Heft niedrländisch 9.9.09 Druckversion.cdr - Doberaner Münster

Nederlands
Niederländisch
Rondgang en begeleid
Domkerk
Bad Doberan
Bernardijnenkloosterkerk
14de eeuw, met een rijke
middeleeuwse uitrusting
van internationaal
aanzien.

Aan de „Europese route van de baksteengotiek“ in het noordoosten van
Duitsland, in de buurt van de oude Hanzestad Rostock, ligt de dom van
Bad Doberan, de in 1368 ingewijde kerk van het voormalige Bernardijnenklooster.
Het in 1171 opgerichte klooster had als eerste klooster in Mecklenburg en
soevereine hoofdgraftombe reeds tijdens de Middeleeuwen een grote
politieke en maatschappelijke betekenis. Door zijn kolonisatie was het
voor de regionale culturele en economische ontwikkeling van
Mecklenburg van groot belang en werd bovendien een centrum van het
Christelijke geloof in de regio.
De bijzondere betekenis van het klooster had een doorslaggevend effect
op de bouw en inrichting van de dom. De binneninrichting bleef in grote
mate gespaard van oorlogen en beeldstormen. In geen enkel ander
Bernardijnenklooster in heel Europa bleef een rijkere originele inrichting
behouden. Opvallend in het groot aantal inrichtingstukken zijn onder
andere het hoogaltaar als oudste vleugelaltaar van de kunstgeschiedenis,
het monumentale oksaal-kruisaltaar, en de grafplaat van de Deense
Koningin Margarete Sambiria.
Ook na de reformatie en de ontbinding van het klooster in 1552 bleef de
kerk als begraafplaats van de soevereine familie en als parochiekerk van de
Evangelisch-Lutheriaanse kerkgemeenschap behouden.
Uittreksel uit een stellingname van het Regionaal Ministerie voor Monumentenzorg:
De dom in Bad Doberan geldt als het belangrijkste
bouwwerk van Mecklenburg-Vorpommern, het beste voorbeeld voor de
omzetting van middeleeuwse vormgeving in baksteen en als bouwwerk
met de hoogste technische en vormgevende perfectie. De verkregen
inrichting bestaat bijna volledig uit stukken met de hoogste artistieke
kwaliteit, waarbij de omvang en de geslotenheid van het uit de
middeleeuwse periode overgekomen liturgische bestand in geen enkele
andere kerk van Noord-Duitsland bereikt wordt. Het in grote lijnen
verkregen inrichtingsprogramma is uniek. De dom is een uniek kunstmonument
in de hele regio van de kust van de Oostzee.
Geschiedkundig overzicht
• 1171 Oprichting van het Bernardijnenklooster in Althof-Doberan
• 1179 Vernietiging van het klooster tijdens een troonopvolgingoorlog
• 1186 Nieuwe opening van het klooster op de huidige locatie
• 1232 Slotwijding van de Romeinse basiliek
• 1280 Vermoedelijk begin van de bouw van de gotische dom
• 1291 Brand in het klooster
• 1296 Ruwbouw en dakwerk van de dom beëindigd
• 1310 Eerste inrichting in de koorruimte beëindigd
• 1368 Slotwijding van de gotische dom
• 1478 Het klooster wordt als rijk en gelukkig bestempeld
• 1552 Ontbinding van het klooster door de reformatie – geen vernietiging
• 1564 Magister Kruse wordt de eerste evangelische pastoor in Doberan
• 1637 Plunderingen in de 30-jarige oorlog, 1638 beveiligingswerken
• 1648 De afstand van meerdere kloostergebouwen begint
2

• 1793 Doberan wordt de zomerresidentie van de Groothertogen
• 1900 Einde van de neogotische restauratie van de dom
• 1945 Dom zonder oorlogsschade en plunderingen
• 1984 Einde algemene restauratie – dom op plaats drie van regionaal
belangrijke monumenten met internationaal kunstwaarde in de DDR
• 2002 Begin van andere omvangrijke restauratiewerken
• 2008 Mis-, bezoeks-, bezichtigings- en concertoffertes worden jaarlijks
door max. 200.000 bezoekers gebruikt
• de aanvraag voor het UNESCO-cultuurerfgoed is gepland
Rondgang en begeleid bezoek dor de dom
16
17
18
15
14
19
21 22
19 20
13
12
26 27
24 23 25
27
33
11
28
10
1
8
9
32
31
29 30
2
7
5 6
3 4
Ingang
Neem voor het begin van de rondgang het volgende in acht: Het is streng
verboden om foto's met flash in de dom te maken, aangezien de
waardevolle schilderijen vernietigd worden. De wanden en pijlers niet
aanraken, aangezien de kalkkleur en’uw kleding beschadigd worden.
1 Aan de wand bevindt zich de vertaling van de inwijdingsoorkonde
van 1368, de grafplaat van Heinrich von der Weser en zijn echtgenote
(14de eeuw), de grafplaat van Peter Wise, een handelaar uit Lübeck en
stimulator van het klooster (†1338)
en daarboven het beeld-tekst-bord
van Peter Wise in het Duits en het
Latijn. Hier worden drie altaargiften
van Wise vermeld, en wordt Wise in de
mode van rond 1400 getoond.
2 Het grafmonument Hertog
Johann Albrecht II . van Mecklenburg
(†1920) en zijn echtgenote
Elisabeth von Sachsen-Weimar-
Eisenach (†1908) werd rond 1910
door de bouwkundige hogere
ambtenaar Winter uit Braunschweig
3

