg van slag is door deze
gebeurtenis
Als laatste item komen de twee cases aan bod aan de hand
waarvan de respondenten met een slachtofferervaring
(helemaal) oneens 6% 4%
(N=318) en de respondenten zonder slachtofferervaring
(N=250) een serie stellingen hebben beoordeeld.
neutraal 14% 10%
(helemaal) eens 80% 87%
GRAFIEK 6 STRAFBAAR FEIT EN AANGIFTE DOEN – SLACHTOFFERS EN NIET-SLACHTOFFERS
Het is Mitchel zijn eigen schuld dat hij dit heeft meegemaakt, hij
76 had niet alleen naar huis moeten fietsen
77
Casus 1 Een beroving op straat
Mitchel (16 jaar) fietst terug nadat hij was wezen
stappen in de binnenstad. Hij fietst alleen naar
huis omdat hij langer is gebleven dan de rest
van zijn vrienden, ondanks dat zijn ouders dit
hebben verboden. Halverwege de fietstocht
wordt hij tegengehouden door drie jongens.
Hij kent ze van gezicht, ze zitten een klas hoger
bij hem op school. Onder bedreiging van een
mes moet hij zijn geld en telefoon afgeven. Ze
zeggen tegen hem: ‘‘We weten wie je bent en
waar je woont, waag het niet om iemand iets te
vertellen!” Er is niemand in de buurt om hem te
helpen.
De eerste serie van drie stellingen peilt ideeën over verantwoordelijkheid
voor het gebeurde en de mate van
begrip voor wat zo’n gebeurtenis teweegbrengt bij het
slachtoffer.
(helemaal) oneens 59% 64%
neutraal 28% 24%
(helemaal) eens 12% 12%
Uit de antwoorden op de eerste en derde stelling blijkt
dat de meeste respondenten het (met de kennis van nu)
wijs hadden gevonden als Mitchel eerder andere keuzes
had gemaakt. Dat doet denken aan een van de copingmechanismen
die werd beschreven in hoofdstuk 4,
namelijk het bedenken van alternatieve scenario’s voor
de gebeurtenis. De geënquêteerde jongeren zien wel
een bepaalde verantwoordelijkheid om (het risico) op
slachtofferschap te vermijden, maar victim blaming lijkt
niet aan de orde. Want de meerderheid – niet-slachtoffers
meer dan slachtoffers – legt de schuld voor het gebeurde
niet bij Mitchel. Dat doet 12% wel. De verschillen in de
antwoorden op de drie stellingen zijn overigens niet
significant gebleken na nadere statistische analyse. 16

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
In de volgende serie stellingen gaat het over de vraag aan
wie respondenten zouden melden wat er was gebeurd als
ze in de schoenen van Mitchel stonden. Een ruime meerderheid
is van mening dat de beroving een strafbaar feit is
en zou het in ieder geval bij zijn ouders melden. Minder
dan de helft zou direct naar de politie stappen, maar voor
de meeste jongeren is de bedreiging van de daders geen
reden om niet naar de politie te stappen.
Ook hier liggen de antwoorden van slachtoffers en
niet-slachtoffers niet ver uit elkaar, nadere statistische
analyse heeft geen significante verschillen aan het licht
gebracht.
De tweede casus beschrijft een meer ambigue situatie,
namelijk van het uitlokken van grensoverschrijdend
seksueel gedrag op internet.
kunnen uitdraaien op sexting als de jongen in kwestie de
met tegenzin gestuurde plaatjes met anderen deelt en ze
via hen steeds verder verspreid raken. De vraag of er iets
strafbaars is gebeurd, is nog niet goed te beantwoorden,
Anne heeft zich echter wel onder druk laten zetten om
haar grenzen te overschrijden.
TABEL 18 STELLINGEN CASUS 2
Hoe interpreteren jongeren deze gebeurtenis? Zien ze
deze als (potentieel) strafbaar of niet? In hoeverre is de
situatie Anne’s schuld? Welke gevoelens spelen een rol?
Hiervoor zijn vijf stellingen aan de respondenten voorgelegd
met het verzoek aan te geven in hoeverre zij het
hiermee oneens of eens waren.
TABEL 17 ALS IK MITCHEL WAS DAN…
stellingen slachtoffers niet-slachtoffers
(helemaal) oneens 74% 79%
neutraal 18% 14%
(helemaal) eens 8% 8%
Casus 2 Grensoverschrijdend
seksueel gedrag op internet
Ik zou geen aangifte doen tegen de jongens, omdat ze me zouden
weten te vinden
Anne (15 jaar) heeft op internet sinds een paar
maanden contact met een jongen van 19 jaar.
neutraal
(helemaal) eens
33%
46%
28%
56%
Ze heeft hem ontmoet via een chatroom en
(helemaal) oneens 57% 65%
Ik zou niet willen dat mijn ouders contact opnemen met de politie, ik zou me schamen
78 kent hem alleen van internet, ze heeft hem nog
79
neutraal 26% 20%
nooit in het echt gezien. Anne voelt zich op
(helemaal) oneens 34% 37%
(helemaal) eens 17% 15%
haar gemak bij deze jongen en vertelt tegen
neutraal 31% 35%
Ik had gelijk de politie gebeld om het te melden
haar vriendinnen dat ze verliefd is. Maar na een
tijdje begint hij steeds vaker dingen aan haar te
(helemaal) eens 35% 28%
(helemaal) oneens 24% 25%
vragen die zij niet prettig vindt, bijvoorbeeld of
Als je verliefd bent, is het geen strafbaar feit als iemand zoiets aan je vraagt
neutraal 31% 32%
zij foto’s wil sturen waarop ze naakt poseert. Als
(helemaal) oneens 58% 65%
(helemaal) eens 44% 43%
ze dat niet doet, wordt hij geïrriteerd en praat
een aantal dagen niet tegen haar. Uiteindelijk
neutraal 28% 25%
Ik zou het tegen mijn ouders zeggen
heeft Anne toegegeven en een aantal foto’s
(helemaal) eens 14% 10%
(helemaal) oneens 10% 8%
waar ze naakt op staat, naar hem gestuurd.
Ik zou het goed begrijpen dat Anne met iemand hierover zou willen praten
neutraal 16% 13%
Haar ouders komen erachter en zijn ontzettend
geschrokken. Ze besluiten contact op te nemen
(helemaal) oneens 9% 8%
(helemaal) eens 74% 79%
met de politie.
neutraal 25% 21%
Ik zou geen aangifte doen tegen de jongens, omdat er geen sprake
is van een strafbaar feit
(helemaal) eens 66% 72%
De beschreven situatie zou een geval kunnen zijn van
grooming (het manipuleren van minderjarigen met een
seksueel doel). Want hoe weet Anne zeker dat haar chatvriend
inderdaad een 19-jarige jongen is? De situatie zou
stellingen slachtoffers niet-slachtoffers
Anne had andere keuzes moeten maken, deze gebeurtenis is haar eigen schuld
(helemaal) oneens 21% 16%
Zolang er niets met de foto’s wordt gedaan door deze jongen (zoals ze openbaar maken), is er niets aan de hand
(helemaal) oneens 45% 50%
neutraal 31% 30%
(helemaal) eens 24% 19%

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
Ongeveer de helft van de respondenten vindt dat Anne
de situatie over zichzelf heeft afgeroepen en leggen de
schuld bij haar neer. Respondenten zonder slachtofferervaring
zijn daar iets uitgesprokener in, maar het verschil is
niet significant. Wat opvalt is dat desondanks nogal wat
jongeren van mening zijn dat er wel degelijk grenzen zijn
overschreden, gezien het feit dat tussen de 45 en 65% het
niet eens is met de derde en vijfde stelling. Voor ongeveer
een derde van de jongeren is schaamte een reden om
contact met de politie over het gebeurde te vermijden.
Ruim tweederde van de jongeren (h)erkent de behoefte
van Anne om met iemand over de situatie te praten.
Hoe zouden de respondenten zelf gehandeld hebben in
Annes geval? Daarop konden ze antwoorden door uit de
stellingen in de volgende tabel maximaal drie stellingen te
kiezen; ze kozen er gemiddeld twee. Ruim driekwart van
de jongeren geeft aan dat ze in een vergelijkbare situatie
nooit foto’s van zichzelf zouden sturen. Blijkbaar herkennen
ze wel de risico’s van dit soort internetcontacten: is de
persoon met wie je contact hebt degene die hij of zij voorgeeft
te zijn en wat zijn diens (werkelijke) intenties? Maar
ook een bekende kan misbruik maken van het in hem/
haar gestelde vertrouwen.
Een behoorlijk aantal jongeren (38%) zou in zo’n geval zelf
proberen te voorkomen dat de situatie ongewenste gevolgen
krijgt door de chatvriend ervan te overtuigen de foto’s
niet verder te verspreiden. Zoals op verschillende plaatsen
in dit boek aan de orde komt, hebben jongeren sterk de
neiging om problemen zelf te willen oplossen. Dat past
bij hun streven naar onafhankelijkheid, maar kan ook te
maken hebben met gevoelens als schuld of schaamte.
Dat is voor 38% van de jongeren een reden om het voorval
niet met hun ouders te willen bespreken. Ongeveer
een vijfde zou het wel met vrienden/vriendinnen willen
bespreken. De jongeren die de optie ‘anders, namelijk’
hebben gekozen, geven soms een toelichting. Een aantal
geeft aan het juist wel met hun ouders te bespreken.
Verder noemen verscheidene respondenten dat zij de
chatvriend zouden dreigen met aangifte bij de politie als
hij de foto’s zou verspreiden. Anderen geven aan in de
eerste plaats al nooit foto’s te zullen sturen, al maakt een
enkeling wel een nuance.
TABEL 19 ALS IK ANNE WAS DAN … SLACHTOFFERS EN NIET-SLACHTOFFERS
stellingen slachtoffers niet-slachtoffers
Boos worden op mijn ouders omdat ze een aangifte willen doen, omdat het mijn vriendje is 11% 8%
Ik zou niet met mijn ouders hierover willen praten, omdat ik me schaam 38% 32%
Ik zou de jongen overtuigen dat hij de foto’s niet moet verspreiden 38% 32%
Ik had nooit zulke foto’s naar iemand hebben gestuurd die ik nog nooit heb ontmoet 77% 82%
Ik zou de gebeurtenis bespreken met mijn vrienden/vriendinnen 20% 22%
Anders, namelijk: 5% 3%
“Ik zou het denk ik pas bespreekbaar durven maken als het
al te laat is, en de foto’s al verspreid zijn, dus dan is het
eigenlijk al te laat. Maar nu op dit moment zou ik dat soort
foto’s gewoon niet meer sturen. Maar dit meisje is 15, en als
ik kijk naar mijzelf van toen..... Zeg nooit nooit!”
6.8 TOT BESLUIT
In grote lijnen bevestigt dit panelonderzoek een aantal
bevindingen uit ander onderzoek van onder meer
Vynckier. Veel jongeren hebben een of verschillende
slachtofferervaringen meegemaakt. Dat roept vooral
angst op, maar ook boosheid en verdriet en in mindere
mate gevoelens van wraak, schaamte, eenzaamheid of
spijt. Aangifte doen jongeren niet zo snel; vooral omdat
ze het gebeurde daarvoor niet ernstig genoeg vinden of
omdat ze niet zo veel fiducie hebben in de opsporing en
berechting. Toch vinden heel wat jongeren dat als je een
misdrijf overkomt, je wel aangifte zou moeten doen. En in
meerderheid hebben ze wel een idee van wat strafbaar is
en wat niet. Het bestraffen van de dader is het belangrijkste
motief om eventueel aangifte te doen. Angst voor
negatieve reacties vanuit hun vriendenkring of represailles
van de dader spelen nauwelijks een rol in de overweging
al dan niet aangifte te doen.
De jongeren met een slachtofferervaring geven aan vooral
behoefte te hebben aan emotionele steun. Die zoeken en
vinden ze met name in hun directe omgeving, bij hun
ouders en vrienden. Een luisterend oor, erover kunnen
praten, dat wordt veel genoemd. Al geeft een redelijk
grote groep aan het ook wel lastig te vinden om erover te
praten. Op institutionele vormen van hulp als huisarts,
psycholoog of Slachtofferhulp Nederland wordt niet veel
een beroep gedaan. Op de vraag waarom ze geen hulp
hebben gezocht of zouden zoeken, antwoorden jongeren
met een slachtofferervaring in meerderheid dat ze dat
voor zichzelf niet nodig vonden. Voor niet-slachtoffers is
de belangrijkste reden dat ze niet zouden weten bij welke
instantie aan te kloppen.
Van de respondenten met een slachtofferervaring is maar
een heel klein deel bij Slachtofferhulp Nederland terechtgekomen.
Beide groepen respondenten, slachtoffers en
niet-slachtoffers, zijn tamelijk eensgezind over de vraag
welke hulp de organisatie in ieder geval zou moeten bieden.
Allereerst is dat emotionele steun en een luisterend
oor, gevolgd door informatie over de psychosociale gevolgen
en tips voor de verwerking van de gebeurtenis, hulp
bij het vergoed krijgen van de schade en informatie over
de juridische gevolgen van de gebeurtenis, waaronder de
strafprocedure. Er is ook gevraagd op welke manier de
deelnemers aan het onderzoek het liefst hulp zouden
ontvangen. Dan is er bij een meerderheid een voorkeur
voor face-to-facecontact, terwijl slachtoffers meer dan
niet-slachtoffers de voorkeur geven aan ondersteuning
via digitale kanalen, zoals sociale media en e-mail.
80 81
Verder hebben beide groepen respondenten aan de hand
van twee cases een aantal stellingen beoordeeld. In het
geval van een beroving op straat van een jongen die
tegen de afspraak met zijn ouders in alleen naar huis is
gefietst na een avondje uit, vinden beide groepen dat het
slachtoffer weliswaar andere keuzes had moeten maken,
maar dat de beroving niet zijn schuld is. Waren zij zelf
slachtoffer van een beroving geworden, dan had een
meerderheid het in ieder geval met zijn ouders besproken
en ongeveer de helft zou ook aangifte doen, ondanks het
dreigement van de daders. De tweede casus beschreef het
geval van een meisje dat zich tegen haar zin laat overhalen
om naaktfoto’s te sturen naar haar onbekende chatvriendje.
Nu vindt een meerderheid van de respondenten
dat het ‘slachtoffer’ wel degelijk iets te verwijten valt.
Veruit de meerderheid geeft aan zich in die situatie niet te
hebben laten overhalen om naaktfoto’s te sturen. Het is
een situatie waarvan heel wat jongeren het lastig zouden

GRENZEN IN HET GEDING
JONGEREN EN SLACHTOFFERSCHAP
vinden om die met hun ouders te bespreken, laat staan
aangifte te doen. Ook al is er aantoonbaar nog niets strafbaars
(zoals sexting of grooming) gebeurd, voor veel jongeren
zijn er toch wel grenzen overschreden en herkennen
zij blijkbaar de risico’s van seksueel getinte online uitwisseling
met iemand die je in feite niet kent.
Hier en daar zijn er significante verschillen tussen de
antwoorden van slachtoffers en niet-slachtoffers, maar die
significantie is steeds zwak. Dat betekent dat de slachtofferervaring
geen goede verklaring vormt voor die
verschillen.
In het volgende deel worden enkele van deze thema’s
verder uitgediept aan de hand van interviews met jonge
slachtoffers en volwassenen die met en voor jongeren
werken in de justitiële sector, hulpverlening, onderwijs en
onderzoekswereld.
noten
1.
Er is gebruikgemaakt van het panel van Panelclix.
2.
De indruk bestaat dat deze categorie door jongeren breed geïnterpreteerd is,
uit open antwoorden viel op te maken dat jongeren die gepest worden
vanwege hun uiterlijk (anders dan huidskleur) dat ook als discriminatie
ervaren.
3.
Van de verschillende categorieën is geen (strafrechtelijke) definitie gegeven,
maar er zijn voorbeelden genoemd van incidenten die in deze categorie
vallen. Er is verder geen onderscheid gemaakt naar ernst van de gebeurtenis.
Zo omvat de categorie verkeersongevallen relatief lichte aanrijdingen waarbij
alleen fiets of auto werd beschadigd, tot ongevallen met zwaar letsel
4.
X2= 43.59, p= 0.000, Cramer’s v = 0.28
5.
In alle gevallen blijft Cramer’s v < 0.2, bij p = 0.02
6.
X2= 63,43, p= 0.00, Cramer’s v = 0.45
7.
Cramer’s v < 0.2, p = 0,02
8.
Deze categorie omvat ook de respondenten die aangeven dat hun ouders
aangifte hebben gedaan.
9.
Sommige percentages tellen niet op tot 100% in verband met afrondingsfouten
en omdat enkele respondenten de vraag niet volledig hebben beantwoord.
10.
X2= 42.18 p= 0.00, Cramer’s v = .28
11.
X2=18.67, p=.01, Cramer’s v = 0.18
12.
De cijfers over de afgelopen jaren leren dat ongeveer 10% van de slachtoffers
waarmee Slachtofferhulp Nederland in contact komt, zelf het initiatief daartoe
hebben genomen.
13.
X2= 11.70, p= 0.01, Cramer’s v = 0.15
14.
X2= 6.03, p= 0.02, Cramer’s v = 0.11
15.
X2= 4.0, p= 0.05, Cramer’s v = 0.09
16.
Volgens een Chikwadraattoets
82 83

Deel 3
Verhalen uit
de praktijk
Interviews
“Als je iets wilt met jongeren, moet je vragen wat
zij willen.” Dat is het motto van communicatiedeskundige
André Merlijn die in dit deel van het
boek zijn verhaal doet. Een soortgelijk uitgangspunt
hebben we ook gehad bij het houden van
deze interviews. Wil je weten hoe jongeren
slachtofferschap in de praktijk beleven en
betekenis geven? En wil je weten welke ideeën
volwassenen die veel met en voor jongeren
werken hierover hebben? Dan kun je ze het beste
zelf aan het woord laten. Dat heeft geresulteerd
in een serie zeer uiteenlopende verhalen.
Vijf van deze verhalen zijn van jongeren die
zelf slachtoffer zijn geworden van een delict,
variërend van misbruik en geweld tot diefstal,
stalking en een overval. Een officier van justitie
vertelt over de speciale positie die jongeren in
het strafrecht innemen, hoewel dat meer voor
jonge daders dan voor jonge slachtoffers geldt.
Drie jeugdagenten laten zien hoe zij op het
snijvlak van zorg en strafrecht proberen te
voorkomen dat jongeren serieus uit de bocht
vliegen. Hun ervaring is dat slachtofferschap en
daderschap vaak in elkaars verlengde liggen.
In de literatuur worden scholen vaak beschouwd
als een plaats met verhoogd risico op slachtofferschap
voor jongeren, maar twee mbo-docenten
weten daar de nodige nuancering in aan te
brengen. Een internationale expert op het gebied
van slachtofferondersteuning aan jongeren
beschrijft reacties van jongeren op ingrijpende
gebeurtenissen en geeft adviezen over adequate
ondersteuning. De hierboven genoemde
communicatiedeskundige gaat in op de do’s
en don’ts van de communicatie met jongeren en
hoe die beter bereikt kunnen worden.
Een hoogleraar sociologie geeft uitleg over
groepsprocessen in relatie tot pesten en andere
vormen van slachtofferschap. Daarnaast delen
drie medewerkers van Slachtofferhulp Nederland
hun ervaringen met het ondersteunen van jonge
slachtoffers.
84 85
Zoals gezegd: zeer uiteenlopende verhalen van
zeer betrokken mensen. Waar ook weer allerlei
rode draden in zijn te ontdekken, en
herkenningspunten met wat in de voorgaande
twee delen aan de orde kwam.

Ik wil niet dat
anderen alles
voor me regelen
Nina (16) wil als jongvolwassene
behandeld worden
INTERVIEW
86 87
“Ze achtervolgt me als mijn eigen schaduw.”
Dat is de situatie waarin Nina 1 (16) een jaar
geleden verzeild raakte. Sinds die tijd wordt ze
belaagd door de moeder van een vriendin,
via sociale media, anonieme briefjes, openlijke
scheldpartijen en confrontaties. Het aanhoudende
getreiter heeft haar leven danig op zijn kop gezet
en ze ondervindt daar dagelijks de gevolgen
van. “Het is warrig in mijn hoofd. Ze tikt mij links
en rechts van mijn pad af en daardoor kan ik het
niet meer overzien. Je hebt het gevoel dat elke
stap die je doet verkeerd is”, zo beschrijft Nina
haar gemoed. Haar ouders hebben na lang
aarzelen aangifte gedaan bij de politie en Nina
heeft – op eigen initiatief – hulp gezocht bij een
psychiater.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
De blonde havo-scholiere ziet er moe uit als ze aan de
keukentafel van het ouderlijk huis haar verhaal vertelt. Af
en toe gaapt ze. “Sorry hoor, maar ik heb de hele week al
slecht geslapen.” Hoe raakt een tiener, die met haar ouders
en broertje in een rustige plattelandsgemeente woont, in
zo’n situatie verzeild? Omdat ze haar vriendin Sanne wilde
helpen, legt Nina uit. Bij Sanne was de situatie in het
ouderlijk huis zo onhoudbaar geworden dat Nina besloot
haar vriendin mee naar huis te nemen. Het zou voor een
weekje zijn. Maar dat weekje veranderde in onbepaalde
tijd. De problemen waren van dien aard dat Jeugdzorg
besliste dat Sanne bij Nina’s gezin mocht blijven wonen.
Dit tot groot ongenoegen van de moeder van Sanne. “Ze
heeft meerdere dreigmails naar mij gestuurd. Op sociale
media word ik in de gaten gehouden. Twitter gebruik ik niet
meer. Mijn Facebook is helemaal afgeschermd, dat heeft
de politie gecontroleerd. Ik mag niet veel delen op sociale
media, want ze heeft geprobeerd leeftijdsgenoten om te
kopen om mij te bespioneren. Ze heeft brieven naar mijn
werkgever gestuurd waarin ze zegt dat ik een winkeldievegge
ben en dat ik eerder ben ontslagen vanwege
onbeschoft gedrag. Ze heeft een paar keer geprobeerd
aangifte tegen mij te doen. Dan mag ik het iedere keer
weer komen uitleggen, ook bij de politie. Als ik haar tegenkom,
scheldt ze me uit, ook op mijn werk. Ze volgt elke
stap die ik zet. Ik word achtervolgd en ik word er wanhopig
van, omdat ik niet meer weet wat ik er nog aan kan doen.”
WOEDE
Nina voelt zich tot het uiterste getergd door de acties van
haar belaagster. “Ik voel enorm veel opgekropte woede en
heb daardoor last van agressieproblemen. Ik ben van
mezelf nogal opvliegerig − dat zit in mijn familie − en ik
zou haar het liefst aanvliegen. Dat weet ze en dat wil ze
ook, want dan kan zij het slachtoffer uithangen. Ze kent
mij goed en zit de hele tijd naaldjes in mij te prikken, totdat
ik een keer een ‘stoot’ teruggeef. Ik vind dat heel heftig.
Zij is 60 en ik ben 16, en ík moet me de hele tijd inhouden.
Dat zou toch eigenlijk juist andersom moeten zijn.
Maar ze gaat gewoon door, ze heeft geen rem. Zolang
Sanne hier woont, zal ze doorgaan met mij, want ik ben
voor haar de duivel en ze zal alles doen om mij te stoppen.”
Behalve de agressieproblemen heeft Nina ook regelmatig
last van depressieve gevoelens “Ik loop daarvoor nu
bij een psychiater. En op school heb ik begeleiding omdat
ik daar ook uit mijn slof spring. Ik ben zeg maar een beetje
van het pad af”, en ze lacht wat verlegen, “Dat komt allemaal
wel doordat zoveel veranderd is de laatste jaar,
vooral door de acties van Sanne’s moeder.”
Zelf had ze al direct aangifte willen doen, maar haar
ouders hielden dat aanvankelijk af.
“Mijn ouders dachten: nee, die vrouw is niet goed in haar
hoofd, we wachten het nog even af. Op een gegeven
moment kreeg ik een mail waarin ze zich ook tegen mijn
Dan mag ik het iedere keer
weer komen uitleggen,
ook bij de politie
broertje richtte. Dat was voor mijn ouders de druppel.”
Haar ouders hebben uiteindelijk in de zomer namens het
gezin een aanklacht ingediend wegens smaad, laster en
belediging. Nina voelt zich hierdoor gepasseerd en er
klinkt verontwaardiging door in haar stem. “Ik had zélf een
aanklacht willen indienen. Ze valt míj lastig. En dan is het:
‘Nee, wij doen dit wel.’ Maar het raakt mij. Hen ook natuurlijk,
omdat ik hun dochter ben, maar het geeft mij het
gevoel dat ik niet serieus wordt genomen. Het is uit
bescherming, dat snap ik ook wel, maar ik wil het zelf
afhandelen. Door haar voel ik me heel machteloos. Ik heb
een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Als iemand mij iets
aandoet, wil ik iets terugdoen. Daarin word ik kort gehouden.
Als ik zelf de aanklacht had kunnen indienen, dan had
ik wel iets meer van mijn woede kwijt gekund. Dan had ik
terug kunnen stoten. Daarom heb ik een brief geschreven
op school. Daarin staat letterlijk dat ik achtervolgd word
als door mijn eigen schaduw en dat het mij te veel wordt.
Ik heb zelf een aanvoegende klacht gedaan en die brief
ligt ook bij de politie, die gaat mee met mijn klacht. Ik heb
er geen zin in dat iedereen alles maar voor mij loopt te
regelen terwijl het eigenlijk gaat om wat er met mij is
gebeurd.”
Nee, het is gewoon:
Jij bent minderjarig,
wij kiezen wel
wat het beste is
DIKKE STRAF
Hoewel ze vindt dat de politie serieus met de aangifte is
omgegaan en zich inzet voor de zaak, heeft ze weinig vertrouwen
in de uitkomst. “De politie is er op zich wel druk
mee bezig. Ik mag altijd aan de bel trekken bij ze, want ze
weten hoe erg het is. Ze doen wat ze kunnen, maar er zijn
natuurlijk ook nog andere zaken. Al die inbraken van de
laatste tijd en zo, die moeten ook nog allemaal behandeld
worden. Dat snap ik wel. Ik probeer het zo veel mogelijk
zelf op te lossen.” Of en wanneer het daadwerkelijk tot vervolging
komt weet ze op dit moment niet. “Ze willen haar
gedwongen psychiatrische hulp geven en als ze dat niet
accepteert, dan heeft dat consequenties. Maar in principe
gaan ze gedwongen behandelen omdat ze denken daarmee
het probleem meer te verhelpen dan door straf. Maar
ik denk: hoezo?! Ze heeft geprobeerd mij in mijn hoofd en
mijn gevoel kapot te maken en dat is haar aardig gelukt.
En dan komt ze weg met psychiatrische hulp. Ik heb die er
gratis bij gekregen, terwijl ík niets heb gedaan. Wat mij
betreft mag ze een dikke straf krijgen. Maar ik heb niets in
te brengen natuurlijk”, besluit ze. “Ook niet wat een schadevergoeding
betreft. Ik wilde een schadevergoeding om
wat ze me psychisch heeft aangedaan. Maar zij zit in de
bijstand. Mijn ouders vinden het belangrijker dat ze
psychisch geholpen wordt. Het is niet: ‘Nina wat wil jij, je
mag kiezen uit deze opties.’ Nee, het is gewoon: ‘Jij bent
minderjarig, wij kiezen wel wat het beste is.’ En ik moet
maar dealen met wat mij is aangedaan. Zij krijgt straks
hulp. Zíj profiteert van de dingen die ze mij heeft
aangedaan.”
88 89
Ze heeft een hekel aan het etiket ‘minderjarige’ dat bij haar
16 jaren hoort. “Als ik 18 zou zijn zou ik waarschijnlijk wel
serieuzer genomen worden, terwijl ik qua denkwijze en
gedrag prima een 18-jarige kan bijhouden. Het feit dat ik
nog maar 16 jaar ben, is in mijn nadeel en dat vind ik persoonlijk
nergens op slaan. Ik had liever zelf die stappen
willen nemen. Als ik 24 of 25 ben en ik heb problemen dan

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Niet zielig lopen doen;
ik hou er niet van
om slachtoffer te zijn
kan ik ook niet mijn ouders opbellen om het op te lossen.”
Bij het zoeken van psychische hulp hield ze wel het eigen
heft in handen. Best bijzonder voor een 16-jarige om zelf
die stap te zetten. ”Dat klopt”, zegt ze niet zonder enige
trots, “maar het was voor mij de druppel dat ik mijn vriendin
ben aangevlogen omdat het mij te veel werd. Toen heb ik
direct de telefoon gepakt en een afspraak gemaakt voor
doorverwijzing. Twee of drie weken later was de eerste
afspraak voor de intake. Ik heb om een mannelijke psychiater
verzocht. Eentje die wat directer is. Gewoon van:
zo is het en dit gaan we doen. Niet zielig lopen doen; ik
hou er niet van om slachtoffer te zijn. Ik wil vooruit. Hij is
nu nog heel erg bezig met screenen, uitvogelen hoe ik
precies op allerlei dingen reageer. We bespreken situaties
die zijn gebeurd in de afgelopen week. Hij is heel erg aan
het puzzelen voor een oplossing, en ik hoop dat er wat uitkomt.
Want ik ga vooral omdat ik zelf de oplossing niet
kan vinden”, zegt ze ernstig. Om dan met een verlegen
lachje te vervolgen: “Dan geef ik iemand die een studie
heeft gedaan toch meer kans.”
STEUN
Behalve psychische hulp heeft Nina ook regelmatig
gesprekken met een leerlingbegeleider op school. Over
de professionele hulp is ze wat beter te spreken dan over
de hulp uit haar eigen directe omgeving. Haar ouders
steunen haar, maar er is enige wrijving. “Ze doen hun best.
Mijn emoties zijn heel heftig, dus zij moeten er wel mee
dealen. Maar ik weet wel zeker dat ik niet altijd even serieus
word genomen. Dan denken ze dat ik me misschien
aanstel of zo. Ik heb van jongs af aan al veel pijntjes en
kleine dingetjes gehad, dus dan denken ze nu vast ook:
we zien het wel aan.” Op de vraag hoe haar vrienden reageren
op haar situatie antwoordt ze bijna minachtend:
“Laks. Dat is een goed woord. Erg laks. ‘Overdrijf niet zo,
d’r is niks, ze doet toch niks.’ Dat frustreert mij. Nou, ze doet
wél wat. Laatst hebben ze wat mailtjes gelezen, dus ze
weten wel hoe ze kan zijn. En dan is het ook echt wel van:
‘Ach, kom hier.’ Ze zorgen voor afleiding. Dat werkt wel.” En
hoewel ze niet veel steun van haar vriendin Sanne ondervindt,
probeert Nina er wel voor haar te zijn. “Mijn depressieve
gevoelens over mezelf vallen weg zodra ik iemand
geholpen heb. Dan dan heb ik er heel even geen last van.
Zo los ik het voor mezelf op.”
Al pratend over hulp zoeken en ontvangen komt het
gesprek ook op Slachtofferhulp Nederland. Nina kende de
organisatie al, maar zou de stap zelf niet gezet hebben. “Ik
dacht dat Slachtofferhulp voor veel ernstigere zaken was.
Moord, gijzeling, dat soort dingen. Dat het ook op mij van
toepassing was, wist ik niet.” Ze heeft een paar gesprekken
gehad met een medewerker en is daar wel tevreden over.
”De gesprekken gingen over hoe ik me voelde en hoe ik
dat gevoel even kon loslaten. En dan kreeg ik wat tips mee
en na een tijdje werd ik weer gebeld, hoe de stand van
zaken was, of het beter ging. Dat werkt wel, want je wordt
weer even herinnerd aan alle tips. Ik krijg zo veel tips van
iedereen dat ik ze niet steeds allemaal onthoud. Wat ik ook
belangrijk vind, is dat Slachtofferhulp Nederland vraagt
hoe het met jou gaat, wat er in jouw hoofd omgaat”, is
haar ervaring. Bij andere instanties heeft ze dat gemist, die
proberen vooral de feiten op een rijtje te krijgen. “Als dat
er niet geweest was, dan was het bij mij in ieder geval veel
verder uit de hand gelopen.”
AFWEGING
Dat jongeren die slachtoffer zijn geworden het doorgaans
moeilijk vinden om bij de politie of hulpverlening aan de
bel te trekken, begrijpt ze wel. “Weet je, ik heb een aantal
jaren op straat gelopen, dus ik weet wat er gebeurt en dat
is meer dan volwassenen soms denken. Er is heel veel intimidatie.
Je weet wie er sterk is en je weet wie er kwetsbaar
is. Als zo’n kwetsbare jongere mishandeld wordt, dan
redeneert hij: als ik het nu ga aangeven, heb ik een probleem.
Want als ik die gast weer tegenkom, gebeurt het
opnieuw. Dus dan laat je het maar gaan. Het is een af -
weging. Jongeren kijken voor zichzelf: waar heb ik het
meeste last van? Geen aandacht aan besteden of naar de
politie stappen? Maar wij jongeren zijn niet dom. Negen
van de tien keer gebeurt er niet veel mee. Of de dader krijgt
een taakstrafje, of zo. Daar doe je het niet voor.”
Over hulpverlening en jongeren zegt Nina: “Je hebt de
stoere types, je hebt de stille types en je hebt de aandachtvragende
types. De laatste zul je wel bij de hulpverlening
tegenkomen en de eerste twee absoluut niet, tenminste,
dat is mijn ervaring.” Over de vraag hoe instanties
als Slachtofferhulp Nederland jongeren beter kunnen
bereiken en bedienen, moet ze even nadenken. “Ik denk
dat je je steeds moet verplaatsen in degene die je helpt en
hem op zijn manier moet benaderen. Sommige jongeren
kun je op een heel volwassen manier benaderen. Bij mij
werkte dat. Niet te formeel, maar een beetje losjes. Zo zijn
wij jongeren nu eenmaal. We maken af en toe een domme
opmerking die niet gepast is of floepen er een scheldwoord
uit, dat gaat gewoon zo. Ik noem het jongvolwassen:
we hebben een volwassen kant, maar we kunnen ook
kind zijn. Behandel me dus niet als een kind, maar ook niet
als volledig volwassen, want dat ben ik niet. Het is echt
een mix. Je moet bij elke persoon kijken of die een meer
volwassen benadering nodig heeft of een speelsere,”
besluit Nina haar advies.
90 91
noten
1)
De namen in dit artikel zijn veranderd om de privacy van de
betrokkenen te beschermen.

