Onze leidingen doen hun kunstje graag opnieuw. - BureauLeiding

RONDLEIDINGINLEIDINGIk zie, ik zie, wat jij niet ziet!41216204810121516192022242730333436Polder en bouwen.De mening van een grote bouwer/ontwikkelaar.Waterdichte aanbevelingen van het SMP.Europese studie positief over kunststof rioolsystemen.Schone wateren door het nieuwe plassen.Ook mannen moeten er aan geloven…Tot op de bodem met creativiteit.Dura Vermeer Infra over kabels, leidingen, water en innovatie.To leak or not to leak.‘Suspiciously low’ lekverlies in Nederland dankzijkunststofleidingen.Onverstoorbare waterdragers.40.000 kilometer ondergrondse infrastructuur van Vitens.Duurzaam duurt het langst.Kunststof leidingen dragen een steentje bij aan het milieu.India en de schone watersnood.BureauLeiding adopteert drinkwaterproject.Getver… verstopping!Handige tips om verstoppingen te voorkomen.Hansje Brinker in New Orleans.Nederlandse kennis en ervaringen helpen in rampgebied.Koning, Keizer, admiraal…Geniewerken helpt onze militairen overal aansanitaire voorzieningen.Evolutie van de drollenvanger.Eerste riool stamt uit de tijd van de oude Romeinen.WC lectuur top 10.Om de tijd te doden.De spin in het rioolnet.Stichting RIONED slaat een brug tussen kennis en partijen.Putten in Putten.All season kunstgras green in Dutchgolf De Bokhorst.24273034Zoals u waarschijnlijk weet is het gros van de mensen visueel ingesteld. Op enige afstandvolgt een groep die liever eerst luistert, en dan is er nog een heel kleine groep die “kinetisch”is. De meeste mensen willen dus graag iets zien om overtuigd te worden (“zien is geloven”),voordat ze er over willen horen of iets willen voelen. Natuurlijk is dit onderscheid niet zo zwartwit.Iemand die visueel is ingesteld zal die nieuwe CD toch liever eerst horen, ook al is de hoesnog zo mooi. En – ook al mag het niet van de groenteman – een avocado wil je toch graageven voelen voordat je hem koopt.Maar toch: we leven in de tijd van de visueel ingestelde mens. Daarom heeft ons magazineRondLeiding – waarvan u alweer nummer 3 in handen heeft – zo’n fraaie vormgeving. Met deglossy looks van het blad trekken we uw aandacht, waarna u hopelijk ook bereid bent om deaandacht op de inhoud te richten. Een aardige uitdaging in deze tijden van visuele overdaad.Waarom vinden we het eigenlijk nodig om uw aandacht te vragen voor kunststof leidingen?Het antwoord is heel eenvoudig: omdat de functie en betekenis anders eenvoudig aan uwaandacht kunnen ontsnappen. Vaak zult u de toepassing van de producten waar we alsNederlandse producenten van kunststof leidingen zo trots op zijn, niet zien.Het gros van de kunststof leidingen wordt namelijk na de installatie aan het oog onttrokken:in muren, in en onder vloeren, en vooral ook in de grond. Deze laatste categorie krijgt in ditnummer extra aandacht, vooral de buizen die worden gebruikt voor het Nederlandse riool.Een stelsel dat erg belangrijk is voor de volksgezondheid, het milieu en de waterproblematiekwaarmee ons land in toenemende mate te maken krijgt.Daarom is het niet alleen goed om u eraan te herinneren wat de vele toepassingen vankunststof leidingen onder de grond zijn (want u weet: “uit het oog, uit het hart”). We willen uook graag laten weten dat het wel goed zit met al die kunststof leidingen die ondergrondshun werk doen. Dat is een prettige zekerheid voor onze hele maatschappij. Zo heeft TNO aleerder aangetoond dat bijvoorbeeld PVC leidingen voor drinkwater – ook al liggen ze onderde grond – zeker 100 jaar mee kunnen. Ook is onlangs onderzocht en bewezen dat kunststofrioleringssystemen minder nadelige milieueffecten als gevolg van lekkages veroorzaken danandere materialen.Dit laatste onderzoek is uitgevoerd door het gerenommeerde Duitse ingenieursbureau Stein& Partner uit Bochum. Dit bureau doet al vele jaren onderzoek naar alle aspecten van deondergrondse infrastructuur, inclusief buizen en leidingsystemen van alle materialen, en geldtals een autoriteit op dit gebied. Vandaar dat u in dit nummer van RondLeiding een interviewmet de heer Stein jr. aantreft. Hij gaat niet alleen nader in op het onderzoek, maar ook op dewaarde van de ondergrondse infrastructuur. Omdat ik hem zo mooi vind, geef ik hier alvasthun slogan bloot: “our future is in the underground”!In dit themanummer “Onder de grond” dus veel aandacht voor riolering in het algemeen ende rol van kunststof leidingen in het bijzonder. Maar natuurlijk is er ook aandacht voor anderetoepassingen. We trakteren u opnieuw op een interessante uitgave. Want op het gebied vankunststof leidingen is er nog veel dat u niet heeft gezien. En BureauLeiding, het informatiebureaukunststof leidingsystemen, heeft het op zich genomen om u ook te laten zien wat u nu nogniet ziet! Ik wens u opnieuw veel kijk- en leesplezier!2239Buizen en muizen.36Roger M.P. LoopDirecteurRONDLEIDING

Dat is tegenwoordig anders. De bouwsector spant zich in ommee te denken en oplossingen te realiseren op het gebied vanwatermanagement.’ Gemeenten, vertelt Zwoferink, bestedennieuwbouwprojecten vaak aan in tenders. Voor het acquirerenvan een project is niet alleen de aanneemsom belangrijk: ‘Eenzwaarwegend criterium is ook: hoe vul je het watermanagementin en wat is je milieuvisie? Dat zijn politiek gevoelige onderwerpen.Het is aan ons om onze plannen in deze materie op eengoede manier over de bühne te brengen.’ZichtbaarheidOntwikkelaar en bouwers opereren in een sterk concurrerendemarkt. Investeren in duurzaamheid en milieu is lovenswaardig,maar kan je ook in een vervelende spagaat brengen. Wanthoeveel hoger mag de eindprijs zijn die de consument voorde woning betaalt? ‘Alles wordt duurder, dat is een logischmarktmechanisme. Kijk alleen al eens naar de afvalstroom.Vroeger werd er achterop de bouwplaats één grote puinhoopgemaakt. Alles lag op en door elkaar, en wat branden kon, daarging meteen de vlam in. Nu staan er dagelijks minimaal drie ofvier grote containers. Het bouwafval wordt apart ingezameld,opgeslagen, afgevoerd. Daar ontkom je niet aan en dat is ookgoed. Wij gebruiken zoveel mogelijk duurzame materialen enkijken ook naar materialen die recyclebaar zijn. Een hogereprijs is voor de consument niet zozeer het probleem. De cruxzit ‘m veel meer in de zichtbaarheid van de meerwaarde. Deklant koopt een nieuwe woning en krijgt dan op een gegevenmoment iemand van het energiebedrijf aan de deur. Wilt ugewone stroom of groene stroom? Groene stroom? Waaraankan ik als leek zien dat ik groene stroom heb? Wie garandeertmij dat? Of neem het FSC hout. Hoe kan ik als bouwbedrijfzien of ik daadwerkelijk FSC hout heb gekocht? Hoe kan ik datcontroleren? Afgezien hiervan is het punt vooral, dat de consumentmeer voor het FSC hout moet betalen. Maar waaraanherkent hij dat? Wat koopt hij daarvoor? Ik vind dat een moeilijkgebied. Aan de andere kant: iemand moet ooit wel dit soortstappen zetten, anders gebeurt er niets.’worden genomen, voorbeelden zien, vertrouwen op despecialist die hij inhuurt. Zeg jij vanavond eens tegen je vrouwdat je wel een ander huis zou willen. En zet samen eens op eenA-viertje hoe de kamer er dan uit moet zien. Negen van de tienmensen krijgen dat niet voor elkaar. Uitzonderingen daargelaten.Zoals ik het bekijk is dat particuliere opdrachtgeverschapeen groot politiek steekspel waar de leek, onze opdrachtgever,niet in meekomt. Het strookt niet met de haalbaarheid.’MierenhoopEen