gemaakt. Het bestaat uit een sokkel van grijsblauwe, Noorse
labradorsteen, afgedekt door een ciborium onder andere van marmer van
Verona, uitgerust met een waardevolle glasmozaïek. Johann Albrecht was
als President van de Duitse Koloniale Maatschappij veel op reis. Hij nam
Byzantijnse gebouwen uit Ravenna en omgeving als voorbeeld. Daarnaast
is het grafmonument door de Wilhelminische-Duitse bouwkunst
beïnvloed.
In de kapel bleef na 1976, in tegenstelling tot de andere kerken, de
neogotische kleurvorming van de restauratie door Gotthilf Ludwig
Möckel 1896-98 behouden. De vorstenbeelden in de kapel tonen Koningin
Sofie van Denemarken en Prinses van Mecklenburg (†1631), echtgenote
van de Deense koning Frederik II., evenals Hertog Karel I. v. Mecklenburg
(†1610).
3 Het memoriaalstandbeld van Magnus II . Hertog van Mecklenburg
(†1503) als meest afgewerkte vorm van een epitaaf. Hij draagt in de
rechterhand een dolk en rond het hoofd een dodenzwachtel. Magnus was
een zeer energieke landsheer, voerde een diepgaande omvorming uit, die
zich onderscheidde door een omvangrijke en solide economische en
financiële politiek. Twee soortgelijke standbeelden bevinden zich voor
Pribislavkapel (12).
4 De graftombe voor Hertog Albrecht
III. v. Mecklenburg en Koning van
Zweden (†1412), bijgezet in het
octogoon (5) en van zijn echtgenote
Richardis von Schwerin (†1377), begraven
in Stockholm, is één van de belangrijkste
voorbeelden van laatgotische grafkunst.
Albrecht werd met behulp van de
Zweedse adel tot de plaatselijke koning
gekozen, leed echter tijdens oorlogsschermutselingen
na een 25 jaar durend
koningschap in 1389 een nederlaag door
de Deense Koningin Margarete I. Daarna
was de macht van Albrecht tot Mecklenburg
beperkt. De leeuw en de hond achter de figuurlijke weergaves symboliseren
sterkte en trouwheid. De gotische plooienval van het gewaad van
Richardis is opmerkelijk.
Andere delen in de kapel zijn de vorstenafbeeldingen van Hertog
Ulrich III . von Güstrow (†1603) – geschilderd in 1587 door de
Nederlander Cornelius Crommeny - en Hertogin Anna von Pommern
(†1626); middeleeuwse grafplaten voor Ridder Matthias von Axekow en
diens echtgenote Ghese, Johann en Werner von Axekow, Matthias en
4

Clawes von Axekow. Het altaar van de gelukkige jonkvrouw Maria
(15de eeuw) hoort bij de nevenaltaars die in de periode na het klooster
niet meer gebruikt werden en ofwel vervielen, ofwel volledig verloren
gingen.
5 Het Octogoon is een achthoekige begrafeniskapel voor 13 hertogen van
Mecklenburg, gebouwd en omgebouwd rond het jaar 1420 gebruik
makend van laatromaanse zuilen en kapitelen uit de periode rond 1240.
De standplaats achter het hoogaltaar was een geliefde begrafenisplaats
„onder het altaar“. Het laatgotische houtsnijwerk aan de balustrade
springt in het oog. De in 2004 gerestaureerde wandschilderingen op het
octogoon tonen Koning Albrecht III. van Zweden (†1412), Hertog
Heinrich III., (†1383), Hertog Johann IV. (†1422) evenals Hertog Magnus
I. von Mecklenburg (†1384).
6 Grafmonument en crypte van Hertog
Adolf Friedrich I. von Mecklenburg
(†1658) en zijn echtgenote Anna Maria
von Ostfriesland (†1634) werden vanaf
1634 door Julius Döteber uit Leipzig en
Daniel Werner uit Rostock in de overgangsstijl
van de Renaissance naar de Barok
gebouwd. Het graf werd uit kalksteen
gemaakt, het plafond uit hout gesneden,
in het plafond zijn parelmoersterretjes
ingevoegd.
De gesneden levensgrote hertogfiguren
zijn in de indertijd courante Spaanse
mode weergegeven. Adolf Friedrich liet
vanaf 1637, na de plunderingen tijdens de 30-jarige oorlog, daken en
inrichting van de dom weer in orde brengen. Gerestaureerd 2008.
7 De uit eikenhout gesneden
laatromaanse-vroeggotische
grafplaat van
Koningin Margarete van
Denemarken (†1282)
geldt als de oudste grafplaat
in Mecklenburg-
Vorpommern en de oudste
vrouwengrafplaat van alle
Bernardijnenkloosters in
heel Europa. Nadat Margaretes
man, Christoffer I. Van Denemarken in zijn land vermoord werd,
leefde zij na een reis naar Rome in het klooster van het heilige kruis in
5

Rostock. Zij werd in de Romaanse voorgangerkerk van de dom van
Doberan, de hoofdbegraafplaats van de met haar verwante hoogadel van
Mecklenburg bijgezet.
Achter de grafplaat rechts
toont het middelste paneel
van het deugdkruisigingsaltaar
(rond
1340) de kruisiging van
Christus door de volgende
door vrouwen figuren
gesymboliseerde deugden:
gehoorzaamheid,
begeerlijkheid, liefde,
nederig-heid, gerechtigheid, vrede. Deze zelden getoonde weer-gave is
gebaseerd op Jesaja 4,1 door de strijd van de deugden om de ziel van de
mens: Christus stierf, opdat de deugden zich zouden kunnen
seculariseren, wanneer de deugden echter de bovenhand halen, zoals bij
Christus, is het rijk van God aangebroken. Op de zijvleugels binnenin zijn
de profeten Jesaja, Ezechiel, Jeremia en Daniël weergegeven, op de
zijvleugels buiten de verkondiging aan Maria, de geboorte van Christus,
de aanbidding van de koningen evenals de offering in de tempel.
Van het „Altaar van de Gouden Engelen“ uit de 14de eeuw met de
predella van een ander nevenaltaar bleven alleen de resten behouden.
Het Corpus-Chr istialtaar
met de avondmaalschilderij
(rond
1330) toont één van de
oudste paneelschilderijen
van Mecklenburg. Het
stond in de periode van
het klooster vermoedelijk
in de poortkapel aan de
westpoort van het klooster en wordt met de Heilig-Bloed-relikwie van
Doberan in verbinding gebracht. Het schriftpaneel stamt uit het tweede
trimester van de 14de eeuw. De linker vleugel van het altaar ontbrak al
rond 1700.
Op de vorstenafbeeldingen zijn Johann Albrecht I., Hertog van
Mecklenburg (†1576) en zijn echtgenote Anna Sophia van Pruisen (†1591)
afgebeeld. In de kapel bevinden zich bovendien wimbergen van de
middeleeuwse gestoeltewangen (14de eeuw) en een barokke
gestoeltewang.
6

