Inleiding_tot_de_centrale_verarming

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid 

modulair handboek centrale verwarming 

MODULE 1.1 

Inleiding tot 

de centrale verwarming 

en installatietekenen

MODULAIR HANDBOEK CENTRALE VERWARMING 

1.1 - Inleiding tot de centrale verwarming 

en installatietekenen 

FONDS VOOR VAKOPLEIDING IN DE BOUWNIJVERHEID (FVB) 

Koningsstraat 45 – B-1000 Brussel 

Tel.: +32 2 210 03 33 – Fax: +32 2 210 03 99 

Website: www.debouw.be - E-mail: info@fvbffc.be

@ Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2008. 

Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen. 

D/2008/1698/04 

2

Module 1 - Boekdeel 1: Inleiding tot de centrale verwarming en installatietekenen 

Voorwoord 

Situering 

Er bestaan al verschillende uitgaven voor de centrale verwarming, 

maar de meeste zijn niet praktisch gericht of verouderd. 

Daarom is de vraag naar een praktisch gericht handboek zeer 

groot. 

Het “Modulair handboek Centrale Verwarming” werd geschreven 

in opdracht van het FVB (Fonds voor Vakopleiding in de 

Bouwnijverheid), onder de stuwende kracht van Roland 

Debruyne, ere-voorzitter UBIC (beroepsorganisatie van de 

installateurs voor centrale verwarming) en met de steun van 

BOUWUNIE (de Vlaamse KMO-bouwfederatie). 

Bepaalde onderdelen die gemeenschappelijk zijn voor de reeks 

handboeken “De sanitair installateur” (uitgave FVB) werden in 

overleg met de redactie van voornoemd handboek op elkaar 

afgestemd. 

Een aantal krachten uit het onderwijs, VIZO, Syntra en de bedrijven 

sloegen de handen in elkaar en vormen het redactieteam. 

Dit naslagwerk is opgebouwd uit verschillende modules en 

boekdelen, gebaseerd op de modulaire opleidingsstructuur uitgewerkt 

door de Dienst Beroepsopleiding van het departement 

Onderwijs. Deze opleidingsstructuur is op zijn beurt afgeleid van 

het beroepsprofiel. 

Zo vinden we boekdelen die zich meer gaan richten naar het 

niveau van uitvoerder (monteur), terwijl andere boekdelen zich 

eerder gaan richten naar het niveau van onderhoudsmedewerker 

(technicus) of leidinggevende (installateur). De actuele structuur 

met modules en boekdelen is terug te vinden in de verzamelmap, 

en zal aangepast worden aan de noodzaak van de 

opleiding en aan de vernieuwing van de technieken. 

In het naslagwerk wordt tekst zoveel mogelijk afgewisseld met 

afbeeldingen. Hierdoor krijgt de lezer het leermateriaal meer 

visueel aangeboden. 

Om goed aan te sluiten aan de realiteit en bij de principes van 

competentieleren, is een praktijkgerichte beschrijving het uitgangspunt 

van elk onderwerp. In deze boekdelen zal men echter 

geen praktijkoefeningen terugvinden; het is immers geen 

schoolboek. 

3 

Voorwoord


Opleidingsonafhankelijk 

Een geïntegreerde aanpak 

Het naslagwerk werd zodanig ontwikkeld, dat het voor verschillende 

doelgroepen toegankelijk is. 

We streven naar een doorlopende opleiding: zo kan een leerling 

van een school, een cursist van een middenstandsopleiding, 

een werkzoekende in opleiding of een verwarmingsmonteur die 

wenst bij te blijven, gebruik maken van dit naslagwerk. Ook een 

installateur, die bepaalde technieken terug wil opfrissen, vindt 

hier zijn/haar gading. 

Duurzaam installeren zal geïntegreerd worden in de leerstof. 

Om overlapping te voorkomen, is ervoor gekozen om binnen elk 

boekdeel een apart thema toegepaste wetenschappen uit te 

werken. 

Er wordt naar gestreefd om veiligheid, gezondheid en milieu 

zoveel mogelijk te integreren. Waar nodig zal een apart thema 

voorzien worden. 

Hetzelfde geldt voor delen uit normen en WTCB-publicaties 

die ook worden opgenomen in de boekdelen. 

Stefaan Vanthourenhout, 

FVB-voorzitter. 

Redactie 

Coördinatie 

Werkgroep 

Teksten 

Tekeningen 

Contact 

Opmerking 

Patrick Uten 

Paul Adriaenssens, Inge De Saedeleir, Marc Decat, Gustaaf 

Flamant, Marc Legrand, Eric Maertens, René Onkelinx, 

Jacques Rouseu 

Alex Dene, Eric Maertens, Patrick Uten 

Thomas De Jongh 

Voor opmerkingen, vragen en suggesties kan je terecht op 

volgend adres: FVB 

Koningsstraat 45 - 1000 Brussel 

Tel.: 02 210 03 33 - Fax: 02 210 03 99 

www.debouw.be 

De gebruikte woningtekeningen zijn gebaseerd op de 

maquettes “Kennismaking met de bouw”, uitgegeven door 

het FVB, en kunnen aanvullend gebruikt worden om meer 

inzicht te verwerven in het driedimensionele van een 

woningtekening. 

Redactie 

4


Inhoudsopgave 

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

Inhoudsopgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

1 De centrale verwarming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

1.2 Behaaglijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

1.2.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

1.2.2 Luchttemperatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

1.2.3 Vochtigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.2.4 Luchtsnelheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.2.5 Luchtsamenstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.3 Verwarmingsprincipes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.3.1 Indeling van de verwarmingssystemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.3.2 Warmtemedium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 

1.4 De centrale verwarming met warmwater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.4.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.4.2 Productie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

1.4.3 Distributie - transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 

1.4.4 Afgifte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 

1.4.5 Regeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 

2 Planlezen en constructietekenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 

2.1 Normalisaties en conventies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 

2.2 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 

2.3 Projectietekenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 

2.3.1 De parallelle projectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 

2.3.2 De centrale projectie of het lijnperspectief . . . . . . . . . . . . . . . 30 

2.3.3 Natuurlijk perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

2.4 Axonometrische projecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

2.4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

2.4.2 Isometrie (iso = gelijk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 

2.4.3 Dimetrie (di = twee) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 

2.4.4 Trimetrie (tri = drie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 

2.5 Schuine projecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 

2.5.1 Cavalière-axonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 

2.5.2 Kabinet-axonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 

2.6 Orthogonale projecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 

2.7 Maataanduidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

2.7.1 Maataanduiding van hoogtepeilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

2.7.2 Maataanduiding van leidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

5 

Inhoudsopgave


2.8 Schalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

2.8.1 Bepalingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

2.8.2 Voorkeurschalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

2.9 Bouwplanlezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

2.9.1 Titelhoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

2.9.2 Liggingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 

2.9.3 Inplantingsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 

2.9.4 Doorsneden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 

2.9.5 Gevelplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 

2.10 Installaties in bouwkundige tekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 

2.10.1 Symbolen voor leidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 

2.10.2 Symbolen voor verwarmingstoestellen . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

2.10.3 Symbolen voor toebehoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

2.11 Leidingen in bouwkundige tekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

2.11.1 Leidingen in doorsnedentekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

2.11.2 Leidingloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 

2.12 Isometrisch tekenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

2.12.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

2.12.2 Het assenstelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

2.12.3 Leidingen in isometrische projectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 

2.12.4 Installatievoorbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 

2.12.5 Ploftekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

2.13 Schetsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

3 Toegepaste wetenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 

3.1 Basiseenheden: SI-stelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 

3.1.1 Lengtematen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 

3.1.2 Tijdseenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 

3.1.3 Massa-eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 

3.2 Afgeleiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

3.2.1 Oppervlakten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

3.2.2 Inhouden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

3.2.3 Druk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 

3.2.4 Temperatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 

6 

Inhoudsopgave


1 De centrale verwarming 

1.1 Inleiding 

Ofschoon de verwarming een oeroud probleem is, bestaat 

het beroep centrale verwarmingsinstallateur nog niet zo lang 

als de aanverwante beroepen smid of loodgieter. 

