De PDF is hier beschikbaar. - KNNV Vereniging voor Veldbiologie

special exotenREDACTIONEELNatura is een uitgave van de KNNV Uitgeverij.ISSN 0028-0631.Het ledenblad van de Koninklijke Nederlandse NatuurhistorischeVereniging (KNNV), vereniging voor veldbiologie,verschijnt vier keer per jaar.Redactie special Gijs van Hengstum (hoofdredacteur),Jeroen van Delft, Caroline Elfferich, Wiebe Lammers,Sander Turnhout, Marijke van WoerkomUitgever Paul Kemmeren (KNNV Uitgeverij)Druk drukkerij Ten Brink, MeppelOntwerp Blikveld, Den HaagOpmaak Personal Media Solutions, WageningenHoofdredactie Auxo MediaBeeldrechten Beelden van Wikipedia vallen onder de GNUFree Documentation License. Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/GNU_Free_Documentation_LicenseKNNV-UitgeverijPostbus 310, 3700 AH Zeisttel. (030) 233 35 44, fax (030) 236 89 07e-mail: info@knnvuitgeverij.nl, www.knnvuitgeverij.nlKNNV-BureauPostbus 310, 3700 AH Zeisttel. (030) 231 47 97, fax (030) 236 89 07e-mail: bureau@knnv.nl, www.knnv.nlbezoekadres: Boulevard 12, Zeist.bureausecretaris: Yvonne van PuttenGiften KNNV: NL46 INGB 0000 103855Kopij en persberichten zenden aane-mail: natura@knnv.nl | KNNV-Verenigingsnieuwszenden aan e-mail: stuifmeel@knnv.nlAdverterenAllround Media Services, Lorentzkade 344,2014 cj Haarlem. Tel. 023-5245336, fax 023-5248043e-mail: amedia@xs4all.nlCopyrightAuteurs en fotografen/illustratoren die hun werk inNatura laten publiceren, gaan tevens akkoord metmogelijke heruitgaven van het tijdschrift in de toekomst.Overname van artikelen en illustraties in overlegmet de redactie.Ledenadministratie / abonnementenadminstratieAdreswijzigingen en/of opzeggingen (voor 1 november)richten aan de eigen afdeling of aan ledenadministratie@knnv.nl,Monnikenweg 2, 5682 PD BEST, tel.0499 399429. | Leden (natuurlijke personen) ontvangenaltijd Natura. In 2013 kost het algemeen lidmaatschapvan de KNNV binnen Nederland € 30,00, inBelgië € 32,25 en daarbuiten € 38,25, algemeen jeugdlid (tot 25 jaar) € 16,00. | Organisaties en bedrijvenkunnen zich abonneren op Natura. Abonnementenbinnen Nederland kosten € 49,75, in België € 52,75en daarbuiten € 68,50. | bankrekening 2887316t.n.v. Natura/KNNV Abonnementen te Zeist; IBAN:NL65INGB0002887316 - BIC: INGBNL2A. Losse nummerszijn te bestellen door storting van € 6,25 op giro2887316 t.n.v. Natura/KNNV Abonnementen te Zeist,o.v.v. gewenste nummer en postadres.Natuurliefhebbers gezocht voor waarnemen exotenVrijwilligers doen bijna alle geregistreerde waarnemingen van planten en dieren inNederland. Ook bij de signalering van exoten spelen natuurliefhebbers een onmisbare rol.Zij zien nieuwkomers vaak als eerste en ontdekken beginnende populaties in een vroegstadium. Daardoor is het mogelijk om snel en effectief in te grijpen, als dat nodig is.Bovendien blijven mogelijk dierenleed en kosten dan beperkt.Tekst Wiebe Lammers, Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- enWarenautoriteit)Natuurorganisaties en hun vrijwilligers zijn onmisbaar bij het vroegtijdig ontdekkenvan nieuwe exoten in Nederland. Daarom heeft het Team Invasieve Exoten enkele jarengeleden onder andere het Signaleringsproject Exoten opgestart. Hieraan nemen allePGO’s, de KNNV, Sportvisserij Nederland, Waarneming.nl en de GegevensautoriteitNatuur deel.DrietrapsbenaderingUitheemse planten en dieren komen door handel en transport in ons land terecht.Sommige van deze exoten vestigen en verspreiden zich. Deze invasieve exoten kunneneen negatieve impact hebben op inheemse soorten en ecosystemen, en soms ook opde volksgezondheid, economie of veiligheid. Het gaat weliswaar om een relatief kleinaantal invasieve exoten dat schade aanricht, maar de totale omvang van deze schadeis groot. Daarom richt internationaal en nationaal exotenbeleid zich op het voorkomenen inperken van schade door invasieve exoten.Het internationaal en nationaal exotenbeleid kent een drietrapsbenadering: 1) preventie,2) vroegtijdig opsporen en eliminatie en 3) beheer. Preventieve maatregelenzijn erop gericht te voorkomen dat exoten in de natuur terechtkomen. Hierbij kunje denken aan importverboden en convenanten, maar ook communicatiecampagnesom gedragsverandering te bereiken. Preventie is in principe de meest (kosten)effectievebeleidsmaatregel. Echter, preventie is niet altijd mogelijk waardoor er toch exotenkunnen opduiken. Vroegtijdig opsporen van nieuwe exoten is dan de volgende stap.Vroegtijdig opsporenAls de omstandigheden in een nieuw gebied gunstig zijn voor exoten, dan kunnendeze zich vestigen en verspreiden. De populatieopbouw na introductie verloopt vaakvolgens een zogenaamde logistische groeicurve. In de eerste fase na introductie zijnexoten eerst ‘sluimerend’ aanwezig zonder zich echt uit te breiden. Dit is de zogenaamdelag-fase. De lengte van deze lag-fase kan erg variëren. Zo kunnen insectenvaak heel snel een populatie opbouwen, terwijl de lag-fase bij bomen wel enkeleeeuwen kan duren (Kowarik, 1995). Na deze lag-fase kan de populatieomvang sneltoenemen.Hoe groter de populatie is, hoe eenvoudiger deze waargenomen kan worden.Tegelijkertijd geldt ook dat hoe groter de populatie is, hoe moeilijker deze te bestrijdenis. Maatregelen worden dan ingewikkelder en duurder en als het om dieren gaat neemtdierenleed toe. Het is daarom belangrijk nieuwe exoten zo vroeg mogelijk in het invasieproces,liefst nog in de lag-fase, waar te nemen. Hierbij kunnen natuurliefhebberseen belangrijke rol spelen.Zodra een nieuwe exoot wordt gemeld, beoordeelt Team Invasieve Exoten de risico’svan zo’n soort. Het Rijk kan vervolgens besluiten tot de uiterste stap van wegvangenof bestrijding, maar overweegt dat alleen als uit een risicobeoordeling blijkt dat zo’nexoot forse schade kan toebrengen aan onze economie, volksgezondheid of natuur.Dit themanummer over exoten is voortgekomenuit het Signaleringsproject Exoten, datop initiatief van het Team Invasieve Exoten(Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit)is opgestart en waarin tal van organisatiessamenwerken. Het Signaleringsproject Exo tenheeft als doel vrijwilligers te enthousiasmerenuit te kijken naar exoten en waarnemingen temelden. Goede, actuele exotenwaarnemingenzijn belangrijk voor terreinbeheerders, natuurorganisaties,natuurliefhebbers, wetenschappersen beleidsmakers.Vrijwillige waarnemers staan centraal inhet Signaleringsproject Exoten. Binnen ditproject informeert elke deelnemende organisatiehaar achterban over de belangrijksteexoten en hoe deze zijn te herkennen. Naastde digitale nieuwsbrief Kijk op Exoten, is ditthemanummer een vorm van informatieverstrekkingen terugkoppeling naar u. Hetgeeft een overzicht van de vele facetten vanexoten in Nederland. Wij hopen dat u dezeNatura met plezier zult lezen.Namens alle organisaties die deelnemenaan het Signaleringsproject Exoten,Jeroen van Delft(namens alle PGO’s verenigd in de VOFF)Marijke van Woerkom (KNNV)Pieter Beelen(Koninklijke Sportvisserij Nederland)Dylan Verheul (Waarneming.nl)Ruud Bink (Gegevensautoriteit Natuur /Nationale Databank Flora en Fauna)Wiebe Lammers (Team Invasieve Exoten)Verantwoording specialDeze extra editie van Natura is tot standgekomen mede dankzij een financiële bijdragevan het Team Invasieve Exoten (TIE).De inhoud valt onder de redactie van TIE,VOFF en KNNV.Omslagfoto, zie pagina 18Nederland kent vele soorten exotische rivierkreeften.Meer op bladzijde 18. Beeld Jelger HerderArtikelen6 Explosieve toename exoten Gijs van Hengstum8 De halsbandparkiet, stadsvogel in opkomst André van Kleunen11 Aquatische soorten opsporen met DNA Jelger Herder12 Maatschappelijke beleving van exoten R. vd Born, L. Verbrugge14 Tien bijzondere exoten Caroline Elfferich, Gijs van Hengstum18 Vrijwilligers inventariseren rivierkreeften Caroline Elfferich20 Wel of niet bestrijden? J. van Delft, B. Odé, V. Dijkstra, R. CreemersRubrieken4 Uit het Veld10 Portretten17 Bladspiegel (media)22 PortrettenHalsbandparkietenHalsbandparkieten komen in steeds meer steden voor, zie pagina 8. Beeld Jelger Herder, www.digitalnature.org2