8 De grafinstallatie van de Graaf Samuel von Behr (†1621) werd door
Julius Döteber uit Leipzig, de baldakijn in 1626 door Cheer Evert Pilot
gemaakt. Samuel von Behr was kanselier, marshall, minister, hofmeester
en opvoeder van Hertog Friedrich (6), die hem uit dankbaarheid dit
grafmonument liet bouwen.
Rechts naast de kapel en er
tegenover herinneren
hertengewei en zwaan
aan de legende van de
oprichting van het
klooster: nadat het eerste
klooster vernietigd werd,
zocht vorst Nikolaus von
Rostock een nieuwe bouwplaats
voor de kloosterstichting.
De plaats moest door de eerste tijdens de jacht gedode hert
aangegeven worden. De vorst doodde het hert op de huidige plaats, maar
voor de monniken was de moerasachtige plaats niet geschikt. Toen vloog
een zwaan uit het struikgewas en schreeuwde „dobr, dobr“ (Slavisch =
goed), wat voor de monniken hemelse tekens waren, en hun klooster
uiteindelijk toch op deze plaats bouwden „dobr“ —> Doberan (Slavisch =
goede plaats).
9 Compositaltar met resten van een barokke en een middeleeuwse
altaar.
10 Het kloostermaquette, toont de gebouwen ten tijde van de
ontbinding van het klooster in 1553 met kruisgang en talrijke
bijgebouwen, die deels vandaag nog bestaan, zoals het Beinhaus (rond
1250) ten noorden van de dom alsmede het Kornhaus en de ruïne van het
administratiegebouw (rond 1290) in het zuiden van het klooster. De
kloostermuur, 1400 meter lang, bleef bijna volledig uit de Middeleeuwen
behouden.
De houten staande lamp (rond 1300) stond vermoedelijk aan graven van
vorsten, met daarnaast een middeleeuwse houten stèle.
Daar tegenover werd de in 2004 gerestaureerde grafplaat van Heinrich
von der Lühe bevestigd. Zij draagt de tekst „In het jaar van de heer 1401,
op de dag van de martelaar Vincentius is de goede Heinrich von der Lühe,
een oprechte vriend van het klooster, overleden, moge hij onder deze
steen rusten. Moge het in vrede gebeuren. Amen.“
11 Het „molen-altaar “ (rond 1410/20) ontstond als een van de eerste
weergaves van deze aard, vermoedelijk geschonken door Albrecht III.
7

von Mecklenburg en zijn
tweede echtgenote Agnes.
Het middelste paneel
toont zeer duidelijk de
verandering van het
woord naar het vlees resp.
de eucharistie. De vier
evangelisten schudden
het woord van God in de
molentrechter, de molen
in kruisvorm symboliseert
Christus en toont de plaats van de verandering, de twaalf apostelen
drijven de molen aan, de vier kerkvaders vangen de veranderde spijs in de
kelk op en geven ze aan de gelovigen. Op de zijvleugels zijn scènes met de
heilige Martin weergegeven.
12 De Pribislavkapel was de begraafplaats van de kapel van het
vorstenhuis van Mecklenburg sinds 1302, genoemd naar de vorst
Pribislav, oprichter van het klooster, overleden in 1178 in Lüneburg. Zijn
beenderen werden in 1219 naar Doberan overgebracht.
In de kapel zijn talrijke stukken de moeite waard: in de oostwand toont
een deels middeleeuws venster figuurlijke weergaves van Maria met het
Christuskind, God de Vader en evangelist Johannes (figuurlijk 16de eeuw).
Daarvoor staat een laatgotische crucifix (rond 1480) uit Lübeck, dat
oorspronkelijk waarschijnlijk in de binnenplaats van de kruisgang stond,
en twee bijkasten (14de eeuw). Voor het altaar ligt de grafplaat van de
1ste Lutheriaanse bisschopadministrator, Magnus III., (†1550), een
vriend van Philipp Melanchton alsmede de grafplaat voor Hertogin
Ursula, de moeder van Magnus III. In de noordwand ingevoegd zijn de
epitaaf in Renaissance schrift voor Magnus III. in Latijn en Duits met het
wapen van de hertog, links daarnaast drie gedenkplaten voor de hier
begraven vorstelijke personen en daaronder middeleeuwse steenplaten
met wapendiertekens (14de
eeuw) voor de kenmerking van vorstelijke
graven (beide gerestaureerd
in 2005/06).
Onder de orgelgalerij hangt het
beeld van de Groothertog Friedrich
Franz I. van Mecklenburg, de
stichter van de eerste Duitse badplaats
in 1793, daaronder een mooi
gevormde grafplaat van Hertogin
Anna von Mecklenburg (†1464),
de dochter van Heinrich IV. en zus
van Magnus II.
8

De marmeren sarcofaag werd voor Prinses Feodora von Reuß (†1918)
gemaakt, echtgenote van Hertog Adolf Friedrich von Mecklenburg, ten
noorden daarvan het wapenvenster van 1852 (in 1976 gedemonteerd,
gerestaureerd en in 2005 hier gemonteerd). In de vloer werd in de 19de
eeuw waarschijnlijk per vergissing de gedenkplaat voor Vorst Pribislav
(†1179) boven het graf van Hertog Heinrich I. van Mecklenburg (†1302)
ingezet.
In de grote traveebochten van de orgelgalerij bleven waardevolle
wandschilderijen met wijnranken en de weergave van de Man van
Smarten uit de 15de eeuw behouden.
Aan de pijler bij de kooromgang staan de dodenstandbeelden van
Hertog Balthasar (†1507) en van Hertog Erich (†1508) uit de
overgangstijd van de gotiek naar de renaissance als volledig afgewerkte
vorm van het epitaaf.
De kleurrijke tegelbeschildering op de
centrale pijler in het dwarsschip (een
vergelijkbare pijler bevindt zich in het
zuidelijke dwarsschip), ontstond reeds in
de 14de eeuw naar oosterse voorbeelden.
De centrale pijler, de spreidbocht in de
viering, de gewelfbalken, de plafondgewelven
en staanders stabiliseren de in
de vochtige achtergrond gemaakte keukenbouw.
13 De Bülowkapel werd naar de familie
von Bülow genoemd, die in de 14de eeuw
gedurende 75 jaar lang de bisschoppen
van Schwerin gaf. De beschildering van
de ruimte stamt uit 1873, nadat de middeleeuwse fresco’s grotendeels
afgedaan hadden. Zij tonen onder andere de bisschoppen, andere
familieleden en aan de oostwand de gekruisigde met Johannes en Maria
en de twee heiligen Thomas von Canterbury en Ridder Olav.
Voor de kapel bevindt zich de grafplaat van Magister Hermann Kruse
(†1599), de eerste Lutheriaanse pastoor in Doberan, die vanaf 1564 zijn
ambt uitoefende. Dat Kruse de lekenkelk draagt was voor de nieuwe
reformatorische bekentenissen waarlijk programmatisch. Deze
kelkweergave is een intern evangelisch confessiemonument, waarschijnlijk
als teken van de Lutheriaanse strenggelovigheid gedacht. De kelk
heeft een kegelvormige koepel en is daarmee nu eenvoudiger te gebruiken,
ook voor de uitdeling nu aan de leken.
Boven de Bülowkapel werd in 1980 het orgel door de firma Schuke uit
9