Je moet het
ijzer smeden als
het heet is
Jeugdagenten zijn een
vooruitgeschoven post
tussen strafrecht en zorg
INTERVIEW
92 93
Het gezicht van de politie voor de jeugd van
Lelystad. Zo omschrijven André Hendriksen (31),
Ronald van Beeren (44) en Wouter Velten (31)
hun werk als wijkagent Jeugd. Van Beeren is de
veteraan van het drietal, al vijftien jaar werkzaam
bij de politie waarvan vier als jeugdagent.
Hendriksen en Velten hebben twee jaar als
jeugdagent op de teller staan, maar zijn beiden
al ruim tien jaar actief in verschillende politiefuncties.
Er zit dus heel wat politie-ervaring
aan tafel tijdens het interview dat plaatsvindt
op een grijze novembermiddag in politiebureau
aan het Zuiderwagenplein. En die ervaring is wel
nodig ook, zo stelt het drietal, om jeugdagent
te kunnen zijn.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
SOCIALE MEDIA
Gevraagd naar het soort criminaliteit waar jongeren
vatbaar voor zijn, hoeven ze niet lang na te denken. Van
Beeren: “Waar we nu mee doodgegooid worden zijn zaken
waarin ze pornografische beelden naar elkaar sturen.
Vroeger was seksualiteit volgens mij iets wat zich voornamelijk
in het fietsenhok achter de school afspeelde,
maar de jeugd van nu beleeft seksualiteit ook via internet.
Dan krijg je dingen als sexting, grooming, noem maar op.
Daar zijn veel jongeren slachtoffer van.” “Neem het geval
dat een jongere een naaktfoto post van iemand die twee
weken daarvoor nog zijn vriendin was”, gaat Hendriksen
verder. “Dat geeft heel veel onrust, vooral op school.
Dat plaatje blijft niet bij één persoon, dat is in mum van tijd
de hele school rond. Dan doen wij een soort crisismanage-
Bureau Zuiderwagenplein is de uitvalsbasis van André
Hendriksen. In zijn kantoor staan twee fietsbanden tegen
de muur. De jeugdagenten gaan vaak per mountainbike
hun wijk in en zijn dan ook gekleed in een sportieve versie
van het standaard politietenue. Alle drie zijn ze vanuit de
‘noodhulp’ − de snelle inzet na 112-meldingen − in de
functie van wijkagent Jeugd terechtgekomen.
LEUKE RESPONS
“Noodhulp is hartstikke mooi”, vertelt Velten, “maar je bent
vaak aan het sussen, brandjes blussen en vervolgens ga je
weer verder. Ik wilde verder kijken en breder in het werkveld
bezig zijn, samen met netwerkpartners. Met het doel
om dingen te voorkomen, want dat is eigenlijk waarvoor
we aan het werk zijn. Om te zorgen dat de jeugd het
niet te extravert. En niet te zwart-wit denken, want dan
ga je het bij ons niet redden.”
Hendriksen vindt de afwisseling en dynamiek plezierig.
“Je bent dagelijks volop bezig met alles wat met jeugd te
maken heeft. ‘Jeugd’ is voor ons iedereen tussen 0 en 23
jaar. De dag is gevuld met veel zaken vanuit de wijk. Ook
bezoeken we zeker een keer per week de scholen in onze
wijken om te kijken wat er speelt. Het is superdynamisch
werk, elke dag is anders. Normaal gesproken zou een
reguliere wijkagent zijn dag redelijk kunnen vullen met
zijn vaste veelplegers en vaste probleemlocaties. Voor ons
is elke dag een complete verrassing.”
INVESTEREN
Van Beeren verder. “Wij zijn het gezicht van de politie voor
de jongeren op straat. Dan zie je dat wij veel in het grijze
gebied werken tussen strafrecht en zorg.” “Iemand uit de
noodhulp zegt als snel: ‘Hij heeft gejat, dus we schrijven
een bon uit en hij moet naar ZSM (zie kader op pagina 97)’,
zoals dat dan tegenwoordig heet. En dan is het klaar.
Wij kijken verder: waarom steelt hij? Wat is zijn thuissituatie,
zijn er signalen op school? Is er groepsdruk, zijn er problemen
thuis? We zoeken het pijnpunt en kijken wie daarmee
aan de slag kan”, verduidelijkt Hendriksen. “We doen als
politie Lelystad 1100 zorgmeldingen per jaar bij Bureau
Jeugdzorg”, vult van Beeren aan. Velten: “Die positie hebben
wij ook in het netwerk. We hebben onze spreekuren
op school, we zijn aanwezig bij ZAT 1 -overleggen, we gaan
op huisbezoek. Op basis van al die informatie kunnen wij ment: wat moet er gebeuren, wat wil diegene zelf?”
94 allemaal een beetje binnen de perken houdt, hoe lastig
dat soms ook is. En tot nu toe bevalt het mij prima.” “Het is
een leuke doelgroep, je krijgt een leuke respons”, vult Van
Beeren aan. Om er snel aan toe te voegen: “Soms ook niet,
maar je hebt het idee dat je er nog wat mee kan. De jeugd
heeft de toekomst, dat soort kreten. Maar volgens mij
moet je het als persoon vooral ook leuk vinden om met
jongeren te werken. Je moet kunnen communiceren, voor
de klas kunnen staan, niet al te introvert zijn, maar ook
‘Boeven vangen’ is niet de belangrijkste focus van de
jeugdagenten. “Een heleboel zaken komen weliswaar bij
de politie terecht omdat ze strafbaar zijn”, aldus
Hendriksen, “maar wij zitten dan vaak in het voortraject.
Daar kunnen we zaken soms ook bij de recherche weghouden
omdat we zelf bemiddelen. Bijvoorbeeld wanneer
de problematiek nog niet heel groot is, en de gedraging er
misschien niet om vraagt om het strafrechtelijk op te pakken.”
“Wij zijn eigenlijk de vooruitgeschoven post”, gaat
adviseren om zaken anders aan te pakken. Door als er al
een strafrechtelijk onderzoek loopt bijvoorbeeld aan te
geven om terughoudend te zijn met optreden. Of juist het
strafrecht in te schakelen om een (hulp)traject op poten te
kunnen zetten.”
95
Noodhulp is hartstikke mooi,
maar je bent vaak aan het sussen,
brandjes blussen en vervolgens
ga je weer verder
Sexting, grooming,
noem maar op.
Daar zijn veel jongeren
slachtoffer van
“Uiteindelijk is het aan het slachtoffer hoeveel commotie
hij of zij daarmee wil veroorzaken”, licht Van Beeren toe.
“Want op het moment dat je zo op de foto staat en de
politie gaat ook nog eens een keer bij iedereen aan de bel
trekken… Dat moet je wel zien zitten. Wil je dat het na
twee dagen weer in de doofpot verdwijnt − wat doorgaans
redelijk snel gebeurt omdat dan de volgende aan de beurt
is − of wil je dat het een vervolg krijgt? Het slachtoffer is
daarin leidend voor ons.” Velten vult aan: “Naar mijn gevoel
komt afpersing met behulp van sociale media ook steeds
vaker voor. Dat ze die plaatjes gebruiken om anderen iets
afhandig te maken, pinpassen bijvoorbeeld. Jongeren zijn
dan niet snel geneigd bij ons aan de bel te trekken.
Uiteindelijk wel, maar dan is hun geld al weg.”
NIET STOER
Dat jongeren evenmin snel aan de bel trekken bij
Slachtofferhulp Nederland verbaast hen niet. “Ik denk dat
een jongere heel snel verder gaat waar hij mee bezig was”,
zegt Van Beeren. “Het heeft voor justitie daarom geen zin
bij strafbare feiten na maanden nog eens aan te komen bij

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Je moet goed uitleggen
wat Slachtofferhulp
kan betekenen
ZSM
ZSM staat voor Zo Samen, Snel, Slim, Selectief, Simpel
en Samenlevingsgericht Mogelijk. Door middel van ZSM
wordt veelvoorkomende criminaliteit daadkrachtig, snel,
passend en efficiënt aangepakt binnen de strafrechtelijke
keten. Niet alleen een verdachte, maar ook het slachtoffer
weet binnen zes uur, drie dagen of zeven dagen
wat de politie en het OM met een zaak gaan doen.
Dit gebeurt in nauwe samenwerking met onder andere
Slachtofferhulp Nederland.
plegers: ‘Nou, het was niet goed wat je deed.’ Jongeren
gaan gewoon verder waar ze mee bezig waren en zetten
er een punt achter. Dus moet je niet na een week of vier
nog eens komen vragen hoe het zit. Het moment waarop je
ze benadert, is heel bepalend om iets voor jongeren te kunnen
betekenen. Je moet het ijzer smeden als het heet is.
Binnen een week nadat het gebeurd is, contact maken.
Dan is je bereik veel groter. Daarnaast is het natuurlijk niet
stoer om achteraf nog even met iemand te praten.”
Slachtofferhulp is ook onbekend, denkt Hendriksen. “Je
moet goed uitleggen wat Slachtofferhulp kan betekenen.
Op het moment dat ze slachtoffer worden, komen ze voor
het eerst in hun leven in aanraking met dat soort begrippen.
Ze hebben natuurlijk ook hun vertrouwenspersoon
op school, en allerlei mensen om zich heen. Om dan met
een vreemde te gaan praten, dat voelt wel een beetje als
een ver-van-je-bedshow.”
CULTUURVERSCHILLEN
De drie merken dagelijks hoe kwetsbaar jongeren kunnen
zijn en dat de grens tussen dader- en slachtofferschap in
de praktijk lang niet altijd scherp te trekken is. “Vaak is het
niet een kale-diefstalpleger, zoals André al zei”, aldus Van
Beeren. “Problemen thuis, een verslaving, meelopen met
de groep. Erfelijkheid speelt ook een rol. Als een kind een
verstandelijke beperking heeft, kan het zijn dat een ouder
dezelfde problematiek heeft. Dit is een belangrijk aspect
om rekening mee te houden in de manier van communiceren.
Je moet het verhaal dan anders gaan vertellen.
Korte zinnen en vaak vragen of ze het begrijpen.” De agenten
ervaren tijdens huisbezoeken ook dat cultuur een rol
speelt. En cultuurverschillen kunnen soms schrijnende
gevolgen hebben, merkt Hendriksen. “In het ene gezin is
het mogelijk om de via sexting verspreide naaktfoto met
het slachtoffer en de ouders te bespreken. Bij een ander
gezin is dat, vaak door culturele aspecten, not done. Dan
moet er soms diezelfde dag nog een spoeduithuisplaatsing
geregeld worden. Dat je als kind in zo’n geval geen
veilige thuishaven hebt, dat vind ik wel indrukwekkend.”
SUCCESVERHALEN
Gelukkig hebben de drie jeugdagenten ook succesverhalen.
Van Beeren “Bij de skatebaan zag ik altijd een jongen
van een jaar of 19. Dennis 2 viel op omdat hij al wat ouder
was. Ik zeg: ‘Dennis, vriend, hoe is het?’, nou ja, je weet wel,
een praatje pot. Hij was eigenlijk zwervende, sliep her en
der bij vrienden. Hij had thuis heel veel problemen en een
hele dikke wietverslaving. Ik kom wel eens op Flevodrome,
een leer- werk- en trainingscentrum voor jongeren. Daar
leren ze bijvoorbeeld houtbewerking, waarna gekeken
wordt of ze kunnen uitstromen naar een betaalde baan.
Daarnaast hebben ze veel contacten met bijvoorbeeld de
Waag 3 en Tactus om zo’n jongere hulp te kunnen bieden.
Ik heb Dennis in de dienstauto gezet en gebeld: ‘Ik kom
eraan.’ Bleek dat hij daar jaren geleden ook al geweest was,
maar Dennis had zoveel geblowd, dat wist hij niet meer.
Die jongen heeft het gigantisch goed gedaan; hij heeft
echt het licht gezien, om het zo maar eens te zeggen. Hij is
nu vrijwilliger bij Tactus, zo ver heeft hij het geschopt. Dat
is een succeservaring die ik wel onthoud.” Velten: “Het is
niet allemaal meetbaar natuurlijk. Je kunt achteraf niet
zeggen: als we niet hadden ingegrepen, had hij misschien
strafbare feiten gepleegd. Maar door de problematiek
inzichtelijk te maken en snel in te grijpen kun je dingen
voorkomen. Ik ben er echt van overtuigd dat we een aantal
mensen ervoor hebben behoed om meer of ergere
strafbare feiten te plegen.”
NOTEN
1)
Zorg advies team
2)
De naam van betrokkene is uit privacy overwegingen veranderd.
3)
De Waag biedt zorg aan mensen die grensoverschrijdend gedrag combineren
met een psychische stoornis. Tactus is een instantie voor verslavingszorg.
4)
http://www.pm.nl/artikel/3083/
zsm-werkwijze-bespoedigt-afdoening-jeugdzaken
In de ZSM-werkwijze wordt na aanhouding van de
verdachte snel een beslissing genomen over het afdoeningstraject.
Het gaat om interventies waarbij:
• verdachten een passende reactie krijgen;
• recht wordt gedaan aan het slachtoffer;
• de buurt merkt hoe snel daders worden gecorrigeerd.
96 97
De officier van justitie kan aan de dader versneld een
taakstraf en geldboete opleggen als de zaak aan een
aantal voorwaarden voldoet. De dader moet bekend
hebben of op heterdaad betrapt zijn. De schade van het
slachtoffer moet eenvoudig vast te stellen zijn. En de
dader moet bereid zijn aan deze zogenaamde ZSM-afdoening
mee te werken. Als hij dat niet wil, dan komt de
zaak voor bij de rechter.
ZSM wordt ook toegepast in jeugdzaken. Het uitgangspunt
is dan ‘licht waar het kan en zwaar waar het moet’.
Jeugdcriminaliteit bestaat voor een belangrijk deel uit
grensoverschrijdend gedrag van pubers. Wil je voorkomen
dat jongeren opnieuw in de fout gaan en dat is een
sewlectieve aanpak het beste: zwaardere interventies bij
de doelgroep met het hoogste risico op recidive en een
terughoudende en snelle aanpak bij jongeren met een
laag recidiverisico of bij lichte delicten. Daar zet ZSM
op in waar het om jeugdcriminaliteit gaat. 4

DE GROEP
98 99
INTERVIEW
EN HAAR NORMEN
ZIJN BEPALEND
Socioloog René Veenstra (45)
onderzoekt prosociaal en antisociaal
gedrag bij jongeren
“Wie is het meest bang om slachtoffer te worden?
Vrouwen veel meer dan mannen en ouderen veel
meer dan jongeren. Maar wie lopen het meeste
kans op slachtofferschap? Juist jongeren en
mannen. Dat heet de fear-victimization paradox”,
aldus socioloog René Veenstra. Hij doelt daarmee
op de disproportionele angst van bepaalde
groepen burgers om ten prooi te vallen aan
criminaliteit. Veenstra is hoogleraar aan de
vakgroep sociologie van de Rijksuniversiteit
Groningen en bekleedt daar de leerstoel Sociale
Ontwikkeling. Veenstra doet onderzoek naar
pro- en antisociaal gedrag van jongeren.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
“Die paradox is eigenlijk niet zo ingewikkeld”, legt Veenstra
uit in zijn werkkamer die uitkijkt op een rustig Gronings
straatje met veel groen en weinig verkeer. “Oudere mensen
komen na tien uur ’s avonds de deur niet meer uit of
gaan zo laat niet meer pinnen. En jongeren juist wel. Op
het moment dat je allerlei maatregelen neemt om je eigen
veiligheid voorop te stellen, verklein je de kans op slachtofferschap.
Jongeren, vooral jongens, zijn daarin roekelozer.
Bovendien hanteren ouders verschillende standaarden.
Bij meisjes zullen ouders doorgaans zeggen: ‘Als je
uitgaat en daarna naar huis gaat, doe dat dan wel in een
groep. Of zorg dat je thuis wordt gebracht.’ Bij jongens zullen
ze eerder zeggen: ‘Liever in een groep, maar als dat
niet kan, vooruit dan maar.’”
Daarnaast is er dus een andere groep. En dat zijn, als het
om pesten gaat, jongeren die hun eigen gedrag niet goed
onder controle hebben. Ze zijn bijvoorbeeld gemakkelijk
over de rooie te krijgen en ze reageren overal op. Daardoor
worden ze ook vaak slachtoffer. Anderen zijn gauw bang
voor hen omdat ze zo onvoorspelbaar zijn. Omdat ze
binnen de kortste keren helemaal door het lint gaan. Ze
denken niet goed na als ze handelen en brengen dus vaak
zichzelf in de problemen en daarmee ook weer anderen.”
De scheidslijn tussen dader
en slachtoffer is niet zo scherp
GROEP ALS PROBLEEM
Maar wat precies maakt de groep ‘pure’ slachtoffers zo
kwetsbaar? Spelen uiterlijk, een handicap of andere persoonlijke
wijskundige en pedagoog met een specialisatie in onder-
soort. Het is een subtiel proces waarbij verschillende voor-
kenmerken een rol? “Dat is veel te simpel”, vindt
wijssociologie. “Mijn proefschrift ging over schoolloopbakeuren
een rol spelen, maar ook gelegenheid.” Hij denkt
Veenstra. “In mijn onderzoek zien we dat vooral de groep
nen van jongeren, leerprestaties en invloeden daarop. Na even na over een voorbeeld. “Dus als jij naar een middelbare
100
PURE SLACHTOFFERS
Aan de orde is de vraag waarom jongeren van alle leeftijdsgroepen
het hoogste risico lopen om slachtoffer te worden,
terwijl zij in de maatschappelijke beeldvorming veel
eerder een daderetiket krijgen opgeplakt. “De scheidslijn
tussen dader en slachtoffer is niet zo scherp. De puberteit
is een fase waarin delinquent gedrag op zijn top is. In de
politiestatistieken is de groep van 16-, 17- en 18-jarigen
zwaar oververtegenwoordigd. En als je het aan jongeren
zelf vraagt, levert dat hetzelfde beeld op. We weten dat er
een overlap is met slachtofferschap. Op het terrein waarop
ik veel onderzoek doe, pesten, is dat voor een deel ook zo.
Eigenlijk zijn er twee soorten slachtoffers. Aan de ene kant
de ‘pure’ slachtoffers die erg kwetsbaar zijn en die er echt
uitgepikt worden. Die zul je nooit in de rol van dader zien.
Datzelfde komt ook voor bij slachtoffers van delicten; er
zijn mensen die altijd in de slachtofferrol zitten en waarvan
anderen direct doorhebben: hé, dat is een gemakkelijk
slachtoffer. Verschillende studies hebben aangetoond dat
als je al een keer slachtoffer bent geweest, je veel meer
kans hebt opnieuw slachtoffer te worden.
en de normen binnen de groep bepalen of iemand al dan
niet slachtoffer wordt. Er zijn veel jongeren die achteraf
misschien zullen zeggen: ‘Ik werd gepest omdat ik te dik
ben, of omdat ik rood haar heb of omdat ik een handicap
heb.’ Maar ze realiseren zich niet dat er veel andere jongeren
zijn die ook rood haar hebben, te dik zijn of een handicap
hebben, maar die niet gepest worden. Omdat ze in
een klas of groep zitten waar het wel lekker loopt. Waar
het de norm is dat je elkaar respecteert en dat je op een
normale manier met elkaar omgaat.” Enigszins relativerend
voegt hij eraan toe: “Ik heb onderzoek gedaan waaruit
blijkt dat sommigen inderdaad een grotere kans lopen
om gepest te worden. Vooral de groep jongeren die motorisch
wat onhandig zijn. De kinderen die bij een gymles
altijd als laatste worden gekozen, waarna de rest ervan
baalt dat ze in hun team zitten. Die staan laag in de pikorde.
Maar als een groep dat wil, dan kan iedereen slachtoffer
worden. Ook dat heel knappe meisje, omdat andere meisjes
het op haar gemunt hebben. Of die heel slimme leerling,
want de norm in de klas is om je best niet te doen.”
Veenstra begon zijn wetenschappelijke carrière als ondermijn
promotie ben ik begonnen met TRAILS, een groot
onderzoek waarbij kinderen van hun 10e tot inmiddels
hun 25e gevolgd worden (zie kader op pagina 103).
Na vijf jaar ben ik teruggekeerd naar de sociologie. Ik geef
colleges op het terrein van criminaliteit en veiligheid. En
mijn onderzoek richt zich vooral op groepsprocessen bij
jongeren: hoe jongeren elkaar beïnvloeden qua gedrag,
hoe bepaald gedrag versterkt kan worden in een groep,
besmettingsgevaren. Hoe één rotte appel in de mand de
rest tot schand maakt. Dat soort processen probeer ik uit
te zoeken.”
SOORT ZOEKT SOORT
Een van de bevindingen uit het onderzoek van Veenstra is
dat gelijkenis tussen jongeren twee mechanismen kent.
“Het gaat om selectie en wederzijdse beïnvloeding.
Jongeren die veel met elkaar omgaan, hebben veel gelijkenissen.
Of je nu een school binnenloopt, op campings
gaat kijken, in uitgaansgelegenheden of op andere plekken
waar jongeren elkaar ontmoeten; je zult vaak zien dat
jongeren met soortgelijke jongeren omgaan. Soort zoekt
school gaat waar alleen maar vwo-leerlingen zitten,
dan zit je in een selecte groep jongeren. Iedereen die havo
of lager als advies heeft, zul je daar niet tegenkomen. Maar
op een brede scholengemeenschap kun je als vwo’er al
die andere jongeren ook tegenkomen. Misschien fiets je
wel samen met hen op naar je woonplaats. Het tweede
mechanisme is dat jongeren in een groep elkaar beïnvloeden
en daardoor gaandeweg op elkaar kunnen gaan lijken,
al zijn ze misschien op het moment dat ze vrienden
worden nog verschillend. Dat soort processen zie je duidelijk
bij delinquent gedrag, want dat is gedrag dat in de
puberteit populariteit kan opleveren. Jongeren die hoog
scoren op antisociaal gedrag hebben vaak een stoer
imago en zijn dominant in de groep. Zij roken als eerste, ze
drinken het meeste, ze blowen misschien wel. Ze hebben
ook al verscheidene keren seks gehad. Tenminste”, en hij
lacht, “dat zeggen ze. Maar waarschijnlijk is het ook zo.
Op veel terreinen zijn ze vroeg ontwikkeld en daarmee
hebben ze een zekere status in de groep: anderen kijken
tegen ze op en beschouwen hen als rolmodel. Of ze zijn
misschien een beetje bang voor hen en redeneren dat het
101

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
maar beter is om bevriend met ze te blijven. Op zo’n
moment zijn beïnvloedingsprocessen vanzelfsprekend,
want hun gedrag is dan de norm.”
SERIEUS NEMEN
Antisociaal gedrag ontstaat dus vaak in groepen. Maar als
het om slachtofferschap gaat, zijn jongeren dan óók
geneigd in eerste instantie terug te vallen op hun vriendengroep
voor hulp en steun? Of zoeken ze die liever bij
hun ouders of andere volwassenen? “We weten dat jongeren
sterk geneigd zijn hun vrienden op te zoeken, maar
dat eventuele hulp of steun van ouders wel meer zoden
aan de dijk zet. Het is een spanningsveld. Het is belangrijk
om te beseffen dat jongeren die steun van volwassenen
ook echt wel nodig hebben. Ze vinden zichzelf vaak al erg
volwassen. Fysiek zijn ze dat misschien wel, maar op sociaal
en cognitief vlak zijn ze nog lang niet zo ver als volwassenen.”
Dat jongeren drempels ervaren, verbaast de
Groningse hoogleraar niet. “Soms vinden jongeren het erg
vervelend om over slachtofferschap te praten, omdat ze
bijvoorbeeld vinden dat hun ouders het al zwaar genoeg
hebben of dat ze dan bekend komen te staan als een zeurleerling.
Als ze het wél aankaarten, wordt dat vaak niet
opgepikt of niet serieus genomen. Er zijn nog veel volwassenen
die zeggen: ‘Je moet niet moeilijk doen, daar word
je sterk van.’ Zo zijn er allerlei misverstanden. Maar we
moeten slachtoffers altijd serieus nemen. Als iemand het
aankaart, dan is dat is al hartstikke moeilijk. Dat gebeurt
niet zo vaak, dus als ze dat doen, neem het dan alsjeblieft
serieus. Natuurlijk denken we soms: het zal wel je verdiende
loon zijn. Bijvoorbeeld een leraar die denkt: ‘Jij presenteert
je nu wel als slachtoffer, maar ik weet wel beter,
want jij bent iemand die anderen ook vaak in problemen
brengt.’ Of: ‘Dat is jouw perspectief, maar ik heb andere
geluiden gehoord.’ Dat kan allemaal wel zo zijn, maar als
iemand naar je toekomt, dan is dat moedig. Zo iemand
heeft behoefte aan steun en dat moet je serieus nemen.”
GROEP ALS OPLOSSING
Veenstra legt uit dat voor de oplossing van probleemgedrag
als pesten eerst de groep in beeld komt. “Pesten
kun je op verschillende manieren aanpakken. Haak je in
op de dader, bijvoorbeeld door pesten strafbaar te stellen,
dan vergeet je dat de pester vaak goed ligt in de groep en
zodoende een machtige positie heeft. De leerkracht loopt
dan het risico zo’n pester tegen zich te krijgen. Bovendien
nagel je een persoon aan de schandpaal voor gedrag
waarin de hele groep een rol speelt. Richt een antipestprogramma
zich daarentegen op het slachtoffer, dan is
de boodschap eigenlijk: er is iets mis met de slachtoffers;
die moeten weerbaarder worden. Dat vind ik een negatief
signaal naar slachtoffers. Er zijn genoeg kinderen die precies
zo zijn maar die in een veel leukere groep zitten waar het
allemaal prima gaat. Bovendien vraag ik me af of al die
weerbaarheidscursussen wel effect hebben op alle slachtoffers.
Sommige jongeren zijn anders en die kun je wel
naar tien van dat soort cursussen sturen, maar daarmee
veranderen ze niet echt. De derde stroming, en die beweging
vindt steeds meer opgang, beschouwt pesten als een
groepsprobleem. Waarom staat de groep dergelijk gedrag
toe? De oplossing komt dus ook vanuit de groep. In de zin
van: we zijn er misschien niet allemaal verantwoordelijk
voor dat er gepest wordt, maar wel dat er een einde aan
komt. Het programma waar ik onderzoek naar doe, KiVa,
heeft een duidelijke boodschap: pesten moet stoppen
want het is geen normaal gedrag. Op school hoort het
leuk te zijn voor iedereen. Pesten moet je altijd melden.
Niet om een klikcultuur in het leven te roepen, maar om
het bespreekbaar te maken: ‘Bij ons in de klas zit iemand
die vindt het niet fijn om naar school te gaan en ik heb
jullie hulp nodig als groep. Dus ik wil graag dat jullie de
komende weken iets bedenken voor dat kind zodat hij
of zij een fijnere tijd heeft op school.’ Dan kan een kind
bijvoorbeeld voorstellen: ‘Hij woont bij mij in de buurt,
dus we kunnen wel eens samen naar school fietsen.’ Of:
’Als we gaan voetballen, vraag ik of hij mee wil doen.’ Een
ander zegt misschien: ‘Ik zal hem voortaan groeten, en als
hij een vraag heeft zal ik die beantwoorden.’ Het hoeven
geen grote dingen te zijn en ze hoeven niet gelijk vrienden
te worden. Het gaat erom dat ze weer normaal doen
tegen elkaar, elkaar respecteren en doorhebben wat
iemand ervaart die zich echt rot voelt.”
102 Veenstra wil het gesprek graag afsluiten met een positieve
103
vragen in, maar leveren bijvoorbeeld ook DNA in en ondergaan
medische onderzoeken.
noot: “Slachtofferhulp Nederland krijgt natuurlijk met veel
ellende te maken, maar we moeten wel beseffen dat we in
relatief vredige tijden leven. We denken allemaal dat het
De bedoeling is dat inzichten die het onderzoek oplevert,
steeds onveiliger wordt, maar als je gaat kijken naar de
kunnen bijdragen aan de preventie van bepaalde problemen
verschillende periodes in de geschiedenis, dan zie je dat
en risicogedrag bij jongeren. Een deel van het onderzoek
toen veel meer mensen door geweld om het leven kwamen focust daarom op drie groepen problemen: overgewicht,
dan nu. Ook in de ‘vredige’ stammen in het Amazonegebied,
die we als westerlingen zo graag idealiseren, komt
bisgebruik; en psychosociale problemen als depressie, agres­
lichamelijke beweging en voeding; roken, alcohol en canna­
dertig tot veertig procent van de mannen door geweld
sie en pesten. De onderzoeksresultaten laten zien dat problemen
op een aantal terreinen sterk toenemen in de
om het leven. Oog om oog, tand om tand. Kijken we naar
adolescentie. Die toename is sterker in bepaalde groepen,
de afgelopen honderd jaar, dan moeten we ondanks twee
zoals jongeren met laag opgeleide ouders en in lagere
wereldoorlogen constateren dat er minder mensen door
schoolniveaus. De verschillen tussen groepen zijn echter
geweld zijn gestorven dan ooit te voren. En de laatste
relatief klein; alle jongeren hebben aandacht nodig.
jaren wordt het nog steeds veiliger, en daalt het risico op
geweld nog verder. Dat wordt vaak vergeten.”
TRAILS
TRAILS (Tracking Adolescents Individual Lives Survey) is een
grootschalig en langlopend onderzoek naar de lichamelijke
en geestelijke gezondheid van jongeren op weg naar volwassenheid.
Er doen bijna 2900 jongeren uit de noordelijke
provincies mee. In de periode tussen hun 10e en 24e levensjaar
worden om de twee jaar gegevens verzameld.
TRAILS probeert verschillende dingen in kaart te brengen,
zoals welke factoren een rol spelen bij het ontstaan van
emotionele en gedragsproblemen en hoe deze verschillende
factoren elkaar beïnvloeden. Dan gaat het om een samenspel
van individuele factoren (bv. erfelijkheid) en omgevingsfactoren
(bv. de wijk waarin iemand opgroeit). Om antwoord te
krijgen op deze vragen, kijken de onderzoekers naar uitgebreide
(sociaal-)demografische kenmerken, psychische
gezondheid en aanpassing, biografie en belangrijke levensgebeurtenissen
(life events), lichamelijke gezondheid en
ontwikkeling, sociale cognitie, intelligentie en schoolprestaties
en (anti)sociaal gedrag. Deelnemers vullen hierover
TRAILS is gestart in 2001. Er zijn tientallen onderzoekers bij
betrokken uit verschillende wetenschappelijke disciplines en
van verschillende universiteiten, waaronder de Rijksuniversiteit
Groningen en de Erasmusuniversiteit Rotterdam.
Meer informatie op www.trails.nl

