Inhoud aflevering: Licht en verlichting - Amazon S3
Inhoud aflevering: Licht en verlichting - Amazon S3
Inhoud aflevering: Licht en verlichting - Amazon S3
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>aflevering</strong><strong>en</strong><br />
Wat is VerzekerDe Bewaring?<br />
Hoe kan u deze pdf optimaal<br />
bekijk<strong>en</strong>?<br />
Vooraf<br />
<strong>Inhoud</strong> <strong>aflevering</strong>: <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong><br />
Auteur: Leon Smets<br />
Welke maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>?<br />
Boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> boekband<strong>en</strong><br />
Etnografisch materiaal<br />
Glas<br />
Ivoor, be<strong>en</strong>, gewei <strong>en</strong> schildpad<br />
Karr<strong>en</strong>, wag<strong>en</strong>s <strong>en</strong> rijtuig<strong>en</strong><br />
Keramiek<br />
<strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong><br />
Metaal<br />
Meubilair<br />
Natuurhistorisch materiaal<br />
Papier<br />
Schilderij<strong>en</strong><br />
Schimmels <strong>en</strong> insect<strong>en</strong><br />
Wat is licht?<br />
Infrarode straling (vanaf ca.<br />
760 tot voorbij 100.000 nm)<br />
Ultraviolette straling (tuss<strong>en</strong> 10<br />
<strong>en</strong> 400 nm)<br />
Zichtbaar licht (tuss<strong>en</strong> 400 <strong>en</strong><br />
ca. 760 nm)<br />
Wat is het effect van licht?<br />
Aanbevol<strong>en</strong> lichtsterkte<br />
De factor tijd<br />
Vaste luxwaard<strong>en</strong> versus<br />
t<strong>en</strong>toonstellingsquota’s<br />
Hoe met<strong>en</strong> we lichtwaard<strong>en</strong>?<br />
<strong>Licht</strong>meter<br />
Uv-meter<br />
Dataloggers<br />
Wer<strong>en</strong> van uv-straling<br />
Daglicht<br />
Kunstlicht<br />
Verminder<strong>en</strong> van IR<br />
Daglicht<br />
Kunstlicht<br />
Beperk<strong>en</strong> van het lichtniveau<br />
Verlichting<br />
Verlichting in musea<br />
Zorg voor e<strong>en</strong> efficiënte lichtsituatie<br />
Kleurweergave-index<br />
Kleurtemperatuur<br />
Let there be led<br />
T<strong>en</strong>toonstellingsvitrines <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong><br />
De bewaarplaats<br />
Meer<br />
Links <strong>en</strong> literatuur<br />
Disclaimer<br />
Hoe met<strong>en</strong> we lichtschade?
Disclaimer<br />
Vooraf<br />
Wist u dat op e<strong>en</strong> zonnige dag e<strong>en</strong> gemiddelde lichtsterkte<br />
van ca. 3000 tot 35000 lux <strong>en</strong> meer door de ram<strong>en</strong><br />
naar binn<strong>en</strong> kan vall<strong>en</strong>? Dat ongeveer 30 lux nodig is om<br />
kleur<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong>? Dat om comfortabel<br />
te kunn<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> zestigjarige ongeveer ti<strong>en</strong>maal<br />
meer licht nodig heeft dan e<strong>en</strong> zesti<strong>en</strong>jarige? Dat<br />
bij langdurige blootstelling aan meer dan 50 lux fotochemische<br />
afbraakprocess<strong>en</strong> op gang kom<strong>en</strong> bij zeer<br />
lichtgevoelige object<strong>en</strong>? Dat be<strong>en</strong> <strong>en</strong> ivoor verblek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verkalk<strong>en</strong> onder invloed van uv-straling <strong>en</strong> dat sommige<br />
glassoort<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verkleur<strong>en</strong> onder invloed van licht?<br />
<strong>Licht</strong> is <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt schade teweeg. Het effect<br />
ervan is cumulatief. Daarom zoud<strong>en</strong> we alle waardevolle<br />
object<strong>en</strong> die we voor het nageslacht will<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong>,<br />
best in het duister opberg<strong>en</strong>. Maar welke betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong><br />
ze dan nog, als niemand ze kan bekijk<strong>en</strong>, bewonder<strong>en</strong>,<br />
bestuder<strong>en</strong>? Hoe zijn de eis<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> goede bescherming<br />
teg<strong>en</strong> schadelijke invloed<strong>en</strong> van het licht te<br />
verzo<strong>en</strong><strong>en</strong> met het pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van de object<strong>en</strong> op zo’n<br />
manier dat zoveel mogelijk m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ze zo goed mogelijk<br />
kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>? Inzicht in de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de werking<br />
van het licht, de k<strong>en</strong>nis van de material<strong>en</strong> waaruit museumvoorwerp<strong>en</strong><br />
zijn gemaakt <strong>en</strong> van de process<strong>en</strong> die<br />
ze ondergaan onder invloed van licht, moet<strong>en</strong> het mogelijk<br />
mak<strong>en</strong> hierop e<strong>en</strong> antwoord te bied<strong>en</strong>. Het resultaat<br />
zal altijd e<strong>en</strong> compromis zijn, zowel voor de conservator<br />
als voor de bezoeker. De uitdaging bestaat erin e<strong>en</strong> belichting,<br />
pres<strong>en</strong>tatie of t<strong>en</strong>toonstellingsstrategie uit te<br />
dokter<strong>en</strong> die aan zoveel mogelijk bezoekers voldo<strong>en</strong>ing<br />
kan sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> zonder het verval van de voorwerp<strong>en</strong> in de<br />
hand te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> te verkort<strong>en</strong>. Met andere<br />
woord<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> compromis te vind<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zo verwaarloosbaar<br />
mogelijke aantasting <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de comfortabele<br />
waarneming.<br />
Wat is licht?<br />
<strong>Licht</strong> is e<strong>en</strong> vorm van <strong>en</strong>ergie, stralings<strong>en</strong>ergie. Het bestaat<br />
uit golv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> bepaalde l<strong>en</strong>gte of frequ<strong>en</strong>tie<br />
<strong>en</strong> vormt sam<strong>en</strong> met andere stral<strong>en</strong> het elektromagnetische<br />
spectrum. Dit bestaat uit:<br />
▹ ▹ radiogolv<strong>en</strong><br />
▹ ▹ radargolv<strong>en</strong><br />
▹ ▹ infrarode straling<br />
▹ ▹ zichtbaar licht<br />
▹ ▹ ultraviolette straling<br />
▹ ▹ röntg<strong>en</strong>straling<br />
▹ ▹ gammastraling<br />
Kosmische<br />
straling<br />
UV-straling<br />
Al deze golv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de golfl<strong>en</strong>gte (frequ<strong>en</strong>tie),<br />
van lang (radiogolv<strong>en</strong>) tot kort (gammastral<strong>en</strong>).<br />
De golfl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgedrukt in nanometer<br />
(nm) 1 nanometer is e<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong>ste van e<strong>en</strong> millimeter.<br />
De <strong>en</strong>ergie van deze golv<strong>en</strong> veroorzaakt afbraakreacties<br />
in de material<strong>en</strong> die er gevoelig voor zijn. Hoe korter de<br />
golfl<strong>en</strong>gte van de straling, des te groter de kans dat ze<br />
schade veroorzaakt. De kortste golfl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> zijn die van<br />
de gamma- <strong>en</strong> de röntg<strong>en</strong>stral<strong>en</strong>, waarvan iedere<strong>en</strong> wel<br />
de gevar<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t. De bek<strong>en</strong>de lichtbronn<strong>en</strong>, de zon (daglicht)<br />
<strong>en</strong> de lamp<strong>en</strong> (kunstlicht), z<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zowel infrarode<br />
als zichtbare <strong>en</strong> ultraviolette stral<strong>en</strong> uit, in meerdere of<br />
mindere mate naargelang van de lichtbron.<br />
Wanneer we naar e<strong>en</strong> object kijk<strong>en</strong>, zi<strong>en</strong> we <strong>en</strong>kel het<br />
licht dat het reflecteert tuss<strong>en</strong> het rode <strong>en</strong> het violette<br />
gedeelte van het spectrum, het kleur<strong>en</strong>gamma van de<br />
reg<strong>en</strong>boog. Enkel straling met e<strong>en</strong> golfl<strong>en</strong>gte tuss<strong>en</strong> 400<br />
<strong>en</strong> ca. 780 nm kan door het m<strong>en</strong>selijk oog waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Meer hebb<strong>en</strong> we ook niet nodig om goed<br />
te kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. De infrarode straling (IR) <strong>en</strong> het ultraviolette<br />
licht ligg<strong>en</strong> dus buit<strong>en</strong> het bereik van onze waarneming.<br />
Maar dankzij bepaalde hulpmiddel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
we er toch gebruik van mak<strong>en</strong>. Zo zijn geschikte fotogra-<br />
Gammastral<strong>en</strong><br />
Röntg<strong>en</strong>stral<strong>en</strong><br />
UVstraling<br />
IRstraling<br />
violet/blauw gro<strong>en</strong> geel oranje/rood<br />
Radiogolv<strong>en</strong><br />
IR-straling<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 2
1<br />
Disclaimer<br />
fische emulsies gevoelig voor gereflecteerde infrarode<br />
stral<strong>en</strong> (infraroodfilm). Via de resultat<strong>en</strong> op de ontwikkelde<br />
film kunn<strong>en</strong> wij zi<strong>en</strong> wat anders onzichtbaar blijft:<br />
de onderligg<strong>en</strong>de tek<strong>en</strong>ing van e<strong>en</strong> schilderij bijvoorbeeld.<br />
Er bestaan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s infraroodgevoelige camerabuiz<strong>en</strong><br />
(infraroodreflectografie) (1).<br />
Door middel van lagedruk-kwikdamplamp<strong>en</strong>, waaruit<br />
het zichtbare licht wordt weggefilterd zodat <strong>en</strong>kel de<br />
ultraviolette straling blijft, kunn<strong>en</strong> we fluoresc<strong>en</strong>tie opwekk<strong>en</strong><br />
bij verschill<strong>en</strong>de stoff<strong>en</strong>, zoals verniss<strong>en</strong>, bindmiddel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> sommige pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De ultraviolette straling<br />
wordt hierbij omgezet in stral<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> langere<br />
golfl<strong>en</strong>gte, zichtbaar licht dus. Hierdoor kunn<strong>en</strong> we kleurverschill<strong>en</strong><br />
waarnem<strong>en</strong> op het bestraalde oppervlak, bijvoorbeeld<br />
van e<strong>en</strong> oud schilderij, wat gegev<strong>en</strong>s oplevert<br />
over de staat van bewaring ervan, over de toestand van<br />
de vernislaag <strong>en</strong> over ev<strong>en</strong>tuele overschildering<strong>en</strong>.<br />
Infrarode straling (vanaf ca. 760 tot voorbij<br />
100.000 nm)<br />
IR wekt warmte op. Dit stell<strong>en</strong> wij uiteraard vast bij zonlicht,<br />
maar ook gloeilamp<strong>en</strong> <strong>en</strong> haloge<strong>en</strong>lamp<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
veel IR-straling <strong>en</strong> bijgevolg warmte af. Zelfs led<strong>verlichting</strong><br />
levert <strong>en</strong>ige warmte op. Infrarode straling veroorzaakt<br />
opwarming aan het oppervlak van e<strong>en</strong> voorwerp,<br />
vooral bij donkere kleur<strong>en</strong>, die de straling absorber<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
minder bij heldere kleur<strong>en</strong>, die de meeste straling weerkaats<strong>en</strong>.<br />
Daardoor kunn<strong>en</strong> lokaal spanning<strong>en</strong> ontstaan<br />
in het oppervlak, met ev<strong>en</strong>tuele vervolgschade.<br />
De blootstelling van object<strong>en</strong> aan wat hogere temperatur<strong>en</strong><br />
kan chemische aftakelingsprocess<strong>en</strong> versnell<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> veroorzaakt temperatuurstijging meestal e<strong>en</strong><br />
verandering van de relatieve vochtigheid (RV). De lucht<br />
wordt droger, waardoor zich bij verschill<strong>en</strong>de material<strong>en</strong><br />
mechanische verandering<strong>en</strong> gaan voordo<strong>en</strong>, zoals uitdrog<strong>en</strong>,<br />
krimp<strong>en</strong>, scheur<strong>en</strong>, bros word<strong>en</strong>. De voorwerp<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> daarom afgeschermd of op voldo<strong>en</strong>de grote afstand<br />
van de lamp<strong>en</strong> geplaatst word<strong>en</strong>.<br />
Ultraviolette straling (tuss<strong>en</strong> 10 <strong>en</strong> 400 nm)<br />
Golfl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> die korter zijn dan 300 nm dring<strong>en</strong> niet door<br />
de aardse atmosfeer. Glas houdt golv<strong>en</strong> van minder dan<br />
320 nm teg<strong>en</strong>. Dan rest nog het bereik tuss<strong>en</strong> 320 <strong>en</strong> 400<br />
nm dat in de museumruimte binn<strong>en</strong> kan dring<strong>en</strong>. Deze<br />
onzichtbare kortegolfstraling geeft veel <strong>en</strong>ergie af <strong>en</strong> zal<br />
bijgevolg vlugger lichtschade aan object<strong>en</strong> toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Immers, hoe korter de golfl<strong>en</strong>gte, hoe schadelijker het<br />
effect. In verschill<strong>en</strong>de material<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> fotochemische<br />