Potsdam gebouwd. Rond 1600 was er het
eerste orgel in de dom, het tweede werd in
1860 door de firma Friese uit Schwerin
gebouwd. De huidige omvat 3220 pijpen,
44 registers en drie handklavieren. Het
orgel wordt gebruikt tijdens missen,
orgelmeditaties en concerten. Van Juni
tot september vinden elke vrijdag om
19.30 uur domconcerten plaats. De
huidige orgelgalerij was in de middeleeuwen
vermoedelijk een vorstengalerij
van de landheren van Mecklenburg.
14 In het venster werden in 1978-1980
waardevolle resten van middeleeuwse
beglazing (rond 1300) samengevoegd.
Het klooster bedreef al in de 13de eeuw
twee eigen glasblazerijen. Het kleurloos
verwarmde glas werd tijdens het productieproces
met kleurpigmenten van
natuurlijke grondstoffen, bijvoorbeeld
aarde, zouten of metaaloxiden ingekleurd,
verder verwerkt en volgens de
vorm onderverdeeld en verbonden,
meestal ornamentaal of figuurlijk met
grisaille beschilderd. De hele kerk moet
tegen de voorschriften van de orde al in de
14de eeuw een volledig gekleurde
beglazing gehad hebben. De figuurlijke
weergaven tonen boven Johannes de Doper, Maria met het Christuskind
Bethlehem, Johannes de Evangelist en beneden de Vorstin Anastasia von
Mecklenburg (†1317), die het klooster een venster schonk.
Daaronder bevinden zich steenplaten ter nagedachtenis van de
slachtoffers van oorlog en geweld. De twee buitenste werden in 1985,
40 jaar na het einde van de tweede wereldoorlog, door de
kerkgemeenschap toegevoegd. Zij vermelden plaatsen van moord en
gruwel en manen ons tot vrede en gerechtheid aan.
15 Enkele stappen verder in het zijschip werden in de jaren 2004 en 2005
middeleeuwse abtgrafplaten volgens een nieuw concept opgesteld. De
platen lagen oorspronkelijk in de kruisgang, werden in de periode na de
reformatie op de vloer van de kerk gelegd en in de late 19de eeuw door de
hogere bouwkundige ambtenaar Möckel in de zijwanden geplaatst. Van
daaruit werden zij uitgebouwd, ontzouten, gerestaureerd en op een
10

verluchte plaats van de wanden opgesteld.
Rechts staan de platen van twee
met naam onbekende abten en van de
abten Martin I. (†1339), Jakobus (†1361),
Martin II. (†1391), Johannes Plate
(†1420) alsmede van de Neuburger
plebans Hermann von Giwertze (†1449);
links de abten Gottschalk (†1391),
Hermann Bockholt (†1423), Bernhard
(†1441), Johannes Wilkens (†1489), Franz
Meyne (†1499), Heinrich Mützel (†1504).
Boven de grafplaten bevinden zich de
vorstenbeelden van Hertogin Anna von
Brandenburg, (†1567) echtgenote van Albrecht VII., Hertog Albrecht VII.
von Mecklenburg (†1547), Johannes VI. von Mecklenburg (†1474),
Albrecht VI. von Mecklenburg (†1483), Johann V. von Mecklenburg
(†1422), Heinrich IV. (de Dikke) von Mecklenburg (†1477), Albrecht II. (de
Grote) von Mecklenburg (†1379), Pribislav, Vorst van de Obotriten en
stichter van het klooster Doberan, de eerste Christelijke vorst van het land
(†1178) en Niklot, Vorst van Wenden (†1160).
16 De granieten sarcofaag van Groothertog Friedrich Franz I. von
Mecklenburg (†1837) werd na een bewerkingstijd van 16 jaar in 1843 voor
het hoogaltaar opgesteld en in 1976 op de huidige standplaats in het
westelijke deel van de kerk geplaatst. Friedrich Franz was de eerste
Groothertog van het land en stichtte in 1793 de eerste Duitse badplaats in
Heiligendamm, maakte van Doberan de zomerresidentie van de Hertogen
van Mecklenburg en zorgde ervoor dat de sinds de ontbinding van het
klooster onbeduidende plaats weer opbloeide.
17 Het Westvenster uit de 19de eeuw is
het grootste venster van de dom en werd
in 1996 gerestaureerd. Het gestoelte van
de Hertogen (19de eeuw) bestaat deels
uit resten van het middeleeuwse
gestoelte. Het stond voor de hertogfamilie
tussen de zuidelijke rijen van het
monniken- en conversengestoelte, schuin
tegenover de preekstoel (26).
18 Boven de westelijke ingang hangt het
cijferblad van de in de dertigjarige
oorlog vernietigde astronomische klok.
Deze werd rond 1390 door Nicolaus
11