Van uitheemse kreeften tot halsbandparkieten: met de toenemende globaliseringneemt het aantal invasieve exoten in Nederland steeds sneller toe. Een overzicht vande belangrijkste oorzaken en gevolgen.Steeds meer exotenVoor een klein beestje doet de Aziatischeboktor heel wat stof opwaaien. Toen eenbewoonster van Winterswijk het insect in juli2012 in haar tuin aantrof, besloot de overheidmeteen om bomen en struiken in eenstraal van honderd meter rond de vondstplekte kappen. Want als deze uitheemse boktorzich definitief in ons land vestigt, kan hij denatuur ernstige schade toebrengen, en betekenthet een miljoenenstrop voor de teelt enhandel van boomkwekerijproducten.Ook de Amerikaanse grijze eekhoorn doetin sommige landen de gemoederen hoogoplaaien. In Engeland kan het beest zelfsrekenen op Koninklijke belangstelling, sindsprins Charles uitriep dat ze allemaal uitgeroeidmoeten worden. Hierbij bekommertde prins zich om de biodiversiteit, wantoveral waar de grijze eekhoorn verschijntlegt zijn Europese collega het loodje. Met eenbeetje pech kunnen Engelsen in de toekomstalleen nog rode eekhoorns tegenkomen in degeschiedenisboekjes.VerspreidingDe Amerikaanse grijze eekhoorn en de Aziatischeboktor zijn voorbeelden van invasieveexoten. Dit zijn soorten die een nieuw gebiedniet op eigen kracht kunnen bereiken, maardoor menselijk handelen elders terechtkomen in de natuur. Met dank aan de globaliseringneemt het aantal exoten explosieftoe. Ook het aantal dat Nederland bereikt,stijgt jaarlijks. Inmiddels telt ons land zo’n1100 exoten.Exoten kunnen op verschillende manierenin ons land terecht komen. Een belangrijkevorm van verspreiding is het meeliften opinternationale handelsstromen. Zo komenlarven van de Aziatische boktor ons landbinnen als verstekeling in bijvoorbeeldhouten pallets. En de tijgermug, berucht alsverspreider van knokkelkoorts, bereikt onsland via de schattige stukjes ‘lucky bamboo’,die in tuincentra te koop worden aangeboden.Veel zoutwatersoorten kunnen zich verspreidenvia het ballastwater van schepen, waarmeeze in een gigantisch binnenbad overde wereldzeeën worden getransporteerd, energens voor een vreemde kust weer wordengeloosd.Ook worden uitheemse soorten bewustgeïmporteerd, als huisdier of voor de teelt.Zo is de grijze eekhoorn in Engeland inparken uitgezet, en zijn in Nederlandwaarnemingen bekend van tien soortenuitheemse eekhoorns, waaronder Pallas’eekhoorns bij Weert en Siberische grondeekhoornsin Tilburg. In de Randstad is dehalsbandparkiet inmiddels een bekendeverschijning, een soort die zijn carrièrebegon als kooivogel. Ook vijvers en aquariavormen een toegangspoort naar ons land.Verstikkende vijverplanten komen via decomposthoop gemakkelijk in aangrenzendeslootjes terecht, en menig vijverhouder guntzijn overtallige zonnebaarzen de vrijheid insloten, vennen en plassen.Tot slot kunnen dieren en planten profiterenvan de handelswegen die we voor onszelfaanleggen. Met bijvoorbeeld een Suezkanaalhoeven soorten niet meer om Afrika heen teSommige invasieve waterplanten zoals de grote waternavelkunnen oppervlaktewater razendsnel dichtgroeien.Beeld Roy Kleukerszwemmen, een onneembare barrière, maarzwemmen ze in no-time van de MiddellandseZee naar de Rode Zee, en andersom.In Europa hebben we ons eigen Suezkanaalgegraven in de vorm van het Main-Donaukanaal,dat het stroomgebied van de Rijnmet dat van de Donau verbindt. Hierdoorkunnen we in de Waal steeds meer soortenuit de Zwarte zee aantreffen, zoals de marmergrondelof Kaspische slijkgarnaal. En hetvervelende nieuws is dat deze soorten vaaknet wat geharder zijn dan onze inheemsefauna.Explosieve groeiOndanks alle succesverhalen is het leven vande meeste exoten geen pretje. Van alle dierenTekst Gijs van Hengstumren van natuurlijke bondgenoten. Zo draagtde grijze eekhoorn zonder al te veel problemenhet parapokkenvirus met zich mee,maar sterft de rode eekhoorn wel aan dezeziekte. En exotische rivierkreeften zijn verspreidersvan de kreeftenpest (de schimmelAphanomyces astaci). Deze schimmel richteen slachting aan onder de inheemse Europeserivierkreeft, die in Nederland nog maarop één plek stand houdt, in een geïsoleerdeplas te Arnhem.Na een explosieve populatiegroei van deinvasieve exoten volgt meestal een periodevan stabilisatie of zelfs afname. Met zijn eeuwigeflexibiliteit weet de natuur zich aan denieuwkomers aan te passen, ook al gaat ditten koste van een paar inheemse soorten.Daarnaast kan het gebrek aan genetischevariatie zich op termijn wreken. Met slechtseen paar individuen als stichters van depopulatie, komt elk genetisch mankementjedoor inteelt extra sterk tot uitdrukking.BiodiversiteitIndividuele soorten zijn natuurlijk nooitgoed of slecht, hooguit wat lastig voor ons alsmensheid, maar voor invasieve exoten geldteen overkoepelend criterium. Het besef datwij als mensen het natuurlijk evenwicht zomin mogelijk dienen te verstoren, met alshorrorbeeld een McWorld - waar je ook opaarde komt, overal tref je dezelfde dominantedieren en planten aan.Meer meetbare aspecten om de impact vaninvasieve exoten te bepalen zijn biodiversiteit,economie, veiligheid en volksgezondheid.Biodiversiteit gaat verder danhet pure tellen van soorten.De introductie van uitheemsesoorten kan ecosystemen alsgeheel uit balans brengen. Neem bijvoorbeeldde zonne baars, die niet alleen deamfibieënstand kan decimeren, maar die viaplanktonvraat heldere wateren kan omtoverenin doffe poelen van ellende. Met mindersoorten en verzwakte ecosystemen zal deaarde minder flexibiliteit hebben om veranderingenop te vangen, en worden wij metzijn allen kwetsbaarder.Ook voor economie, veiligheid en volksgezondheidzijn de voorbeelden talrijk. Zoondergraaft de van oorsprong Noord-Amerikaansemuskusrat onze dijken met holenen gaten. En de ‘hooikoortsplant’ ambrosia,geïmporteerd via onder andere vogelzaad,kan het hooikoortsseizoen in de toekomstverlengen met enkele maanden. Vervelendvoor miljoenen Nederlanders.Gieten we al deze elementen in een rekensom,en laten we daar wat wonderlijke economischeformules op los, dan bedraagtDe van oorsprong Zuid-Amerikaanse beverrat kan dijkenondermijnen door holen te graven. Beeld fotolia.comen planten die tegen wil en dank ergensanders op aarde terecht komen, legt volgensschattingen 90% het loodje, verzwakt doorde verre reis, of simpelweg door gebrek aaneen geschikte leefomgeving.Maar soorten die zich wel thuis voelen,kunnen explosief in aantal toenemen. Ditgebeurt bij ongeveer 10% van de soorten diezich weten te vestigen. Ze zijn in hun nieuweomgeving verlost van hun natuurlijke vijandenen het complexe evenwicht waarmeeecosystemen zich in de loop van duizendenjaren ontwikkeld hebben. Ze bevinden zichin een nieuw paradijs, en ze doen wat elkesuccesvolle soort doet: vreten, voortplantenen verspreiden.Sommige invasieve exoten komen nietalleen, maar kunnen in hun opmars profitealleenal de schade in Nederland jaarlijks 1,3miljard euro per jaar 1 . Een gigantisch bedrag,dat op kleinere schaal beter te illustrerenvalt. Neem de Waterschappen, die jaarlijksmiljoenen van ons belastinggeld spenderenom watergangen schoon te houden van uitheemse,woekerende waterplanten, zoalscabomba en grote waternavel. Met elke ontsnaptevijverplant gaat de waterschapsbelastingweer een stukje omhoog.Allereerste beginOverheden proberen de introductie van invasieveexoten te voorkomen met verschillendepreventieve maatregelen zoals voorlichting,convenanten, regelgeving en in een beperktaantal gevallen ook handelsbeperkingen.Zo erkent het internationale Biodiversiteitsverdraginvasieve exoten als één van debelangrijkste mondiale bedreigingen voor deafname van biodiversiteit. In Nederland is ditverdrag verder uitgewerkt in de beleidsnotaInvasieve Exoten. Verder verbiedt de Floraenfaunawet het om dieren en bepaaldeplanten in de vrije natuur uit te zetten. Eenandere veelbelovende ontwikkeling is hetdoor Nederland ondertekende internationaleverdrag Ballastwater, dat schepen verplichtom ballastwater te zuiveren van organismen.Indien de introductie van een uitheemsesoort toch plaatsvindt, dan bestaat er maaréén geschikt moment om in te grijpen, endat is het allereerste begin. Want heeft eensoort zich eenmaal succesvol gevestigd, danvalt deze niet meer uit de natuur verwijderen.Literatuur1. Weijden, W.J. van der, R. Leeuwis en P. Bol2005 Biologische globalisering. Omvang,oorzaken, gevolgen, handelingsperspectieven. Ministerie van Landbouw, Natuuren Voedselkwaliteit. CLM, Milieu enNatuurplanbureau en TU Delft.6 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 7

Met zijn bonte verenpak is de halsbandparkiet een opvallende verschijning in Nederlandsesteden. De exoot voelt zich goed thuis in Nederland en breidt zijn leefgebiedsteeds verder uit naar het oosten van het land. Sovon volgt deze ontwikkelingen.Tekst André van Kleunen, Sovon Vogelonderzoek NederlandFoto Jelger Herder, www.digitalnature.orgDe halsbandparkiet,stadsvogel in opkomstDe halsbandparkiet (Psittacula krameri) komtvan oorsprong voor in Afrika, in een gordelten zuiden van de Sahara en op het Indischsubcontinent en aangrenzende gebieden.Inmiddels leven in verschillende delen vanWest-Europa forse populaties halsbandparkieten,waaronder in Nederland. Het gaatom nakomelingen van ontsnapte kooivogelsdie zich in stedelijk gebied handhaven enuitbreiden.HolenbroedersDe halsbandparkiet (40 cm) wordt gekenmerktdoor een groen verenkleed en rodebek. Het volwassen mannetje heeft eenGeïndexeerde aantalsontwikkeling halsbandparkiet in dewinter (PTT) en in het broedseizoen (BMP en MUS).zwarte keel en roze nekband.In het oorspronkelijke leefgebied komtde halsbandparkiet voor in verschillendehabitats met bomen: savanneachtige landschappen,loofbossen en dennenbossen.Ook leeft de soort in door de mens gecultiveerdegebieden. In Nederland en anderelanden in Noordwest-Europa kiest de vogelvoor plekken met oude bomen, zoals parkenen andere kleine bosjes, in of nabij stedelijkgebied.Het menu van de halsbandparkiet bestaat,zowel in het oorspronkelijke verspreidingsgebiedals in Nederland, uit plantaardigvoedsel zoals zaden, scheuten, knoppen enVerspreiding en aantallen halsbandparkieten