Maak duidelijk
INTERVIEW
wat Slachtofferhulp
kan betekenen
Misbruikslachtoffer Marieke (21)
durft na vijf jaar alsnog aangifte
tegen de dader te doen
De puberteit is een kwetsbare periode in een
mensenleven, zo heeft Marieke 1 aan den lijve
ondervonden. Zeker als het thuis niet zo lekker
loopt. “Er waren thuis problemen, dus het was
niet echt gezellig. Daar ben je als jong meisje
best wel gevoelig voor en er was iemand die
daar dankbaar gebruik van maakte. Ik was aan
het experimenteren met drugs en hij verkocht
ze, zo kwam ik bij hem thuis. Hij wist precies hoe
hij me kon inpalmen door me die aandacht te
geven die je als meisje op zo’n moment zo nodig
hebt. En toen ging het mis: ik belandde bij hem
in bed terwijl ik dat eigenlijk niet wilde. Maar
goed, hij was een brede man en ik wist ook wel
dat hij geen lieverdje was − dat ben je niet als
je drugs verkoopt. Dus ik durfde geen nee te
zeggen en liet het maar gewoon over me heen
komen.”
104 105

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Zo had ze als 15-jarige ongewild seks met een man van
30 en de gevolgen van die ervaring hebben haar leven
een tijdje danig in de war geschopt. In haar bescheiden
studentenkamertje − bed, bureau, bank en een grote kooi
met daarin twee slaperige chinchilla’s − vertelt ze hoe ze
die periode heeft beleefd en hoe ze daarna haar leven
weer op de rails kreeg. Inmiddels studeert ze psychologie
en kan ze met enige afstandelijkheid terugkijken op die
episode.
SCHAAMTE EN SCHULD
Nadat het gebeurd was, voelde ze zich helemaal geen
slachtoffer, vertelt ze, maar schaamde ze zich vooral. “Tja,
je hebt toch seks gehad met een man van 30, terwijl dat
niet echt de bedoeling was. Ik had hem ook pas twee keer
gezien. Ik ben naar hem gegaan terwijl ik wist dat het niet
goed zat. Op het moment zelf speelt dat wel door je hoofd
maar ja, hij is wel lief en hij zegt wat je wilt horen en dat
is toch eigenlijk wel leuk. Als er dan iets gebeurt wat je
eigenlijk niet wilt … Ik had toch zoiets van: het is mijn eigen
schuld. Ik heb het gewoon zelf gedaan, ik had er niet heen
moeten gaan. In het begin had ik dus niet zozeer het idee
dat me iets was overkomen, maar dat ik iets had gedaan.”
Ze was dan ook zeker niet van plan om het aan haar ouders
te vertellen of aangifte te doen. “Ik was bang voor problemen,
bang voor ruzie, want dat was er al zo veel. Ik dacht:
laat maar. Ze hoeven het niet te weten, het komt wel weer
goed.”
Maar het kwam niet goed. Een vriendin lichtte haar ouders
in. “Ik had het haar verteld, gewoon wat er gebeurd was en
niet dat ik het niet wilde. Maar zij kwam tot de conclusie
dat het niet goed was en lichtte mijn ouders in. Die hebben
mij uiteindelijk zo ver gekregen om een verklaring af
te leggen bij de politie. Aangifte heb ik niet gedaan want
dat durfde ik niet. Het was een foute jongen, met foute
vrienden, die foute dingen deed. Ondertussen had ik van
mijn ouders ook al gehoord dat hij een strafblad had, niet
alleen voor diefstal, maar voor geweld. Dus ik dacht: laat
maar, het is goed. Ik was bang dat hij me iets zou aandoen,
of zou laten aandoen. Ik heb een verklaring afgelegd bij
de drugspolitie en ze hebben hem vervolgd voor dealen.
Ook heb ik met de zedenpolitie gepraat − dat moest van
mijn ouders − maar ik heb geen aangifte gedaan. Dan zou
ik straks in de rechtszaal moeten zitten waar hij ook is. Dan
moet ik hem onder ogen komen en dan weet hij dat ik dit
gedaan heb. Daar was ik heel bang voor.”
EMMERS BEGRIP
Marieke heeft niet bepaald positieve herinneringen aan
het gesprek met de zedenpolitie, en dat klinkt duidelijk in
haar stem door. Het bevestigde haar in het gevoel dat ze
het toch vooral over zichzelf afgeroepen had. “Het was een
heel vervelend gesprek, meer een verhoor eigenlijk. Ik zat
met twee agenten aan een bureau en had nog net niet de
lamp op mijn gezicht gericht staan. Mijn ouders mochten
er niet bij zijn. Daar zit je dan als meisje en moet je steeds
weer alles vertellen wat er is gebeurd. Honderd keer
dezelfde vragen maar dan telkens net weer even anders.
Alsof ze je aan het testen zijn. En de twee vrouwelijke
agenten waren niet echt aardig. Niet dat ik zat te wachten
op bakken vol medelijden en emmers begrip, maar een
beetje was wel leuk geweest. Ze gaven me heel erg het
gevoel dat het allemaal mijn schuld was geweest. Ze hebben
me trouwens ook niet verteld dat je niet bij de rechtszaak
aanwezig hoeft te zijn, je hoeft de dader niet te zien.
Als me dat was verteld had ik toen misschien wel aangifte
gedaan. Terwijl ik toch duidelijk mijn angsten heb uitgesproken.
Er is me geen uitleg gegeven, geen slachtofferhulp
aangeboden.”
De situatie thuis was er inmiddels ook niet beter op
geworden. De relatie met haar ouders raakte verder verstoord.
“Bij mijn vader had ik het echt verpest en dat heb ik
Ze gaven me het gevoel
dat het mijn schuld was geweest
ook geweten. Mijn moeder heeft er heel veel verdriet van
gehad. Die heeft altijd erg haar best gedaan om mij zo
goed mogelijk terecht te laten komen en dan gebeurt er
dit. Misschien voelde ze het toch een beetje als falen van
haar kant. En vroeg ze zich natuurlijk af hoe ik zo dom kon
zijn. In het begin zijn ze er heel boos over geweest en
daarna werden ze heel wantrouwend. Als ik dan ergens
naartoe ging, dan belden ze me en wilden mijn vrienden
aan de telefoon hebben om te controleren of ik daar echt
was. Ik moest ook op de minuut af op tijd thuis zijn. Op
zich is dat logisch, maar het ging ten koste van de gezelligheid.
Echt heel uitgebreid hebben we het er toen niet
over gehad. Achteraf gezien vond ik het ook best logisch
dat ze boos waren, al was het rot op het moment zelf. Wat
ik dan had gewild? In ieder geval geen medelijden en een
arm om de schouder. Dat klopte niet met mijn gevoel,
want ik gaf mezelf heel erg de schuld van het gebeurde.”
Ze valt even stil. “Het is gewoon gegaan zoals het is
gegaan. Ik ben in ieder geval blij dat het nu goed gaat, dat
we er eigenlijk allemaal weer bovenop zijn gekomen.”
EETSTOORNIS
De misbruikervaring in combinatie met de verstoorde
relatie met haar ouders leidde tot een waterval aan problemen.
“Ik ben dat jaar blijven zitten op school. Mijn seksuele
grenzen waren zoek, ik ben daarna een tijd losbandig
geweest. Je gaat op zoek naar mensen die zeggen
voor jou te gaan in plaats van voor je lichaam. Dat blijkt
achteraf natuurlijk niet zo te zijn, maar goed”, ze slaakt een
zucht, “zo gaat dat dan. Ik heb toen veel dingen gedaan
waar ik spijt van kreeg. Mijn zelfvertrouwen is daardoor
alleen maar verder gekelderd en dat heeft uiteindelijk tot
een eetstoornis geleid.” Op school, bij leeftijdsgenoten
vond ze weinig steun, integendeel. “Er werd heel veel over
mij geroddeld. Ik mocht er zelf niet over praten van de
schoolleiding. Ter bescherming van de reputatie van de
school, want die stond in de top drie van de Elsevier-lijst
van beste scholen in Nederland. Dan gaan mensen hun
eigen verhaal verzinnen. Op een gegeven moment ging
het de hele stad rond: dat meisje van die en die school
heeft van alles met die loverboy gedaan, ze heeft seks in
ruil voor drugs, ze heeft aids, ze is zwanger, hele verhalen.
Mijn klasgenoten wilden niet meer met mij praten; je hebt
een stempel op je voorhoofd. Ik zat er best wel mee dat ze
niet de moeite namen om te zien wie ik werkelijk was.
Alleen maar die verhalen.”
106 107
Ze greep haar kans toen haar school zich inschreef voor
het tv-programma Over de streep. 2 In dat programma
‘leren middelbare scholieren elkaar in één dag tijd pas
echt goed kennen door mee te doen aan een Challenge
Day; een sinds twintig jaar beproefde Amerikaanse
methode om onverschilligheid en onbegrip tussen scholieren
tegen te gaan en wederzijds respect te stimuleren.
Door spelletjes af te wisselen met serieuze gesprekken,
is het de bedoeling dat muren tussen de verschillende

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
kliekjes op middelbare scholen afbrokkelen en hun vooroordelen
over elkaar veranderen’. “Op die dag heb ik mijn
nieuwe klas verteld wat er wel en niet gebeurd is, welke
delen van het verhaal wel en niet waar waren. Want ik zat
er best mee dat ze een verkeerd beeld van mij hadden.
Daarna zijn veel klasgenoten naar me toe gekomen en
hebben gezegd: ‘Sorry, ik wist niet dat het zo zat.’ Ook
andere mensen die het hadden gezien, want het is landelijk
uitgezonden. Dat heeft de roddel wel de wereld
uitgeholpen.”
TWEE JAAR THERAPIE
Daarnaast zocht Marieke hulp bij een therapeut. “In die tijd
zat ik niet goed in mijn vel. Ik heb tegen mijn moeder
gezegd: ‘Ik wil eigenlijk wel met iemand praten.’ En zo ben
ik bij een psycholoog terechtgekomen. Daar kwam naar
boven dat ik er eigenlijk heel erg mee zat dat de relatie met
mijn vader zo verstoord was. In die periode heb ik die eetstoornis
ontwikkeld. Daarom heeft de psycholoog me ook
doorgestuurd naar een diëtist. Ik heb in totaal twee jaar
therapie gehad. Gepraat over alle dingen die mij dwarszaten
en daar is wel uit naar voren gekomen dat er een direct
verband lag met het misbruik. Toen heb ik het voor mijzelf
op een rijtje kunnen zetten. Veel over mijn vader gepraat,
veel met mijn vader gepraat”, vertelt ze, “Dat waren rampzalige
sessies; toen dacht ik echt: nu komt het echt nooit
meer goed. Maar daarna is het eigenlijk steeds beter
gegaan. Als we elkaar nu zien dan is het gewoon leuk,
gezellig, zoals het hoort eigenlijk. Daarom ben ik ook blij
dat we het toen hebben opgelost. Dat heeft veel voor mij
gedaan. Toen ik ook nog klaar was met mijn examens en ik
mijn toenmalige relatie achter de rug had, viel er heel veel
van mijn schouders af en ging het steeds beter.”
Hoewel de psychologiestudente in eerste instantie geen
aangifte had willen doen uit angst voor represailles van de
dader, deed zich vijf jaar later een nieuwe mogelijkheid
voor. “Toen is de zaak heropend. Er lagen inmiddels heel
wat verklaringen van meisjes bij wie hij hetzelfde had
gedaan. De politie heeft toen alle meisjes die wel een verklaring
hebben afgelegd maar geen aangifte durfden te
doen, benaderd met de vraag of ze alsnog aangifte wilden
doen. Het was inmiddels vijf jaar geleden en de angst was
een beetje weg, dus ik dacht: toe maar dan. Ik vond het
wel goed als hij gestraft zou worden voor wat hij allemaal
gedaan had.”
SMARTENGELD
De strafzaak in eerste aanleg heeft inmiddels plaatsgevonden.
De dader is veroordeeld tot vier jaar celstraf en het
betalen van een schadevergoeding aan zijn slachtoffers.
Marieke heeft in principe recht op duizend euro, maar de
dader heeft hoger beroep aangetekend tegen de beslissing
van de rechter. “Ik had helemaal niet nagedacht over
een schadevergoeding, maar toen ik aangifte kwam doen,
zei de politie dat ik daar recht op had en dat Slachtofferhulp
me erbij kon helpen. Tja, als ik er recht op heb… gratis
geld is nooit weg”, lacht ze, om serieus te vervolgen: “Ik zie
het wel echt als erkenning, als smartengeld voor wat hij
mij heeft aangedaan. Niet dat ik er een emotioneel wrak
van ben geworden, maar ik heb er wel lang last van gehad,
veel last.” De rechtszaak zelf bracht ook wel de nodige
stress met zich mee. “Ik vond het heel eng om hem daar te
zien, om met hem in één ruimte te zitten. Tijdens de
rechtszaak ontkende hij alles, dat het allemaal niet was
gebeurd. Toen had ik wel zoiets van: hallo! Ik wist van binnen
dat de lieve dingen die hij destijds had gezegd een
toneelstukje waren, maar op zo’n moment word je weer
met je neus op het feit gedrukt dat je gewoon gebruikt
bent. Dat was wel even heftig. De zitting duurde ook heel
lang, ja, alles wordt tot in detail besproken.” Ondanks haar
angst voor de dader heeft ze wel gebruik gemaakt van de
mogelijkheid om een slachtofferverklaring te geven.
“Iemand van Slachtofferhulp heeft de verklaring samen
met mij opgesteld. De rechter heeft hem tijdens de zitting
voorgelezen. Ik wilde dat de dader het zou horen. Hij heeft
zich er natuurlijk niets van aangetrokken, maar het is goed
dat deze mogelijkheid bestaat.”
Bij verschillende onderdelen van de strafprocedure heeft
Marieke gebruikt gemaakt van de ondersteuning van
Slachtofferhulp Nederland. “Bij de aangifte heb ik te horen
gekregen dat ik bij de rechtszaak en zo begeleid kon worden.
Nou, dat wilde ik wel, want ik weet niet hoe dat allemaal
in zijn werk gaat. Slachtofferhulp heeft mij gebeld,
folders opgestuurd en formulieren om een schadevergoeding
aan te vragen bij het Schadefonds Geweldsmisdrijven.
Toen de datum van de rechtszaak bekend was heeft
Slachtofferhulp weer contact met mij opgenomen om te
kijken of ik van het spreekrecht gebruik wilde maken en
om samen een verklaring op papier te zetten. Ik heb ook
hulp gekregen bij het indienen van de schadevordering.
En naar de rechtszaak zelf is iemand mee geweest voor
het geval er vragen gesteld zouden worden. Ik vond dat
heel prettig, want ja, hoe dien je zo’n schadevordering in?
Het is een hoop gedoe en ik was bang dat ik iets verkeerd
zou doen. Bovendien had ik echt geen zin om tijdens de
rechtszaak iets te moeten zeggen, daar was ik heel bang
voor. Dan is het fijn als iemand dat van je overneemt.”
Ze geeft toe dat ze, net als veel andere jongeren, nooit uit
eigen beweging contact opgenomen zou hebben met
Slachtofferhulp Nederland. “Ik kende het eigenlijk helemaal
niet. Ja, je hoort de naam wel eens, maar zo lang je er
geen gebruik van hoeft te maken …”, legt ze uit. Als ze al
een beeld had bij Slachtofferhulp dan toch vooral dat van
de emotionele ondersteuning, voegt ze eraan toe. En daar
zat zij nou net niet op te wachten en, is haar inschatting,
andere jongeren evenmin. “Jongeren hebben over het
algemeen best een groot sociaal netwerk. Je kunt je verhaal
bij vrienden kwijt of, zoals in mijn geval, bij therapeuten.
Dus dan heb je geen behoefte om het nog eens aan
iemand van Slachtofferhulp te vertellen. Maar die juridische
ondersteuning, zoals hulp met formulieren invullen
en zo, dat is heel handig. Dat wist ik in eerste instantie niet
en ik denk dat heel veel mensen niet weten dat
Slachtofferhulp Nederland dat doet. Jongeren willen misschien
niet praten, maar ze kunnen die juridische hulp
waarschijnlijk best wel gebruiken. Maar daar zijn ze niet
mee bekend. De politie heeft mij verteld dat Slachtofferhulp
contact met mij kan opnemen en erbij verteld waarmee
ze me allemaal kunnen helpen. Als ze dat niet hadden
uitgelegd, had ik nee gezegd, denk ik. Omdat ik denk:
ik hoef niet te praten. Dus het is goed als de instantie waar
een slachtoffer als eerste terechtkomt precies uitlegt wat
de mogelijkheden zijn.” Tot slot geeft Marieke nog een
klein pleidooi voor online vormen van ondersteuning voor
jonge slachtoffers. “Een soort van online vraagbaak of zo.
Ik vond bijvoorbeeld het invullen van formulieren best
moeilijk, want dat doe je niet zo vaak. Een beetje hulp op
afstand is dan best handig, bijvoorbeeld via de chat. Ik heb
de Slachtofferhulpwebsite niet bekeken, maar misschien
zou je een speciaal deel moeten inrichten voor jongeren
met uitleg en tips voor het invullen van formulieren. En
wees actief op sociale media, want daar zijn jongeren te
vinden.”
108 109
NOTEN
1)
De naam van Marieke is om privacyredenen veranderd.
2)
http://overdestreep.kro.nl/

Werken met
jeugd betekent
je creativiteit
inzetten
110 111
Slachtofferhulpvrijwilliger Henriette
Doensen (59) gunt jongeren de ruimte
INTERVIEW
“Ik zeg wel eens: pubers zijn net aliens; je
moet wachten tot ze geland zijn”, zegt Henriette
Doensen met een brede lach. Ze gebruikt die
zin ook wel eens als ijsbreker bij haar jeugdige
cliënten. Maar de onderliggende boodschap is
serieus. Het werken met jongeren, en vooral
jongeren met een beperking of een stoornis,
vergt specifieke kennis, veel geduld, en een
fingerspitzengefühl om met ieder op zijn niveau
aansluiting te vinden. “Het is maatwerk; je moet
het aanvoelen.”

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Doensen is vrijwillig medewerker bij Slachtofferhulp
Nederland in Den Bosch. Vanuit het station loop je zo het
Slachtofferhulpbureau binnen, dat aan hetzelfde plein
huist als de rechtbank. Bijna acht jaar werkt ze er nu. En
ook al is ze vrijwilliger, het is zo’n beetje een fulltime baan
geworden. Een nare ervaring van haar eigen zoon maakte
dat zij in slachtofferhulp geïnteresseerd raakte.
NIET DWINGEN
“Die jongen was toen 14, zijn broer werd 16 en ze hadden
voor het eerst samen een feestje in de stad. Hij werd door
een aantal mannen gewoon in het kanaal gegooid.
Godzijdank was het een heel goede zwemmer. Qua hulp
wilde hij natuurlijk niks, want het was een puber en hij
loste dat zelf wel op. Dat heb ik hem ook laten doen.
We hebben het er nu nog wel eens over en dan zegt hij:
‘Terugkijkend had ik dat misschien anders gedaan.’
Dwingen wilde ik hem ook niet. Ik was er voor hem, dat
vond ik genoeg. Dat merk ik wel: op die leeftijd willen ze
geen vreemden erbij hebben. Familie, je moeder, je
ouders − als die er voor je zijn, prima. Vooral vrienden
zijn heel belangrijk. Als je het met hen kan oplossen, dan
doe je dat. Vooral niet met vreemden en zeker niet als ze
dan ook nog van Slachtofferhulp Nederland zijn”, aldus
Doensen, “Maar dat is al lang geleden. Hij is nu 34.
Intussen zijn de jeugd en het hele tijdsbeeld veranderd.”
Binnen bureau Den Bosch geldt Doensen als ervaringsdeskundige
op het gebied van jongeren en autisme. Niet
verwonderlijk: ze is moeder van een autistisch kind en
heeft zowel een opleiding in de psychiatrie als opleiding
tot coach gevolgd. Daarnaast heeft ze veel met kinderen
gewerkt: taalles gegeven aan buitenlandse kinderen,
radioprogramma’s voor de jeugd gemaakt, creatieve workshops
gegeven. Haar affiniteit met de doelgroep jeugd
was overigens niet de doorslaggevende reden om bij
Slachtofferhulp Nederland te solliciteren. “Die kwam ook
vanuit mijn geloof. Ik ben boeddhist, heb me in 1984 laten
inwijden. Dat betekent voor mij actief met vrede bezig
zijn, actief de wereld een betere plek maken. Ga daar maar
eens aan staan”, zegt ze niet zonder humor in haar stem.
“Ik kan daar actief aan bijdragen door een meerwaarde in
het leven van slachtoffers te brengen. Meerwaarde in de
zin van een beetje verlichting in de ellende die ze op dat
moment meemaken.”
Uit de literatuur is bekend dat jongeren met een beperking
“Vraag of het mag. Dat soort kleine dingen. Daarmee kun
of stoornis als autisme extra kwetsbaar zijn als het om je iemand op zijn gemak stellen. Door te laten blijken dat
112 slachtofferschap (en daderschap) gaat. Herkent Doensen je begrijpt hoe het bij hen werkt en dat je daar rekening
113
dat in haar dagelijkse praktijk? “Ja, ze trekken het bijna aan mee houdt en ze respecteert.” Ze voegt eraan toe: “Wat dat
als een magneet. Dat heeft te maken met hun gedrag. Ik betreft zijn mensen met autisme ook heerlijke mensen. Je
KLEINE DINGEN
Haar focus op jeugdige slachtoffers − en dan vooral jongeren
met stoornissen − is in de loop der jaren ontstaan.
“Mijn teamleider vond dat ik daar talent voor had en zij is
iemand die heel goed gebruik weet te maken van de
talenten in haar team. Zo is het gegroeid.”
mag het misschien eigenlijk niet zeggen, maar soms zie ik
het aan ze, in hun houding, hun uiterlijk, hoe ze zich kleden,
hoe ze reageren. Omdat ze hun grenzen niet scherp
hebben, zoeken ze veel vaker dingen op die ze beter niet
hadden kunnen opzoeken. Ze reageren sowieso anders op
situaties, ze zijn sociaal wat meer onhandig, hun vaardigheden
mag heel direct zijn. Je moet ook heel direct zijn, anders
begrijpen ze je niet meer. Als je niet congruent bent, dan
ben je ze kwijt. Dus: ik zeg wat ik doe en ik doe wat ik zeg.
Dat vind ik prima.”
LEEFGEBIEDENCHECK
liggen minder hoog. Dat moet je bij instanties ook Vaak zijn het niet de jongeren die Slachtofferhulp voor
duidelijk maken. Zo heb ik de politie wel eens moeten vertellen:
zichzelf inschakelen, maar ouders die met hun handen in
‘Jouw benadering gaat ’m niet worden.’ Dat is best het haar zitten. “Vanmiddag ga ik naar zo’n zaak toe. Een
lastig, want zo’n agent zit daar vreselijk zijn best te doen. jongen die heeft aangegeven dat hij door twee mannen
Daarom heb ook een keer een dvd afgegeven, ‘Autisme en gedwongen is om mee te gaan in een auto, die een
justitie’, met de uitnodiging die een keer te bekijken. Dat messnee op zijn wang gekregen heeft en die 20.000 euro
heb ik overigens ook gedaan bij onze eigen afdeling juridische
moest betalen. Hij moest ook zijn jas en telefoon afgeven.
dienstverlening. Al pik je er maar wat kleine dingen Zijn moeder was vorige week hier. Die jongen heeft adhd,
uit. Voor deze mensen zijn het vaak de kleine dingen die wil niks, ook geen aangifte doen, hij wil eigenlijk alleen
het grote verschil maken. Bijvoorbeeld: wij kijken elkaar maar binnen in zijn bed liggen en verder niks. Daar ga ik
aan. Dat moet je bij hen niet steeds doen. En een hand vanmiddag naartoe. Die jongen is 17; hij wil natuurlijk ook
geven bij het binnenkomen?” Ze schudt haar hoofd.
helemaal niets met Slachtofferhulp te maken hebben.
Dwingen wilde ik hem ook niet
Ik was er voor hem,
dat vond ik genoeg
Ik wil ze volwaardig behandelen
en ze de ruimte laten
hun kop te stoten

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Daarom neem ik vanmiddag ook een mannelijke collega
mee. Stel dat die jongen bereid is even een stukje te gaan
lopen, dan kan hij hem mee naar buiten nemen. Wie weet
wat er al wandelend tot stand komt. Ondertussen probeer
ik met de moeder te praten. En dan maar afwachten. Ik
moet steeds creatief blijven. Kijken wat je tegenkomt en
daarop inhaken.”
Creativiteit en geduld zijn buitengewoon belangrijke
eigenschappen, volgens Doensen. “Ik heb het soms tijdens
de eerste contacten helemaal niet over wat hun is overkomen.
Dan heb ik het over school, vrienden, films en uitgaan.
En over welke muziek ze leuk vinden. Ik heb thuis
zelf ook een puber zitten, dus daar kan ik wel over meepraten.
Maar iemand van mijn leeftijd moet niet proberen
populair te doen, door bijvoorbeeld hun taalgebruik over
te nemen. Je kunt wel proberen om aan te sluiten bij hun
niveau. Niet op hun niveau gaan zitten, maar er een stap
naartoe doen. En… gevoelens liggen nu eenmaal heel
lastig bij pubers. Dus ik steek het heel praktisch in. Slaap je
goed, eet je goed, het hele rijtje af. Dat noem ik de leefgebiedencheck.
Zie je je vrienden nog? Heb je nog zakgeld
en kom je ervan rond? Dat soort dingen. Ik zeg ook wel
eens: ‘Je moet mij zien als een helikopter die overvliegt.
Ik cirkel rond over het hele gebied, en ik kijk mee of op alle
gebieden alles goed gaat. Als ik merk dat het ergens niet
zo goed gaat, dan breng ik dat onder de aandacht. En dan
kunnen we later samen kijken wat daar nodig is.”
omhoog, hoor je wat gemompel. Dan vraag ik wel: ‘Kun je
er niet over praten of wil je er niet over praten?’ ‘Ach, laat
maar zitten.’ Nou ja, oké, je moet niets. Ze hoeven het mij
niet te vertellen, als ze het maar ergens kwijt kunnen. Op
een manier die bij hen past. Soms raad ik wel eens aan
een creatieve weg te zoeken. Bijvoorbeeld het te uiten in
songteksten schrijven, muziek spelen, sporten. Mep die
bal maar verrot!”
Ze erkent dat er ook wel nadelen kleven aan de neiging
van jongeren om het vooral zelf te willen oplossen.
Gevoelens naar aanleiding van een ingrijpende gebeurtenis
laten zich misschien een tijdje wegstoppen. Maar de
kans is groot dat die gevoelens later in alle hevigheid
terugkomen en het leven danig in de war schoppen.
Tegelijkertijd gunnen we jongeren hun autonomie en willen
we vertrouwen op hun veerkracht. In zulke gevallen
betrekt Doensen de ouders erbij. “Ik geef ze mee dat ze
het gedrag van hun zoon of dochter maar beter kunnen
volgen. Is hij of zij bezig om weer zo te worden als voordat
het gebeurde? Als je na drie maanden denkt: ‘Ik heb mijn
zoon of dochter nog niet terug’, dan heb je denk ik reden
om te zeggen dat er iets moet gebeuren. Ik wil jongeren
niet het gevoel geven dat ze niet over zichzelf kunnen
beslissen, ik wil ze volwaardig behandelen. En ze de
ruimte laten hun kop te stoten. Ik zeg dat ook wel eens
tegen de ouders. Maar daar voeg ik aan toe: voorkom dat
ze hun kop zodanig stoten dat ze er levenslang een bult
aan overhouden. Dat is niet de bedoeling, dat moeten we
voorblijven. Een kleine bult die vanzelf overgaat, oké. Daar
leren ze van en dat recht hebben ze ook, dat wil ik ze niet
afpakken. Maar ik weet als volwassene dat je ook in de
gaten moet houden of het allemaal weer goed gaat. Door
Ik geef ze mee
dat ze het gedrag van
hun zoon of dochter maar
beter kunnen volgen
114 af en toe gesprekjes te hebben met je kind. ‘Gaat het goed
met je? Wat gaat er goed, en als het niet goed gaat, wat
gaat er niet goed? Voel je je hetzelfde nu als voor die tijd?
En als er verschil is, wat is er nu anders?’ Blijf dat soort
open gesprekjes voeren.”
VANUIT JE HART
Dat jongeren snel de neiging hebben om de boot af te
houden, daar moeten we ons als ouders en hulpverleners
dus niet door laten ontmoedigen. “Nee,” is het stellige antwoord
van de Slachtofferhulpvrijwilligster. “En vooral niet
bij mensen met gedragsstoornissen. Dat is misschien een
onconventionele situatie, dus daar moet je ook onconventioneel
mee omgaan. Niet rechtlijnig alles van tevoren al
invullen. Nee, laat open en haak in op wat je onderweg
Ter afsluiting wil Doensen wel een gouden tip meegeven
voor een betere dienstverlening aan jongeren en slachtoffers
in het algemeen: “Laat de kantoortijden los. Van
negen tot vijf is op zich prima, maar we zitten steeds meer
in een 24-uurs economie. Er gebeurt 24 uur lang van alles
en nog wat. Er zijn allerlei situaties die geparkeerd kunnen
worden tot morgen, maar dan nog is een telefoontje vaak
heel belangrijk. Even vragen: ‘Hoe is het met je en hoe ga
je de nacht in? Morgenochtend bel ik terug’. Dat stukje
echte aandacht, dat kun je ook niet vervangen met online
dienstverlening. Aandacht die ze niet met anderen hoeven
te delen.” Cliënten kunnen haar daarom, als het echt nodig
is, tot negen uur ’s avonds bellen. Dan gaat de (werk)-
telefoon uit, maar ’s morgens om acht uur gaat hij weer
aan. Ze weet dat sommige collega’s haar wel erg soepel
115
KOP STOTEN
Komen gevoelens dan helemaal niet aan bod? “Dat laat ik
aan hen over”, antwoordt Doensen. “Soms vraag ik ernaar:
‘Hoe voel je je daarover?’ Dan gaan die schouders
tegenkomt. Ik zeg ook wel eens tegen ze: ‘Ik hou van
breien. Ik zie deze situatie als een bolletje wol dat in de
knoop zit en ik hou ervan om dingen uit de knoop halen.’
Ik hou van puzzelen.”
vinden, maar hanteert daarin haar eigen norm: “Wat ik
belangrijk vind in dit werk is dat je het doet vanuit je hart.
Niet volgens het boekje − dat is natuurlijk wel de algemene
leidraad − maar verder vooral vanuit je hart.”

