You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>aflevering</strong>en<strong>Inhoud</strong> <strong>aflevering</strong>: <strong>Papier</strong>DisclaimerWat is VerzekerDe Bewaring?Hoe kan u deze pdf optimaalbekijken?Boeken en boekbandenEtnografisch materiaalGlasIvoor, been, gewei en schildpadKarren, wagens en rijtuigenKeramiekLicht en verlichtingMetaalMeubilairNatuurhistorisch materiaal<strong>Papier</strong>SchilderijenSchimmels en insectenAuteur: Guy De WitteVoorafWat is papier?De grondstoffen<strong>Papier</strong>vezelWaterAdditievenSamenstelling van de papiervezel<strong>Papier</strong>vervaardigingManueel vervaardigd papier(handgeschept papier)<strong>Papier</strong>scheppenIndustrieel vervaardigd papier<strong>Papier</strong>soorten en terminologieHandgeschept papierScheprandenWatermerkMachinaal gemaakt papierLooprichtingLompenpapierHouthoudend papierHoutvrij papier<strong>Papier</strong> in de erfgoedsectorSchadeoorzaken en schadebeeldenCHEMISCHE REACTIESFysico-chemische oorzakenInherente factorenExterne factorenBiologische oorzakenMicro-organismenInsectenKnaagdierenDe mensSchadelijke materialenPreventieve conserveringBewaaromstandighedenKlimatologische omstandighedenUv-straling en lichtLuchtvervuilingQuarantaineOnderhoudMeubilairMaterialenOpbergsystemenMaterialen voor verpakking,ondersteuning of tentoonstelling<strong>Papier</strong> en kartonAndere materialenZuurvrije en gebufferde dozenPlastic hoezen en pochettenManipulatie en transportManipulerenAannameprocedureReinigenInventarisnummer aanbrengenTransportLeeszaalInlijstenConserverend inlijstenDe lijstHet glasDe passe-partout en het achterbordDe hechtingsmaterialenHet inlijstenMEERLiteratuurBoekenArtikelsCd-romLinks
DisclaimerVoorbeelden van additieven zijn zetmeel, krijt (calciumcarbonaat),gips (calciumsulfaat), kaoline, talk en titaanoxide.Behalve het laatste zijn het allemaal natuurlijkeminerale stoffen. Ook pigmenten en kleurstoffen kunnenals additieven worden beschouwd.Naargelang het product hebben additieven een invloedop de opaciteit en de witheid van het papier, de kleur, dehelderheid, de oppervlaktesterkte, de bedrukbaarheiden de weerstand tegen verzuring. Additieven kunnen demechanische sterkte van het papier soms aantasten.De toevoeging van calciumcarbonaat aan papier en kartonlaat toe de pH-waarde van papier op te trekken tot8,5-9, waardoor een alkalische reserve ontstaat die bufferendwerkt ten opzichte van verzuring veroorzaaktdoor onder andere luchtvervuiling. Daarom wordt hetaangewend voor het vervaardigen van zuurvrije bewaringsmaterialenvoor archief- en bibliotheekmateriaal.Een aparte categorie additieven zijn de producten diegebruikt worden voor de verlijming van papier. <strong>Papier</strong>zonder verlijming is van nature poreus. Schrijf- en drukinktenzouden door het papier opgezogen worden enuitlopen tussen de vezels. Het gebruikte product wordtofwel op het blad gestreken na de vervaardiging van hetpapier, ofwel rechtstreeks in de massa van de papierpulptoegevoegd. In dit geval is nalijmen niet noodzakelijk.De verlijmingen voor papier variëren in tijd en ruimte enomvatten volgende stoffen:▹▹zetmeel: werd reeds gebruikt door de Arabierenvanaf de 8e eeuw na Chr.;▹▹gelatine: werd gebruikt in de Europese papiermolens.Gelatine is afkomstig van huiden, poten of orenvan diverse dieren;▹▹aluin-rosineverlijming: een mengsel van aluminiumsulfaatmet rosine (extractie van pijnboomhars). Ditprocedé werd toegepast sinds halfweg de 19e eeuwen wordt nog steeds gebruikt;▹▹methylcellulose: een zeer goed verlijmingsmiddelmaar minder gebruikt wegens te duur.Samenstelling van de papiervezelHet hoofdbestanddeel van papier is cellulose. Dit iseen biologisch polymeer met als basiseenheid deglucosemolecule.In een plant liggen de cellulosevezels relatief paralleltegen elkaar. Ze worden dicht tegen elkaar gehoudendoor de duizenden chemische waterstofbruggen die hetwater in de vezel vormen.De beste kwaliteit cellulose is de ‘alfa-cellulose’. Met99 % cellulose is katoen de meest zuivere en stabielegrondstof voor papier. <strong>Papier</strong>pulp afkomstig van houtbevat slechts ongeveer 50 tot 60 % cellulose. De rest bestaatuit hemicelluloses en lignine die elk 15 tot 30 % vande grondstof in hout uitmaken. Lignine staat in voor desterkte van de vezels, maar is erg onderhevig aan licht.De afbraakproducten die ontstaan als gevolg van de reactieop uv-straling tasten de cellulose aan en verzwakkenhet papier.<strong>Papier</strong>vervaardigingManueel vervaardigd papier (handgeschept papier)De vervaardiging van papier in Europa vanaf de 13e eeuwgebeurde in kleine papierfabrieken: papiermolens. Dedoor de watermolen opgewekte energie werd gebruiktom de houten stampers te activeren die de lompen tijdensde voorbereiding verder moesten vervezelen.Als grondstof diende kledij van plantenvezels zoals vlas,katoen, hennep en jute, die voor recyclage werd aangebodenaan de papiermolens.Om uit deze lompen papier te kunnen maken, moestenze eerst worden afgebroken tot elementaire vezels diedan via vervilting tot een vel papier konden worden omgevormd.Om dit te bekomen waren een aantal stappennodig:▹▹Eerst werden de lompen gesorteerd op basis vankleur en soort. Daarna werden ze in kleine stukjesgesneden, gewassen en nat in houten bakken gelegd,waar ze konden fermenteren om verder uiteente vallen. Na 3 tot 12 weken werden ze opnieuw ge-VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 4
6spoeld en in bakken met houten stampers (6) overgebrachtdie de lompen verpulverden tot een homogeenuitziende pulp. Kleinere molens maakten somsgebruik van een kollergang (7), een systeem waarbijde vezel wordt vermalen tussen grote ronddraaiendestenen in een metalen bak.▹▹In 1680 werd een alternatief ontwikkeld voor het systeemmet de stampers, namelijk de ‘Hollander’(8),een Nederlandse uitvinding die bestaat uit een kuipwaarboven een systeem van messen is gemonteerd.De papierpulp wordt hier in een doorlopende bewegingverder en verder vervezeld tot de noodzakelijkewitte brij. Deze ontwikkeling liet toe het rottingsprocesover te slaan, waardoor het papier van beterekwaliteit was, wat zich ook weerspiegelde in het uitzichtervan.maken, moet het eerst een soort coating krijgen meteen poriënvuller, de lijming of verlijming van het papier.Hiervoor werd gelatine gebruikt, een lijm van afgekooktebeenderen en huiden, afkomstig van slachtdieren en vissen.Aanvankelijk werd deze lijming aangebracht meteen borstel, later werden de vellen door een lijmbadgehaald.De afgewerkte vellen werden gedroogd op de droogzolderdoor natuurlijke ventilatie.Industrieel vervaardigd papierDe papiervezel voor de moderne papierindustrie is afkomstigvan hout van zowel naaldbomen (spar, den)als loofbomen (populier, berk). Afhankelijk van het doelwaarvoor het papier dient, kan men kiezen tussen mechanischeof chemische houtpulp.De additieven worden meestal in de pulp zelf gedaan.Ze bepalen mee de eigenschappen van het papier en hetuitzicht ervan.De groeiende vraag naar papier en de vraag naar grotereformaten leidde tot de ontwikkeling van industriële papiermachines.De eerste machine werd ontwikkeld doorde Fransman Nicholas Robert in 1798, maar de echtedoorbraak werd gerealiseerd in 1815 door de gebroedersFourdrinier, wier principe van papiermachine nog altijdaan de basis ligt van onze moderne papiertechnologie.De papierpulp wordt aan het begin van de machine opde zeef gegoten en wordt tijdens zijn tocht door de machineomgevormd tot papier dat op een rol wordt opgeslagen.De rollen worden nadien in kleinere rollen (voorkranten) of in vellen gesneden, afhankelijk van het beoogdegebruik.Een moderne papiermachine kan gemakkelijk 100 tot200 meter lang zijn en maakt papier op rollen tot elfmeter breed. Ze bestaat uit vier afzonderlijke secties:een natpartij, een perspartij, een droogpartij en een kalanderpartij.In deze laatste partij gaat het papier tussenrollen waarbij de uitgeoefende druk zorgt voor een uniformedikte en voor een glad en glanzend oppervlak. Indeze partij kunnen rollen worden toegevoegd die zorgenvoor een extra coating die voor nog meer glans zorgt.Zulke types papier worden dikwijls ‘eenmalig of tweemaliggestreken maco’ (machine-coated) genoemd. BijHouten stampers en stampkuip uit papiermolenHerisem. Foto: Guy De Witte7Disclaimer<strong>Papier</strong>scheppenWanneer de vezel klaar was werd hij in de schepkuip gebracht.De persoon die het papier maakte was de schepper.Hij hanteerde hierbij een schepraam(9). Dit bestonduit een houten kader met dwarslatjes waarop een koperenweefsel was aangebracht dat dienst deed als zeef.Daarbovenop bevond zich een tweede kader dat eendeel van de pulp op het schepraam hield.De schepper dompelde een houten raam, bespannenmet koperen weefsel, in de schepkuip en haalde het erhorizontaal uit. Het meeste water liep weg door de zeefen de papiervezel verviltte zich tot een vel papier op hetschepraam. Handgeschept papier is herkenbaar aan deonregelmatige rand, de scheprand.Wanneer het vel geschept was, verwijderde de schepperhet bovenste kader van het schepraam en gaf raam enpapier door aan de koetser, die het papier in een kantelendebeweging, koetsen genoemd, overbracht op eenstuk vilt of textiel. Deze manier van werken werd telkensherhaald zodat elk vel papier tussen twee stukken vilt oftextiel kwam te liggen. Wanneer de stapel groot genoegwas (tot 144 stuks), werd deze in een grote pers gelegden werd het overtollige water eruit geperst.Vers handgeschept papier is poreus en reageert als eensoort vloeipapier. Inkten en pigmenten lopen uit in devezel. Om het papier beschrijfbaar of bedrukbaar teKollergang uit papiermolen Herisem. Foto: Guy DeWitte.‘Hollander’ uit papiermolen Herisem. Foto: Guy DeWitteSchepper met schepraam. Foto: Guy De Witte89VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 5