Het begin van onze huidige verwarmingssystemen dateert 

van ongeveer 150 jaar terug. 

De ontwikkeling van stookplaatsen begon al honderden jaren 

voor onze jaartelling, in de tijd dat Midden- en Noord-Europa 

nog met sneeuw en ijs bedekt waren. Er werden nog geen 

huizen gebouwd van steen en de stookplaats bevond zich in 

het midden van de ruimte. De stookplaats was een eenvoudig 

gat in de grond en diende voor verwarming en kookdoeleinden. 

De rook verdween door deuropeningen, ramen en 

dakopeningen. 

Door opgravingen van Romeinse stellingen en gebouwen is 

komen vast te staan dat de Romeinen al een soort van centrale 

verwarming toepasten. Deze zogenaamde “hypocausten 

verwarming” was een soort luchtverwarming gecombineerd 

met vloerverwarming. Uit een centrale stookruimte, 

meestal buiten het gebouw gelegen, werden de rookgassen 

door een ondergronds kanaal naar het hypocaustum (ruimte 

onder de vloer) geleid en hiervandaan door de rookkanalen 

afgevoerd. De stenen kolommen en de vloer werden door de 

hete rookgassen verwarmd en gaven op hun beurt de warmte 

aan het vertrek af. Resten van deze soort verwarming vindt 

men in België, Luxemburg, Duitsland... 

Bron: Warmte en klimaat - UBIC 

Hoofdstuk 1: De centrale verwarming 

7


In de 12 de eeuw spreekt men van steenovenverwarming, 

maar meestal werden de kastelen door een open haard verwarmd. 

De ontwikkeling van de huidige centrale verwarming 

begint omstreeks 1830. 

Tussen 1870 en 1890 werden de eerste gietijzeren ketels en 

radiatoren uit Amerika ingevoerd en in 1895 kwam de eerste 

ledenketel in de handel. 

De huidige CV-ketels zijn ondertussen zienderogen verbeterd. 

Tegenwoordig worden de meeste woningen uitgerust met 

een centrale verwarmingsinstallatie. 

1.2 Behaaglijkheid 

1.2.1 Algemeen 

De verwarmingsinstallatie dient in de eerste plaats om de 

bewoners van een huis en de mensen in verblijf- en arbeidsplaatsen 

behaaglijkheid te bieden. 

Behaaglijkheid is een zeer moeilijk te omschrijven begrip. 

Men voelt zich dan eerst behaaglijk wanneer een groot aantal 

factoren in acht genomen is. Daarbij is het behaaglijkheidsgevoel 

sterk afhankelijk van de betrokken persoon. 

De gemiddelde huidtemperatuur van de mens is 32 °C tot 

33 °C en omdat de temperatuur van het vertrek lager is, 

betekent dat, dat het menselijk lichaam warmte verliest aan 

zijn omgeving. 

De volgende factoren zijn van groot belang bij de regeling 

van de behaaglijkheid: 

• de luchttemperatuur, 

• de oppervlaktetemperatuur van de wanden, vloeren en 

ramen, 

• de vochtigheid in de kamer, 

• de luchtsnelheid in de kamer, 

• de luchtsamenstelling. 

Bron: Radson 


8


De opdracht van de centrale verwarmingsinstallatie bestaat 

erin om de lokalen op de gevraagde (droge bol-) temperatuur 

te brengen en te houden. Andere factoren (zoals luchtvochtigheid) 

zullen met andere installaties geregeld moeten worden. 

Bijvoorbeeld een luchtbehandelinginstallatie. 

Binnen zekere grenzen kan het menselijke lichaam zijn 

warmteverliezen zelf regelen, daarbuiten echter is het aangewezen 

op kunstmatige regeling van het klimaat in de ruimte. 

De verwarming van gebouwen heeft een aanzienlijk aandeel 

in het energieverbruik, het is dus aangewezen in deze sector 

besparingen te verwezenlijken. 

Indien de verwarmingsinstallatie en het gebouw goed bestudeerd 

en uitgevoerd zijn, kan tot 50 % bespaard worden op 

het aanvankelijk geraamd verbruik. 

1.2.2 Luchttemperatuur 

1.2.2.1 De binnentemperatuur 

In het algemeen wordt een luchttemperatuur van 20 °C tot 

22 °C als aangenaam ervaren. Oudere mensen verkiezen 

vaak een wat hogere temperatuur. 

Het is gebruikelijk op ons bouwplan per vertrek een temperatuur 

aan te geven, die dan gegarandeerd wordt bij de minimale 

buitentemperatuur. 

Het komt voor dat, ondanks het feit dat de berekende temperatuur 

inderdaad met een thermometer wordt gemeten, de 

temperatuur als niet behaaglijk wordt omschreven volgens 

de bewoners. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Een 

koude vloer kan koude voeten veroorzaken, terwijl kleuren 

van muren e.d. ook een gevoelsmatige indruk geven. 

De temperatuur in een vertrek wordt bij technische onderzoeken 

gemeten op een hoogte van ca 1,50 m boven de 

vloer. 

Het is zeer belangrijk dat de gewenste temperatuur niet 

alleen op een hoogte van 1,50 m, maar zoveel mogelijk overal 

in het vertrek wordt bereikt. Er dient naar te worden 

gestreefd dat de temperatuurverschillen niet groter zijn dan 

3 °C. 

Bron: Thomas De Jongh 

9 

Hoofdstuk 1: De centrale verwarming


Enkele behaaglijkheidstemperaturen volgens NBN B62-003(1): 

• woonkamers: 20 °C, 

• slaapkamers: 16 °C à 18 °C, 

• badkamers: 22 °C à 24 °C, 

• trapzalen en WC's: 16 °C. 

1.2.2.2 De buitentemperatuur 

De temperatuur in huis is in de eerste plaats afhankelijk van 

de temperatuur buiten. De verwarmingsinstallatie moet de 

binnentemperatuur zoveel mogelijk constant houden, zowel 

bij – 5 °C als bij +10 °C buitentemperatuur. 

De norm NBN B62-003(1) bepaalt o.a. met welke buitentemperaturen 

men zal rekening houden om de warmtebehoefte 

voor een woning te berekenen, verschillend van streek tot 

streek. 

Enkele voorbeelden: 

• Brussel: - 8 °C, 

• Oostende: - 7 °C, 

• St. Hubert: - 12 °C. 

Bron: NBN 62-003 

1.2.2.3 Oppervlaktetemperatuur 

Behalve de luchttemperatuur is ook de oppervlaktetemperatuur 

van de wanden, ramen en vloeren van grote invloed op 

het behaaglijkheidsgevoel van de mens. 

Als voorbeeld: de luchttemperatuur in een vertrek bedraagt 

22 °C op 1,50 m van de vloer gemeten, de vloertemperatuur 

(1) Zie ook prEN ISO 15927-5 

10 



bedraagt slechts 10 °C. Het gevolg hiervan dat men last 

heeft van koude voeten. Men voelt zich dan ook onbehaaglijk. 