laatste vraag: gaan we in Nederland wel slim om met deplanologie? In het westen wordt het steeds drukker. De kleibodemklinkt daar in waardoor het westelijk deel van ons land nogverder onder de zeespiegel daalt. In het noorden en oosten iser meer ruimte, toch concentreert een belangrijk deel van denieuwbouw zich op de Randstad. Moeten we daar niet andersmee omgaan? ‘Ik woon zelf in het oosten en de enige keer datik gewoon richting westen kan rijden is op vrijdagochtend. Derest van de week zit het potdicht. In het verleden heeft de overheidde PTT en het Belastingkantoor naar Groningen verhuisd,maar dat heeft uiteindelijk niks uitgehaald. De oorzaak? Zeghet maar. We zijn net mieren, kruipen altijd op een hoop. Maarwat dat verzakken van west-Nederland betreft, daar ben ikniet zo bang voor. Nederland loopt wereldwijd voorop als hetgaat om waterkeringen. Dat lossen we hier wel op. En voorde afvoer van overtollig water hebben we toch zeker kunststofleidingen…?’Een stralende zomerdag in april. Vrijwel letterlijk in de schaduwvan slot Zeist staat het monumentale kantoor van VolkerWesselsBouw & Vastgoedontwikkeling West bv. In dit lommerrijke laantjelijken de bulderende bouwgeluiden van heimachines, draglines,boren en hamers de ver-van-mijn-bed show. Stille getuigenaan de muur maken echter maar al te duidelijk dat we te gastzijn bij een VolkerWessels onderneming: een van de grotereontwikkelings- en bouwconcerns in Nederland. Onze eerstevraag voor regiodirecteur Johan Zwoferink heeft betrekkingop de milieuvisie van zijn bedrijf: ‘Natuurlijk nemen we het milieuzo integraal mogelijk mee in onze ontwikkelingen. Als je allesin eigen beheer hebt, en je pretendeert als groot concern opbrede schaal op de markt te willen opereren, dan hoor je ookaandacht te besteden aan energie, milieu, alles wat daaropvan toepassing is. Neem bijvoorbeeld het FSC hout, daar zijnwe als een van de eersten op ingesprongen. Of meer specifiekin jullie interesseveld: het waterhuishouden. Daar hebben westeeds meer aandacht voor. Vooral het soort systemen als infiltratiekratten,dat zijn innovaties waarmee we collectief aan deslag gaan.’ Hij onderkent dat de relatie bouw-water vaak eenproblematische is. De bouw moet diep de grond in, water moetworden weggepompt of geloosd. Allemaal meerwerk waarvanje op hoger gelegen zandgronden geen last ondervindt. ‘Innieuwe uitleggebieden wordt tegenwoordig ook heel zorgvuldigomgegaan met het hergebruik van regenwater. In het verledenwerd dat beschouwd als een probleem van het waterschap.Politiek steekspelVan de overheid uit is er (nog) geen regelgeving ten aanzienvan het gebruik van milieubewuste materialen. Wel zijn er deERP-normen, die de energieprestatie voorschrijven. Zo goedmogelijke isolatie en energiezuinig stoken moet bijdragen aanenergiebesparing en minder CO2 uitstoot. ‘De ERP norm wordtsteeds scherper. Dat heeft zijn grenzen, want men heeft deneiging om onvoldoende rekening te houden met de anderekant van het verhaal. Als je alles potdicht isoleert, en niet ofte weinig ventileert, gaat je huis kapot. Afgezien nog even vanhet feit dat het slecht is voor de gezondheid. Laatst waren webij een stel tweeverdieners in Almere. Daar stonden 3,5 meterlangspeelplaten op de grond. Als je de LP’s uit de hoezen haaldewaren ze groen in plaats van zwart. Van het vocht. Dat huiswerd nooit eens goed geventileerd. Ja, ‘s ochtends als ze dehond uitlieten. Dan lieten ze de achterdeur openstaan...’ Trektde particuliere opdrachtgever niet zelf aan de bel om beteremilieumaatregelen? ‘Van die vraag merk ik niet veel. Dat heleparticuliere opdrachtgeverschap zoals de regering dat heeftbedoeld, om meer variatie in de bouw te krijgen, komt sowiesoniet uit de verf. De doorsnee consument wil aan de handRONDLEIDINGRONDLEIDING

Europese studie naar diversematerialen voor rioolsystemenWaterdichte aanbevelingenvan het SMPVorig jaar werd de “Sustainable Municipal Pipes study” (SMP) gepubliceerd: een Europese studie naarde prestaties van verschillende leidingsystemen en leidingmaterialen voor rioolsystemen. De studiezoomt onder meer in op de milieueffecten tijdens de gebruiksduur. De verschijning deed flink wat stofopwaaien in de Europese rioleringswereld. Het rapport concludeert onder meer dat kunststof leidingsystemenaanzienlijk minder last hebben van lekkageveroorzakende schade dan andere materialen.Dat is geen conclusie om zomaar even opzij te schuiven. RondLeiding ging daarom eens praten metRobert Stein van Stein & Partner GmbH in Bochum, de opstellers van het rapport.Underground futureStein & Partner is een ingenieursbureau met extensievekennis en ervaring op het gebied van de ondergrondse infrastructuur.Het bureau heeft actuele kennisdossiers op alleaspecten: niet alleen van rioleringsstelsels, maar ook vantunnels en complete ondergrondse transportsystemen. InBochum beseft men dat volledige neutraliteit een voorwaardeis voor geloofwaardigheid en klanttevredenheid. Voor elketoepassing wordt gezocht naar de juiste oplossing, ongeachthet te gebruiken materiaal. Daarnaast streeft het bureau naarde hoogst mogelijke betrouwbaarheid en deskundigheid.Dat het met dit laatste wel goed zit, blijkt onder meer weluit de vele talen waarin Stein’s handboeken zijn verschenen:tot in het Japans aan toe! Stein & Partner is actief op driegebieden: R&D, schade-expertise en kennisoverdracht. Wathen tamelijk uniek maakt is dat het bureau zich richt op devolledige ondergrondse infrastructuur, in de meest ruime zinvan het woord. Deze filosofie wordt goed afgedekt door huninternationale slogan: “the future is in the underground”. HetSMP rapport is opgesteld door Stein Consult GmbH, datbinnen het bureau ook de meeste kennis heeft van rioleringssystemen.Onderschatte waardeStein & Partner constateert dat eigenaren en gebruikersde waarde van de ondergrondse netten vaak schromelijkonderschatten. Dit leidt ertoe dat essentiële investeringenachterwege blijven. Stein ageert hier tegen door de waardevan ondergrondse leidingsystemen zoveel mogelijk onder deaandacht te brengen. Dit is vooral van belang omdat het inde toekomst steeds belangrijker zal worden het net als ééngeheel te zien. Aanpassingen op delen van het net zoudenalleen mogen plaatsvinden als de consequenties voor hethele net in kaart zijn gebracht. Want daar ziet Stein vooralnog ruimte voor innovatie: het efficiënter maken van hetgehele leidingnetwerk. In het verlengde hiervan zou innovatiezich ook op nieuwe vormgeving van leidingen moeten richten,nieuwe vormen die een efficiënter gebruik van leidingenmogelijk maken en/of die meer flexibiliteit in de toepassingtoestaan. Maar dat kost natuurlijk allemaal geld. En dat geldkomt misschien niet op tafel als de eigenaren en/of gebruikersvan de leidingnetten zich niet realiseren wat hun nettenwerkelijk waard zijn.Data verzamelenOm de waarde van ondergrondse netwerken en leidingsystemenin stand te houden is goed onderhoud noodzakelijk.En dat vereist weer goede planning. Hiervoor hebbenStein & Partner een speciaal softwareprogramma ontwikkeld:Status. Via Status is het mogelijk om onderhoud, uitbreidingen vervanging van het leidingnetwerk te plannen waarbijrekening kan worden gehouden met een zeer uitgebreide lijstvan variabelen. Jammer genoeg betekent de onderschattingvan de waarde van het netwerk ook meestal dat de eigenaren/gebruikers onvoldoende relevante gegevens