Lilienfeld naar het geocentrische wereldbeeld, waarschijnlijk met
calendarium, vervaardigd. De klok bevond zich oorspronkelijk aan de
westelijke wand van het zuidelijke dwarsschip aan de trap naar de
slaapzaal van de monniken (33). In de vier hoeken zijn beroemde filosofen
en astronomen van de antieke tijd en de middeleeuwen weergegeven.
19 Het westelijke del van de kerk tot de toenmalige oksaalwand en het
kruisaltaar was de misruimte van de lekenbroeders (conversen) en
toegelaten gasten van het klooster.
De in dergelijke geslotenheid en volledig zeer zelden gestoelterijen van
de lekenbroeders stammen in de onderste delen vermoedelijk nog uit de
voorgangerkerk uit de periode rond 1280. Het krachtige rond aan de
scheidingswanden, de op console lijkende misericordia (barmhartigheidzit)
en de kleine Romaanse halfzuilen zijn uit deze vroege periode. De
baldakijnen met hun uitgebreide snijdwerken werden pas later naar het
voorbeeld van het koorgestoelte in het oosten van de kerk bijgevoegd.
De kunstvol gesneden gestoeltewangen
op het einde van het gestoelte
trekken de aandacht. De adelaargestoeltewang
(in de buurt va nr. 18) met eiken
en vijgenloof toont met de figuurlijke
weergave beneden een scène waarin de
duivel een lekenbroeder probeert in
verleiding te brengen. De inscriptie luidt :
"Broeder, wat doe je hier, kom met
mij!"Het krachtige antwoord luidt: "Aan
mij zul je niets kwaadaardigs vinden, jij
walgelijk beest, laat me met rust!". De
pelikaangestoeltewang toont de
pelikaan als symbool voor de opoffering
van Christus, de leeuwgestoeltewang de leeuw als symbool van het
heropstaan van Christus. Aan de wolfgestoeltewang zijn wolf en draak
weergegeven, wiens wijn- en hopperanken uit de muil groeien. De boze
dieren treden daarmee in de dienst van het goede.
20 De kelkvormige Romaanse doopsteen uit de 13de eeuw, vervaardigd
van kalksteen van het eiland Gotland, stamt uit het tijdens de tweede
wereldoorlog gedeeltelijk vernietigde en in de DDR opgeblazen kerkschip
van de Mariakerk in Wismar.
21 Het dubbelzijdige kruisaltaar en de indertijd zeer hoge oksaalwand
scheiden het monnikenkoor in het oosten van het lekenkoor in het westen.
Het altaar ontstond vermoedelijk onder leiding van een Boheems of
Zuidduits atelier, in samenwerking met de Noordduitse meester Bertram
12

von Minden. Het altaar moet rond
1360/70 ontstaan zijn. Het gaat om
het meest monumentale werk van
zijn aard en tijd in heel Europa. Bij de
slotinwijding van de kerk in 1368 was
het waarschijnlijk bijna volledig
afgewerkt.
Het belangrijkste onderscheid met de
vroegere werken is de graad van de
daadwerkelijk omgezette natuurobservatie.
Het altaar is in dit verband
de keerboei in de Noordduitse kunst.
Het totale werk omvat aan de
Christuskant naar het westen predella, retabel (altaarschrijn) en triomfkruis
en aan de Mariakant naar het oosten relikwieënschrijn, retabel en de
„Goede boom van Maria“ in kruisvorm.
Het kruis werd als levensboom gevormd – volgens de woorden van
Christus: "Ik ben de wijnstok, jullie zijt de wijnranken" (Johannes 15,5).
De weergave van Christus in de levengevende en over Satan triomferende
boom is een van de belangrijkste symbolen van het Christelijke geloof.
Het doodbrengende kruis is niet langer een martelaarwerktuig, maar door
de verrijzenis van Christus symbool voor het eeuwige leven. Bepaalde
personen of verhalen van het Oude Testament zijn typologische
voorbeelden (type) voor een bepaalde scène, persoon of uitspraak uit het
Nieuwe Testament (antitype).
De Latijnse spreuk tussen kruis en altaar "Effigiem Christi qui transis
pronus adora sed non effigiem sed quem designat adora" betekent
letterlijk: "De beeltenis van Christus – die jij voorbijgaat – aanbid met
eerbied (of buig met eerbied) – maar niet de beeltenis – maar de persoon
die hij weergeeft - aanbid".
De wijnbladen rondom het kruis werden in 1982 op basis van een
middeleeuws recept in lustreverf gerestaureerd. De uit eikenhout
gesneden bladen zijn met krijt uitgerust, met een dunne metalen laag
overtrokken, met in oliekleur opgelost kopergroen bekleed. De lustreverf
was een kostbaar vervangmiddel voor email in de goudsmeedkunst en
was in de fabricatie complexer en duurder dan de vergulding van een
vergelijkbaar oppervlak.
Bij de gereconstrueerde lustreverf trad het verdonkeringseffect door
oxidatie tot op heden echter niet in de gewenste mate op. Het
kleurencontrast wordt ook door de in de 19de eeuw aangebrachte
„stompe“ vergulding op de altaarbeelden versterkt. De daarboven
liggende resten van de middeleeuwse vergulding zijn lichtgevend
13