Disclaimerhet verlaten van de kalanderpartij bevat het papier nogongeveer 6 à 7 % water.<strong>Papier</strong>soorten en terminologieHandgeschept papierVóór 1800 werd papier volledig manueel gemaakt metbehulp van een schepraam. De structuur van het weefselop het schepraam (10) is ook te zien op het handgescheptpapier dat ermee gemaakt werd onder de vormvan lichtere lijnen in het papier. De langere lijnen diemeestal verticaal lopen, noemen we de kettinglijnen, dekortere dwarse lijnen de waterlijnen. In de eerste helftvan de 18e eeuw slaagde James Whatman erin om papierte scheppen zonder dit lijnenpatroon. Dit kon doorfijnere gaasweefsels te gebruiken op de zeef.ScheprandenEen origineel vel handgeschept papier op volle grootteheeft vier schepranden gecreëerd door het scheppenvan het papier. Dit is een kenmerk van originaliteit.Schepranden mogen niet afgesneden worden omdatanders de authenticiteit van het papier wordt aangetast.WatermerkEen speciaal kenmerk van Europees papier is de aanwezigheidvan een watermerk (11). Dit is een specifieksymbool of een tekst, aangebracht in het papier tijdenshet productieproces. In moderne termen zou dit als eensoort logo kunnen gedefinieerd worden. Later werd hetsoms ook gebruikt als een aanduiding voor kwaliteit.Oorspronkelijk werd het watermerk verkregen door eenkoperdraadje, gevouwen volgens een specifiek ontwerp,op het schepraam te naaien. Aangezien op die plaatsminder pulp achterblijft, is het papier er doorschijnenderen wordt de tekening duidelijk zichtbaar. De duizendenvariaties aan watermerken laten toe om prenten entekeningen beter te dateren en de echtheid ervan na tegaan.Machinaal gemaakt papierOorspronkelijk werd het machinaal gemaakt papiereveneens van lompen en plantenvezels vervaardigd. Pasna 1840 werd hiervoor ook hout gebruikt. Momenteelwordt bijna alle machinaal vervaardigd papier uit mechanischeof chemische pulp vervaardigd. Gerecycleerdpapier is dikwijls een mengsel van beide soorten.Machinaal gemaakt papier is verkrijgbaar in grotere formatendan handgeschept papier en heeft geen schepranden.Een uitzondering hierop is imitatie-handgescheptpapier met een kunstmatige scheprand. Ditpapier heeft dikwijls ook imitatieketting- en waterlijnenen een nepwatermerk dat lijkt op de originele ouderewatermerken.LooprichtingDoor het trillen van de zeef trilt ook de papierpulp mee.De papiervezels, die langer dan breed zijn, hebben hierdoorde neiging hun lengte evenwijdig met de looprichtingvan de zeef te leggen. De looprichting van de zeefvinden we dus weerspiegeld in de looprichting van devezel in het papier. De richting die haaks op de looprichtingloopt, noemen we de dwarsrichting. De looprichtingvan papier is belangrijk bij het bedrukken, vouwenof kleven van papier. Het is gemakkelijker om papier tevouwen tussen de vezels dan de vezels zelf te vouwen.Omdat het belangrijk is dat magazines of gebondenboeken vlot openvallen bij raadpleging zal de looprichtingdaarom steeds evenwijdig lopen met de rug vanhet werk. Indien u omgekeerd te werk gaat, zal de stugheidvan de vezels verhinderen dat het boek gemakkelijkopengaat. Dit is regelmatig te merken bij paperbacksomdat economische motieven hier dikwijls doorslaggevendzijn.Ook bij kleven speelt de looprichting een grote rol.Wanneer lijm op papier wordt aangebracht, neemt ditpapier water op van de lijm en zet het uit. Aangezien hetwater tussen de vezels gaat zitten, rekt het papier dwarsop de looprichting. Dit is geen probleem omdat het bladvrij in die richting kan bewegen. Indien de looprichtinganders zou zijn, veroorzaakt dit wel problemen omdathet papier aan de gelijmde zijde niet in de hoogte kanuitzetten.Schepraam met watermerk © Simon Barcham Green2011Het watermerk in het papier van een Rotterdams register.Foto: geneaknowhow.net1011VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 6
DisclaimerLompenpapierZoals hierboven beschreven, werd lompenpapier vervaardigduit afgedragen kledingstukken (linnen, katoen).De term ‘lompenpapier’ wordt algemeen gebruikt voorpapier dat voor 1840 werd gemaakt, maar is niet automatischsynoniem met ‘handgeschept’ papier. Voor deontwikkeling van de papiermachine in 1798 was dit welhet geval, maar na die tijd kon lompenpapier ook machinaalvervaardigd worden.Tegenwoordig wordt lompenpapier niet meer gemaaktvan gerecycleerde lompen maar rechtstreeks van vlas ofvan de korte zaadharen van de katoenplant. Toch wordtde benaming nog gebruikt om te benadrukken dat hetom papier van de beste kwaliteit gaat.Houthoudend papierHet werd al vlug duidelijk dat mechanische houtpulpvan mindere kwaliteit was dan het lompenpapier. Deaanwezigheid van lignine en hemicelluloses, in combinatiemet externe factoren, is hiervoor verantwoordelijk.Het papier verkleurt, verzuurt en wordt broos waarnahet uiteindelijk verpulvert.Dit soort pulp wordt gebruikt voor papier dat minderkwalitatief mag zijn en minder lang hoeft te overleven,zoals krantenpapier. Mechanische houtpulp wordt somsvermengd met chemische houtpulp om de kwaliteit vanhet papier te verhogen.Houtvrij papierDe term ‘houtvrij’ is hier misleidend: het papier is eveneensvan hout gemaakt, meer bepaald van chemischehoutpulp. Het verschil met de mechanische pulp is datde lignine en de hemicelluloses uit de pulp verwijderdworden door de behandeling met sulfaat of bisulfiet. Ditheeft echter als resultaat dat het rendement aan papierpulpslechts 50 tot 55 % bedraagt van de oorspronkelijkegrondstof. De vezel van de chemische pulp is sterker dandeze van de mechanische pulp.<strong>Papier</strong> in de erfgoedsectorVoor alle handelingen en behandelingen met betrekkingtot erfgoed mogen slechts de kwaliteiten lompenpapieren chemische houtpulp gebruikt worden. Zowelmechanische houtpulp als gerecycleerd papier bevattenproducten die spontaan afbreken en het papier op kortetot langere termijn doen vervallen. Bijgevolg zijn dezepapiersoorten volledig te vermijden en indien reeds gebruiktmoeten ze, waar mogelijk, vervangen worden.<strong>Papier</strong> is in de loop der tijden voor zoveel doeleinden gebruiktdat het niet weg te denken is uit onze erfgoedcollecties.Door zijn polyvalent gebruik heeft het diversevormen aangenomen, al dan niet in combinatie met anderematerialen:losse vellen: bestuursdocumenten, brieven, tekeningen,schilderingen op papier, grafiek, kaarten, bouwplannen,affiches, postkaarten, kartons voor kant en wandtapijten,fotoafdrukken, behangpapier;meerdere vellen: archiefbundels, brochures, kranten, tijdschriften,boeken, muziekpartituren;voorwerpen: wandkaarten, speelkaarten, analoge foto’s,vaantjes, maquettes, decors, pop-ups, reclameborden,kledij, lampenkappen, dansorgelboeken …(12).Naargelang de functie kunnen we twee categorieën vanerfgoed onderscheiden:▹▹het strikt documentaire erfgoed waar de informatiecentraal staat en het papier als drager historischminder belangrijk is. Vooral te vinden in archieven enbibliotheken;▹▹het papier dat een wezenlijk onderdeel is van voorwerpendie door hun aard deel uitmaken van onscultureel erfgoed.Schadeoorzaken en schadebeelden<strong>Papier</strong> is biologisch afbreekbaar. Om papier te recycleren,brengt de natuur heel wat middelen in stelling: fysische,chemische en biologische agentia die het papierafbreken tot zijn elementaire bestanddelen.Het is aan ons om uit te maken wat we willen behoudenen de nodige maatregelen te treffen om het verval vanDansorgelboeken. Foto: Stefan Kühn12VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 7
Disclaimerdit papier zolang mogelijk uit te stellen. Want hoe resistentsommige papiersoorten ook zijn en welke maatregelenwe ook nemen: verval is eigen aan het materiaalen op lange termijn onafwendbaar.We kunnen de oorzaken onderverdelen in:▹▹fysico-chemische oorzaken;▹▹biologische oorzaken;▹▹oorzaken van menselijke aard.Chemische reactiesVooraf moet gesteld dat de afbraak van papier in grotemate wordt beheerst door twee chemische reacties: oxidatieen hydrolyse.Oxidatie is een afbraakreactie onder invloed van oxiderendestoffen zoals zuurstof, ozon en chloor. Metalenzoals ijzer en koper kunnen de reactie versnellen.Oxidatie grijpt in op de moleculen en breekt de moleculenzelf open.Hydrolyse is een afbraakreactie onder invloed van wateren zuren. <strong>Papier</strong> bevat gebonden water dat in combinatiemet eigen componenten of stoffen uit de buitenluchtzuren kan vormen. Deze zuren werken vooral in opde verbindingen tussen de moleculen. Het resultaat vandeze actie noemen we de verzuring (13) van het papier.De verzuring van papier wordt bepaald door de hoeveelheidwaterstofionen die erin aanwezig zijn. Deze concentratiewordt uitgedrukt in pH op een pH-schaal, ingedeeldvan 0 tot 14, met 7 als neutraal punt. <strong>Papier</strong> meteen pH kleiner dan 7 noemen we zuur, met een pH groterdan 7 noemen we alkalisch. De afstand tussen tweeeenheden op de schaal vertegenwoordigt een toenameof afname met een factor 10.Oxidatie en hydrolyse kunnen spontaan optreden in papierwanneer de uitlokkende factoren inherent zijn aanhet materiaal zelf. Indien dit niet het geval is, kunnen dereacties uitgelokt worden door externe factoren. In demeeste gevallen is er een combinatie van diverse factorendie de chemische reacties versnellen, waardoor deafbraak vlugger gaat.Fysico-chemische oorzakenHierbij maken we een onderscheid tussen inherente ofinterne factoren en externe factoren.Een inherente factor maakt al integraal deel uit van hetpapieren object op het moment dat het in een collectiekomt, ongeacht of dit te wijten is aan het productieprocesof er achteraf werd aan toegevoegd.Een externe factor is elke oorzaak die afkomstig is vanbuiten het object en het papieren object aantast of hetverval ervan versnelt. In de praktijk is het verval van papierdikwijls een combinatie van diverse soorten factorendie elkaar versterken en katalyseren.Inherente factorenLignineLignine is een integraal onderdeel van mechanischehoutpulp of houtslijp.Lignine oxideert onder invloed van zuurstof in de luchten door uv-straling met vergeling en verbruining als gevolg.In een later stadium wordt het papier bros en verpulverthet (14). De reactie wordt gekatalyseerd doorhogere temperaturen. In combinatie met een aluin-rosineverlijmingwordt de afbraak eveneens versneld.De afbraakreactie van papier uit mechanische houtpulponder invloed van licht noemen we fotochemische reactie.Eens gestart is ze moeilijk te stoppen, het afbraakprocesgaat door, ook al wordt het papier in het donkerbewaard.De afbraakproducten van lignine zorgen voor verzuringin het papier waardoor ook cellulose op langere termijnwordt afgebroken.Het vergelen en bros worden van het papier kan gestoptworden door ontzuring.MetaaldeeltjesMetaaldeeltjes in papier zijn onzuiverheden die op termijnoxideren. Ze worden dikwijls pas opgemerkt als zehet uitzicht krijgen van roest (15). Hun afbraakproductentasten ook de gezonde cellulose aan. Het resultaat is hetverzwakken van het papier. Het metaal kan in de eindfaseuit het papier vallen en een gat veroorzaken.Bruine verkleuring door verzuring. Foto: Guy De WitteVerzuurd papier wordt bros en verpulvert. Foto: KB,Den HaagVerzuring, verbruining en roestvlekken. Foto: Guy DeWitte131415VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 8