bijhouden. Steinsignaleert echter wel dat het besef gaandeweg groeit. Dit stelthem in staat om uit aanpalende data voldoende relevantegegevens af te leiden voor de beoordeling van het netwerk,maar hij hamert er met nadruk op dat er behoefte is aan meeren meer specifieke data. Stein pleit daarom voor regelmatigeinspectie van de leidingen, bij voorkeur o.b.v. een wettelijkeplicht zoals die momenteel in Duitsland geldt. Hoe meer dataer op deze manier verzameld worden, hoe beter er rekeninggehouden kan worden met specifieke omstandigheden.Kunststof versus andere materialenBij al deze kennis en ervaring is het natuurlijk zeer interessantom Stein's mening over kunststof leiding materialen tehoren. Voordat hij zich hierover wil uitlaten, herhaalt hij nogeens met klem dat zijn bureau zich neutraal opstelt. Goedeleidingsystemen zijn systemen die goed zijn ontworpen,goed zijn aangelegd, en die goed worden onderhouden.Dat kan met alle materialen. Bij de keuze voor een specifiekmateriaal moet allereerst rekening worden gehouden met debetreffende toepassing. Andere belangrijke criteria zijn deduurzaamheid, de functionele veiligheid en de lekdichtheid.Ook moet het systeem tijdens de totale gebruiksduurgoed zijn te onderhouden. Binnen deze randvoorwaardenheeft kunststof toch wel een aantal specifieke voordelen,waaronder het grote aantal vormen van leidingen enhulpstukken. Dit staat veel flexibiliteit en efficiency toe bijhet ontwerp en de installatie. Hierbij merkt hij op dat vanalle verschillende mogelijkheden voor de klant steeds detoegevoegde waarde duidelijk moet zijn. Het geringere aantallasnaden en koppelstukken is mede een verklaring voor hetkleinere aantal lekkages. Een voordeel is bovendien dat delassen van hetzelfde materiaal zijn als de buis, wat andermaalde kans op lekkages verkleint. En verder zijn kunststofleidingen gemakkelijker hanteerbaar bij installatie.Onderzoek naar duurzaamheidOp basis van gegevens uit Duitsland, Nederland en Zwedenconcludeert het SMP rapport dat kunststof leidingen aanmerkelijkminder lekschades laten zien. Stein hecht er welaan te vermelden dat deze aandacht voor lekdichtheid vanleidingen iets is van de laatste 15 jaar. Voor die tijd werdalgemeen aangenomen dat mogelijke naden en lekkageszich vanzelf zouden dichten met behulp van sedimentenuit het afvalwater. De laatste inzichten tonen echter aandat dit niet zo werkt. Daardoor is de lekdichtheid van deleiding zelf belangrijk geworden. De SMP-studie is heteerste vergelijkbare onderzoek van deze omvang, en ook heteerste vergelijkbare onderzoek dat zich op data uit meerdereEuropese landen baseert. Vandaar dat Stein volledig achterde representativiteit van het onderzoek staat en dat het metrecht een Europese studie genoemd kan worden. Een goedproject, aldus Stein, maar zeker niet het laatste wapenfeit.Hij ziet het eerder als het begin van een discussie over demilieueffecten van de diverse materialen, en als aanleidingvoor verder onderzoek.WaterkwaliteitWanneer je rioleringssystemen onder de loep neemt, ishet onvermijdelijk om ook te kijken naar wat er zoal doorde leidingen spoelt. In dit verband is het vooral interessantom de kwaliteit van het huishoudelijk afvalwater eens watdichterbij te halen. De laatste decennia nemen we tweeduidelijke ontwikkelingen waar: de gemiddelde temperatuurvan het afvalwater is gestegen, en de samenstelling vande chemicaliën in het huishoudelijk afvalwater (de zg.chemische cocktail) is gewijzigd. Volgens Stein hebbenbeide ontwikkelingen hun hoogtepunt bereikt. Onder drukvan het toenemende milieubewustzijn bij de burger zaler ook bewuster met afvalwater worden omgegaan, watwaarschijnlijk op termijn tot een verdere verbetering zal leiden.Dit is goed nieuws. Want het betekent dat de levensduur vankunststof leidingen zoals die nu is vastgesteld, geldt onderde “zwaarste” omstandigheden, en dus feitelijk nog gunstigerzal zijn.Als laatste overweging geeft Stein nog mee dat water zeerintelligent is. Water zal zijn weg altijd vinden. Om systemen teontwerpen die hier rekening mee houden, moet het leidingnetholistisch en materiaalonafhankelijk worden benaderd, metde lekdichtheid van het systeem en een deskundige en correcteinstallatie als belangrijkste uitgangspunten.SMP rapport downloadenDe volledige SMP studie en een door Stein Consult geschrevensamenvatting zijn te downloaden van www.bureauleiding.nl.De studie is ook verkrijgbaar via het secretariaat vanBureauLeiding, telefoon: 070-4440650e-mail: info@bureauleiding.nl10 RONDLEIDINGRONDLEIDING11

Tot op de bodemmet creativiteitDura Vermeer Infra over kabels,leidingen, water en innovatieWie denkt dat Nederland wordt volgebouwd, zou voor de grap eens een kijkje onder de grondmoeten nemen. Want daar is het pas echt knokken om elke vierkante centimeter. Al die leidingenen kabels dreigen elkaar behoorlijk in de weg te gaan zitten. Wat doen we daaraan? En welkeondergrondse bewegingen spelen er nog meer?Het beleidsprogramma MOOI staat voor Management enOrdening van Ondergrondse Infrastructuur. Dit programmamoet ervoor zorgen dat infrabedrijven meer structuur enuniformiteit aan de dag leggen. ‘Maar naar mijn mening nogbelangrijker is de zogenaamde Grondroerdersregeling. Diemoet een einde maken aan de weerspannigheden tussen deeigenaren van de ondergrondse infra en de grondroerders,de mensen die ermee aan het werk zijn. We moeten voorkomendat we in elkaars vaarwater zitten en elkaar schadetoebrengen. Niet alleen in financieel opzicht, maar ook inrelatie tot veiligheid. Als we een riool beschadigen brengt datwel zekere gezondheidsrisico’s met zich mee, maar als je eenhogedruk gasleiding raakt met een graafmachine kunnen degevolgen dramatisch zijn. Dat heeft iedereen vorig jaar welkunnen zien in België.’RondLeiding zit aan tafel met Heerco Kloosterman, directeurvan Dura Vermeer Divisie Infra, en Jan Willem JansenVenneboer, directeur van de werkmaatschappij Dura VermeerOndergrondse Infra. In het verleden is in Nederland, lichtenbeiden toe, veel infrastructuur onder de grond gebrachtwaarvan een groot deel niet of onvolledig in kaart is gebracht.De Grondroerdersregeling voorziet er onder meer in dat allenieuwe activiteiten zorgvuldig en centraal in kaart wordengebracht. Ook is er een meldingsplicht voor het aantreffenvan ongeregistreerde kabels en leidingen. Voor Kloostermanis het helder: ‘We zouden de volgorde van bouwen eigenlijkmoeten omdraaien. Nu is het zo dat eerst de kavelindelingen bebouwing worden ingevuld, en als dat klaar is frottenwe daar nog even de leidingen en kabels tussenin. Terwijl jeeerst, als een soort backbone, de ondergrondse infrastructuurzou kunnen aanleggen. Als je toch een weiland op dekop gooit om te gaan bouwen, leg dan eerst op een bepaaldediepte één afsluitbaar kanaal aan. Een gebundelde structuurmet een plekje voor gas, water, licht, CAI. Dan heb je allesbij elkaar, toegankelijk en inzichtelijk.’ In het stationsgebiedvan Arnhem heeft Dura Vermeer inmiddels meegewerkt aaneen dergelijke oplossing. Maar dat is vooralsnog een uitzondering.Verkokering van belangen en het niet herkennen enerkennen van de waarde zit dit soort collectieve systemennog teveel in de weg.Warmte/koude opslagIn ons gesprek is de brug van bodem naar water en milieusnel geslagen. De grootste problemen met water en bodemvervuilingzijn inmiddels wel onder controle: ‘Het grootsteprobleem is de klimaatverandering. Ongeacht of hun voorspellingenwaar zijn of niet: door de aandacht van mensenals Clinton en Al Gore wordt de problematiek door een breedpubliek onderkend. Het feit dat er zoveel aandacht aan wordtbesteed, maakt dat de omgeving van je vraagt om op eenandere manier met dit soort dingen om te gaan.’ Met haardivisies Bouw en Ontwikkeling en Infra heeft Dura Vermeerde mogelijkheid om de problematiek integraal te benaderen:‘We kijken ook wat de invloed is van de bebouwde omgevingop de klimaatverandering. Naast zaken als de constructie ende isolatie kunnen we ook kijken naar de manier waarop dewoning van energie wordt voorzien. Als je ervoor kunt zorgendat de energie niet wordt opgewekt met fossiele brandstoffen,maar via duurzame methodes, dan draag je ook bij aanhet terugdringen van de broeikasgassen.’ Dura VermeerOndergrondse Infra is een van de ontwikkelaars en marktleidersvan warmte/koude opslagsystemen. Zomerse warmtewordt uit de woningen en kantoren getrokken en verdwijntdoor kunststof leidingen in de bodem. Daar wordt het gebufferdop een diepte van 30 tot 100 meter. Andersom wordt inde winter deze opgeslagen bodemwarmte gebruikt om waterte verwarmen. Trekt die warmte niet weg? ‘Op deze diepteis de snelheid van het bodemwater zo laag dat er nauwelijksmigratie is. De warmte kan geen kant op: ze kan niet afkoelenen ze kan nauwelijks uitstralen. In een jaar tijd verandert detemperatuur nauwelijks.’14 RONDLEIDINGRONDLEIDING15

To leak ornot to leakVerwarmde wegenJuist met een terugtredende overheid die zich steeds meerbeperkt tot de regierol, moet de bouw- en inframarkt in staatzijn om problemen van A tot Z op te lossen. Innovatie is dandes te belangrijker: vernieuwing gekoppeld aan duurzaamheid,in een setting van het klimaatprobleem en de energievraag.Een enorme uitdaging voor de sector, vindt Dura Vermeer.‘We sturen innovatie dan ook heel nadrukkelijk aan. Een vanonze meer recente introducties is bijvoorbeeld asfalt op eenrol. Dit heeft als belangrijk voordeel dat je voor de kwaliteitvan het eindresultaat niet afhankelijk bent van de omstandigheden,met name het weer. Het eindproduct wordt vollediggeproduceerd in een gecontroleerde omgeving. Daardoorkun je het asfalt vervolgens ook verwerken onder extremeomstandigheden. We zijn nu ook bezig met een systeemwaarbij met water gevulde kunststof leidingen door hetasfalt lopen. Hiermee kunnen we het asfalt afkoelen in dezomer, waardoor het niet vervormt. Het warme water slaanwe ondergronds op. In de winter, als het vriest en wanneerje anders zou gaan strooien, kan het warme water wordenopgepompt om het wegdek te ontdooien.’WaterwoningenKlimaatverandering, regenval en watermanagement spelende bouwwereld parten: ‘In de Randstad is de grond duur.Daar komt bij dat je 15 procent van de bodem kwijt bent aanwatercompensatie. Dat deel moet gebruikt worden als oppervlaktewatervoor de opvang van het bodem- en hemelwater.Om projecten economisch haalbaar te houden, zijn we opeen gegeven moment gaan kijken naar dubbel ruimtegebruik:bouwen op het land en op het water. We zijn concepten gaanontwikkelen om veilig en verantwoord te kunnen wonen enwerken in gebied waar de waterstand eigenlijk te hoog is.Of waar je een te grote ingreep in de waterhuishouding zoumoeten doen. Een van onze jongste ontwikkelingen is het‘drijvend’ bouwen. Zo hebben we in Naaldwijk een volwaardigekas gebouwd die op het water drijft. De kas ligt op eendrijflichaam van EPS (piepschuim) en beton. In Maasbommelhebben we amfibische woningen gebouwd. Die staan in deuiterwaarden van de Maas en kunnen mee bewegen met hetstijgende en dalende water. We hebben hier tot in Amerika,zeker na de ramp in New Orleans, de pers mee gehaald.’VakmensenEen ontwikkeling van een heel andere orde is het toenemendetekort aan vakmensen. En hoe vreemd dit misschien ookklinkt, daar kan de kunststof leiding industrie haar voordeelmee doen: ‘De komende 10 tot 15 jaar gaat er een enormtekort ontstaan aan vakmensen die met hun handen werken.Dat vangen we niet alleen op met arbeidskrachten uit hetbuitenland. De kunststof leidingindustrie kan hier een rol inspelen, door systemen op de markt te brengen die je relatiefsnel in grote hoeveelheden kunt aanleggen. Daardoor heb jeminder vakmensen nodig. De afgelopen jaren zijn hier al grotestappen in gemaakt, maar blijf daar vooral over nadenken.’Laag lekverlies in Nederlandmede dankzij kunststof leidingen.‘Suspiciously low’. Andere woorden had hetEngelse instituut Ofwat er niet voor nadat ze in2001 het lekverlies in Nederland had vergelekenmet dat in andere landen. Over zulke verdachtmakingendoen we niet moeilijk. Sterker nog,we zijn er best wel trots op. 10 tot 30 procentlekverlies in landen als Amerika en Engelandtegenover 3 tot 7 procent in ons kikkerlandje,daar kun je toch mee thuiskomen?Lekverlies is een wereldwijd probleem. In ontwikkelingslandenmet povere distributienetten kan dat verlies soms wel oplopentot 70 procent, terwijl juist daar letterlijk en figuurlijk een hogeprijs wordt betaald voor water. Maar ook in de westerse landenwillen de lekkagecijfers de grens van het toelaatbare nogaleens overschrijden. Waar komen die grote verschillen vandaan?Wat doen we in Nederland anders en beter dan Engeland? Enwat kunnen we leren van de Engelse kennis en ervaringen ophet gebied van lekmanagement en lekdetectie?Kennis delenOm dit in kaart te brengen is een paar jaar geleden eeninternationaal vergelijkingsonderzoek gehouden door hetEngelse Ofwat instituut. Als reactie hierop presenteerdenEngelse en Nederlandse waterleidingbedrijven hunberekeningen van het lekverlies. Een van de follow-ups daarnawas het project Lekverlies, dat werd uitgevoerd door Kiwawater research in opdracht van de waterbedrijven DZH, PWN,Waternet en Oasen. Doel van dit project was de kennis overlekverlies vergroten en waterleidingbedrijven in Engeland enNederland in staat stellen om te leren van elkaars kennis enervaringen. Om een realistisch vergelijk te kunnen maken, zijnmetingen uitgevoerd in Benthuizen en Diemen. Bij de metingenis gebruik gemaakt van twee methodes: de in Nederlandgehanteerde top-downmethode en de in Engeland gangbarebottom-upmethode. Bij de top-downmethode wordt het verschilberekend tussen de afzet naar het leidingnet en de gefactureerdeverkoop. Dit verschil kan tot stand komen door meerderecomponenten, waarvan lekverlies er één is. Bepaling van hetlekverlies ten opzichte van de andere componenten vindtplaats op basis van ervaringen en bestaande registraties.De bottom-upmethode wordt gehanteerd als er geen ofonvoldoende gegevens beschikbaar zijn over de verkoop aanklanten, bijvoorbeeld als aansluitingen niet bemeterd zijn. Doorhet analyseren van de afzet in de nacht, als het waterverbruikminimaal is, wordt een schatting gemaakt van het lekverlies.InvloedsfactorenDe praktijkmetingen in Nederland laten een zeer laaglekverlies zien. Zo geeft bijvoorbeeld de top-downmethode inBenthuizen een lekverlies aan van ongeveer 0,4 procent, terwijldit volgens de bottom-upmethode ongeveer 1,5 procent is.Een redelijk vergelijkbaar lekverlies, waarbij ook bleek dat detop-downmethode nauwkeuriger is dan de bottom-up variant.Het Engelse onderzoeksbureau WRc heeft bij 33 distributienetten(waarvan zes Nederlandse) een statistische analyseuitgevoerd van de parameters die het lekverlies kunnen verklaren.Hieruit komt naar voren dat het lekverlies lager is alseen groot deel van de leidingen in een zand- of kleibodemligt, als de waterdruk laag is en als het aandeel kunststofleidingen in het systeem hoog is.Dat laatste verbaast ons niets. Ook typeert Ofwat de Nederlandselekverliezen nu als "very interesting".16 RONDLEIDINGRONDLEIDING17