verguld. De groene lustreverf was oorspronkelijk qua kleur passender, de
vergulding vroeger meer helder en meer oplichtend.
De beelden aan de
Christuskant zijn op het
altaarbeeld van links:
Christus aan de olieberg
(Mattheus 26,36-46), Elia
aan de berg Karmel (2. Koningen
1), Christus voor
Pilatus (Mattheus 27,24-
26), zondeval (1. Moses 3,
1-5), foltering van Christus
(Mattheus 27,26-30), geschiedenis van Hiob (Hiob 2,1-10), kruisdraging
van Christus (Mattheus 27,31+32); aan het kruis van beneden naar boven:
Abraham offert Isaak (1. Moses 22,9-14), Jacobs strijd en de hemelsladder
(1. Moses 32,23-33 + 28,11-22), Simson en de stadspoorten van Gaza
(Richter 16,1-3), Abel en Melchisedek (1.Moses 4,4 + 14,18-24), Christus
aan het kruis (centraal beeld), het waterwonder (2. Moses 17,1-7), Elia en
de weduwe van Zarpath (1. koningen 17,10-24), verzegeling van de
getuigen (openbaring Johannes 7), links: de ijzeren, rechts: David doodt
Goliath (1. Samuel 17, 4 (38-51) 58). In de halfronde beschilderingen aan
de kruisarmen bevinden zich profetenhoofden.
22 De beelden aan de Mariakant van
het kruisaltaar zijn aan het retabel van
links: verkondiging aan Maria (Lukas 1,26-
38), verkondiging aan Gideon (Richter
6,36-40), geboorte van Christus (Lukas
2,6-16), beroeping van Moses aan de
brandende doornenstruik (2. Moses 3,1-
8), offering van Christus in de tempel
(Lukas 2,22-35), offering van Samuel (1.
Samuel 1,24-28), vlucht naar Egypte
(Mattheus 2,13-15); aan het kruis van
beneden naar boven: waterwonder met
Moses en Aaron (4. Moses 20,1-13),
Evangelist Mattheus (engel), boodschapper
met druif (4. Moses 13,17-33), Judith en Holofernes (Judith 13), Maria
met Christuskind (centraal beeld), Esther voor Ahasver (Esther 5,1-8),
Evangelist Johannes (adelaar), kroning van Maria (zonder beelden op de
achtergrond), links: de staaf van Aaron (4. Moses 17,16-28), Evangelist
Markus (leeuw), rechts: Evangelist Lukas (stier), de gesloten poort
(Hesekiel 44,1-3).
14

23 Hier bevinden zich in het bovenste
venster in de 19de eeuw verzamelde resten
van waardevolle middeleeuwse beglazing
(rond 1300), o.a. ook figuren van
de Moeder Gods en van de Evangelist
Johannes.
Onder het venster bevond zich tot in 1970
de kapel van de familie von Oertzen.
Daarvan behouden bleef het Oertzenvenster
uit de 19de eeuw, links een middeleeuwse
grafplaat van een adellijke
en rechts de gedenkplaat voor Siegfried
(†1441) en Hermann von Oertzen (†1386)
met de inscriptie: „In het jaar van de heer 1441 op de 11de kalende van juli
in het Heilige Land stierf Siegfried von Oertzen, die op de berg Zion bij de
Minorieten begraven is. In het jaar van de heer 1386 stier de schildknaap
Hermann von Oertzen.“
24 Enkele stappen verder
naar rechts in het zuidelijke
zijschip bevinden
zich aan de wand elf
houten epitafen uit de
renaissancetijd (16de
eeuw, in 2005 gerestaureerd),
meestal met Latijnse
teksten over de roemvolle
daden van de landheren
van Mecklenburg.
De oorspronkelijk in de hele kerk verdeelde panelen werden in de 19de
eeuw op deze plaats in chronologische volgorde aangebracht.
25 Enkele stappen terug in het zuidelijke zijschip bevindt zich de
zangergalerij uit de 19de eeuw. Daaronder bevond zich in de kloostertijd
de toegang uit de kruisgang naar de kerk.
26 De prekstoel in het hoofdschip van de kerk werd in 1868 door Tobias
Weiß uit München met succes in het middeleeuwse koorgestoelte
ingevoegd. Zij toont de vier Evangelisten en op de beeldscènes Moses, de
wet predikend, de bergpreek evenals Christus die de jongelingen in de
wereld uitzendt.
27 De bijna 700 jaar oude rijen koorgestoelten van de monniken bleven
in zeer goede staat behouden. Zij dienden de koormonniken voor de
dagelijks zeven gebedstijden en werden in de periode van ongeveer 1310-
15

1370 vervaardigd. Het gestoelte
stond oorspronkelijk
enkele meters verder
naar het oosten in richting
hoogaltaar. De opstelling
aan langskant ondersteunt
de afwisselend
door de monniken gezongen
gregoriaanse getijden.
De baldakijnen (bekroningen) van het gestoelte met prachtig gesneden
rozetten zijn vervolledigingen met veel werk in de "zachte stijl" van rond
1380/1400. Het maatwerk volgt qua stijl dat van het kruisaltaar
(rond1360), maar ligt nog voor dat van het octogoon (rond 1420).
De volgende gestoeltewangen op het
einde van het gestoelte trekken de
aandacht: de pelikaangestoeltewang
met wijnstok en de visadelaargestoeltewang.
Ter hoogte van het leespult (28) bevinden
zich de leliegestoeltewang en de monniken-gestoeltewang
(rond 1300). Deze
laatste toont de verkondiging aan Maria,
in het onderste deel de heilige Benedikt,
stichter van de benedictijnenorde en
opsteller van de heilige monnikenregels,
op basis waarvan ook de bernardijnen
leefden, en de heilige Bernhard van
Clairvaux, de geestelijke vader van de bernardijnenorde.
28 Het adelaar-leespult in de koorruimte werd in de 19de eeuw door de
kopersmid uit Doberan Steusloff uit koper als imitatie van een
oorspronkelijk in de Hildesheimer dom staande preekstoel-leespult
geschapen. De adelaar is hier het symbool van Christus en van het geloof
dat het kwade overwint. In 2002 gerestaureerd.
Daarachter bevinden zich de graven van Hertog Heinrich II. (de leeuw)
von Mecklenburg (†1329) en van Nicolaide von Werle (14de eeuw). De
graven zijn met middeleeuwse mozaïekpaneeltjes afgedekt die door
moderne metalen veiligheidsroosters beschermd zijn.
Daarboven hangt de Marialuster met een Mariafiguur in de
vroeggotische stijl uit de periode van rond 1300. De figuur stond vanaf
ongeveer 1300 als hoofdfiguur in de middelste nis van het hoogaltaar. Pas
rond 1400 werd zij hoofdbestanddeel van de nieuwe Marialuster. Zij werd
16