Metaaldeeltjes kunnen afkomstig zijn van het water datgebruikt werd voor het weken van de lompen, het makenvan de pulp en het scheppen van het papier. Een anderebron kan de kuip van de Hollander beater zijn. Ook in modernpapier kunnen metaaldeeltjes voorkomen.oude landkaarten en in atlassen die met de hand werdeningekleurd. Het gaat hier voornamelijk om groeneen blauwe pigmenten (18). Het verval wordt eveneensversneld door een verhoogde vochtigheid en de aanwezigheidvan lignine. De schade is onomkeerbaar.16Inkten en pigmenten▹▹IJzergallusinkt / inktvraatBij de zwarte inkten zijn het de ijzergallusinkten die voorproblemen zorgen. De schade die hier optreedt noemenwe inktvraat (16). Hiervoor zijn voornamelijk de respectievelijkecomponenten ijzersulfaat en gallus looistoffenverantwoordelijk.De ijzercomponenten veroorzaken oxidatieve reacties,waarbij ze zelf uitroesten. Aanvankelijk slaat het roestdoor naar de achterzijde van het papier. In een gevorderdefase kan het ijzer uit het papier vallen en laat heteen gat achter. Een verhoogde vochtigheid versnelt hetproces.De combinatie van looistoffen met ijzersulfaat geeftaanleiding tot de vorming van zuren. Deze zuren gevenaanleiding tot hydrolyse van het papier. De gevormdeproducten migreren vanaf het schrift tot in de rest vanhet papier en breken de papiervezel af. De reactie wordtgekatalyseerd door verhoogde vochtigheid.Het eindstadium van inktvraat (17) is het verlies aantekst door het uitvallen van het ijzer en het verpulverenvan het papier onder invloed van de optredende verzuring.De schade is onomkeerbaar.Bij een combinatie van ijzergallusinkt en mechanischehoutslijp versterken de mechanismen van verval elkaar.Oude drukinkten op basis van koolstof en gekookte lijnoliezijn stabiel en onschadelijk. Wanneer ze toch schadeberokkenen, komt dit meestal door vervangproductenof additieven die eraan werden toegevoegd. Ook bij moderneinkten is het niet de koolstof maar zijn het de additievendie eventueel schade kunnen veroorzaken.▹▹Pigmenten / kopervraatPigmenten die deeltjes bevatten die kunnen oxiderenzoals koper, geven eveneens aanleiding tot het fenomeenvan inktvraat. Bij pigmenten die koper bevatten sprekenwe van kopervraat. Dit is een algemeen verschijnsel bijChemische stoffenHet gaat hier om diverse stoffen die ofwel als additiefaan het papier zijn toegevoegd, ofwel als residu zijn achtergeblevenuit het productieproces, ofwel op een laterogenblik in het papier zijn terechtgekomen.Aluminiumsulfaat (aluin) is een additief dat al zeervroeg werd toegevoegd, om gelatine en vanaf de 19eeeuw rosine gemakkelijker te laten neerslaan op papieren de hechting ervan te verbeteren. Op termijn kan dezecombinatie, vooral met rosine, aanleiding geven tot devorming van zwavelzuur met hydrolyse als gevolg. Incombinatie met papier van mechanische pulp heeft ditdesastreuze gevolgen: het papier verbruint, wordt brosen verpulvert in zijn terminale fase.Daarnaast kan zwavel, gebruikt bij het maken van chemischepulp uit mechanische pulp, als residu van hetproductieproces aanleiding geven tot hydrolyse van depapiervezel. Chloor als residu van het bleekproces van dechemische pulp kan oxidatie veroorzaken.De wisselwerking van deze chemische stoffen met andereinterne en externe factoren versnelt de afbraak inhoge mate.Een uitzonderlijk geval is gerecycleerd papier. Het basismateriaalvan dit papier is niet van een homogene kwaliteit,maar afhankelijk van de ophaling en aanvoer vande te verwerken grondstof. Naargelang het oorspronkelijkgebruik van het gerecycleerde papier kan de samenstellingsterk verschillend zijn en heel wat residuenbevatten. Veel van deze residuen blijven in kleine hoeveelhedenachter in het nieuwe papier met alle gevolgenvandien. Onderzoek leert dat volgende stoffen in hetpapier kunnen voorkomen: oplosmiddelen voor inkten,pcb’s, dioxines, zware metalen, pigmenten, bisfenol A,ftalaten, witmakers, fenolen, aromaten, biociden, slijmbestrijdingsmiddelen…Inktvraat. Foto: Guy De WItte17DisclaimerInktvraat breekt de papiervezel af.Kopervraat door groen pigment. Foto: Guy De Witte18VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 9
Externe factorenTemperatuur en relatieve vochtigheidTemperatuur en relatieve vochtigheid hebben een onderlingeonlosmakelijke verhouding. In principe komthet erop neer dat hoe hoger de temperatuur is, hoemeer waterdamp in de lucht kan opgenomen wordenen omgekeerd. Dit betekent dat bij eenzelfde hoeveelheidwater in de lucht de relatieve vochtigheid lageris bij hogere temperaturen dan bij lage temperaturen.Aangezien papier organisch en hygroscopisch is, evolueerthet vochtgehalte mee met de schommelingenin temperatuur en relatieve vochtigheid van de omringendelucht. <strong>Papier</strong> bevat bij kamertemperatuur ongeveer7 % water dat chemisch gebonden is. Wanneer deomgevingslucht droger wordt, geeft het papier water af.Wanneer het vochtiger wordt, neemt het water op toteen nieuw evenwicht is bereikt.Wanneer papier te droog bewaard wordt, wordt het optermijn brosser en verliest het zijn veerkracht waardoorhet gemakkelijker breekt (19) bij gebruik. Wanneer papierte vochtig bewaard wordt, bestaat de mogelijkheidvan versnelde afbraak door hydrolyse en de ontwikkelingvan schimmel.De grootste schade wordt echter veroorzaakt door groteen vlug optredende schommelingen in temperatuur enrelatieve vochtigheid. Deze veroorzaken fysieke veranderingenin het papier onder de vorm van krimpen enzwellen. <strong>Papier</strong> heeft, zoals alle materialen, een margewaarin het zich op een veilige manier aan deze schommelingenkan aanpassen. Wanneer deze marge overschredenwordt, treedt blijvende structurele schade op.Deze fluctuaties beïnvloeden ook de concentratie vande aanwezige zuren en afbraakproducten waardoorhun vernietigende werking kan geaccelereerd worden.Het zwellen van het papier opent ook de vezelstructuurwaardoor deze beter toegankelijk wordt voor chemischestoffen en biologische agentia.Ook hier blijkt dat de invloed van temperatuur en RV opligninehoudend papier groter is dan op lompenpapier ofpapier uit chemische pulp en dat de combinatie met andereexterne factoren het deterioratieproces versnelt.Wanneer papier gebruikt is in combinatie met anderematerialen, zullen de eigenschappen en de samenstellingvan deze materialen medebepalend zijn voor de opgetredenschade. <strong>Papier</strong> dat bijvoorbeeld gekleefd is opeen ander materiaal, zoals een gemaroufleerde kaartop textiel, is onderhevig aan andere spanningskrachtendan de drager waarop het gekleefd is. Dit kan resulterenin vervormen, barsten en afbrokkelen van het papier ofdelaminatie (20).De leeftijd en de voorgeschiedenis van het object zijnmeebepalend voor de weerstand tegen schade en deomvang ervan.Door zijn hygroscopiciteit heeft papier een bufferendewerking op de omgevingslucht. Een deel van het overtolligewater in de lucht kan opgenomen worden door depapiermassa zonder dat dit onze bedoeling is, bv. bij hetin gebruik nemen van nieuwe opslagruimten waarvanhet binnenklimaat nog niet gestabiliseerd is. We moetenhiervoor alert zijn.Hogere temperaturen spelen eveneens een rol in hetverval van alle papieren collecties omdat ze chemischereacties katalyseren. Zo leidt een stijging van de temperatuurmet 10°C ongeveer tot een verdubbeling in reactiesnelheid,met een versnelde afbraak als gevolg.Scheur door verzuring en bros worden. Foto: Guy DeWitte1920DisclaimerCalamiteiten<strong>Papier</strong> is een goede brandstof omdat het voornamelijkbestaat uit koolstof, zuurstof en waterstof. Bij brand isde schade aan papier afhankelijk van de intensiteit vande brand, de vochtigheidsgraad van het papier, de nabijheidvan het vuur en de hitte die het papier ondervindt.Hoe compacter de stapel papier, hoe groter de weerstandaan vuur. Losse droge vellen papier branden hetvlugst.De schade aan verbrand papier is irreversibel (21). In hetbeste geval kan een gedeelte van de tekst nog gelezenworden onder uv-licht.<strong>Papier</strong> dat niet volledig verbrand is, kan brandschade geledenhebben onder de vorm van roetvlekken en/of eendoordringende roet- en brandgeur. Het kan ook verkleurden/of bros geworden zijn door een plotselinge veranderingin zijn waterhuishouding.Ofschoon koolstof op zich geen chemische schade veroorzaakt,geeft roet in combinatie met eventueel bluswaterop inkt gelijkende vlekken die tekst en beeld on-Delaminatie van een op doek gemaroufleerde kaart.Foto: Guy De WitteBrand- en roetschade is irreversibel.21VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 10