opgemeenschappelijke slaapplaatsen in januari 2012.vruchten, met een klein aandeel ongewervelden.De soort foerageert ook op door mensenverstrekt voedsel in tuinen.Halsbandparkieten nestelen solitair of inlosse kolonies. Ze broeden in holen, maarmaken zelden zelf nestgaten. Ze gebruikenvaak gaten van andere holenbroeders, vooralspechten, en knagen deze indien nodig zelfverder uit. Ook broeden ze in gebouwen(kieren in muren) en nestkasten.Halsbandparkieten broeden vroeg in hetseizoen. Uit België is bekend dat ze al infebruari-maart eieren kunnen leggen. Delegselgrootte bedraagt doorgaans drie totvier eieren, maar tot zes eieren is mogelijk.Broedverspreiding halsbandparkiet in Nederland inverschillende perioden (2009-2011 is een indicatief beeldop basis van losse waarnemingen uit Waarneming.nl).Op de Hofvijver in Den Haag kwamen ruim vierduizendhalsbandparkieten bijeen om te slapen.Deze worden door het vrouwtje in 22 tot24 dagen uitgebroed, terwijl het mannetjewaakt. De jongen verlaten na zes weken hetnest en worden daarna nog twee weken doorde ouders gevoerd.VerspreidingIn Nederland dateren de eerste waarnemingenvan vrij rondvliegende halsbandparkietenuit de jaren zestig. Het eerstegeregistreerde broedgeval deed zich in 1968in Den Haag voor. Daarna vestigde de vogelzich, waarschijnlijk door onafhankelijkeintroducties, in Rotterdam, Amsterdam enHaarlem, waarna de soort zich geleidelijkuitbreidde.Volgens de Broedvogelatlas kwam de soortin 1998-2000 in 37 atlasblokken als broedvogelvoor. Er bestaat nog geen recent landsdekkendbeeld van de verspreiding, maaruit losse waarnemingen blijkt dat de soorttegenwoordig in minimaal 118 atlasblokkenvoorkomt. De halsbandparkiet heeft zich ingrote delen van de Randstad in en om stedelijkgebied gevestigd, oostelijk tot in de stadUtrecht. Verder zijn er veel vooralsnog incidentelewaarnemingen uit andere delen vanNederland, van Zuid-Limburg tot de Waddeneilanden.Risico-analyseBij veel opkomende exoten wordt de vraaggesteld of ze schadelijk kunnen zijn. In2010 heeft SOVON een risicoanalyse uitgevoerdvoor de halsbandparkiet in Nederland 1 .Hiervoor hebben we onder meer onderzochtop basis van beschikbare studies, of en inhoeverre de soort schadelijke effecten zoukunnen hebben op de biodiversiteit.De halsbandparkiet zou ecologische schadekunnen aanrichten door nestconcurrentiemet vogels die in boomholen broeden envleermuizen die boomholtes bewonen. Zotoonde een Belgische studie in een experimentelesituatie concurrentie met boomkleversaan. Tevens werd in een andereBelgische studie een negatief verband aangetoondtussen dichtheden van halsbandparkietenen boomklevers, wat op concurrentiewijst. Maar andere studies in het buitenlandkonden deze conclusies niet bevestigen, envonden geen aanwijzingen voor concurrentietussen halsbandparkieten en inheemseholenbroeders. Nader onderzoek is nodig omvast te stellen of en in hoeverre dit optreedtin Nederland.AantallenSOVON organiseert verschillende tellingenom de landelijke aantallen te volgen. Dit isgoed mogelijk in de winter, omdat halsbandparkietengemeenschappelijke slaapplaatsenbezoeken. Door het vooralsnog beperkteaantal slaapplaatsen, geven gelijktijdige tellingenop deze slaapplaatsen momenteel hetbeste beeld van de totale populatie-omvang.Zo ging het in de winter van 2011-2012 omeen tiental slaapplaatsen met in totaal 11.657vogels. Op de grootste slaapplaats op de Hofvijverin Den Haag werden toen maar liefst4.135 vogels geteld.Naast de slaapplaatstelling volgt SOVON deaantallen via steekproeftellingen en apartetelprojecten in het broedseizoen (BroedvogelMonitoring Project en Meetnet UrbaneSoorten). De trends die worden berekend opbasis van deze meetnetten, vertonen alle eentoename in dezelfde orde van grootte. Wellijkt de laatste twee jaren de toename watafgevlakt, mogelijk door de relatief strengewinters. We verwachten echter dat de toenamein verspreiding en aantallen verderdoor zal zetten.SOVON wil de aantalsontwikkeling en verspreidingvan de halsbandparkiet blijven volgen enzoekt in sommige regio’s nog naar waarnemersdie BMP-telgebieden, PTT-routes of MUS-telgebiedenwillen tellen of er slaapplaatsen kennen.Contactpersoon slaapplaatsen: Olaf Klaassen.Kijk voor meer informatie op www.sovon.nl/projecten of www.sovon.nl/halsbandparkiet.literatuur1. Kleunen, A. van, L. van den Bremer, R. Lensink& P. Wiersma, 2010. De Halsbandparkiet,Monniksparkiet en Grote Alexanderparkiet inNederland: risicoanalyse en beheer. SOVONonderzoeksrapport2010/10. SOVON VogelonderzoekNederland, Nijmegen.8 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 9

PortrettenDe restauranteigenaarDe vijverbezitterTekst Kees de HeerTekst Jelger Herder - RAVONBeeld Fotolia.comVoor het bestrijden van exoten is een vroege signalering cruciaal. Hoe eerder exotenontdekt worden, hoe lager hun aantallen zijn en hoe kleiner hun verspreiding. Meteen revolutionaire nieuwe methode kunnen verborgen levende, watergebondenexoten snel opgespoord worden. In Nederland is het inmiddels succesvol toegepastop de Amerikaanse brulkikker en inheemse soorten als knoflookpad, grote modderkruiperen groene glazenmaker.Exoten opsporen metenvironmental DNA“De huiskraai zit ons toch niet in de weg?”“Ik hoorde een koe, dat bleek een brulkikker te zijn.”Naam: Peter MoermanWoonplaats: Hoek van HollandNaam: Fré JacobsWoonplaats: BaarloBijzondere gasten: De mensen komen niet naar mijn restaurant vanwegede huiskraaien. De meeste gasten komen om te kijken naarde boten op de Hollandse Waterweg. De duizenden meeuwen zijnnatuurlijk ook een bezienswaardigheid. Soms hebben we zelfs zeehondenvoor de deur, want die dieren zwemmen zo de HollandseWaterweg op.Voedsel: De mensen gooien inderdaad wel eens iets naar de kraaien.Maar meestal zitten de vogels gewoon op grote afstand te wachten totde gasten weggaan. Pas dan durven ze dichterbij te komen en pikkenze gauw het brood of het koekje dat de mensen op de grond hebbenlaten vallen. De vogels zijn wel mensenschuw, ze blijven echt nietzitten als je aan komt lopen.Winterperiode: Wij hebben naast ons restaurant Unicum een paarvuilcontainers. In de zomer worden die twee keer per week geleegd,maar ‘s winters als we weinig gasten hebben, is dat maar één keerper week. De kraaien pikken de plastic zakken kapot en halen daarvan alles uit: sinasappels, brood, visresten, alles waar ze van houden.De meeuwen doen trouwens precies hetzelfde. Maar als de kraaienkomen, gaan de meeuwen er vandoor. De kraaien jagen de meeuwenweg.Voor of tegen afschotplan: Ik ben tegen het afschieten van de huiskraaien.Dat vind ik zo’n onzin. Ik hou er niet van als mensen ofdieren pijn lijden. Ik ben een dierenliefhebber. Die kraaien zitten onstoch niet in de weg?Hobby: Ik heb een tuin van vijfduizend vierkante meter, met een forsevijverpartij. Op een dag liep ik langs de waterkant en toen hoorde ikeen koe, een irritant geluid. Na wat zoekwerk bleek dat ik een brulkikkerin mijn tuin had. Ik heb het ministerie gebeld, maar daar wildemen mijn verhaal niet geloven. Pas toen ik een foto opstuurde, werdik binnen vijf minuten teruggebeld met het advies om naar RAVONte bellen. Toen de amfibiekenners kwamen kijken, bleek dat ikduizenden dikkopjes van de brulkikker in mijn vijver had. Na veelheen en weer praten hebben we bedacht hoe we ze allemaal kondenvangen. Eerst maakten we rondom een ondoordringbaar hekwerk,daarna hebben we de vijver helemaal leeggehaald. Tot overmaat vanramp ging daarbij de bodem lek, dus later moest de vijver helemaalopnieuw worden aangelegd en ingericht.Resultaat: Ik ben blij dat ze weg zijn. We hebben uiteindelijk nieteens zo veel brulkikkers gevangen: drie adulte en een paar subadultedieren. Plus vierduizend kikkervisjes. Als we niets hadden gedaan,was het later natuurlijk een veel groter probleem geworden. Ik konhet trouwens al goed merken aan de groene kikkers en salamanders,waarvan de aantallen sterk waren teruggelopen.Schade: Mijn tuin en vijver zijn danig op hun kop gezet, maar gelukkigis alles ook weer netjes hersteld.Terugkijkend: Nu alles achter de rug is, kan ik er wel om lachen. Wantde brulkikker speelde vervolgens een hoofdrol tijdens de carnavalsoptocht.Ik zat in het prinselijk trio, dus we hebben een prachtigekikkerwagen gemaakt. Achteraf kan ik ook wel lachen om de 1 aprilgrapdie mijn kinderen hebben uitgehaald. Ik hoorde weer een brulkikkerin de tuin en ik dacht: Het zal toch niet waar zijn… Na eenminuut zoeken ontdekte ik een gettoblaster, die onder een struik wasweggestopt. Mijn kinderen hadden het brulkikkergeluid van internetgeplukt. Zij stonden achter mijn rug te gieren en te brullen.”Met environmental DNA (eDNA) kunnenexoten snel opgespoord worden. De methodeis gebaseerd op het feit dat alle aquatischesoorten DNA achter laten via huidcellen,ontlasting en urine. Door watermonsters teverzamelen en deze in het lab te testen opaanwezig DNA, kan de aanwezigheid vaneen doelsoort worden vastgesteld. OmdatDNA in water binnen drie weken afbreekt,wijst aanwezigheid van erfelijk materiaal dusop recente aanwezigheid van de soort. Ditmaakt de methode erg bruikbaar voor