in vitro fertilisatie (ivf) - Olvg

in vitro fertilisatie (ivf)

Inhoud1 In het kort 42 Wat is IVF 43 Waar wordt IVF uitgevoerd 44 Voor wie is IVF 54.1 Wachttijd 54.2 Financiën 54.3 Leeftijd 55 Kans op zwangerschap 66 Behandeling 66.1 De stimulatie 66.2 De punctie 76.3 De bevruchting 76.4 De plaatsing 87 Overgebleven embryo’s 87.1 Afspraken 87.2 Bloedonderzoek 97.3 De plaatsing 98 Eventuele bijwerkingen en complicaties van IVF 98.1 Mogelijke gevolgen op korte termijn 98.2 Mogelijke gevolgen voor de zwangerschap 98.3 Mogelijke gevolgen op langere termijn 108.4 Mogelijke gevolgen voor kinderen geboren na IVF-behandeling 109 Een spannende tijd 10Klacht of opmerking 10Vragen 113

1 In het kortIVF is een behandeling voor onvruchtbaarheid.In vitro fertilisatie (IVF) betekentletterlijk ‘in glas bevruchting’ en wordt inNederland ook wel reageerbuisbevruchtinggenoemd. Om bevruchting te laten plaatsvindenbrengt men in het laboratoriumeicellen samen met zaadcellen.Om eicellen te verkrijgen worden de eierstokkengestimuleerd met hormonen. Daardoorgroeien er follikels (eiblaasjes), diede eicellen bevatten. Uit deze follikelswordt, via de schede, de vloeistof met deeicellen weggezogen (de punctie). Dezaadcellen worden uit het sperma gehaald.Na samensmelting van eicel en zaadcel inhet laboratorium ontstaat een embryo, datin de baarmoeder kan worden geplaatst.Als dit embryo zich innestelt, ontstaat eenzwangerschap. Dit gebeurt, afhankelijk vande leeftijd van de vrouw, in ongeveer 25tot 30 procent van de IVF-behandelingen.De uiteindelijke kans op de geboorte vaneen kind is gemiddeld 20 procent per IVFpoging.2 Wat is IVFIn een normale menstruatiecyclus rijpt erin de eierstok elke maand één eicel. Bij deIVF-behandeling probeert men methormonen om meerdere (vijf tot tien)eicellen tegelijkertijd te laten rijpen. Dezeeicellen bevinden zich in follikels (ziefiguur 1).Figuur 1 Echoscopisch beeld van de follikels waarinde eicellen groeienIn een speciaal laboratorium in het ziekenhuiswordt één eicel samengebracht metongeveer honderdduizend zaadcellen. Eéneicel heeft maar één zaadcel nodig ombevrucht te worden. De bevruchte eicelgaat zich delen en er ontstaat een embryo.Als er geen bevruchting plaatsvindt, wordtde behandeling afgebroken. Het embryokan in de baarmoeder worden geplaatst(ET, embryotransfer). Nestelt het zich in,dan is er sprake van een normale zwangerschap.In Nederland is ongeveer tweeprocent van alle pasgeborenen ontstaandoor een IVF-behandeling.3 Waar wordt IVF uitgevoerdIn Nederland gebeurt dat in meerdereziekenhuizen. Sommige ziekenhuizenverzorgen de hele behandeling; dat zijn deIVF-centra. Er zijn ook ziekenhuizen, zoalshet Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (OLVG),die alleen de behandeling tot en met depunctie doen. Zij worden transport-IVF-kliniekengenoemd.4