BureauLeiding adopteert drinkwaterprojectIndia en de schonewatersnoodTussen ‘waterdragers’ in het ene en het andereland zit soms een wereld van verschil. Zo lopenwe in Nederland met chique flesjes mineraalwaterop zak, omdat we het schone kraanwaterniet zuiverend genoeg vinden voor ons lichaam.In India zeulen vrouwen en kinderen met kruikenonveilig drinkwater uit open putten en beken:bronnen van allerlei ziekten of nog erger. DeStichting Basic Water Needs Foundation komthier tegen in actie. En BureauLeiding doet daargraag aan mee.In India is onveilig drinkwater een van de belangrijksteziekteveroorzakers. Vooral in de minder ontwikkelde gebiedenen in de sloppenwijken is dit een levensgroot probleem. Deomgeving van Pondicherry, in de deelstaat Tamil Nadu, iszo’n regio met een hoog drinkwaterrisico. Het is een enormarm gebied waarvan de meeste inwoners in de dorpenanalfabeet zijn. Een aantal dorpen wordt uitsluitend bewoonddoor leden van de laagste kaste, wat er in de praktijk vaakop neerkomt dat deze mensen veroordeeld zijn tot eenuitzichtloos bestaan.Low cost zuiveringsunitVoorlichting en technische maatregelen moeten hier veranderingin brengen. In een campagne van lokale stichtingen wordtde vertaalslag gemaakt van gratis onveilig water halen naarveilig drinkwater kopen. Dit laatste is mogelijk dankzij deinspanningen van de stichting Basic Water Needs Foundation.Na jaren van onderzoek is deze stichting erin geslaagd eenlow cost waterzuiveringsysteem te ontwikkelen. Dit wordtgebouwd in India en meer dan 95% van de componentenwordt ook in dit land geproduceerd. Het systeem bestaat uitvoorfiltratie middels een zandfilter, actief koolbehandeling endesinfectie met een in eigen beheer ontwikkeld ultravioletdesinfectiesysteem.Ruim een jaar geleden werd gestart met een pilotproject in ditgebied. Het project blijkt een groot succes: meer dan 75%van de dorpelingen koopt er nu veilig drinkwater. Uit evaluatiesblijkt dat de mensen er minder vaak ziek zijn en lagerekosten hebben voor artsenbezoek en medicijnen.Veilig water voor 1 eurocentVoortbordurend op deze bemoedigende resultaten worden dekomende maanden zuiveringsunits geïntroduceerd in vierdorpen rond Pondicherry. Tegelijkertijd zal hier ook de voorlichtingscampagneworden opgestart. Kosten zijn een belangrijkefactor voor dit initiatief. In dit arme gebied kunnen demeeste bewoners niet meer betalen dan 50 Paisa (ongeveer 1eurocent) voor een kruik met 20 liter veilig drinkwater. Dit kosteen gezin dan 30 eurocent per maand voor veilig drink- enkeukenwater. Water voor andere doeleinden wordt nog steedsuit onveilige handpompen of open putten gehaald.Om de units van Basic Water Needs Foundation kostendekkendte laten functioneren moeten in een dorp dagelijks tenminste 300 gezinnen veilig drinkwater kopen. Uit deopbrengsten wordt een dorpsvrouw (operator) betaald die dezuiveringsunit na een korte training beheert. Zij voert ook eenvoudigonderhoud uit. Bij de ontwikkeling van de unit is erspeciaal gelet op de gebruikersvriendelijkheid van de onderhoudshandelingen.In de ochtend en avond brengt de vrouwveilig water naar de kopers in het dorp. De aantallen kruikenworden bijgehouden en één keer per maand rekenen degebruikers af. De resterende opbrengsten worden gebruiktvoor elektriciteit, technisch onderhoud (twee keer per jaar)en afschrijvingen. Zo wordt langzaam een potje opgebouwdwaaruit men na circa 10 jaar een nieuwe installatie kan betalen.Toekomst voor EddyachavadiBureauLeiding sympathiseert sterk met dit initiatief en heeftbesloten de unit voor een dorp te sponsoren. Het gaat hierbijom Eddyachavadi, een dorp met 3000 inwoners en het eerstevan de vier dorpen waar een unit wordt geïnstalleerd. InEddyachavadi is het water zwaar verontreinigd. Er is maartwee keer per dag een uur water beschikbaar uit de openbaretappunten. Zoals overal in India zijn er ook hier veel illegaleaansluitingen met lekken in de leiding. Het leidingnet zelf isook op veel plaatsen lek. Tijdens de uren dat er geen water iskomt er veel bacteriologische verontreiniging de leiding binnen.Het basis sponsorbedrag voor een dorp / unit in India isgesteld op ongeveer € 1800,- In circa de helft van de dorpenblijkt het water echter te hard te zijn. Om harde kalkaanslag inhet systeem te voorkomen wordt in deze gevallen een elektronischecalconditioner voorgeschakeld van € 150,- Bovendienblijkt het in de praktijk nodig om de eerste 10 maanden het‘salaris’ van de vrouwelijke operator te betalen. Het dorp heeftdeze aanlooptijd nodig om meer mensen warm te maken omveilig drinkwater te kopen. De operator verdient € 20, permaand, over 10 maanden dus € 200,- Het gemiddelde sponsorbedragper dorp komt hiermee op € 2025,-.Ook sponsor worden?Binnenkort vindt u op www.basicwaterneedsfoundation.orgmeer informatie. U kunt ook bellen naar 06 - 455 50 539, ofvoor meer informatie contact opnemen met BureauLeiding.22 RONDLEIDINGRONDLEIDING23

GETVER… VERSTOPPING!In de jaren '60, '70 en in sommige regio’s ook nog wel later was het schering en inslag.Gresbuizen die de geest gaven, bezinkingsputjes die nokvol zaten met wc-papieren andere oorzaken. Maar het gevolg was altijd hetzelfde: een verstopte riolering.Het klassieke beeld van pa die zich weer eens met ware leeuwenmoed door de bruinedrab worstelt zien we niet zo vaak meer. Maar zeg nooit nooit.Verstoppingen komen gelukkig nog maar zelden voor. Metdank aan de gladde binnenwanden, de sterkte en de flexibiliteitvan kunststof leidingen. Een gemiddeld huishouden inNederland heeft nog maar één keer in de 10 jaar met eenverstopt riool te maken. Sommige hebben er nooit lastvan. Maar er zijn er ook nog altijd die hun donkerbruinevermoedens regelmatig bewaarheid zien en last ondervindenvan verstoppingen. De oorzaken van verstoppingen zijnslecht aangelegde en verouderde rioolsystemen, wortelingroei,aankoeken van vet in het riool en een teveel aan toiletpapier.Hoe constateer je een verstopping? Vrij eenvoudig: het waterloopt niet meer goed weg, de gootsteen en andere afvoerplekkengeven borrelende geluiden en last but not leat is erdie typische rioollucht. Bepaald geen geurtje waar je jevrouw of vriendin graag mee verwent. De vraag is dus:Hoe kun je het voorkomen?Gebruik het toilet en de schrobput niet als afvalbak(geen etensresten, verfresten of andere soortenafval) Gebruik niet te veel toiletpapier en spoelaltijd goed na met voldoende water. Let op mettoiletverfrissers: als ze loslaten kunnen ze in dezwanenhals blijven steken. Doucheputten en wasbakkenraken vaak verstopt door haren die in hetsifon blijven steken. Draai de sifon af en toe los omhet schoon te maken of gebruik een gootsteenontstopper.Uitgedroogde sifons en emmertjes inschrobputten veroorzaken geuroverlast omdat ereen open verbinding met het riool ontstaat. Af entoe controleren en vullen met een beetje water isde oplossing. Vaatwasmachines en wasmachineszorgen vaak voor dichtslibbing met vet- enzeepresten. Het afvalwater bevat zeepschuim.Water spoelt sneller weg dan de zeepresten metals gevolg dat de zeepresten gaan aankoeken aande buiswand. Dit probleem is op te lossen doorregelmatig een grote hoeveelheid warm/heet waterdoor het riool te spoelen. Blad op het dak of in detuin kan via de hemelwaterafvoer in het rioolterecht komen. Ook hier zijn effectieve oplossingenvoor. Plaats een filter voor de goot, bladvangersvoor de kiezelbakken, en maak de daken en gotenregelmatig schoon. Plaats een ontstoppingsstuk(een t-stuk met schroefdeksel) op een makkelijkbereikbare plaats in het rioolstelsel. Heb je danonverhoopt last van een verstopping, dan kun jede leiding makkelijk doorspuiten.24 RONDLEIDINGRONDLEIDING25