Om zich toch wat behaaglijker te voelen zal men een 

hogere luchttemperatuur vragen. 

Gaat men voor een groot raam van enkelvoudig glas zitten, 

dan voelt men zich ook niet behaaglijk door het grote koudevlak. 

1.2.3 Vochtigheid 

De relatieve vochtigheid geeft 

weer hoe groot (bij de 

beschouwde temperatuur) 

de verhouding is tussen de 

aanwezige damphoeveelheid 

en de maximaal mogelijke 

hoeveelheid. 

De hoeveelheid waterdamp die zich in de ons omringende 

lucht bevindt, bepaalt of men zich behaaglijk voelt. Om deze 

grenzen aan te geven zal men de relatieve vochtigheid bepalen. 

De relatieve vochtigheid is de verhouding tussen het 

heersende vochtigheidsgehalte en het maximale vochtigheidsgehalte. 

De luchtvochtigheid tussen 30 % en 70 % is het meest 

ideale. 

1.2.4 Luchtsnelheid 

1.2.5 Luchtsamenstelling 

De luchtsnelheid in een kamer kan een gevoel van tocht veroorzaken, 

waardoor men zich minder behaaglijk voelt. De 

luchtsnelheid mag niet meer bedragen dan 0,2 tot 0,3 m/s. 

Wanneer een aantal mensen lange tijd in een kamer verblijven, 

wordt de lucht verontreinigd. De lucht kan ook verontreinigd 

worden door stofdeeltjes en reukstoffen, waardoor 

het behaaglijkheidsgevoel nadelig wordt beïnvloed. Daarvoor 

zal men een ventilatie voorzien, ongeveer 0,6 tot 1 luchtverversing 

per uur. Hiervoor is een ventilatienorm NBN D50 - 

001 uitgewerkt, die de juiste vereisten zal bepalen. 

1.3 Verwarmingsprincipes 

1.3.1 Indeling van de verwarmingssystemen 

Er bestaan zoveel verschillende verwarmingssystemen dat 

een indeling ervan enkel mogelijk is volgens verschillende 

thema’s, bijvoorbeeld volgens: 

• de wijze van warmteproductie: individuele toestellen, centrale 

verwarming of verwarming op afstand; 

• de energiebron: steenkool, hout, gas, huisbrandolie, elektriciteit, 

zon of wind; 

• het warmtetransportmiddel: water, stoom, thermische olie 

of lucht; 

• de wijze van warmteafgifte: convectie, straling of convectie 

en straling. 

11 



Elk systeem heeft zijn kenmerken, die ten opzichte van het 

gebouw en zijn bewoners als voordelig of nadelig kunnen 

bestempeld worden. 

1.3.2 Eénkamerverwarming 

Onder lokale verwarming (= individuele verwarming) verstaat 

men het verwarmen van een vertrek door één of meerdere 

daarin geplaatste verwarmingstoestellen. Deze verwarmingstoestellen 

zullen ter plaatse de energie omzetten in 

warmte en zo het vertrek verwarmen. 

Bron: Pelgrim 

We denken aan: 

• elektrische verwarming, rechtstreeks of accumulatie, 

• gasradiatoren, 

• kachels en open haarden, 

• luchtverhitters, rechtstreeks gestookt. 

Bron: Faber 

Bron: Well Straler 

Bron: Pelgrim 



12


1.3.3 Centrale verwarming 

In tegenstelling tot de lokale verwarming, waar de warmtebron 

altijd in de te verwarmen ruimte staat, is bij de centraleverwarmingsinstallatie 

de plaats van het stooktoestel onafhankelijk 

van het te verwarmen lokaal. Het opwekken van 

warmte gebeurt in een verwarmingsketel of een luchtverhitter. 

De hierin ontwikkelde warmte wordt overgedragen op het 

transportmiddel (water, lucht, stoom, thermische olie) dat de 

warmte via kanalen of leidingen naar de te verwarmen vertrekken 

brengt. Bij warmwaterverwarming wordt de aangevoerde 

warmte afgegeven door verwarmingslichamen (radiatoren, 

convectoren…). Bij luchtverwarming stroomt de 

warme lucht via roosters het vertrek binnen. 

Uit het voorgaande blijkt dat de centrale verwarmingsinstallatie 

uit vier duidelijk te onderscheiden onderdelen bestaat, 

namelijk 

– de warmtebron = productie, 

– het warmtetransportmiddel + leidingen of kanalen = distributie, 

– de toestellen die de warmte afgeven = afgifte, 

– de onderdelen die de temperatuur regelen = regeling. 

We kunnen verschillende systemen onderscheiden, afhankelijk 

van de opstelling en groepering van de onderdelen. De 

bouwkundige situatie bepaalt in hoofdzaak welk systeem de 

voorkeur verdient. 


1.3.4 Voor- en nadelen 

De voordelen van de centrale verwarming ten opzichte van 

lokale verwarming zijn: 

• een gelijkmatige opwarming van de ruimte door een gunstige 

opstelling van de verwarmingslichamen; 


13


• een eenvoudige verwarming van alle ruimten zoals badkamer, 

wc, garage… 

• door de centrale verwarming van alle ruimten zijn een centrale 

warmteregeling en een eenvoudige bediening mogelijk; 

• door de centrale opwekking wordt de veiligheid vergroot; 

• het aantal schoorstenen in een bouw kan beperkt worden 

tot één rookgasafvoer; 

• er is minder onderhoud nodig; 

• de mogelijkheid bestaat om ook sanitair warmwater mee 

op te warmen. 

De nadelen ervan zijn: 

• hogere investeringskosten, 

• bij het uitvallen van de ketel geen verwarming meer, 

• naast brandstofkosten ook stroomkosten voor de pomp en 

regelapparatuur, 

• bevriezingsgevaar van het water in de radiatoren. 

1.3.5 Warmtemedium 

Bron: Aardgas 

Het warmtemedium is het transportmiddel, waaraan de 

warmte is afgegeven. 

Als warmtemedium (of fluïdum) zijn verschillende mogelijkheden: 

• water: men kan het water verwarmen en laten rondstromen; 

men spreekt dan van warmwaterverwarming. Zal men 

de watertemperatuur opwarmen boven 95 °C, dan spreekt 

men van heetwaterverwarming. Bij dit laatste zal de werkdruk 

hoger liggen. 

• lucht: de lucht zal men verwarmen door een speciaal 

geconstrueerde ketel. Een luchtverwarming kan gemakkelijk 

gecombineerd worden met een ventilatie installatie. 

• stoom: een ketel met een daarbij gemonteerd stoomvat 

zorgt voor de stoom. Het is zeer begrijpelijk dat de regelbaarheid 

bij een stoomverwarming zeer moeilijk is, daar de 

stoomtemperatuur minstens 100 °C is. Stoomverwarming 

wordt ingedeeld in hogedruk- en lagedrukstoomverwarming. 

• thermische olie: wordt gebruikt bij industriële toepassingen 

waarbij hoge temperaturen gevraagd worden. 

We bespreken hier voorlopig enkel de centrale verwarming 

met warm water, luchtverwarming met kanalen komt later. 

Bron: Vlaamse Gemeenschap Aminal 

De leiding die het water van de ketel naar de radiatoren voert 

wordt de aanvoerleiding genoemd. De leiding die het water 

van de radiatoren terug naar de ketel voert noemen we de 

terugloopleiding. 