22Disclaimerleesbaar maken. Het min of meer vloeibare roet dringtook diep in de papiervezel door, waar het blijft zitten.WaterschadeWaterschade aan papier kan optreden door:▹▹natuurlijke oorzaken zoals overstroming of stormen;▹▹falen van technische voorzieningen zoals leidingenen afvoeren;▹▹menselijke tussenkomst zoals blusschade ofvandalisme;en kan resulteren in directe of indirecte schade.Directe schade is de primaire schade die onmiddellijkoptreedt bij waterschade:▹▹Het zwellen van papier (22) of boeken, met mechanischeschade als gevolg. Het gewicht van papierkan tot 80 % toenemen bij volledige onderdompeling.In die toestand is papier erg verzwakt. Indienhet meegesleurd wordt door stromend water of opgetildwordt zonder voorzorgen, kan het papier gewoonscheuren en zelfs terug uiteenvallen in vezels.In het beste geval blijft het vervormd achter.▹▹Het kleven van papier (23) aan de aanliggende bladen.Dit kan zowel in een losse stapel papier voorkomenals in een boek. Dit kan komen door de activeringvan de verlijming, die begint te kleven, maar ookdoor het uitlopen van de lijm uit de rug van boeken.De coatings gebruikt op modern papier voor kunstboekenbevatten eveneens klevende stoffen die,wanneer geactiveerd, de bladen aan elkaar doen kleven.Dit kan leiden tot de vorming van een massiefblok dat niet meer opengaat.▹▹Het uitlopen van de tekst (24) of het beeld in gevalvan wateroplosbare inkten of pigmenten.Dikwijls zien we een combinatie van deze schades. Zezijn meestal onomkeerbaar.Indirecte schade is secundaire schade waarbij water eenkatalyserende rol speelt:▹▹schimmelontwikkeling (25). Bij aanraking met wateren afhankelijk van de klimatologische omstandighedenkan zich binnen de 48-72 uur schimmel op hetpapier ontwikkelen. Er moeten dringende beschermendemaatregelen genomen worden om zo vlugmogelijk het water te verwijderen of te stabiliseren.Bij ernstige waterschade kan een plotse schimmelexplosieeen hele collectie aantasten. Meer hieroverin de <strong>aflevering</strong> insecten en schimmels;▹▹het versnellen van afbraakreacties zoals hydrolyse.Dit gebeurt door het oplossen, verspreiden of inbrengenvan zuren of stoffen die de vorming ervanbevorderen.Eerste hulpOver hoe door modder, water of roet geteisterd papier,boeken en andersoortige documenten te redden, vindtu enkele basishandelingen op de volgende sites. Voor uzelf tot handelen overgaat is het altijd belangrijk om desituatie goed in te schatten. Niet alle tips van de websiteskan u zomaar blindelings navolgen zonder afwegingen.Hoe omgaan met boek- en papiermateriaal innoodsituaties en gepaste beslissingen kunnen nemen,is iets waarop u zich als organisatie door trainingen door overleg met deskundigen kan voorbereiden.http://www.studioprotector.org/OnlineGuide/Salvage/SalvageTechniquesPaperandBooks.aspxhttp://www.nationaalarchief.nl/sites/default/files/docs/Voorbeeld_calamiteitenplan_0.pdfhttp://cool.conservation-us.org/waac/wn/wn19/wn19-2/wn19-207.htmlhttp://www.nps.gov/museum/publications/conserveogram/21-04.pdfhttp://www.archives.gov/preservation/disaster-response/salvage-procedures.htmlhttp://hosted.lib.uiowa.edu/flood/contents.htmlStralingen▹▹Infrarode straling (IR)Invallend infraroodlicht voegt warmte toe aan papierwaardoor de temperatuur verhoogt en afbraakreactiesworden versneld. Donkergekleurd papier neemt meerwarmte op dan wit papier.De warmtetoename aan de oppervlakte kan leiden totuitdrogen en krimpen van papier, met barsten, scheurenen vormveranderingen tot gevolg.Door waterschade gezwollen bundel documenten.Door waterschade gezwollen, vervormde en aan elkaarklevende bladen. Foto: Guy De WitteUitgelopen inkt maakt de tekst onleesbaar.Schimmelontwikkeling op papier. Foto: Guy De Witte232425VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 11
Disclaimer▹▹Ultraviolette straling (uv)Uv-stralen die op papier vallen, voegen heel wat energietoe. Deze energie wordt omgezet in warmte en katalyseertde oxidatiereactie. We spreken van een fotochemischereactie. Deze veroorzaakt op relatief korte termijnvergeling en verbruining van papier gemaakt uit mechanischehoutpulp (in combinatie met de lignine), met alsgevolg verzuring, bros worden en verpulveren van hetmateriaal. Inzake uv-belasting werd vroeger als maximumnorm75 mWatt/lumen aanvaard. Nu is de streefnorm0 mWatt/lumen omdat uv-straling geenszinsbijdraagt tot betere zichtbaarheid, maar enkel schadeveroorzaakt.▹▹Zichtbaar lichtDe schade die licht aan papier toebrengt is afhankelijkvan de intensiteit van het licht, de belichtingsduuren de hoeveelheid energie die het licht bevat. Het doordringingsvermogenvan zichtbaar licht is eerder beperktwaardoor we de schade vooral aan de oppervlaktemerken.De samenstelling van het papier speelt daarbij een rol.Lompenpapier zal onder invloed van licht eerder verbleken,terwijl papier uit mechanische pulp zal vergelenen verbruinen. <strong>Papier</strong> uit chemische pulp wordt minderaangetast dan uit houtslijp.Naast de papiervezel spelen ook de additieven en onzuiverhedenin het papier een rol. Een verlijming met aluinrosinezal een vluggere en zwaardere degradatie in dehand werken. Bij reeds verzwakt papier kan licht de afbraakverder katalyseren.Roetinkt op papier wordt niet aangetast, ijzergallusinktwel. Deze inkt verbleekt onder invloed van licht (26).Heel wat pigmenten zijn gevoelig voor licht. Dit geldtzowel voor pigmenten die aan de pulp worden toegevoegden in het papier aanwezig zijn als voor de pigmentendie aan de oppervlakte zijn aangebracht. Deverkleuring treedt voornamelijk op aan de oppervlaktevan het papier. Het fenomeen komt zowel voor bij oudeals nieuwe pigmenten. Vooral pigmenten in het blauwespectrum zijn gevoelig voor verbleken. Dikwijls zien weook bij moderne gekleurde papieren dat ze op korte tijdverbleken. De verbleking kan soms na enkele weken algoed zichtbaar zijn. Hetzelfde probleem stelt zich bij digitalefoto’s, geprint op foto- of printpapier. Ook hier lijkende blauwpigmenten het meest gevoelig.▹▹GammastralingGammastraling is een hoogenergetische radioactievestraling. Ze wordt ingezet voor de bestrijding van schimmels.De bestraling is zeer efficiënt en doodt zowel deactieve schimmels als de sporen.Aangezien hoge dosissen de afbraak van de celluloseketensen dus de veroudering van het materiaal veroorzaken,kan de methode enkel zeer gecontroleerd toegepastworden. Ze is niet preventief te gebruiken, maar enkelcuratief voor gevallen die niet op een andere manier behandelbaarzijn.LuchtvervuilingDe meeste verontreinigende stoffen die een impact hebbenop onze gezondheid hebben eveneens een negatiefeffect op papier. De oorsprong van deze stoffen is zowelvan natuurlijke aard (moerasgas, vulkaanuitbarstingen)als afkomstig van menselijke activiteit (industrie, transport,huishouden).▹▹Vaste deeltjesDit zijn stofdeeltjes die in de lucht zweven (aërosolen).Het zijn anorganische stoffen zoals zand, cementstof,zout, roet, vulkaanas of metaal, en organische stoffenzoals pollen, sporen of huidschilfers. Ze zijn direct of indirectverantwoordelijk voor schade aan papier. Over hetalgemeen hechten ze zich eraan vast onder de vorm vaneen laag vuil. Naast mechanische schade door krassenkunnen de zure elementen die erin aanwezig zijn hetoppervlak van het papier, de inkten en de pigmentenaantasten. Bovendien zijn deze deeltjes hygroscopischen bevatten ze genoeg voedingsstoffen om bacteriën enschimmels te doen ontwikkelen.▹▹Verontreinigende gassenDit zijn gassen zoals zwaveldioxide (SO 2 ), stikstofdioxide(NO 2 ), stikstofoxide en ozon (O 3 ).Zwaveldioxide zal papier pas aantasten als het geoxideerdwordt tot SO 3 en het daarna reageert met hetwater in het papier. Daarbij wordt zwavelzuur gevormd(H 2 SO 4 ). Dit geeft aanleiding tot de gekende verzuring,daling in pH, en in de terminale fase verbrokkeling vanhet papier. De afbraakreactie wordt versneld door eenInkt verbleekt onder invloed van het licht. Foto GuyDe Witte26VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 12
Disclaimerhoge luchtvochtigheid en gekatalyseerd door licht en uvstraling.Lompenpapier heeft een redelijk goede weerstandtegen de afbraak door zwaveldioxide, maar papiervan mechanische pulp wordt vrij vlug bruin en bros. Bijeen stapel papier of een boek begint de aantasting vanafde randen naar binnen, een duidelijke indicatie van deexterne oorzaak van het verval.Stikstofoxide en stikstofdioxide kunnen omgezet wordenin salpeterzuur (HNO 3 ), een sterk zuur met dezelfdeinwerking als zwavelzuur.Ozon is een sterk oxiderend gas dat papier aantast opmoleculair niveau. Het kan ook de gelatineverlijmingaantasten. De reactiviteit van ozon wordt versterkt doorhoge temperaturen en relatieve vochtigheid. Licht, uvstralingen de aanwezigheid van zuren verhogen eveneensde invloed van ozon. Ligninehoudende papierenzijn het meest kwetsbaar. De polymeerketens wordenafgebroken en in de terminale fase verpulvert het papier.▹▹Vluchtige organische stoffenHet gaat om vluchtige producten die meestal kunstmatiggemaakt zijn uit aardolieproducten. Ze worden dikwijlsgebruikt als oplosmiddelen, zoals formaldehyde,aceton, benzeen, tolueen (oplosmiddelen) of tetrachloorethyleen(ontvlekker). Ze komen meer voor in debinnenlucht dan in de buitenlucht. Sommige van dezestoffen kunnen vrijkomen uit lijmen, verven en lakkengebruikt voor houten meubilair.Ze tasten papier en karton aan in combinatie met zurenen andere chemische producten, een verhoogde vochtigheiden temperatuur. <strong>Papier</strong> van mechanische pulp ishet meest gevoelig aan deze stoffen. Ze veroorzaken verbruiningen verzuring met verpulvering als gevolg.Biologische oorzakenIn principe kan elke biologische levensvorm schade berokkenenaan papier. We beperken ons hier tot de meestvoorkomende met een directe of belangrijke indirecteimpact op het materiaal. Meer over insecten en schimmelsin de betreffende <strong>aflevering</strong>.Micro-organismenBacteriënBacteriën zijn eencellige organismen die zo divers vanaard zijn dat er altijd wel soorten zijn die in een omgevingkunnen overleven, hoe extreem die omgeving ookis. Bacteriën zitten ook op onze huid en in ons lichaam.Meestal zijn ze nuttig, soms verwekken ze ziektes.De meeste bacteriën die op papier leven komen binnenvia besmet materiaal of via de mens. Ze kunnen gedijenin stilstaand water of in de resten van biologisch materiaalzoals uitwerpselen, dode dieren of afgestoten menselijkmateriaal. Van daaruit besmetten ze het papier.De meeste bacteriën die op papier leven hebben behoefteaan zuurstof en gedijen het best op een licht-alkalischevoedingsbodem met een pH tussen 7 en 7,5. Ze zijn gevoeligvoor temperatuur en sterven meestal boven de 40°C.Ze hebben ook voldoende vochtigheid nodig. Ze gedijenhet best bij een relatieve vochtigheid boven de 65 %.Er zijn bacteriën die alleen van de cellulose kunnen leven,andere verwerken zowel cellulose als hemicellulose, hetcollageen van de verlijming en zetmeel. De omzettinggebeurt door enzymen. De enzymen die de cellulose afbrekennoemen we cellulasen, diegene die de gelatinevan de verlijming omzetten noemen we gelatinasen.De aantasting van het papier is niet onmiddellijk zichtbaar.De bacteriën ontwikkelen zich eerst in het papieren veroorzaken dan verkleuringen van verschillendeaard. Uiteindelijk vormt zich een soort dons en wordt depapiervezel verder verteerd. Dit leidt tot bros worden vande vezel en uiteindelijk tot barsten, scheuren en gaten inhet papier.Bacteriële infecties die schadelijk zijn voor de menszoals hersenvliesontsteking of longontsteking kunnenvia papier doorgegeven worden van een zieke op een gezondepersoon. Het mogelijke besmettingsgevaar duurtmeestal enkele dagen.SchimmelsSchimmels zijn organismen die niet in staat zijn om zelfvoedsel te maken via fotosynthese en daarom hun voedselmoeten halen uit levend of dood organisch materiaalzoals papier.VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 13