reacties op, zoals het vergel<strong>en</strong> van vernis <strong>en</strong> papier,<br />
het verblek<strong>en</strong> van verf, politoer <strong>en</strong> foto’s, het verkleur<strong>en</strong><br />
van textiel, de afbraak van papier <strong>en</strong> textiel. Het komt er<br />
bijgevolg op aan alle ultraviolette straling uit het licht te<br />
wer<strong>en</strong>. Als alle uv-straling is weggefilterd zal er ongeveer<br />
60 % minder schade optred<strong>en</strong>, anders gezegd: met alle<strong>en</strong><br />
zichtbaar licht op e<strong>en</strong> voorwerp zal het drie keer zo<br />
lang dur<strong>en</strong> voor kleur<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> te vervag<strong>en</strong>.<br />
Zichtbaar licht (tuss<strong>en</strong> 400 <strong>en</strong> ca. 760 nm)<br />
Door de sam<strong>en</strong>stelling van het zichtbare licht kunn<strong>en</strong><br />
wij niet alle<strong>en</strong> de ding<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, maar ze ook correct waarnem<strong>en</strong>.<br />
De lichtsterkte draagt bij tot het comfort van de<br />
waarneming; de sam<strong>en</strong>stelling <strong>en</strong> kleurweergavekwaliteit<br />
van de lichtbron zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> getrouwe waarneming.<br />
Maar ook dit licht is <strong>en</strong>ergie, dus in zekere mate<br />
schadelijk. Dat geldt vooral voor het blauwe <strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e<br />
aandeel binn<strong>en</strong> het zichtbare spectrum. Maar licht is uiteraard<br />
onontbeerlijk, <strong>en</strong> daarom moet u prober<strong>en</strong> de<br />
beste verhouding tuss<strong>en</strong> de lichtsterkte, de belichtingsduur<br />
<strong>en</strong> het type lichtbron in de dagelijkse museumpraktijk<br />
te bereik<strong>en</strong>. Wat volgt kan e<strong>en</strong> leidraad zijn.<br />
Wat is het effect van licht?<br />
Uit eig<strong>en</strong> ervaring wet<strong>en</strong> we dat licht schade teweegbr<strong>en</strong>gt<br />
aan material<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> krant die gedur<strong>en</strong>de <strong>en</strong>kele<br />
dag<strong>en</strong> achteraan in de wag<strong>en</strong> in de volle zon is blijv<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong>, is zichtbaar vergeeld.<br />
Meestal verloopt het verval van lichtgevoelige material<strong>en</strong><br />
in museale omstandighed<strong>en</strong> trager. De situaties zijn<br />
er zeld<strong>en</strong> zo extreem. Juist omdat het zo’n langzaam proces<br />
is, hebb<strong>en</strong> we er ge<strong>en</strong> erg in <strong>en</strong> zijn we vaak niet alert<br />
g<strong>en</strong>oeg. Louter met ons visuele geheug<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> wij immers<br />
ge<strong>en</strong> kleurverandering<strong>en</strong> met<strong>en</strong> <strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>. Toch<br />
wordt aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat bij zeer lichtgevoelige material<strong>en</strong><br />
zoals aquarell<strong>en</strong>, gekleurd textiel of tapijt<strong>en</strong> in minder<br />
dan twintig jaar (of ongeveer de ambtstermijn van e<strong>en</strong><br />
conservator) duidelijke kleurverandering<strong>en</strong> (2) optred<strong>en</strong><br />
wanneer niet alle regels inzake prev<strong>en</strong>tieve conservering<br />
strikt word<strong>en</strong> toegepast. Voor pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van schilderij<strong>en</strong><br />
kan deze evolutie twintig tot honderd jaar dur<strong>en</strong>.<br />
Infraroodreflectogram toont de onderligg<strong>en</strong>de tek<strong>en</strong>ing<br />
(Zing<strong>en</strong>de <strong>en</strong>gel<strong>en</strong> uit Lam Godsretabel, G<strong>en</strong>t,<br />
Sint-Baafskathedraal). © KIK, Brussel<br />
Enkel onder de sierband blev<strong>en</strong> de kleur<strong>en</strong> van deze<br />
wandbespanning fris bewaard. Foto Joke Vandermeersch<br />
2<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 3
3<br />
Gevoeligheid voor licht is e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schap die sam<strong>en</strong>hangt<br />
met de chemische sam<strong>en</strong>stelling van material<strong>en</strong>.<br />
Organische material<strong>en</strong> (afkomstig van lev<strong>en</strong>de organism<strong>en</strong>)<br />
zijn het kwetsbaarst, ev<strong>en</strong>als bepaalde kleurpigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bindmiddel<strong>en</strong>; ook kunststoff<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> tot<br />
de lichtgevoelige material<strong>en</strong>.<br />
Het verblek<strong>en</strong> van kleurstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zal het<br />
sterkst optred<strong>en</strong> waar ze in hun fijnstverdeelde vorm<br />
<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> dunne laag aan het licht word<strong>en</strong> blootgesteld.<br />
Dat is vooral het geval bij aquarell<strong>en</strong>, gekleurd papier,<br />
geverfde weefsels, pasteltek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> pluim<strong>en</strong>.<br />
De pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die in schilderij<strong>en</strong> gebruikt zijn <strong>en</strong> nog<br />
word<strong>en</strong> gebruikt, zijn meestal van niet-organische oorsprong<br />
(mineral<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunstmatige niet-organische pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>).<br />
Ze zijn minder lichtgevoelig dan de organische.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn de pigm<strong>en</strong>tdeeltjes opgeslot<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> bindmiddel, dat e<strong>en</strong> film vormt <strong>en</strong> daardoor, sam<strong>en</strong><br />
met de vernislaag, <strong>en</strong>ige bescherming biedt teg<strong>en</strong> licht.<br />
Toch lop<strong>en</strong> ook schilderij<strong>en</strong> gevaar voor lichtschade. Zo<br />
zal onder andere kraplak (het rode pigm<strong>en</strong>t uit de meekrapwortel)<br />
sneller verblek<strong>en</strong> (3).<br />
Weefsels, vooral gekleurde, zijn ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeer kwetsbaar<br />
door lichtinvloed. Ofschoon de basissubstanties<br />
van de plantaardige (vlas, kato<strong>en</strong>) <strong>en</strong> dierlijke vezels<br />
(wol, zijde), meer bepaald cellulose <strong>en</strong> proteïne, niet zo<br />
extreem lichtgevoelig zijn, zijn het vooral de aanwezige<br />
kleurstoff<strong>en</strong>, beits, stijfsel <strong>en</strong> verontreiniging die het fotochemische<br />
afbraakproces versnell<strong>en</strong>. Bij langdurige<br />
blootstelling aan lichtwaard<strong>en</strong> van bv. 300 lux <strong>en</strong> meer<br />
zull<strong>en</strong> textielvezels aan sterkte beginn<strong>en</strong> inboet<strong>en</strong> (4).<br />
Dat zal u vooral kunn<strong>en</strong> merk<strong>en</strong> als de stoff<strong>en</strong> gewass<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Kato<strong>en</strong>, linn<strong>en</strong>, h<strong>en</strong>nep <strong>en</strong> jute reager<strong>en</strong> ongeveer<br />
op dezelfde manier. Wol is iets resist<strong>en</strong>ter, maar<br />
zijde is dan weer viermaal gevoeliger voor de inwerking<br />
van licht (5). Wanneer ongeverfde cellulosevezels (bv.<br />
vlas, kato<strong>en</strong>) lange tijd in het donker word<strong>en</strong> bewaard,<br />
gaan ze vergel<strong>en</strong>. Ze kunn<strong>en</strong> opnieuw verblek<strong>en</strong> onder<br />
invloed van het daglicht.<br />
Papier is zeer gevoelig voor ultraviolette stral<strong>en</strong> <strong>en</strong> zichtbaar<br />
licht. Het zijn vooral de lijming (vooral de sinds de<br />
19e eeuw gebruikte hars-aluinlijming) <strong>en</strong> de vulstoff<strong>en</strong><br />
die de cellulose zeer kwetsbaar mak<strong>en</strong>. Ook verfstoff<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> de gevoeligheid van de cellulose verhog<strong>en</strong>.<br />
Houtvrij papier dat met dierlijke lijm is behandeld, verbleekt<br />
onder invloed van licht. Wordt dergelijk papier, na<br />
langdurige blootstelling, in het donker opgeborg<strong>en</strong>, dan<br />
zal het beginn<strong>en</strong> vergel<strong>en</strong>. Harsgelijmd houtvrij papier<br />
zal meestal vergel<strong>en</strong> door licht. Maar het sterkst vergel<strong>en</strong><br />
de houthoud<strong>en</strong>de papiersoort<strong>en</strong>, door de aanwezige<br />
lignine. Papier wordt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bros onder invloed van<br />
het ultraviolette <strong>en</strong> zichtbare licht.<br />
Foto’s zull<strong>en</strong> verblek<strong>en</strong>. Vooral kleurfoto’s zijn zeer gevoelig.<br />
Ze verliez<strong>en</strong> contrast, kleur <strong>en</strong> stabiliteit, waardoor<br />
er t<strong>en</strong> slotte ook informatie verlor<strong>en</strong> gaat (6).<br />
<strong>Licht</strong> doet verniss<strong>en</strong> (o.a. op schilderij<strong>en</strong>) <strong>en</strong> oliehoud<strong>en</strong>de<br />
bindmiddel<strong>en</strong> vergel<strong>en</strong> <strong>en</strong> sprokkig word<strong>en</strong>.<br />
Sommige verniss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> minder oplosbaar.<br />
De tint van gekleurd hout, maar ook de natuurkleur van<br />
bepaalde houtsoort<strong>en</strong> kan onder invloed van ultraviolette<br />
straling verander<strong>en</strong>, verdonker<strong>en</strong> of vergel<strong>en</strong>. Zo<br />
word<strong>en</strong> walnoot <strong>en</strong> mahonie lichter, teak donkerder,<br />
gr<strong>en</strong><strong>en</strong>hout, eik <strong>en</strong> roz<strong>en</strong>hout geler.<br />
Be<strong>en</strong> <strong>en</strong> ivoor zull<strong>en</strong> onder invloed van licht, <strong>en</strong> in het<br />
bijzonder van uv-stral<strong>en</strong>, verblek<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfs beginn<strong>en</strong><br />
te verkalk<strong>en</strong>. Bij langdurige bewaring in het duister zal<br />
ivoor daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> gaan verdonker<strong>en</strong>.<br />
Bij dit alles mag u niet verget<strong>en</strong> dat lichtschade cumulatief<br />
is: het verval door lichtschade loopt steeds meer op.<br />
E<strong>en</strong> uitgebreid overzicht van de gevoeligheid van specifieke<br />
material<strong>en</strong> <strong>en</strong> erfgoedobject<strong>en</strong> vindt u in de twee<br />
publicaties van het ICN (thans RCE): Verlichting in musea<br />
<strong>en</strong> expositieruimt<strong>en</strong> (Praktijkdocum<strong>en</strong>t, ICN <strong>en</strong> Commissie<br />
Binn<strong>en</strong><strong>verlichting</strong> van de Nederlandse Stichting voor<br />
Verlichtingskunde, 2008), op p. 62 tabel 7.1 <strong>en</strong> als bijlage C<br />
op pagina 125 e.v.: http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/<br />
default/files/u4/Verlichting%20in%20musea%20<strong>en</strong>%20<br />
expositieruimt<strong>en</strong>%20%282008%29.pdf.<br />
Ook in de publicatie Het beperk<strong>en</strong> van lichtschade aan<br />
museale object<strong>en</strong>: lichtlijn<strong>en</strong> (ICN-informatie, nr. 13,<br />
2005), tabel 2, p. 10: http://www.cultureelerfgoed.nl/<br />
sites/default/files/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/info13.pdf.<br />
Over de relatie tuss<strong>en</strong> belichtingssterkte, mate van verbleking<br />
<strong>en</strong> geraamde tijdsduur voor diverse stadia van<br />
verbleking komt u meer te wet<strong>en</strong> in het artikel van<br />
Stefan Michalski (CCI) Light, Ultraviolet and Infrared:<br />
http://www.cci-icc.gc.ca/caringfor-pr<strong>en</strong>dresoindes/<br />
articles/10ag<strong>en</strong>ts/chap08-<strong>en</strong>g.aspx#uv5<br />
Disclaimer<br />
Kraplak (Alizarine) is e<strong>en</strong> zeer lichtgevoelig pigm<strong>en</strong>t<br />
van plantaardige herkomst. Oorspronkelijke kleur bewaard<br />
onder lijstrand.© Boeijink & Boekel schilderij<strong>en</strong>restauratie,<br />
Haarlem.<br />
Zijd<strong>en</strong> vlag, verbleekt, gescheurd <strong>en</strong> uite<strong>en</strong>gevall<strong>en</strong><br />
onder invloed van licht <strong>en</strong> warmte. Foto: Joke Vandermeersch<br />
Verbleking <strong>en</strong> degradatie van zijdeweefsel. Foto:<br />
Griet Kockelkor<strong>en</strong><br />
4<br />
5<br />
6<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 4<br />
Verbleekte foto. © Fotomuseum Antwerp<strong>en</strong>
Aanbevol<strong>en</strong> lichtsterkte<br />
De bedoeling met museumcollecties, archiev<strong>en</strong>, kunstwerk<strong>en</strong>,<br />
kortom met alles wat we waardevol vind<strong>en</strong> om<br />
te bewar<strong>en</strong>, is dat ze getoond kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong><br />
goed waarnemingscomfort is e<strong>en</strong> minimum aan licht<br />
nodig, maar tegelijkertijd di<strong>en</strong>t de schadelijke inwerking<br />
zoveel mogelijk beperkt te word<strong>en</strong>. De factor<strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
rol spel<strong>en</strong> bij de aantasting door licht zijn: lichtsterkte,<br />
duur van de belichting, type lichtbron (bv. met veel of<br />