14


1.4 De centrale verwarming met warmwater 

1.4.1 Principe 

Bij centrale verwarming met warm water wordt water in de 

ketel (productie) opgewarmd tot maximum 90 °C bij een 

maximumdruk van 3 bar (300 kPa). Via het distributiesysteem 

dat bestaat uit een buizennet met aanvoer en terugloop (distributie) 

wordt dit warme water naar de verwarmingslichamen 

geleid, die er voor zorgen dat de nodige warmte afgegeven 

wordt in de vertrekken waarin ze opgesteld zijn (afgifte). 

Door dit proces koelt het water af. Daarna vloeit het via 

het buizennet (terugloop) naar de ketel terug, waar de cyclus 

dan herbegint. 

Het water stroomt dus in een gesloten circuit: de watercirculatie 

kan op een natuurlijke wijze gebeuren (men spreekt dan 

van een natuurlijke circulatie of thermosifonwerking, warmtehevelwerking), 

ofwel op een kunstmatige wijze (men spreekt 

van gedwongen circulatie of pompcirculatie). 


Verklaring: 

Rode lijn = 

Blauwe lijn = 

I = 

II = 

III = 

aanvoerleiding 

terugloopleiding 

productie 

distributie 

afgifte 


15


1.4.2 Productie 

1.4.2.1 De ketel 

Het doel van de ketel is de warmte, die vrijkomt bij de verbranding 

van de brandstof, met zo weinig mogelijk energieverlies 

over te dragen aan het in de installatie gebruikte fluïdum 

(water, lucht, stoom of thermische olie). 

Verklaring: 

I = productie 


Stookketels kunnen volgens allerhande criteria ingedeeld 

worden, zoals: 

• de plaats van opstelling: vloerketel of wandketel, 

• het warmtevervoerende medium: warmwaterketel, warmeluchtgenerator 

of stoomketel, 

• het materiaal: gietijzeren, plaatstalen, koperen of aluminium 

ketel, 

• de gebruikte brandstof: vaste brandstof, aardgas, vloeibaar 

petroleumgas (butaan of propaan), gasolie, lichte 

stookolie of zware stookolie. 

Bron: Weishaupt 

Welke soort ketel het ook is, hij dient te beantwoorden aan 

de geldende normen in verband met vermogen, rendement 

en werkdruk. 

1.4.2.2 Vaste brandstoffen 

Onder vaste brandstoffen vinden we verschillende soorten 

steenkool en hout. Ook de “pellets”, gemaakt van houtvezels 

vallen onder deze indeling. 

Ketels op vaste brandstoffen worden niet veel meer gebruikt, 

alhoewel er in sommige streken weer ketels met “pellets” 

opduiken. 

16 



1.4.2.3 Vloeibare brandstoffen 

De vloeibare brandstoffen kunnen onderverdeeld worden in 

– gasolie (G), 

– lichte stookolie (LS), 

– middelzware stookolie (MZS), 

– zware stookolie (ZS), 

– extra zware stookolie (EZS). 

Bron: Informazout 

In de verwarmingswereld is bij vloeibare brandstoffen gasolie 

veruit de meest gebruikte brandstof. Er bestaat een nieuw 

type gasolie voor verwarming op de markt (sinds 2003), 

namelijk de gasolie voor verwarming extra. Deze gasolie voor 

verwarming bevat minder zwavel en beantwoordt beter aan 

de eisen van de nieuwe milieuvriendelijke en hoogrendementsverwarmingsketels. 

Bron: Informazout 




17


1.4.2.4 Gasvormige brandstoffen 

De verschillende soorten gas worden internationaal ingedeeld 

in 3 families: 

• 1 ste familie: fabrieksgas (cokesgas, stadsgas), 

• 2 de familie: aardgassen, 

• 3 de familie: petroleumgassen (butaan, propaan). 

Fabrieksgassen worden bijna niet meer gebruikt. De petroleumgassen 

worden toegepast daar waar er geen distributienet 

aanwezig is. Aardgas wordt veelvuldig toegepast: nieuwe 

ketelontwikkelingen samen met de kostprijs bieden ruime 

perspectieven voor verwarmingsdoeleinden. 

Bron: Intercom 

Bron: Shellgas 

Bron: Buderus 

Bron: Junkers 


18


1.4.3 Distributie - transport 

1.4.3.1 De buizen 

Het buizennet staat in voor het transport van het warm water 

naar de verwarmingslichamen en ook voor het terugvoeren 

van het afgekoelde water naar de ketel. De aanleg kan volgens 

twee distributiesystemen gebeuren: het éénpijpssysteem 

en het tweepijpssysteem. 

Voor het vervoer van het warmwater worden buizen gebruikt 

van staal, koper of kunststof. Er zijn ook buizen op de markt 

die samengesteld zijn uit een combinatie van materialen. 

Alle buizen dienen te voldoen aan normen in verband met: 

• de nominale diameter en de wanddikte, 

• de nominale druk en de werkdruk waaraan de buizen moeten 

kunnen weerstaan. 

Ten einde de warmteverliezen in het buizennet zoveel mogelijk 

te beperken, moet er voor gezorgd worden dat de lengte 

van het buizennet tot een minimum beperkt blijft (goed concept) 

en dat de buizen zelf geïsoleerd zijn indien ze in onverwarmde 

ruimten geplaatst zijn. 


Verklaring: 

II = distributie 

Bron: Georg Fischer 

Stalen buis 

De stalen buizen die in de centrale verwarmingsinstallaties 

gebruikt worden, zijn schroefbare buizen voor wat de kleinere 

diameters betreft: DN 10 (3/8") tot DN 40 (6/4"). 

In dit gamma kunnen ook dunwandige stalen buizen gebruikt 

worden, die gemakkelijker te plooien zijn en die met speciale 

verbindingsstukken met elkaar verbonden worden. 


19


Voor grotere diameters (vanaf DN 50 of 2") worden uitsluitend 

lasbare stalen buizen gebruikt. Gelaste buizen zijn steviger. 

Ze vereisen echter bekwamer personeel en achteraf is 

er geen demontering meer mogelijk. 

Koperen buis 

Koperen buizen worden vooral bij kleinere installaties 

gebruikt en bieden t.o.v. stalen buizen de volgende voordelen: 

• ze zijn gemakkelijker om mee te werken (betere buigen 

soldeerbaarheid); 

• ze zijn beschikbaar op rollen, dus geen verbindingen in de 

dekvloer nodig; 

• ze zijn gladder en hebben dus minder drukverliezen; 

• ze zijn beter bestand tegen corrosie; 

• ze zijn beter beschermd en geïsoleerd door een kunststofmantel. 

Bron: Wieland 

Kunststofbuis 

Meer en meer vindt de kunststofbuis zijn ingang in de warmwaterinstallaties, 

vooral omdat er op het gebied van de kwaliteit 

en de levensduur de laatste jaren heel wat vooruitgang 

geboekt werd door de verschillende fabrikanten. Eén van de 

kwaliteitsverbeteringen is de meerlagenbuis: hier zit een 

dunne aluminiumlaag tussen 2 lagen kunststof, vastgehouden 

door een sterke lijmlaag. 

Momenteel wordt de kunststofbuis gebruikt voor vloerverwarming, 

maar ook voor klassieke installaties waarbij radiatoren 

afzonderlijk vanuit een centrale collector bediend worden, 

wordt er beroep gedaan op de kunststofbuis. 