Het vervolg van de behandeling vindtplaats in het IVF-centrum van het AMC(Academisch Medisch CentrumAmsterdam). Na de punctie brengt uwpartner de eiblaasvloeistof met de eicellenin een speciale container naar het IVFcentrumvan het AMC. Daar vindt bevruchtingin het laboratorium plaats. Dan zijn ernog satellietklinieken: zij bieden eenbehandeling tot en met de voorbereidingop de punctie (zie hoofdstuk 6 ‘Behandeling’).4 Voor wie is IVFU kunt in aanmerking komen voor IVF omde volgende redenen (de nummers in detekst verwijzen naar een lijst met foldersop pagina 11):• de eileiders zijn afgesloten of verwijderd• er is geen oorzaak gevonden voor hetuitblijven van een zwangerschap gedurendelangere tijd; deze tijd is afhankelijkvan uw leeftijd en andere factoren• het is niet gelukt om zwanger teworden na andere behandelingen voorverminderde vruchtbaarheid, bijvoorbeeldintra-uteriene inseminatie of na eenoperatie (1+2)• bij ernstige endometriose (3)• bij verminderde kwaliteit van het zaad(4)• bij hormonale stoornissen (5)• de eierstokken werken niet goed (6)IVF wordt in zeldzame gevallen ook uitgevoerdals er sprake is van eiceldonatie. Metname de leeftijd van de vrouw, de duurvan het uitblijven van een zwangerschapen de kwaliteit van het zaad zijn debelangrijkste factoren om te bepalenwanneer u voor IVF in aanmerking kankomen.Als één van u beiden drager is van eenerfelijke aandoening, is er soms de mogelijkheidte kiezen voor IVF in combinatiemet genetisch onderzoek (pre-implantatiediagnostiek).4.1 WachttijdOp het moment dat het besluit tot behandelingmet IVF is genomen, komt u doorgaansop een wachtlijst. Deze wachttijdkan wisselen per kliniek en in de tijd.Vraag uw gynaecoloog naar deze wachttijd.4.2 FinanciënBespreek goed met uw ziektekostenverzekeraarwanneer en voor hoeveel behandelingenu verzekerd bent. Dit verschilt perverzekeraar en verzekering.4.3 LeeftijdIn de meeste klinieken wordt u niet meergeholpen als u ouder bent dan 41 jaar. Na41 jaar daalt namelijk de kans op eenlevend geboren kind sterk, terwijl de risico’sbij een eventuele zwangerschap enbevalling toenemen (1) .5

5 Kans op zwangerschapOf u met IVF zwanger zult worden, hangtgrotendeels af van uw leeftijd (1) , de duurvan het uitblijven van een zwangerschap,de vraag of u eerdere zwangerschappenhebt gehad en de hoeveelste IVF-behandelinghet is. De kans op een zwangerschapbij een IVF-cyclus is gemiddeld 25 tot 30procent; de kans op de geboorte van eenkind is gemiddeld 20 procent. Na drie IVFbehandelingenis de kans op de geboortevan een kind gemiddeld 40 tot 50 procent.Bij ongeveer de helft van alle paren dieIVF-behandelingen ondergaan, leidt IVFniet tot een zwangerschap (meer informatieover resultaten van verschillendeIVF-centra is te vinden op www.nvog.nl).Dit kan meerdere oorzaken hebben: deeierstokken blijken bijvoorbeeld nietgevoelig te zijn voor de hormonen, deeisprong treedt te vroeg op of bij depunctie kunnen geen eicellen wordenverkregen.6 BehandelingIVF bestaat uit vier fasen en neemt, afhankelijkvan het schema en de gebruiktehormonen, ongeveer vier weken in beslag:• de rijping van de eicellen: de stimulatie• het aanprikken van de follikels: depunctie• de laboratoriumfase: de bevruchting• het in de baarmoeder plaatsen van debevruchte eicellen (embryo’s): de plaatsing(embryotransfer, ET)6.1 De stimulatieHormonenOm meerdere eicellen te laten groeiengebruikt u 10 tot 14 dagen hoge doseringenhormonen (gonadotrofinen). Daardoorworden de eierstokken gestimuleerdom eiblaasjes (follikels) te laten groeien.U krijgt verschillende hormonen, zoalsbijvoorbeeld FSH, het follikelstimulerendhormoon, en HCG, het luteïniserend(eisprong-opwekkend) hormoon. U, of uwpartner, kunt leren deze hormonen zelfonder de huid te prikken. Bijwerkingen vanFSH en HCG zijn zeldzaam, ook omdat udeze hormonen maar korte tijd gebruikt.Regelen van de rijpingBijna altijd krijgt u voor de FSH-behandelingook andere hormonen, om te voorkomendat de eisprong te vroeg optreedt.Dit zijn hormonen die de waarden van FSHen LH onder controle houden (GnRH-agonistenof GnRH-antagonisten). Zij kunnenin een ‘lang schema’ worden gegevenwaarbij u start voor de menstruatie begint,of in een ‘kort schema’ waarbij u start opde eerste dag van de menstruatie. Ugebruikt deze hormonen gemiddeld 14dagen.Als de grootste eiblaasjes ongeveer 18-20millimeter zijn, krijgt u de laatste injectieonder de huid. Deze prik bevat LH of hCG(humaan chorion-gonadotrofine, ook eenhormoon). Zo wordt de rijping van deeicellen versneld. Bijwerkingen van GnRHagonistenen -antagonisten zijn minimaal.6