Probeer
aansluiting
te vinden
via scholen
Voor ROC-docenten
Sanae Boukarfada (32) en
Anoual Boutalab (29) draait
het om vertrouwen
INTERVIEW
116 117
Veiligheid en vertrouwen. Weet een docent
dat te bieden, dan kun je veel voor studenten
betekenen. Dat is de ervaring van ROC-docenten
Sanae Boukarfada en Anoual Boutalab. Want
hun studenten stappen niet zo snel naar een
vreemde met hun problemen. En die problemen
kunnen soms best heftig zijn. “We zien alles
wel voorbijkomen. Verslaving aan wiet, maar
ook aan gamen. Een slechte thuissituatie,
mishandeling in de relatie, ongewenste
zwangerschappen, schulden. Het belangrijkste
is dat studenten eerst hun verhaal kwijt kunnen.
Ergens houdt onze rol als docent op en kijken
we samen met de student bij welke zorg- of
hulpverlener hij of zij het beste terechtkan.”

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Beiden geven sociale vakken als burgerschap en loopbaanleren
aan het Business & Administration College van ROC
Midden-Nederland in Amersfoort. Boukarfada doet dat
voornamelijk aan niveau 2-leerlingen van de studierichting
Administratief Medewerker. En Boutalab aan niveau
4-leerlingen van de opleiding Juridisch Medewerker. Het
is een middelgrote vestiging met ongeveer 900 studenten.
Boukarfada werkt er nu ruim drie jaar, Boutalab een jaartje
langer.
IMAGO VMBO
“Ik heb eerst een opleiding maatschappelijk werk en
dienstverlening afgerond”, begint Boutalab. “Na mijn
studie ben ik me verder gaan ontwikkelen wat betreft mijn
loopbaan. Ik kwam tot de conclusie dat ik in het onderwijs
thuishoor en dat mbo-leerlingen mij in het bijzonder
aanspreken. Vervolgens heb ik een lerarenbevoegdheid
gehaald door opleiding en werk te combineren. Zo ben ik
hier terechtgekomen. Ik geef voornamelijk vakken die een
relatie hebben met mijn vorige studie en die gericht zijn
op de persoonlijke ontwikkeling van studenten. De
nadruk ligt op het ontwikkelen van verschillende beroepscompetenties,
zoals gesprekstechnieken, feedback geven
en ontvangen. Daarnaast ben ik mentor, stagebegeleider
en voer ik intakegesprekken met nieuwe studenten.”
Boukarfada kwam via een andere route in het mbo terecht.
“Ik heb eerst de pabo gedaan omdat ik graag een bijdrage
aan de ontwikkeling van anderen wil leveren en omdat
het onderwijs mij altijd heeft gefascineerd. Toen ik klaar
was met de Pabo, kwam ik er achter dat ik nog niet uitgeleerd
was. De sociaalpsychologische vakken spraken me
erg aan. Daarom besloot ik om me daarin te verdiepen.
Mijn vervolgstudie werd Algemene Sociale Wetenschappen.
Ondertussen gaf ik parttime les op basisscholen,
van Wageningen tot Kanaleneiland in Utrecht. Dat brengt
je met verschillende leerlingpopulaties in aanraking.
Na mijn studie heb ik een eenjarig traineeship gevolgd
bij de gemeente Utrecht, en was daarnaast werkzaam als
beleidsmedewerker onderwijs bij de gemeente Utrecht.
Het traineeship is een programma voor high potentialambtenaren
om breed binnen de organisatie inzetbaar
te zijn. Na het traineeship ben ik nog ruim twee jaar als
beleidsmedewerker onderwijs werkzaam geweest. Daar
hield ik me bezig met projecten als de verbetering van het
imago van het vmbo in Utrecht, en voor een betere aansluiting
tussen vmbo- en mbo-scholen in Utrecht. Verder
hield ik me bezig met het implementeren van het vak
loopbaanleren op vmbo- en mbo-scholen. Hierdoor kwam
ik in aanraking met het mbo en leerde ik het vanuit een
beleidsperspectief kennen. Ik wilde het mbo ook als
docent ervaren en daarom besloot ik om weer voor de
klas te gaan staan.”
GEZIEN WORDEN
De voormalige beleidsmedewerker begon met het opzetten
van een niveau 1-opleiding en met het lesgeven aan
deze leerlingen van niveau 1. “Sommige leerlingen zitten
op dit niveau vanwege hun cognitief vermogen. Anderen
hebben complexe problemen en weer andere leerlingen
zijn slecht gemotiveerd. Voor de niveau 1-leerlingen heb
ik een speciaal traject opgezet: ik had een eigen klas, ik gaf
ze meerdere vakken, we werkten in een klein team voor
een klein groepje studenten en in een vast lokaal. Dat is
ook de kracht, want ze hebben een aanspreekpunt en het
biedt structuur. Als iemand er niet was, belde of mailde ik
er gelijk achteraan: ‘Waar ben je, waarom ben je niet op
school?’ Zo bouw je een vertrouwensband met ze op.
Daarmee geef je aan: ik zie je,
en ik merk het als je er niet bent
Dat vinden ze echt belangrijk; een leerling zei dat ook
tegen me: ‘Als ik er niet ben, krijg ik gelijk een mailtje:
waarom was je niet op school? Soms baal ik: alweer zo’n
mailtje, maar eigenlijk vind ik het heel fijn dat u het doet.
Dat het is opgevallen dat ik er niet was en dat u toch wilt
dat ik naar school kom.’”
118 Boutalab vult aan: “Dat waarderen ze. Dat het je is opgevallen
dat ze er niet zijn. Daarmee geef je aan: ik zie je, en
ik merk het als je er niet bent.” Zij werkt met niveau 4-leerlingen
en ziet een duidelijk verschil met niveau 1 en 2,
waar het aanleren van de meest basale vaardigheden
centraal staat. ‘Wat ik zo leuk vind aan niveau 4-studenten
is dat ze goed aanspreekbaar zijn. Ze kunnen goed met
feedback overweg. Anders dan in het voortgezet onderwijs,
leid ik studenten op voor een specifiek beroep waarbij
beroepscompetenties centraal staan. Hoe ziet dat eruit,
een professional? Welk gedrag hoort daarbij? Daarin
probeer ik ze iedere les te ondersteunen.”
respect.” “Precies”, bevestigt Boukarfada. “Het is van belang
dat je heel veel in de relatie met studenten investeert.
Als je dat gelukt is, krijg je ze mee en kun je echt resultaten
boeken.”
119
Wanneer ze over hun leerlingen praten, straalt het
enthousiasme van hun gezichten. Hier zitten twee jonge
vrouwen met een roeping en een grote betrokkenheid.
Boukarfada: “Ik kies voor dit vak omdat ik hier een verschil
kan maken. Leerlingen komen binnen en zeggen: ‘Ik heb
altijd gehoord dat ik niet kan leren en nu hoor ik voor het
eerst dat ik het wel kan.’ Dan zie je ze echt groeien en dat
vind ik heel mooi om te zien. Sommige leerlingen komen
binnen op niveau 1, maar slagen erin de opleiding op
niveau 2 of 3 af te ronden. Een prestatie die ze eerst nooit
voor mogelijk hadden gehouden.” “Dat maakt verschil,
dat iemand vertrouwen in ze heeft. Dat we in ze geloven”,
aldus Boutalab. “Daarmee win je hun vertrouwen en
BEWUSTE KEUZE
Een vak als burgerschap, dat Boukarfada aan haar niveau
2-studenten doceert, probeert jongeren een stevige basis
mee te geven. “We zien heel wat problemen voorbij
komen en die beperken zich meestal niet tot één domein.
Gaat het thuis niet goed, dan gaat het op school ook niet
goed. Daar komen vaak ook nog financiële problemen bij.
Ongewenste zwangerschappen. En überhaupt: hoe ga
je om met seksualiteit? Of met drugs? Er zijn zo veel
verleidingen. Het vak burgerschap focust daarop: wat zijn
risico’s en hoe kun je daarin een bewuste keuze maken.
Dat is best moeilijk voor ze.” “Voor studenten van de lagere
niveaus is logisch redeneren over het algemeen lastig”,
heeft Boukarfada geconstateerd. “Ik denk dat bepaalde

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
problemen ook wel op het hbo voorkomen, maar die jongeren
zijn beter in staat om de regie te nemen en naar
oplossingen te zoeken. Hbo-studenten zijn over het algemeen
zelfstandiger. Ze zien eerder de verschillende mogelijkheden
en weten waar ze hulp kunnen zoeken. Het zou
natuurlijk ook kunnen dat hbo-studenten hun problemen
beter verborgen weten te houden voor hun docenten.
Wij zijn als school erg betrokken bij studenten en vinden
de persoonlijke relatie belangrijk. Op het mbo gelden
soms ook andere regels, leerlingen moeten namelijk een
startkwalificatie halen. Daarbij zijn sommigen ook nog
leerplichtig. We hebben een wettelijke verplichting om
daar veel meer op in te zetten.”
Natuurlijk merken ze wel eens dat sommige leerlingen
in aanraking komen met justitie, bijvoorbeeld als Bureau
Jeugdzorg of de Reclassering zich meldt voor een gesprek.
Maar aan hun docenten vertellen dat ze iets hebben
gedaan wat niet mag, dat doen leerlingen niet zo gauw.
Boutalab begrijpt dat wel. “Wanneer een student iets
vertelt wat nadelige gevolgen voor hem of haar heeft, dan
moet je als docent, en als school, er ook iets mee doen.
Het is in ieder geval van groot belang dat ik het vertrouwen
van de student behoud en dat ik hem of haar verder kan
begeleiden.” Ze vult aan: “Ik werk voor een juridische
opleiding. Een belangrijke vraag die we tijdens de intake
stellen is of een student antecedenten heeft. Dat is
belangrijk als een student later bijvoorbeeld juridisch
medewerker wil worden.”
doen? Proberen een steentje bij te dragen door hem of
haar in te laten zien dat elke actie een gevolg heeft.
Dat zien ze vaak niet. Een aantal studenten kan primair
reageren, ze reageren in het hier en nu. Vooruitdenken
en doelen stellen voor de lange termijn, dat kan lastig zijn
voor mbo-studenten. In mijn visie speelt de docent een
belangrijke rol in het creëren van het bewustzijn welk
effect hun gedrag op anderen heeft. Het is voor een
student soms moeilijk om zijn eigen gedrag te begrijpen,
laat staat wat dat gedrag met een ander doet.”
Ze slaan een hulpaanbod af omdat ze niet goed weten
wat ze eraan hebben. Wat voor verschil kun je voor hen
maken? Daarom zou het helemaal geen slecht idee zijn
als Slachtofferhulp Nederland op scholen voorlichting zou
gaan geven.” “Of een soort wekelijks spreekuur houden”,
doet Boutalab een duit in het zakje. “Er hangt daar”, en
Boukarfada wijst naar de gang, “een poster van FiS, dat is
het Financieel Spreekuur. Daar kunnen studenten terecht
met financiële problemen. Medewerkers van FiS komt
regelmatig in de klassen vertellen wat ze doen. De schoolmaatschappelijk
werkster doet dat ook. Dan hebben leerlingen
er een gezicht bij, het is bij wijze van spreken dicht
bij huis en dat is drempelverlagend. Op Blackboard, ons
digitale leersysteem, staan knoppen om direct advies te
Slachtofferschap is ook al geen gemakkelijk onderwerp.
Boukarfada: “Leerlingen die slachtoffer zijn geworden, zijn
nogal eens boos op zichzelf. Boos omdat ze niet gehan-
PRIMAIR REAGEREN
deld hebben zoals ze dachten dat ze zouden doen. Ze vragen op het gebied van financiën, zorg, studieloopbaan.
120 Ze zijn zich ervan bewust dat het mbo niet altijd zo’n goed
vonden zich heel erg assertief en dachten goed voor
Het zou mooi zijn als Slachtofferhulp ook onder zo’n knop
121
imago heeft en − zeker wat betreft de lagere niveaus − als
het afvoerputje van het beroepsonderwijs wordt gezien.
Desondanks hebben Boukarfada en Boutalab niet het idee
dat hun studenten op school bovengemiddeld veel in
aanraking komen met criminaliteit. Goed, er hangen
camera’s in de school. Die zijn echter niet bedoeld om
leerlingen in de gaten te houden, maar om ongewenste
bezoekers van buiten de school te weren. “Dit schijnt niet
zo’n beste wijk te zijn”, verklaart Boutalab en Boukarfada
beaamt dat. “Je moet leerlingen wel veiligheid bieden.”
“Ik denk trouwens dat het wel meevalt met het criminele
gedrag van onze studenten”, aldus Boukarfada. “Volgens
mij heeft het vaak te maken met frustratie en het feit dat
ze soms niet weten hoe ze met hun emoties om kunnen
gaan. Een docent moet hier bewust van zijn. Gaat het fout
bij leerlingen en krijgen ze met een jeugdzorgwerker of
reclasseringsambtenaar te maken, dan is het belangrijk
dat je vanuit de school zo’n leerling ook aanspreekt. Hoe
is iemand in deze situatie terechtgekomen, hoe heeft
iemand gehandeld en wat had hij of zij beter kunnen
zichzelf op te kunnen komen, maar op het moment zelf
bevriezen ze en kunnen ze niets doen. Voor hen is dat toch
een schok, ze kunnen moeilijk accepteren dat ze anders
reageren dan ze in normale situaties zouden doen. Het
slaat een deuk in hun zelfbeeld en daar moeten ze eerst
overheen. Je moet ze helpen realiseren dat het niet hun
fout is. Dat het juist heel normaal is dat ze zo reageren en
dat het anderen ook overkomt.”
SPREEKUUR EN HULPBUTTON
zit. En docenten kunnen ook wat doen. Ik zou als
Slachtofferhulp Nederland inzetten op de docenten die de
sociale vakken geven. Hen goed informeren zodat zij leerlingen
erop kunnen attenderen, of hen een aansprekende
folder of een internetlink kunnen geven of zo.”
De beide docentes denken dat het weliswaar achterhaalde,
maar hardnekkig stand houdende ‘arm-om-de-schouder’-
imago van Slachtofferhulp Nederland geen pre is bij
jongeren. Als jongeren beter zouden weten wat de
De docenten merken dat leerlingen vaak niet weten
organisatie op praktisch en juridisch gebied voor hen kan
wat te doen wanneer hen iets overkomt. “Ik vraag wel
doen, zouden ze een hulpaanbod minder snel afslaan, is
eens waarom studenten geen aangifte doen”, vertelt
hun inschatting. En de gouden tip om jongeren beter te
Boukarfada. “Voor hen is het gewoon klaar. Ze willen geen bereiken? Boutalab weet het wel. “Zorg voor een reclamespot
problemen thuis. Ze denken dat het probleem weg is als
tijdens Goede Tijden Slechte Tijden. Of nog beter,
ze het er niet meer over hebben. Zo werkt het dus niet. dat in het script een gebeurtenis wordt opgenomen
Maar hulp vragen en over jezelf praten kunnen ze lastig waarbij Slachtofferhulp wordt ingeschakeld. Want daar
vinden. En dan ook nog eens met iemand die je niet kent kijken ze bijna allemaal naar.”
en waarvan je niet weet wat die voor je kan betekenen.
Gaat het thuis niet goed,
dan gaat het op school ook niet goed

Alles wat
hulp heet, heeft
een imago
Joey (14) deed ondanks angst
voor wraak door de dader
toch aangifte bij de politie
122 123
INTERVIEW
School hoort een veilige plaats voor jongeren
te zijn, maar de realiteit is soms net even anders,
zo heeft Joey 1 aan de lijve ervaren. De vmbo’er
autotechniek werd in elkaar geslagen door een
schoolgenoot en liep flinke kneuzingen in zijn
gezicht en een gebroken teen op. Hij wil wel
meewerken aan een interview over zijn ervaringen.
Want, zo vindt hij, “als je een ander ermee kunt
helpen, waarom niet?” Dus is hij met zijn moeder
op een grijze woensdag morgen naar het politiebureau
gekomen waar het interview plaatsvindt.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
De mishandeling gebeurde tijdens de pauze op het
campusterrein, begint Joey zijn verhaal. “Ik had een blikje
cola in mijn handen en een jongen schopte hem zo uit
mijn hand. ‘Doe even normaal, man, dat doe je toch niet’,
reageerde ik. Toen hij dom begon te doen zei ik nog een
keer: ‘Doe normaal.’ Toen kwam hij op mij af en in het
begin kon ik hem nog wel van me afhouden. Hij begon
weer over dat blikje en toen zei ik: ‘Laat nou gewoon.’
Vervolgens begon hij van alles over mijn moeder te
schreeuwen, dat ze gehandicapt is en zo. Ik zei: ‘Ik zeg
toch ook niet dat jouw moeder gehandicapt is?’ Toen
schreeuwde hij: ‘Wat, mijn moeder is gehandicapt!?’ En
hij begon op me in te slaan. Ik zag het eerst niet, want ik
wilde iets uit mijn tas pakken en toen ik omhoog kwam
stond hij al voor me met zijn vuisten en ging ik naar de
grond. Dan kun je niets meer. Hij begon te slaan, met zijn
vuisten in mijn gezicht, hij heeft me bij de keel gepakt, ik
kreeg zelfs een kopstoot, hij draaide helemaal door. Dan
staan er vijf vrienden om je heen en die doen helemaal
niets. Je ligt daar en je kan gewoon niets.”
TOKKIES
Op een geven moment zag hij een kans om weg te komen.
Daarna stond hij in dubio. Teruggaan naar school? “Bij ons
op school hebben we lokaal negen. Daar ga je heen als je
eruit wordt gestuurd en er is altijd een leraar aanwezig.
Daar wilde ik niet heen, want ik wilde geen problemen
met de jongen die mij in elkaar had geslagen. Maar ik
haalde mijn hand over mijn gezicht”, hij maakt een vegend
gebaar, “en ik zag allemaal bloed. Toen ben ik er toch maar
heen gegaan. Ik heb wel een half uur uit mijn neus
gebloed. Het probleem is dan dat je in dat lokaal zit en die
jongen wordt ook opgehaald. Dus je zit samen in dat hok.
En dan stellen ze aan mij de vraag of hij geschorst moet
worden of niet. Natuurlijk durfde ik echt niet te zeggen
dat hij geschorst moest worden. Ik was echt bang voor die
jongen. Dat wilde ik op dat moment niet laten merken,
dus ik probeerde er zo nuchter mogelijk over te doen.” Hij
is nog steeds verbolgen over de manier waarop het incident
op dat moment werd afgehandeld. “Ze hadden hem
tenminste in een ander lokaal kunnen zetten. Want
natuurlijk wilde ik dat hij geschorst werd.” De dader komt
uit een gezin dat als asociaal bekend staat. ‘Tokkies’, in de
kwalificatie van Joey. “Het was ook niet de eerste of tweede
keer dat hij dit gedaan heeft.” De oplossing van de school
op dat moment: handen schudden en zand erover.
“Ik ben in eerste instantie wel gebeld”, vertelt Ellen, Joey’s
moeder, “maar uit dat gesprek kreeg ik helemaal niet de
indruk dat het een dikke vechtpartij was geweest, meer
Dan staan er vijf vrienden om je heen
en die doen helemaal niets.
Je ligt daar en je kan gewoon niets
een uit de hand gelopen ruzietje. Totdat ik thuiskwam en
hem zag.” Joey’s gezicht was inmiddels flink opgezwollen.
“Toen schrok ik wel. Later heeft de school ook toegegeven
het verkeerd te hebben ingeschat, want hij heeft flink
letsel opgelopen. Dat hij zelfs iets gebroken had, was de
aanleiding om toch aangifte te doen bij de politie. Dat was
echt te gek, dat moet je elkaar op die leeftijd niet aan willen
doen.” “Ik wilde eerst helemaal geen aangifte doen, want ik
was doodsbang”, gaat Joey verder. “Die jongen is natuurlijk
geen fan van de politie. Ik wist dat hij wel vaker dingen
deed die niet door de beugel kunnen. Straks ga ik aangifte
doen en krijgt hij misschien last met de politie en dan is
het mijn schuld. Dan staat hij straks voor m’n deur. Maar
toen dacht ik: zo veel kan me nu ook weer niet gebeuren,
want allebei mijn ouders werken bij de politie. Toch bleef
het moeilijk, want je vrienden worden er ook bij betrokken.”
“Die moeten gehoord worden en getuigen”, vult zijn moeder
aan, “dat maakt het natuurlijk lastig.”
GEEN SCHADEVERGOEDING
Joey deed aangifte en tot zijn opluchting is de dader nooit
verhaal komen halen. “Als ik van de ene naar de andere
leslocatie loop dan kom ik hem wel eens tegen. Dan zeg
ik natuurlijk niets en probeer ik maar net te doen of ik hem
niet zie.” De jongen is uiteindelijk veroordeeld tot vijftien
uur werkstraf. Over de afhandeling van de zaak en de uitkomst
zijn Joey en Ellen allerminst te spreken. De zaak is
door de officier van justitie zelf afgedaan in OTP-zitting. 2
Joey en zijn ouders mochten er niet bij aanwezig zijn.
“Als slachtoffer kan hij zijn verhaal niet kwijt”, aldus Ellen.
“De dader zit daar alleen met zijn advocaat zijn verhaal te
doen en that’s it. Er is geen wederpartij die vertelt hoe het
zit. Dat moeten ze dan uit het dossier halen. Over de angst
die hij in het begin had en de financiële schade die je lijdt,
wordt verder helemaal niet gesproken. We hadden een
schadevordering ingediend, daar heeft Slachtofferhulp
ons mee geholpen. Wij hebben de materiële kosten aangedragen
en de Slachtofferhulpmedewerker heeft gekeken
naar wat er in vergelijkbare zaken aan smartengeld is
geëist. Allemaal keurig onderbouwd.” De schadevordering
werd niet-ontvankelijk verklaard. “De vordering was blijkbaar
te complex, dat moesten we maar civiel oppakken”,
zegt ze. Om met enige verontwaardiging te vervolgen:
“Het is tot op de cent nauwkeurig beschreven, dus hoe
moeilijk kan het zijn? Het kan toch niet zo zijn dat zo’n jongen
jou schade toebrengt en dat je er dan als slachtoffer
zelf nog achteraan moet via de civiele rechter. Wij hebben
als ouders extra kosten moeten maken omdat die jongen
zijn handjes niet thuishoudt. En dat was ook niet de eerste
keer. Hij heeft nooit laten merken dat hij spijt had, ook de
ouders niet. Als Joey zoiets zou doen, zouden wij direct
contact zoeken met die ouders en excuses aanbieden. Als
je zo’n jongen wat wil leren dan zou ik tijdens zo’n gesprek
zeggen: ‘Je krijgt vijftien uur werkstraf en omdat we vinden
dat het jouw schuld is, moet jij ook de kosten van het
slachtoffer vergoeden, en niet je ouders. Jij moet zorgen
dat het geld op tafel komt.’ Zo veel was het uiteindelijk
niet, iets van 89 euro in totaal. Dat zet hem misschien aan
het denken: ‘O, wat ik doe heeft toch wel consequenties.’
Daarom willen we een poging doen om het alsnog voor
de rechter te krijgen.”
124 125
ARTIKEL 12-PROCEDURE
Daartoe hebben ze een zogenaamde artikel 12
Sv-procedure aan gespannen. Is een slachtoffer het niet
eens met een bepaalde beslissing van het Openbaar
Ministerie (OM), dan kan hij daartegen bezwaar aantekenen
bij het Gerechtshof. (Hetzelfde geldt overigens voor
een verdachte.) Het kan bijvoorbeeld gaan om een beslissing
om het opsporingsonderzoek stop te zetten, de

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
In het hele
proces is het
slachtoffer
eigenlijk zoek
Terwijl het
slachtoffer
eigenlijk voorop
zou moeten
staan
verdachte niet te vervolgen, of een besluit van de officier
om de schadevordering niet mee te nemen in afhandeling
van een zaak. Het Gerechtshof beoordeelt dan de zaak
opnieuw en kan het OM de opdracht geven zijn beslissing
te herzien, of het Hof neemt zelf een beslissing. Het is een
langdurige procedure, en de kans op succes is niet zo
groot, maar Joey en zijn ouders willen zich niet zomaar
buiten spel laten zetten: “Het gaat uiteindelijk toch om het
slachtoffer?”
De opgelegde straf, daar valt nog wel mee te leven. Joey
had liever gezien dat de dader alle veertig uur van de
aanvankelijk geëiste werkstraf had gekregen, in plaats van
vijftien uur. Hij twijfelt ook of de werkstraf een groot pedagogisch
effect gaat hebben. Maar opsluiten hoeft voor
hem niet. “Dat helpt ook niet. Stel hij zit een jaar en dan
komt hij buiten en beginnen de problemen opnieuw. Ik
denk dat die jongen professionele hulp nodig heeft, want
hij spoort niet. Een week nadat hij mij had gepakt, trapte
hij een ander zomaar van zijn fiets af. En zijn ouders doen
er niets aan.”
ZELF JE RECHT HALEN
Mocht het tot een rechtszitting komen, dan wil Joey erbij
zijn. Op de vraag waarom, moet hij even zoeken naar
woorden. “Als ik erbij ben, kan hij zien wat hij iemand
heeft aangedaan. Daar heeft hij volgens mij helemaal
geen beeld van. Als hij daartoe al in staat is.” Bovendien
heeft Joey het gevoel dat het zijn zaak is. “Ik kan wel thuis
blijven zitten wachten op de uitslag, maar dan…” Zijn
moeder vult aan: “In het hele proces is het slachtoffer
eigenlijk zoek. Terwijl het slachtoffer eigenlijk voorop zou
moeten staan. Er zijn misschien wel slachtofferrechten op
papier, maar je moet je recht zelf halen.”
Behalve de juridische gevolgen heeft het gebeuren ook
de nodige psychische impact gehad op de tiener. Zijn vertrouwen
in mensen heeft een deuk opgelopen. “Als je met
een groepje mensen staat, ben je gewoon bang dat er iets
gebeurt. Als ik het gevoel heb dat iets of iemand niet
klopt, dan ben ik weg. Hiervoor was ik met iedereen
bevriend, ik had heel veel vrienden. Maar nu… Ik heb een
paar vrienden en daar houdt het ook mee op. Joey heeft
ook emotionele ondersteuning van Slachtofferhulp
Nederland gehad om de nare ervaring te verwerken. “In
het begin wilde ik geen Slachtofferhulp, want ik heb toch
mijn ouders. Maar die zijn allebei bij de politie en hebben
soms de neiging om dingen door een politiebril te zien.
Dan vind ik het soms moeilijk om dingen met hen te
bespreken… Als je bijvoorbeeld zegt dat je ergens last van
hebt., vinden ze er gelijk iets van.” “Dat was inderdaad lastig
voor hem”, beaamt Ellen. “Maar op een gegeven moment
begin je je toch zorgen te maken. Daarom heb ik gebeld.”
AANGIFTE DOEN
Een Slachtofferhulpmedewerker kwam bij Joey op huisbezoek.
“In het begin was het een beetje raar, ik wist niet
goed wat ik kon verwachten.” Maar praten met een relatieve
vreemde bleek toch wel te werken. “Hij heeft uitgelegd
wat je kunt verwachten als je zoiets overkomen is. Toen
heb ik verteld wat er gebeurd was en hij vroeg daar wat
op door. En op een gegeven moment − we hadden afgesproken
op een bepaalde tijd te stoppen − was het
gewoon een uur later. We hebben gepraat over waar ik me
zorgen over maakte, maar hij heeft me ook laten praten
over mijn interesses en zo. Dat maakt wel dat je je beter
voelt als hij weer weg gaat. Dan denk je: ja, er zijn ook nog
andere dingen in het leven.” Na twee gesprekken vond hij
het genoeg en is het contact beëindigd.
Joey begrijpt wel dat jongeren niet zo snel contact zoeken
met Slachtofferhulp Nederland of een hulpaanbod aanvaarden.
Zelf had hij immers ook zo zijn bedenkingen.
“Ik dacht: dan komt er zo’n alternatieveling een beetje
over je problemen praten.” In de praktijk pakte het heel
anders uit, maar hij vermoedt dat de organisatie bij veel
jongeren wel een soft imago heeft. “Alles wat hulp heet,
heeft een imago. Jongeren willen geen hulp, ze willen
het zelf doen. Bovendien, slachtoffer zijn is een teken van
zwakte hier. Dan ben je al snel een dikke miet.” Hoe
Slachtofferhulp Nederland meer jongeren zou kunnen
bereiken? Joey denkt even na en zegt dan met een grijns:
“Gratis een nieuwe telefoon geven bij elke keer dat je
geholpen wordt.” Zijn moeder pleit voor foldermateriaal
dat qua vormgeving en inhoud beter bij de doelgroep
aansluit. Een advies wil Joey zijn leeftijdsgenoten nog wel
meegeven: “Geen aangifte doen is dom. De dader denkt
dan dat hij het nog wel een keer kan doen, want er
gebeurt toch niets. Ik was eerst ook bang voor problemen.
Maar zo kun je de dader misschien een beetje laten voelen:
ik wil niet dat jij mij zo behandelt.”
126 127
1)
De naam van Joey is om privacyredenen veranderd.
2)
Een speciale zitting voor minderjarige verdachten waarbij geen rechter
aanwezig is. OTP staat voor ‘Oproep Ten Parkette’ (bij meerderjarige verdachten
heeft men het over een TOM-zitting, dit staat voor ‘Taakstrafzitting Openbaar
Ministerie’. De officier van justitie of een parketsecretaris doen tijdens een
dergelijke zitting een strafvoorstel. Het voorstel kan bijvoorbeeld bestaan uit
het aanbieden van een werkstraf (van maximaal zestig uur) of een leertraject
of uit de betaling van de schade aan het slachtoffer. Alleen strafbare feiten
waar een maximum gevangenisstraf op staat van minder dan zes jaar kunnen
op deze wijze afgedaan worden.

