14. Vraag achter de vraag - Het Nieuwe Trivium

14. Vraag achter de vraagSocratisch CaféHet is een teken van grote wijsheid als je een goede vraag weet te stellen. Maar meestal is het een heleklus de juiste vraag te vinden. Ook al kun je allerlei vragen bedenken, je blijft het gevoel houden dater een vraag achter de vraag zit, een diepere, wezenlijkere vraag, een die meer de kern raakt van water onderzocht moet worden. Dit gesprek is bedoeld om die centrale vraag op het spoor te komen. Vaakis deze vraag uitgangspunt voor of deel van een socratisch gesprek. Maar ook als zelfstandig gesprekis het zoeken van de vraag achter de vraag heel verhelderend.Aanleiding om dit gesprek te voeren is dikwijls dat er over een thema onduidelijke of tegenstrijdigeopvattingen leven: ‘Integriteit is een van onze kernwaarde, maar eigenlijk leeft dat begrip niet binnende organisatie’; ‘Sommige dingen moeten centraal geregeld worden, maar er moet ook genoeg ruimtezijn voor couleur locale’; ‘We willen mensen beoordelen, maar ook steunen in hun ontwikkeling’, etc.De ontwikkeling van een thema tot een centrale vraag kun je in vier stappen doen.1. Van een thema naar een vraag.a. Benoem het thema dat je wilt onderzoeken: integriteit, couleur locale, beoordeling, ofwat het ook maar is.b. Formuleer het thema in de vorm van een vraag. Schrijf je vraag op. Bespreek haar meteen ander. Is zij duidelijk? Is zij scherp genoeg? Lees de vragen voor aan elkaar. Zijzijn het ruwe materiaal dat in de volgende stappen wordt fijn geslepen.Soms zijn eerste vragen al heel scherp. Maar vaak ook zijn ze niet meer dan het thema met eenvraagteken erachter: ‘Wat is integriteit?’, ‘Wat verstaan we onder couleur locale?’ Dat is niet ergbehulpzaam. Wat iets betekent en wat wij eronder verstaan is precies wat we willen onderzoeken inhet navolgende gesprek. Het is dus niet nodig om dat in de vraag op te nemen. Ook bevat een eerstevraag vaak allerlei gedachten over waar bij de beantwoording rekening mee moet worden gehouden:‘Hoe geef je vorm aan veiligheid, vertrouwen en identiteit bij veranderingsprocessen?’ Zo’n vraag is tecomplex, zij bevat teveel lastige begrippen.2. Van een vraag met allerlei toevoegingen naar een vraag met twee begrippen die op gespannenvoet staan met elkaar.a. Herformuleer de vraag zo dat zij uit twee componenten bestaat die een zekere wrijvinghebben. ‘Is integriteit doen wat van je verwacht wordt?’ ‘Hoe kun je er voor zorgendat je iemand wel beoordeelt maar ook rekening houdt met zijn persoonlijkeontwikkeling?’b. Je kan het ‘wrijvingsbegrip’ vinden door het dominante thema te confronteren met eentweede thema dat ook van belang is, maar dat niet naadloos aansluit bij het eerste.Voorbeelden: ‘we willen duidelijker regels, maar ook niet teveel’; ‘we willenveranderen, maar dat mag niet ten koste gaan van de motivatie van de medewerkers’;3. Van een vraag met twee begrippen naar een vraag met één begrip en éénhandelingswerkwoord.a. Een fundamentele vraag is niet perse een beschouwende vraag, een vraag waarbij jeals toeschouwer naar de samenleving kijkt en je met de handen op de rug afvraagtwelke kant het uit gaat of zou moeten gaan. (‘Als de norm er is, komt de moraal danvanzelf?’) Integendeel, voor een socratisch gesprek is een handelingsgerichte vraagvan belang. We onderzoeken immers ons eigen handelen. De vraag moet ons dus ophet spoor zetten van het eigen handelen. Voorbeeld: In hoeverre mag je persoonlijkerelaties een rol laten spelen in contacten met cliënten? Hoe doe je iemand recht bij debeoordeling van zijn persoonlijke functioneren?www.hetnieuwetrivium.nl

4. Van een vraag met veel woorden naar een vraag met maximaal zeven woordena. Uitgangsvragen voor een socratisch gesprek kunnen niet kort genoeg zijn. Hetsummum is een vraag met maar twee woorden: een werkwoord en een zelfstandignaamwoord (veroudert kennis?, helpt geloof?, loont moed?). Neem als vuistregel dateen vraag maximaal zeven woorden mag kennen. Zij moeten, wanneer eengemeenschappelijke context gegeven is, de kern raken van wat je wilt onderzoeken.Voorbeelden: Mag je persoonlijke relaties voeden? Hoe doe je iemand recht bijbeoordeling?b. Soms kan het zinnig zijn het sleutelwoord (het thema uit stap 1) weg te laten uit deformulering van de vraag. Als het thema integriteit is, is het niet per se nodig dat‘integriteit’ in de vraag voorkomt. Je kunt ook een ander begrip kiezen, dat eeninteressante toegang biedt tot een onderzoek van dit thema.Een andere vorm om de vraag achter de vraag te vinden sluit aan bij de dialoog. Hij gaat als volgt.1. Kies een casus, laat de casus uiteenzetten en laat de voorbeeldgever een eerste vraagformuleren (eerste stap van de dialoog).2. Verheldering van de casus door vragen van de groepsleden (tweede stap van de dialoog). Aanhet eind: herformulering van de vraag door de voorbeeldgever.3. Vervolgens verplaatsen de deelnemers zich in de schoenen van de voorbeeldgever (wat zou jijvoelen, denken, doen, derde stap van de dialoog) en formuleren op papier wat volgens hen dewezenlijke vraag hier is. Deze vragen worden geïnventariseerd op flip-over.4. Dan splitst de groep zich op in subgroepjes om elkaar kritisch te bevragen op de eigenvraagformulering. Ga na: welke vragen zitten daar nog achter en welke redeneringen liggendaaraan ten grondslag? Formuleer tot slot welke nieuwe vragen dit oplevert.5. Plenaire uitwisseling. Inventariseer de vragen op flip-over.6. Nabespreking. Wat heb je geleerd je over het achterhalen van de ‘vraag achter de vraag’? Watis de waarde van deze oefening?Tijd: drie uurAantal deelnemers: vier tot tienLiteratuur: Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties. Boom Amsterdam2002. Willem Verhoeven, Henk IJsselsteijn, De kunst van het vragen stellen. Associatie voor Coaching, AarleRixtel 1997.www.hetnieuwetrivium.nl