Kunststofbuizen bieden de volgende voordelen: 

• ze zijn vrij goedkoop; 

• er is geen corrosie mogelijk; 

• ze zijn zeer gemakkelijk te plaatsen (licht en plooibaar); 

• ze werken isolerend tegen warmteverlies en elektriciteit. 

20 



Minder interessant zijn de volgende eigenschappen: 

• ze zijn gevoelig voor de temperatuur (grote uitzetting en 

beperkt tot water met een temperatuur van max. 80 tot 

100 °C); 

• ze zijn minder stevig (malser, knikken, perforaties, men kan 

ze plat trappen); 

• sommige buizen zijn zuurstofdoorlatend, wat corrosie voor 

metalen onderdelen tot gevolg kan hebben. 

Bron: WTH vloerverwarming 

21 



1.4.3.2 Tweepijpssysteem 

Het meest gebruikte distributiesysteem is het tweepijpssysteem. 


Verklaring (1) : 

Temperaturen als voorbeeld, met stookregime 75/65 

1 = v = vertrekwatertemperatuur (ketel) = 75 °C 

2 = in = ingaande watertemperatuur = 75 °C 

3 = out = uitgaande watertemperatuur = 65 °C 



6 = r = terugloopvoerwatertemperatuur (ketel) = 65 °C 

Elk verwarmingslichaam wordt gevoed met dezelfde 

watertemperatuur en het temperatuurverschil over de verwarmingslichamen 

is hetzelfde (bv. 80/60, 75/65). 

1.4.3.3 Éénpijpssysteem 

Bij het éénpijpssysteem wordt zowel de aanvoer als de 

terugloop van het water verzekerd door één buis, en worden 

zo de verschillende kringen gevormd. Op een kring kunnen 

maar een beperkt aantal verwarmingslichamen geplaatst 

worden. In een woning waar veel verwarmingslichamen 

staan moeten verschillende kringen aangelegd worden. 

Door deze opstelling worden de verwarmingslichamen van 

één kring steeds gevoed met water waarvan de temperatuur 

verschillend is. 

(1) Symbolen: WTCB rapport nr. 1-1992 

22 



Elke radiator wordt gevoed met verschillende watertemperatuur 

en het temperatuurverschil over de verwarmingslichamen 

is verschillend. 


Bijvoorbeeld: 

Verklaring (1) : 

Temperaturen als voorbeeld, met stookregime 75/65 

1 = v = vertrekwatertemperatuur (ketel) = 75 °C 





6 = r = terugloopvoerwatertemperatuur (ketel)= 65 °C 

1.4.4 Afgifte 

Verwarmingslichamen worden gebruikt in een centrale-verwarmingsinstallatie 

met warm water en dienen om de door 

het water vervoerde warmte af te staan aan de te verwarmen 

ruimten. 


Verklaring: 

III = afgifte 

(1) Symbolen: WTCB rapport nr. 1-1992 

23 



Verwarmingslichamen kunnen ingedeeld worden volgens: 

• de wijze van warmteafgifte: door straling en convectie of 

enkel door convectie; 

• de vorm: buizen (al of niet voorzien van ribben), paneelradiatoren 

(al of niet voorzien van lamellen), ledenradiatoren, 

wandconvectoren, plintconvectoren of putconvectoren; 

• het materiaal: gietijzer, staal of aluminium. 

De combinatie van al deze criteria leidt uiteraard tot een 

enorm aanbod van verschillende typen en modellen, wat de 

keuze niet vergemakkelijkt. Bovendien spelen andere aspecten 

ook nog een rol, bijvoorbeeld: esthetiek, plaatsingsruimte, 

gemakkelijk te onderhouden, enz. 

Bron: Vasco 

Bron: Radson 

Bron: Wirsbo - Velta 


24


1.4.5 Regeling 

Het verwarmingssysteem zal niet steeds het volle vermogen 

nodig hebben. De verwarmingsinstallatie wordt berekend op 

de laagst mogelijke buitentemperaturen (bv. – 8 °C). Deze 

temperaturen worden slechts enkele dagen per jaar bereikt. 

Niet alle ruimtes worden verwarmd zoals gepland (bv. garage, 

hal, berging…), ook daarom zal het vermogen moeten 

geregeld worden. 


Deze regeling heeft tot doel de warmteafgifte van de verwarmingslichamen 

aan te passen aan de warmtebehoeften, 

zodat de binnentemperatuur zo constant mogelijk blijft. 

Dit gebeurt door het waterdebiet of door de watertemperatuur 

te regelen. 

1.4.5.1 Regelen van het waterdebiet 

De regeling van de warmteafgifte van de radiatoren gebeurt 

door in te werken op het waterdebiet dat door elke radiator 

stroomt en dit kan gebeuren met behulp van een radiatorkraan. 

Men gebruikt hiervoor met de hand bediende radiatorkranen 

of thermostatische radiatorkranen. 

Bron: Comap 

De met de hand bediende radiatorkraan 

De radiatorkraan werkt enkel en alleen in op het waterdebiet 

dat door het verwarmingslichaam stroomt. 

Het nadeel van de met de hand bediende kranen is uiteraard 

dat de gebruiker deze kranen absoluut niet op een optimale 

wijze bedient. 

De thermostatische radiatorkraan 

Bij een thermostatische radiatorkraan gebeurt de debietregeling 

automatisch in functie van de gewenste en ingestelde 

omgevingstemperatuur. Daarvoor is de thermostatische radiatorknop 

uitgerust met een temperatuurgevoelig element. 

25 



Een goed gefabriceerde thermostatische kraan kan met 

grote precisie werken, waardoor de binnentemperatuur (en 

dus meestal ook het thermisch comfort) op een waarde kan 

gehouden worden die voldoende constant is. 

Bron: Comap 

Bovendien zorgen de thermostatische kranen in principe 

voor een niet te verwaarlozen energiebesparing, vooral 

omdat ze in staat zijn de warmteafgifte te beperken of uit te 

schakelen bij plotse temperatuurstijgingen (bv. zonnewinsten). 

Daardoor wordt nutteloze oververwarming vermeden 

1.4.5.2 Regelen van de watertemperatuur 

De watertemperatuur kan geregeld worden door het water 

te mengen of door de ketel op lagere temperaturen te 

laten werken. 

Mengkraan 

In tegenstelling tot de thermostatische radiatorkranen (die 

inwerken op het waterdebiet), regelen mengkranen de watertemperatuur 

van het aanvoerwater. 

De mengkraan wordt geplaatst in de nabijheid van de stookketel, 

waar een gedeelte van het terugloopwater wordt 

gemengd met het aanvoerwater. Hoe meer terugloopwater er 

met aanvoerwater gemengd wordt, hoe lager de temperatuur 

van het water zal zijn dat de verwarmingslichamen bereikt en 

hoe lager dan ook hun warmteafgifte zal zijn. Omgekeerd 

geldt dit natuurlijk ook. 

Daar waar de radiatorkraan individueel werkt, zal de mengkraan 

dus gelijktijdig inwerken op de warmteafgifte van alle 

verwarmingslichamen. 

Het mengen van het water kan met handbediening gebeuren 

(bv. als functie van de seizoenen), maar het is toch raadzaam 

de bediening automatisch te laten verlopen in combinatie 

met een buitenvoeler. 

Dit betekent dat een centraal regelapparaat (een weersafhankelijke 

regeling) in functie van de gemiddelde buitentemperatuur 

een optimale keuze doet van de aanvoerwatertemperatuur. 