hetinventariseren van watergebonden soorten.Ook is het mogelijk om uit één watermonstereen hele soortenlijst te genereren.De methode is in Frankrijk ontwikkeld engebruikt om exotische Amerikaanse brulkikkersop te sporen. En met succes. Alsexperiment werden 49 wateren bemonsterdmet zowel eDNA, als traditionele methodenzoals zichtwaarnemingen, luisteren en hetzoeken naar eitjes en larven. Met de traditionelemethoden vonden de onderzoekersMet enkele druppels water kun je onderzoeken welke dieren en planten erin leven.brulkikkers in 7 van de 49 wateren. Maar deresultaten van het eDNA onderzoek toondenaan dat in maar liefst 38 van de 49 waterenbrulkikkers aanwezig waren!CSI brulkikkerDichter bij huis heeft RAVON in samenwerkingmet Spygen met behulp vaneDNA onderzocht of er nog Amerikaansebrulkikkers aanwezig waren in de omgevingvan Baarlo. Daar leefde de enige bekendepopulatie van Nederland, maar is een gedegenbestrijdingsprogramma in uitvoering.Toch bleek de brulkikker nog voor te komenop 1 van de 16 met eDNA onderzochte locaties,die met regulier veldwerk geen waarnemingopleverde.De methode leent zich ook uitstekend omlangs de grens met België – waar verschillendepopulaties dichtbij Nederland aanwezigzijn – monitoring uit te voeren.Zodoende kan een mogelijke vestiging vanbrulkikkers daar tijdig worden opgemerkt.ToekomstWe zetten de methode inmiddels ook succesvolin bij onderzoek naar het voorkomen vanmoeilijk te inventariseren, beschermde soortenzoals grote modderkruiper, knoflookpad,kamsalamander en groene glazenmaker.Environmental DNA gaat met zijn hoge trefkansen kostenefficiënte bemonstering eengouden toekomst tegemoet. De methode zalechter onmogelijk het werk dat door duizendenvrijwilligers wordt gedaan, kunnen vervangen.Dat is simpelweg veel te kostbaar.Het geeft ook geen informatie over de conditievan individuen of de leeftijdsopbouwvan een populatie. Het is een methode dieingezet zal worden voor de heel zeldzame enlastig te inventariseren soorten. Bovendienvinden we het ook veel te leuk om het veld inte blijven gaan!Meer informatie: www.environmental-dna.nl10 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 11

Signalering, preventie, communicatie en beheer. Een succesvolle benadering vaninvasieve soorten hangt niet alleen samen met biologische inzichten, maar ook methet creëren van maatschappelijk draagvlak. Het onderzoek naar de maatschappelijkeperceptie van exoten biedt hier waardevolle handvaten voor.De maatschappelijkebeleving van exotenTekst Dr. Riyan van den Born enLaura Verbrugge MSc.ISIS, Radboud Universiteit Nijmegen enNederlands Expertise Centrum Exoten.en dierenspeciaalzaken met een vijver en/of aquarium. Dit laatste onderzoek maaktdeel uit van de evaluatie van het hierbovengenoemde convenant waterplanten.Kennis en betrokkenheidUit het onderzoek onder burgers bleekdat er aardig wat kennis aanwezig is overexoten. We hebben inwoners van drie plaatsenin Nederland onze definitie van exotenvoorgelegd - ‘Een exoot is een plant of dier datoorspronkelijk niet in een gebied (bijv. Nederland)voorkomt maar die door mensen (bedoelder gevraagd wordt naar gevolgen, blijkt datmensen vooral de risico’s voor de natuurzien en zich minder bewust zijn van degevolgen voor gezondheid of economie.De wijze waarop mensen natuur zien, heeftgevolgen voor de manier waarop ze naarexoten kijken. Mensen die het evenwichtin een ecosysteem als kwetsbaar beschouwen,zien meer risico’s van exoten en voelenzich meer betrokken dan mensen die eendynamischer beeld hebben van natuur.Ook het gevoel dat soorten hier wel of niet‘thuis horen’ speelt een rol. Bij het ondervooruitroeien). Dezelfde vraag hebben wevoorgelegd aan bezoekers van de landelijkeVOFF-dag 2012. Er bleek een groot verschilin acceptatie van maatregelen tussen burgersen de VOFF-vrijwilligers. Vrijwilligerswaren beduidend meer betrokken bij de problematiekvan exoten en meer voorstandervan ingrijpende maatregelen bij soorten dieveel schade aanrichten aan de natuur (83% isvoor uitroeien van de grijze eekhoorn). Metandere woorden: ze zijn minder vatbaar voorde aaibaarheidsfactor en lijken de schadelijkheidvan de soort zwaarder mee te wegen.Exoten zijn regelmatig in het nieuws. Neembijvoorbeeld de ophef rondom de huiskraai.Deze vogel heeft zich gevestigd inHoek van Holland en het is de enige populatiein Europa. Eind 2012 nam de provincieZuid-Holland de beslissing dat dehuiskraaien moeten worden weggevangenof afgeschoten. Op 10 januari 2013 berichttede Volkskrant: ‘De protesten barstten los. (…)het Comité Huiskraaien Onderduik werdopgericht, dat claimde enkele huiskraaienin veiligheid te hebben gebracht. Desgevraagdzegt een woordvoerder nu dat er nogaltijd kraaien ondergedoken zijn, ‘totdat desituatie weer veilig is.’Er is inmiddels veel bekend over de verspreidingvan exoten en de effecten vandeze nieuwkomers op ecosystemen. Er isechter weinig onderzoek gedaan naar deperceptie van exoten. Daarom hebben wein 2010 onderzocht hoe Nederlanders tegenexoten aankijken. Weten ze wat (invasieve)exoten zijn? Kunnen ze er een paar noemen?Zien ze exoten als schadelijk of als een welkomeverrijking van de natuur? Voordat weantwoord geven op deze vragen, gaan weeerst in op een andere vraag: waarom is hetbelangrijk om te weten hoe burgers tegenexoten aankijken?Draagvlak en communicatieNaast de wetenschappelijke kennis die perceptieonderzoekoplevert, zijn er nog vierpraktische redenen. Deze komen voort uithet beheervraagstuk. Natuurbeheerdersstaan voor de moeilijke taak om de schadevan invasieve exoten te beperken. Daarbijkun je niet om burgers heen.De huiskraaien zijn ondergedoken tot zeweer veilig zijn, aldus een woordvoerder.De belangrijkste reden is dan ook, dat je alsbeheerder draagvlak nodig hebt voor maatregelen.Exotenbeheer vereist soms groteingrepen, denk aan het compleet uitgravenvan een vijver voor de verwijdering van debrulkikker in Baarlo of het kortwieken vanparken en tuinen in Boskoop en Winterswijkom de Aziatische boktor aan te pakken. Eenander voorbeeld is de hierboven genoemdeweerstand tegen het wegvangen en dodenvan de huiskraai. Het inschatten van eninspelen op maatschappelijke reacties, kanveel ophef en onrust voorkomen, en daarmeewerk en geld besparen. Ook in eenbredere context is het belangrijk dat natuurbeheerdershet maatschappelijk draagvlakvoor natuurbeheer niet verspelen.Een tweede nut van belevingsonderzoek isdat je de communicatie kan aanpassen aankennis en gevoelens van burgers. Je kuntvoorlichting zo op het juiste niveau aanbiedenen rekening houden met gevoeligheden.Tot slot zie je dat burgers steeds vaker betrokkenworden bij signalering en preventie.Denk bijvoorbeeld aan de Ambrosia-app(een programma voor de mobiele telefoon)om gemakkelijk nieuwe vondsten te melden.Een ander voorbeeld is de preventie van inva-sieve waterplanten. Daarbij zet de overheidin op een afname van de handel in soortenen op voorlichting. In een vrijwillige overeenkomstmet het bedrijfsleven is afgesprokendat een aantal invasieve soorten uit hetassortiment wordt gehaald en dat bij andere(mogelijk) schadelijke soorten een waarschuwingwordt gegeven in de vorm vaneen etiket. Burgers worden daarin gevraagddeze soort niet in het openbare water uit tezetten, maar indien overbodig geworden, inde GFT-bak te deponeren. Het succes van ditconvenant hangt dus voor een groot deel afvan de medewerking van burgers. Kortom:voor draagvlak, effectieve communicatie, signaleringen preventie is het goed om kenniste hebben van de meningen van burgers overexoten.In 2010 hebben we twee onderzoeken verrichtnaar de maatschappelijke perceptie vanexoten. Hierin zijn kennis en betrokkenheidgemeten bij twee groepen: ongeveer 400burgers en 230 bezoekers van tuincentraof onbedoeld) daar zijn gebracht’. We hebbenze gevraagd of men daar bekend mee is.Ongeveer 80% antwoordt dan bevestigend.Ongeveer de helft van alle respondentenkan ook een correct voorbeeld van een exootgeven. De meest genoemde soorten zijn debrulkikker, de Aziatische boktor, de Amerikaanserivierkreeft en de Amerikaanse vogelkers.In de interviews met bezoekers van tuincentrais de vraag naar wat een exoot is alsopen vraag gesteld. Dit bleek beduidendmoeilijker. Maar 15% kan een correcte definitiegeven. De meeste mensen denken aanplanten en dieren uit het buitenland (44%)of uit warme gebieden (34%).Veel genoemdevoorbeelden zijn hier logischerwijs meer aanwater gerelateerde soorten zoals de koikarper,brulkikker en uitheemse waterplanten.Over het algemeen waren de respondentenzich niet erg bewust van de risico’s dieexoten met zich meebrengen en voelen zichweinig betrokken bij de problematiek. Alsscheid tussen uitheems en inheems gaatvaak de voorkeur uit naar het behouden vaninheemse soorten. Ook hecht men aan devariatie aan soorten in een gebied. Men zouhet jammer vinden als deze variatie zou verdwijnendoor de komst van een exoot.BeheerTot slot hebben we gekeken naar draagvlakvoor beheermaatregelen. Dit hangt sterksamen met de achtergrond van een persoon(agrariër, beheerder of recreant), maar ookmet de vraag of een soort schade veroorzaakt.We