Ik geloof heilig
in mediation
Jongerenofficier Isabeth Mijnarends
(48) ziet strafrecht als uiterste middel
128 129
INTERVIEW
“Mijn expertise betreft natuurlijk vooral jonge
verdachten”, zegt officier van justitie Isabeth
Mijnarends enigszins verontschuldigend aan
het begin van het interview over jongeren en
slachtofferschap is. Maar tijdens het gesprek
komt al snel aan de orde dat de grens tussen
dader- en slachtofferschap flinterdun kan zijn.
En dat het strafrecht zo zijn beperkingen heeft
om met beide vormen om te gaan.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Mijnarends is jongerenofficier, een betrekkelijk nieuw
fenomeen in het Nederlandse strafrecht. Deze uitbreiding
van haar functie − ze was tot 2012 jeugdofficier – vond
plaats vooruitlopend op de invoering van het adolescentenrecht
in april 2014. In een kantoor dat uitziet over
de sporenkluwen van Utrecht Centraal vertelt ze over haar
passie voor het jeugd- en jongerenrecht. Als er even een
korte stilte valt, is het metalige schrapen hoorbaar waarmee
de treinen beneden in de diepte van spoor wisselen.
“Ik heb nog steeds de hoop − soms is het misschien een
illusie − dat je met strafrecht gedrag kunt bijsturen in een
positieve richting. Of liever gezegd, dat strafrecht erop
gericht moet zijn om gedrag bij te sturen in een positieve
richting. Dat is best ingewikkeld omdat het niet zo vaak
lukt.” Doelend op de rechterlijke macht, zegt ze: “Wij zitten
helemaal aan het einde, wanneer het leed al is geschied
en levens al zijn gevormd.”
Behalve jongerenofficier is Mijnarends ook een dag per
week bijzonder hoogleraar Kinderstrafrecht aan de
Universiteit van Leiden. “Dat vind ik heel leuk om erbij te
doen. De Landelijke Vereniging voor Jeugdrecht financiert
mijn leerstoel en ik probeer daarbinnen de theorie en de
praktijk aan elkaar te koppelen om de kruisbestuiving zo
groot mogelijk te maken.”
HEKJES EN HOKJES
Het nieuwe adolescentenstrafrecht geeft de officier van
justitie de mogelijkheid een verdachte tussen de 18 en de
23 jaar te laten berechten volgens het jeugdstrafrecht.
“Niet de biologische leeftijd, maar de ontwikkelingsleeftijd
van de verdachte staat dan centraal. Dat kan het verschil
betekenen tussen je straf uitzitten in een jeugdinrichting
of in een penitentiaire inrichting voor volwassenen, waar
toch wel een andere dynamiek heerst”, legt ze uit. “In de
uitvoeringsfase van de straf kun je ook een ander soort
begeleiding opleggen, die beter aansluit bij de noden en
behoefte van de veroordeelde. Volwassenen krijgen
reclasseringsbegeleiding. Komen ze niet opdagen, nou,
dan komen ze toch niet opdagen. Terwijl jeugdbegeleiding
meer op het individu is gericht. Is hij bijvoorbeeld
in staat aan de voorwaarden te voldoen of heeft hij toch
meer hekjes en hokjes om zich heen nodig? Dat vind ik
het mooie ervan. Er moet overigens nog wel heel wat
water naar de zee voordat het volledig functioneert.
Ik merk dat volwassenenofficieren nog vaak met een volwassenenbril
kijken, en dat geldt ook voor rechters. Dus
het hele concept van die leeftijdsgrens loslaten en meer
kijken naar de ontwikkelingsleeftijd, ja, dat heeft tijd
nodig.”
Wij zitten helemaal aan het einde,
wanneer het leed al is geschied
en levens al zijn gevormd
ROL VAN STRAFRECHT
“Het verschil tussen jeugdzaken en reguliere zaken is dat
een jongerenofficier meer bezig is met de buitenwereld.
Bij jeugdzaken zijn veel meer ketenpartners betrokken.
Denk maar aan de Raad voor de Kinderbescherming,
Bureau Jeugdzorg, de gemeente met zijn leerplichtambtenaren
en allerlei hulpverleningsinstanties. Het gaat
dus niet om het puur vergelden, wat bij het afdoen van
strafzaken bij volwassenen meer de leidraad is. Het is de
pedagogische notie die typerend is voor het jeugdstrafrecht.
Dat je van je fouten moet leren en pas in laatste
instantie van je vrijheid mag worden beroofd. Daar zit
altijd spanning, want wij hebben ook met de samenleving
en de slachtoffers te maken. De rechterlijke macht deint
mee op de gevoelens van de samenleving. Rechters en
officieren zijn niet ongevoelig voor de geluiden uit de
maatschappij. De utopie van veiligheid en de reflex om
strenger en eerder in te grijpen dwingt ons, professionals
in het jeugdrecht, kritisch te blijven kijken naar de rol die
het strafrecht moet en kan spelen bij het ingrijpen in een
kinderleven. Opsluiten van jeugdigen is in uiterste gevallen
nodig maar we moeten daar selectief mee omgaan.
Hoe repressiever de samenleving, hoe banger zij wordt.
En dan is het best ingewikkeld om de samenleving uit te
leggen dat we kinderen wel kunnen opsluiten, maar dat
daarmee de problemen niet zijn opgelost. Opsluiten biedt
schijnveiligheid.”
MORELE ONTWIKKELING
Jonge verdachten dragen niet zelden een flinke rugzak vol
problemen en eigen slachtofferervaringen mee. De grens
tussen slachtoffer- en daderschap is niet scherp te trekken.
Ben je het een, dan loop je een verhoogde kans ook het
ander te worden. Mijnarends herkent dat in haar eigen
praktijk. “Het Openbaar Ministerie gaat nu steeds meer
werken met het concept kwetsbare personen. Zorgvuldig
kijken naar wat zij nodig hebben. In de Amerikaanse staat
Florida laten ze jonge verdachten een self-assessment
afleggen om allerlei achterliggende problemen op tafel te
krijgen, zoals trauma’s en slachtofferschap van huiselijk
geweld. In Nederland maakt de Raad voor de Kinderbescherming
ook rapportages, maar daarin komt dit
niet uitgebreid aan bod. En wat doet het strafrecht er vervolgens
mee? Stel, er komt iemand bij mij binnen omdat
hij een woninginbraak heeft gepleegd en dan blijkt dat hij
een IQ van 70 heeft en dat hij thuis mishandeld is. Hij niet
alleen, maar zijn moeder en zijn zusjes ook. Dan is de
vraag: hoe weeg ik dat? Maakt dat uit voor het gegeven
dat hij een woning binnengedrongen is? Besefte hij niet
dat hij dat niet mocht doen, of wist hij het wel maar is het
‘eerst doen, dan denken’? Welke impact heeft het trauma
van huiselijk geweld op zijn functioneren? Als een deskundige
dan zegt: ‘Mevrouw de officier, dat moet u niet via het
strafrecht afdoen, maar via behandeling’, prima! De toerekeningsvatbaarheid
van jongeren is per definitie minder.
Dat is een stap die wij als rechterlijke macht nog steeds
niet goed maken. Hoewel die verminderde toe rekeningsvatbaarheid
is terug te vinden in andere straffen is een
echte vertaling van dit moeilijke begrip nog steeds niet
goed uitgedacht. Stel, een jonge verdachte van tasjesroof
is licht verstandelijk beperkt. Daarvan zie ik er steeds meer.
Ik heb van ontwikkelingspsychologen geleerd dat de
morele ontwikkeling van zulke verdachten op zich prima
is, want ze doen dit niet bij hun eigen oma, maar wel bij
een ander. Dus waar gaat het precies mis en wat betekent
dat vervolgens voor mijn bewijslast, maar ook voor de
behandeling? Want anders kun je die spiraal niet
doorbreken.”
130 131

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Ook al is Mijnarends jongerenofficier, toch heeft ze in haar
werk niet veel contact met jongeren zelf. “Te weinig. Daar
hebben we allang geen tijd meer voor. Het gaat allemaal
op basis van dossiers. Ik zie jongeren op de zitting en dan
heb ik weinig contact. In een heel enkel geval kun je
iemand raken door iets te zeggen. Maar over het algemeen
zijn het de volwassenen die daar de regie bepalen. Dat is
wel een lacune, hoor. Want het communiceren met kinderen,
of dat nu op zitting is of in een politiecel omdat ze net
zijn opgepakt, dat is natuurlijk wel waar het eigenlijk over
gaat.”
Maar het hoort een beetje bij die leeftijd en groepsdruk:
hoe handhaaf ik me? Jongens vechten. Ja, dat mag ook
allemaal niet, zeker niet als iemand een gebroken neus
wordt geslagen, maar het hoort erbij, het is van alle tijden,
snap je wat ik bedoel? Bij woninginbraak ligt het anders.
Dat je als jonkie in het huis van een ander durft te zijn, is
iets waar ik me wel zorgen om maak. Zedendelicten zijn
echt over de grens. Maar ontuchtige handelingen… alle
kinderen hebben wel eens doktertje gespeeld. Alleen gaat
de een daarin verder dan de ander. Dus het is de kunst om
te kijken naar de beschrijving van het strafbare gedrag en
tegelijkertijd naar de context waarin het zich afspeelt.
Het kan ook onze kinderen overkomen dat ze iets doen
wat niet mag. Maar als kinderen ermee doorgaan en ongevoelig
blijken voor straf, dan moeten we ons wel zorgen
maken. Je kunt die ontwikkeling bijna uittekenen. Want
over het algemeen zijn het kinderen die op school moeilijk
mee kunnen komen, die in slechte wijken wonen, die
ouders hebben die onmachtig zijn, de Nederlandse taal
niet spreken of werkloos zijn. Kinderen die opgroeien met
huiselijk geweld. Dan is onze uitdaging: hoe gaan we ze
perspectief bieden? En daar laten we echt wel iets liggen,
vind ik. Er is natuurlijk ontzettend veel wegbezuinigd.”
Wat valt in de categorie
‘puberaal opgroeigedrag’
en waNNEER moet de samenleving
Zich echt zorgen gaan maken?
tegenwoordig toegang tot besloten jeugdzittingen. Dat dat ik het heel fijn zou vinden als iemand toch zou willen
132 kan heel oncomfortabel zijn voor zo’n jonge verdachte. zeggen wat het voor hem betekend heeft, vanuit een
133
Maar ik heb daar heel mooie dingen zien gebeuren, zeker opvoedkundige rol. En slachtoffers kunnen er ook wat aan
als het om jongeren onderling gaat. Dat een verdachte hebben. Zien dat de verdachte, die in hun verbeelding
PUBERAAL OPGROEIGEDRAG
tegen mij zei: ‘Het spijt me; ik had het ook helemaal niet misschien tot een soort monster was uitgegroeid, in
Als officier is het de kunst om het kaf van het koren te
moeten doen, hartstikke stom.’ Toen zei ik: ‘Je moet het werkelijkheid een onooglijk klein jongetje is met een veel
scheiden. Wat valt in de categorie ‘puberaal opgroeigedrag’
niet tegen mij zeggen, kijk maar wie er achter je zit. Draai te grote mond. Om het weer in verhouding te krijgen.
en wanneer moet de samenleving zich echt zorgen gaan
je maar eens om.’ En verdomd, er werden excuses aangeboden!
Het moet allemaal goed begeleid worden en eenieders
maken? “Wat ik binnenkrijg is erg tijdsafhankelijk. Vroeger
Ik geloof wel in de oprechtheid ervan, want zo’n rechten moeten gewaarborgd zijn, want als het door je
was het heel gangbaar om een autoruitje in te slaan en de
jongen hoeft dat helemaal niet te doen.”
strot geduwd wordt, heeft het ook niet zo veel zin. Zeker
tomtom of de mobiele telefoon weg te halen. Dat wordt
niet voor een slachtoffer. Maar in mediation kunnen dader
bijna niet meer gedaan, omdat die spullen er over het
“Natuurlijk zal het strafrecht altijd op de verdachte gefocust
en slachtoffer elkaar veel meer tegemoet treden dan in
algemeen niet meer in liggen. Oude dametjes met een
blijven. En dat is ook goed. Maar vooral bij de jeugd zo’n anonieme zittingszaal waar dan gezegd wordt: ‘O ja,
rollator omduwen en hun tasjes grijpen is blijkbaar wel
moeten we meer op zoek gaan naar de pedagogische u had ook nog materiële schade. Deze verdachte moet
heel leuk en lucratief om te doen. Echt lucratief is de
dimensie via het slachtoffer.” Mijnarends doelt op slachtoffer-daderbemiddeling,
300 euro aan u betalen.’ Werkt dat? Heeft dat pedagogisch
drugscriminaliteit. Vermogensdelicten, alles wat met geld
in de vorm van slachtoffer-
effect? Ik denk dat het veel moeilijker is om face to face
te maken heeft, inbreken, dat soort misdrijven is van alle
tijden. Een deel is puberaal opgroeigedrag. Welk meisje
heeft niet eens een mascara gejat? Of in ieder geval
gedacht: ‘Zal ik het doen of niet?’ Is dat erg? Het mag niet.
MEDIATION
Dat slachtoffers een steeds sterkere positie in het strafrecht
hebben gekregen, vindt Mijnarends een goede zaak,
ook voor jeugdige verdachten. “Slachtoffers hebben
dadergesprekken of mediation. “Ik geloof heilig in
mediation. Natuurlijk moet je het slachtoffer beschermen.
Als het slachtoffer dat niet wil, prima. Maar als ik een
slachtoffergesprek voer, dan probeer ik wel mee te geven
tegen het slachtoffer te zeggen: ‘Het spijt me, ik heb het
fout gedaan.’ Of alleen je excuses aan te bieden en niet
eens schuld te bekennen, dat vind ik ook oké.”

Het is niet cool
om slachtoffer
134 135
te zijn
Voor vrijwilliger Jaap van Zoest (66) zijn
jongeren veerkrachtig én kwetsbaar
INTERVIEW
“De twee politieagenten die erbij waren,
hebben terecht nazorg nodig gehad. Die hebben
een heel traject gevolgd. En zo’n jongen van 16?
Die moet het alleen met mij doen. Dat is toch
bijzonder?” De ‘mij’ in kwestie is Jaap van Zoest,
vrijwilliger bij Slachtofferhulp Nederland. De
jongen van 16 is een slachtoffer in een van de
meest indrukwekkende zaken die hij als
vrijwilliger meemaakte. Van Zoest gebruikt de
casus als voorbeeld van het vermogen en de
drang van jongeren om zelf hun problemen op
te lossen en de bijbehorende emoties slechts in
zeer afgepaste porties toe te laten.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
136
“De jongen was in een park overvallen en met een mes
bedreigd. De politie had de overvaller voor zijn ogen
neergeschoten, een schot in de benen. Hij wilde alleen
met mij praten, dat was meer dan genoeg. Eigenlijk liever
met mij ook niet, maar hij redeneerde: ‘Ik moet het toch
ergens kwijt. Dan maar bij jou.’ Hij wilde ook niet dat ik bij
hem thuis kwam. Alle gesprekken zijn op het politiebureau
gevoerd. Hij wilde niet naar een ‘-loog’ of een dokter of
wat dan ook. Dat hij wel met mij wilde praten, kwam doordat
hij ook wel in de gaten had dat hij er wat mee moest.
Voor twee van die bomen van politieagenten wordt
– terecht overigens – een heel ondersteuningsapparaat
ingezet. En die jongen deed het gewoon vooral zelf.”
ON HOLD
Dat jongeren slachtofferschap anders ervaren dan volwassenen
is voor Van Zoest een uitgemaakte zaak. “Jongeren
hebben een mooi vermogen om te parkeren, zoals ik dat
noem. Als een oudere iets overkomt, dan maakt het 24 uur
van de dag deel van zijn leven uit. Jongeren kunnen af -
sluiten, afkaderen: ‘Ik ga nú’”, hij slaat hij met zijn hand op
tafel, ‘“iets leuks doen.’ Dan kunnen ze daarvoor gaan en
laten ze al het gedoe even los. Dat vind ik wel mooi. Bij ons
gaat het maar door, 24 uur per dag; zij kunnen het on hold
zetten. Dat geeft lucht denk ik. Het maakt ze veerkrachtiger.
Doordat afgrenzen kunnen ze sneller weer mee in
de vaart der volkeren. Wel zit er een nadeel aan, want ze
houden zichzelf ook voor de gek: de problemen komen
geheid na verloop van tijd weer terug. Ouderen zijn wat
meer bereid om even ‘door te zieken’. Accepteren het
gemakkelijker, geloof ik. Jongeren zijn sterk in hun
begrenzing en kwetsbaar in het ontbreken van ervaring.
Als er iets ingrijpends is gebeurd, betreden ze echt volledig
nieuwe paden. Een van mijn cliënten, een jonge
vrouw, zei nog niet zo lang geleden: ‘Ik ben voor het eerst
met criminaliteit in aanraking geweest, ik wist niet dat dit
bestond, dat er mensen zijn die zo doen.’ Ze was echt
helemaal van slag. Vooral toen ze erachter kwam hoeveel
moeite ze ermee had om daarmee om te leren gaan. Zij
had gedacht dat ze alles wel aankon, dat de wereld volledig
voor haar open lag en dat ze elk probleem aankon.
Ik heb veertien dagen geleden het schadeformulier met
haar ingevuld, en de tranen stroomden overvloedig.
Op dat moment was het alweer een maand of vier
geleden gebeurd. Hun wereldbeeld stort een beetje in.
Zoiets als erachter komen dat Sinterklaas niet bestaat.
Zo’n reactie zie je bij ouderen wat minder, want die weten
wel hoe het zit.”
Jaap van Zoest, kortgeknipt grijs haar, bril, baardje en een
gulle lach die tijdens het interview met grote regelmaat
door de kamer schalt, is nu vijf jaar bij Slachtofferhulp
Nederland actief als vrijwilliger. Regelmatig heeft hij jonge
slachtoffers onder zijn hoede. Dat die juist aan hem worden
toegewezen, is gezien zijn voorgeschiedenis niet
vreemd. “Ik ben op mijn 15e aan het werk gegaan. Ik had
genoeg van school en het leerlingwezen bleek een uitkomst
voor mij. Werken en één dag naar school. Een jaar
of 24 heb ik in de horeca gewerkt. Toen ik iemand tegenkwam
die aan de lerarenopleiding was begonnen, dacht
ik: dat ga ik ook doen. Daarna heb ik nog 22 of 23 jaar − ik
ben nooit zo goed met getallen − gewerkt in wat tegenwoordig
een ROC heet. Ik heb lesgegeven, ben manager
en schoolopleider geweest, had veel contacten met studenten
van de Hogeschool Utrecht die bij ons het vak wilden
leren. Op mijn 61e kwam er een berichtje van de
directie dat er een mooie regeling was om eruit te gaan.
Dat heb ik gedaan en dan heb je tijd voor andere dingen,
waaronder dus vrijwilligerswerk voor Slachtofferhulp
Nederland. Daarmee ben ik al snel twee of drie dagen per
week bezig.”
uniformen en gezag, welnee!”, lacht hij. “Natuurlijk komt er
ook wel stoerdoenerij bij kijken. Maar vroeger had een
politieagent toch meer status. Daar moest je toch niet
mee in aanraking komen. En nog niet, maar het is toch
anders geworden.”
Van Zoest heeft doorgaans snel een klik met zijn jonge
cliënten. “Vaak wel, maar niet altijd. Jongeren zijn heel erg
kritisch. De reden dat je contact met ze hebt, vinden ze al
niks. Het is niet cool om slachtoffer te zijn. Het is niet iets
wat je even makkelijk in je vriendengroep bespreekt: ‘Joh,
ik ben slachtoffer geworden.’ Ze zijn het liever niet en douwen
het weg. Maar ze voelen zich vaak ook wel degelijk
slachtoffer. In veel gevallen zijn ze gewoon bang. Dat is
niet gemakkelijk om te erkennen. Überhaupt laten ze niet
snel hun emoties zien. Ik denk dat ze het lastig vinden om
te benoemen dat ze slachtoffer zijn en dat ze daar bang
van mogen zijn, of verdriet van mogen hebben of wat dan
ook. Dat is niet gemakkelijk uit die mondjes te krijgen.”
137
Jongeren zijn sterk in hun begrenzing
en kwetsbaar in het
ontbreken van ervaring
STOERDOENERIJ
Hoewel zijn standplaats het Utrechtse politiebureau
Paardeveld is, vindt het gesprek plaats in politiebureau
Nieuwegein, want hij is actief in de hele regio rond
Utrecht. Het bescheiden spreekkamertje kijkt uit op het
soort anonieme hoogbouw waar steden als Nieuwegein
zo rijk aan zijn. Is het voor jongeren een drempel om naar
het politiebureau te komen voor een afspraak met
Slachtofferhulp Nederland? Ze worden immers verondersteld
weerstand te hebben tegen officiële instanties en
gezag? “Nou, ze vinden het wel leuk, spannend soms. Dan
zie je ze om zich heen kijken, al die wouten en zo, dat vinden
ze wel interessant. Ze stappen in de meeste gevallen
ook gemakkelijker een gerechtsgebouw binnen dan
ouderen. Jongeren van nu kijken niet meer zo op tegen
VERTROUWEN
Vertrouwen is een belangrijk thema. “Bij jongeren is het
belangrijk dat je vertrouwen met ze opbouwt. Als die klik
er is, dan geven ze zich helemaal, bijna onvoorwaardelijk.
Daar zijn ze vaak … grenzeloos in. Maar je kunt het ook
door dit”, en hij knipt met zijn vingers, “weer verliezen. Het
vertrouwen is heel kwetsbaar. Het is een andere dynamiek
dan met ouderen. Wat me bijvoorbeeld ook opvalt: ze
zitten volledig in de shit, je hebt drie of vier afspraken en
iedere keer is het emoties en tranen, en op een gegeven
moment vinden ze het genoeg en dan kun je wegblijven,
dan is het over en uit: weg jij. Jongeren kunnen dat zo
heerlijk, zonder plichtplegingen”, en weer volgt er een
klap op tafel: “‘Nou hebben we wel genoeg gehad, Jaap,
wegwezen.’ Fantastisch toch?”, en hij lacht breeduit. Voor
sommige collega’s mag dat als ondankbaarheid overkomen,
Van Zoest heeft er geen problemen mee.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Je kunt dan iets
voor jongeren betekenen door
even met ze op te trekken
“PROBLEMEN PASSEN NIET
IN HET PUBERPLAATJE”
“Over het algemeen doen ze heel laconiek over de
impact van een misdrijf”, is ook de ervaring van Petra
Holleman (53). Ze werkt sinds een jaar als vrijwilliger bij
Slachtofferhulp Nederland en daarvoor zeven jaar bij de
Kindertelefoon. Genoeg ervaring met jongeren dus.
“Problemen passen niet in het puberplaatje. Ze doen
zich vaak stoerder voor dan ze zijn. Zeker vanaf een jaar
of 15 hebben ze er toch wel moeite mee om over hun
gevoelens te praten. Maar na een tijdje blijken ze er
meer mee te zitten dan ze aanvankelijk willen toegeven.
De keren dat ik jongeren heb geholpen, waren ze meestal
door hun ouders naar Slachtofferhulp gestuurd.
138
Integendeel: “Dát is juist hun veerkracht. Jonge cliënten
komen ook vaak te laat of niet opdagen. Collega’s kunnen
daar heel boos om worden. Ik begrijp dat wel hoor. Maar
zo werkt dat nu eenmaal. Wij denken dat iedereen maar op
tijd kan komen, maar dat is voor sommigen heel moeilijk.”
Je ziet bijna nooit iemand die dan doorvraagt: ‘Waarom
wil je dat dan niet?’ Wel wordt gezegd: ‘Je moet dat
gewoon gaan doen, want dat staat hier en dat is nu eenmaal
zo.’ Ik denk dat als instanties daar wat meer tijd in
zouden investeren, ze meer rendement halen en er minder
ferhulp altijd maatwerk is. Vorige week was ik met een
nieuwe medewerkster op huisbezoek bij een cliënt die
doof was. Toen we aan het einde van het gesprek buiten
stonden, vroeg ze: ‘Pak jij het met deze meneer nou
anders aan?’ Daar moest ik even over nadenken, maar nee.
Zelf hadden ze zoiets van: wat moet ik ermee? Voor hun
gevoel hebben ze er meer aan als ze erover praten in
hun vriendenkring. Tja, het is ook wel confronterend als
er opeens iemand van Slachtofferhulp Nederland op de
stoep staat. Dat zet een bepaald stempel. Slachtoffer
139
contacten – die ook geld kosten – met zo’n jongere
Ik realiseerde me dat het altijd maatwerk is. Met een
zijn, dat klinkt zo zwaar, terwijl ze het zelf helemaal niet
zo zien. Soms denk ik ook wel eens dat hulp aan jongeren
beter gedijt in de anonimiteit van de telefoon of
NEGEN-TOT-VIJFMENTALITEIT
nodig zijn.”
mevrouw die thuis is beroofd door een stel mensen die
Waar de Slachtofferhulpvrijwilliger wel moeite mee heeft Aan de andere kant zijn Slachtofferhulpmedewerkers ook
met een taart en een bloemetje aan de deur stonden
WhatsApp. Mijn aanpak is: humor en het een beetje
is de negen-tot-vijfmentaliteit die hij en zijn cliënten bij weer beperkt in hun mogelijkheden, al heeft Van Zoest
omdat ze zogenaamd een prijs zou hebben gewonnen
luchtig houden. Op hun niveau communiceren, dat
instanties als maatschappelijk werk ontmoeten. “Het gaat ervaren dat het verschil maken in kleine dingen kan zitten.
ga je anders om dan met een 18-jarige die op de markt in
werkt over het algemeen redelijk. Ik denk dat jongeren
niet alleen om de werktijden, ze stralen die mentaliteit
vaak ook uit. Dat afgepaste: ‘Je zit hier nu wel, maar je moet
over twintig minuten wegwezen, want dan heb ik de volgende.’
Bij mij kun je afspraken maken van ’s ochtends tot
’s avonds laat. Het gaat erom hoe toegankelijk je bent. Het
kan zijn dat ik na een half uur weg ben, maar het kan ook
pas na anderhalf uur zijn. Ik kan me dat permitteren, want
“Ik ben geen psycholoog, geen huisarts, geen jurist. Maar
ik kan samen met mijn cliënt kijken wat er nodig is in een
situatie en daar samen aan gaan staan. Je kunt dan iets
voor jongeren betekenen door even met ze op te trekken.
Meegaan naar de politie, meegaan naar de rechtszaak.
Soms laat ik me wel eens verleiden om verder te gaan.
Kijken naar huisvesting, naar schulden, naar school. De
Nieuwegein in elkaar is geslagen. Het is iedere keer kijken:
wat is hier aan de hand en hoe kun je er het beste mee
omgaan? En, zoals eerder gezegd, als Slachtofferhulpmedewerker
ben je heel veel níet. Soms heb je het gevoel
dat je met lege handen staat. Dat maakt het werk dan lastig.
Aan de andere kant ben ik erachter gekomen dat ik
niet zoveel hoef te doen. Mijn cliënten doen eigenlijk het
er het meest aan hebben dat ze hun verhaal kwijt kunnen
en dat ze te horen krijgen dat hun reactie normaal
is. Dat ze niet de enige zijn die het is overkomen. Want
je ziet ze vaak heel klein worden als ze aan je vertellen
wat er is gebeurd. Tot je ze vertelt: ‘Joh, dat gebeurt heel
veel. Het is niet iets om je voor te schamen, je bent niet
de enige.’ Dan zie je ze weer een beetje bijtrekken.
Uiteindelijk is het een veerkrachtige groep, veel veerkrachtiger
dan volwassenen. Na een of twee belletjes of
ik hoef niet strak te plannen.”
aanleiding is dan het misdrijf, maar daarachter schuilt vaak
werk. Ik ga gewoon zitten, luister en zoek samen met de
Daarin schuilt wel de kracht van Slachtofferhulp Nederland, een complexiteit aan problemen. Dat zie je ook wel vaak
cliënt naar vervolgstappen, en die bewaken we samen.
een huisbezoek geven ze vaak aan dat ze hun leven wel
vindt hij. “Dat je veel meer flexibiliteit hebt. En dat mis ik bij jongeren, de opeenstapeling van problemen. Ouderen
Dat is toch prima?”, lacht hij, “Dat werkt ook wel zo ontspannen.
Ik dacht altijd dat ik veel meer zou moeten doen.
weer op de rit hebben en alweer bezig zijn met andere
bijvoorbeeld bij het maatschappelijk werk. Die zijn erop hebben hun zaken meestal beter georganiseerd.”
dingen. Ik vraag dan natuurlijk wel eens door, want
geënt alles binnen de perken van hun agenda te houden.
Dat is niet zo. Die jongens en meisjes doen het gewoon
soms zeggen ze dat om van me af te zijn. Maar ik heb
En niet van de agenda van de cliënt. Het enige wat jongeren
te horen krijgen, is waarom ze iets wel of niet moeten
doen. Terwijl die dan aangeven daar geen zin in te hebben.
MAATWERK
Gaat Jaap met volwassen cliënten anders te werk dan met
jongeren? “Eigenlijk niet. Ik merk steeds meer dat slachtofzelf
en een beetje samen met mij.”
het idee dat het in tachtig procent van de gevallen
ook zo is.”