Lagere ketelwatertemperatuur 

Hierbij valt op te merken dat de regeling van de watertemperatuur 

ook rechtstreeks mogelijk is door de aanpassing van 

de temperatuur van het water in de ketel. Men doet dan wel 

best beroep op een lagetemperatuurketel of een condensatieketel. 

26 



De regeling gebeurt manueel met een ketelaquastaat of 

automatisch met een centraal regelapparaat (een weersafhankelijke 

regeling). Wordt het buiten kouder, dan wordt de 

temperatuur van het verwarmingswater verhoogd. 

Dikwijls worden beide regelingen (temperatuur en debiet) 

samen toegepast. 

1.4.5.3 Regelen van de binnentemperatuur 

Het is niet nodig om de binnentemperaturen in een woning 

permanent op eenzelfde waarde te houden. Om rekening te 

houden met perioden van afwezigheid en met dagen nachtsituaties, 

kan dankzij een kamerthermostaat een verlaging of 

onderbreking van de verwarming voorzien worden. 

Een kamerthermostaat wordt in een referentiekamer 

geplaatst (bijvoorbeeld de woonkamer), op een plaats waar 

de temperatuur zonder beïnvloeding (zon, tocht, koude- of 

warmtestraling) kan gemeten worden. De temperatuur die 

men opgemeten heeft, wordt dan vergeleken met een ingestelde 

gewenste waarde van de binnentemperatuur. 

Bron: Theben 

Naargelang het geval zal de kamerthermostaat een in- of uitschakeling 

bevelen van de brander ofwel de circulatiepomp. 

Andere kamerthermostaten (binnenvoelers) gaan inspelen op 

de watertemperatuur en via een centraal regelapparaat de 

watertemperatuur regelen. 

Er zijn gesofistikeerde kamerthermostaten op de markt met 

een digitale aflezing en instellingen die op een zeer verfijnde 

wijze programmeerbaar zijn. 


27 



2 Planlezen en constructietekenen 

2.1 Normalisaties en conventies 

Tekennormen toegepast in de installatietechniek: 

• NBN – ISO 4067 – 1 Technische tekeningen. Installaties 

deel 1: Grafische symbolen voor loodgieterij, verwarming, 

verluchting en leidingen (1992). 


deel 2: Vereenvoudigde voorstelling van sanitaire toestellen 

(1992). 


deel 6: Grafische symbolen voor systemen voor watertoevoer 

en waterafvoer in de grond (1992). 

• EN – ISO 6412 – 1 Technische tekeningen. Vereenvoudigde 

voorstelling van pijpleidingen. Deel 1: algemene 

regels en rechthoekige voorstelling (1995). 

• ISO 1219 Fluid power systems and components – 

Graphic symbols and circuit diagrams (1995). 

• ISO 5456: Projectiemethoden (1996). 

• NBN 232 01: Centrale verwarming, luchtverversing en 

klimaatregeling: symbolen. (1968). 

• WTCB rapport nr. 3 Algemene grafische symbolen voor 

de bouw. (1998). 

2.2 Inleiding 

Door de eeuwen heen werd er steeds gezocht naar een 

middel om met elkaar te communiceren. Na de lichaamstaal 

(uitdrukkingen, gebaren…) kwam de gesproken taal. Al snel 

volgden de tekens die gekrast werden op stenen en in het 

zand. Daaruit ontstond het letteralfabet of een ander alfabet 

zoals het Chinees. 

Om een voorwerp te beschrijven bleef men echter met 

tekens of tekeningen werken. Nog steeds gebruiken ontwerpers, 

technici en vaklui tekeningen of schetsen om bepaalde 

voorwerpen te beschrijven. 

Voordat we een (technische) tekening kunnen opzetten, 

moeten we eerst beschikken over voldoende ruimtelijk 

inzicht en moeten er eerst afspraken gemaakt worden over 

de tekenwijze. 

In de volgende hoofdstukken wordt het principe van projecteren, 

of anders gezegd het maken van aanzichten, uitgelegd 

aan de hand van voorbeelden zoals ze worden gebruikt in de 

bouwtechnische wereld. 

28 

Hoofdstuk 2: Planlezen en constructietekenen


Parallelle projectie 

Overzicht projectiemethoden 

Éénpuntsperspectief 

Centrale projectie 

Driepuntsperspectief 

Orthogonaal 

(rechthoekig - tweevlakshoekprojectie) 

Tweepuntsperspectief 

Vogelperspectief 

Kikkerperspectief 

Natuurlijk 

perspectief 

Axonometrisch 

(drieassenstelsel) 

Schuin 

Isometrische 

projectie 

Dimetrische 

projectie 

Trimetrische 

projectie 

Cavalière Kabinet Europese Amerikaanse 

2.3 Projectietekenen 

Wanneer we het hebben over projecties, dan moet je je voorstellen 

dat het voorwerp, als een schaduw, op een scherm 

geprojecteerd wordt. 

Men onderscheidt twee grote groepen van projectievormen 

de centrale projecties en de parallelle projecties 

(zoals perspectief). 

 

 


Hoofdstuk 2: Planlezen en constructietekenen 

29


2.3.1 De parallelle projectie 

De parallelle projectie wordt gebruikt om informatie over een 

bepaald voorwerp door te geven. Hier onderscheidt men verschillende 

soorten projecties, met telkens andere afspraken. 

Binnen de parallelle projectie bestaan verschillende vormen: 

• axonometrische projectie (drie-assenstelsel), 

• orthogonale projectie (rechthoekige projectie), 

• schuine projectie. 


2.3.2 De centrale projectie of het lijnperspectief 

Hierbij gaan we uit van de kijkrichting van de toeschouwer en 

men krijgt een zeer natuurgetrouw beeld. Afhankelijk van het 

gezichtspunt kennen we o.a.: 

• éénpuntsperspectief, 

• tweepuntsperspectief, 

• driepuntsperspectief: 

- vogelperspectief, 

- kikkerperspectief. 

Deze tekenmethodes worden niet verder besproken. 

30 




2.3.3 Natuurlijk perspectief 

De voorgaande projectiemethoden hebben tot doel om een 

zo getrouw mogelijke technische weergave te krijgen. Bij het 

natuurlijk perspectief zal een schilder een artistiek of een 

natuurgetrouw beeld zien te verkrijgen. 

Deze tekenmethode wordt niet verder besproken. 

2.4 Axonometrische projecties 

2.4.1 Inleiding 

Bij axonometrie (of het drie-assenstelsel) lopen de projecterende 

lijnen evenwijdig aan elkaar en loodrecht op het projectievlak. 

Nadien wordt het voorwerp gedraaid tot er een 

interessante afbeelding ontstaat. 

Dit soort parallelprojectie geeft een tamelijk realistisch beeld 

voor aanzichten van op afstand bekeken. 

Van een aantal mogelijkheden van axonometrische afbeeldingen, 

worden slechts een paar soorten aanbevolen, nl. 

• isometrie, 

• dimetrie, 

• trimetrie. 

Volgens de internationale norm ISO 5456-3: 1996. 


31 



2.4.2 Isometrie (iso = gelijk) 

Men spreekt van isometrie als de drie assen een cirkel verdelen 

in drie gelijke delen. Hieruit volgt dat zij onderling een 

hoek van 120° vormen. Dit geeft voor de X- en Y-as een hoek 

van 30° met de horizontale hulplijn door het axonometrisch 

centrum. 