weinig uv-straling) <strong>en</strong> de toestand <strong>en</strong> gevoeligheid van<br />
het object.<br />
Ruim vijftig jaar circuler<strong>en</strong> in de erfgoedsector maximum<br />
toegelat<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> voor lichtsterkte die geld<strong>en</strong><br />
als aanbeveling om schade zoveel mogelijk uit te sluit<strong>en</strong><br />
of te beperk<strong>en</strong>. Deze waard<strong>en</strong> war<strong>en</strong> het gevolg van<br />
e<strong>en</strong> compromis tuss<strong>en</strong> de goede waarneembaarheid<br />
van t<strong>en</strong>toongestelde object<strong>en</strong> <strong>en</strong> acceptabele schade<br />
bij e<strong>en</strong> langdurige blootstelling aan licht. De destijds gebruikelijke<br />
<strong>verlichting</strong>sbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> gemiddelde belichtingsduur<br />
bij het perman<strong>en</strong>t exposer<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de parameters,<br />
meer bepaald de (60 Watt) gloeilamp <strong>en</strong> haar<br />
uv-gehalte (ongeveer 75 microwatt per lum<strong>en</strong> (µW/<br />
lum<strong>en</strong>)), bij e<strong>en</strong> jaarlijks gemiddelde van 3000 belichtingsur<strong>en</strong>.<br />
Dat leverde de aanbeveling<strong>en</strong> op die tot op<br />
vandaag in de meeste erfgoedinstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral in<br />
de bruikle<strong>en</strong>overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> gehanteerd word<strong>en</strong>:<br />
▹▹<br />
50 lux als maximum toegelat<strong>en</strong> lichtsterkte voor<br />
zeer gevoelig materiaal als textiel, kostuums, waterverf,<br />
tapijt<strong>en</strong>, tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> grafiek, foto’s, postzegels,<br />
collages, handschrift<strong>en</strong>, miniatur<strong>en</strong>, behangpapier,<br />
gouache, geverfd leder, beschilderd ivoor,<br />
opgezette dier<strong>en</strong>, botanische specim<strong>en</strong>s, pels, ver<strong>en</strong><br />
▹▹<br />
150 – 200 lux voor gevoelige object<strong>en</strong> <strong>en</strong> material<strong>en</strong><br />
als schilderij<strong>en</strong> in olieverf <strong>en</strong> tempera, natuurlijk<br />
leder, lakwerk, hout, hoorn, be<strong>en</strong>, ivoor, mangaanhoud<strong>en</strong>d<br />
glas, parelmoer, schildpad, kunststoff<strong>en</strong><br />
zoals nitrocellulose, niet-gestabiliseerde pvc, <strong>en</strong>z.<br />
Voor weinig of niet-gevoelige material<strong>en</strong> <strong>en</strong> objectsoort<strong>en</strong><br />
als ste<strong>en</strong>, metaal, aardewerk, keramiek, glas (niet<br />
alle soort<strong>en</strong>), email, juwel<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> gesteld.<br />
(De e<strong>en</strong>heid om lichtsterkte of -int<strong>en</strong>siteit te met<strong>en</strong>, is<br />
lum<strong>en</strong>. Voor zichtbaar licht drukk<strong>en</strong> we ons uit in lux,<br />
het equival<strong>en</strong>t van één lum<strong>en</strong> per vierkante meter.)<br />
De hoeveelheid uv-stral<strong>en</strong> moet voor alle voorwerp<strong>en</strong> zo<br />
laag mogelijk blijv<strong>en</strong>. De uv-waarde wordt uitgedrukt in<br />
microwatt per lum<strong>en</strong>, de verhouding dus van de uv-straling<br />
tot het zichtbare licht. 75 µW/lum<strong>en</strong> werd sinds lang<br />
algeme<strong>en</strong> beschouwd als de maximaal toelaatbare hoeveelheid<br />
voor alle material<strong>en</strong>, maar vandaag word e<strong>en</strong><br />
lagere maximale waarde van 10 µW/lum<strong>en</strong> aanbevol<strong>en</strong>.<br />
De factor tijd<br />
Zich <strong>en</strong>kel beperk<strong>en</strong> tot de noemer maximale luxwaarde<br />
is echter onvoldo<strong>en</strong>de. Er spel<strong>en</strong> namelijk vier factor<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol bij de invloed van het licht op de aantasting van<br />
object<strong>en</strong>:<br />
▹▹<br />
de int<strong>en</strong>siteit van het licht (lichtsterkte),<br />
▹▹<br />
de tijdsduur van de belichting,<br />
▹▹<br />
de aard of sam<strong>en</strong>stelling van het licht (veel of weinig<br />
uv),<br />
▹▹<br />
de gevoeligheid <strong>en</strong> bewaringstoestand van het<br />
object.<br />
Hierbij geldt de regel van de reciprociteit: e<strong>en</strong> sterke belichting<br />
gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> korte tijd zal dezelfde schade<br />
gev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> zwakker licht dat lange tijd schijnt.<br />
Bijvoorbeeld: e<strong>en</strong> voorwerp dat gedur<strong>en</strong>de 10 uur aan<br />
500 lux wordt blootgesteld, krijgt e<strong>en</strong>zelfde lichtdosis<br />
als bij 100 ur<strong>en</strong> onder 50 lux.<br />
Door de belichtingssterkte <strong>en</strong> de belichtingsduur als gelijkwaardige<br />
factor<strong>en</strong> te behandel<strong>en</strong>, in combinatie met<br />
de sam<strong>en</strong>stelling van het licht, zijn we in staat nauwkeuriger<br />
<strong>en</strong> flexibeler om te gaan met lichtbeheersing.<br />
Daardoor kunn<strong>en</strong> we de bezoeker e<strong>en</strong> beter kijkcomfort<br />
bied<strong>en</strong>, zij het dan gedur<strong>en</strong>de korte periodes (7). Deze<br />
aanpak vergt wat rek<strong>en</strong>werk <strong>en</strong> discipline. In plaats van<br />
u louter op e<strong>en</strong> vaste belichtingssterkte te richt<strong>en</strong>, kan u<br />
werk<strong>en</strong> met quota’s van belichtingsduur x lichtniveau.<br />
Het Ardabiltapijt (ca 1536), Victoria & Albert Museum<br />
Lond<strong>en</strong>, bewaard bij ca. 10 lux, wordt om het half<br />
uur gedur<strong>en</strong>de 10 minut<strong>en</strong> verlicht tot 50 lux. Foto’s:<br />
Leon Smets<br />
7a<br />
7b<br />
Disclaimer<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 5
Disclaimer<br />
Vaste luxwaard<strong>en</strong> versus t<strong>en</strong>toonstellingsquota’s<br />
De aanbevol<strong>en</strong> maximum lichtwaard<strong>en</strong> van 50, 200 of<br />
300 lux zijn, zoals gezegd, afgestemd op de meest voorkom<strong>en</strong>de<br />
situatie in musea: e<strong>en</strong> weinig flexibele perman<strong>en</strong>te<br />
pres<strong>en</strong>tatie van de collectiestukk<strong>en</strong>. Voor object<strong>en</strong><br />
uit de categorie van 50 lux komt dit ongeveer neer op<br />
e<strong>en</strong> totaal van minst<strong>en</strong>s 124.000 luxur<strong>en</strong> per jaar (50 lux<br />
x 8 ur<strong>en</strong> per dag x 310 bezoekdag<strong>en</strong>), voor de minder gevoelige<br />
object<strong>en</strong> op ongeveer 500.000 luxur<strong>en</strong>.<br />
Uitgaande van dergelijke jaardosiss<strong>en</strong> aan luxur<strong>en</strong> kan<br />
u alternatieve strategieën ontwikkel<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong> groter<br />
visueel comfort voor de bezoeker combiner<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
strikter regime inzake belichtingsduur. Voorwerp<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> beperkte periode – bijvoorbeeld bij<br />
e<strong>en</strong> tijdelijke t<strong>en</strong>toonstelling – meer licht krijg<strong>en</strong> dan de<br />
aanbevol<strong>en</strong> norm, <strong>en</strong> nadi<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> tijd opgeborg<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Als vuistregel geldt immers altijd: elk uur dat de<br />
lichtsterkte met, bijvoorbeeld, 100 lux bov<strong>en</strong> de aanbevol<strong>en</strong><br />
waarde uitstijgt, moet gecomp<strong>en</strong>seerd word<strong>en</strong> door,<br />
gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> uur, 100 lux onder die waarde te blijv<strong>en</strong>.<br />
Dat is e<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom direct zonlicht – dat<br />
kan oplop<strong>en</strong> tot bov<strong>en</strong> de 100.000 lux – in musea wordt<br />
geweerd: de jaarlijkse voorraad luxur<strong>en</strong> zou in <strong>en</strong>kele<br />
ur<strong>en</strong> opgesoupeerd zijn.<br />
Het werk<strong>en</strong> met dergelijke t<strong>en</strong>toonstellingsquota’s vereist<br />
e<strong>en</strong> regelmatige opvolging van de situatie <strong>en</strong> het<br />
nauwkeurige beheer van de ‘lichtbudgett<strong>en</strong>’. Daarom is<br />
de keuze voor vaste lichtniveaus in de t<strong>en</strong>toonstellingsruimt<strong>en</strong><br />
voor veel musea e<strong>en</strong> aantrekkelijk alternatief:<br />
op die manier is de blootstelling aan licht gelijkmatig<br />
over het hele jaar gespreid.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk kan berek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> na hoeveel jar<strong>en</strong><br />
blootstelling aan 50 lux bij zeer lichtgevoelige voorwerp<strong>en</strong><br />
de eerste juist merkbare verbleking (jmv) zal optred<strong>en</strong><br />
(one perceptible change, 1 pc). De vraag is dan: hoelang<br />
wil het museum het object in de huidige toestand<br />
bewar<strong>en</strong>? Tweehonderd jaar? Dan zal u het slechts <strong>en</strong>kele<br />
dag<strong>en</strong> per jaar mog<strong>en</strong> ton<strong>en</strong>. Vijftig jaar? In dat geval<br />
kan het object gedur<strong>en</strong>de langere periodes geëxposeerd<br />
word<strong>en</strong>, voor het, na twee g<strong>en</strong>eraties, de eerste spor<strong>en</strong><br />
van verbleking vertoont. Met andere woord<strong>en</strong>: voor zeer<br />
lichtgevoelige stukk<strong>en</strong> zoals gekleurde textilia of pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
kan u werk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ‘lichtbudget’. De conservator<br />
beslist hoe met het beschikbare lichtbudget wordt omgesprong<strong>en</strong>.<br />
Als algem<strong>en</strong>e aanbeveling voor zeer lichtgevoelige<br />
object<strong>en</strong> geldt dat ze gedur<strong>en</strong>de 20 % van hun<br />
totale lev<strong>en</strong>sduur word<strong>en</strong> t<strong>en</strong>toongesteld, aan 50 lux<br />
welteverstaan. De beslissing of e<strong>en</strong> voorwerp voor t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong><br />
wordt uitgele<strong>en</strong>d of niet, kan onder andere<br />
op dat criterium gebaseerd zijn.<br />
Enkele voorbeeld<strong>en</strong> voor het uitrek<strong>en</strong><strong>en</strong> van e<strong>en</strong> belichtingsregime<br />
(waterverfpr<strong>en</strong>t <strong>en</strong> 17e-eeuws olieverfschilderij)<br />
vindt u in hierbov<strong>en</strong> vermelde praktijkdocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Verlichting in musea <strong>en</strong> expositieruimte, bijlage B, p.<br />
120 e.v. http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/<br />
files/u4/Verlichting%20in%20musea%20<strong>en</strong>%20expositieruimt<strong>en</strong>%20%282008%29.pdf<br />
<strong>en</strong> Het beperk<strong>en</strong> van<br />
lichtschade aan museale object<strong>en</strong>: lichtlijn<strong>en</strong>, p. 9: http://<br />
www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/info13.pdf.<br />
Hoe met<strong>en</strong> we lichtwaard<strong>en</strong>?<br />
De hoeveelheid zichtbaar licht op e<strong>en</strong> voorwerp kan<br />
u nauwkeurig met<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lichtmeter (luxmeter).<br />
De waarde wordt rechtstreeks van het meettoestel<br />
afgelez<strong>en</strong>.<br />
De uv-meter (uv-monitor) geeft de verhouding weer van<br />
de uv-straling tot het zichtbare licht dat door e<strong>en</strong> lichtbron<br />
wordt uitgezond<strong>en</strong>.<br />
<strong>Licht</strong>meter<br />
Wanneer daglicht invalt in de t<strong>en</strong>toonstellingsruimte<br />
kunn<strong>en</strong> er sterke verschill<strong>en</strong> in de lichtniveaus optred<strong>en</strong>,<br />
naargelang van het weer, het mom<strong>en</strong>t van de dag <strong>en</strong><br />
het seizo<strong>en</strong>. In zo’n situatie is het nodig om regelmatig<br />
lichtmeting<strong>en</strong> te verricht<strong>en</strong>. Ook in ruimt<strong>en</strong> met hoofdzakelijk<br />
of uitsluit<strong>en</strong>d kunstlicht is dit aan te rad<strong>en</strong>. Er<br />
word<strong>en</strong> al e<strong>en</strong>s lamp<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong>, de plaats <strong>en</strong> de afstand<br />
van de lichtbronn<strong>en</strong> kan verander<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat alles<br />
kan wijziging<strong>en</strong> teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de lichtsterkte op de<br />
voorwerp<strong>en</strong>. Met de lichtmeter maakt u e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>topname<br />
van de situatie.<br />
Er bestaan twee soort<strong>en</strong> lichtmeters: bij de analoge<br />
lichtmeter wijst e<strong>en</strong> pijltje de lichtwaarde aan op e<strong>en</strong><br />
schaal (8), bij de digitale leest u de waarde af op e<strong>en</strong> nu-<br />
Analoge lichtmeter<br />
Digitale lichtmeter/datalogger<br />
8<br />
9<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 6
10<br />
Disclaimer<br />
merieke display (9). Dit laatste type is thans het meest<br />
gebruikte. De meter moet op de hoogte van het verlichte<br />
object gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar de lichtbron gericht<br />
zijn. Wanneer e<strong>en</strong> object horizontaal gepres<strong>en</strong>teerd<br />
wordt, houdt u de meter best in e<strong>en</strong> rechte hoek richting<br />
lichtbron.<br />
Er kunn<strong>en</strong> soms foutieve waard<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong>. Ga altijd<br />
na of het toestel optimaal werkt (batterij <strong>en</strong>z.). U moet<br />
er ook op lett<strong>en</strong> dat u niet zelf tuss<strong>en</strong> de lichtbron <strong>en</strong><br />
de fotocel staat bij het uitvoer<strong>en</strong> van de meting (10). Is<br />
de meetapparatuur geijkt? Dit laat u best e<strong>en</strong>s per jaar<br />
do<strong>en</strong>, of vergelijk bij twijfel uw meetresultat<strong>en</strong> met die<br />
van e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t geijkt toestel.<br />
Uv-meter<br />
Voor het met<strong>en</strong> van de uv-straling kiest u best voor het<br />
toesteltype dat de verhouding van de uv-straling t<strong>en</strong> opzichte<br />
van het zichtbare licht weergeeft (in µW/lum<strong>en</strong>),<br />
in plaats van de absolute uv-waarde. Zo kan u de waard<strong>en</strong><br />
met<strong>en</strong> onafhankelijk van de afstand tot de lichtbron.<br />
Ook van dit meettoestel bestaan twee types: de speciaal<br />
voor musea ontworp<strong>en</strong> Crawford uv-monitor (11), die<br />
vandaag minder gebruikt wordt, <strong>en</strong> de digitale meter<br />
met numerieke display. De meeste hed<strong>en</strong>daagse toestell<strong>en</strong><br />
combiner<strong>en</strong> luxmeter <strong>en</strong> uv-meter.<br />
Of de waard<strong>en</strong> die de uv-meter aangeeft nog betrouwbaar<br />
zijn, kan u zelf nagaan door e<strong>en</strong> meting te verricht<strong>en</strong><br />
onder e<strong>en</strong> gloeilamp van 60 watt. Het resultaat moet<br />
ongeveer 75 µW/lum<strong>en</strong> zijn. Gaat de waarde echter de<br />
richting van de 100 µW/lum<strong>en</strong> uit, dan moet uw toestel<br />
terug naar de fabrikant voor nazicht.<br />
Dataloggers<br />
Dataloggers mak<strong>en</strong> de continue meting van licht <strong>en</strong> uvstraling<br />
mogelijk (12). Dat kan nuttig zijn in ruimt<strong>en</strong> waar<br />
de lichtniveaus voortdur<strong>en</strong>d wissel<strong>en</strong>, vooral door het<br />
binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de daglicht. De toestelletjes zijn van twee<br />
fotocell<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> slaan de meetgegev<strong>en</strong>s op. Na de<br />
gew<strong>en</strong>ste periode kan u de informatie download<strong>en</strong>, van<br />
het computerscherm aflez<strong>en</strong> <strong>en</strong> print<strong>en</strong>. Zo’n registratie<br />
van waard<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> langere periode kan nuttig zijn bij<br />
het beher<strong>en</strong> van de jaardosis luxur<strong>en</strong>.<br />
Hoe met<strong>en</strong> we lichtschade?<br />
De m<strong>en</strong>s is niet in staat om <strong>en</strong>kel op basis van zijn geheug<strong>en</strong><br />
kleurverandering<strong>en</strong> te constater<strong>en</strong>. Om toch de<br />
mate van kleurverbleking over e<strong>en</strong> welbepaalde periode<br />
visueel in kaart te kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de lichtgevoeligheid<br />
van object<strong>en</strong> te met<strong>en</strong>, werd door de International<br />
Standards Organisation de zog<strong>en</strong>aamde Blauwe Wol<br />
Standaard (ISO Blue Wool Standard) ontwikkeld. Het betreft<br />
acht blauwgeverfde lapjes stof, elk blauw van e<strong>en</strong><br />
andere kleurgevoeligheid. Zo is ISO 1 zeer lichtgevoelig,<br />
vergelijkbaar met de gevoeligheid van sommige kleur<strong>en</strong>foto’s<br />
<strong>en</strong> gekleurde pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. ISO 2 heeft tweemaal zoveel<br />
belichtingstijd nodig om te verkleur<strong>en</strong>, ISO 3 ook weer<br />
het dubbele, <strong>en</strong>zovoort. ISO 8 is zo’n 2000 maal stabieler<br />
dan 1, overe<strong>en</strong>komstig bepaalde kleurvaste pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Ze kunn<strong>en</strong> gegroepeerd word<strong>en</strong> in gevoeligheidsklass<strong>en</strong>:<br />
hooggevoelig zijn ISO 1, 2 <strong>en</strong> 3; ISO 4, 5 <strong>en</strong> 6 het<strong>en</strong><br />
gevoelig <strong>en</strong> 7 <strong>en</strong> 8 laaggevoelig. De acht variaties word<strong>en</strong><br />
in strookjes naast elkaar in e<strong>en</strong> kartonn<strong>en</strong> passe-partout<br />
gezet. De helft van elk lapje is bedekt door het karton, de<br />
andere helft wordt blootgesteld aan het licht. Wil u op<br />
voorhand met<strong>en</strong> welk invloed het licht zal hebb<strong>en</strong> op de<br />
plaats waar u e<strong>en</strong> object wil exposer<strong>en</strong>, dan kan u deze<br />
standaard ophang<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong>zelfde tijdsduur als<br />
de latere t<strong>en</strong>toonstelling, onder de voorzi<strong>en</strong>e lichtsterkte<br />
<strong>en</strong> belichtingsduur. Is de kleur van het lapje, dat overe<strong>en</strong>komt<br />
met de lichtgevoeligheid van het object, na de<br />
controleperiode niet vervaagd, dan is de situatie veilig.<br />
In het andere geval moet u maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> (13). E<strong>en</strong><br />
overzicht van de maximale lichtdosis per ISO-categorie,<br />
uitgedrukt in Megaluxur<strong>en</strong> of miljo<strong>en</strong> luxur<strong>en</strong> (Mlxh)<br />
vindt u als tabel 4 in de CCI-bijdrage Light, Ultraviolet<br />
and Infrared http://www.cci-icc.gc.ca/caringfor-pr<strong>en</strong>dresoindes/articles/10ag<strong>en</strong>ts/chap08-<strong>en</strong>g.aspx#uv6<br />
<strong>en</strong><br />
als tabel 3, p. 11 van de ICN-Informatie <strong>Licht</strong>lijn<strong>en</strong> http://<br />
www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/info13.pdf.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in het praktijkdocum<strong>en</strong>t Verlichting in musea<br />
<strong>en</strong> expositieruimt<strong>en</strong>, p. 64, tabel 7.2 http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/u4/Verlichting%20in%20<br />
musea%20<strong>en</strong>%20expositieruimt<strong>en</strong>%20%282008%29.<br />
pdf.<br />
De Blauwe Wolmethode biedt ge<strong>en</strong> echt kwantitatieve<br />
meetgegev<strong>en</strong>s zoals de luxmeters, maar u kan ze ge-<br />
<strong>Licht</strong>meting<br />
Crawford uv-meter<br />
Lux datalogger<br />
11<br />
12<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 7
13<br />
bruik<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> overtuig<strong>en</strong>d argum<strong>en</strong>t om maatregel<strong>en</strong><br />
te nem<strong>en</strong> inzake lichtbeheersing.<br />
De LightCheck® dosimeter is e<strong>en</strong> verwant instrum<strong>en</strong>t<br />
dat toelaat de hoeveelheid licht die e<strong>en</strong> object opvangt<br />
tijd<strong>en</strong>s het t<strong>en</strong>toonstell<strong>en</strong>, te evaluer<strong>en</strong>. Het bestaat uit<br />
e<strong>en</strong> glasstrook met e<strong>en</strong> lichtgevoelige blauwe coating.<br />
De kleur verandert in verhouding tot de blootstelling<br />
aan licht (14). Regelmatige vergelijking met e<strong>en</strong> meegeleverde<br />
kleur<strong>en</strong>refer<strong>en</strong>tieschaal geeft de (snelheid van<br />
de) verbleking aan <strong>en</strong> de mogelijkheid om het maximale<br />
aantal ur<strong>en</strong> blootstelling aan de huidige lichtcondities<br />
voor het voorwerp te berek<strong>en</strong><strong>en</strong> (dosimeter). Meer uitleg<br />
op http://www.lightcheck.co.uk/whatis.htm.<br />
E<strong>en</strong> wat ingewikkelder systeem om lichtschade te met<strong>en</strong><br />
is de door het Canadian Conservation Institute (CCI) ontwikkelde<br />
‘Light Damage Slide Rule’. Deze rek<strong>en</strong>lat helpt u<br />
de schade te berek<strong>en</strong><strong>en</strong> die ontstaat uit e<strong>en</strong> specifieke<br />
combinatie van lichtsterkte <strong>en</strong> belichtingsduur, <strong>en</strong> toont<br />
u tev<strong>en</strong>s de resultat<strong>en</strong> wanneer e<strong>en</strong> van beide factor<strong>en</strong><br />
verandert.<br />
Wie e<strong>en</strong> visuele indruk wil oproep<strong>en</strong> van de mate van<br />
kleurverbleking van bepaalde kleurstoff<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
tijdspanne <strong>en</strong> onder belichtingswaard<strong>en</strong> die u zelf naar<br />
keuze kan invoer<strong>en</strong>, is de Light Damage Calculator op de<br />
website van het CCI e<strong>en</strong> handzaam instrum<strong>en</strong>t (http://<br />
www.cci-icc.gc.ca/tools-outils/ldc-cdl/index-<strong>en</strong>g.aspx).<br />
E<strong>en</strong> handig instrum<strong>en</strong>t om zelf de belichtingsduur te kunn<strong>en</strong><br />
bepal<strong>en</strong> per gevoeligheidsklasse is de Belichtingsduur<br />
rek<strong>en</strong>tabel, ontwikkeld oor het ICN (thans RCE).<br />
Welke maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>?<br />
Wer<strong>en</strong> van uv-straling<br />
We wet<strong>en</strong> nu dat uv-stral<strong>en</strong> het schadelijkst zijn <strong>en</strong><br />
dat zij volstrekt ge<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in onze waarneming.<br />
Daarom moet alles in het werk word<strong>en</strong> gesteld om ze<br />
zoveel mogelijk te eliminer<strong>en</strong>.<br />
Daglicht<br />
De grootste hoeveelheid uv-straling is aanwezig in het<br />
daglicht. Ook wanneer dit getemperd wordt door gordijn<strong>en</strong><br />
of andere vorm<strong>en</strong> van rechtstreekse zonwering,<br />
blijft e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke hoeveelheid ultraviolet licht binn<strong>en</strong>dring<strong>en</strong>.<br />
Het is verkeerd ervan uit te gaan dat het<br />
licht aan de noordzijde ‘onschuldiger’ is dan het binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de<br />
zonlicht aan de zuidkant. Al zal dat laatste<br />
wel meer warmteontwikkeling veroorzak<strong>en</strong>, toch bevat<br />
het noorderlicht in verhouding meer uv-straling. Er zijn<br />
slechts twee methodes om de uv-straling te wer<strong>en</strong>:<br />
ofwel sluit u de ram<strong>en</strong> geheel af, bijvoorbeeld met luik<strong>en</strong>,<br />
ofwel zorgt u voor e<strong>en</strong> totale wegfiltering.<br />
De ram<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van uv-wer<strong>en</strong>d glas,<br />
of gewoon glas kan met e<strong>en</strong> uv-filter bedekt word<strong>en</strong>.<br />
Er bestaan uv-wer<strong>en</strong>de verniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> folies. Ze word<strong>en</strong><br />
rechtstreeks op het glas aangebracht. Aangezi<strong>en</strong> glas<br />
onder invloed van warmte uitzet <strong>en</strong> krimpt, ontstaan<br />
er na <strong>en</strong>ige tijd barstjes in de vernislaag <strong>en</strong> neemt de<br />
doeltreff<strong>en</strong>dheid van de filter snel af. Daarom zijn folies<br />
over het algeme<strong>en</strong> geschikter. E<strong>en</strong> goede kwaliteit van<br />
uv-wer<strong>en</strong>de folie elimineert tot 99 % van de schadelijke<br />
straling. De lev<strong>en</strong>sduur van dergelijke filters is niet onbegr<strong>en</strong>sd<br />
<strong>en</strong> varieert naargelang van de kwaliteit van<br />
de film. Af <strong>en</strong> toe meting<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> <strong>en</strong> de folie op tijd<br />
vervang<strong>en</strong> is dus de boodschap. Er bestaat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s uvwer<strong>en</strong>d<br />
plaatmateriaal uit polycarbonaat (merknaam<br />
Lexan) of polymethylmethacrylaat (merknaam Perspex)<br />
waarmee u de ram<strong>en</strong> kan bedekk<strong>en</strong>.<br />
De duurzaamste oplossing is het plaats<strong>en</strong> van gelaagd<br />
uv-wer<strong>en</strong>d glas. De uv-wer<strong>en</strong>de film is in het glas gelamineerd<br />
<strong>en</strong> daardoor minder kwetsbaar. Gelaagd glas<br />
is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> meer geluidwer<strong>en</strong>d <strong>en</strong> sterker dan gewoon<br />
glas. Alle filters zijn transparant <strong>en</strong> kleurloos. Uvwer<strong>en</strong>de<br />
film kan ook op het glas van de vitrine zelf aangebracht<br />
word<strong>en</strong>. Daaraan zou m<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
Blauwe Wol Standaard. Foto: ICN<br />
14<br />
Disclaimer<br />
Dosimeter LightCheck® S<strong>en</strong>sitive<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 8
Disclaimer<br />
wanneer er bijvoorbeeld slechts één vitrine met lichtgevoelig<br />
materiaal is.<br />
Als er in de zal<strong>en</strong> gebruik wordt gemaakt van getemperd<br />
of gefilterd daglicht, kan u best de wand<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> schilder<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> sterk pigm<strong>en</strong>thoud<strong>en</strong>de witte verf (titanium<br />
dioxide, zinkoxide of loodoxide). Deze pigm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