hebben voor een aantal soortengevraagd hoe we er mee om zouden moetengaan: accepteren, controleren of uitroeien.Als eerste viel op dat er voor de meer aaibaresoorten zoals halsbandparkiet (minder dan2% voor uitroeien) en grijze eekhoorn (maar14% voor uitroeien) minder draagvlak is vooringrijpen. Dit in tegenstelling tot insectenzoals de tijgermug (87% voor uitroeien)en planten zoals ambrosia (ongeveer 50%Links - Hoe aaibaarder de soort, hoe minder snel mensenwillen ingrijpen. Beeld fotolia.comRechts - Recreanten zijn gevoeliger voor de aaibaarheidsfacordan VOFF-vrijwilligers. Beeld photodune.comGevoelighedenKortom, voor een natuurbeheerder is hetbelangrijk te beseffen dat er in de samenlevingverschillen zijn in kennis en opvattingenover exoten. Voor een deel hangtdit samen met het natuurbeeld dat iemandheeft. Door hier rekening mee te houden incommunicatie en beleid, kan de maatschappelijkeonrust beperkt worden. Denk aan hetwegvangen van de Pallas’ eekhoorns, waarbijburgers worden betrokken en rekeningwordt gehouden met gevoeligheden. Zoworden de dieren niet afgeschoten maar inopvangcentra geplaatst. De Zoogdierverenigingmeldt op haar website dat de vangactievoorspoedig verloopt.Dit onderzoek naar maatschappelijke betrokkenheidbij exotenbeheer maakt onderdeeluit van het promotieonderzoek van LauraVerbrugge aan de Radboud Universiteit Nijmegengetiteld Assessment, perception and communicationof non-native species risk.12 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 13

Tien opvallende exotenTekst Caroline Elfferich, Gijs van HengstumMuntjak (Muntiacus reevesi)Herkomst: ChinaIntroductie: Sinds een aantal jaren geldt eenbezitsverbod voor dit schattige minihert.Daarvoor mocht de muntjak worden gehou-Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje(Harmonia axyridis)Fotolia.comHerkomst: AziëIntroductie: Zo’n twintig jaar geleden geïntroduceerdals biologische bestrijder van bladluizen.Verspreiding: Tegenwoordig algemeen inheel Nederland. Vanaf het voorjaar tot delate herfst te vinden op bomen, struiken enkruiden met bladluizen. Ze kunnen goed vliegenen zich zodoende snel verspreiden. Zeoverwinteren in onverwarmde ruimtes vangebouwen.Gevolgen: Deze soort is een voedselconcurrentvan de inheemse lieveheersbeestjes, dieZonnebaars (Lepomis gibbosus)den in hertenparken, dierentuinen en doorparticulieren. Ontsnapt of uitgezet.Verspreiding: Dichte bossen met struikgewas.Dankzij een foto staat het sinds 2010vast dat de muntjak in Brabant voorkomt.Ook zijn er waarnemingen gedaan in Utrechten Oost-Nederland.Gevolgen: In Nederland is de muntjak nogeen schuwe zeldzaamheid, maar in Engelandinmiddels de meest voorkomende hertachtige.Hij verdringt reeën naar meer open terrein,waardoor ze schade toebrengen aan delandbouw.In grote dichtheden kunnen muntjaks devege tatie schaden.Maatregelen: De Flora- en faunawet maakthet mogelijk dat muntjaks worden bestreden.Provincies kunnen hiertoe personen aanwijzendie de bestrijding uitvoeren.doorgaans kleiner zijn en minder agressief.Maatregelen: Het gebruik van dit insect alsbiologische bestrijder in de tuinbouw is inEuropa verboden.Herkomst: Noord-AmerikaIntroductie: Vijverliefhebbers en aquariumhouders die overtollige jonge vissen uitzetten in devrije natuur.Verspreiding: Heel Nederland, met een zwaartepunt in Brabant en Limburg. Leeft in poelen,vennen en plassen. Kan zich verspreiden via beken.Gevolgen: Zonnebaarzen voelen zich uitstekend thuis in poelen en vennen, en kunnen dezemet duizenden nakomelingen koloniseren. De opportunistische roofdieren voeden zich metalles wat in hun bek past. Door planktonvraat ontwrichten ze ecosystemen. Ook kunnen zeeen slachting aanrichten onder larven van amfibieën, waardoor ze een bedreiging vormen voorbijvoorbeeld de zeldzame knoflookpad.Maatregelen: Recent hebben diverse organisaties, zoals tuincentrum Intratuin en de grootstedistributeur van aquarium- en vijverproducten Aquadistri, besloten om geen zonnebaarzenmeer te verkopen. Onderzoek naar bestrijdingsmaatregelen in het veld loopt.Theodoor HeijermanGrote waternavel(Hydrocotyle ranunculoides)Herkomst: Noord-AmerikaIntroductie: Geïmporteerd als vijverplant. In1994 vestigden zich de eerste ‘ontsnapte’exemplaren in het buitenwater.Verspreiding: Grote waternavel voelt zichthuis in voedselrijke sloten, kanalen en beken.Gevolgen: De dichte drijvende matten diedeze plant aan het wateroppervlak vormt,laten weinig ruimte over voor andere waterplantenen verhinderen de doorstroming vanhet water.Maatregelen: De plant is uit de handel genomen.Het is zelfs verboden om grote waternavelin bezit te hebben of te vervoeren. Actievebestrijding vindt plaats door het waterschap:handmatig verwijderen en afvoeren van deplanten. Stukmaaien is uit den boze, omdatelk stukje weer uitgroeit tot een nieuwe plant.Gevoelig voor de combinatie van vorst enlage waterstanden, en kan dan spontaan verdwijnen.Driehoeksmossel(Dreissena polymorpha)Herkomst: Zwarte ZeeIntroductie: Wat betreft invasieve soorten isde driehoeksmossel een oudgediende. Hijkomt al sinds 1826 in Nederland voor, enheeft ons land bereikt door mee te varen opscheepswanden.Verspreiding: Meren, rivieren en plassen metzuurstofrijk water.Gevolgen: Volgens schattingen gaat het heleIJsselmeer tweemaal per maand door dekieuwen van driehoeksmossels heen. Als filterdierenmaken ze heel wat water helder. Datheeft een positieve invloed op het waterleven,en het humeur van vele biologen, vissers enzwemmers.Minpuntje is dat driehoeksmossels de uitlaatpijpenvan elektriciteitscentrales en koelwatersystemenkunnen dichtgroeien.Maatregelen: Op het schoonmaken van watuitlaatpijpen na is de driehoeksmossel eenpopulaire soort. Hij wordt zelfs ingezet alsbeheermiddel om meren en plassen te zuiveren.Jelger HerderRode Amerikaanse rivierkreeft(Procambarus clarkii)Jelger HerderHerkomst: Noord-AmerikaIntroductie: Sinds 1985 introducties in denatuur, via aquariumhandel en horeca.Verspreiding: Voornaamste bolwerken in Zuid-Holland, Vechtplassen, Arnhem en Breda.Leeft in kunstmatige stilstaande wateren,Japanse duizendknoop(Fallopia japonica)Herkomst: JapanIntroductie: Is ingevoerd als sierplant voortuinen. Kan ook kruisingen vormen met verwanteduizendknopen. Komt via gedumpttuinafval in de natuur terecht.Verspreiding: Vrijwel geheel Nederland, meteen voorkeur voor zandgronden. Te vindenlangs wegkanten, landgoederen, spoorbermen,bosranden en verstoorde milieus.Neemt snel in aantal toe.Gevolgen: Met zijn woekergedrag en zijndichte, gesloten bladerdek, kan de Japanseduizendknoop complete vegetaties verdringenen omtoveren tot een monocultuur.Verdringt inheemse planten.Maatregelen: Is zeer lastig te bestrijden,Huiskraai (Corvus splendens)Harvey van DiekHerkomst: Zuidelijk Azië, vooral IndiaIntroductie: In 1994 arriveerde een paartjehuiskraaien met de boot in Hoek van Holland.In hetzelfde jaar ging in Renesse een enkelindividu aan land. De vogels zijn waarschijnlijkals verstekeling meegelift.zoals vijvers, sloten en veenplassen. Doorzijn zwerftochten over land, wordt de rodeAmerikaanse rivierkreeft vaker gezien dan deandere vijf soorten exotische rivierkreeftendie zich in ons land hebben gevestigd.Gevolgen: De rode Amerikaanse rivierkreeftis een alleseter die grote hoeveelheden waterplantenverzwelgt. Bij grote aantallen kandit aanzienlijke schade aan het ecosysteemopleveren. Daarnaast zijn ze graaflustig,wat schade aan oevers kan opleveren. Metde introductie van deze en andere exotischerivierkreeften kwam ook de kreeftenpest inons land. Hierdoor is de inheemse rivierkreeft(Astacus astacus) bijna uitgestorven inNederland.Maatregelen: Het is verboden om rodeAmerikaanse rivierkreeften uit te zetten. Dekreeften worden niet actief bestreden, maarje mag ze vangen voor een lekkere maaltijd.Ruud Beringenomdat de wortelstokken tot drie meter degrond ingroeien, en elk verdwaald wortelstokjeweer kan uitgroeien tot een plant. Debestrijding (en het voorkomen van aanplanten)vindt nog op lokaal niveau plaats. Eenlandelijke veldproef naar (kosten)effectievebestrijdingsmethoden gaat waarschijnlijk in2013 van start.Verspreiding: Vanaf 1997 hebben huiskraaienin Hoek van Holland succesvol gebroed, heteerste broedgeval in Europa. Dit heeft eenlokale populatie van 25-30 huiskraaien opgeleverd.Gevolgen: In Nederland heeft de huiskraaitot nu toe geen schade of overlast veroorzaakt.In landen waar de soort in grotereaantallen aanwezig is, worden er veel schadegevallengemeld. Ook worden er negatieveeffecten gemeld op inheemse vogelsoorten,waaronder soorten die in kolonies levenzoals wevers, sterns en reigers (predatie ennestroof). De soort wordt daar als invasieveexoot beschouwd en om die reden bestreden.Maatregelen: De Provincie Zuid-Holland heefttoestemming gegeven om de huiskraaien wegte vangen nu de populatie nog klein is. Deuitvoering hiervan ligt stil vanwege juridischeprocedures.Japanse oester (Crassostrea gigas)Herkomst: JapanIntroductie: Net als veel smakelijke soorten isde Japanse oester ingevoerd voor de kweeken vervolgens ontsnapt. Aanwezig als exootin ons land sinds 1976.Verspreiding: Waddenzee, Oosterschelde enGrevelingen.Gevolgen: De meningen over deze exoot zijnverdeeld. Sommige badgasten snijden zichaan de vlijmscherpe schelpen. Sommigein heemse schelpdieren voelen de concurrentiedruktoenemen. Maar de Japanse oesterkan zich ook vestigen op een zachte ondergrond,en is daarmee een ecosysteembouwer.In de Wadden verschijnen vele oesterbankenwaartussen andere dieren een veilig heenkomenzoeken: een koudwater-‘koraalrif’.Maatregelen: De maatregelen tegen de oesterlijken vooral van culinaire aard te zijn. Zeverschijnen in de netten van vissers, op demenukaarten van restaurants en steeds meervogels leren om de schelp te kraken.Kesslers grondel (Neogobius kessleri)Herkomst: Zwarte ZeeIntroductie: Eén van de vele brakwatervissenuit het Zwarte zeegebied, die via het Main-Donaukanaal naar Nederland zijn gezwommen.Verspreiding: Net als de Rijn komt de Kesslersgrondel bij Lobith ons land binnen. Via dezerivier, de IJssel, en steeds kleinere zijstromenverspreidt de soort zich steeds verder overons land. Profiteert van oevers van steen ofbasalt.Gevolgen: De Kesslers grondel is een voorNederlandse begrippen forse bodemvis. Hijjaagt op vissen en concurreert waarschijnlijkde inheemse, zeldzame donderpad weg.Maatregelen: Door het verwijderen vanstenen en basalten oevers is het mogelijk omde opmars van de Kesslers grondel te stoppen.Ook overwegen biologen om ‘bijzondere’beken te isoleren of geïsoleerd te laten,in plaats van ze aan te sluiten op anderewatersystemen.Jelger Herder14 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 15

Het thema ‘exoten’ roept veel vragen en emoties op, zoals ook blijkt uit het onderzoekvan Laura Verbrugge van de Radboud Universiteit Nijmegen (bladzijde 12). Indit artikel komen vijf van de meest prangende vragen en hun antwoorden aan bod.Tekst Wiebe Lammers, Jeroen van DelftBeeld Fotolia.comMEDIA Redactie Jeroen van delftVijf veelgestelde vragenZoekkaartenOp de websites van alle partners van het Signaleringsproject Exoten (alle PGO’s, KNNV, SportvisserijNederland, Waarneming.nl, Gegevensautoriteit Natuur en Team Invasieve Exoten) isveel informatie over exoten te vinden. Als handig hulpmiddel om in het veld exoten goed tekunnen determineren, zijn door diverse organisaties handige zoekkaarten gemaakt. Links naareen greep uit de zoekkaarten zijn hier opgenomen:Bladspiegelhttp://science.naturalis.nl/media/261107/kreeftenzoekkaart.pdfwww.sportvisserijnederland.nl/webwinkel/producten/?id=86&page=detailwww.ravon.nl/Portals/0/Pdf/Herkenningskaart brulkikker.pdfwww.ravon.nl/Portals/0/PDF2/Herkenningskaart_italiaanse_kamsalamander.pdfwww.ravon.nl/Portals/0/Pdf/Determinatiekenmerken nieuwe soorten in Nederland.pdf1. Wanneer is een plant of dier een exoot?Er worden (inter)nationaal veel definitiesgebruikt voor exoten. De definitie die hetTeam Invasieve Exoten gebruikt is de volgende:Een exoot is een uitheemse plant, dierof micro-organisme die Nederland niet op eigenkracht kan bereiken, maar door menselijkhandelen (transport, infrastructuur) terecht isgekomen in de Nederlandse natuur. Vervolgensis het natuurlijk de vraag vanaf welk jaar weeen soort als exoot zien. Ook hierover bestaanverschillende denkbeelden, zoals: het jaardat Columbus Amerika ontdekte (1492) ofhet jaar dat Linnaeus zijn beroemde SystemaNaturae schreef (1758). Beleidsmatig wordtvaak 1900 aangehouden. Een soort die voordie tijd Nederland is binnengekomen wordtdan niet als exoot beschouwd, alhoewel datgeen wet van meden en perzen is.2. Wat moet je met ‘overtollige’ exotischehuis-, tuin- of vijverdieren en –planten?Voor planten geldt dat overtollige planten inde kliko gestopt moeten worden. Zo kunnenze geen problemen veroorzaken. Gooi ze inieder geval nooit in een sloot, vijver of beekin de natuur, omdat ze daar grote schadekunnen aanrichten. Wat je moet doen als jeeen dier niet meer kunt of wilt houden is nietzo eenvoudig te beantwoorden. Loslaten inde natuur is in ieder geval geen goede optie.We weten dat uitheemse huisdieren daargrote populaties kunnen vormen en forseschade veroorzaken. Logische alternatievenzijn het huisdier proberen onder te brengenbij vrienden, kennissen of een asiel datgeschikt is voor huisvesting van de betreffendediersoort. In 2013 wil de NederlandseVoedsel- en Warenautoriteit samen metdiverse organisaties een communicatieprojectopstarten over dit thema.3. Overheden doen veel moeite om exotente bestrijden. Waarom komt er nietgewoon een import- en handelsverbod?Handelsbelemmerende maatregelen liggenpolitiek gevoelig, zowel in Nederland alsin de EU. Belang van de handel, keuzevrijheidvan mensen en de mogelijke schadedoor de verhandelde exoten zijn factorendie altijd een rol spelen bij het overwegenvan handelsbeperkende maatregelen. Overigenszijn er wel diverse maatregelen genomenof ontwikkelingen gaande. Zo slotenin 2010 de Overheid, de koepelorganisatiesvan waterschappen en de plantenhandel hetconvenant waterplanten af. Dit betekent datdiverse schadelijke plantenexoten niet meerworden verhandeld. Verder zijn er handelsenbezitsverboden voor grote waternavel,muntjak, grijze eekhoorn, Pallas’ eekhoornen Amerikaanse voseekhoorn. De EuropeseCommissie werkt op dit moment aan nieuweEU-exotenregelgeving. Het is de verwachtingdat deze ook diverse handelsbeperkendemaatregelen zal gaan bevatten. Verder werkthet Ministerie van EZ aan een positieflijstvoor zoogdieren.4. Wat doen overheden om problemen tevoorkomen?Naast de bovengenoemde preventieve maatregelenis communicatie ook belangrijk. Hetdoel van communicatiecampagnes is vaak debewustwording over de exotenproblematiekvergroten en mensen of organisaties aanzettentot ander gedrag. Voorbeelden hiervanzijn de communicatiecampagnes “Geenexoot in de sloot” over invasieve waterplantenen de campagne over de hooikoortsplantambrosia. Verder wordt er ook steeds meerdoor onderzoekers en terreinbeheerdersnagedacht over een alternatieve aanpak vanexoten: niet bestrijden, maar de inrichtingvan een water of terrein zodanig vormgevendat de exoot zich niet thuis voelt, maar deinheemse soort juist wel. Dit kan in sommigegevallen schade door invasieve exotenvoorkomen.5. Wat kan ik zelf aan bestrijding vanexotische planten en dieren doen?Natuurliefhebbers kunnen een belangrijkebijdrage leveren door in de natuur waargenomenexoten te melden op Waarneming.nl, Telmee.nl of Mijnvismaat.nl. Haal zelfin ieder geval niet zomaar dieren of plantenweg uit de natuur. Dit is onwenselijk en inveel gevallen illegaal. Wel is het soms mogelijkmee te doen met bestrijdingsacties dieterreinbeheerders organiseren, zoals voorAmerikaanse vogelkers en zonnebaars.Biological globalisationBiological globalisation is een goed Engelstaligboek van Nederlandse auteurs voor wieinzicht wil krijgen in allerlei facetten vaninvasieve exoten. Het boek is rijk geïllustreerden bevat veel toegankelijke informatie,ook voor minder goed in de materieingevoerden. In het boek staan veel interessantevoorbeelden van de impact vanexoten wereldwijd, met bijzondere aandachtvoor Nederland. KNNV Uitgeverij, ISBN:9789050112437.Nieuwsbrief ‘Kijk op Exoten’Eind januari is het derde nummer van Kijkop Exoten verschenen, de nieuwsbrief dieonderdeel uitmaakt van het SignaleringsprojectExoten. Met Kijk op Exoten informerenwe waarnemers over relevante exoten. Doordatalle soortgroepen aan bod komen, zal optermijn een grotere groep mensen exoten uitmeerdere soortgroepen herkennen. We verwachtendaarmee de kans te vergroten op hetsnel signaleren van exoten.U kunt zich via de RAVON-webite (> Publicaties> Nb exoten) aanmelden voor dezedigitale nieuwsbrief. U kunt hier ook alleeerder verschenen nummers gratis downloaden.Inmiddels hebben zich ruim 600mensen aangemeld om Kijk op Exoten voortaanautomatisch toegemaild te krijgen en deaanmeldingen blijven binnenstromen.Nuttige links over exoten• Werkgroep Exoten: www.werkgroepexoten.nl• North European and Baltic Network on Invasive Alien Species (NOBANIS): www.nobanis.org• Biologische invasies in Europa: www.europe-aliens.org• Invasive Species Specialist Group van IUCN: www.issg.org• INTERREG-project “Minder invasieve planten en dieren, meer biodiversiteit”: www.invexo.nl• Alternatieven voor invasieve planten: www.alterias.be• Engelstalige site over exoten in België: ias.biodiversity.be• Overzicht van Nederlandse risicoanalyses: www.vwa.nl/onderwerpen/ongewenste-uitheemse-dieren/dossier/invasieve-exoten/risicoanalyses-consultatie/risicoanalyserapportenNederlands SoortenregisterNaturalis verzamelt al bijna 200 jaar informatieover de Nederlandse biodiversiteit.Tot zo’n 20 jaar geleden was deze informatieversnipperd in allerlei papieren publicaties,naamlijsten, handboeken en lossemeldingen. In 2005 was het dan zover enging de eerste versie van het NederlandsSoortenregister online. Het is een gezamenlijkplatform van Naturalis, PGO’s enandere partners. In 2008 was dit registercompleet voor planten, dieren en schimmelsen in 2010 werd de exotenlijst gecompleteerdtot de circa 1100 gevestigde exotendie nu in Nederland bekend zijn. Van zo’n90 exoten uit alle soortgroepen is inmiddelsuitgebreide informatie opgenomen.Het Nederlands Soortenregister is een zeergedegen bron van actuele informatie. Het iscompleet, gestandaardiseerd, betrouwbaaren actueel. Het register is voor informatieover exoten én inheemse soorten zeker eenbezoek waard: www.nederlandsesoorten.nl.Ambrosia appIn 2012 is in opdracht van de NederlandseVoedsel- en Warenautoriteit een Ambrosiaappvoor iPhones ontwikkeld door Flora vanNederland. Via deze app (de Ambrosia-melder)beschikt u over alle achtergrondinformatie,foto’s en films om de Ambrosia-soortente kunnen herkennen en te melden via eendoor u gemaakte foto. U krijgt vervolgenssnel terugkoppeling op uw waarneming. DeApp is gratis te downloaden via de AppleApp-store.Exoten meldenMeld waarnemingen van exoten opWaarneming.nl of Telmee.nlHet is van groot belang dat waarnemingenvan exoten worden gemeld. Daardoor kanonderzoek, beleid en beheer veel beterworden afgestemd.Gebruik hiervoor zoveel mogelijk de invoerportalsWaarneming.nl of Telmee.nl. Beideportals werken nauw samen en zorgen datuw waarnemingen terecht komen in deNationale Databank Flora en Fauna, zodatze goed gebruikt kunnen worden.Mijnvismaat.nlHengelvangsten kunt u ook doorgeven opwww.mijnvismaat.nl; de invoerportal vanSportvisserij Nederland. Van deze portalszijn ook apps beschikbaar.16 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 17