Laat zien dat
jouw organisatie
het goed doet
Niek (18) vindt dat je altijd aangifte
van een misdrijf moet doen
INTERVIEW
140 141
Niek werd dit jaar slachtoffer van diefstal
van zijn mobiele telefoon. Niet echt een zwaar
misdrijf, vindt ook de 18-jarige vwo-scholier zelf.
Hij zou model kunnen staan voor een grote
groep jongeren in de criminaliteits statistieken
die slachtoffer zijn van soortgelijke, relatief lichte
vergrijpen. Hun ervaringen zijn niet minder
relevant dan die van zwaarder getroffen leeftijdsgenoten.
En dus deed Niek mee aan het
onderzoek uit deel 2 van deze bundel en een
vervolginterview. Hij vindt het belangrijk dat de
stem van jongeren gehoord wordt in maatschappelijke
discussies. Daarom zit hij ook in het
debatteam van zijn school en maakt hij deel
uit van het UNICEF jongerenpanel. En gaat hij
volgend jaar politicologie studeren.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
De diefstal is alweer twee jaar geleden. De impact van het
gebeuren was misschien niet zo groot, maar op de avond
zelf was hij er danig van ondersteboven, vertelt Niek. “Het
gebeurde tijdens het allereerste concert waar ik naartoe
ging. Een kerstcadeau van mijn vader. Hij had kaartjes
weten te krijgen voor het allerlaatste concert van mijn
favoriete band. Het was een heel leuke dag in Amsterdam
en het concert was helemaal top. Nu ben ik altijd heel
voorzichtig met mijn mobiel, ik berg hem altijd goed op.
Ik had hem achter een rits weggestopt zodat er zeker niets
mee zou gebeuren. Regelmatig voelde ik even of hij er
nog zat. Halverwege het concert voel ik in mijn zak en…
weg! Weg mobiel. Mijn concert was gelijk helemaal
verpest. Ik kon alleen nog maar denken: hoe ga ik dit aan
mijn vader vertellen?”
volgende ochtend, daar ben ik heel principieel in. Als
er iets gebeurt, moet je aangifte doen”, zegt hij beslist.
“Dat kon online. Je doet eerst een aangifte in je eigen
politie regio en die stuurt hem door naar de politie van
Amsterdam Amstelland. Aan de ene kant is het wel handig,
maar ook wel lastig om te doen. Er werden moeilijke
termen gebruikt en ik dacht geregeld: wat willen ze hier
nu eigenlijk van me weten? Hoe die telefoon gestolen is
of waar die uit gestolen is? Ik had het gevoel dat ik ook
veel dubbel zat in te vullen.”
Ook denk ik dat ze bang kunnen zijn
voor represailles van de dader, vooral
als het om ergere misdrijven gaat
en was dat niet gebeurd. Ik ben gewoon gaan gymmen
en pas ’s middags ontdekte ik dat er dertig euro uit mijn
bewaren. Wel hebben ze extra maatregelen genomen,
want dit is vaker gebeurd. Op de openbare roostersite zijn
Drie dagen later kreeg Niek een e-mail: zaak gesloten.
Hij moet even lachen als hij eraan terugdenkt. “Aan de ene
portemonnee was verdwenen.” De beheerder van de
voortaan de gymtijden niet meer te zien. Want je hoeft
142 kant begrijp ik het wel. Er waren tienduizend mensen bij
sportaccommodatie denkt dat het medeleerlingen zijn mijn naam maar aan te klikken en je ziet wanneer ik
143
dat concert, ga dat maar eens onderzoeken. Dat gaat
geweest. “Ze hebben de camerabeelden van de receptie gymles heb. Een paar jaar geleden hebben ze een aantal
gewoon niet. Aan de ander kant dacht ik: tja, wat levert
bekeken maar er komt niemand binnen die er niet mag oud-leerlingen gepakt die via de roostersite precies
ZAAK GESLOTEN
Niek zag de reactie van zijn ouders al voor zich. “Je schaamt
je echt dat het je gebeurt. Ik dacht: ben ik dan zo stom dat
mij dit overkomt? En dan moet je het dus aan je ouders
vertellen. Dan weet je al wat voor reacties je gaat krijgen:
‘Had je maar beter op je spullen moeten letten.’ Of: ‘Dan
had je hem beter weg moeten stoppen en geen foto’s
moeten maken, want dan zien ze dat je een mobieltje
hebt.’” Maar zijn ouders reageerden anders dan verwacht.
“Mijn vader baalde wel ontzettend, maar hij zei dat het
iedereen had kunnen gebeuren.” Zelf baalde hij ook stevig:
“Foto’s weg, contacten weg, alles weg. Ik kon niemand
meer bereiken. Ik doe alles via mijn telefoon, ook internetbankieren.
De volgende morgen heb ik gelijk alles laten
blokkeren. Een heel gedoe, maar gelukkig was ik op tijd.
Hij heeft aangifte gedaan van de diefstal. “Meteen de
aangifte doen eigenlijk op als de zaak toch direct gesloten
wordt?” Wat hem betreft mag de politie dan ook wel meer
aan verwachtingenmanagement doen bij het stimuleren
van de burger om elke misdrijf vooral aan te geven. “Want
mensen doen aangifte met de verwachting dat de politie
de dader gaat pakken. Ik vind dat de politie realistisch
moet zijn en ervoor uit moet komen dat die aangiftes
eigenlijk vooral voor de statistiek zijn. Al verlaagt dat
misschien de aangiftebereidheid.”
VERTROUWEN
Begin dit jaar was het weer raak. Dit keer verdween er geld
uit zijn portemonnee. Het gebeurde tijdens de gymles.
“Ik was vergeten mijn portemonnee uit mijn schooltas te
halen. Normaal wordt de kleedkamer van binnen op slot
gedaan, maar die dag waren een aantal mensen te laat
zijn.” Niek vindt het een rotidee dat het een van zijn klasgenoten
kan zijn geweest. “Daar moet ik niet aan denken.
Ik hou mezelf maar voor dat het ook een medewerker kan
zijn geweest. Het is slecht voor je gevoel van vertrouwen.
Ik controleer nu voortdurend of ik al mijn spullen wel heb
en of ik alles uit mijn tas heb gehaald.” Hij is er zich bewust
van dat hij vooral op zijn hoede is in de buurt van bepaalde
mensen en daar voelt hij zich ongemakkelijk onder.
Discrimineren is wel het laatste wat hij wil. “Dat gebeurt
ongewild. Als er in de stad allemaal getinte mensen om
me heen lopen, ben ik toch extra alert op mijn spullen.”
Ook nu deed Niek aangifte, maar de dag erna werd de
zaak al gesloten. “Geen verder onderzoek. De school
neemt ook geen aansprakelijkheid want ik ben vergeten
mijn portemonnee uit mijn tas te halen en in een kluisje te
konden uitvinden wanneer de gymles plaatsvond en die
haalden tussendoor gewoon alles uit de kleedkamer.”
KOSTEN-BATENANALYSE
Gezien het matige resultaat van zijn eigen aangifte
begrijpt de vwo-scholier wel dat zijn leeftijdsgenoten niet
zo snel naar de politie stappen om aangifte te doen. “Ook
denk ik dat ze bang kunnen zijn voor represailles van de
dader, vooral als het om ergere misdrijven gaat. Daarnaast
speelt schaamte ook een rol. Jongeren hebben vaak het
gevoel dat ze er zelf wat aan konden doen, dat het hun
eigen schuld was. En de rompslomp die het met zich meebrengt.
Steeds weer hetzelfde verhaal doen. Want je gaat
eerst naar de politie en die wil het hele verhaal horen. En
als er een strafrechtelijk vervolg komt, dan wil de rechter
het ook horen. Vervolgens kan er weer een hoger beroep

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Jongeren durven niet
zo heel snel toe te geven
dat ze hulp nodig hebben
komen. Dat is een heel traject. Jij wilt de zaak het liefst
afsluiten, maar omdat je steeds opnieuw je verhaal moet
doen, lukt dat niet”, denkt Niek. Om vervolgens te concluderen:
“Ik denk dat jongeren een kosten-batenanalyse
maken: wat kost het mij en wat levert het op.”
Voor de politicoloog in spe was de afweging dat hij zijn
burgerplicht wilde doen. “Ook al levert een aangifte niets
op, dan weet de politie tenminste dat er iets is gebeurd.
Vooral als zo’n misdrijf vaker gebeurt. Als niemand aangifte
doet, dan blijven die zaken buiten beeld. Met de aangifte
zelf kan de politie misschien niet zo veel, maar die
komt wel in de statistieken terecht en dan wordt duidelijk
hoe groot het probleem is. Dan is de politie misschien
bereid om extra actie te ondernemen.”
ZIELIG PERSOONTJE
Net zo min als jongeren snel naar politie stappen voor
aangifte, doen ze gemakkelijk een beroep op de hulpverlening.
Voor Niek vielen de emotionele en psychische
impact van de beide diefstallen erg mee, maar bij wie zou
hij steun en hulp zoeken als hem een zwaar misdrijf of
ongeval was overkomen? “Ik zou toch eerst op familie en
vrienden terugvallen, denk ik, en daarna pas professionele
hulp zoeken. Al zou ik niet weten bij wie ik dan zou moeten
aankloppen.” Na even te hebben nagedacht, zegt hij: “Ik
denk dat ik het eerste zou aankloppen bij het schoolmaatschappelijk
werk. Dat is dichtbij en bekend.” Hij vraagt zich
overigens af of leeftijdsgenoten die stap snel zouden
zetten. “Ik zou eerst denken dat ik het zelf zou kunnen
regelen. Jongeren durven niet zo heel snel toe te geven
dat ze hulp nodig hebben. In eerste instantie uit schaamte.
Want als iemand vertelt dat hij bij Slachtoffer hulp loopt
om hulp te krijgen bij de verwerking, dan denkt zijn
omgeving al snel: die spoort zeker niet helemaal. Je bent
al heel snel een zielig persoontje als je slachtoffer bent.”
Daar komt volgens Niek nog bij dat de hulpverlening
sowieso een negatief imago heeft. Dat is mede te wijten
aan negatieve berichtgeving in de media; jongeren zijn
daar gevoelig voor. “Dat gaat niet alleen om hulpverlening
aan slachtoffers. Ik heb laatst een discussie gehad over
kindermishandeling en dan blijkt dat de jeugdhulpverlening
een heel negatief imago heeft, het imago dat ze er
een zootje van maken. Jongeren scheren alle hulpverleningsinstanties
over één kam en zo’n negatief imago
straalt dus ook af op Slachtofferhulp Nederland.” Toch is de
vwo-scholier wel van mening dat jongeren gebaat kunnen
zijn bij de hulp. “Ik dacht zelf ook altijd dat Slachtofferhulp
alleen emotionele steun gaf. Maar ik begrijp dat ze ook
hulp geeft bij het vergoed krijgen van de schade, de financiële
en juridische gevolgen van het misdrijf, dat soort dingen.
Vooral de mensen die snel verdwaald raken in het
systeem, kunnen zulke ondersteuning waarschijnlijk goed
gebruiken. Dan kun je ze misschien ook stimuleren om
aangifte te doen.”
Slachtofferhulp meer voorlichting geven op scholen.
Organisaties als UNICEF en Slachtofferhulp zijn voor jongeren
echt een ver-van-mijn-bedshow. Maar ga je naar
jongeren toe en leg je ze duidelijk uit hoe het zit, dan
staan ze er meer open voor. En dan vooral niet alleen maar
vertellen, maar ook iets verzinnen om te doen. Je moet
het interactief houden. Organiseer discussies, of zoiets.”
144 145
INTERACTIEF
De plannen om meer online diensten aan te bieden, vindt
hij een goed idee. “Een chatservice of online formulieren
invullen kan geweldig werken. Dat kun je doen zonder dat
iemand het in de gaten heeft. Dan doel ik niet zozeer op
anonimiteit, maar op het feit dat je dat gewoon op je
smartphone kunt doen. Je hoeft niet helemaal naar het
politiebureau, waardoor je geen uren van school hoeft te
missen.” De vraag is dan natuurlijk wel hoe je jongeren
naar je website lokt. “Bij UNICEF zijn we foto’s gaan posten
omdat jongeren heel veel op Instagram zitten. Maar dat is
voor jullie waarschijnlijk wat lastig. Misschien moet
En tot slot de gouden tip van de Niek als ervaringsdeskundige.
“Profileer jezelf. Zorg dat je niet geassocieerd wordt
met andere organisaties die slecht in het nieuws komen
en het imago hebben dat ze falen. Laat vooral de dingen
zien die goed gaan. Bijvoorbeeld met behulp van ervaringsverhalen.
Zodra jongeren zien dat leeftijdsgenoten
goede ervaringen hebben, zijn ze wel bereid om zich te
melden.”
Noten
1)
Zijn naam is veranderd in verband met de privacy

Jongeren worden
zelden serieus
146 147
genomen
André Merlijn (42) van
Bureau Coen specialiseert zich
in jongerencommunicatie
INTERVIEW
Eigenlijk is de boodschap van André Merlijn
even simpel als kort: “Als je iets met jongeren
wilt, dan moet je ze vragen wat zij willen.”
Merlijn is directeur en een van de oprichters van
Bureau Coen, dat zich specialiseert in jongerencommunicatie
en jongeren onderzoek. “Als we
kijken naar slacht offerschap, dan denk ik dat
ze geen enkel idee hebben hoe ze ermee naar
buiten moeten komen, waar ze moeten zijn en
wat exact de bedoeling is.”

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Als er een
probleem is
willen ze weten:
waar moet ik zijn?
Meer is het niet
Bureau Coen is ontstaan omdat Beeldenstorm − het
reclame bedrijf dat Merlijn eerder oprichtte − steeds vaker
geconfronteerd werd met vragen van organisaties die er
maar niet in slaagden om jongeren met hun boodschap te
bereiken. “Wij kregen steeds meer klanten die vastliepen
op jongeren: ‘Hoe bereiken we ze? We proberen van alles
er gebeurt niets. We leggen het ze uit en ze begrijpen het
niet. We zien aantallen jonge klanten naar beneden lopen,
we zien ze niet naar ons toekomen.’ Dat soort vragen.
Wij dachten: dat is interessant om iets mee te doen en er is
ruimte in de markt. We doen het gewoon. De mensen met
wie ik samenwerk hebben allemaal een sterke drive om uit
te zoeken en te begrijpen waarom iets niet werkt, zodat ze
dat kunnen omvormen tot iets dat wél werkt. We zijn ons
gaan specialiseren in jongeren en zo is Bureau Coen
ontstaan.”
De klantenkring van Bureau Coen is zeer divers. Onderwijs -
instellingen willen bijvoorbeeld graag weten hoe ze de
juiste leerling op de juiste opleiding krijgen en hoe ze de
informatieoverdracht tijdens colleges kunnen verbeteren.
“Maar ook vraagstukken als gezond eten en pesten spelen
daar. De transitie in de jeugdzorg is op dit moment een
belangrijk traject en de provinciale verkiezingen komen
eraan”, zet Merlijn uiteen aan de grote vergadertafel in zijn
werkkamer, waar een winters zonnetje door het oranje
getinte glas naar binnen schijnt. In de hoek liggen gestapelde
pallets met daarop grote zitkussens. Het bureau
huist boven een benzinestation in Veenendaal. Geen hippe
plek misschien, maar wel een hippe inrichting, compleet
met graffiti op de muren en een voetbaltafel op de
werkvloer.
vinden. Misschien triggert dat ze om er wat meer over te
lezen of ergens naartoe te gaan. Op die manier kunnen
jongeren beter bevatten waar het om gaat en zullen ze
ook eerder geneigd zijn om te gaan stemmen.”
Op het gebied van slachtofferschap onder jongeren heeft
Bureau Coen nog geen specifiek onderzoek of project
gedaan. Zijdelings komt het wel aan de orde, bijvoorbeeld
in projecten voor de jeugdzorg of Bureau Halt. “Dan vragen
we jongeren ook wel: ‘Wat ga je doen als je slachtoffer
bent geworden? Wat ga je doen als je hulp nodig hebt?’
Interessant is dat je dan ziet dat jongeren geen idee
hebben hoe ze ermee naar buiten moeten komen en wat
nu precies de bedoeling is”, heeft Merlijn gemerkt. “Neem
het onderwerp loverboys. Een bepaalde gemeente had
bedacht om midden in de school een informatiezuil neer
148 SWIPEN OF LIKEN
te zetten. Daar ga je dan naartoe, je drukt op een knop en
149
METAFOOR
Vanwaar de naam ‘Bureau Coen’? “Coen is Coen Visser,
onze stagiair toen we net begonnen. We vroegen altijd
van alles aan hem. Want bij alles je wat doet, vooral als het
om jongeren gaat, is het de crux dat je niet voor hen
bedenkt wat er werkt, maar dat je vraagt hoe zij het willen.
En of ze het überhaupt willen. Bij alles wat wij aanpakken,
doen wij onderzoek met jongeren. We vragen het aan ze
en we toetsen wat we bedenken bij ze. Zo weten we altijd
zeker wat hun behoeftes zijn en of ze het begrijpen of niet.
Aan de hand daarvan werken we onze strategie en concepten
uit. Dus vroegen we steeds aan Coen: ‘Hoe kijk jij
daar nu tegenaan? Wat vind jij daarvan? Herken jij jezelf
hierin?’ Coen kan het weten, dat was de insteek, want
Coen is jong. En zo is Coen de metafoor geworden voor
onze werkwijze: als je iets met jongeren wil, moet je het
aan ze vragen. We hebben hem beloofd dat als het bedrijf
een succes werd, we het naar hem zouden noemen.
Vandaar dus.”
“Die verkiezingen, dat is wel een mooi voorbeeld”, gaat
Merlijn verder. “Jongeren en provinciale verkiezingen, dat
gaat natuurlijk niet goed samen. Als je ze vraagt of ze gaan
stemmen, dan zegt tachtig procent ‘nee’. Vraag je waarom
niet, dan krijg je antwoorden als: ‘Waar is het voor bedoeld?
Wat doet een provincie überhaupt?’ Dan moet je niet over
het belang van stemmen of politiek gaan praten, maar
over onderwerpen die hen aangaan. Dat werkt. Het vervoer
in de provincies bijvoorbeeld. Dat is best wel belabberd.
In de leefwereld van jongeren is vervoer belangrijk, want
ze moeten naar school. Zo hebben we een lijstje topics die
ze kunnen swipen of liken. Vind je het niet belangrijk, dan
swipe je het gewoon weg, like je het, dan is het een onderwerp
dat voor jou en de politiek belangrijk is. Zo kun je de
provincie tot leven laten komen. Via de onderwerpen waar
de provincie voor staat, maar waarvan jij als jongere niet
wist dat ze dat voor jou deed. Als je dan hebt aangegeven
wat je belangrijk vindt, dan komt er een mandje interessegebieden
uit rollen en daar kun je meer informatie over
er verschijnt een overzicht van alle mogelijke hulpverleners
op dit terrein. Stel, jij bent 13, 14 jaar en slachtoffer van die
praktijken. Dan ga je niet midden in de aula waar al je leeftijdsgenoten
bij staan op de knop ‘loverboy’ klikken.
En dan moet je ook nog kiezen uit een hele lijst hulpverleners.
Dat ga je dus niet doen. Ten eerste omdat het
beschamend is, want iedereen let op je. Zoiets wil je graag
anoniem houden. En ten tweede wil je helemaal niet
kiezen tussen al die verschillende instellingen waarvan jij
niet weet wat ze eventueel voor jou kunnen betekenen.
Kortom, die zuil is nooit gebruikt.”
LOTGENOTEN
Voor Merlijn is de oplossing betrekkelijk simpel. “Als je ze
gaat vragen wat ze dan wel willen, dan willen ze gewoon
weten hoe het werkt. Als er een probleem is, willen ze
weten: waar moet ik zijn? That’s it, meer is het niet. En dan
willen ze zo snel mogelijk contact met iemand. Ze willen
geen keuzes. Ze willen geen extreme dingen, maar het

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Dan krijg je dat belerende:
Beschouw het als een Levensles
liefst in de wereld waarin ze leven met middelen te maken
hebben die ze kennen. Er worden veel U-bochten ge -
creëerd. Allerlei verschillende mensen zijn met ze bezig.
Jongeren zien door de bomen het bos niet meer. Dan
denken ze: laat maar lekker zitten, ik heb er geen zin meer
in. Want ze begrijpen me toch niet. Of: ík begrijp het toch
niet – want op die leeftijd twijfelen ze heel erg aan zichzelf.
Het zou ideaal zijn als er een knop op je telefoon zou zitten
waarmee je direct bij de juiste persoon terechtkomt. Als
het zo simpel was, dan zou er veel meer hulp gevraagd
worden. Maar het is nu erg ondoorzichtig en dan haken ze
gewoon af.”
Maar, waarschuwt Merlijn, een organisatie die iets met
jongeren wil moet de valkuil vermijden dat die zich
geforceerd ‘jong’ gaat profileren en zich helemaal stort
in de jongerentaal, sociale media en dergelijke. “Je moet
vooral niet gaan doen wat jij denkt dat jongeren doen,
want dat raad je toch niet. Dat verandert de hele tijd en
het past waarschijnlijk niet bij je organisatie. Wees gewoon
jezelf. Dat verwachten ze van je. Wat ik bedoel met aansluiten
bij de leefwereld van jongeren is dat je met concrete
voorbeelden moet aankomen en soortgelijke verhalen
waarin ze zichzelf erkennen en herkennen.
Om weer het voorbeeld van loverboys erbij te halen: op
het moment dat jij daar slachtoffer van wordt, dan geef je
er de voorkeur aan om verhalen van lotgenoten te horen.
Dat is herkenbaar en maakt duidelijk welke stappen je
kunt nemen. Dat hoor je het liefst van leeftijdsgenoten,
want dat is vertrouwd en dichtbij. Dat Slachtofferhulp
Nederland daar uiteindelijk achter zit is vanzelfsprekend,
maar het begint allemaal met de vraag: ‘Waarom zou ik
überhaupt contact met jullie opnemen?’ Als je dat te
horen krijgt van iemand van dezelfde leeftijd en die in
dezelfde situatie heeft gezeten en door jullie geholpen is,
dan gaan ze in beweging komen. Dan weten ze hoe het
werkt, wat de vervolgstappen zijn, waar jullie voor zijn en
dan vertrouwen ze je ook.”
NIET ZEUREN
Merlijn ziet vaak dat organisaties vanuit hun eigen
structuur en aanbod met hun cliënten communiceren.
“Trajecten zijn vaak helemaal niet aangesloten op jongeren.
Dingen gaan zelden zoals jongeren willen. Terwijl de
vraag eigenlijk moet zijn: hoe willen jongeren, ouderen,
wie dan ook het liefst geholpen worden? Op het moment
dat je daar een antwoord uit krijgt dan is de organisatie
daar heel makkelijk naar te vormen. Met dat uitgangspunt
kun je veel effectiever werken. De klassieke reflex is ‘zo
werkt het hier nu eenmaal’. Dat kan natuurlijk nooit het
antwoord zijn, maar volwassenen zijn meer gewend om
zich te conformeren aan een organisatie en te accepteren
dat iets lang duurt of ingewikkeld is. Wij houden daar bij
voorbaat rekening mee. Jongeren accepteren dat gewoon
nog niet. Wat ik verder merk is dat jongeren – en dat is,
denk ik, van alle tijden – nooit serieus genomen worden.
Bijvoorbeeld in het geval van slachtofferschap. Als jongeren
slachtoffer worden dan zal het wel meevallen. Die moeten
maar flexibel zijn. Terwijl als het een oud vrouwtje gebeurt,
dan staat de hele wereld op zijn kop. Het algemene beeld
is dat jongeren gewoon niet moeten zeuren. Blijkbaar hoort
het er gewoon bij. Dan krijg je dat belerende: ‘Beschouw
het als een levensles. Het overkomt iedereen wel eens.’
Daar kunnen wij van Bureau Coen ons erg boos om
maken. Of het nu om onderwijs gaat of wat dan ook, we
kijken door een volwassenenbril en niet naar wat het
beste bij jongeren past.”
DRIE LAGEN
In het geval van slachtofferschap speelt dan ook nog mee
dat het voor veel jongeren onbekend terrein is. “Als je
nooit slachtoffer bent geweest, en niemand heeft je ooit
de bedoeling van de hulpverlening of de strafprocedure
uitgelegd, hoe kun je dan ooit dat pad gaan bewandelen?
Als ik niet weet hoe het werkt en als het mijn leefwereld
niet aanspreekt dan ga ik het niet doen. Waarom zou ik?
Ik wil een overtuigend antwoord op de vraag: waarom zou
ik naar jou, Slachtofferhulp, toekomen?”, verplaatst Merlijn
zich in de positie van een jong slachtoffer. “Als ik dat niet
krijg, dan kom ik niet. Een antwoord van leeftijdsgenoten
is voor mij veel overtuigender. Jij kunt als organisatie tien
keer proberen uit te leggen waarom ik bij jou aan het juiste
adres zou zijn, maar dat werkt niet. Want jij hebt er in mijn
ogen een bepaald belang bij.” Daarom adviseert Merlijn:
“Communiceer in drie lagen. De eerste stap is het beantwoorden
van de vraag: waarom zou ik naar jullie komen?
Waarom zijn jullie de instantie die mij kunnen helpen?
Dat antwoord willen ze krijgen van leeftijds genoten die
hetzelfde hebben meegemaakt. Die hebben geen belang,
zijn objectief. Dan ga je helder maken hoe het vervolgtraject
eruitziet, stap voor stap. De derde laag draait om de
vraag wat ze zelf moeten ondernemen om die stappen te
zetten. Daar komt Slachtofferhulp Nederland om de hoek,
want ze zullen toch met iemand moeten gaan praten of
een afspraak maken, om maar wat te noemen. Dat zijn de
stappen naar succes.”
150 151
Wat hij nog wil meegeven is dat te veel focussen op de
verschillen tussen generaties in veel gevallen niet tot
een goede oplossing leidt. “Ik ben van mening dat alle
generaties uiteindelijk allemaal dezelfde behoeften
hebben. Ook al zijn de tijden waarin we opgroeien verschillend,
zeker wat de technische ontwikkelingen betreft.
Je hebt behoefte aan helderheid en duidelijkheid. Je hebt
erkenning en herkenning nodig. Als je iets kunt overzien,
kun je makkelijker tot actie overgaan. Dat is van alle tijden
en voor iedereen.”

Onderschat
het belang van
ouders niet
152 153
Ilse Vande Walle (41) ziet dat
jonge slachtoffers steun in
hun eigen omgeving zoeken
INTERVIEW
“Niet opgeven”, is het stellige advies van
Ilse Vande Walle. “Want jongeren zeggen vaak
‘nee’ tegen Slachtofferhulp omdat ze het niet
kennen.” De van origine Vlaamse Vande Walle is
opgeleid als sociaal werker en inmiddels al zo’n
twintig jaar actief in het slachtofferhulp wezen,
waar ze geldt als expert op het gebied van
kinderen en jongeren.