absorber<strong>en</strong> ultraviolette stral<strong>en</strong>, zodat het gehalte in het<br />
gereflecteerde licht sterk wordt verlaagd.<br />
Kunstlicht<br />
Het probleem met uv-straling in ruimt<strong>en</strong> met uitsluit<strong>en</strong>d<br />
kunstlicht is veel geringer dan in die met ongefilterd<br />
daglicht. Toch kunn<strong>en</strong> er maatregel<strong>en</strong> nodig zijn<br />
voor bepaalde types van lamp<strong>en</strong>.<br />
De gewone gloeilamp<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘warm’ licht; het<br />
aandeel van het violette <strong>en</strong> blauwe gedeelte van het<br />
spectrum is zeer gering. Zij stell<strong>en</strong> dan ook ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
inzake uv-emissie, maar verdwijn<strong>en</strong> definitief uit<br />
de handel.<br />
De hoeveelheid violet <strong>en</strong> blauw licht in fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong><br />
(tl-buiz<strong>en</strong>) daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is hoger <strong>en</strong> hangt sam<strong>en</strong><br />
met de kleurtemperatuur van de lamp. De kleurtemperatuur<br />
van e<strong>en</strong> lamp drukt m<strong>en</strong> uit in Kelvin (K). Hoe<br />
hoger de kleurtemperatuur hoe ‘koeler’ of blauwer het<br />
licht. De gewone gloeilamp heeft e<strong>en</strong> kleurtemperatuur<br />
van rond de 2800 K; daglicht varieert van 5000 tot 7000<br />
K. De kleurtemperatuur van fluoresc<strong>en</strong>tie- of gasontladingslamp<strong>en</strong><br />
bedraagt, afhankelijk van het type, tuss<strong>en</strong><br />
de 2700 <strong>en</strong> 6500 K. Hierin speelt het fluoresc<strong>en</strong>tiepoeder<br />
binn<strong>en</strong> in de buis e<strong>en</strong> rol. Het poeder absorbeert de<br />
uv-straling die in de buis wordt opgewekt <strong>en</strong> z<strong>en</strong>dt ze uit<br />
als zichtbaar licht. Sommige tl-lamp<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geliger<br />
licht af (lagere kleurtemperatuur), andere e<strong>en</strong> blauwiger<br />
of witter licht. Hierin zit meer uv-straling, die zal moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> weggefilterd. Dit kan gebeur<strong>en</strong> door het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> uv-absorber<strong>en</strong>d omhulsel, e<strong>en</strong> ‘mouw’<br />
(tube jacket) in e<strong>en</strong> dunne transparante folie, die u over<br />
de buislamp schuift. U kan de lamp ook afscherm<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> uv-absorber<strong>en</strong>de acrylplaat, lexan, plexiglas of perspex.<br />
Of u kan kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> uv-arme tl-buis.<br />
Vandaag mak<strong>en</strong> halfgeleiders of leds (Light Emitting<br />
Diode) e<strong>en</strong> steile opgang als algem<strong>en</strong>e <strong>en</strong> als objectbelichting.<br />
Zij hebb<strong>en</strong> het grote voordeel dat ze ge<strong>en</strong> uv-straling<br />
afgev<strong>en</strong>. Ook glasvezel<strong>verlichting</strong> is uv-vrij. Dit type <strong>verlichting</strong>sbron<br />
wordt haast uitsluit<strong>en</strong>d voor binn<strong>en</strong><strong>verlichting</strong><br />
in vitrines gebruikt. De optische vezels stur<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
het zichtbare licht door, ongeacht de lichtbron (bv. haloge<strong>en</strong>lamp,<br />
hogedruk gasontladingslamp e.a.).<br />
Verminder<strong>en</strong> van IR<br />
Infrarode straling zorgt voor warmteontwikkeling. Het<br />
voorwerp absorbeert de <strong>en</strong>ergie waardoor het oppervlak<br />
opwarmt. Daardoor word<strong>en</strong> chemische afbraakprocess<strong>en</strong><br />
versneld. Bij papier (cellulose) bijvoorbeeld verdubbelt<br />
elke temperatuurverhoging van 10°C deze reactiesnelheid.<br />
Opwarming van de omgeving veroorzaakt<br />
tev<strong>en</strong>s verandering in de relatieve vochtigheid, met het<br />
uitdrog<strong>en</strong> van organische material<strong>en</strong> tot gevolg. Dat<br />
leidt tot verzwakking, scheur<strong>en</strong> of barst<strong>en</strong>.<br />
Daglicht<br />
De meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de actie om warmteto<strong>en</strong>ame<br />
te minimaliser<strong>en</strong> is het wer<strong>en</strong> van rechtstreeks<br />
zonlicht. Luik<strong>en</strong> voor de ram<strong>en</strong>, scre<strong>en</strong>s, jaloezieën <strong>en</strong><br />
gordijn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>de oplossing<strong>en</strong> zijn (15).<br />
Bepaalde glassoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> speciale gekleurde uv-wer<strong>en</strong>de<br />
<strong>en</strong> lichtreducer<strong>en</strong>de films kunn<strong>en</strong> zonlicht <strong>en</strong> interne<br />
zonnewarmte reducer<strong>en</strong>. Afhankelijk van het type<br />
wordt de film aan de binn<strong>en</strong>- of aan de buit<strong>en</strong>kant aangebracht.<br />
Nadeel is dat de meeste van deze glasfolies<br />
gro<strong>en</strong>achtig, grijs of bronskleurig getint zijn waardoor<br />
de kleurweergave binn<strong>en</strong> de ruimte verandert. Aan de<br />
buit<strong>en</strong>zijde kunn<strong>en</strong> de behandelde ram<strong>en</strong> er metaalachtig<br />
of spiegel<strong>en</strong>d uitzi<strong>en</strong>.<br />
Kunstlicht<br />
De lamp<strong>en</strong> die de meeste warmte afgev<strong>en</strong>, zijn de gewone<br />
gloeilamp (met wolfraam gloeidraad) – waarvan<br />
de <strong>en</strong>ergie hoofdzakelijk in warmte wordt omgezet <strong>en</strong><br />
slechts in geringe mate in licht – <strong>en</strong> de variant daarvan,<br />
de haloge<strong>en</strong>lamp (met haloge<strong>en</strong> gevuld omhulsel).<br />
Al geeft deze laatste e<strong>en</strong> iets betere lichtopbr<strong>en</strong>gst, zij<br />
heeft het nadeel dat zij kortegolf-uv-straling uitz<strong>en</strong>dt,<br />
zodat e<strong>en</strong> glasfilter nodig is. Om het warmte-effect te<br />
verminder<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t u de afstand van de lamp tot het object<br />
te vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder sterke lamp<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong>.<br />
Er bestaan haloge<strong>en</strong>reflectorlamp<strong>en</strong> met koudlichtreflector,<br />
die de warmte achteraan afstral<strong>en</strong>. Het afgev<strong>en</strong><br />
van de warmte gebeurt daardoor weliswaar niet meer in<br />
<strong>Licht</strong>beheersing door luik<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong><br />
(Museum Plantin-Moretus, Antwerp<strong>en</strong>). Foto: Leon<br />
Smets<br />
15<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 9
16a<br />
Disclaimer<br />
de richting van het object, maar draagt wel nog onverminderd<br />
bij tot de algem<strong>en</strong>e temperatuurstijging binn<strong>en</strong><br />
de t<strong>en</strong>toonstellingsruimte.<br />
In Vlaander<strong>en</strong> zijn gloeilamp<strong>en</strong> sinds 1 september 2012<br />
uit de handel g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De meeste vorm<strong>en</strong> van haloge<strong>en</strong><strong>verlichting</strong><br />
blijv<strong>en</strong> toegestaan, maar vanaf 2016<br />
mog<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de meest zuinige typ<strong>en</strong> nog word<strong>en</strong> verkocht.<br />
Daarbuit<strong>en</strong> rest<strong>en</strong> dan gasontladingslamp<strong>en</strong> -<br />
waarvan de fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong> (tl) met voorschakelapparaat,<br />
of de compacte fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong> zonder<br />
voorschakelapparaat <strong>en</strong> starter -, lagedruk <strong>en</strong> hogedruk<br />
kwiklamp<strong>en</strong> de meest toepasbare zijn, <strong>en</strong> uiteraard de<br />
leds. De geringe <strong>en</strong>ergie die de ledlamp<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong><br />
wordt bijna volledig omgezet in <strong>verlichting</strong> <strong>en</strong> nauwelijks<br />
in warmte. Die wordt aan de achterzijde van de<br />
diode geproduceerd; afhankelijk van de soort led kan het<br />
om geringe tot redelijke warmte (met name bij powerledarmatur<strong>en</strong>)<br />
gaan, niet als straling maar geconc<strong>en</strong>treerd<br />
op de printplaat. Deze warmte kan afgeleid word<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> aluminium koelelem<strong>en</strong>t, maar bij toepassing<br />
van leds in e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> vitrinekast kan desondanks<br />
e<strong>en</strong> opwarming voorkom<strong>en</strong>, soms tot 3-4°C, afhankelijk<br />
van het aantal strips (16a) (16b).<br />
Glasvezel<strong>verlichting</strong>, die meestal als objectbelichting in<br />
vitrines wordt aangew<strong>en</strong>d, geeft op zich ge<strong>en</strong> warmte af<br />
(17). De lichtg<strong>en</strong>erator, waarin zich de lichtbron bevindt,<br />
wordt buit<strong>en</strong> de vitrine gehoud<strong>en</strong>, zodat de warmteontwikkeling<br />
van de meest gebruikte lichtbronn<strong>en</strong>, zoals de<br />
haloge<strong>en</strong>lamp of hogedruk gasontladingslamp, ge<strong>en</strong> invloed<br />
heeft op de bewaaromgeving.<br />
Beperk<strong>en</strong> van het lichtniveau<br />
Vanaf twee front<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we de t<strong>en</strong>toongestelde<br />
voorwerp<strong>en</strong> behoed<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schadelijke blootstelling<br />
aan zichtbaar licht: door de belichtingsduur te verkort<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> door het niveau van het zichtbare licht af te<br />
stemm<strong>en</strong> op de aanbevol<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>.<br />
Musea die gebruikmak<strong>en</strong> van daglicht kunn<strong>en</strong> hun toevlucht<br />
nem<strong>en</strong> tot de hierbov<strong>en</strong> opgesomde oplossing<strong>en</strong><br />
met (rol)gordijn<strong>en</strong>, scre<strong>en</strong>s, jaloezieën, verticale zonwering<strong>en</strong>.<br />
Om het lichtniveau dat van dakkoepels binn<strong>en</strong>dringt<br />
te temper<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> soms elektronische jaloezieën<br />
geïnstalleerd die reager<strong>en</strong> op de wisseling<strong>en</strong> van<br />
de int<strong>en</strong>siteit van het buit<strong>en</strong>licht. E<strong>en</strong> dure oplossing die<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 10<br />
meestal hoge onderhoudskost<strong>en</strong> met zich br<strong>en</strong>gt. E<strong>en</strong><br />
systeem van vaste jaloezieën (louvres) is bruikbaar als u<br />
zeker b<strong>en</strong>t dat bij zomerse dag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vooropgezet maximum<br />
lichtniveau van bijvoorbeeld 300 lux niet wordt<br />
overschred<strong>en</strong> (18).<br />
E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
lichtreducer<strong>en</strong>de film op het v<strong>en</strong>sterglas, die tot 90 %<br />
van het licht kan absorber<strong>en</strong>. De voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> ervan<br />
hebb<strong>en</strong> we hierbov<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> (verminder<strong>en</strong> van IR).<br />
Om te vermijd<strong>en</strong> dat lichtgevoelige object<strong>en</strong> onnodig<br />
lang word<strong>en</strong> blootgesteld, kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de trucs<br />
toegepast word<strong>en</strong>:<br />
▹▹<br />
de vitrine met e<strong>en</strong> doek afdekk<strong>en</strong>. De bezoeker wordt<br />
uitg<strong>en</strong>odigd het gordijn op te till<strong>en</strong> / weg te schuiv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> nadi<strong>en</strong> weer dicht te do<strong>en</strong>.<br />
▹▹<br />
door de lichtbron op e<strong>en</strong> grotere afstand van de object<strong>en</strong><br />
te plaats<strong>en</strong>, de belichtingshoek te wijzig<strong>en</strong> of<br />
door de lichtbundel te spreid<strong>en</strong> (reflector) kan u lagere<br />
lichtwaard<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>. Om het effect van de afstand<br />
te berek<strong>en</strong><strong>en</strong> bestaat e<strong>en</strong> vuistregel: het lichtniveau<br />
bij het object is omgekeerd ev<strong>en</strong>redig met<br />
het kwadraat van de afstand tuss<strong>en</strong> het object <strong>en</strong> de<br />
lichtbron. Neem aan dat de afstand van de lichtbron<br />
tot het object tweemaal groter wordt, dan verkleint<br />
het lichtniveau vier maal (2 2 ). Of: als de afstand drie<br />
keer groter wordt, dan wordt de lichtsterkte 3 2 of<br />
neg<strong>en</strong> maal kleiner (19). Ook binn<strong>en</strong> de vitrine speelt<br />
de afstand van het object tot de lichtbron e<strong>en</strong> rol:<br />
leg de lichtgevoeligste stukk<strong>en</strong> onderaan in de vitrine;<br />
daar zijn de lichtwaard<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk lager dan<br />
bov<strong>en</strong>, in de buurt van het lichtcompartim<strong>en</strong>t.<br />
▹▹<br />
er wordt e<strong>en</strong> tijdschakelaar geïnstalleerd. Het licht<br />