Via een oproep in lokale kranten weet de KNNV afdeling Delfland belangstellendente mobiliseren om mee te doen aan een landelijk onderzoek naar invasieve rivierkreeften.Zo draagt een bonte coalitie van natuurliefhebbers, vissers en ouders metkinderen bij aan verspreidingsonderzoek van exoten.Tekst Caroline ElfferichTips: Betrek anderen bij natuurBij steeds meer natuurprojecten spelen vrijwilligerseen belangrijke rol. Waar kun jeallemaal op letten als je meer mensen wiltbetrekken bij een project?Exotische rivierkreefteninventariseren: wie doet er mee?Lange tijd had de Europese rivierkreeft(Astacus astacus) het rijk alleen in het Nederlandseoppervlaktewater, maar in de afgelopendecennia zijn er zes soorten exotischerivierkreeften bijgekomen. Hierdoor is dekans flink toegenomen om in Nederland eenrivierkreeft tegen het lijf te lopen, dan wel uithet water te vissen. Helaas betreft dit vooraluitheemse soorten. De stand van de Europeserivierkreeft is volledig ingestort door dekreeftenpest, een ziekte die is meegelift metde exotische rivierkreeften.“Het spannende aan het onderzoek wasdat je kreeften met een fuik moest vangen.Want wie heeft er nou een fuik?”Stichting EIS-Nederland 1 verzamelt waarnemingenom de verspreiding van de rivierkreeftenin kaart te brengen. De databasebevat vooral toevallige vondsten en vangsten,maar leveren die wel een realistisch beeld opvan de werkelijke verspreiding? Deze vraagvormde de aanleiding voor een landelijkverspreidingsonderzoek in de nazomer van2010. Hiervoor heeft EIS-Nederland monsterpuntenvastgelegd, een website gemaakt,fuiken beschikbaar gesteld, vergunningengeregeld en vrijwilligers geworven om debemonstering uit te voeren.Uit het kreeftenonderzoek is gebleken dat detoevallige vondsten een goed beeld geven vande verspreiding van de verschillende soortenrivierkreeften in Nederland. Een belangrijkemeerwaarde van het onderzoek is dat er veellocaties onderzocht zijn waar niets is gevangen,waardoor het mogelijk is geworden omwateren met en zonder rivierkreeften metelkaar te vergelijken.De KNNV afdeling Delfland plaatste destijdseen oproep voor kreeftenvangers in hunnieuwsbrief 2 . Dit leverde zoveel enthousiastereacties op, dat de afdeling besloot het onderzoekbij een breder publiek onder de aandachtte brengen. Uitnodigingen in lokalekranten leidden al snel tot 27 deelnemers.Natuurliefhebbers meldden zich aan, maarook vissers en ouders met kinderen.Het aantal beschikbare monsterpuntenin het werkgebied was te klein voor zoveelbelangstelling. In overleg met EIS mochtde KNNV zelf extra monsterpunten kiezen.Zo konden alle kreeftenvangers aan de slag.Op 20 van de 35 onderzochte monsterpuntenwas geen kreeft te bekennen, maar opde overige locaties zijn in totaal 271 kreeftengevangen. Het waren allemaal rode Amerikaanserivierkreeften (Procambarus clarkii).RecreatiegebiedMarijke Heijne is zo’n 23 jaar actief bij deKNNV en geïnteresseerd in alles wat in hetOnder begeleiding konden kinderen ook meedoen aan het experiment.water leeft. Toen ze de oproep voor kreeftenvangerslas, heeft ze zich direct aangemeld.De eerste locatie die ze bemonsterde waseen waterberging in een recreatiegebied.Drie ochtenden controleerde ze samen methaar zoon de fuiken die ze had uitgezet,maar van rivierkreeften was geen spoor tebekennen. Deze nulwaarneming verheugdehaar, want exotisch gedierte heeft vaak eentwijfelachtige reputatie. Je weet nooit wat jekunt verwachten van zo’n nieuwe diersoort.Ze had wel een dubbel gevoel over de uitblijvendevangsten, want het is een beetje saaiom niets te vangen.Op andere locaties ving Marijke wel rivierkreeften.De eerste vangst zorgde voor eenverrassing: “De kreeft moest uit de fuik,maar hoe pak je zo’n beest? Ik vond het besteen beetje eng. De kreeft zwaaide dreigendmet de scharen en was erg beweeglijk. Uiteindelijkkreeg ik het dier te pakken vanafJack Boogmansde rugkant. Toen ik de vangst in een emmerwater zette, kwamen tot mijn verbazing eenstuk of 40 kleine kreeftjes onder de grotekreeft vandaan. Blijkbaar had ik een moedermet jongen gevangen! Ik wist eigenlijk nietdat rivierkreeften hun jongen aan de onderzijdevan het lichaam dragen, maar dat blijktgebruikelijk te zijn.”Marijke is geïnterviewd voor lokale krantenover het kreeftenproject. Ze vertelt: “Deavond voor het eerste interview heb ik defuiken uitgezet op een idyllisch plekje netbuiten Delft. Ik wist zeker dat er rivierkreeftenzaten, want ik zie ze daar wel eens op dekant wandelen. ’s Morgens vroeg haalde ik inaanwezigheid van de journalist mijn fuikenboven water en er zat warempel een kreeftin! Ik was hartstikke blij, ze zijn tamelijkgroot en best bijzonder om te zien. Het deedme echt wat om zo’n dier te vangen en dejournalist was ook erg enthousiast.”KNNV’er Marijke Heijne: “Ik was hartstikke blij om zo’nkreeft te vangen. Ze zijn tamelijk groot en bijzonder omte zien.”Beeld fotolia.com Angel SimonMooie sfeerHet Delflandse kreeftenproject is een mooivoorbeeld van wat je kunt bereiken metsamenwerking. EIS organiseerde het landelijkeproject, terwijl de organisatie van deextra publieksdeelname in Delfland in handenwas van Geert van Poelgeest, voorzittervan de lokale KNNV afdeling. “Het spannendeaan het onderzoek was dat je via eenfuik moest vangen. En wie heeft een fuik?Dat zijn niet veel mensen, want je mag zo’nvistuig alleen met ontheffing van het ministeriegebruiken. Voor het vangen zelf moestSportvisserij Belangen Delfland toestemminggeven. Voor alle zekerheid hebben weook de politie ingelicht. Dus al met al ging ereen hele organisatorische viswereld open.”Dankzij de duidelijke instructies voor het uitzettenvan de fuiken konden de deelnemerszonder extra begeleiding aan de slag. Hetdetermineren gebeurde met een zoekkaartvan EIS. Kinderen gingen in kleine groepjesop kreeftenjacht, onder toezicht van ouders.Door het grote aantal deelnemers dreigde ereen tekort aan fuiken, maar door slim methet beschikbare materiaal om te springenkonden er veel meer mensen gebruik vanmaken.Voor de meeste deelnemers was het ‘kreeftenvangen’ een mooie manier om de natuurdicht bij huis te beleven. Marijke: “Wat mijvooral is bijgebleven, is de mooie sfeer als ik’s morgens, voor ik naar mijn werk ging, defuiken ging controleren. In het gebied was zovroeg in de morgen nog geen mens te zien.Het was stil, afgezien van wat vogelzang. Inde ochtendnevel lag ik met mijn buik op debrug. Het zijn prachtige beelden die ik inmijn geheugen heb opgeslagen, daar kan iklang op teren.”Literatuur1. www.eis-nederland.nl/rivierkreeften2. Kreeftenonderzoek 2010. KNNV afdelingDelfland 2011. http://www5.knnv.nl/afdeling-Delfland/downloads-natuurstudie; onder20101. DoelstellingFormuleer eerst een heldere doelstelling. Wilje samen met anderen gegevens verzamelen,soorten redden, bewustwording vergroten ofhet landschap onderhouden?2. DoelgroepProbeer je doelgroep zo concreet mogelijkvoor ogen te krijgen. Hoeveel en welkemensen wil je bij het project betrekken? Zijner specialisten nodig of kan iedereen meedoen?Als je hierin een keuze maakt, kun jegericht mensen gaan werven.3. DrijfverenFocus in de communicatie niet alleen op deconcrete doelen, maar speel in op de drijfverenvan mensen om mee te doen. Dat kunnen zijn:• Persoonlijke motieven zoals idealen enherinneringen• Trots of verbondenheid met de plek• Samen werken aan een gemeenschappelijkdoel• De fysieke en mentale gezondheid. Lekkerbuiten bezig zijn!4. DraaiboekEen goed begin is het halve werk. Maak duseen goed ´draaiboek´, of vraag er eentje aaneen organisatie die al ervaring heeft. Denkaan zaken als:• Wie heeft de regie?• Welke werkwijze kies je?• Hoe intensief ga je mensen bij de activiteitbetrekken?• Is het nodig om mensen intensief te begeleiden?5. DoenMensen werven is mooi, maar hoe zorg jeervoor dat ze enthousiast blijven?• Laat mensen natuur en landschap zelfervaren.• Wees duidelijk over de status van inzet eninbreng, zodat hier geen verwarring overontstaat.• Doe dingen samen. Sluit aan bij bestaandeactiviteiten. Werk samen met andere organisaties.• Vertrouw op elkaars kracht.• Koppel terug over uitgevoerde activiteitenen resultaten (mailings, nieuwsbrief).literatuurSalverda, I., R. van Dam, R. During, 2011. Natuurdichterbij! Een rapportage over werkvormen enmethoden van Landschapsbeheer Nederlandvoor het betrekken van mensen bij landschap ennatuur. Alterra, Wageningen UR.18 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 19