Sommige vrouwen kunnen last hebben vanopvliegers of depressieve gevoelens.ControleOm de groei van de follikels te meten zalregelmatig vaginale echoscopieplaatsvinden (7) . Ook kan er eventueel bloedgeprikt worden om de waarde van hethormoon estradiol te bepalen. Estradiolkomt vrij uit de eierstok. Bij het begin vande stimulatie is niet te voorspellen hoe deeierstokken op FSH gaan reageren. Zonodig past de arts de dosering aan.6.2 De punctieOngeveer 34 tot 36 uur na de laatsteinjectie zal de arts de follikels leegzuigenom de eicellen te verkrijgen (ovariumpunctieof eicelpunctie). Dit gebeurt in depolikliniek in de gynaecologische stoel (8) .• Vóór de punctie krijgt u een pijnstillerin de vorm van een tablet en een injectie.• De arts brengt een speculum in enspoelt de schede met water.• Hierna brengt hij een holle naald doorde wand van de schede om de eierstok tebereiken en de eiblaasjes aan te prikken(zie figuur 2). Dit kan, kortdurend, pijnlijkzijn. U kunt hiervoor verdoving krijgen;eventueel kunt u onder narcose wordengebracht. Dit laatste is zelden nodig en kanalleen op de operatiekamer plaatsvinden.• Met de naald worden de follikels leeggezogenen worden de eicellen verkregen.Deze eicellen worden vervolgens in eenspeciale vloeistof bewaard.Figuur 2 Het aanprikken van de follikelsDe punctie duurt in totaal ongeveer 15minuten. Na de punctie kunt u evenuitrusten en meestal gaat u gewoon weernaar huis. Soms kunt u nog wat suf zijn enkan het verstandig zijn die dag rustig aan tedoen. Zorg eventueel voor vervoer naar huis.Het spermaOp de dag van de punctie moet de manvers sperma inleveren (1) .Het sperma ondergaat in het laboratoriumeen speciale behandeling (wordt ‘opgewerkt’)om zoveel mogelijk goed beweeglijkezaadcellen te krijgen.6.3 De bevruchtingVervolgens brengt men in het laboratoriumde eicellen en zaadcellen samen. Danwordt enkele dagen gewacht op een mogelijkebevruchting; gemiddeld vindt dezeplaats op de tweede dag na de punctie.Voorbereiding van de baarmoederNa de punctie krijgt u opnieuw hormonenom het slijmvlies van de baarmoeder voor tebereiden op de plaatsing van een embryo.7

Deze hormonen gebruikt u in de vorm vanzetpillen in de schede (progesteron) of inde vorm van injecties (hCG). Bijwerkingenvan progesteron komen zelden voor, maarsommige vrouwen hebben last van bloedverlies,gewichtstoename, acne, hoofdpijnof lichte buikpijn.6.4 De plaatsingAls na bevruchting van de eicellenembryo’s zijn ontstaan, plaatst de artsdeze op de tweede tot vijfde dag na depunctie in de baarmoeder (embryo-terugplaatsing,embryotransfer, ET). Naarmatemeer embryo’s in de baarmoeder geplaatstworden, wordt de kans op een zwangerschap,maar ook de kans op een meerling,groter. Daarom plaatst de arts maximaaltwee en in sommige situaties één embryoterug.Het plaatsen doet geen pijn. U kunthooguit even een licht krampend gevoel inde buik hebben. Terwijl u in de beensteunenligt spoelt de arts de vagina metwater. Hierna brengt hij of zij een dunbuisje in de baarmoeder en laat daar eenof twee embryo’s achter (zie figuur 3).Na de terugplaatsing kunt u zelf nietsdoen om de kans op een zwangerschap tevergroten. Uw normale bezigheden kunnengewoon doorgaan. Soms gebruikt u nogenkele dagen progesteron om de kans opinnesteling te verhogen.Figuur 3 Het terugplaatsen van de embryo’sHoewel er in de literatuur geen bewijs vooris, krijgt u meestal het advies om geengemeenschap en/of orgasme te hebben totongeveer zes dagen na de punctie. U hoeftniet bang te zijn dat de embryo’s vanzelfuit de baarmoeder vallen. Na ongeveer tweeweken kunt u een zwangerschapstest doen.7 Overgebleven embryo’sIn Nederland worden meestal één tot tweeembryo’s geplaatst. Bij de IVF-behandelingontstaan vaak meer embryo’s dan ergeplaatst worden. Als de overgeblevenembryo’s van goede kwaliteit zijn, kunnenze eventueel worden bewaard en ingevroren.Dit wordt cryopreservatie genoemd.De embryo’s overleven het invriezen enontdooien niet altijd.7.1 AfsprakenHet ziekenhuis zal een contract met uafsluiten over wat er met de ingevrorenembryo’s gedaan moet worden als u en uwpartner uit elkaar gaan, als één van uoverlijdt of als u de embryo’s niet meerwilt gebruiken.8