in e<strong>en</strong> vitrine kan door de bezoeker door e<strong>en</strong> druk<br />
op de knop gestart word<strong>en</strong>. Deze methode is teg<strong>en</strong>woordig<br />
meestal door het gebruik van elektronische<br />
s<strong>en</strong>sor<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong>.<br />
▹▹<br />
u kan afwisseling br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de t<strong>en</strong>toongestelde<br />
stukk<strong>en</strong> (die dan weer naar het depot verhuiz<strong>en</strong>).<br />
▹▹<br />
bij handschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> boek<strong>en</strong>: de getoonde pagina<br />
wordt, indi<strong>en</strong> mogelijk, regelmatig veranderd.<br />
Stel de voorwerp<strong>en</strong> niet langer dan nodig bloot aan licht.<br />
Schakel daarom alle lichtbronn<strong>en</strong> uit na bezoektijd.<br />
Ledstrips in tafelvitrine. Foto: Robert Buel<strong>en</strong>s.<br />
Leds in vitrine. Foto: Leon Smets<br />
Glasvezel<strong>verlichting</strong> in vitrine. © <strong>Licht</strong>vormgevers,<br />
Dong<strong>en</strong> (Nl)<br />
Verticale zonwering. Museum Het Valkhof Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Foto: Leon Smets<br />
16b<br />
17<br />
18
19<br />
Verlichting<br />
In het vorige hoofdstuk werd beschrev<strong>en</strong> welk effect<br />
licht<strong>en</strong>ergie kan hebb<strong>en</strong> op material<strong>en</strong>, <strong>en</strong> welke conservatorische<br />
maatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Het probleem werd daarbij vooral gesitueerd vanuit de<br />
aanbevol<strong>en</strong> bewaarcondities voor museumvoorwerp<strong>en</strong>.<br />
Maar uiteraard speelt het visuele comfort van de bezoeker<br />
e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> grote rol bij het concipiër<strong>en</strong> van <strong>verlichting</strong><br />
in musea.<br />
Verlichting in musea<br />
E<strong>en</strong> museumbezoek moet in de eerste plaats voor iedere<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>de <strong>en</strong> aang<strong>en</strong>ame ervaring zijn. Hierop<br />
wordt in de hed<strong>en</strong>daagse museumarchitectuur zoveel<br />
mogelijk ingespeeld (20). Maar of het nu om grote of<br />
om kleine musea gaat, architecturale supernova’s of bescheid<strong>en</strong><br />
oudheidkamers: pas wanneer de <strong>verlichting</strong><br />
op e<strong>en</strong> efficiënte manier e<strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing tuss<strong>en</strong> visueel<br />
aantrekkelijk <strong>en</strong> conservatorisch verantwoord bereikt, is<br />
het museum in dat deel van zijn opdracht geslaagd.<br />
Het licht wordt wel e<strong>en</strong>s ‘de vierde dim<strong>en</strong>sie in de architectuur’<br />
g<strong>en</strong>oemd. Dat gaat zeker op voor de musea.<br />
<strong>Licht</strong> speelt in musea e<strong>en</strong> meervoudige rol. Het geeft<br />
vorm aan de architectuur, het organiseert de binn<strong>en</strong>ruimte<br />
door onderverdeling <strong>en</strong> detaillering te schepp<strong>en</strong>.<br />
<strong>Licht</strong> kan de bezoeker door de ruimt<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aandacht<br />
op iets vestig<strong>en</strong>. En het is het instrum<strong>en</strong>t bij uitstek<br />
om de t<strong>en</strong>toongestelde object<strong>en</strong> tot hun recht te<br />
lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
De architect maakt gebruik van daglicht <strong>en</strong> van kunstlicht,<br />
in combinatie <strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tair aan elkaar, als<br />
elem<strong>en</strong>t van vormgeving voor de architectuur. Door<br />
zijn spreiding <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de wisseling doet het daglicht<br />
de binn<strong>en</strong>architectuur anders uitkom<strong>en</strong> dan het<br />
kunstlicht. Dat laatste biedt vooral mogelijkhed<strong>en</strong> om<br />
de ruimte hiërarchisch op te del<strong>en</strong>, elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>,<br />
bepaalde ruimtelijke indrukk<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort.<br />
Kunstlicht geeft de mogelijkheid te detailler<strong>en</strong>,<br />
vorm te gev<strong>en</strong>, op te del<strong>en</strong> (21). Afhankelijk van de objectpres<strong>en</strong>tatie<br />
kan kunstlicht, al dan niet gecombineerd<br />
met daglicht, word<strong>en</strong> ingezet als:<br />
▹▹<br />
algem<strong>en</strong>e <strong>verlichting</strong>: direct, indirect, of als e<strong>en</strong> combinatie<br />
van beide,<br />
▹▹<br />
lichtspreiding via plafond, wand (wash lighting) <strong>en</strong><br />
vloer,<br />
▹▹<br />
acc<strong>en</strong>tbelichting.<br />
De conservatorische problem<strong>en</strong> die het binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de<br />
daglicht met zich br<strong>en</strong>gt, kom<strong>en</strong> hierbov<strong>en</strong> ter<br />
sprake. Toch kan het toelat<strong>en</strong> van daglicht architecturale<br />
<strong>en</strong> psychologische voordel<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>: de relatie met<br />
het wissel<strong>en</strong>de licht, het buit<strong>en</strong>zicht <strong>en</strong> de natuurlijke<br />
kleurweergave blijft bestaan. Maar juist de onvoorspelbare<br />
int<strong>en</strong>siteit <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de wisseling mak<strong>en</strong> het<br />
natuurlijke licht onberek<strong>en</strong>baar <strong>en</strong> daardoor nauwelijks<br />
of niet geschikt voor de pres<strong>en</strong>tatie van lichtgevoelige<br />
object<strong>en</strong>. Hiermee zal u rek<strong>en</strong>ing moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong><br />
bij de bestemming van de ruimt<strong>en</strong> <strong>en</strong> de opstelling van<br />
de collectie. In sommige situaties tracht m<strong>en</strong> het daglichtniveau<br />
zo laag mogelijk te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan te w<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
als algem<strong>en</strong>e omgevings<strong>verlichting</strong>, terwijl kunstlicht<br />
de t<strong>en</strong>toongestelde stukk<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>tueert (22). Het<br />
resultaat is vaak onev<strong>en</strong>wichtig. Sterk gefilterd daglicht<br />
dat via lichtkoepels in mat glas binn<strong>en</strong>valt, biedt vaak<br />
hetzelfde visuele effect als op dezelfde manier aangebrachte<br />
fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong>.<br />
In gebouw<strong>en</strong>, waar ruimt<strong>en</strong> met daglicht word<strong>en</strong> afgewisseld<br />
met afdeling<strong>en</strong> waar louter met kunstlicht<br />
wordt gewerkt omdat er lichtgevoelige object<strong>en</strong> staan<br />
opgesteld, moet erop toe word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> dat de balans<br />
tuss<strong>en</strong> beide lichtniveaus ev<strong>en</strong>wichtig is. Er mog<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
extreme verschill<strong>en</strong> zijn, want het m<strong>en</strong>selijk oog moet<br />
zich moeiteloos aan de verschill<strong>en</strong> in lichtsterkte kunn<strong>en</strong><br />
aanpass<strong>en</strong>. De aanpassingstijd die ons oog nodig<br />
heeft bij de overgang van daglicht naar e<strong>en</strong> lichtwaarde<br />
van 50 lux bedraagt ongeveer 25 minut<strong>en</strong>. Daarom<br />
wordt aanbevol<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> de minimale <strong>en</strong><br />
de maximale lichtsterkte in de museumruimt<strong>en</strong> nooit<br />
groter dan de verhouding 1:6 te mak<strong>en</strong>. Stelt u bijvoorbeeld<br />
object<strong>en</strong> t<strong>en</strong>toon bij 50 lux, zorg dan dat in andere<br />
zal<strong>en</strong> of doorgang<strong>en</strong> de lichtsterkte niet bov<strong>en</strong> de 300<br />
lux uitstijgt.<br />
Lamp<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de vitrine. Foto Leon Smets<br />
Keul<strong>en</strong>, Kolumbamuseum. Foto Leon Smets<br />
Keul<strong>en</strong>, Kolumbamuseum. Foto Leon Smets<br />
20<br />
21<br />
22<br />
Disclaimer<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 11<br />
Daglicht <strong>en</strong> kunstlicht gecombineerd. British Galleries,<br />
V&A Lond<strong>en</strong>. Foto Leon Smets
Disclaimer<br />
Zorg voor e<strong>en</strong> efficiënte lichtsituatie<br />
<strong>Licht</strong> is e<strong>en</strong> van de moeilijkst te beheers<strong>en</strong> aspect<strong>en</strong> van<br />
de museale inrichting. Het lichtbeheer vergt e<strong>en</strong> goede<br />
planning vooraf <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hechte sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> de<br />
conservator, de architect <strong>en</strong> de lichtadviseur. Overleg, inv<strong>en</strong>tiviteit<br />
<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van de diverse lichtbronn<strong>en</strong>, lamptypes<br />
<strong>en</strong> armatur<strong>en</strong> zijn onontbeerlijk.<br />
De volg<strong>en</strong>de aandachtspunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> basisprincipes kunn<strong>en</strong><br />
behulpzaam zijn bij het uitwerk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>verlichting</strong>splan<br />
voor de museumzal<strong>en</strong>:<br />
▹▹<br />
vraag u af wat u wil bereik<strong>en</strong> met de <strong>verlichting</strong> in<br />
uw t<strong>en</strong>toonstellingsruimte. Met licht kan u e<strong>en</strong> sfeer<br />
schepp<strong>en</strong>. Of u kan doelbewust e<strong>en</strong> bepaalde ‘theatraliteit’<br />
creër<strong>en</strong>; het efficiënte gebruik ervan kan<br />
e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in het verhaal van uw t<strong>en</strong>toonstelling.<br />
Of u kan de ruimtelijke omgeving neutraal <strong>en</strong> gedempt<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral objectgericht werk<strong>en</strong>, met<br />
acc<strong>en</strong>tbelichting (23).<br />
▹▹<br />
vertrek bij het bepal<strong>en</strong> van het lichtniveau altijd van<br />
de beperking<strong>en</strong> die het lichtgevoeligste materiaal in<br />
e<strong>en</strong> voorwerp of e<strong>en</strong> reeks voorwerp<strong>en</strong> stelt.<br />
▹▹<br />
in e<strong>en</strong>zelfde ruimte mog<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> te sterke contrast<strong>en</strong><br />
in het lichtniveau zijn, t<strong>en</strong>zij u dat om ‘theatrale’<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> verkiest <strong>en</strong> de voorwerp<strong>en</strong> erteg<strong>en</strong> bestand<br />
zijn. Onze oogpupil stelt zich automatisch in op het<br />
sterkste lichtniveau. Daarom zijn ram<strong>en</strong> met rechtstreeks<br />
daglicht of sterk verlichte heldere mur<strong>en</strong><br />
te mijd<strong>en</strong>. Ze bemoeilijk<strong>en</strong> de afstemming van het<br />
oog op de minder contrastrijke of donkere object<strong>en</strong>.<br />
Nuances in e<strong>en</strong> donker schilderij bijvoorbeeld zull<strong>en</strong><br />
beter te onderscheid<strong>en</strong> zijn als het werk teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
donkere wand gepres<strong>en</strong>teerd wordt.<br />
▹▹<br />
wanneer u lichtgevoelige object<strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelt, zal<br />
u de algem<strong>en</strong>e <strong>verlichting</strong> van de ruimte zo laag mogelijk<br />
moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>, om de object<strong>en</strong> zelf wat te<br />
kunn<strong>en</strong> bijlicht<strong>en</strong>. Het lichtste vlak moet immers bij<br />
het voorwerp zelf ligg<strong>en</strong> om het bij e<strong>en</strong> laag lichtniveau<br />
nog goed te kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
Bij lage lichtniveaus is ons oog gevoeliger voor verschill<strong>en</strong><br />
in het lichtniveau dan bij hoge lichtsterkt<strong>en</strong>. Bij 50<br />
lux zal e<strong>en</strong> voorwerp al voldo<strong>en</strong>de contraster<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> achtergrond<strong>verlichting</strong> van 45 lux.<br />
In het gebied van de lage lichtwaard<strong>en</strong> geeft het ‘warme’<br />
licht van de gloeilamp het beste kijkcomfort; zo zull<strong>en</strong><br />
we bij 50 lux met e<strong>en</strong> gloeilamp als lichtbron meer de indruk<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> object goed te kunn<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong> dan<br />
met e<strong>en</strong> fluoresc<strong>en</strong>tielamp die ‘kouder’ licht afgeeft. De<br />
gloeilamp (temperatuurstraler) heeft e<strong>en</strong> continu spectrum<br />
(dit wil zegg<strong>en</strong> dat de golfl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> van het zichtbare<br />
licht gelijkmatig aanwezig zijn) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> maximum<br />
in het geelrode gebied van dat spectrum. Onze og<strong>en</strong> zijn<br />
kleurgevoeliger voor geel, <strong>en</strong> minder voor het blauw in<br />
tl-<strong>verlichting</strong>. Nu de gloeilamp <strong>en</strong> in de toekomst ook<br />
de haloge<strong>en</strong>lamp verdwijnt, moet<strong>en</strong> de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