DisclaimerSchimmels verspreiden zich als bio-aërosolen door delucht in de vorm van sporen. Door de spoorvorming kunnenze lang overleven in minder gunstige omstandigheden.Wanneer ze een gunstige voedingsbodem zoals papiervinden en de omgevingsomstandigheden gunstigevolueren, komen ze tot wasdom. Besmetting kan ookgebeuren als gevolg van het binnenbrengen van documentenof objecten die reeds door schimmel zijn aangetast.Deze schimmel kan actief of passief zijn naargelangde situatie waarin het papier recent werd bewaard.Schimmel bestaat uit een kernlichaam, het mycelium,dat bestaat uit schimmeldraden of hyfen. Deze schimmeldradenhechten zich aan het papier en dringen erindoor. Boven het papier ontwikkelen zich op de schimmeldradenlater de sporen. Met behulp van een enzymbreken ze de cellulose af voor de koolstof. De anderenoodzakelijke elementen voor hun groei vinden ze inomringende zwevende deeltjes.Schimmels gedijen pas goed bij een RV tussen de 65 %en de 100 %. Hoe hoger de RV, hoe sneller ze zich ontwikkelen.<strong>Papier</strong>en collecties of voorwerpen die in extreemvochtige omstandigheden worden bewaard of slachtofferzijn van intensieve waterschade, kunnen in een minimumvan tijd door schimmel worden overwoekerd (27).Bij overstroming kan dit zelfs in minder dan 72 uur. Veelschimmels houden van een lichtzure pH.Er zijn ongeveer tweehonderd soorten schimmels dieactief zijn op papier. De meest bekende en meest voorkomendezijn van de Aspergillus- en Penicillium-soort.Een deel van deze schimmels is gevaarlijk voor de mensen kan allergieën van huid en luchtwegen veroorzaken.Sommige kunnen aanleiding geven tot longziektenzoals aspergillose. Schimmels scheiden bovendien toxinesaf. Zelfs indien de schimmels geneutraliseerd worden,blijven de afgescheiden toxines actief in het papier.Daarom moeten bij een schimmelinfectie de papierendocumenten altijd mechanisch worden gereinigd vooraleerze terug in gebruik worden genomen. Het personeelmoet altijd de nodige persoonlijke beschermingsmiddelenkrijgen om beschimmelde stukken op eenveilige manier te hanteren in afwachting dat ze de juistebehandeling krijgen.Schimmels berokkenen op diverse manieren schade aanpapier:▹▹mechanische schade door het indringen van dehyfen in het papier. Ook als de schimmel verwijderdwordt, blijven er gaten, omdat de vezel verdwenenis;▹▹verkleuring van het papier door pigmenten die afgescheidenworden. De kleuren variëren van roze, overrood, violet en bruin tot zwart. Deze vlekken zijn zeermoeilijk te verwijderen;▹▹galinkten verbleken door aantasting met dePenicilliumschimmel;▹▹chemische schade door de afbraak van de cellulose.Hierbij worden organische zuren gevormd diede zuurtegraad van het papier verlagen. Het gevolgis dat het papier na verloop van tijd scheurt, er vallengaten in of het breekt door de hydrolyse van devezels.FoxingFoxing (28) is een specifieke vorm van aantasting dieverspreid over het papier voorkomt. De kleur is roodachtig,vandaar de naam. De vlekken kunnen al dan niet eendonkere kern vertonen en zijn dikwijls onregelmatig vanvorm.Wetenschappelijk onderzoek heeft nog niet kunnen uitmakenwat precies de oorzaak is van foxing. Volgenssommigen wordt het verschijnsel mogelijk veroorzaaktdoor de aanwezigheid van een Aspergillusschimmel.Andere onderzoekers claimen dat foxing te maken heeftmet de aanwezigheid van metaaldeeltjes in het papier.Evenmin uitgesloten is dat zuren die afgescheiden wordendoor micro-organismen aanwezige metaaldeeltjesdoen reageren, met de roestbruine verkleuring alsgevolg.De aantasting is vooral zichtbaar bij papier uit de 18e en19e eeuw met een hoge zuurtegraad. De vlekken lichtenop onder uv-licht en zijn gevoelig voor water.InsectenIn principe kunnen alle insecten een gevaar betekenenvoor papier omdat ze op indirecte wijze een voedingsbodemvoor schimmels en bacteriën kunnen vormen doorErnstige schimmelaantasting na waterschade.Foxing. Foto: Guy De Witte2728VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 14
29Disclaimerhun uitwerpselen of door de resten die ze achterlatentijdens hun groei of bij afsterven.Directe schade aan papier wordt veroorzaakt door eenbeperkt aantal insecten die vooral behoren tot de categorievan de boorders en de bewoners. Het gaat zeldenom een aanval op het papier alleen, maar wordt meestalgecombineerd met een aanval op de lijm, het leder ofhet hout, zoals bijvoorbeeld in boekbanden.Een besmetting met insecten gebeurt vaak door het binnenbrengenvan documenten of voorwerpen die besmetzijn met eitjes of larven. Een andere oorzaak is het binnendringenin de bewaarruimtes door kieren en gaten inmuren en wanden.BoordersBij de boorders vinden we voornamelijk de houtkever(Anobium punctatum) waarvan de larve zich voedt metde cellulose in het papier. De houtworm heeft gistcellenin de darm die de cellulose omzetten in voedsel. De larvevreet zich door een stapel papier (29) of een boek engraaft daarbij ronde tunnels die in alle richtingen kunnenlopen. Indien de schade erg is, kunnen de bladen erop die plaats zelfs uitzien als kantwerk. Enkel de larvenzijn schadelijk. Wanneer het insect volwassen is en zichverpopt tot een kever, vliegt het uit met achterlating vanzijn laatste resten en een opening aan de oppervlaktevan het papier.Bij aantasting door de houtworm moet u er rekeningmee houden dat de hele collectie aangetast kan zijn,omdat de houtkever zijn eitjes over de hele ruimte kanverspreiden.BewonersTot deze groep behoren het zilvervisje, de boekluis, dekakkerlak en termieten.Het zilvervisje (30) voedt zich zowel met cellulose, zetmeellijmals gelatine. Het is trouwens ook een van de weinigeinsecten die de emulsie van foto’s aantast. De schadeis typisch van uitzicht. Het lijkt erop alsof de oppervlaktelaagafgegraasd (31) is. Het zilvervisje heeft blijkbaar eengoede smaak want het verkiest papier van goede kwaliteitop basis van zuivere cellulose. Uit dezelfde groep zijnhet papiervisje en het ovenvisje actief in ons papieren erfgoed.Meer hierover in de <strong>aflevering</strong> Insecten.De boekluis (32) voedt zich voornamelijk met schimmelsdie op papier, boek en foto voorkomen, maar is niet afkerigvan de aanwezige natuurlijke lijmen.Kakkerlakken voeden zich ongeveer met alles wat eetbaaris, waaronder papier. De schade is meestal gesitueerdaan de oppervlakte, waardoor erosie optreedt. Zevervuilen bovendien het papier door hun leerachtige eizakjeseraan vast te kleven en door hun braaksel. Ze vormeneen gezondheidsrisico door het verspreiden vanziektes en het opwekken van allergische reacties.Bij de termieten zijn het enkel de werkers die cellulosekunnen verteren. Ze staan in voor het voeden van dehele kolonie. Daarom eten ze alles wat cellulose bevat.Gelet op hun grote aantallen en de snelheid waarmee zete werk gaan is de schade dikwijls immens.KnaagdierenRatten en muizen kunnen op grote schaal schade aanrichtenaan papier. Ze eten het materiaal niet op, maargebruiken het om hun nesten mee te bouwen. Ze gaanhierbij ruw te werk en bovendien bevuilen ze de stukkenmet hun uitwerpselen. Ze vertegenwoordigen een grootgezondheidsrisico. Stukken die in contact geweest zijnmet knaagdieren moeten altijd gedesinfecteerd worden.De mensDe mens is een van de grootste bedreigingen voor papierendocumenten en voorwerpen. De meeste schadegebeurt onopzettelijk, maar soms wordt opzettelijkvernietigd.De onopzettelijke schade (33) heeft te maken met diversefactoren zoals attitude (onachtzaamheid, slordigheid,nonchalance, gebrek aan respect), ondeskundigheid(theoretisch en praktisch) en gebrek aan middelen(gebrekkige infrastructuur, tekort aan personeel, te weinighulpmiddelen).De schade aan papier kan het gevolg zijn van ongeschiktebewaaromstandigheden (depots, meubilair en opbergmaterialen),of van de verkeerde omgang met papierenerfgoed bij gebruik, raadpleging of digitalisatie (34). Eenander heikel punt is het gebruik van onaangepaste materialenvoor het inlijsten, tentoonstellen of herstellenvan papier.Schade door houtwormactiviteit. Foto: Guy De WitteZilvervisjeTypische graasschade door zilvervisje. Foto: Guy DeWitteBoekluis30313233VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 15