Wel of niet bestrijden?Risicomanagement bij exotenVan al het werk dat in Nederland aan exoten gebeurt, heeft maar een beperkt deel betrekking op de daadwerkelijke bestrijding vanplanten of dieren. Dit roept echter wel de meeste reacties op. Wij hebben, samen met het Team Invasieve Exoten, ervaring metexoten opgedaan, waarop we graag ingaan.Tekst Jeroen van Delft (RAVON), Baudewijn Odé (FLORON), Vilmar Dijkstra (Zoogdiervereniging) & Raymond Creemers (RAVON)Door de komst van dehooikoortsplant Ambrosia kanhet Nederlandse hooikoortsseizoentwee maanden langergaan duren.Pallas’ eekhoorn:steriliseren en verzorgenDe Pallas’ eekhoorn (Callosciuruserythraeus) komt van oorsprong uitChina. Vanaf 1998 heeft de soort zichals exoot in Nederland gevestigd nabijWeert, toen een aantal dieren bij eendierenhandelaar ontsnapte. Ze verdringende inheemse rode eekhoorn.Daarnaast zorgen ze voor schade zoalshet doorknagen van water- en elektriciteitsleidingen,plafondplaten, dak- enpanlatten en ze vreten met name walnotenbomendusdanig aan, dat deze(deels) afsterven. Reden voor het Rijkte besluiten de Pallas’ eekhoorn wegVan de circa 1100 gevestigde exoten in onsland zijn er de afgelopen jaren hooguit zo’n100 bestreden. Bekende invasieve exotendie op lokaal of landelijk niveau bestredenworden, zijn de grote waternavel, muskusrat,zonnebaars, ambrosia’s, Amerikaanse brulkikkeren Pallas’ eekhoorn.Geschat wordt, dat van elke tien exoten die zichin een land vestigen er uiteindelijk maar éénschade veroorzaakt. Invasieve exoten kunneneen bedreiging vormen voor inheemse soorten,de voedselproductie, volksgezondheidof de veiligheid en daarmee de maatschappijveel overlast en schade bezorgen. Heefteen invasieve exoot zich eenmaal gevestigd,dan is deze moeilijk te bestrijden. Het is dusbelangrijk te bepalen welke exoten schadelijkzijn en deze snel te signaleren. Onder meerde PGO’s, KNNV en Sportvisserij Nederlandspelen daarbij een rol. Maar hoe kunnen webepalen of een exoot risicovol is en wellichtbestreden moet worden?Ambrosia:melden via de smartphoneAmbrosia is een plantengeslacht uitNoord-Amerika. Drie soorten komen inNederland voor, maar vooral Alse m-ambrosia (Ambrosia artemisiifolia)breidt zich uit. Ambrosia’s wordenook wel hooikoortsplanten genoemd,omdat ze tijdens de bloei grote hoeveelhedenpollen produceren, waar mensenveel last van kunnen hebben. Aangeziendeze planten verspreid over het hele land voorkomen, is het brede publiek ingeschakeldvoor de signalering en bestrijding. Hier is op een innovatieve manier invulling aangegeven. In 2012 Is de Ambrosia-app ontwikkeld voor smartphones. Deze is massaalgedownload. Via de app beschikken mensen over alle achtergrondinformatie, foto’s enfilms om de soorten te kunnen herkennen en melden via een door hen gemaakte foto.Ze krijgen snel terugkoppeling op hun waarneming. Als het inderdaad om Ambrosiablijkt te gaan en de planten staan in de eigen tuin, wordt gevraagd deze zelf te verwijderen.Voor planten op andermans terrein is het de bedoeling dat daarvan enkel meldingwordt gedaan. Het Team Invasieve Exoten benadert dan de betreffende eigenaar, methet verzoek de planten te verwijderen. Het publiek werkt enthousiast mee en de importvan Ambrosiazaden in zaadmengsels is verminderd door recente EU-regelgeving.RisicobeoordelingTeam Invasieve Exoten (NVWA) vraagt soortenexpertsvan PGO’s en andere organisatiesgeregeld risicobeoordelingen van exotenuit te voeren. Bij risicobeoordelingen gaathet om zaken als de waarschijnlijkheid vanbinnenkomst, vestiging, verspreiding en demogelijke impact die de exoot kan hebben.Zo’n risicobeoordeling gaat gepaard metliteratuuronderzoek, het raadplegen vanexperts en een analyse van beschikbare verspreidingsgegevensen ecologische informatie.Van veel exoten zijn al introducties inandere landen bekend en dan zijn de gevolgenvaak al uitvoerig beschreven. Op gronddaarvan kan het risico in ons land meestalgoed beoordeeld worden. Moeilijker wordthet bij soorten waarvan geen introductieselders bekend zijn. Dan moeten we de risicoinschattingmeer baseren op expert judgement.Soorten die met gemak vele kilometers perjaar afleggen en duizenden jongen per jaarproduceren, komen doorgaans als risicovolleruit een beoordeling dan soorten diedit niet doen. Waterdichte analyses bestaanechter niet; er kunnen grote onzekerhedenzijn. Zo kan de exoot een onbekende ziekteonder de leden hebben, die in ons land totgrote schade leidt. Dit kan een argument zijnom tóch snel in te grijpen, bij een kleine enlokale vestiging van een exoot die op zichniet als risicovol wordt ingeschat. Ingrijpenvanuit dit voorzorgsbeginsel is bovendienrelatief goedkoop en betrekkelijk eenvoudigmogelijk. Wel moet hierbij eerst goed bekekenworden welke maatregelen effectief zijn.Ecosystemen aanpassenSommige soorten kunnen niet actief bestredenworden. Neem bijvoorbeeld de vele uitheemsevissoorten die sinds een jaar of tienvia de Rijn ons land binnenzwemmen en eenbedreiging vormen voor een aantal inheemsesoorten. In zo’n groot en open systeem isactief ingrijpen – zoals wegvangen of tegenhouden– onmogelijk. Toch kan er rekeningmet deze exoten worden gehouden. Zo overwegenWaterschappen om migratieknelpunten,zoals stuwtjes en watermolens in enkelebeken met zeldzame inheemse vissoorten,voorlopig niet op te heffen. Dat staat haaksop de gangbare praktijk, waarbij Waterschappenzoveel mogelijk migratieknelpuntenproberen te slechten. Ook kunnen weonze rivieren aanpassen in het voordeel vaninheemse soorten, en daarmee ten nadelevan invasieve exoten. We maken de ecosystemenweerbaarder, bijvoorbeeld door hetverwijderen van het onnatuurlijke stortsteenlangs rivieroevers.Amerikaanse brulkikker:euthanaserenDe Amerikaanse brulkikker (Lithobatescatesbeianus) zorgt buiten zijn natuurlijkeverspreidingsgebied voor problemenvia predatie, concurrentie, deoverdracht van ziekten en voor geluidsoverlast.Ze prijkt op de lijst met ‘100ergste invasieve exoten ter wereld’. In2010 meldde een particulier uit Baarlovoortplanting van brulkikkers in zijnvijver. Na veldonderzoek en een risicobeoordeling besloot het Rijk in te grijpen. Tweeparticuliere vijvers herbergden het gros van de Baarlose brulkikkers. Bij één eigenaarheeft RAVON in 2011 de vijver leeggepompt, uitgebaggerd en afgevist (zie bladzijde 10).Dit leverde 4000 kikkervissen en 10 (sub)adulten op. Deze zijn voor dierziektekundigonderzoek naar de Universiteit van Gent gebracht en vervolgens op diervriendelijkemanier geëuthanaseerd. De vijver is hersteld en de tuin is “brulkikkerproof” omheind.Via de eDNA-methode (zie bladzijde 11) bleek dat de soort succesvol bestreden is. Bijeen andere particulier loopt een wegvangactie, uitgevoerd door Bureau Natuurbalans.Deze eigenaar wilde niet dat de vijver leeggepompt en uitgebaggerd werd. Via een combinatievan vangmethoden lukt het hier ook om grote aantallen weg te vangen. Ookhier voorkomt een omheining dat brulkikkers wegtrekken of juist het perceel opzoeken.NuancesHet werkveld van exoten is er dus een metvele nuances. Vaak besluit het Rijk om nietactief in te grijpen, omdat er weinig risico’szijn, of actief ingrijpen niet meer, of alleenFotolia.comtegen astronomische kosten mogelijk is.Soms worden invasieve exoten niet rechtstreeksaangepakt, maar bekijken beherendeinstanties of het in stand houden vanmigratiebarrières, of het weerbaarder makente vangen. Rijk en provincie Limburgfinancieren deze actie gezamenlijk,waarbij de Zoogdiervereniging deactie coördineert. Vanaf december2011 is begonnen met het wegvangen.Hierbij wordt handig gebruik gemaaktvan vogelvoederplekken in particulieretuinen, waar de Pallas’ eekhoorn ookeen veel geziene gast is. In bossenworden voederplaatsen met vangkooieningericht. Er zijn inmiddels 230dieren weggevangen. Deze gaan naareen opvangcentrum waar ze gesteriliseerdworden. Ze worden vervolgensondergebracht bij dierentuinen eldersin Europa.Onder meer de problematiek rondomdeze eekhoorn en het vrijwel wegvagenvan de rode eekhoorn in Groot-Brittannië door de grijze eekhoorn,hebben er voor gezorgd dat sinds 1juli 2012 er een bezits- en handelsverbodvoor drie exotische eekhoornsvan kracht is, namelijk: de grijze eekhoorn,de Pallas’ eekhoorn en deAmerikaanse voseekhoorn.van de habitat soelaas kan bieden. Als hetnoodzakelijk en realistisch is, besluit hetRijk in een relatief beperkt aantal gevallentot actieve bestrijding.20 2013 jaargang 110 Natura nr. 2 21