Geen enkel vlak is evenwijdig met de toeschouwer. Dit heeft 

als gevolg dat de verkortingsfactor voor de drie assen gelijk 

is. 

Assen X Y Z 

Lengte-verhouding 1 1 1 

Het is uit deze projectiemethode dat het isometrisch installatietekenen 

is afgeleid. Dit onderwerp wordt in een volgend 

hoofdstuk verder behandeld. 

32 



2.4.3 Dimetrie (di = twee) 

De dimetrische projectie geeft een zeer natuurgetrouwe 

weergave van het object. 

De aanzichten verhouden zich volgens de waarnemingswijze 

van het oog. 

De Y-as vormt een hoek van 7° met de horizontale as. De 

X-as wordt getekend onder een hoek van 42° met de horizontale 

as. 

Alle maten op de X-as worden volgens de verhouding 2/3 of 

1/2 getekend. 


Assen X Y Z 

Lengte-verhouding 2/3 of 1/2 1 1 

2.4.4 Trimetrie (tri= drie) 

Bij de trimetrie (of scheve axonometrie) is het projectievlak 

evenwijdig aan een coördinaatvlak en het hoofdvlak van het 

af te beelden object, waarvan de projectie in dezelfde schaal 

blijft. 

Twee van de geprojecteerde coördinaat-assen zijn orthogonaal. 

De richting van de derde geprojecteerde coördinaat-as 

en zijn schaal zijn willekeurig. Verschillende soorten van 

scheve axonometrie worden gebruikt omwille van hun eenvoud. 

33 




2.5 Schuine projecties 


2.5.1 Cavalière-axonometrie 

Het projectievlak staat gewoonlijk verticaal en de projectie 

van de derde coördinaat-as wordt onder 45° getekend. 

Men behoudt in alle vlakken de werkelijke afmetingen of de 

schaal. Deze methode zorgt voor ernstige optische vervormingen. 


34 



2.5.2 Kabinet-axonometrie 

Om gezichtsbedrog te vermijden zoals bij de cavalière-axonometrie, 

worden de schuine projectielijnen ingekort met een 

factor 0,65 (schuine lengte = 2/3 van de lengte). Zo ontstaat 

een meer natuurgetrouwe weergave. 

Meestal wordt de factor 0,5 (de helft van de werkelijke lengte) 

gebruikt omdat dit gemakkelijker is bij het omrekenen. 


2.6 Orthogonale projecties 

Deze projectie wordt ook nog de tweevlakshoekprojectie 

genoemd. 


Ook bij deze projectievorm staan de projecterende lijnen 

loodrecht op het projectievlak, maar in tegenstelling tot de 

axonometrie, wordt het voorwerp zodanig gedraaid dat het 

zoveel mogelijk evenwijdig met het vlak staat. In eerste 

instantie lijkt dit beeld niet interessant, toch is het in de technische 

wereld het belangrijkste. In deze tweevlaksprojectie 

bestaan 4 verschillende vormen; de Europese (methode van 

de eerste tweevlakshoek) wordt het meest gebruikt, de 

Amerikaanse (methode van de derde tweevlakshoek) komt 

op de tweede plaats. 

Op bouwkundige plannen wordt afgeweken van de Europese 

projectiemethode; men plaatst meestal het linkeraanzicht 

links en het rechteraanzicht rechts van het vooraanzicht. 

35 




2.7 Maataanduidingen 

We behandelen soorten maataanduidingen, nl.: 

Kettingmaten, einde reeks (1) 

Deze worden samen met de totaalmaten het meest gebruikt 

in het technisch tekenen voor de bouw. Het totaal van alle 

maten moet gelijk zijn aan de totaalmaat. 

Totaalmaten, parallelle aanduiding (3) 

Een totaalmaat hoort bij een kettingmaat, en is de som van 

een reeks maten. 

In het volgende voorbeeld is de som van de kettingmaten 

gelijk aan de totaalmaat. 

Cumulatieve maataanduiding (2) 

De maataanduiding begint in dezelfde oorsprong en de volgende 

maat is steeds een optelling van alle vorige. 



36


2.7.1 Maataanduiding van hoogtepeilen 

Deze maataanduiding is opgesteld volgens ISO 129: 1985. 


2.7.2 Maataanduiding van leidingen 

Bij leidingen op detailtekeningen en werkopdrachten wordt 

de maataanduiding van de leidingen steeds op de aslijnen 

getekend. 


2.8 Schalen 

2.8.1 Bepalingen 

De schalen zijn genormaliseerd in de E 04-013. Deze 

Belgische norm is in overeenstemming met de internationale 

norm ISO 5455 – 1979 en NF E 04-506. 

De schaal is de verhouding tussen de lineaire afmeting 

van een element van een voorwerp zoals dit op de oorspronkelijke 

tekening is afgebeeld, en de werkelijke afmeting: 

• ware grootte wordt afgebeeld als volgt 1:1 

• schaal voor vergroting X:1 (vb.: 2:1) 

• schaal voor verkleining 1:X (vb.: 1:10) 

Wordt ook nog geschreven als: 1/10 of 10 %. 


37


2.8.2 Voorkeurschalen 

Enkele voorbeelden met veel gebruikte schalen: 

Schaal 

2:1 

1:1 

1:2 

1:5 

Toepassing - Gebruik 

Detailtekeningen van 

kleine stukken 

1:20 Technische uitrustingen 

1:50 Plantekenen 

1:100 Voorontwerpen 

1:500 Inplantingsplan 

1:1000 

1:2000 

1:6000 

1:10000 

1:15000 

Liggingsplan, verkavelingsplan, 

kadasterplan 

Situatieplan/gemeenteplan 

2.9 Bouwplanlezen 

2.9.1 Titelhoek 

De bouwplans (of bouwkundige tekeningen) vormen in feite 

berichten tussen de “zender” en één of meer “ontvangers”. 

Ieder bericht is de vertaling van een idee of informatie. Om 

begrepen te worden door de “ontvanger” moet het bericht 

gesteund zijn op afspraken, op een gemeenschappelijke 

taal. 

De grafische symbolen zijn vastgelegd in nationale en internationale 

normen, het WTCB (1) maakte een overzicht in rapport 

nr. 3 (1998). Het zijn de afspraken van dit rapport die we 

in deze boekdelen verder zullen gebruiken. 

De studie van het plan begint met het lezen en begrijpen van 

de titelhoek. 

De titelhoek is een bron van informatie over het uit te voeren 

werk. 

Gegevens die terug te vinden zijn in de titelhoek: 

• Provincie en Gemeente 

De titelhoek leert ons in welke provincie en gemeente 

de woning gelegen is. 

(1) Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf 

38 



• Bouwplaats (wijk en nr.) 

Het juiste adres is hier vermeld met eventueel het 

lotnummer van de verkaveling. 

• Ontwerper 

De naam van de architect. 

• Bouwheer (opdrachtgever) 

De naam van de eigenaar of opdrachtgever. 

• Aannemer 

De naam van de bedrijven die de werken uitvoeren. 

• Datum 

De datum van tekenen en wijzigingen worden hier 

vermeld. Op het eerste gezicht blijkt dit niet belangrijk 

maar toch is het dikwijls nuttig na te gaan of je 

wel met het meest recente plan werkt. 

• Schaal 

- De verhouding tussen de werkelijke maat en de 

tekenmaat. 

- Voor bouwplannen zeer dikwijls: schaal 1:50 (of 

1/50). 