DisclaimerTraining en vorming zijn van essentieel belang en indiengekoppeld aan een adequaat beleid inzake preventieveconservatie zou deze oorzaak op relatief korte tijd vooreen groot deel verholpen kunnen worden.Schadelijke materialenZelfklevende strokenZelfklevende stroken worden verkocht onder benamingenals linnentape, velcro, isolerende tape, crèpetape,sellotape of archieftape.De lijmlaag bevat een aantal chemische stoffen zoalsweekmakers. Zonder deze stoffen zou het onmogelijkzijn om de tape af te rollen omdat de lijm zou uitgehardzijn. Weekmakers dringen samen met de lijm inhet papier, en oefenen er op termijn een vernietigendewerking (35) op uit. Dit uit zich door het verbruinen vanhet papier, het uitharden van de aangetaste vlek en hetscheuren van het papier op de randen van de aantasting.In een finaal stadium kan het papier op de aangetasteplaats niet meer gebogen worden en breekt het alseen stukje hout gewoon door.Indien de tapes in een vroeg stadium spontaan van hetpapier afvallen bestaat de kans dat de lijm nog actief isen dat het papier begint te kleven aan de aanliggende vellen.Het verwijderen van oude tapes moet toevertrouwdworden aan een goed opgeleide conservator-restaurator.Sommige kleefstroken bestaan uit Japans papier metlijmlaag die volgens de producent zuurvrij is, niet vergeelten ouderdomsbestendig is. De meeste hiervan zijnechter niet meer verwijderbaar na een langere termijn.Gezien potentiële risico’s momenteel niet uit te sluitenzijn, is het gebruik van dergelijke stroken op papierenerfgoed af te raden.Zelfklevende foliesDeze folies worden dikwijls gebruikt in openbare bibliothekenvoor het verstevigen van boeken. Sommige firma’sprijzen deze folies ook aan voor het beschermen,lamineren en doubleren van fragiele archiefdocumenten,kaarten en grafiek. Deze folies zijn echter niets andersdan een variatie op de al vermelde kleefstroken.Het principe is hetzelfde, enkel het formaat verschilt.De gevaren die eraan verbonden zijn, zijn dezelfde. Hetgebruik van deze folies, waarvan de drager dikwijls uitpvc (polyvinylchloride) bestaat, moet altijd vermedenworden op originele documenten. Op langere termijnen afhankelijk van de bewaaromstandigheden kunnenvervormingen optreden aan het plastic. Gezien het verschilin krimp- en uitzettingscoëfficiënt tussen papier enplastic kan het originele document ernstig vervormenmet alle schadelijke gevolgen van dien.Bij bibliotheekboeken zien we dat de omslagen op termijnworden aangetast en niet meer te redden zijn.Gezien de korte tijdsspanne dat bibliotheekboeken ineen openbare uitleenbibliotheek in roulatie zijn, kan eendergelijke folie hier een nuttige rol spelen als tijdelijkebescherming, maar gebruik hem nooit bij boeken uiterfgoedcollecties of boeken die lang bewaard moetenblijven.Synthetische lijmenKunststoflijmen uit tubes worden soms gebruikt voorhet fixeren van losse papierdeeltjes, voor het monterenvan grafiek in een passe-partout of voor foto’s op een ondergrond.De samenstelling van deze lijmen is over hetalgemeen schadelijk voor het object omdat ze weekmakersen andere chemische stoffen bevatten die het papieraantasten. Bovendien zijn deze lijmen weinig of nietreversibel en in de meeste gevallen slechts verwijderbaarmet organische solventen die schadelijk zijn voorhet origineel, voor de persoon die de handeling uitvoerten voor het milieu. Ze geven aanleiding tot een bruineverkleuring, bros worden van de vezel en uiteindelijk verliesvan het origineel.Lijmen uit spuitbussen en heatset-lijmen voor het klevenvan foto’s of posters op karton of hout hebben vergelijkbareeffecten. Ze beschadigen de originelen op korte oflangere termijn door het induceren van scheikundige reactiesen zijn weinig of niet reversibel.Plastic documenthoesjes of pochettenTransparante hoesjes voor foto’s, postkaarten en documentenwerden vroeger vooral uit pvc (polyvinylchloride)gemaakt. Dit plastic is eveneens terug te vindenals tussenvel in fotoalbums waar de foto’s op een kartonnenondergrond werden aangebracht, voorzien vanstreepjes lijm.Dergelijk materiaal breekt zichzelf af onder invloed vanManipulatieschade bij digitaliseren. Foto: Guy DeWitteSchade door gebruik van zelfklevende tapes. Foto:Guy De Witte3435VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 16
Disclaimeruv-licht en tast de inhoud van de pochette aan. Bij de fotoalbumstast het de foto’s en de kartonnen dragers aanin combinatie met de lijm die eveneens vergaat.Houthoudende inlijstmaterialenTot minder dan twintig jaar geleden werd grafiek meestalingelijst met houthoudende materialen gemaakt vanmechanische houtpulp, meer bepaald de passe-partouten het achterbord. Dit bord kon ook gewoon bestaan uithout, unalit of triplex. Bovendien was de grafiek dikwijlsvolledig gekleefd op het achterbord.De combinatie van de houthoudende materialen meteen lijm (meestal schadelijker), gecumuleerd met deblootstelling aan licht en uv-straling, heeft veel grafiekbladenonomkeerbaar beschadigd. 19e en 20e-eeuwsegrafiek op houthoudend papier is nog meer onderhevigaan dit verval door de aanwezigheid van lignine in hetpapier.Preventieve conserveringOnder preventieve conservering verstaan we alle maatregelendie we treffen om cultureel erfgoed te beschermentegen verder verval zonder rechtstreeks behandelingenop de objecten zelf uit te voeren. Door zijn aardis dit een zaak van iedereen die met papieren erfgoedomgaat: de archivaris en de bibliothecaris, de museumconservator,de behoudsmedewerker, de magazijnbediende,de wetenschappelijke medewerker, de persoondie instaat voor digitalisatie, de poetsvrouw, de onderzoeker,de student, de conservator-restaurator en hetbrede publiek.BewaaromstandighedenKlimatologische omstandighedenDe visie op de klimatologische bewaareisen voor papieris in recente jaren verfijnd. <strong>Papier</strong> zou zich beter dan gedachtaanpassen aan wisselende omstandigheden, opvoorwaarde dat de fluctuaties op langere termijn optreden(seizoensgebonden) en dat ze binnen bepaaldegrenzen blijven.Het regelen van de klimatologische omstandighedenmet klimaatinstallaties wordt meer en meer verlatenten voordele van passieve klimaatbeheersing wegenste duur, te weinig betrouwbaar en een te grote impactop het milieu. Momenteel verkeren we in een transitfase.Nieuwe richtlijnen zijn in de maak, onder andere inEngeland, maar ook Europa vaardigt binnenkort nieuwerichtlijnen uit. Meer hierover in de <strong>aflevering</strong> over hetBinnenklimaat.Uit internationaal onderzoek blijkt dat voor het bewarenvan papier in depots een lagere temperatuur en relatievevochtigheid kan gehanteerd worden dan wat gangbaaris in consultatie- of tentoonstellingsruimten. Nochtansis het onmogelijk eenduidige normen mee te geven voorbewaring omdat er te veel parameters een rol spelen inhet verval. Zo zijn de samenstelling van het papier, dereeds geleden schade, de actuele fysieke toestand en decombinatie met andere materialen zoals leder en perkamentcruciaal in de bewaring van de stukken.<strong>Papier</strong> dat chemisch vervalt, heeft baat bij lagere temperaturenen een lagere relatieve vochtigheid omdat dechemische reacties trager verlopen. Houthoudende papierenzouden langer overleven bij een relatieve vochtigheidtussen 30 en 50 % en een lagere temperatuur. Wemogen hierbij echter niet uit het oog verliezen dat papiergevaarlijk bros kan worden bij een lagere relatievevochtigheid.Wie toch een basisrichtlijn wil, kan zich voor papier besthouden aan een relatieve vochtigheid van 48 % ± 5 % bijeen temperatuur van 17°C ± 2°C.In museumruimtes en leeszalen is het moeilijker omtemperatuur en relatieve vochtigheid in de hand te houden,omdat hier rekening moet gehouden worden metde menselijke aanwezigheid en de restricties die het gebouwof de functie ervan opleggen. In ruimtes waar deomstandigheden niet binnen de gevraagde marges vallen,kan eventueel een beroep gedaan worden op mobieletoestellen, zoals luchtbevochtigers of -ontvochtigersom het klimaat te stabiliseren.Uv-straling en lichtDe schadelijke uv-straling wordt best volledig vermeden.Dit kan door te kiezen voor tentoonstellingsruimtenen depots zonder ramen en/of kunstlicht dat geenuv-straling uitzendt. Streef alleszins naar een zo laagmogelijke uv-belasting, minder dan 30 mWatt/lumen.VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 17
De straling kan gereduceerd worden door het gebruikvan uv-werende folies op de ramen of de lampen of uvwerendglas. Meer hierover in de <strong>aflevering</strong> over Licht enverlichting.Zichtbaar licht is eveneens schadelijk (36) en daaromzoveel mogelijk te beperken. Depots en tentoonstellingsruimtenzonder ramen bieden een goede oplossing.Indien dit niet kan, moeten de ramen voorzien wordenvan een zon- en lichtwerend systeem, bijvoorbeeldlichtwerende folies, jaloezieën, gordijnen, screens of luiken.Gebruik kunstlicht enkel wanneer nodig. De standaardrichtlijnvoor het belichten van papier bij tentoonstellingis 50 lux om lichtschade te voorkomen, maar deberekening van het maximaal aantal toe te laten luxurenbiedt hierin enige speelruimte.Luxuren zijn het product van het aantal uren dat er belichtwordt, maal de intensiteit van de belichting. De bedoelingis dat indien er belicht wordt met meer lux, hetaantal belichtingsuren omgekeerd evenredig moet verminderdworden om aan eenzelfde luxurensaldo te voldoen.Meer hierover in de <strong>aflevering</strong> over Licht en verlichting.Het is van het grootste belang belichtingsduuren belichtingsintensiteit van papieren objecten goed bijte houden in een logboek om de cumulatieve schadebinnen de perken te houden. Dit is vooral belangrijk vooringekleurde kaarten, grafiek, miniaturen en geprinte digitalefoto’s.LuchtvervuilingVervuilde lucht is schadelijk voor papier in al zijn vormen.Daarom zou zowel de inkomende buitenlucht als de binnenluchtin depots en tentoonstellingsruimten gefilterdmoeten worden. De meubels of de collecties zelf kunnenimmers schadelijke stoffen afgeven die best weggefilterdworden.ring moeten goed en regelmatig onderhouden worden.Concentraties van stof of organisch materiaal kunnenaanleiding geven tot schimmelontwikkeling. Een stofzuigermet inwendige HEPA-filter is noodzakelijk om tevermijden dat bacteriën en schimmels zich in de ruimtekunnen verspreiden.MeubilairMaterialenDe voorkeur gaat naar metalen opbergmeubilair datafgewerkt is met poederlak en bij hoge temperaturenwerd gedroogd of gemoffeld.De papieren objecten komen best niet rechtstreeks incontact met het koude metaal, om bij eventuele condensvorminggeen schade te ondervinden. Indien geenverpakking is voorzien, wordt er best een buffermateriaaltussen het metaal en het object aangebracht. Openkasten of compactrekken met ventilatie genieten devoorkeur om microklimaten te vermijden.Houten kasten en rekken kunnen zuren of gassen afgevendie papieren objecten aantasten. Vooral meubilairuit gelijmde platen of geperste vezelplaat dat formaldehydesbevat, wordt afgeraden.Bij meubilair uit volhout gaat de voorkeur naar houtsoortenmet een laag zuurgehalte zoals berk of esdoorn.Alle houtsoorten moeten eerst afgewerkt worden metlak- of verfsoorten die inert en chemisch stabiel zijn enuitwisseling tussen meubel en papieren object verhinderen.Boeken en papier komen best niet rechtstreeks incontact met het hout. Daarvoor moet bufferend materiaalvoorzien worden tussen het meubilair en het object.Houten meubilair vertoont minder risico op condensvorming,maar is brandbaar.Kleuren verbleekt door het licht. Foto: Guy De Witte36DisclaimerQuarantaine<strong>Papier</strong>en documenten of voorwerpen waarvan u vermoedtdat ze aangetast (kunnen) zijn door insecten ofschimmels, plaatst u in quarantaine totdat u zeker bentdat ze al dan niet besmet zijn. In het laatste geval moetende noodzakelijke behandelingen uitgevoerd worden.OnderhoudDe depots en alle andere ruimten voor erfgoedbewa-OpbergsystemenStaande rekken versus compactrekkenBeide opbergsystemen zijn bruikbaar voor het opslaanvan de meeste vormen van papier. Qua formaat kunnenrekken zelfs tot 60 cm diep worden voorzien zodat ze geschiktzijn voor grote boeken of dozen met grafiek.Een algemene vuistregel: bij vaste rekken hebt u ongeveer70 % circulatieruimte nodig voor 30 % stapelruimte.VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 18