Hansje Brinker in New OrleansDe desastreuze overstroming van New Orleansis alweer bijna twee jaar geleden. Maar hetstaat ons nog op het netvlies alsof het gisterengebeurde. In Nederland kwamen de herinneringenaan de Watersnoodramp van 1953 bovendrijven.Moeten we hier ook weer rekening gaan houdenmet dit soort scenario’s nu het klimaat verandert?En wat kunnen we met onze waterkennisdoen voor een stad als New Orleans?Om doemscenario’s maar meteen de kop in te drukken: dekans op een Nederlandse versie van ‘Katrina and the waves’ isniet bijster groot. Net als New Orleans ligt ook Nederland vooreen groot deel onder de zeespiegel, maar daarmee houdt degrootste overeenkomst wel op. We kennen hier aanmerkelijkstrengere eisen ten aanzien van de veiligheid. Bovendien is inons land de kustverdediging behoorlijk op orde en dat viel vanNew Orleans niet te zeggen. Daar ontbraken hele stukken dijkof waren er deuren in de dijken gemaakt om industriegebiedentoegankelijk te maken.Big dealIn de plannen om de waterkering rond New Orleans te verbeterenspelen Nederlandse kennis en ervaringen een belangrijkerol. Binnen het Netherlands Water Partnership zijn institutenen bedrijven verenigd die kennis exporteren en die projecten(mede) uitvoeren of begeleiden. Piet Dirke van Arcadis isintensief betrokken bij de wederopbouw en verbeteringsslag:‘Verkennende bezoeken over en weer hebben het pad geplaveidvoor de Nederlandse inbreng van deltatechnologieën:bescherming tegen hoog water in de kwetsbare delta. Eenaantal Nederlandse bedrijven heeft daar opdrachten verworven,waaronder Arcadis. Wij hebben een adviesopdracht gekregenvan het George Army Corps Engineers, een soort AmerikaanseRijkswaterstaat. Het gaat om een raamcontract ter waarde van150 miljoen dollar, volgens mij de grootste opdracht ooit gegevenaan een Nederlands adviesbureau. We hebben moetenmeedingen met in totaal 45 consortia. Deze opdracht hebbenwe te danken aan de unieke meerwaarde van de Nederlandsewaterkennis.’ In een consortium met een aantal gezaghebbendepartijen op het gebied van stormvloedkeringen en kustbeschermingbouwt Arcadis een kennisbrug tussen Nederland enAmerika. Dit heeft onder meer geleid tot een aantal Army Corpsworkshops, waaruit een concrete opdracht van een half miljoen26 RONDLEIDINGRONDLEIDING27

dollar rolde voor vrijwel de totale Nederlandse watersector: ‘Hetgaat om de opdracht voor een alternatief herstelplan voor NewOrleans, onder de noemer Dutch Perspectives. Dat plan wordtop dit moment geschreven. Je kunt het vergelijken met een soortlichtgewicht Deltaplan.’270.000 evacuésDe Nederlandse inbreng behelst vooral het meewerken aanplanvorming en ontwerpen. Intussen is het Amerikaanse legermet man en macht aan het werk. Binnen een jaar is meer daneen miljard dollar besteed aan provisorisch herstel van de waterkeringen.‘Het stadscentrum is volledig hersteld. Als consultantof toerist kom je in een levendig centrum. De jazzclubs zijn open,Bourbon Street leeft weer in volle glorie, het zakendistrict is oporde. Maar een of twee kilometer buiten de kern kom je in delagere gebieden, die zwaar onder water hebben gestaan. Dat istoch 80 procent van New Orleans. Hier en daar worden huizengerepareerd, rotzooi wordt opgeruimd, er staan nog autowrakken.Weer een kilometer verderop kom je in een gebied waarhet water tot aan de dakranden heeft gestaan. Plotseling staje dan in een volslagen leegte. In een woestenij van graslandwaar niks meer staat, waar alleen maar puinhopen liggen. Hiergebeurt helemaal niets, er wordt niet één huis herbouwd. Ditbetekent dat 270.000 geëvacueerde mensen hier nog lang nietterugkomen.’ Piet Dirke verbaast zich hardop dat juist in ditgebied sterke betonnen keerwanden staan, hoger en dikker dantevoren: ‘Een prachtige badkuip waar vervolgens hemaal niks inzit. Laat ik het heel voorzichtig zo zeggen: ze hebben hier eenaardig probleem met de wederopbouw.’MateriaalschaarsteAls RondLeiding zijn we uiteraard benieuwd naar de aanwezigheiden kwaliteit van de materialen in New Orleans. ‘Watkunststofleidingen betreft, moet ik eerlijk bekennen dat ik nietweet of Nederlandse producten beter zijn dan Amerikaanse. Opdat gebied ben ik geen kenner. Wel is het zo dat New Orleans inzijn algemeenheid een geweldig probleem heeft met materialen.Er is tekort aan alles, ook aan elementaire dingen als klei, zand,cement, beton, staal. En ook aan de menskracht die erbij hoort.Een gevolg daarvan is dat er een krankzinnig dure markt is ontstaan.Ik praat niet over 10 tot 20 procent hogere prijzen, maarik heb wel gehoord over prijsstijgingen van 50 tot 300 procent enzelfs hoger. Je ziet nu dat de materiaalschaarste een rol speeltbij de keuzes die worden gemaakt bij het bedenken van oplossingen.Het is nog niet duidelijk hoe dat gaat doorwerken. Ik zouniet meteen kunnen zeggen dat er behoefte is aan Nederlandsmateriaal, maar gezien de omstandigheden zouden er mogelijkhedenkunnen liggen. Als je een slimme manier weet tebedenken om daar goed materiaal tegen lage prijzen te brengenzou dat in principe best interessant kunnen zijn. Kijk, we pratenhier over drie dingen: over waterkeringen, dijken dus. Daarnaastover vloedkeringen, want er loopt een aantal grote kanalen doorde stad. Die moeten bevaarbaar zijn voor de scheepvaart endie moet je kunnen afsluiten. Last but not least hebben we hetook over pompstations. En dat kan interessant worden voorNederlanders. Want als je die badkuip goed afsluit van NewOrleans, beter dan voorheen, dan zul je toch je drainwaterkwijt moeten. Op en rond de plekken waar zich nu afsluitingenbevinden, zie je pompstations verrijzen, met de bijbehorendeinfrastructuur. Daarin wordt fors geïnvesteerd. New Orleansheeft een budget van vier of vijf miljard dollar voor de watersystemen.Zeker anderhalf miljard daarvan is bestemd voorpompstations met bijbehorende voorzieningen.’SchwarzeneggerDe Nederlandse aanwezigheid in New Orleans heeft ook eldersin Amerika de interesse aangewakkerd. In Californië trok gouverneurArnold Schwarzenegger aan de bel: ‘Hij wil voorkomendat Californië met soortgelijke rampen te maken krijgt. Inmiddelszijn er mensen uit Californië in Nederland op bezoek geweest.In juli ga ik er voor de derde keer in korte tijd naar toe voor eenconferentie over dijkentechnologie in Amerika. Na Californiëzijn nu ook de eerste geluiden over Nederlandse bemoeienisopgedoken in Miami, Florida. Ons Hansje Brinker imago geeftons in deze tijd van klimaatverandering nieuwe internationalemogelijkheden.’Geniewerken helpt onze militairenoveral aan sanitaire voorzieningenKoning, keizer, admiraal…Naar de wc moeten ze allemaal. Ook al is dat midden op de kale zandvlaktes van Uruzgan.Op humanitaire missie na de aardbeving in Pakistan. Of misschien wel na een nieuwe watersnoodin