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
En als er dan contact is,
accepteren ze het
hulpaanbod vaak niet
Het gesprek vindt telefonisch plaats, want Vande Walle
woont momenteel in Londen. Met een sappig Vlaams
accent vertelt ze over inzichten die zij als hulpverlener in
drie landen vergaarde. Bijvoorbeeld over het vraagstuk
dat jongeren toch zo moeilijk aangifte doen of contact
opnemen met instanties die hen kunnen ondersteunen.
En als er dan contact is, accepteren ze het hulpaanbod
vaak niet. “Wat ik altijd deed, was even bellen met de
vraag: ‘Kun je mij kort vertellen wat er precies is gebeurd?
Ik weet dat je overvallen bent, maar ik wil graag jouw verhaal
horen. Ik vind het fijn om te horen dat je geen hulp
wilt, als dat zo is dan is dat oké.’ Maar ik ga dan toch even
het rijtje af. Ik vraag of er dingen in hun leven anders zijn
geworden en of ze het aan iemand verteld hebben.
Als ze nee zeggen, dan gaat er een alarmbelletje rinkelen.
Dan zeg ik: ‘Ik bel je volgende week of over twee weken
nog eens terug.’ En wanneer ik dat doe, neemt negentig
procent toch weer de telefoon op. Dat valt wel op.”
LIEVER TELEFONISCH
Vande Walle geeft in eerste instantie de voorkeur aan een
telefonische benadering boven face-to-facecontact.
“Ik heb het gevoel dat het voor jongeren echt een drempel
is om naar een bureau te komen of iemand op bezoek te
krijgen. Hier in Engeland is mijn ervaring met jongeren dat
ik ze wel zes maanden lang wekelijks aan de telefoon kon
hebben, maar dat ze bij de drie of vier afspraken die we
maakten nooit zijn komen opdagen. We bleven wel telefonisch
contact houden; ze verwachtten mijn telefoontje
ook. Jongeren zijn bezig met hun leven, die plannen geen
week vooruit. Over een week kan het allemaal weer heel
anders zijn. Eveline Crone, de auteur van het boek Het
puberende brein zegt dat plannen voor jongeren een complexe
aangelegenheid is. Bovendien, de eerste keer naar
een hulpverlener gaan is absoluut niet iets waar jongeren
naar uitkijken. Ze hebben vaak ook geen idee wat ze kunnen
verwachten. Dus zo’n afspraak wordt dan gemakkelijk
‘vergeten’. Daarom geef ik de voorkeur aan telefonisch
contact. Ik vraag of ze het al aan iemand hebben verteld,
of ze goed slapen, waar ze nu mee bezig zijn. Als ze dan
aangeven dat ze het toch wel moeilijk hebben, dan bied ik
aan: ‘Zullen we eens afspreken of heb je liever dat ik je nog
eens bel?’ Ook wanneer jongeren aangeven dat het goed
gaat, bied ik aan om de week erna nog eens terug te bellen:
‘Je doet het echt wel heel goed, maar is het goed dat ik
jou de week hierna nog eens bel?’ Eigenlijk sta ik er wel op
dat als we geen afspraak maken, ik hen mag terugbellen.
Komt het dan tot een face-to-face-afspraak, dan heb ik ze
meestal al vier of vijf keer aan de telefoon gehad. Soms
kan het gewoon ook wel nodig zijn om samen dingen
voor te bereiden: de schadevergoeding, de rechtszitting,
allerlei praktische zaken.”
In Engeland werkt het aanbieden van slachtofferhulp in
grote lijnen hetzelfde als in Nederland: de politie geeft de
gegevens van slachtoffers door aan de betreffende slachtofferhulporganisatie,
die dan het contact initieert. Zo’n
actieve benadering is noodzakelijk omdat slachtoffers −
en in het bijzonder jonge slachtoffers − de hulpverlening
op eigen gelegenheid moeilijk weten te bereiken. Doen
slachtoffers geen aangifte, dan kan Slachtofferhulp ook
geen contact opnemen. En juist aangifte doen is voor veel
jongeren een probleem.
WEGSTUREN
“Dat ze niet snel aangifte doen, heeft met een aantal
zaken te maken”, legt Vande Walle uit. “In bepaalde gevallen
realiseren jongeren zich helemaal niet dat het om een
misdrijf gaat waarvan je aangifte moet doen. Bijvoorbeeld
dat er iets van je afgepakt wordt, een vechtpartij op school
of ernstige vormen van pesten. Anderzijds zie je bij jongeren
ook het denkbeeld: de politie gaat toch niets voor mij
doen, die gaan mij gewoon wegsturen. Toen ik hier in
Londen bij Slachtofferhulp werkte, merkte ik dat het soms
ook zo gaat. Zo hielp ik een jongen van een jaar of 13. Zijn
mobiele telefoon was gestolen, al zijn contacten waren
weg. Voor hem was dat verschrikkelijk. Hij ging naar de
politie en vroeg ze om de telefoon te traceren, want dat is
mogelijk via de satelliet. ‘Dat doen we alleen als je vermoord
wordt en niet als je telefoon alleen maar gestolen
is’, kreeg hij als antwoord. Zo’n jongen voelt zich absoluut
niet serieus genomen. Met als gevolg dat hij nooit meer
naar de politie gaat en zijn vriendjes ook niet. Want hij had
ze natuurlijk wel verteld: ‘Daar hoef je niet naartoe te gaan,
ze nemen je echt niet serieus.’ Daarnaast speelt de peer
group een belangrijke rol. Jongeren willen stoer zijn en bij
de groep horen. Worden ze slachtoffer − ook al raakt hen
dat enorm − dan zullen ze dat toch niet snel aan de politie
vertellen of ermee naar de hulpverlening gaan. Soms ook
omdat ze bang zijn voor wraak. Hier in Engeland heb je
heel slechte buurten, waar gangs de dienst uitmaken.”
Ze onderbreekt het gesprek wanneer er babygehuil op de
achtergrond klinkt. ‘De tandjes komen door’, verontschuldigt
ze zich met een lach. Dan hervat ze het gesprek:
“En niet te vergeten: er is de schaamte. Vooral als het gaat
om seksuele misdrijven. Jongeren schamen zich en voelen
zich schuldig. Zijn bang dat hun ouders het te weten
zullen komen. Vaak wordt hun door de dader een schuldgevoel
aangepraat. Of je kent de situaties wel dat jongeren
aan hun ouders hebben verteld dat ze bij een vriend of
vriendinnetje blijven slapen en dan stiekem naar een feest
gaan. Als hun daar iets overkomt, zullen ze dat niet vertellen,
want ze zijn bang dat het uitkomt bij hun ouders.
Soms pakt het voor hen ook helemaal verkeerd uit
wanneer ze het wel aan iemand vertellen. Ik heb ooit een
meisje begeleid die een jaar geleden was verkracht door
de broer van haar toenmalige vriend. Ze wilde dat echt
aan niemand zeggen, want ze was bang haar vriend kwijt
te raken. Bovendien was de dader een heel populaire
jongen in hun vriendenkring. Dus ze had er met niemand
over gesproken. Maar een jaar later ging het niet meer,
ze studeerde aan de universiteit en haar punten gingen
onderuit. Ze is ermee naar haar studiebegeleider gegaan,
heeft enorm gehuild en die studiebegeleider heeft toen
direct de politie ingeschakeld. Die heeft haar wel serieus
genomen, maar een jaar na dato viel er natuurlijk niets
meer te bewijzen. Ze hebben haar vriend, met wie het
toen al uit was, ondervraagd, en de broer die het gedaan
had en een aantal mensen uit hun vriendenkring. De politie
geloofde haar wel, maar veel van haar vrienden niet. Ze
zei: ‘Als ik dit geweten had zou ik het nooit, nooit, nooit
aan iemand verteld hebben.’ Als jongeren met iets naar
buiten komen, hebben wij volwassenen de neiging
meteen het roer van hen over te nemen, direct de politie
in te schakelen, terwijl dat niet is wat ze willen. Belangrijk
is om te luisteren en samen met de jongere te bespreken
wat die zelf wil.”
154 155

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
SIGNALEN
Jongeren mogen dan niet altijd expliciet aan de bel trekken,
ouders zien vaak wel signalen, weet Vande Walle. “Ik
heb een aantal interviews gedaan met jongeren die niets
verteld hebben; dan bleek het meestal te gaan om seksuele
misdrijven. Daarover kunnen jongeren heel lang zwijgen,
maar eigenlijk konden hun ouders bijna de datum
aanwijzen waarop ze merkten dat hun kind volledig was
veranderd. ‘Plots zag ik dat er iets mankeerde’, zeggen ze
dan. Ze denken in zulke gevallen vaak dat er iets op school
speelt, want het laatste waar je aan denkt is dat je kind is
verkracht. Dat komt gewoon niet in hen op. Bij jongeren
zie je twee reacties. De ene groep komt er uiteindelijk mee
naar buiten. Dat kan een paar maanden duren, een jaar of
zelfs langer. De andere groep jongeren vertelt het niet en
zoekt een manier om ermee te leven. Dat houdt vaak in
dat ze een aantal activiteiten of plaatsen vermijden of breken
met mensen in hun vriendenkring. Maar de jongeren
die besloten het wel te vertellen, gaven in het interview
aan: ‘Het stomste wat ik heb gedaan, is het zo lang voor
me te houden.’ Ze hadden verwacht dat hun ouders
kwaad zouden worden, maar dat gebeurt niet. Ouders zijn
eigenlijk altijd begripvol, en ze zijn vaak ook opgelucht.
Want nu weten ze tenminste wat er aan de hand is.”
Vaak zoeken jongeren steun in hun vriendengroep. Vande
Walle verbaast zich erover hoe begripvol jongeren soms
naar elkaar kunnen zijn. “Meisjes die verkracht zijn toen ze
15, 16 jaar waren en op hun 18e een vriend krijgen die hen
echt steunt. Ik ben heel aangenaam verrast hoe begripvol
zo’n jongen kan zijn. Maar het tegenovergestelde gebeurt
ook, en dan kan de ontgoocheling groot zijn. Jongeren die
vertellen: ‘Ik heb het aan mijn beste vriendin verteld en die
heeft het doorgebrieft aan de hele school.’ Ze kunnen heel
empathisch zijn, maar evengoed denken: ‘Krijg de kouwe
kleren, het is jouw probleem.’ Soms worden de slachtoffers
zelfs uitgelachen door hun leeftijdsgenoten. Misschien
omdat ze met bepaalde, schokkende verhalen nog niet
goed kunnen omgaan. We moeten ook niet vergeten dat
jongeren die een schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt,
soms een bepaalde leeftijdsfase overslaan. Die
zijn geconfronteerd met dingen die in dat jongere-zijn
niet thuishoren. Vandaar dat lotgenotencontact veel voor
hen kan betekenen. Jongeren met jongeren in contact
brengen die hetzelfde hebben meegemaakt, die op
hetzelfde niveau staan. Dat kan face to face maar ook via
een forum of chat. Heel belangrijk is dat ze zich niet meer
alleen voelen. Want hoe vaak zijn ze niet de enige in de
klas of in de vriendengroep die dat specifieke feit hebben
meegemaakt? Tijdens zo’n bijeenkomst zie je dat ze eigenlijk
allemaal dezelfde vragen stellen en dezelfde gevoelens
Het stomste wat ik heb gedaan,
is het zo lang voor me te houden
uiten: de schaamte, het lange zwijgen. Nu zien ze: ik ben
niet alleen. Dat is vaak al zo’n verademing voor jongeren.”
Erover kunnen praten is niet de enige vorm van steun
waar jongeren iets aan hebben, vult Vande Walle aan.
“Er zijn veel vormen van steun. De vriendengroep kan
steunend zijn omdat daar het normale leven verder gaat.
Dat je er juist niet over hoeft te praten. Volwassenen vinden
dat soms moeilijk te begrijpen: je ziet dat ze het moeilijk
hebben maar dan gaan ze ’s avonds wel gezellig uit met
vrienden en is er ineens niets meer aan de hand. Maar dat
is iets wat ze nodig hebben: gezellig samen drinken, uitgaan,
een film kijken. Gewoon, het normale leven dat
verdergaat. Dat maakt het dragelijk. Dat is ook steun.”
verzoek om contact op te nemen met hun kind. Dan zeg
ik: ‘Oké, dat wil ik gerust doen, maar dan zeg ik dat jij me
dat hebt gevraagd.’ En dan vertel ik zo’n jongere: ‘Kijk, je
moeder belt mij, die maakt zich zorgen. Ik wil graag jouw
kant van het verhaal horen. Heeft ze gelijk dat ze zich zorgen
maakt?’ Dan is er met jongeren vaak wel sneller een
afspraak te maken, want ze willen het probleem van hun
moeder opgelost zien. Want als je aan jongeren vraagt wie
voor hen het belangrijkste is, en dat hebben we in vrijwel
al onze interviews 1 gehoord, dan zeggen ze bijna allemaal
automatisch: ‘Mijn moeder.’ Of: ‘Mijn ouders.’ Maar meestal
is het de moeder. En als je dan vraagt waarom, dan zeggen
ze: ‘Ik weet dat ze er altijd is als ik haar nodig heb.’ Dus als
ouders bellen uit zorg over hun kind en jij belt vervolgens
die jongere, dan nemen ze je dat meestal niet kwalijk.
Want diep van binnen vinden ze het ook wel fijn dat hun
ouders bezorgd zijn. Dat bevestigt: ze houden van mij. Ik
denk dat het belang van ouders absoluut onderschat
wordt. Bij alle interviews met jongeren was dat voor mij
het meest verrassende wat eruit kwam. Zelf dacht ik ook
altijd dat ze veel eerder de steun van hun vrienden, hun
peer group zouden zoeken. En die is ook heel belangrijk.
Zowel positief, om het dagelijks leven mee door te zetten,
als in negatieve zin. Want als vrienden op een verkeerde
manier reageren dan gaan jongeren ook volledig in de put
zitten. ‘Ik heb nu niemand meer.’ Maar voor de basis en stabiliteit,
en om te kunnen terugvallen op iemand, blijven
de ouders wel het belangrijkste.”
OUTREACHEND WERKEN
156 Aan het einde van het gesprek heeft de Vlaamse jongerenexpert
157
nog wat tips mee te geven. “Slachtofferhulp kan
een heel belangrijke rol spelen in het verwerkingsproces
van jongeren, maar je moet ze kunnen bereiken. Daarom
is het belangrijk om outreachend te werken en de de juiste
insteek te vinden. Het is net alsof je een enorme bos sleutels
hebt en je moet degene zien te vinden die past. Soms
lukt dat al na drie keer, en soms moet je tien, vijftien keer
blijven proberen. Kijk, in Vlaanderen bereiken ze zo goed
als geen jongeren, want daar moeten jongeren er zelfs
voor tekenen: ik wil dat iemand van Slachtofferhulp mij
contacteert. Geen jongere die dat doet, dat is een enorme
drempel. En ook aandringen op een bezoek is niet verstandig.
Met een telefoontje kun je veel meer bereiken.
noten
Zo’n eerste gesprek duurt meestal niet meer dan vijf of zes
1)
De interviews waar Vande Walle het over heeft werden verzameld in het boek
minuten − áls ze al zo lang duren. Gewoon de basis: ‘Kun je
“Ik krijg het moeilijk uit mijn hoofd.” Getuigenissen van kinderen, jongeren en
mij kort vertellen wat er is gebeurd? Van de politie weet ik
dat je overvallen bent, maar ik wil het graag even van jou
ouders na een misdrijf of een plotseling overlijden. Ilse Vande Walle en Liselot
Willems, 2013, Witsant Uitgever.
horen. Wat is er gebeurd?’ Soms bellen ouders met het

Een slechte jeugd
is geen excuus
Het kostte Katie (24 ) jaren
om de angst voor haar overvaller
te overwinnen
158 159
INTERVIEW
Een paar minuten kunnen je leven voorgoed
veranderen. In Katie’s 1 geval gebeurde dat in
de zomer van 2009, toen ze 19 was. “Ik stond in
de winkel en het was vijf uur ’s middags. De deur
stond open omdat het zo ontzettend warm was.
Toen gebeurde het.” Ineens stond er een man
met pruik en pet op voor haar neus. Hij bedreigt
haar met een pistool en vraagt om het geld uit
de kassa. “Ik bevroor en was helemaal perplex.
Het enige dat ik kon denken was dat ik moest
doen wat hij zei. Dat heb ik gedaan.”

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
Katie, destijds bezig met een hbo-opleiding, werkt in de
zomervakantie in een winkel om wat bij te verdienen wanneer
de overval plaatsvindt. Op het moment dat de overvaller
met het geld de winkel uitrent, komt ze weer bij
haar positieven en rent erachteraan. “Ik wilde weten waar
hij naartoe ging. Toen ben ik naar de buurman gegaan en
die heeft de politie gebeld.” De politie is snel ter plaatse en
begint gelijk met het onderzoek. Er zijn camerabeelden
van de overval en Katie kan een beschrijving van de dader
geven, al blijkt die achteraf niet zo accuraat. Een ding weet
ze wel zeker: het is een jonge knul.
SUPERRECHERCHEURS
Anneke, haar moeder, is ondertussen ingelicht en naar de
winkel toegekomen. Ze beseft welke doodsangst Katie
heeft uitgestaan als ze de natte broek van haar dochter
ziet. “Ze wilden haar zo meenemen naar het politiebureau.
Dat vond ik wel heel naar. Op dat moment liet het haar
koud, maar het greep mij erg aan. Ik heb haar toen mijn
eigen kleren gegeven zodat ze wat droogs aan kon trekken.
Kijk, ik begrijp best dat ze haar mee moeten nemen
naar het politiebureau, maar ik wilde dat ze haar even de
tijd hadden gegund om zich fatsoenlijk om te kleden. Bij
de kledingwinkel aan de overkant had ik zo even een
broek kunnen kopen.” Dat is de enige kritiek op het optreden
van de politie, want verder zijn moeder en dochter vol
lof. Anneke: “Die rechercheurs waren echt super. Ze zijn
mee geweest naar elke rechtszitting.” “Dat had ik nooit verwacht”,
vult Katie aan, “Ik had altijd een heel ander beeld
van ze.”
De dader is snel gegrepen. Zijn eigen moeder heeft hem
de volgende dag aangegeven na een uitzending op de
regionale tv. Het blijkt een jongen van 18 te zijn met veel
problemen, vertelt Anneke. “Hij had geen vaste woon- of
verblijfplaats, zijn vader zat in het buitenland. En hij heeft
nog een winkel overvallen.” “Hij had het geld nodig voor
zijn gokverslaving”, weet Katie inmiddels. Zijn moeilijke
jeugd en slechte omstandigheden werden door de advocaat
en officier van justitie uitvoerig aangehaald tijdens
de rechtszitting. Dat geeft Katie en haar moeder na ruim
vijf jaar nog steeds een heel nare smaak in de mond. “De
advocaat zei dat ik het geluk had dat mijn wieg op de
goede plek stond en die van hem niet”, vertelt Katie. In
haar stem klinkt bitterheid door. “Maar dat hij uit een
slecht milieu komt, is toch geen reden om te doen wat hij
mij heeft aangedaan? Dat geeft hem toch geen vrijbrief?
Mijn wieg mag dan wel op de goede plek hebben gestaan,
maar ik heb vanaf mijn 15e ook gewoon gewerkt voor
mijn geld. Die opmerking gaf mij het gevoel dat ik het
over mezelf had afgeroepen, of zo. Maar ik heb er toch niet
om gevraagd?” “Wij hebben dat als heel kwetsend ervaren”,
Maar dat hij uit een slecht milieu komt,
is toch geen reden om te doen
wat hij mij heeft aangedaan?
vult Anneke aan. “Dus als jouw wieg niet op de goede plek
staat, dan mag je blijkbaar een ander bij wijze van spreken
de hersens inslaan.”
METAMORFOSE
Katie vraagt zich af of de dader enig besef heeft gehad
van wat hij haar in die paar minuten heeft aangedaan. De
angst heeft haar nog jaren in zijn greep gehad. “Het was
niet zozeer het wapen maar het totaal onverwachte dat
mij zo bang heeft gemaakt. Normaal durfde ik altijd de
straat op, ook ’s nachts. Maar nu niet meer. Als ik alleen
thuis was gingen alle ramen dicht en de deur op slot. Zo
was ik nooit.” Ze vertelt hoe ze meer dan dertig kilo kwijtraakte
en haar lange haar afknipte om maar niet meer
herkenbaar te zijn, zo bang was ze voor hem. Ze onderging
een totale metamorfose, zelfs haar eigen klasgenoten herkenden
haar niet meer. Alleen zijn durfde ze niet. Ze kreeg
nachtmerries. Er ontstonden problemen op school, waar
ze alle zeilen bij moest zetten om verplichte toetsen te
halen en te kunnen blijven studeren. Ze verhuisde zelfs
naar een andere plaats. “Het heeft jaren geduurd tot ik
weer een beetje kon functioneren, zeker tot na mijn studie.
En nog steeds… Ik ben niet zo snel bang, maar als ik
’s avonds buiten loop of als ik alleen in huis ben en ik hoor
wat, dan komt alles weer terug. Niet dat ik dan huilend in
een hoekje kruip, maar het komt wel terug.”
Bij de vraag of ze naar de rechtszaak is geweest, komen de
emoties toch weer even naar boven. Haar moeder neemt
het verhaal over. “Ze was zo ontzettend bang voor hem.
De politie zei ook dat het geen fijn mannetje was. Op de
eerste zitting waren zijn vader en twintig van zijn vrienden
erbij. Heel intimiderend. De aanwezige rechercheurs vroegen
of ik bang was voor hen, of voor de dader. Want hij
heeft zelfs vanuit de gevangenis nog geprobeerd haar
bang te maken. Maar ik laat me niet bang maken. Als ik de
kans zou krijgen doe ik hem wat, want hij heeft mijn dochter
kapotgemaakt. Hij heeft vier jaar van haar jeugd afgenomen.
Van de vrolijke meid die ze was, is niets meer over.”
De dader werd uiteindelijk veroordeeld tot vier jaar, waarvan
twee jaar voorwaardelijk. De andere twee jaar moest
hij doorbrengen in een jeugdinrichting voor behandeling.
“Voor Nederlandse begrippen is twee jaar veel”, aldus
Anneke, die er geen geheim van maakt dat de straf wat
haar betreft heel wat zwaarder had mogen zijn. “We hebben
onlangs bericht gekregen dat hij vrij is gekomen.
Maar hij heeft gelijk daarna weer een autokraak gezet en
dus hebben ze hem weer opgepakt.”
GEKKE MENSEN
Voor Katie waren de rechtszittingen een te grote belasting,
maar Anneke is naar alle zittingen geweest. Ze werd
daarbij steeds vergezeld door de eigenaar van de winkel,
een vriendin en Jack, een medewerker van Slachtofferhulp
Nederland. Ook voor Jack – “onze steun en toeverlaat” –
hebben moeder en dochter niets dan waardering, hoewel
Katie in het begin erg twijfelde of ze Slachtofferhulp wel
zou inschakelen. “Op het politiebureau adviseerden de
rechercheurs me om contact op te nemen met
Slachtofferhulp en ik kreeg een folder mee. Eerst wilde ik
dat niet. Ik vond dat ik er zelf wel uit kon komen en wilde
er eigenlijk niet over praten. Gewoon doorgaan met mijn
leven. Bij Slachtofferhulp dacht ik aan de psycholoog, dat
soort hulp. In mijn beleving was dat alleen voor ‘gekke’
mensen. Ik kon het gewoon zelf en daarbij had ik geen
hulp nodig. Maar de rechercheurs zeiden: ‘Doe het nou
maar.’ Toen dacht ik: laten we het dan maar doen. Als
iedereen zegt dat het werkt...” Ze belde zelf en kwam zo in
contact met Jack. Nu zou ze iedere jongere adviseren om
gebruik te maken van Slachtofferhulp. “Wij zijn heel goed
begeleid. Dat was echt super.” “Jij hebt ook het geluk
gehad dat de rechercheurs jou die richting opduwden”,
160 161

GRENZEN IN HET GEDING
VERHALEN UIT DE PRAKTIJK
vindt Anneke, die wel begrijpt dat voor jongeren de drempel
vaak hoog is. “Daarom zou het wel goed zijn om de
ingang duidelijker te maken.”
Jack en andere medewerkers van Slachtofferhulp
Nederland hielpen de familie ook bij het opstellen van een
schriftelijke slachtofferverklaring en het verhalen van de
schade op de dader. De rechter heeft Katie de schadevergoeding
toegewezen, al vocht de advocaat van de overvaller
het opgevoerde bedrag wel aan. “Jack zei op een
gegeven moment tegen haar: ‘Je moet terug de winkel in.
Je angst overwinnen en weer proberen te werken’”, begint
Anneke uit te leggen. Katie: “Ik heb het een dag geprobeerd,
maar…” “Het ging gewoon niet”, pakt Anneke de
draad weer op, “Zijn advocaat eiste dat het loon van die
andersom mag het slachtoffer niets van de dader weten.
Dat is toch de omgekeerde wereld?”, vindt Anneke. Dat
speelde zich af voor de invoering van de Wet versterking
positie slachtoffers, die slachtoffers het recht geeft om
kennis te nemen van de processtukken. “De aangifte zit in
het strafdossier, en daarin sta je met naam en toenaam
vermeld. Hij weet dus alles van mij. En ik mag niets van
hem weten. Dat vind ik zo krom. Dat is ook een van de
redenen dat ik me in huis opsloot. Hij heeft me gezien, hij
weet wie ik ben, waar ik woon.” Met behulp van een sympathiserende
officier van justitie werd de kennisachterstand
uiteindelijk verholpen. Anneke: “De officier moest
toevallig even naar het toilet en ze liet het dossier omgekeerd
op tafel liggen. Dus konden Jack en ik alles lezen.”
162
ene dag moest worden afgetrokken van de schadevergoeding.”
“Het gaat me niet om het geld”, vervolgt haar dochter.
“Wat voor mij telde was dat het ook daadwerkelijk van
hem komt. Ik hoef geen geld van de overheid of zo, ik
wilde dat hij elk dubbeltje zelf zou neertellen. Al moet hij
Op de vraag hoe ze de hulp heeft ervaren, antwoordt Katie:
“Ik wist helemaal niets van rechtszaken. Dan is het fijn als
iemand je persoonlijk komt uitleggen wat de mogelijkheden
zijn en hoe het allemaal in zijn werk gaat. Met een
standaardbrief lukt dat niet. Ik wilde weliswaar niet zelf
163
tien jaar betalen. Dan voelt hij misschien wat hij gedaan
heeft.” Uiteindelijk kreeg ze het geld in één keer gestort
omdat ze in aanmerking kwam voor de voorschotregeling.
“Maar Jack heeft me verzekerd dat ze het bij hem gaan
innen. 2275 euro heb ik gekregen. Een hoog bedrag, zei
naar die rechtszaken, maar ik wilde wel precies weten wat
er gebeurde. Jack vroeg dan netjes aan mij of ik wilde dat
hij voor mij zou gaan. Wilde ik iets weten over slachtofferzaken
of over de strafprocedure dan belde hij er gelijk achteraan
en kreeg ik de volgende dag een antwoord.”
het begin kwam hij iedere week wel even langs of hij
belde. Op zijn aandringen ben ik toch ook maar naar een
psycholoog gegaan, al had ik nog steeds het idee: ik ben
toch niet gek? Ik heb EMDR-therapie gekregen en dat
heeft wel geholpen”, aldus Katie. “Jack heeft ook met mijn
allemaal doorheen gaat. Jack zei altijd: ‘Ik heb zelf niet
meegemaakt wat jou is overkomen, maar ik kan me wel
inleven.’ Het was fijn dat ik altijd kon bellen als dat nodig
was. Ik hoef er ook niet dagelijks over te praten. Heel veel
mensen weten niet wat er gebeurd is en dat is wat mij
de officier. Dat was wat ik verdiend zou hebben als ik de
schoolbegeleider gepraat. Dat durfde ik namelijk niet.” betreft prima. Ik wil niet dat ze me zielig vinden om wat ik
hele zomervakantie had kunnen blijven werken. Minus
“Maar wij vonden het wel belangrijk dat ze op haar school heb meegemaakt. Het had iedereen kunnen overkomen.
125 euro voor die ene dag dat ik geprobeerd heb weer te
wisten wat er aan de hand was”, vult Anneke aan, “Waarom Het zal nooit helemaal weggaan, ik moet ermee leren
werken. Want daar heb je dan geen recht op.”
Katie zo veranderd was. Vroeger zat ze altijd vooraan, maar leven. Dat kost tijd. Maar uiteindelijk ben ik er sterker uitgekomen.
nu kroop ze in een hoekje achteraan om de deur in de
Ik heb het ergste meegemaakt en dat overwon-
gaten te kunnen houden.”
nen. Daarna wordt het alleen maar beter.”
NAAM EN TOENAAM
Al pratend over haar ervaringen tijdens het onderzoek en
het strafproces komt Katie’s diepe angst voor de dader
verschillende malen voorbij. Zo was het voor beiden ontluisterend
om te ontdekken dat de gegevens van Katie via
het strafdossier in het bezit waren van de dader. “De dader
kan alles te weten komen van het slachtoffer, maar
EEN BAND OPBOUWEN
Behalve praktische hulp bood de Slachtofferhulp medewerker
ook emotionele ondersteuning. “Ik kon er niet
gemakkelijk over praten met anderen. Ik ben altijd een
sterke persoon geweest, dus waarom zou ik er nu zelf niet
uitkomen? In geen geval wilde ik dat mensen me zielig
zouden vinden. Dus met Jack was het in het begin ook wel
lastig. Maar naarmate je iemand leert kennen, wordt het
gemakkelijker. Ik kon hem overal voor bellen en hij kwam
altijd zijn beloften na. Op een gegeven moment bouw je
toch een band op. Uiteindelijk hebben we veel gepraat, in
Heel veel mensen weten
niet wat er gebeurd is en
dat is wat mij betreft prima
STERKER
Nu, vijf jaar later, is ze nog steeds blij dat ze met
Slachtofferhulp in zee is gegaan. “De hulp maakt je sterker”,
heeft ze ervaren, “Je durft er beter over te praten. Dat
is een stuk gemakkelijker met iemand die weet waar je
noten
1)
In verband met de privacy zijn de namen van alle betrokkenen
in deze tekst veranderd.

Grenzen
verleggen:
reiken en raken
Slotbeschouwing
Dit boek is een poging om verschillende inzichten over
jongeren, slachtofferschap, recht en hulpverlening bij
elkaar te brengen. Het eerste deel presenteert theoretische
invalshoeken en onderzoeksbevindingen uit diverse
wetenschappelijke disciplines. Die hebben we aangevuld
164 165
met de resultaten van een panelonderzoek onder jongeren
en een serie interviews met jonge slachtoffers, en met
volwassenen die beroepsmatig of vrijwillig met en voor
jongeren werken (deel 2 en 3). Nu is het tijd om terug te
keren naar de vragen die daarbij als leidraad hebben
gediend, namelijk:
• Wat maakt jongeren kwetsbaarder voor criminaliteit
dan andere groepen?
• Hoe beleven zij slachtofferschap en welke betekenis
geven zij eraan?
• Wat voor effect heeft een slachtofferervaring op hen
en hoe gaan zij om met de gevolgen?
• Welke drempels of prikkels zijn er voor jongeren om
hulp te zoeken en bij wie doen ze dat dan?
• Wat verwachten ze van ‘officiële’ instanties als politie,
justitie, Slachtofferhulp Nederland, GGZ en andere
hulpverleners?