van de nieuwe lichtbronn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in het bijzonder de led,<br />
hiervoor het pass<strong>en</strong>d alternatief kunn<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>.<br />
Heldere achtergrond<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> minder lichteis<strong>en</strong>, in het<br />
bijzonder voor heldere object<strong>en</strong>. In dat geval wordt aanbevol<strong>en</strong><br />
voor de omgeving of achtergrond te strev<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> helderheid die niet minder dan e<strong>en</strong> derde van<br />
de helderheid van het object bedraagt.<br />
Zorg voor e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de flexibel <strong>verlichting</strong>ssysteem,<br />
met verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> van lichtbronn<strong>en</strong>, zelfs daglicht<br />
in meerdere of mindere mate, indi<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk. De<br />
lichtsystem<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> esthetisch pass<strong>en</strong> in de museumruimte,<br />
onderhoudsvri<strong>en</strong>delijk zijn <strong>en</strong> niet verblind<strong>en</strong>.<br />
Bij het pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van driedim<strong>en</strong>sionale object<strong>en</strong> of<br />
van voorwerp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> uitgesprok<strong>en</strong> textuur vermijdt<br />
u best e<strong>en</strong> te sterke, e<strong>en</strong>zijdige schaduwvorming door<br />
acc<strong>en</strong>tbelichting vanuit één richting. Het licht mag ook<br />
niet te diffuus zijn (24), waardoor het reliëf te ‘vlak’ kan<br />
word<strong>en</strong>. Zorg voor e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wichtige combinatie van diffuus<br />
licht <strong>en</strong> acc<strong>en</strong>tbelichting.<br />
Hou bij de keuze van de lichtbronn<strong>en</strong> zoveel mogelijk rek<strong>en</strong>ing<br />
met:<br />
▹▹<br />
het beperk<strong>en</strong> van uv- <strong>en</strong> IR-straling,<br />
▹▹<br />
de gew<strong>en</strong>ste kleurtemperatuur van de lamp<strong>en</strong><br />
(warm? wit? koud?),<br />
▹▹<br />
e<strong>en</strong> goede kleurweergavekwaliteit van de lamp<strong>en</strong>.<br />
Kleurweergave-index<br />
Museum<strong>verlichting</strong> moet de kleur<strong>en</strong> zo natuurlijk mogelijk<br />
kunn<strong>en</strong> weergev<strong>en</strong>. De kleurweergave-index (uitgedrukt<br />
in Ra ) is de objectieve maatstaf om de kleurweergavekwaliteit<br />
van e<strong>en</strong> lichtbron aan te gev<strong>en</strong>. De index<br />
Acc<strong>en</strong>tbelichting. Berlijn, Museum voor Aziatische<br />
Kunst. Foto: Leon Smets<br />
Diffuus z<strong>en</strong>itaal licht. Foto: Leon Smets<br />
23<br />
24<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 12
Disclaimer<br />
werd vastgelegd op basis van de berek<strong>en</strong>ing van hoe e<strong>en</strong><br />
aantal refer<strong>en</strong>tiekleur<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong> onder e<strong>en</strong> bepaalde<br />
lichtbron in vergelijking tot hoe ze zoud<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong><br />
onder de ‘perfecte’ lichtbron. Als de perfecte lichtbron<br />
beschouw<strong>en</strong> we de zog<strong>en</strong>aamde temperatuurstralers:<br />
de zon, die het volledige kleur<strong>en</strong>spectrum omvat, de<br />
gloeilamp <strong>en</strong> de haloge<strong>en</strong>lamp. Zij geld<strong>en</strong> als de refer<strong>en</strong>tielichtbron<br />
<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> het maximum waarderingscijfer<br />
van 100, wat betek<strong>en</strong>t: alle kleur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong><br />
zoals in het zonlicht. Hoe dichter de kleurweergaveindex<br />
van e<strong>en</strong> lichtbron de 100 b<strong>en</strong>adert, hoe beter is de<br />
kleurweergave-eig<strong>en</strong>schap. Voor musea wordt e<strong>en</strong> minimum<br />
Ra van 85 aanbevol<strong>en</strong>; bij voorkeur wordt de lat op<br />
90 gelegd. Bij ledlamp<strong>en</strong> is de kleurweergave-index nog<br />
niet altijd optimaal, maar de ontwikkeling<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong><br />
snel <strong>en</strong> gunstig. Er zijn echter veel goedkope leds op de<br />
markt met e<strong>en</strong> incompleet kleur<strong>en</strong>spectrum. De kleurweergave-index<br />
schommelt mom<strong>en</strong>teel tuss<strong>en</strong> ca. 70<br />
<strong>en</strong> 95 Ra. In teg<strong>en</strong>stelling tot andere lichtbronn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
leds traploos gedimd word<strong>en</strong> zonder dat de kleurweergave<br />
<strong>en</strong> kleurtemperatuur verander<strong>en</strong>.<br />
Kleurtemperatuur<br />
Het licht in e<strong>en</strong> ruimte ervar<strong>en</strong> we anders naargelang<br />
de gebruikte lichtbron. Gloeilamp<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geliger,<br />
‘warmer’ licht dan het ‘wittere’ daglicht, of dan het<br />
koele, blauwige licht dat bepaalde tl-lamp<strong>en</strong> of de eerste<br />
g<strong>en</strong>eraties leds uitstral<strong>en</strong>. <strong>Licht</strong> heeft dus e<strong>en</strong> bepaalde<br />
kleur. Hoe ‘warm’ of ‘koud’ e<strong>en</strong> lichtkleur is, wordt<br />
met de meetterm ‘kleurtemperatuur’ uitgedrukt, niet in<br />
°Celsius maar in grad<strong>en</strong> Kelvin of, kortweg, Kelvin (K).<br />
Zoals u bij de gloeidraad van e<strong>en</strong> gloeilamp of bij e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong><br />
staaf in het vuur de hittegraad kan aflez<strong>en</strong> aan het<br />
kleurverschil – van rood over geelrood tot gloei<strong>en</strong>d wit –<br />
zo bepaalt de temperatuur van sommige lichtbronn<strong>en</strong><br />
de kleur van het uitgezond<strong>en</strong> licht. Daarom het<strong>en</strong> deze<br />
lichtbronn<strong>en</strong> ook temperatuurstralers. Hoe hoger de<br />
kleurtemperatuur, hoe witter het licht. Kaarslicht heeft<br />
e<strong>en</strong> kleurtemperatuur van ca. 1900 K; e<strong>en</strong> gedimde<br />
gloeilamp, met gelig licht, tuss<strong>en</strong> 2000 à 2500 K. De gewone<br />
gloeilamp heeft e<strong>en</strong> kleurtemperatuur van rond<br />
de 2700–2800 K, de haloge<strong>en</strong>lamp ca. 3000 K. Het wissel<strong>en</strong>de<br />
daglicht vanaf ca. 5000 K tot 7000 K. Op het vlak<br />
van kleurtemperatuur heeft de aanvankelijk als koud <strong>en</strong><br />
ongezellig wit ervar<strong>en</strong> led e<strong>en</strong> sterke verbetering doorgemaakt.<br />
Teg<strong>en</strong>woordig zijn er ledlamp<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de<br />
kleurtemperatur<strong>en</strong> verkrijgbaar, variër<strong>en</strong>d van<br />
koel- tot (extra) warmwit <strong>en</strong> e<strong>en</strong> K tuss<strong>en</strong> 3000 <strong>en</strong> 6000.<br />
Meestal lijkt de keuze voor museum<strong>verlichting</strong> zich te<br />
bevind<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 3000 <strong>en</strong> 4000 K.<br />
Kleurweergave-index <strong>en</strong> kleurtemperatuur staan niet in<br />
relatie tot elkaar. E<strong>en</strong> lamp met hoge kleurtemperatuur<br />
geeft niet noodzakelijk e<strong>en</strong> betere kleurweergave.<br />
Fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong> zijn, zoals de naam aangeeft, ge<strong>en</strong><br />
temperatuurstralers. Het licht ontstaat door ontlading<br />
van de kwikdamp, waarmee de buis is gevuld. Hierdoor<br />
wordt e<strong>en</strong> ultraviolette straling opgewekt, die het poeder<br />
dat aan de binn<strong>en</strong>zijde van de buis is aangebracht,<br />
doet fluorescer<strong>en</strong>. De sam<strong>en</strong>stelling van dit poeder zal<br />
de kleurtemperatuur <strong>en</strong> de kleurweergave bepal<strong>en</strong>.<br />
‘Daglicht’-gasontladingslamp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleurtemperatuur<br />
van ca. 6500 K; die met e<strong>en</strong> warmer, geler licht<br />
tuss<strong>en</strong> 2800 <strong>en</strong> 4500 K.<br />
Gegev<strong>en</strong>s van kleurtemperatuur <strong>en</strong> kleurweergave-index<br />
zal u helaas zeld<strong>en</strong> of nooit op de verpakking van<br />
lamp<strong>en</strong> terugvind<strong>en</strong>. Raadpleeg daarvoor de catalogus<br />
van de produc<strong>en</strong>t of ga te rade bij e<strong>en</strong> lichtadviseur.<br />
Let there be led<br />
Leds zijn vandaag overal aanwezig. Omdat leds duurzaam<br />
zijn, uitermate sterk <strong>en</strong> veel minder <strong>en</strong>ergie verbruik<strong>en</strong><br />
dan e<strong>en</strong> gewone lamp, lijk<strong>en</strong> ze uitstek<strong>en</strong>d geschikt voor<br />
gebruik in musea <strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstellingsruimt<strong>en</strong>. Berek<strong>en</strong>d<br />
op basis van de gemiddelde op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong> van onze<br />
musea zoud<strong>en</strong> leds zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> jaar (50 000 ur<strong>en</strong>) kunn<strong>en</strong><br />
meegaan. E<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>se besparing dus in kost<strong>en</strong> van onderhoud<br />
<strong>en</strong> vervanging. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> leds weinig<br />
infrarood (wel warmteontwikkeling binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />
omgeving) <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> uv, wat e<strong>en</strong> behoorlijk voordeel<br />
biedt bij het aanstral<strong>en</strong> van museumobject<strong>en</strong>. Leds zijn<br />
daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> in allerlei vorm<strong>en</strong> op de markt: inbouw, lineair,<br />
spots … (25).<br />
Maar het meest doorslaggev<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t bij de keuze<br />
voor leds is hun <strong>en</strong>ergie-efficiëntie. In hun strev<strong>en</strong> naar<br />
duurzaamheid, reductie van ecologische voetafdruk<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergiekost<strong>en</strong> zijn musea al gauw bereid om op dit<br />
nieuwe type van <strong>verlichting</strong> over te stapp<strong>en</strong>, ondanks de<br />
hoge basisinvestering. Hoewel er meer <strong>en</strong> meer vergelijk<strong>en</strong>d<br />
cijfermateriaal beschikbaar komt over de <strong>en</strong>ergiebesparing<br />
<strong>en</strong> terugverdi<strong>en</strong>tijd van led<strong>verlichting</strong> in<br />
Ledspots, museum M Leuv<strong>en</strong>. Foto: Leon Smets<br />
25<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 13
Disclaimer<br />
musea, moet<strong>en</strong> dergelijke berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> met de nodige<br />
nuance beoordeeld word<strong>en</strong>. Besparing<strong>en</strong> vloei<strong>en</strong> niet<br />
uitsluit<strong>en</strong>d voort uit het gekoz<strong>en</strong> <strong>verlichting</strong>stype. Ook<br />
e<strong>en</strong> al of niet programmeerbare <strong>verlichting</strong>stijd, het nuttige<br />
gebruik van daglicht <strong>en</strong> andere facett<strong>en</strong> van belichtingsstrategie<br />
<strong>en</strong> <strong>verlichting</strong>sregime kunn<strong>en</strong> hierin e<strong>en</strong><br />
rol spel<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> u over de realiteit van <strong>en</strong>ergiekost<strong>en</strong>reductie<br />
door ledtoepassing versus de gebruikelijke <strong>verlichting</strong><br />
met haloge<strong>en</strong>- <strong>en</strong> fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong> wat concretere<br />
info wil (voorbeeld<strong>en</strong> uit de UK), rad<strong>en</strong> we u aan<br />
om het artikel van Rebecca Atkinson, Is now the time to<br />
invest in LED lighting? (17/01/2011) te raadpleg<strong>en</strong>.<br />
Hoe dan ook is led<strong>verlichting</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme stap voorwaarts<br />
inzake <strong>en</strong>ergiebesparing. Maar wat met de lichtkwaliteit<br />
die de hed<strong>en</strong>daagse leds voortbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in relatie<br />
tot de museale eis<strong>en</strong>? Hierover bestond<strong>en</strong> lange<br />
tijd twijfels, zowel wat de kleurtemperatuur (leds war<strong>en</strong><br />
aanvankelijk blauwachtiger <strong>en</strong> kouder dan gloeilamp of<br />
haloge<strong>en</strong>) als wat de kleurweergave van de door deze<br />
lichtbron belichte object<strong>en</strong> betreft. De omzetting naar<br />
e<strong>en</strong> warmere kleurkwaliteit van de leds is mogelijk, maar<br />
zou toch nog e<strong>en</strong> vermindering van <strong>en</strong>ergie-efficiëntie<br />
én meer opwarming tot gevolg hebb<strong>en</strong>. Vraag is of voor<br />
schilderij<strong>en</strong> bijvoorbeeld, waar de kwaliteit van kleurweergave<br />
zeer belangrijk is, in deze fase van de ledontwikkeling<strong>en</strong><br />
haloge<strong>en</strong><strong>verlichting</strong> nog e<strong>en</strong> betere keuze<br />
is. Wie vandaag resoluut voor led kiest moet beseff<strong>en</strong><br />
dat deze technologie met rasse schred<strong>en</strong> vooruitgaat.<br />