ons eigen Nederland. Moeten is één. Maar hoe zorg je ervoor dat ze dan ook kúnnen?Home Of The Engineers. Het trotse spandoek achter de toegangspoortlaat er geen gras over groeien. De Prinses MargrietKazerne in Wezep is het thuishonk van de Genie van onzelandmacht. ‘Maar we werken ook voor de marine en voor deluchtmacht. Dat komt omdat de missies zijn veranderd. In hetverleden zat de landmacht in het binnenland, de luchtmachtlangs de kust van een nabijgelegen land en de marine op zee.Nu zitten de luchtmacht, de landmacht en ook wel mariniers inhet gebied zelf. Het ontwikkelen en begeleiden van de opbouwvan zo’n compound gebeurt door onze mensen van de Genie.’Ingenieur Egbert Lozeman, eerste Luitenant en hoofd WTB-ITbij Bureau Geniewerken, perst met plezier wat uren samen opzijn agenda om ons te woord te staan. ‘Red je jezelf even? Daarstaat wel ergens koffie. Ik moet eerst nog wat doorspreken watniet kan wachten.’Hollandse tolerantiesDe Genie concentreert zich voornamelijk op de ondersteuningvan missies in het buitenland. Het Bureau Geniewerken in Wezepis het ingenieursbureau van de landmacht. Hier worden deontwerpen, berekeningen en tekeningen gemaakt voor de installatiesin de kampementen. Voor het opbouwen gaan taakteamsmee naar het buitenland. Zij doen alle werkzaamheden zelf ofbesteden deze voor een deel uit aan de lokale bevolking, waarbijde taakteams kunnen zorgen voor training en begeleiding. ’Inonze constructiecompagnieën werken zo’n 120 mannen envrouwen. Dat zijn allemaal mensen met een civiele opleiding inde bouwkunde, grond- weg- en waterbouw, elektrotechniek ofinstallatietechniek. Bij de laatste missie in Afghanistan hebbenwe een aantal werkzaamheden met lokale aannemers gedaan.Dat bevalt op zich erg goed.28 RONDLEIDINGRONDLEIDING29

Eerste riool stamt uit de tijd van de oude RomeinenDe evolutie van dedrollenvangerEten en drinken is zo oud als de mensheid.De restanten die we na de spijsvertering weermoeten lozen dus ook. Maar de Neanderthalersen de Batavieren hadden nog geen hokje meteen rood/wit draaischijfje ‘bezet’ erop. Onzedappere ridders in de middeleeuwen kendenevenmin een wc, laat staan dat ze daar inde klassieke oudheid weet van hadden. Tochtekenen de eerste contouren van een rioolstelselzich af bij de oude Romeinen. We gaaneven terug in de tijd. Als u tenminste geenbezwaar hebt tegen een verhaal waar eenluchtje aan zit.De Romeinen waren de eersten die iets bedachten wat opeen riool lijkt. Een klassiek voorbeeld is de Cloaca Maximain Rome, daterend uit de 5e eeuw voor Chr. De Cloaca wasoorspronkelijk een beek waarvan de wanden waren bekleed.Later werd deze, zoals de Romeinen dat veel deden in diedagen, afgedekt met een tongewelf. Een deel van dit meerdan 2500 jaar oude riool is tot nu toe nog altijd in gebruik.Het riool was in die tijd bedoeld voor de afvoer van afvalwateren regenwater. Huisaansluitingen bestonden nog niet.Het heeft ook nog wel een vuistvol eeuwen geduurd voordathet zover was. We weten dat de vroegere Europese adel hunbehoefte meteen buiten de deur dropte. Aan de buitenkantvan de kasteelmuur was een soort toilet bevestigd van waarafde edele heren en dames hun overtollige fysieke waren linearecta in de slotgracht plensden. Maar met de komst van deRenaissance, zo rond 1450, vond men toch dat zo’n uitstulpingaan de buitenkant van de kasteelmuren architectonisch nietverantwoord was. Daarom werd de ‘gemaksstoel’ of de ‘kakstoel’geïntroduceerd. Die werd niet, zoals je zou verwachten,in een hoek van de slaapkamer gezet, maar maakte vaakdeel uit van het meubilair in het woonvertrek. Van Lodewijkde Veertiende is bekend dat hij, zittend en drukkend op zijnKoninklijke Kakstoel, gewoon zijn onderdanen ontving.Kouwe kakHet lagere hofpersoneel onder Lodewijk XIV nam zitting oplatrines: meerpersoonspoepdozen die bestonden uit eenplank met gaten erin. Daar kon je samen op zitten. De poepviel in een goot, gat of sloot. Deze latrines waren vaak zosmerig, zelfs voor de ruime begrippen in die tijd, dat men zichliever in de tuin, in donkere hoekjes of achter de gordijnenontlastte. Dit liep vaak de spuigaten uit. Er bestaan dan ookdocumenten die lakeien, personeel en soldaten verordonneerdenhun gevoeg in de latrines te doen. Na een paar jaarstonk het vaak zo erg in het paleis, dat de hele hofhoudingverkaste naar een ander ‘schoon’ paleis. Gedreven door depoepoverlast leidden de hofhoudingen dus vaak een nomadischbestaan. De burgers deden rond deze tijd hun gevoegin de pot of op boven beerputten gebouwde kakdozen. Eenkakdoos is een houten kist of bankje met een gat; een beerputis een diepe put met een nauwe opening. De rijkeren dedenhet zoals gezegd op de kakstoel. De pot die daaronder zat,werd door het personeel leeg gegooid in een open riool(vaak een sloot of greppel) of in een beerput. Het is goedmogelijk dat hier de uitdrukking ‘kouwe kak’ vandaan komt.Een typering voor mensen die zich beter wilden voordoen enpretendeerden een kakstoel te gebruiken, maar die in werkelijkheidhun behoefte moesten doen in de koude buitenlucht.Overigens wordt de meerpersoonspoepdoos tegenwoordignog steeds gebruikt op het platteland van Scandinavië.BeerputkoortsDe beerputten die je overal in en rond steden, dorpen engehuchten aantrof stonken uren in de wind. Maar erger dandat pleegden ze ook vaak een ernstige aanslag op de volksgezondheid.Het met micro-organismen besmette beervochtsijpelde vaak door in de vlakbij gelegen waterputten. Op dezemanier kon tyfus of beerputkoorts ontstaan. Zonder nog precieste weten hoe de besmetting tot stand kwam, onderkende mendit gevaar wel. Over het algemeen werd de stank als de groteziekteverwekker gezien. Pas in de loop van de negentiendeeeuw werden bacteriën ontdekt als de boosdoeners.Watercloset en rioleringAan het eind van de achttiende eeuw zag in Engeland de eersteversie van onze huidige wc het daglicht (of beter gezegd:de rioolbuis). In 1775 kreeg horlogemaker Alexander Cumming32 RONDLEIDINGRONDLEIDING33

All-season kunstgras green inDutchgolf De BokhorstPutten in PuttenOp landgoed De Bokhorst in Putten wordt in 2007 degelijknamige golfbaan aangelegd. Naast de banen inEmmen en Hattem wordt dit de derde golfcourse vanexploitant Dutch Golf. Leisure en doelgroepmarketingvallen als een natuurlijke legpuzzel in elkaar: ‘Dutch Golfintroduceert hier het compact golf concept. Normaalheeft een golfbaan 18 holes. Een ronde duurt tegenwoordigdan al gauw een uur of vijf, want het is enormdruk op de banen. Dat betekent veel wachten. Bij DutchGolf Bokhorst wordt in negen holes een volwaardigegolfbaan neergelegd. Negen holes par 31: vier maal parvier, vijf maal par drie, met anderhalf uur doorlooptijd.Gezien een belangrijke doelgroep, drukke mensen vaneen jaar of 30, 40, is dit een concept dat geweldigaanslaat. Daarnaast is het de bedoeling dat hier zoveelmogelijk lessen worden gegeven en dat wordt opgeleidvoor het golfvaardigheidsbewijs.’Frank Pont. Wij checken of de lijnvoorstellen van dearchitect ook kloppen voor kunstgras. Bij kunstgrasmoet je iets conservatiever zijn met de belijning dan bijecht gras, omdat kunstgras de neiging heeft iets snellerte rollen. Bovenop de ondergrond komt een verenderubberlaag die ervoor zorgt dat de green zacht blijft.Daarna leggen we daar gras op van in dit geval 3,1centimeter lengte. Vervolgens vullen we het gras af met40 kilo zand per vierkante meter. Hiervoor