GRENZEN IN HET GEDING
SLOTBESCHOUWING
KWETSBAARHEID
De kwetsbaarheid van jongeren voor criminaliteit hangt in
de eerste plaats samen met hun ontwikkelingsfase. Een
kenmerk van de puberteit en adolescentie is het verkennen
van onafhankelijkheid door grenzen op te zoeken en deze
soms ook te overschrijden. Zo maken jongeren zich los uit
hun beschermde omgeving. Spanning en opwinding zijn
belangrijke drijfveren. Ze leren het uitgaansleven kennen,
experimenteren met alcohol, drugs en seks, gaan brommer
en/of autorijden, plegen soms (al dan niet aangemoedigd
door leeftijdsgenoten) kleine vergrijpen en zoeken
gevaarlijke situaties of gevaarlijke mensen op. Ze vertonen
kortom allerlei vormen van ‘puberaal opgroeigedrag’, zoals
officier van justitie Isabeth Mijnarends typeerde. De gevolgen
van hun gedrag – zeker de gevolgen op langere termijn
– kunnen ze minder goed inschatten dan volwassenen.
Ze zijn veel gevoeliger voor snelle beloningen dan
voor signalen van gevaar. Bovendien oriënteren ze zich
meer en meer op leeftijdsgenoten, de peer group, waarbinnen
andere normen heersen dan in de volwassen
wereld en waarin status belangrijk is. Dat alles is inherent
aan de ontwikkelingen die hun hersenen en lichaam doormaken
in de periode tussen het 12e en 25e jaar en die
functioneel zijn in de transitie van kind naar volwassene.
De ‘prijs’ is een verhoogd risico om slachtoffer te worden
van een misdrijf of ongeval.
Kwetsbaarheid komt niet alleen voort uit de turbulente
ontwikkelingen in het puberbrein en de expressie daarvan.
Er zijn allerlei individuele en omgevingsfactoren die
een duit in het zakje doen. De gezinssituatie is van grote
invloed op de kans om slachtoffer te worden, net als de
buurt waar je woont, de school waar je heengaat en waar
en met wie je optrekt in je vrije tijd of in het uitgaansleven.
Welke normen gelden daar, is er een vorm van toezicht of
juist een plek waar criminaliteit en potentieel gevaarlijke
personen zich concentreren? Op het persoonlijke vlak
kunnen we factoren aanwijzen als karakter, psychische
stoornissen, lichamelijke beperkingen, moreel besef en
cognitieve vermogens. De lifestyle exposure- en routine
activities-theorieën zoeken de verklaring in deze factoren.
Daarbij valt op dat de karakteristieken van de dader en
diens motieven grotendeels buiten beeld blijven. Het
antwoord op de vraag waarom een bepaalde jongere
slachtoffer wordt van een bepaald misdrijf is dan ook
alleen te geven door de dader in de analyse te betrekken
en verschillende fasen in het proces van victimisatie te
zien. Dan komen we terecht bij Finkelhors begrip ‘doelwitcongruentie’,
waarmee hij aangeeft dat een bepaald kenmerk
van een slachtoffer pas een risico oplevert wanneer
hij in bepaalde situaties en onder invloed van bepaalde
mechanismen een klik maakt met de voorkeur en eigenschappen
van een bepaalde dader. Bij het praktisch
gevoeliger voor snelle beloningen
dan voor signalen VAn gevaar
invullen van de verplichting uit de Europese Slachtofferricht
lijn om van kwetsbare slachtoffers individueel de
beschermings- en zorgbehoeften vast te stellen, kan het
geen kwaad zo’n denkmodel in het achterhoofd te houden,
zeker als het gaat om preventie van toekomstig
slachtofferschap.
ERVARING EN BETEKENISGEVING
Uit het panelonderzoek blijkt dat jongeren over het algemeen
wel een adequaat idee hebben wat strafbare feiten
zijn waarvan je aangifte zou moeten doen. Ze beschouwen
een misdrijf in zo’n geval als onrecht dat om vergelding
vraagt, gezien de grote meerderheid voor wie het
bestraffen van de dader het belangrijkste motief zou zijn
om aangifte te doen. Wat uit de literatuur en interviews
verder naar voren komt, is dat ze een eigen slachtofferervaring
lang niet altijd duiden in termen van een misdrijf
waarbij een strafrechtelijk vervolg hoort. Criminologe
Gerwinde Vynckier noemt in haar studie dat veelvoorkomende
criminaliteit als kleine diefstallen of vechtpartijen
worden beschouwd als ‘iets wat er nu eenmaal bij hoort’
in het leven van jongeren. In de resultaten van het panelonderzoek
en de interviews komt dat eveneens terug.
Ook de maatschappij hanteert andere maatstaven voor
criminaliteit onder jongeren. Niet voor niets kent
Nederland een apart jeugd- en adolescentenstrafrecht en
wordt een deel van de mogelijk strafbare gedragingen
niet vanuit het strafrecht aangepakt maar door de school,
jeugdzorg of ouders opgelost. Daar komt bij dat jongeren
eerder met daderschap dan met slachtofferschap worden
geassocieerd, zo blijkt uit de literatuur.
Nogal wat jongeren zien wat hun overkomen is niet als
heel ernstig. Het is niet de moeite waard om aangifte van
te doen en niet ernstig genoeg om hulp te zoeken.
Gezien het feit dat het grootste deel van de geregistreerde
misdaad en ongevallen lichtere feiten zijn, hoeven we
ons daar misschien niet al te veel zorgen om te maken.
Maar het gebeurt ook regelmatig dat jongeren ernstige
feiten voor zich houden. Omdat ze denken zelf schuld te
hebben en ook wel omdat ze denken dat ze de enige zijn
die het is overkomen. Schaamte speelt regelmatig mee.
Slachtofferschap is nu eenmaal geen prettig stempel. In
alle delen van het boek komt terug dat slachtofferschap
vooral negatieve associaties oproept. Jongeren ervaren
het als een stigma. We willen niet zielig gevonden worden,
geven Katie en Nina duidelijk als boodschap mee.
GEVOLGEN EN COPING
De aard van het misdrijf of ongeval bepaalt mede de
gevolgen en de impact ervan. Er kan sprake zijn van letsel
dat misschien wel blijvend is. Dan ziet je toekomst er
opeens anders uit. Soms is er alleen materiële schade,
zoals gestolen of beschadigde spullen. Ook al is de
economische waarde misschien niet zo heel groot, het
kan best hard aankomen en vervelende consequenties
hebben als iemand je moeizaam bij elkaar gespaarde
scooter steelt, of je smartphone met daarin al je
contacten, foto’s, berichten en privégegevens.
166 167
Dan is er de emotionele impact van een misdrijf of
ongeval. Behalve van de aard van het misdrijf zelf, is die
afhankelijk van onder meer individuele karakteristieken
en eigenschappen van het slachtoffer, zijn of haar voorgeschiedenis
en de sociale omgeving. Gevoelens die
jongeren rapporteren zijn boosheid, verdriet en angst,
en daarnaast onder meer schaamte en wraakzucht.
Uit psychologische studies weten we dat langdurig
psychisch letsel − waaronder een ptss, depressie en
angst- en dwangstoornissen − het gevolg kunnen zijn
van een ingrijpende gebeurtenis zoals een ernstig
gewelds- of zedenmisdrijf. Gelukkig geldt dat maar voor

GRENZEN IN HET GEDING
SLOTBESCHOUWING
een minderheid van de slachtoffers. Bij de meesten doven
reacties als herbeleving, vermijding, slaapproblemen,
stemmings wisselingen en dergelijke na verloop van tijd
vanzelf uit.
Jongeren hanteren allerlei copingstrategieën om de slachtofferervaring
te hanteren en te integreren in hun levensverhaal.
Zo bedenken ze alternatieve scenario’s die leiden
tot een andere – betere – afloop. ‘Had ik maar teruggeslagen
dan was ik mijn geld niet kwijtgeraakt.’ Of: ‘Had ik maar
beter uitgekeken dan was het ongeluk niet gebeurd.’
Slachtoffers lijken zichzelf daarmee de schuld te geven,
maar het is ook een vorm van controle nemen over de
situatie: het is in je macht om iets te doen waardoor je kunt
voorkomen dat het weer gebeurt. Soms bedenken slachtoffers
dat het veel slechter had kunnen aflopen, dus dat
het eigenlijk wel meevalt. Andere reacties zijn het normaliseren
of banaliseren van het gebeurde, of het misdrijf
beschouwen als ‘verdiend’ gevolg van eigen handelen.
Als je zelf mensen loopt te jennen, moet je niet verrast zijn
wanneer ze je een keer terugpakken. Andere strategieën
zijn vermijden, verdringen of juist de confrontatie aangaan
met de gebeurtenis en/of de dader(s). Andere reacties zijn
juist preventief, zoals niet meer alleen de straat op gaan,
een wapen op zak hebben of waardevolle spullen beter
opbergen c.q. in de gaten houden. Wraakgevoelens komen
ook regelmatig voor. Slachtoffers kunnen fantaseren over
de manier waarop ze wraak zouden nemen op de dader,
en heel af en toe voegen ze de daad bij het woord.
De gebeurtenis laat vaak wel sporen na, al zijn die niet
altijd negatief, zo blijkt uit het onderzoek. Het vertrouwen
in anderen loopt weliswaar een deuk op, maar nogal wat
jongeren vinden dat ze ook wijzer zijn geworden. Katie,
die een overval meemaakte en jaren last had van de psychische
gevolgen, vertelt dat zij sterker uit deze moeilijke
periode is gekomen. Ze heeft iets afschuwelijk meegemaakt,
en het overwonnen. Marieke vond een ingang om
de relatie met haar vader te herstellen.
HULP ZOEKEN
Praten over het misdrijf of verkeersongeval doen jongeren
vaak wel, al was het maar omdat ze de zichtbare gevolgen
moeten uitleggen. Dat blijkt uit de literatuur en wordt
bevestigd door het panelonderzoek en de verhalen van
de jonge slachtoffers in deel 3. Toch zijn er drempels, zoals
schaamte, schuld of het gevoel helemaal alleen te staan in
de ervaring. Ouders zijn doorgaans de eerste steun en toeverlaat,
gevolgd door vrienden. Uit de literatuur wordt
duidelijk dat het dan vooral om goede vrienden gaat, de
strong ties. Een slachtofferervaring delen met de bredere
groep van kennissen ligt minder voor de hand omdat de
heersende cool rule in de peer group stoerheid en onaangedaanheid
meer status geven, terwijl zwakte en kwetsbaarheid
juist de status ondermijnen. Het komt ook wel
voor dat het delen van de slachtofferervaring vooral negatieve
consequenties heeft, legt Ilse Vande Walle uit, expert
op het gebied van slachtofferhulp en kinderen/jongeren.
Je verhaal gaat de hele school rond, of tegen je zin wordt
de politie erbij betrokken, terwijl je misschien bang bent
voor wraak van de dader of een bekende wilt beschermen.
Daarnaast is een strafrechtelijk vervolg voor jongeren niet
zo’n aantrekkelijk vooruitzicht. Ze komen dan terecht in
formele procedures die ze lang niet altijd begrijpen, dus
ook niet wat de mogelijkheden en opbrengsten zijn.
Beslissingen in zo’n procedure worden vóór en zelden mét
hen genomen. Daarnaast kost de strafprocedure tijd,
vormt die vaak een emotionele belasting en kan de uitkomst
teleurstellend zijn, bijvoorbeeld omdat de straf lager
uitpakt dan gehoopt. Aan de andere kant voelen jongeren
zich ook bij de juridische afwikkeling betrokken, zoals blijkt
uit de verhalen van Katie, Marieke, Nina en Joey.
VERWACHTINGEN
Wat verwachten jongeren van ‘officiële’ instanties als politie,
justitie, Slachtofferhulp Nederland, GGZ en andere
hulpverleners? Deze vraag is best lastig om in detail te
beantwoorden. In algemene zin willen jongeren serieus
genomen, zoals Nina in haar verhaal duidelijk naar voren
brengt. Ze willen een stem hebben in wat er gaat gebeuren.
Jongeren hebben een sterke behoefte om zelf problemen
op te lossen en willen niet dat volwassen het overnemen
en het allemaal wel even regelen. Inhoudelijk
hebben jongeren vaak niet zo’n goed idee wat ze van verschillende
justitiële en hulpverleningsinstanties kunnen
verwachten. Ten eerste omdat een slachtofferervaring
(meestal) een incidentele gebeurtenis is waar ze geen uitgebreid
referentiekader of handelingsrepertoire voor hebben.
Ze weten niet wat er allemaal komt kijken in de psychosociale
en juridische nasleep van het misdrijf of
ongeval. Dat maakt het moeilijk om je behoeften onder
woorden te brengen en te weten waarop je aanspraak
kunt maken. Ten tweede zijn jongeren niet of nauwelijks
bekend met justitiële en hulpverleningsinstanties in de
slachtofferzorg, wat die allemaal te bieden hebben en
vooral ook wat het nut daarvan is.
Het kan ook zijn dat ze, al dan niet terecht, een bepaald
beeld hebben van organisaties dat niet aansluit bij hun
behoeften. Slachtofferhulp Nederland wordt bijvoorbeeld
vooral geassocieerd met emotionele steun: erover praten.
Dat is iets wat jongeren niet snel geneigd zijn te doen met
vreemden. Hulpverlening heeft een bepaald – meestal
niet zo positief – imago, bevestigen Niek en Joey. Terwijl
de jongeren die wel ondersteuning van Slachtofferhulp
Nederland hebben gekregen, aangeven dat die ondersteuning
voor hen waardevol is geweest, zowel emotioneel
als juridisch en praktisch. Dat is zelfs zo als ze in eerste
instantie wat afhoudend waren ten aanzien van het
hulpaanbod, zoals in het geval van Katie en Marieke.
Eigenlijk verwachten jongeren van justitiële instanties in
de eerste plaats dat de dader wordt gepakt en bestraft.
Daarin verschillen ze weinig van andere slachtoffers. In het
panelonderzoek is gevraagd naar negatieve ervaringen in
de nasleep van het incident en dan komt nog het meest
naar boven dat ze teleurgesteld zijn in de daadkracht van
politie. Aan de andere kant klinkt ook realisme door in het
verhaal van Niek, die twee keer aangifte deed van diefstal
en bijna per ommegaande de boodschap kreeg dat de
zaak gesloten was. Teleurstellend, maar hij begrijpt dat er
vaak geen mogelijkheden zijn voor de politie om de dader
op te sporen of het gestolene terug te vinden.
Op het psychosociale vlak geven veel jongeren aan
behoefte te hebben aan emotionele ondersteuning: een
luisterend oor om hun verhaal kwijt te kunnen. En troost.
Dat blijkt uit het panelonderzoek en dat wordt bevestigd
door experts als Vande Walle. Die steun zoeken jongeren
in eerste instantie in hun directe omgeving. Maar als ze
moeten aangeven wat Slachtofferhulp Nederland in ieder
geval zou moeten bieden, dan staat de emotionele ondersteuning
op de eerste plaats. En kort daarop volgen: informatie
over de psychische gevolgen en over het juridische
traject, en hulp bij het vergoed krijgen van de schade.
168 169
Daarmee zijn de belangrijkste vragen uit de inleiding bijna
allemaal beantwoord. Voordat we overgaan naar de laatste
vraag nog een paar opmerkingen. Uit de literatuur, het
onderzoek en de interviews leren we dat jongeren ook erg
veerkrachtig zijn. Jongeren kunnen de gevolgen van het
misdrijf of ongeval en de bijbehorende emoties goed
‘parkeren’, zo heeft Slachtofferhulpmedewerker Jaap van
Zoest geconstateerd. En die ervaring deelt hij met collega’s.
Vande Walle heeft uitgelegd dat ‘parkeren’ kan helpen bij
de verwerking, evenals weer even overgaan tot de orde
van de dag of je overgeven aan leuke dingen. Uit de

GRENZEN IN HET GEDING
SLOTBESCHOUWING
verhalen van de vijf jonge slachtoffers blijkt dat ze er allemaal
wel in slagen om de weg omhoog te vinden, al duurt
het bij de een wat langer dan bij de ander.
REIKEN EN RAKEN
Dan nu het centrale vraagstuk van het boek: hoe bereiken
wij, justitiële en hulpinstanties, jongeren op een manier
die aansluit bij hun ervaring en beleving? Hoe verlagen
we de drempels die jongeren blijkbaar ervaren om op
eigen initiatief een beroep op ons te doen?
Om jongeren te bereiken moet je in de eerste plaats naar
ze reiken en ze in de tweede plaats weten te raken. Dat
betekent dat je soms eigen grenzen moet verleggen, achter
je voordeur vandaan moet komen, oude denkpatronen
moet loslaten en de effectiviteit van bepaalde werkprocessen
kritisch en door de bril van slachtoffers moet
beschouwen – en zo nodig herzien.
Jongeren zullen dus niet snel op eigen initiatief naar
instanties toe komen om aangifte te doen, hulp te vragen
of anderszins een beroep op ze te doen. Daarom zullen
instanties naar hen toe moeten komen. Een outreachende
benadering, dus. En die kan op vele manieren gestalte
krijgen. Een benadering die Slachtofferhulp Nederland op
dit moment ontwikkelt is webcare. Op allerlei internetplatforms
laten jongeren met een slachtofferervaring
impliciete en expliciete signalen achter dat hun iets overkomen
is, dat er vragen bij hen leven, of dat ze best wel
advies, informatie en steun zouden willen hebben. Een
team medewerkers speurt actief op internet naar deze
berichten en reageert eventueel met informatie of laat
weten dat de deur voor hen openstaat, mochten ze meer
willen dan dat. Zo is een eerste lijntje gelegd en daarmee
hopen we ook vooral de jongeren te bereiken die geen
aangifte doen.
Ambassadeurs kunnen de weg voor je effenen. Doen jongeren
wel aangifte en krijgt Slachtofferhulp Nederland de
gegevens van de politie door, dan is een directe, actieve
benadering mogelijk. De politie is dus een belangrijke
poortwachter en staat hoog in het lijstje met ambassadeurs.
Katie vertelt hoe zij door de politie overtuigd werd
om in contact te treden met Slachtofferhulp Nederland.
Dat wij zélf slachtoffers actief benaderen, wil nog niet zeggen
dat ze het hulpaanbod accepteren. Dat is geen probleem
als er geen hulpbehoefte is. Maar als die er wel is,
en het slachtoffer zegt vooral nee omdat hij niet goed
weet welke soorten ondersteuning mogelijk zijn en wat
het nut daarvan is, dan is dat een gemiste kans. Vandaar
het belang van ambassadeurs. De politie is de eerste die
het slachtoffer kan bijpraten over Slachtofferhulp
Nederland, en wij willen veel blijven investeren in voorlichting
en bewustwording bij deze belangrijke ketenpartner.
Datzelfde geldt voor het Openbaar Ministerie, dat het
slachtoffer kan wijzen op de juridische ondersteuning van
Slachtofferhulp Nederland zodra dat nut concreet wordt.
Bijvoorbeeld wanneer het indienen van een schadevordering
aan de orde is, of het opstellen van een
slachtofferverklaring.
Daarnaast is het belangrijk om ook ouders niet uit het oog
te verliezen. Zij zijn de eerste steun en toeverlaat voor
jonge slachtoffers en degenen die het meeste zicht hebben
op hun verwerkingsproces. Zoals onder meer Vande
Walle stelt: ouders merken het wanneer hun kind iets
overkomen is en ook wanneer het daarna niet goed gaat.
Nogal wat jonge cliënten zijn via hun ouders bij Slachtoffer
hulp Nederland terechtgekomen. Daarnaast wil
Slacht offerhulp Nederland onderzoeken of het mogelijk is
scholen beter te informeren over haar dienstverlening.
Iedere school beschikt over mentoren, vertrouwenspersonen
en/of schoolmaatschappelijk werkers die het psychosociaal
welbevinden van jongeren tot hun taken rekenen.
Om jongeren te bereiken moet je
in de eerste plaats naar ze reiken en
ze in de tweede plaats weten te raken
Mbo-docenten Sanae Boukarfada en Anoual Boutalab
hebben een paar interessante suggesties gedaan hoe
voorlichting en het creëren van een aanspreekpunt vorm
zouden kunnen krijgen. Maar misschien zijn jonge slachtoffers
zelf wel de beste ambassadeurs. Jongeren oriënteren
zich op leeftijdsgenoten en vinden elkaar gemakkelijker in
het delen van ervaringen. Een jongere die goede ondersteuning
heeft gekregen van Slachtofferhulp Nederland
kan leeftijdgenoten die slachtoffer worden de weg wijzen.
Na het reiken volgt het raken. Daarmee bedoelen we: hoe
maak je de connectie met de belevingswereld van jongeren?
Hoe vertalen we ons aanbod op zo’n manier dat jongeren
daarin herkennen wat zij belangrijk vinden? Willen
ze überhaupt aangesproken worden als slachtoffer als er
zulke negatieve associaties aan het begrip kleven?
Verschillende jongeren hebben in de interviews meegegeven
dat slachtofferschap een stempel is dat zij niet op
hun voorhoofd willen. Een slachtofferervaring willen ze
het liefst zo snel mogelijk vergeten. Ze hoeven geen ‘bakken
medelijden’ en willen al helemaal niet zielig zijn in de
ogen van anderen. Communicatiedeskundige André
Merlijn heeft een aantal nuttige adviezen gegeven: vraag
jongeren wat ze willen en wat ze van dingen vinden en
laat de boodschap van de organisatie door leeftijdsgenoten
vertellen. Dan neem je ze serieus en win je bovendien
aan originele denkkracht. Slachtofferhulp Nederland gaat
de komende tijd de dialoog met jongeren stimuleren.
Verder willen we een kritische blik werpen op de wijze
waarop wij informatie aanbieden aan de verschillende
leeftijdsgroepen en kijken hoe de ervaringen van jongeren
daarin verweven kunnen worden. Daarbij willen we
nieuwe kanalen openen, bijvoorbeeld met webcare en
meer interactieve vormen van online dienstverlening.
Zonder daarbij uit het oog te verliezen dat het persoonlijke
contact belangrijk is en tegemoet komt aan de
behoeften van jongeren volgens de resultaten van het
panelonderzoek. Daarom zetten we nadrukkelijk in op
blended care.
170 171
Tot slot: moeten er aparte slachtofferrechten voor jongeren
komen? Dat is wat ons betreft nu niet aan de orde. De
Europese Slachtofferrichtlijn biedt, in combinatie met
bestaande rechten en voorzieningen, in principe voldoende
mogelijkheden om maatwerk in de uitvoering te
leveren. Cruciaal is natuurlijk wel hoe bepalingen als de
verplichte individuele assessment van kwetsbare slachtoffers
en het voorzien in hun specifieke beschermingsbehoeften
worden vertaald naar Nederlands beleid en
regels. Een grote uitdaging − zo niet de grootste − ligt op
het gebied van communicatie, want de formele strafrechtwereld
staat ver van de belevingswereld van jongeren.
Willen de twee werelden tot elkaar komen, dan moet er
een gemeenschappelijke taal worden gevonden. Want, en
ook dat staat in de richtlijn, jonge slachtoffers hebben het
recht om te begrijpen en begrepen te worden.

GRENZEN IN HET GEDING
LITERATUURLIJST
Literatuurlijst
Braams, B., Leijenhorst, L. van & Crone, E. (2014) Risks,
Rewards, and the Developing Brain in Childhood and
Adolescence. In Reyna V. & Zayas, V. (Eds.)
The Neuroscience of Risky Decision Making. Washington DC:
American Psychological Association.
Bicanic, I. (2012) ; Initiatief tot bundeling zorg voldoet aan
behoefte. Geïntegreerde opvang van slachtoffers van
verkrachting’, in: Cogiscope 2012 (03): 10-13
Centraal Bureau voor de Statistiek (2014) Jaarrapport 2014
landelijke jeugdmonitor. Den Haag: CBS
172 Child Trends Data Bank (2013) Violent crime victimization. onder jongeren en volwassenen in Nederland’, in:
Utrecht: Slachtofferhulp Nederland
Sisk, C. & Zehr, J. (2005) ‘Pubertal hormones organize
173
Indicators on children and youth. www.childrenstrendsdatabank.org
Tijdschrift voor Seksuologie 36-2, 136-145
the adolescent brain and behavior’, in: Frontiers in
Neuroendocrinology,
26(2005):163-174
Christie, N. (1986) ‘The ideal victim.’ In: Fattah, E. (ed)
From Crime Policy to Victim Policy: Reorienting the Justice
System. London: Macmillan, p. 17-30
Crone, E. & Dahl, R. (2012) ‘Understanding adolescence as
a period of social-affective engagement and goal
flexibility’, in Nature Reviews/Neuroscience, vol. 13
(September 2012): 636-650
Daigle, L. (2013) Victimology. The essentials. London: Sage
Publications Ltd
Dietrich, H. (2008) Victimology: An Emphasis on the
Lifestyle-Exposure Theory and the Victim Precipitation
Theory as it Applies to Violent Crime, www.dsc-forensics.
com/uploads/Victim_Precipiation_Paper_for_Website.pdf
Ferwerda, H. (2008) Huiselijk geweld gemeten – cijfers 2007.
Vierde meting op basis van landelijke politiecijfers. Arnhem:
Advies- en Onderzoeksgroep Beke.
Finkelhor, D. (2008) Childhood Victimization. Violence,
Crime and Abuse in the Lives of Young People. Oxford:
Oxford University Press
Graaf, H. de, Kruijer, H. Acker, J. van & Meijer, S. (2012) Seks
onder je 25e. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland
anno 2012. Utrecht: Rutgers WPF
Haas, S. de (2012). ‘Seksueel grensoverschrijdend gedrag
Heer-de Lange, K. de en S. Kalidien (2014) Criminaliteit en
rechtshandhaving 2013. Den Haag: Boom Lemma
Hindelang, M. Gottfredson, M. & Garofalo, J. (1978) Victims
of Personal Crime. An Empirical Foundation for a Theory of
Personal Victimization. Pensacola: Ballinger Publishing
Johnson, W. (2012) What Is the Lifestyle Theory in Criminal
Justice? http://www.ehow.com/about_6633747_lifestyletheory-criminal-justice_.html
Jolles, J. & Idema, W. (2011) ‘Help, de leerling verbreint.
Onderwijsinnovatie en het verbreinen. In: Bij de les, vol. 7,
juni 2011: 6-9
Kipke, M. (ed) (1999) Adolescent Development and the
Biology of Puberty. Summary of a Workshop on New
Research. Washington: National Academic Press
Kleber, R. (2007) Weg van het trauma. Utrecht:
Universiteit Utrecht
Lahlah, E. (2013) Invisible victims? Ethnic Differences in the
Risk of Juvenile Violent Delinquency of Dutch and Morrocan-
Dutch Adolescent Boys. Tilburg: Intervict
Leferink, S. (2014) Het verschil maken. Samenwerken voor
slachtoffers van seksueel geweld en misbruik. Utrecht:
Slachtofferhulp Nederland
Leferink, S. (2012) Verbouw of nieuwbouw? Hoe
slachtofferrechten meer recht aan slachtoffers kunnen doen.
Lewis, C. & Lewis, M. (1984) ‘Peer pressure and risk-taking
behaviors in children’, in: AJPH June 1984, Vol. 74 (6):
580-584
Mierlo, F. van & Pemberton, A. (2009) Van tevredenheid
naar kwaliteit. Een meetinstrument voor de slachtofferzorg.
Tilburg: Intervict
Muncie, J. (2009) Youth and Crime. Third Edition. Londen:
Sage Publications
Muuss, R. (1975) Adolescent Behavior and Society. New York:
Random House
Neef, M. de & Pas, Y. van der (2008) Dwang. Den Haag:
Boom Uitgevers
Nelis, H. & Sark, Y. van (2014) Het puberbrein
binnenstebuiten. Wat beweegt jongeren van 10 tot 25 jaar?
Utrecht/Antwerpen: Kosmos Uitgevers
Peeck, V. (2012) Jonge slachtoffers, jonge daders?
Een onderzoek naar risicofactoren en kenmerken van
slachtoffers van geweld en de relatie met daderschap.
Den Haag: Boom Lemma
Prins, M. (2008) De deugd van tegenwoordig. Onderzoek
naar jongeren en hun grenzen. Nijmegen: Radboud
Universiteit Nijmegen
Smith, A., Chein, J. & Steinberg, L. (2013) ‘Impact of
socio-emotional context, brain development and pubertal
maturation on adolescent risk-taking’, in: Hormones and
Behavior, vol. 64(2): 323-332
Slachtofferhulp Nederland (2011) De positie van het
slachtoffer in het strafproces. Utrecht: Slachtofferhulp
Nederland
Swaab, D. (2010) Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot
alzheimer. Amsterdam: uitgeverij Contact
Timmermans, M., Tillaart, J. & Homburg, G. van den (2011)
Eerste meting slachtoffermonitor: Ervaringen van
slachtoffers met justitiële slachtofferondersteuning:
Deel 1: politie. Amsterdam: Regioplan

GRENZEN IN HET GEDING
Timmermans, M., Tillaart, J. & Homburg, G. van den (2013)
Eerste meting slachtoffermonitor: Ervaringen van
slachtoffers met justitiële slachtofferondersteuning:
Deel 2: Openbaar Ministerie, Rechtspraak en Slachtofferhulp
Nederland. Amsterdam: Regioplan
Turner, J., Hogg, M., Oakes, P. J., Reicher, S. , & Wetherell, M.
(1987). Rediscovering the Social Group: A Self-Categorization
Theory. Oxford and New York: Blackwell
174
Vynckier, G. (2012) De ervaring, beleving en coping van midadolescente
slachtoffers van vermogens- en geweldsdelicten.
Den Haag: Boom Lemma
Walle, I. vande & Willems, L. (2013) Ik krijg het moeilijk uit
mijn hoofd. Getuigenissen van kinderen, jongeren en ouders
na een misdrijf of een plotseling overlijden. Antwerpen:
Witsand Uitgevers
White, R. & Wyn, J. (2013) Youth and Society. Third Edition.
Melbourne: Oxford University Press
Wilcox, P. (2010) ‘Theories of victimization’, in: B. Fisher &
Lab, S. (eds) Encyclopaedia of Victimology and
Criminalization, p. 978-986. Thousand Oaks: Sage
Publications
Wittebrood, K. (2006) Slachtoffers van criminaliteit.
Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau

Grenzen in het geding
Jongeren, slachtofferschap,
recht en hulpverlening
Jongeren verkennen, verleggen en overschrijden grenzen
in hun groei naar onafhankelijkheid. Dat is een van de
redenen dat ze oververtegenwoordigd zijn in de
criminaliteitsstatistieken – als dader maar vooral ook als
slachtoffer. In wetenschap en beleid is veel aandacht voor
jonge daders, maar veel minder voor jonge slachtoffers.
Ze komen niet zo snel in beeld bij politie en hulpverlening.
Dit boek probeert antwoord te geven op vragen als:
wat maakt jongeren kwetsbaar voor slachtofferschap?
Hoe ervaren ze slachtofferschap en de gevolgen?
Hoe gaan ze daarmee om? Wat weten en verwachten ze
van officiële instanties? Door verschillende theoretische
inzichten, onderzoeksresultaten en praktijkervaring samen
te brengen, hopen we aanknopingspunten te bieden om
de drempels voor jongeren naar hulpverlening en recht te
laten verdwijnen.