Daardoor is het niet uitgeslot<strong>en</strong> dat wie thans zwaar investeert<br />
in e<strong>en</strong> duurzaam systeem met oog op de lange<br />
termijn, het binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> wellicht al w<strong>en</strong>selijk<br />
zal acht<strong>en</strong> zijn <strong>verlichting</strong>ssysteem behoorlijk te upgrad<strong>en</strong>.<br />
De vraag is dus niet: led of ge<strong>en</strong> led, maar: wanneer<br />
spring ik op de rijd<strong>en</strong>de trein van deze beloftevolle, <strong>en</strong>ergiebespar<strong>en</strong>de<br />
technologie.<br />
De publicatie van James Druzik <strong>en</strong> Stefan Michalski,<br />
Guidelines for Selecting Solid-State Lighting for Museums<br />
(september 2011) biedt e<strong>en</strong> goed onderbouwd antwoord<br />
op de meest gestelde vrag<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t led<strong>verlichting</strong> in<br />
musea, zij het uitsluit<strong>en</strong>d vanuit e<strong>en</strong> Amerikaans refer<strong>en</strong>tiekader<br />
wat betreft onderzoeksrapport<strong>en</strong>, standaards,<br />
fabrikant<strong>en</strong>, bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong>z. Zie: http://www.connectingtocollections.org/wp-cont<strong>en</strong>t/uploads/2011/08/<br />
SSL-Guidelines-Ver.-10.0.pdf<br />
T<strong>en</strong>toonstellingsvitrines <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong><br />
Zeer dikwijls word<strong>en</strong> vitrines van binn<strong>en</strong>uit verlicht. Dit<br />
biedt e<strong>en</strong> aantal voordel<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong><strong>verlichting</strong> kan kleur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> details beter tot hun recht lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Verlichte<br />
vitrines kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantrekkingskracht uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> ruimte, door e<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>aam contrast te bied<strong>en</strong><br />
met de omgeving.<br />
Er zijn echter ook nadel<strong>en</strong> aan verbond<strong>en</strong>:<br />
▹▹<br />
lamp<strong>en</strong>, in het bijzonder haloge<strong>en</strong>lamp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de<br />
voorschakelapparatuur van fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong>,<br />
gev<strong>en</strong> warmte af, wat e<strong>en</strong> temperatuurstijging binn<strong>en</strong><br />
de geslot<strong>en</strong> vitrine teweegbr<strong>en</strong>gt (26). Het<br />
aanstek<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitschakel<strong>en</strong> van dergelijke ‘warmtebronn<strong>en</strong>’<br />
werkt e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de wisseling van<br />
temperatuur <strong>en</strong> RV in de hand,<br />
▹▹<br />
voor onderhoud <strong>en</strong> vervanging van de lamp<strong>en</strong> moet<br />
de vitrine geop<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>.<br />
Daarom maakt u het <strong>verlichting</strong>sgedeelte best tot e<strong>en</strong><br />
afzonderlijk compartim<strong>en</strong>t, voorzi<strong>en</strong> van de nodige verluchting<br />
om de warmte weg te hal<strong>en</strong>, <strong>en</strong> apart toegankelijk<br />
zodat het klimaat in de vitrine niet wordt verstoord.<br />
Om dergelijke problem<strong>en</strong> te vermijd<strong>en</strong> wordt vaak gekoz<strong>en</strong><br />
voor glasvezel<strong>verlichting</strong> of voor leds in vitrines (27).<br />
Bij glas- of kunststofvezel<strong>verlichting</strong> bevindt de lichtbron<br />
zich buit<strong>en</strong> de vitrine, waardoor er ge<strong>en</strong> opwarmingsprobleem<br />
is; uv-stral<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geëlimineerd <strong>en</strong><br />
het lichtniveau kan word<strong>en</strong> gedimd. Glasvezel<strong>verlichting</strong><br />
heeft weliswaar e<strong>en</strong> geringe lichtopbr<strong>en</strong>gst maar door<br />
voldo<strong>en</strong>de aantal <strong>en</strong> juiste spreiding van de lichtpunt<strong>en</strong><br />
kan e<strong>en</strong> efficiënte object<strong>verlichting</strong> gecreëerd word<strong>en</strong>.<br />
Meer <strong>en</strong> meer wordt op leds overgeschakeld als <strong>verlichting</strong><br />
binn<strong>en</strong> vitrines. Net als bij glasvezel komt het erop<br />
aan de rij<strong>en</strong> lampjes zo in te bouw<strong>en</strong>, dat ze e<strong>en</strong> goede<br />
spreiding gev<strong>en</strong> – of juist de bedoelde lichtacc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
– zonder dat de lichtbronn<strong>en</strong> of hun reflectie<br />
stor<strong>en</strong>d zichtbaar zijn. M<strong>en</strong> mag niet verget<strong>en</strong><br />
dat ledlampjes warmte afgev<strong>en</strong> aan de achterzijde. Deze<br />
warmte moet afgevoerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> via de profiel<strong>en</strong><br />
waarop de leds gemonteerd zijn. Zo niet zal het klimaat<br />
binn<strong>en</strong> de vitrine opwarm<strong>en</strong>, zelfs met 3-4°C, afhankelijk<br />
van het aantal ingebouwde ledstrips.<br />
Om diverse red<strong>en</strong><strong>en</strong>, onder andere esthetische, zal u misschi<strong>en</strong><br />
kiez<strong>en</strong> voor <strong>verlichting</strong> buit<strong>en</strong> de vitrine. Indi<strong>en</strong><br />
Haloge<strong>en</strong>spots in e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> vitrine kunn<strong>en</strong> temperatuurstijging<br />
veroorzak<strong>en</strong>. Foto: Leon Smets<br />
Leds in vitrine. Foto: Leon Smets<br />
26<br />
27<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 14
Disclaimer<br />
de lichtbron op voldo<strong>en</strong>de afstand is geplaatst, wordt<br />
op die manier opwarming binn<strong>en</strong> de vitrine vermed<strong>en</strong>.<br />
Maar de bezoeker kan te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met stor<strong>en</strong>de reflectie<br />
in het glas, e<strong>en</strong> weerkaatsing die zeer onaang<strong>en</strong>aam<br />
is voor de og<strong>en</strong> die zich instell<strong>en</strong> op het helderste<br />
licht als refer<strong>en</strong>tiepunt, waardoor het object in de kast<br />
donkerder lijkt <strong>en</strong> bijgevolg minder goed wordt waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
De structuur van de vitrinekast kan schaduw<strong>en</strong><br />
werp<strong>en</strong> op de voorwerp<strong>en</strong>, ook bij naadloze stolp<strong>en</strong> in<br />
plexiglas. Dit kan u verhelp<strong>en</strong> door:<br />
▹▹<br />
te kiez<strong>en</strong> voor de dure oplossing van ontspiegeld,<br />
dus niet-reflecter<strong>en</strong>d glas,<br />
▹▹<br />
de lichtbron af te dekk<strong>en</strong> of te verplaats<strong>en</strong>,<br />
▹▹<br />
de hoek van de lichtbron t<strong>en</strong> opzichte van de vitrine<br />
te wijzig<strong>en</strong>,<br />
▹▹<br />
de mogelijkheid te creër<strong>en</strong> om de voorwerp<strong>en</strong> in de<br />
kast vanuit verschill<strong>en</strong>de gezichtspunt<strong>en</strong> te bekijk<strong>en</strong>,<br />
zodat de bezoeker het voor hem/haar comfortabelste<br />
standpunt kan kiez<strong>en</strong>,<br />
▹▹<br />
te werk<strong>en</strong> met uitgeki<strong>en</strong>de omgevingsbelichting, via<br />
de architectuur.<br />
De bewaarplaats<br />
Alhoewel voor de <strong>verlichting</strong> in de bewaarplaats dezelfde<br />
aandachtspunt<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> inzake lux- <strong>en</strong> uv-reductie, is<br />
het w<strong>en</strong>selijk in de bergruimte e<strong>en</strong> heldere <strong>en</strong> gespreide<br />
algem<strong>en</strong>e <strong>verlichting</strong> te voorzi<strong>en</strong>. Het museumdepot is<br />
naast bergruimte immers ook werkruimte, waar object<strong>en</strong><br />
naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht, waar<br />
ze zorgvuldig geord<strong>en</strong>d <strong>en</strong> g<strong>en</strong>ummerd, nagekek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vaak ook bestudeerd word<strong>en</strong>. Het licht moet e<strong>en</strong> goede<br />
visuele controle kunn<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het nazicht op,<br />
bijvoorbeeld, houtwormaantasting, bij het ontstoff<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het algem<strong>en</strong>e onderhoud.<br />
U geeft daarom best de voorkeur aan e<strong>en</strong> goede algem<strong>en</strong>e<br />
<strong>verlichting</strong>, waarbij de schadelijkste elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uit het licht geweerd word<strong>en</strong>, bijvoorbeeld voor fluoresc<strong>en</strong>tielamp<strong>en</strong><br />
door middel van e<strong>en</strong> goede metal<strong>en</strong> armatuur<br />
met acrylplaat.<br />
Natuurlijk mag het licht niet langer brand<strong>en</strong> dan strikt<br />
nodig. En binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>d licht moet zoveel mogelijk vermed<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>.<br />
Meer<br />
Links <strong>en</strong> literatuur<br />
Proctection from Light Damage, Preservation Leaflet van de Northeast Docum<strong>en</strong>t<br />
Conservation C<strong>en</strong>ter (update 2012): http://www.nedcc.org/free-resources/preservation-leaflets/2.-the-<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t/2.4-protection-from-lightdamage<br />
Stephan Michalski (CCI): Light, Ultraviolet and Infrared. Overzichtelijke <strong>en</strong> zeer<br />
toegankelijke bijdrage over de lichtproblematiek in musea <strong>en</strong> het dilemma<br />
‘seeing versus saving’ (update 2011): http://www.cci-icc.gc.ca/caringfor-pr<strong>en</strong>dresoindes/articles/10ag<strong>en</strong>ts/chap08-<strong>en</strong>g.aspx#det5<br />
Light Damage Calculator van het CCI: (http://www.cci-icc.gc.ca/tools-outils/<br />
ldc-cdl/index-<strong>en</strong>g.aspx).<br />
Agnes Brokerhof e.a., Verlichting in musea <strong>en</strong> expositieruimt<strong>en</strong>. Praktijkdocum<strong>en</strong>t,<br />
uitgegev<strong>en</strong> door het ICN <strong>en</strong> de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde,<br />
Amsterdam, 2008: http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/<br />
u4/Verlichting%20in%20musea%20<strong>en</strong>%20expositieruimt<strong>en</strong>%20%282008%29.<br />
pdf<br />
Het beperk<strong>en</strong> van lichtschade aan museale object<strong>en</strong>: lichtlijn<strong>en</strong>. ICN-informatie<br />
13 (2005) http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/<br />
info13.pdf<br />
James Druzik (The Getty Conservation Institute), Illuminating Alternatives:<br />
Research in Museum Lighting (2002): http://www.getty.edu/conservation/publications_resources/newsletters/19_1/news_in_cons1.html<br />
Over <strong>verlichting</strong>, lichtdesign <strong>en</strong> -concept<strong>en</strong> in musea:<br />
http://www.erco.com/download/data/30_media/61_erco_light_for_museums/nl_erco_lightformuseums.pdf<br />
http://www.zumtobel.com/PDB/teaser/nl/AWB_Kunst_und_Kultur.pdf<br />
Aksel Karcher e.a., Light perspectives. Betwe<strong>en</strong> culture and technology. Lüd<strong>en</strong>scheid,<br />
Erco, 2009.<br />
Christof Cuttle, Light for Art’s Sake. Lighting for Artworks and Museum Displays.<br />
Amsterdam, Butterworth-Heinemann, 2007<br />
Jean-Jacques Ezrati, “l’éclairage muséographique”, in La Lettre de l’OCIM, 95,<br />
sept – oct., 2004, p. 31-35.<br />
Christof Cuttle, Lighting by Design, Amsterdam, Elsevier, 2008<br />
Gutes <strong>Licht</strong> für Muse<strong>en</strong>, Galeri<strong>en</strong>, Ausstellung<strong>en</strong> (Information<strong>en</strong> zur <strong>Licht</strong>an-<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 15
w<strong>en</strong>dung, 18). Frankfurt am Main, Fördergemeinschaft Gutes <strong>Licht</strong>, s.d. http://<br />
www.licht.de/fileadmin/shop-downloads/h18.pdf<br />
C. Waller, <strong>Licht</strong> und <strong>Licht</strong>schutz im Museum:<br />
http://www.cwaller.de/deutsch.htm?licht.htm~information<br />
E<strong>en</strong> overzicht van verschill<strong>en</strong>de lichtbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun karakteristiek<strong>en</strong>, informatie<br />
ICN, mei 2005: http://nl.scribd.com/doc/27452267/Overzicht-van-verschill<strong>en</strong>de-lamp<strong>en</strong>-<strong>en</strong>-hun-karakteristiek-ICN-info-13<br />
Video van het Museum Lighting Research Project van het Getty Conservation<br />
Institute, over de ontwikkeling van filters om schadelijke straling uit<br />
lichtbronn<strong>en</strong> te reducer<strong>en</strong> (2009; duur: 9’41”) http://www.youtube.com/<br />
watch?feature=player_embedded&v=69jWYl29yNQ<br />
Colofon<br />
Auteur: Leon Smets<br />
redactie: Annemie Vanthi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Birgit<br />
Geud<strong>en</strong>s<br />
Vormgeving: Silke Theuwiss<strong>en</strong><br />
Verantwoordelijke uitgever:<br />
Marc Jacobs, FARO. Vlaams steunpunt voor<br />
cultureel erfgoed vzw, Priemstraat 51, 1000<br />
Brussel<br />
Disclaimer<br />
D/2013/11.524/19<br />
Brussel, juli 2013<br />
VerzekerDe Bewaring | <strong>Licht</strong> <strong>en</strong> <strong>verlichting</strong> | p. 16