DisclaimerCompactrekken leveren een verhouding van ca. 20 % circulatieen 80 % volume voor berging.Lade- en plannenkastenHierin worden de papierformaten opgeborgen die quaformaat niet meer passen in een staand rek of in een compactrek.Het gaat om grote kaarten en grafieken, bouwplannenen affiches. Bovendien is dit type kast geschiktvoor niet-ingelijste schilderijen of aquarellen op papier,en voor ingelijste schilderijen op papier waarvan de pigmentenzouden kunnen loskomen. Het spreekt voor zichdat alle voorwerpen eerst zuurvrij moeten verpakt zijnvooraleer ze in de ladekasten worden opgeborgen.De kasten zijn verkrijgbaar tot A0+-formaat, wat hetequivalent is van 2 x het A0-formaat. De ladekasten kunnenook mobiel gemaakt worden waardoor ze als eencompactrek (37) kunnen functioneren.Hangrekken voor ingelijste grafiekIngelijste grafiek of schilderijen op papier worden bestopgehangen op metalen hangrekken zoals gebruikt voorgewone schilderijen.Hangrekken voor rollenDeze rekken zijn voorzien van lange cilindervormige kernendie doen denken aan vlaggenstokken. Wandkaartenop linnen (gemaroufleerd) kunnen opgerold over destokken gehangen worden. De kaart wordt vooraf (opeen grote tafel) gerold op een ronde, zuurvrij kartonnenkern met een zo groot mogelijke diameter en een lengtedie groter is dan de breedte van de kaart. Tussen de opeenvolgendewindingen van de kaart wordt een zuurvrijof gebufferd papier meegerold. De rol wordt nog eensvolledig in een zuurvrij papier of linnen gewikkeld endichtgebonden, tegen het stof. Daarna wordt hij overde kern van het rek geschoven zodat hij over zijn totalelengte wordt ondersteund. Zowel kleine als grote rollenkunnen op een dergelijk rek geborgen worden.VitrinekastenVoor het tentoonstellen van papieren documenten wordendikwijls vitrinekasten gebruikt. Wanneer het ombelangrijke documenten of fragiel erfgoed gaat, zijnpassende klimatologische omstandigheden vereist.Hiervoor bestaan passieve klimaatkasten die zo goed alshermetisch afgesloten worden en waarin ruimte is voorzienvoor vochtregulerende producten zoals silicagel ofArt-Sorb. Tracht te vermijden dat het papier rechtstreeksmet de kast in aanraking komt, maar ondersteun hetmet een chemisch stabiel en inert materiaal.Materialen voor verpakking, ondersteuning oftentoonstellingVermijd dat papieren erfgoed gemanipuleerd, tentoongesteldof bewaard wordt zonder het gebruik van denoodzakelijke ondersteunende materialen. Een diversiteitaan materialen staat hiervoor ter beschikking:zuurvrij papier en karton, al dan niet gebufferd, Japanspapier, handgeschept papier, zijdepapier, polyester, polyethyleen,ethafoam, linnen, katoen, vlas, plexiglas.Naargelang het doel (opbergen, ondersteunen, tentoonstellen)kunnen deze materialen diverse vormen aannemen:dozen, mappen, rollen, volle bladen, steunen, uitgesnedenvormen in ethafoam …<strong>Papier</strong> en kartonMaterialen uit papier en karton die gebruikt worden alsbescherming, verpakking of ondersteuning voor papierenobjecten moeten in de volle dikte van het materiaalaan de volgende criteria voldoen:▹▹zuurvrij: de pH moet minstens 7 zijn en er mogengeen zuren in het materiaal aanwezig zijn;▹▹gebufferd: een pH tussen 7 en 8,5 omdat er in de pulp3 % calciumcarbonaat is toegevoegd. Hierdoor kanhet materiaal een tijdje weerstaan aan de aanvallendoor chemische producten, vooral zuren, vooraleerde pH terugvalt tot 7 en lager;▹▹ligninevrij;▹▹chemisch inert en stabiel: vrij van residu’s van chemischestoffen gebruikt tijdens de fabricage zoals zwavel,chloor of andere schadelijke producten;▹▹sterk genoeg om de nodige bescherming te verlenenop langere termijn;▹▹geen mechanische schade berokkenen aan het papierdoor krassen, schuren, schaven of enige anderefysische tussenkomst.Compactrek met ladekasten. Foto: Guy De Witte37VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 19
DisclaimerAndere materialenGeldende criteria:▹▹geen schadelijke producten bevatten die het papierkunnen aantasten zoals lijmen, weekmakers, solventen,zuren, insecticiden, fungiciden;▹▹voldoende steun of bescherming verlenen daar waarnodig is;▹▹geen mechanische schade veroorzaken door krassen,scheuren, schaven of enige andere fysischetussenkomst;▹▹geen aanleiding geven tot de vorming van schadelijkemicroklimaten.Zuurvrije en gebufferde dozenZowel in gunstige als in ongunstige bewaaromstandighedenhebben zuurvrije en gebufferde dozen een meerwaardeomdat ze beschermen tegen schadefactorenvan buiten uit. Bij ongunstige bewaaromstandighedenis de impact het grootst, maar dit heeft ook een keerzijde.De levensduur van een doos in deze omgeving zalkorter zijn omdat ze vlugger wordt aangetast door schadelijkefactoren.Een zuurvrije doos beschermt tegen stof en vuil, licht enuv-straling. Ze neutraliseert een groot deel van de schadelijkegassen en stoffen in de lucht en heeft een bufferendewerking voor temperatuur en relatieve vochtigheid.Een goed gesloten doos beschermt tegen hetbinnendringen van schimmels en insecten en indien dedoos valt, vangt zij de eerste en de ergste schokken op.De dozen moeten eigenlijk op maat zijn van de ingeslotendocumenten (38) zodat deze niet door elkaar geschudworden of elkaar beschadigen door ongewenstebewegingen in de doos. De dozen worden zoveel mogelijkplat bewaard. Het voordeel van dozen is ook datze aan de buitenkant kunnen voorzien worden van eeninventarisnummer.Plastic hoezen en pochettenDocumenthoezen en pochetten voor postkaarten en foto’swerden vroeger gemaakt van pvc (polyvinylchloride),dat zichzelf en zijn inhoud afbreekt. Moderne hoesjeszijn gemaakt van polyester en worden verkocht onderde naam Melinex®, Mylar® of Hostaphan®. Ze zijn chemischinert en worden tot nu toe beschouwd als bestandtegen veroudering.Het gebruik van deze hoezen in gecontroleerde klimatologischeomstandigheden levert geen problemen, maarin vochtige omstandigheden of bij waterschade kan hetgebeuren dat de verlijming van het papier aan de binnenzijdebegint te kleven aan het plastic. Dit is ook mogelijkmet de gelatine bij foto’s. Omdat het plastic nietademend is, is het niet altijd mogelijk om het binnenklimaatin de hoes voldoende te beïnvloeden om het objectlos te krijgen zonder schade. Daarom wordt er ookgebruikgemaakt van hoezen voorzien van een voorzijdeuit transparante polyester en aan de achterzijde een velzuurvrij papier of karton.Manipulatie en transportManipuleren<strong>Papier</strong>en erfgoed moet altijd met de nodige voorzichtigheidworden behandeld. Als u niet zeker bent in welkestaat het papier verkeert, is het aangewezen eerst detoestand na te kijken in de inventaris van de collectie.Voor het manipuleren van boek- en papiermateriaalwordt aanbevolen handschoenen (39) te dragen om tevermijden dat lichaamseigen stoffen in het papier zoudenindringen. Er is keuze tussen niet-pluizende katoenenen nitril handschoenen. Aan de gebruiker om te oordelenwelke soort handschoenen het meest geschikt isin een gegeven situatie. Nitril is bijvoorbeeld handig ingeval van stoffige of vervuilde stukken. Voor leeszaalgebruikworden meestal katoenen handschoenen gebruikt,voor manipulatie in de depots dikwijls nitril.Mappen en dozen moeten altijd met de grootste omzichtigheidworden geopend. Bij archiefdozen kijkt u ofde klep de inhoud niet kan beschadigen bij het sluiten.Indien een doos ongeschikt is vervangt u ze door eenbeter model.AannameprocedureBij ontvangst van nieuwe stukken controleert u eerst ofze niet besmet zijn met schimmel of insecten. Is dit welhet geval, dan moeten ze in quarantaine.Conservatiedoos op maat. Foto: Guy De WitteFoto: Guy De Witte3839VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 20
40DisclaimerVerwijder de clips, de nietjes en alle andere materialendie niet thuishoren bij het stuk. Het kan gaan om eenverpakking zoals een plastic zak of krant, of andere zakenzoals elastiekjes, tapes, folies e.a.ReinigenBij stoffige en vuile stukken kan u proberen om het oppervlaktevuilte verwijderen. Voor vlakke bladen kan ditmet een borstel (40) of gompoeder (41). Pas op met fragieleobjecten. Voor grotere en driedimensionele stukkenkan een museumstofzuiger met regelbare snelheidnuttig zijn. Neem de grootte van de hulpstukken altijdevenredig met de grootte van het voorwerp. Let er opdat er geen fragmenten mee naar binnen gezogen wordenen wees extra voorzichtig met fragiele stukken. Eenstukje gaas boven de aanzuigmond verhindert het opzuigenvan losse deeltjes.Inventarisnummer aanbrengenOp een nieuwe aanwinst moet een inventarisnummerkomen. Liefst gebeurt dit met een potlood HB, op deachterkant van het document (42a en b). Wees zo consequentmogelijk in het kiezen van de plaats van de annotatie.Doe dit op een gemakkelijk bereikbare plek, zo onzichtbaarmogelijk. Bij registers is het mogelijk om eenetiketje in handgeschept papier met een vlasdraadje in tenaaien, zonder schade aan te richten. De methode is volledigomkeerbaar. Gebruik nooit een stift, balpen, stempel,marker of kunstlijm op boek- en papiermateriaal.TransportAlvorens papieren erfgoedstukken intern te transporteren,moet eerst worden nagegaan welk stuk het is, of hetdoor een persoon kan gemanipuleerd worden, wat ernodig is voor het transport en of de weg veilig is. Gebruiksteeds een hoes, een map, een doos of een andere beschermingtijdens het transport.Wanneer het een buitentransport betreft, moet de beschermingadequaat aangepast zijn aan de klimatologischeveranderingen en bestand zijn tegen diefstal.De verpakking moet goed aansluiten aan het object enwind- en waterdicht zijn. Het vervoer van kostbare