gebruikenwe drie verschillende soorten zand. Dit alles om ervoorte zorgen dat de green een natuurlijke balreactie geeft,identiek aan een green van natuurgras.’Zeg ‘putten’ en tien tegen één dat je als reactie krijgt ‘water’. Maar er isook een steeds grotere groep Nederlanders die meteen op stoom raaktover clubs en greens, over birdies en bogeys: de golfliefhebbers. Worldsapart? Nee, want het een heeft wel degelijk met het ander te maken.Goed watermanagement is essentieel voor de bespeelbaarheid van degolfbaan. Dat is onder meer een reden waarom kunstgras greens furoremaken. Een verslag uit (hoe kan het ook anders) Putten.BalreactieWie nog niet besmet is met het golfvirus gaat na eengesprek met Haaye de Jong alsnog voor de bijl. Haayeis sales director van Southwest Greens Benelux, datgespecialiseerd is in de aanleg van synthetische puttinggreens en afslagplaatsen. Kunstgras in dit bolwerk vanpuur Hollandse natuur? ‘Juist in dit soort omgevingenen in het Nederlandse klimaat bewijst ons product zijnwaarde. Als de natuurgras greens te nat zijn, zeg maarvanaf midden september tot en met eind maart, blijvenonze kunstgras putting greens wel bespeelbaar. 40 procentvan het spel speelt zich af op de putting green.Daar worden de scores bepaald. Het is dus zaak datje zoveel mogelijk je korte spel kunt trainen.’ Aan datdrooghouden van de greens ligt letterlijk een afgewogensysteem ten grondslag: ‘Over het algemeen liggen degreens 10 tot 40 centimeter hoger dan het maaiveld.Dat hoogteverschil zorgt voor een natuurlijke afwatering.Daarnaast zorgen we voor een drainerende onderlaagdie is afgestemd op de ondergrond. In dit geval eenopbouw van 50 centimeter gerecycled puingranulaat,van 0,20 tot 0,05 millimeter. In de bovenste 20 centimeterbouwen we de lijnen van de green. In dit geval zijndie getekend door de Nederlandse golfbaanarchitect38 RONDLEIDINGRONDLEIDING39

Informatie en inspiratie rond kunststof leidingsystemen. Dat is RondLeiding. Geen technischen productgericht vakblad. Daar zijn er naar onze mening al genoeg van en bovendien kunt uvoor meer gedetailleerde en goed gedocumenteerde productinformatieterecht bij de leden van BureauLeiding. Bezoekt u daarvoorook eens onze website www.bureauleiding.nl. Maar naast onzeeigen website zijn er ook nog diverse andere, interessante sitesdie de moeite waard zijn. Dus als u meer wilt weten over deonderwerpen die in deze RondLeiding zijn behandeld, kijkt u opdeze sites.COLOFONAfwateringBij de kunstgras greens wordt 95% van het water afgevoerdvia de toplaag. De rest zakt door de greens naar de onderbouwen verdwijnt vervolgens in de bodem. Ook in ditsemi-natuurlijke afwateringsproces is een belangrijke rolweggelegd voor kunststof leidingen. Rondom de greensligt een ring van kunststof drainagepijpen die niet alleen hetwater van de green afvoeren, maar die ook beschermingbieden tegen opstuwend grondwater: ‘Wij zeggen mensendat ze in principe altijd op onze greens kunnen spelen.Water mag dus nooit een probleem zijn. Als het geregendheeft moet onze green binnen acceptabele tijd weer droogzijn. De drainagering beschermt de greens en de base. Hetgrondwater trekt anders de base los, waardoor de greenzou kunnen verzakken. En dat is natuurlijk wel het laatstedat we willen.’Kweekvijver voor talentSouth West Greens adviseert, produceert en kan zorgenvoor het ontwerp. In Nederland wordt samengewerkt met deerkende gerenommeerde architecten. Voor de vlaggenschepenin thuismarkt de Verenigde Staten, de UK, Ierland en Spanjeis er een samenwerkingsverband met Nicholas Design, hetbedrijf van golflegende Jack Nicholas. Het vertrouwen vande absolute wereldtop blijkt wel uit het feit dat meer dan 25PGA tour spelers een Southwest green in hun tuin hebbenliggen. Bekende namen zoals Vijay Singh, Sergio Garcia,Jim Furyk en ook Maarten Lafeber kunnen zo hun spelverder ontwikkelen onder altijd perfecte omstandigheden.Dat vraagt wel om vakkundige installatie en onderhoudvan de greens, wat volgens Haaye de Jong met name degrote kracht is van South West Greens: ‘Verkopen kan inprincipe iedereen, produceren ook. Maar de installatie enhet onderhoud van kunstgras greens is echt een specialismeop zich. Op de golfbanen kunnen we de snelheid van degreen instellen. Deze baan in Putten heeft als doelgroepbeginnende golfers. Dat betekent dat we de baan wattrager houden. Dit doen we door de fibertjes wat overeindte zetten waardoor de bal meer weerstand heeft. Willen wede green sneller, dan walsen we hem wat platter. Hier inPutten hebben we het hele jaar door trainingen gehad vande Nederlandse Golf Federatie. De NGF heeft dit projectondersteund in samenwerking met Dutch Golf. Zij doen ditomdat ze hun toptalenten in de winter altijd naar Portugalsturen om te trainen. In vergelijking met hun leeftijdsgenotenhebben Nederlandse spelers op hun korte spel namelijkeen achterstand op de Spanjaarden, de Portugezen, noemmaar op. Die kunnen immers het hele jaar door trainen.In plaats van de toptalenten naar het buitenland te sturen,hebben hier afgelopen winter een man of 15, 20 staanoefenen op hun korte werk. Er worden nu niet alleen maarreizen georganiseerd voor de happy few, maar de NGF creëertfaciliteiten voor een bredere groep. Je mag dus stellen dat dituiteindelijk de golfsport in de breedte ten goede komt.’www.ahn.nlHoe hoog woont u?Voer op deze website uw postcode in en u weet precies of uhoog en droog zit en blijft zitten wanneer het water gaat stijgen.www.dutchgolf.nlAls u na het lezen van het artikel op pagina's 36-37-38ook zin heeft gekregen om een balletje te gaan slaan.www.riool.infoEducatieve en overzichtelijke website over alle aspecten van het riool.www.unitracc.comDeze joint-venture van Stein & Partner biedt nieuws, artikelen, deskundige informatie,lezingnota’s, enzovoort met betrekking tot het riool en pijpleidingenbouw.www.stein.deDe website van Stein & Partner; alles over de ondergrondseinfrastructuur en milieutechnologie.RondLeiding is een uitgave vanBureauLeiding, informatiebureaukunststof leidingsystemen.RondLeiding verschijnt tweemaalper jaar. RondLeiding wordt naareen vast aantal adressen verstuurdbinnen een door BureauLeidinggedefinieerde doelgroep. Hetmagazine kan ook worden aangevraagdvia www.bureauleiding.nlAan de hand van sfeervolle artikelen,reportages en zeer uiteenlopendeonderwerpen, brengt RondLeidingde innovatieve wereld van kunststofleidingsystemen onder de aandachtvan een brede doelgroep. Wij zijnuiteraard geïnteresseerd in umening. Heeft u opmerkingen ofsuggesties, laat het ons weten:rondleiding@bureauleiding.nlAan dit magazine werkten mee:Concept, vormgeving, tekst enbeeldbewerking: DeFirma CreatieveZaken, Hengelo.Eindredactie: BureauLeiding.Fotografie: Studio Paul Haverkort,Enschede, stockbeelden enBureauLeiding. Foto's pagina10-11: Bjartur Swart, Grontmij/StowaDruk: Drukkerij Roelofs, EnschedeMet dank aan Alphacan, DYKA,Martens Kunststoffen, Pipelife enWavin, voor redactionele bijdragenen het beschikbaar stellen vanfoto’s.© Zonder schriftelijke toestemmingvan BureauLeiding is gehele ofgedeeltelijke overname van teksten,foto’s, illustraties en onderwerpenuitdrukkelijk verboden. Aan de indeze uitgave vermelde feiten engegevens kunnen geen rechtenworden ontleend.Postbus 1522260 AD LeidschendamTelefoon: 070 4440650Fax: 070 4440661www.bureauleiding.nlinfo@bureauleiding.nl40 RONDLEIDINGRONDLEIDING 41