De bewaartermijn is meestal vijf jaar. U enuw partner hebben het beschikkingsrechtover de embryo’s. Ze mogen niet gebruiktworden voor andere doeleinden. Aan hetbewaren kunnen kosten zijn verbonden.7.2 BloedonderzoekVoor het invriezen zal bij u en uw partnerbloedonderzoek worden gedaan naar infectieziektenzoals het aidsvirus (HIV-test),hepatitis B- en C-virus. Bestaat een vandeze infecties bij u of uw partner, danworden er vanwege het risico van infectiegeen embryo’s ingevroren.7.3 De plaatsingDe plaatsing van cryo-embryo’s kan plaatsvindenin een gewone menstruatiecyclusof na voorbereiding van het baarmoederslijmvliesmet hormoontabletten. Ditlaatste wordt ook wel cryo-cyclusgenoemd.De kans op een zwangerschap na cryoplaatsingbedraagt ongeveer tien procenten is dus kleiner dan bij niet-ingevrorenembryo’s.8 Eventuele bijwerkingen encomplicaties van IVF8.1 Mogelijke gevolgen op korte termijnInfectieBij elke IVF bestaat een zeer kleine kans opinfectie. Als u koorts krijgt (38 graden ofhoger), buikpijn of andere afscheiding dannormaal, neem dan contact op met uw arts.BloedingBij het aanprikken van de follikels bestaateen zeer kleine kans op een bloeding in debuik. Als u buikpijn of vaginaal bloedverlieskrijgt, neem dan contact op met uwarts.OverstimulatieIn ongeveer één procent van de IVF-behandelingenontstaat, na de punctie, hetovarieel hyperstimulatiesyndroom (OHSS).De kans hierop is groter bij het PCOsyndroom(9) . Bij OHSS ontstaan er, onverwacht,meerdere eiblaasjes. U kunt danhevige buikpijn of een opgeblazen gevoelkrijgen, misselijk zijn of overgeven. Metrust en veel drinken kan OHSS overgaan,maar soms is opname in het ziekenhuisnoodzakelijk.Als u bij de behandeling te veel eiblaasjeskrijgt, raadt de gynaecoloog u af omzwanger te raken, omdat het risico opOHSS dan groter wordt. De IVF-behandelingzal dan niet verdergaan en u krijgt hetadvies geen gemeenschap te hebben.Neem contact op met uw arts bij buikpijn,snelle toename van de buikomvang ofsnelle gewichtstoename.8.2 Mogelijke gevolgen voor dezwangerschapMiskraam en buitenbaarmoederlijkezwangerschapBij een IVF-zwangerschap lijkt de kans opeen miskraam iets verhoogd, ongeveer 25%.9

De kans op een buitenbaarmoederlijkezwangerschap (10) is iets toegenomen, metname als u een IVF-behandeling krijgtomdat uw eileiders zijn beschadigd ofafgesloten.MeerlingzwangerschapDe kans op een meerling is voor een deelin te schatten aan de hand van het aantalgeplaatste embryo’s. Ook als er één embryois geplaatst kan er, net als bij een natuurlijkezwangerschap, een meerling ontstaan.Bij het terugplaatsen van twee embryo’s isde kans op een tweelingzwangerschapafhankelijk van uw leeftijd en bedraagtdeze ongeveer 20 tot 25%. De kans op eendrieling is klein.8.3 Mogelijke gevolgen op de langetermijnKankerTot nu toe is na IVF geen verhoogde kansop borst-, baarmoeder- of eierstokkankeraangetoond, maar de gevolgen op langeretermijn zijn (nog) niet volledig bekend.Onbekende gevolgenHoewel de IVF-behandeling sinds de jarentachtig routinematig wordt toegepast, zijner mogelijk gevolgen op de lange termijndie nu nog niet bekend zijn.8.4 Mogelijke gevolgen voor kinderengeboren na IVF-behandelingBij kinderen die na een IVF-behandelingzijn geboren, komen niet vaker aangeborenafwijkingen voor.IVF-kinderen hebben een iets grotere kansop een voortijdige geboorte (gemiddeldvijf dagen), op groeiachterstand en op eeniets lager geboortegewicht (90 gramlichter). Of deze verschillen op de langetermijn gevolgen hebben is niet bekend.9 Een spannende tijdIVF is een intensieve behandeling, lichamelijken ook emotioneel vaak zwaar. Hetonderzoek en de behandeling zelf nemenveel tijd in beslag. Vaak bestaat er eenwachttijd voordat u mag beginnen met deIVF-behandeling. Bijna 20 procent van deparen stopt met de behandeling als deeerste IVF-poging niet tot een zwangerschapheeft geleid. Houd er steeds rekeningmee dat de IVF bij minder dan de helft vande paren tot een zwangerschap leidt. Praatover uw gevoelens met uw arts, metelkaar, en met familie en vrienden. Ookcontact met lotgenoten kan helpen.Klacht of opmerkingWij doen er alles aan uw bezoek aan onsziekenhuis zo goed mogelijk te latenverlopen. Het kan echter voorkomen dat uniet tevreden bent. Wij raden u aan uwopmerkingen of klachten direct tebespreken met de betrokkene(n) of deleidinggevende van onze afdeling.10