stukkenkan toevertrouwd worden aan een gespecialiseerdefirma. Het uitlenen van het stuk zal steeds voorafgegaanworden door een conditierapport en een contract metde ontlenende instelling. Meer hierover in de <strong>aflevering</strong>over Transportvoorbereiding.LeeszaalBij het aanbieden van papieren documenten, boeken offoto’s zullen steeds de gepaste hulpmiddelen wordenaangereikt aan de gebruiker, om schade aan de stukkente voorkomen. Bij boeken gaat het dikwijls om handschoenenen aangepaste boekensteunen. Grafiek kanaangeboden worden tussen passe-partouts of in doorschijnendepochetten. Voor het hanteren van originelefoto’s zouden handschoenen verplicht moeten zijn.InlijstenVoor het presenteren worden werken op papier en foto’smeestal ingelijst. Een lijst bestaat uit een houten, metalenof kunststof kader, een glas vooraan, al dan niet eenpasse-partout en een achterbord.De meeste materialen die hiervoor vroeger gebruikt werdenzijn naar hedendaagse normen niet meer geschikt.Het hout van de lijst, de passe-partout, het achterborduit mechanische houtpulp en de warme lijm zijn in talrijkegevallen oorzaken van schade aan veel documentenen prentmateriaal.Conserverend inlijstenDe lijstDe lijst kan bestaan uit hout, metaal of kunststof.Metalen lijsten hebben het voordeel dat ze geen zurenof gassen afgeven, maar ze zijn niet altijd even stevig.Sommige kunststoflijsten kunnen wel schadelijke productenafgeven en moeten dus getest zijn op hun geschiktheid.Houten lijsten zijn over het algemeen hetstevigst maar kunnen schadelijke zuren afgeven. Dit kangrotendeels tegengegaan worden door de sponning vande lijst af te dekken met zuurvrij materiaal.Het glasUv-werend glas is het meest geschikt. Een gekend merkis Tru Vue dat niet goedkoop is maar tot 98 % van hetuv-licht tegenhoudt. Het effect is, na verloop van tijd,vooral merkbaar bij foto’s en werken met lichtgevoeligepigmenten.Oppervlaktevuil verwijderen met een zachte borstel.Foto: Leon SmetsWegnemen van oppervlaktevuil met gompoeder.Foto: Leon Smetsinventarisnummer in potlood, op achterzijde van affiche.Foto: Leon Smetsinventarisnummer in potlood, op laatste pagina vanalbum. Foto: Leon Smets4142a42bVerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 21
Het gebruik van plexiglas kan problematisch zijn. Bijpigmenten met weinig bindmiddel zoals pastel, krijt ofhoutskool kan de statische elektriciteit ervoor zorgen datde deeltjes gedeeltelijk overgaan van het papier op hetplexiglas, ook bij aanwezigheid van een passe-partout.In deze gevallen moet steeds glas gekozen worden voorhet inlijsten.De passe-partout en het achterbordVoor deze beide onderdelen maken we gebruik van eenzuurvrij en gebufferd karton. Museumkarton heeft debeste kwaliteit en is gemaakt van katoenlinters (100 %cellulose; bijvoorbeeld het Peterboro Cotton MuseumRagboard). Een andere goede kwaliteit is gemaakt vanchemische pulp en wordt conservatiekarton genoemd(bijvoorbeeld het Moorman conservatiekarton dat eveneenszuurvrij is en gebufferd met calciumcarbonaat toteen pH-waarde van 8,5).De passe-partout heeft in de eerste plaats een beschermendefunctie. Hij houdt het kunstwerk weg van hetglas. Op die manier komt de mogelijke condens vanhet glas, te wijten aan de fluctuaties van de relatievevochtigheid in de lijst, niet in aanraking met het werk.Wanneer dit wel gebeurt, slorpt het papier het water opmet mogelijke waterschade en schimmelontwikkelingals gevolg. Bij foto’s treedt dikwijls een golving op in hetpapier die moeilijk te verwijderen is.De passe-partout wordt het best gesneden langs de achterzijde.Het venster wordt iets groter gesneden dan deprent of foto zelf. Bij grafiek moeten alle kenmerken vande prent zichtbaar blijven (43). De voorkeur gaat naareen venster met een schuine snijrand omwille van hetesthetische karakter.Het achterbord moet even groot zijn als het voorbord enbeide moeten iets kleiner zijn dan de binnenafmetingvan de lijst. Het achterbord is ook het bord waarop deprent of foto zal worden vastgemaakt (44).ethische code voor conservatoren-restauratoren: de omkeerbaarheiden de minimale ingreep. Daarom wordenenkel strookjes Japans papier en rijststijfsel gebruikt, alsessentieel onderdeel van het conserverend inlijsten.Het inlijstenBij het inlijsten blijven passe-partout en achterbord losvan elkaar. Wanneer het werk wordt opgeborgen in eenzuurvrije doos, worden passe-partout en achterbord aanelkaar vastgemaakt met een linnen scharnier.Pas wanneer een medewerker de vereiste voorkennis,vaardigheid en ervaring bezit en over het geschikte instrumentariumbeschikt, kan hij of zij zelf beginneninlijsten.MEER43DisclaimerDe hechtingsmaterialenIn tegenstelling tot vroeger worden originele werkenniet meer over hun hele oppervlakte van lijm voorzienen op het achterbord gekleefd. Dit gebeurde vroegeromdat men op die manier het papier mooi kon strekken.Vandaag gelden de principes zoals voorgeschreven in deLiteratuurBoekenAabc (ed.), A Manual for Small Archives. Vancouver, 1988 (revised 1994).Josep Asuncion, The Complete Book of Papermaking. Lark Books, 2003.H. Bansa (ed.), Dauerhaftigkeit von <strong>Papier</strong>. Frankfurt am Main. Vittorio Klostermann,1980.Thimothy Barrett, Japanese Papermaking. New York, Weatherhill, 1983.Jonathan Bloom, Paper Before Print. New Haven, Yale University Press, 2001.Andrew Bush en Graeme Storey, ‘Paper’, in: The National Trust Manual ofHousekeeping. Elsevier Amsterdam, 2006, pp. 455 - 463.Maurizio Copede, La Carta e il suo Degrado. Firenze, Nardini Editore, 1991.Marie-Ange Doizy en Pascal Fulacher, <strong>Papier</strong>s et Moulins. Parijs, Technorama,1989.Margaret Holben Ellis, ‘Works of art on paper’, in: Caring for your Collections.National Committee to Save America’s Cultural Collections, New York, 1992,pp. 40 - 51.Doris A. Hamburg, ‘Library and archival collections’, in: Caring for your Collections.National Committee to Save America’s Cultural Collections, New York,1992, pp. 53 - 63.Norman Hickin, Bookworms, The Insect Pests of Books. London, Sheppard PressLtd., 1985.Dard Hunter, Papermaking, the History and Technique of an Ancient Craft.New York, Dover Publications, 1947 (herdruk 1978).Anne Liénardy en Philippe Van Damme, Inter Folia. Handboek voor de conservatieen de restauratie van papier. Brussel, KIK, 1989.C. Pels, <strong>Papier</strong>. Mijdrecht, De Arbeiderspers.David Pinniger, Pest Management in Museums, Archives and Historic Houses.Het passe-partoutvenster moet alle kenmerken vaneen prent zichtbaar laten. Foto: Guy De Witte44VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 22
London, Archetype Publications, 2001.Neeta Premchand, Off the Deckle Edge. Bombay, The Ankur Project, 1995.J. C. Roberts, The Chemistry of Paper. Cambridge, Royal Society of Chemistry,1996.Birgit Skiold en Sylvie Turner, Handmade Paper Today. London, LundHumphries, 1983.Sylvie Turner, Which Paper?. London, estamp publishers, 1991.Therese Weber, Die Sprache des <strong>Papier</strong>s. Haupt Verlag AG, 2004.ArtikelsR. M. Brown, I. M. Saxena en K. Kudicka, ‘Cellulose Biosynthesis in HigherPlants’, in: Trends in Plant Sciences, Elsevier Trends Journals, May 1996, Vol 1, nr5, pp. 149-156.Guy De Witte, ‘Het Verval van <strong>Papier</strong>en Collecties’, in: ABD-BVD Bladen voordocumentatie, september 2005, nummer 3, pp. 7-35.Guy De Witte, ‘De looprichting van papier’ (1), in: VVBAD, Bibliotheek- & Archiefgids,jg. 85 (2009) nr. 4, p. 23.Guy De Witte, ‘De looprichting van papier’ (2), in: VVBAD, Bibliotheek- & Archiefgids,jg. 85 (2009) nr. 5, pp. 34-35.Guy De Witte, ‘De ph-schaal en zuurtegraad bij papier’, in: VVBAD, Bibliotheek-& Archiefgids, jg. 85 (2009) nr. 3, p. 35.Guy De Witte, ‘De Photographic Activity Test (PAT)’, in: VVBAD, Bibliotheek- &Archiefgids, jg. 85 (2009) nr. 2, p. 25.Thomas Gabrio, Gefahren durch Schimmelpilze, Initiative “Technik in Dialog”,Stuttgart, Baden-Württemberg.Romuald Kowalik, ‘Microbiodeterioration of Library Materials, Part 2, Microbiodeteriorationof Basic Organic Library Materials’, Chapter 4, in: Restaurator4, 1980, pp. 135-219.Romuald Kowalik, ‘Microbiodeterioration of Library Materials, Part 2, Microbiodeteriorationof Basic Organic Library Materials’, Chapter 4, in: Restaurator6, 1984, pp. 61-115.Hanns Peter Neuheuser, ‘Gesundheidsvorsorge gegen Schimmpelpilz-Kontamination’,in: Archiv, Bibliothek, Museum und Verwaltung.Piero Tiano, Biodegradation of Cultural Heritage: Decay Mechanisms and ControlMethods, CNR, Centro di Studio, Vai G. Capponi 9, 50121 Firenze, Italië.V&A, caring for your books and papers: http://www.vam.ac.uk/content/articles/c/caring-for-your-books-and-papersBewaring van werken op papier, CCI-notes: http://www.cci-icc.gc.ca/publications/notes/index-eng.aspx,waaronder Storing Works on paper: http://www.cci-icc.gc.ca/publications/notes/11-2-eng.aspx,How to care for paper documents (CCI): http://www.cci-icc.gc.ca/caringforprendresoindes/articles/418-eng.aspxen http://www.cci-icc.gc.ca/caringforprendresoindes/articles/422-eng.aspxmet links naar CCI Notes en CCI TechnicalBulletins.National Park Service: curatorial care of paper objects: http://www.nps.gov/museum/publications/MHI/Appendix%20J.pdfJapanese papermaking: http://www.youtube.com/watch?v=Vjw1qMQrE4I&feature=related<strong>Papier</strong>fabricatie: http://www.youtube.com/watch?v=QqYgspwotcg&feature=relatedHow paper cartons are made: http://www.youtube.com/watch?v=jNbKIc8tD5I&feature=relatedColofonDisclaimerCd-romSafeguarding Our Documentary Heritage, Ifla Pac and French Ministery ofCulture and Communication for Unesco, Memory of the World Programme,2000 (m.m.v. Guy De Witte voor de fotoselectie)LinksIn zijn reeks van ConserveOgrams biedt The National Park Service (VS) eengroot aantal beknopte praktijkrichtlijnen aan voor de dagelijkse omgang metpapieren objecten en archiefmateriaal: http://www.nps.gov/museum/publications/conserveogram/cons_toc.htmlAuteur: Guy De Witteredactie: Leon Smets, Annemie Vanthienenen Birgit GeudensVormgeving: Silke TheuwissenVerantwoordelijke uitgever:Marc Jacobs, FARO. Vlaams steunpunt voorcultureel erfgoed vzw, Priemstraat 51, 1000BrusselD/2013/11.524/21Brussel, juli 2013VerzekerDe Bewaring | <strong>Papier</strong> | p. 23
Change language