als apocalyptische Madonna afgebeeld,
met van Johannes 12,1: "Er verscheen een
wijf, met de zon bekleed, en de maan
onder haar voeten en op haar huid een
kroon van twaalf sterren." In het plafond
van de baldakijn verschijnt het "AVE
MARIA" ("Wees gegroet Maria") als oneindig
gebed van de bernardijnenmonniken
aan hun hoofdbeschermheilige.
29 Het Levitengestoelte stamt in de
onderste delen uit de 14de eeuw. De
baldakijn is een reconstructie uit de 19de
eeuw. Het driegestoelte diende voor de monnik, de diaken en de
hulpdiaken die de mis opdroegen.
30 Links daarnaast staat de credenskast resp. voorbereidingskast (rond
1300). Hij hoort bij de eerste uitrusting van de gotische dom en werd zoals
bijna alle middeleeuwse uitrustingsstukken van de dom uit eikenhout
gesneden. Hierin werden het liturgische gerei voor de eucharistie aan het
hoogaltaar bereid.
31 Het hoogaltaar werd
rond 1300 als schrijnaltaar
door onbekende meesters
gemaakt. Het gaat vermoedelijk
om het oudste
vleugelaltaar in Duitsland
en van de kunstgeschiedenis
überhaupt.
Uit deze periode stammen
de bovenste en middelste
rij. De verhalen uit het Nieuwe Testament in de bovenste rij staan ten
opzichte van die van het Oude Testament in de middelste rij in
typologisch verband. De cyclus uit het Nieuwe Testament kan qua inhoud
in de vreugde van Maria op de linker vleugel en de pijn van Maria op de
rechter vleugel onderverdeeld worden.
Rond 1350 werd het altaar door de eerste rij, de apostelrij met de
medepatronen St. Sebastian en Paus Fabian uitgebreid. In de middelste
nis van de altaarschrijn stond tot ongeveer 1400 de lustermadonna. De
houten figuur werd toentertijd vermoedelijk door een zilveren madonna
vervangen en door andere heiligenbeelden in het middelste deel
aangevuld. In de schrijn werden ook relikwieën en mostransen bewaard
17

die vooral tijdens de 30-jarige oorlog
verloren gingen.
Beelden: bovenste rij linker vleugel:
Johannes de Doper, verkondiging aan
Maria, geboorte van Christus, offering
van Christus; rechter vleugel: geseling
van Christus, kruisdraging, kruisiging,
verrijzenis; middelste rij linker vleugel:
Eva, Sara, de gesloten poorten, de
brandende doornstruik, offering van
Samuel; rechter vleugel: waterwonder,
Hiob lijdt, Abraham offert Isaak,
ijzeren slang, Simon en de stadspoorten
van Gaza; onderste rij linker vleugel: de heilige Fabian, apostel Bartholomeus,
Thomas, Simon, Matthias, Andreas, Petrus; rechter vleugel:
apostel Paulus, Jacobus de Oudere, Ev. Johannes, Phillipus, Judas
Thaddeus, Mattheus, de heilige Sebastian.
32 De sacramentstoren (tabernakel)
werd reeds rond 1350/60 in de vorm van
een enorme gotische monstrans gemaakt,
waarschijnlijk door dezelfde snijder als de
snijder die de onderste rij van het
hoogaltaar maakte. Het 11,60 m hoge
snijdwerk uit eikenhout is de oudste sacramentstoren
in Duitsland.
Op dezelfde hoogte als de Mariafiguur
bevindt zich het vak waarin tot de ontbinding
van het klooster in 1552 de gewijde
hostie bewaard werd. In het daarboven liggende
vlak werd vermoedelijk een kijkhostie
in een mostrans getoond.
De figuren houden verband met het meetoffersacrament
van het heilige avondmaal.
De figuren, beginnend van voren in de richting
van de wijzers van de klok: beneden
Koning David met harp, Abel met offerlam,
Moses met Manna, St. Bernhard, de profeet
Deborah, de priesterkoning Melchisedek;
daarboven: Moeder Gods, Johannes de Doper,
St. Petrus, St. Jakobus, St. Paulus, St.
Johannes d. Evangelist.
18

De kelkkast links naast de sacramentstoren
is een uiterst zelden stuk,
ontstaan rond het jaar 1310. Hij bood
plaats voor twintig keer het avondmaalapparaat
(kelken, pateen, kannen,
lepeltjes), waarschijnlijk voor de
twee hoofd- en 18 nevenaltaars van de
kloosterkerk.
Baksteensporen aan de zijwanden tonen
dat de kast oorspronkelijk in het
niet meer bestaande bakstenen koorschrijn
ingemuurd was. Opvallend
zijn de weinig behouden figuren
(Maria, Christus, Paulus en Hesekiel)
aan de buitenkanten van de deuren en de originele beschildering (enkel
gereinigd, nooit opnieuw gemaakt) aan de binnenkanten van de deuren.
Daar zijn Abel met het lam en Melchisedek met de kelk als teken van de
offerdood van Jezus Christus weergegeven. In het bovenstuk ziet men de
zegenende Christus.
33 In de ingangszone hangen de vorstenbeelden van Hertog
Christian Ludwig von Mecklenburg (†1692), Hertog Adolf Friedrich I.
von Mecklenburg (†1658) en diens echtgenote Anna Maria von
Ostfriesland (†1634).
In de zuidwestelijke hoek staat een kalksteenzuil uit de 13de eeuw, die
vermoedelijk uit de niet meer bestaande delen van het klooster stamt.
Aan de wand rechts daarnaast bevindt
zich een gemeenschappelijk renaissance
vorstenepitaaf uit vier afzonderlijke
marmeren platen in renaissancestijl,
dat in 1583 op bevel van
Hertog Ulrich en zijn echtgenote Elisabeth,
Hertogin v. Mecklenburg, geboren
prinses van Denemarken, vervaardigd
werd. Het epitaaf eert alle tot dan
in de dom begraven vorsten. Het paneel
overtreft zowel qua taal als qua vorm
de anderen (in 2006 gerestaureerd),
met daarboven een in 2005 vrijgelegd
blindvenster dat zijn oorsprong in de
14de eeuw heeft.
Rechts naast de hoofdingang bevinden zich de grafplaat van Johanes
Moltke (†1388) en van zijn echtgenote Magaretha (†1391), links daarnaast
de grafplaat voor de Ridder Heinrich Moltke en Katharina Moltke.
19