Andere mogelijkheden vindt u in de folder‘Klacht of opmerking?’. Deze folder isverkrijgbaar op de afdeling, bij het Voorlichtingscentrumof via www.olvg.nl.VragenHeeft u na het lezen van deze folder nogvragen, neem dan contact op met de polikliniekFertiliteit. Deze is bereikbaar vanmaandag tot en met vrijdag van 8.30 tot12.45 uur en van 13.30 tot 16.00 uur viatelefoonnummer (020) 599 34 81. U kuntook de website www.olvg.nl raadplegen.Meer foldersIn deze folder worden een aantal aandoeningenen behandelingen genoemd waarovermeer te lezen is in de volgendefolders. Deze zijn verkrijgbaar in het OLVGen ze zijn te raadplegen via de websitevan de Nederlandse Vereniging van Obstetrieen Gynaecologie (NVOG), www.nvog.nl.(1)Intra-uteriene inseminatie(2)Vruchtbaarheidsbevorderende operaties(3)Endometriose(4)Vruchtbaarheidsproblemen bij mannen(5)Oriënterend fertiliteitsonderzoek (OFO)(6)Prematuur ovarieel falen(7)Echoscopie in de gynaecologie en bijvruchtbaarheidsproblemen(8)Eerste bezoek aan de gynaecoloog(9)PCOS: polycystus ovarium syndroom(10)Buitenbaarmoederlijke zwangerschapMeer informatie• Patiëntenvereniging voor paren metvruchtbaarheidsproblemen: FreyaPostbus 4766600 AL Wijchentelefoonnummer (024) 645 10 88www.freya.nl• CD-Rom: ‘Als zwanger worden nietvanzelf gaat’, vraag hiernaar bij uwgynaecoloog.• De Nederlandse IVF-centra en de resultaten(www.nvog.nl).• D. Braat en G.Kleijne, Zwanger via eenomweg; 3e dr. Nijkerk: Van Brug, 2002.ISBN 90-652-3106-4.• J. Sagasser. Als zwanger worden nietvanzelf lukt. Oorzaken, mogelijkheden,kansen; 3e dr. Houten: Van Holkema &Warendorf. ISBN 90-269-6483-8• R. van Walbeek. Ongewenst kinderloos.Brieven over een leven zonder kinderen.Hoogezand: Van Brug, 1995.ISBN 90-6523-091-2.• F.M. Helmerhorst, J.P.C. Moors, A.M.L.Broekhuizen-Molenaar. Rond vruchtbaarheid.Almere: Versluys, 1990.ISBN 90-249-1673-9.• C. Wood en A. Westmore. Reageerbuisbevruchting.Katwijk: Servire, 1983.ISBN 90-6325-211-0.• L. Nijsingh. Als zwanger worden moeilijkis. Informatie over vruchtbaarheidsstoornissen.Leusden: Mediselect, 1998.Zonder ISBN.11

onze lieve vrouwe gasthuisamsterdam• locatie ijburgijburglaan 727• locatie oosterparkoosterpark 9• locatie prinsengrachtprinsengracht 769postadrespostbus 955001090 hm amsterdamtelefoonnummer(020) 599 91 11websitewww.olvg.nlalgemene voorwaardenop behandelingen in het olvgzijn de algemene voorwaardenvan het olvg van toepassingzie www.olvg.nlBron: NVOGRedactie en uitgaveCommunicatie en Patiëntenvoorlichtingapril 2010/gynaecologie/301-074