Bouw en architectuur in trefworden
• basiliek met drie schepen
en kruisribwelving
• egen travees, lengte met
5/8 binnen-koorafsluiting
• omlopende, met vijf
kapellen bezette
kooromgang
• driedelige binnenschets uit
arcadezone, geschilderd
triforium en Obergaden
• lengte 79 m, breedte 39 m
• hoogte middenschip 26,5 m,
torenspits 72 m
• architectuurkleuren in 1974-
84 op basis van de
middeleeuwse gebruiken
gereconstrueerd
• buitenbouw volgens de
regels van de Bernardijnen
met sobere vormen
• uit geglazuurde vormstenen
bestaande kroonlijsten resp.
dakfries met klaverbladboog
• westtimpaan en timpaan
van de dwarsschepen met
rozetten
• vijf meter diepe
fundamenten uit rotssteen
verbonden met op ca. 160
graden Celsius verhitte hete
kalk (Romeins beton).
20

Informatie voor de bezoeker
De dom kan elke dag bezichtigd worden
Mei – Sep Ma-Za 09-18 uur Zo- en feestdagen 11-18 uur
Maart, Apr, Okt Ma-Za 10-17 uur Zo- en feestdagen 11-17 uur
Nov – Feb Ma-Za 10-16 uur Zo- en feestdagen 11-16 uur
Er wordt een bezichtingsbijdrage voor de dekking van de openings- en
onderhoudskosten van de dom gevraagd. De hoofdbezoektijd is van aprilseptember
meestal tussen 11.00 en 15.00 uur. Gebruik ook de meer
rustige periodes. Op Goede Vrijdag en Kerstavond is de dom alleen voor
de missen geopend.
Geleide bezoeken aan de dom worden dagelijks in het Duits en mits
voorgaande aanmelding ook in het Engels uitgevoerd. Gelieve zich
daarvoor zo vroeg mogelijk aan te melden.
Ev. mis op zon- en kerkelijke feestdagen om 9.30 uur
Domconcerten van juni tot september elke dag om 19.30 uur. Informatie
en bijkomende datums onder www.muenster-doberan.de
Na de vrijdagavondconcerten rijden gratis speciale bussen in richting
Heiligendamm, Kühlungsborn, Rerik, Bargeshagen en Rostock.
Voorbestelling van concertkaarten en bustickets aanbevolen. Tel. 038203-
62716, fax 038203-62528 of www.muenster-doberan.de
Wij raden aan: heenreis naar Bad Doberan bijvoorbeeld met de Molli-trein
om 17.36 vanaf Kühlungsborn-West, om 18.03 uur vanaf Heiligendamm.
Bouw- en restauratiewerkzaamheden
De voormalige kloosterkerk is sinds eeuwen een symbool van het geloof
en de hoop, een ontmoetingsplaats, maar ook een symbool van de
uitvindingcapaciteit van de mens. Bouwwerk,
uitrusting en diens conservatie zijn
een gemeenschappelijk werk van vier generaties.
Het bouwwerk van bijzonder nationaal
belang met internationale kunstwaarde
draagt ondanks constante constructieve
werken ook de tand des tijds. Veel schade
is echter niet op eerste blik zichtbaar.
De Evangelisch-Lutheriaanse kerkgemeenschap
Bad Doberan heeft aan behoud
van de dom de handen vol. In de
volgende jaren moeten bijkomende delen
gerestaureerd worden.
21

De restauratiekosten liggen bij 350.000 Euro per jaar. De steun door
openbare huishoudens en schenkingen is alleen mogelijk wanneer
voldoende eigen middelen ter beschikking staan. Wij zijn voor elke hulp
dankbaar!
Er bestaan verschillende mogelijkheden om te helpen:
1. Cash giften in een van de bouwofferblokken in de dom deponeren.
2. Giften op de speciale rekening storten:
Ev.-luth. Kirchgemeinde, Ev. Kreditgenossenschaft eG,
BLZ: 520 60 400, rekening: 50 53 50 115.
Contact en informatie:
Münsterverwaltung, Martin Heider,
Klosterstraße 2, 18209 Bad Doberan, tel. 038203-779590.
Elke gift helpt ons zeer. Van harte dank.
Ligging en verbinding
Ostseefähre
Rostock (D)
Gedser (DK)
1:45 h
Bergen
(Rügen)
Kiel
Lübeck
Hamburg
A 20
Kühlungsborn
Rerik
A 24
Wismar
Schwerin
Warnemünde
A 14
Güstro
A 19
nach
Berlin
Stralsund
A 20
Rostock
BAD DOBERAN
Waren
Neubrandenburg
Greifswald
A 20
nach
Stettin
• aan de Europese route van de baksteengotiek in het noordoosten van
Duitsland (deelstaat Mecklenburg-Vorpommern)
• gelegen in een uitgestrekt klooster-park – in de buurt van het
stadscentrum
• Autosnelweg A 20 (Lübeck-Rostock-Stettin) - afrit Bad Doberan
• Rijksweg B 105 Rostock (15 km) - Bad Doberan - Wismar (40 km)
• Kuststraat naar de badplaats Warnemünde en de badplaats
Kühlungsborn
• 6 km naar de oudste Duitse badplaats - Ostseeheilbad Heiligendamm
• met de trein Rostock-Bad Doberan-Wismar (overdag om het uur)
• tip: een rit met de met stoom aangedreven smalspoortrein „Molli“ van
Kühlungsborn en Heiligendamm naar Bad Doberan en terug
22

Impressum
Domkerk Bad Doberan
Rondgang en begeleid bezoek
2de uitgave - 2009
Uitgever:
Evangelisch-Lutherische Kirchgemeinde
Doberaner Münster
Klosterstraße 2,
Deutschland D-18209 Bad Doberan
Tel. 0049 (0) 38203-62716
fax: 0049 (0) 038203-62528
Internet: www.muenster-doberan.de
E-mail: verwaltung@muensterdoberan.de
Tekst / Lay-out:
Martin Heider, Münsterverwaltung
Foto’s:
Martin Heider (Bad Doberan)
Martin Poley (Wismar)
Literatuur:
W. Erdmann, bernardijnenabdij Doberan,
Königstein/Taunus 1995.
W. Kühne, De kerk van Bad Doberan,
2de versie Rostock 1938.
F. Schlie, kunst- en historische
monumenten van het Groothertogdom
Mecklenburg-Schwerin, vol. 3,
Schwerin 1899.
Archief van het dombeheer, niet
gepubliceerd 2009.
Nadruk, ook gedeeltelijk,
uitsluitend met de toestemming
van de uitgever.
23