- De maten zijn dan uitgedrukt in centimeter. Met 

andere woorden is één centimeter op het plan in 

werkelijkheid 50 centimeter. 

• Legende (wordt soms ook op het bouwplan getekend). 

De legende is een opsomming van de meest voorkomende 

materialen met daarnaast een grafische of 

symbolische voorstelling als voorbeeld. 

Het bouwplan van een woning bestaat meestal uit meer dan 

één plan. 

De titelhoek vermeldt dan ook een identiteitnummer en een 

vermelding over welk onderdeel het gaat (bv. liggingsplan, 

inplanting, doorsneden, elektro, verwarming, enz.). 

39 




40 



2.9.2 Liggingsplan 

Een liggingplan is een tekening waarop duidelijk wordt welk 

bouwperceel in een bepaalde wijk bedoeld wordt. Het is dus 

een plattegrond waarop de verschillende aanpalende percelen 

en straten zijn getekend zodat de ligging van het bedoelde 

perceel tegenover andere gebouwen duidelijk wordt. 

Het plan is meestal getekend op schaal 1:1000. 

Een bijzonder gegeven op het liggingplan is de windroos of 

meer bepaald de noordrichting. Deze pijl geeft aan waar het 

noorden zich bevindt. Dit is voor ons een zeer belangrijk 

gegeven in verband met het berekenen van de warmteverliezen 

van gebouwen. 


LET OP 

Deze pijl wijst naar het noorden. 

Als er nu sprake is van bijvoorbeeld noordenwind wil dit zeggen 

dat de wind waait in tegenovergestelde richting van de 

pijl. 

41 



2.9.3 Inplantingsplan 

Het inplantingsplan is vergelijkbaar met het liggingsplan. 

Het inplantingplan is een meer in detail uitgewerkt plan waarbij 

de situatie wordt weergegeven in de onmiddellijke omgeving 

van het perceel. Zo wordt hier de straat getekend met 

eventueel de nutsvoorzieningen zoals telefoon, elektriciteit, 

waterleiding, gas en riolering. 

De plaats waar het gebouw wordt opgetrokken wordt hier 

dus verduidelijkt zodat we nu reeds in staat zijn de geveloriëntatie 

na te kijken aan de hand van de windroos (meestal 

enkel een pijl die het noorden aanwijst). 

Bron: FVB 

42 



2.9.4 Doorsneden 

2.9.4.1 Horizontale doorsnede 

De doorsnede is een voorstelling van de delen van het 

gebouw onder het snijvlak. Het gebouw wordt dus in twee 

verdeeld waarna men het bovenste deel verwijderd. Als we 

nu bovenop het huis kijken, kunnen we de verdeling van de 

verschillende ruimten waarnemen. Deze horizontale doorsnedenmethode 

wordt gebruikt om de verschillende planzichten 

te tekenen. 

Men onderscheidt: 

• het funderingsplan, 

• het plan gelijkvloers, 

• de plans van de verschillende verdiepingen. 

Hierop zullen telkens de verwarmingsleidingen getekend 

worden, zodat de monteur weet op welke plaatsen de leidingen 

en verwarmingslichamen moeten geplaatst worden. 

Deze planzichten van het gebouw worden getekend in de 

veronderstelling dat men doorsnijdt op een hoogte van 

1 meter boven de vloer en op 10 cm boven de raamdorpel 

zelfs indien deze ramen hoger gelegen zijn dan 1 meter. 

Op de aanzichten of gevelplannen wordt de aanduiding van 

de horizontale doorsneden meestal weggelaten. 

De plaats waar de nutsvoorzieningen het gebouw binnenkomen 

wordt op die aanzichten/plannen wèl aangeduid. 


43 



2.9.4.2 Verticale doorsnede 

De verticale doorsnede snijdt het gebouw in het verticale 

vlak. 

De plaats waar men het gebouw snijdt wordt aangeduid door 

middel van een streep-puntlijn (op de horizontale doorsnede) 

die aan beide uiteinden dikker wordt getekend of door 2 lijnstukken 

naast het planzicht. 

De doorsnede wordt gekenmerkt door twee hoofdletters bv.: 

doorsnede A-A of B-B. De waarnemingszin wordt aangeduid 

door pijltjes die gericht zijn op de doorgang van het snijvlak. 

De verticale doorsnede snijdt dus doorheen het gebouw terwijl 

men zich inbeeldt dat het gedeelte voor het snijvlak is 

weggenomen. Let op de kijkrichting (pijltjes). 


44 



2.9.5 Gevelplan 

Van elke gevel van de woning wordt er een plan getekend. 

Zo kan er sprake zijn van bv. de straatkantgevel of voorgevel 

terwijl men ook dikwijls de oriëntatie gebruikt als gevelaanduiding. 

Men spreekt dan bijvoorbeeld van de noordgevel. 


Voor kleinere gebouwen, zoals deze woning, worden de verwarmingsleidingen 

meestal niet getekend. Dit laat men over 

aan het vakmanschap van de installateur. 

45 




2.10 Installaties in bouwkundige tekeningen 

Voordat een installatie wordt aangelegd, wordt eerst een 

tekening gemaakt. Voor zo’n installatietekening wordt meestal 

gebruik gemaakt van bestaande bouwplannen (bouwkundige 

tekeningen). 

Een installatietekening bevat alle plattegronden van een 

gebouw die nodig zijn om een installatie duidelijk en overzichtelijk 

te kunnen afbeelden. Daarnaast worden doorsnedetekeningen 

van het gebouw gebruikt om de installatie af te 

beelden. 

Verder worden ook nog scheve of isometrische projecties 

aangemaakt. Deze projectietekeningen geven de gecombineerde 

informatie van een plattegrond en van een doorsnede. 

Zo kan de monteur weten waar de leidingen en verwarmingslichamen 

moeten geplaatst worden, en zal de installateur de 

installatietekening gebruiken om de leidingen te berekenen 

of een materialenlijst aan te maken. 

46 



2.10.1 Symbolen voor leidingen 

Bron: WTCB rapport nr. 3 

Aard van het fluïdum 

Koud drinkwater 

Afkorting 

WDC 

Water, Drinkable, 

Cold 

Niet-drinkbaar water WND Water, Non Drinkable 

Sanitair warmwater (SWW) 

WSW 

Water, Sanitary, 

Warm 

Verwarmingswater, aanvoer WH Water, Heating 

Verwarmingswater, terugvoer 

WHR 

Water, Heating, 

Return 

Aardgas GN Gas, Natural 

Propaangas GP Gas, Propan 

Vloeibaar petroleumgas 

LPG 

Liquefied Petroleum 

Gas 

Stookolie F Fuel 

Aard van de leiding 

Afkorting 

Staal St Steel 

Verzinkt staal 

Roestvaststaal 

Koper 

Polyethyleen 

Vernet polyethyleen 

Polypropyleen 

Polybutyleen 

Galva 

Inox 

Cu 

PE 

PE-X 

PP 

PB 


47 



2.10.2 Symbolen voor verwarmingstoestellen 

Verklaring Symbool Toelichting 

Radiator 

vooraanzicht 

bovenaanzicht 

Ribbenbuis 

vooraanzicht 

bovenaanzicht 

Convector 

vooraanzicht 

bovenaanzicht 



48


2.10.3 Symbolen voor toebehoren 

Verklaring 

Symbool 

Tweewegkraan 

Driewegkraan 

Centrifigaalpomp 


2.11 Leidingen in bouwkundige tekeningen 

2.11.1 Leidingen in doorsnedetekeningen 

In bouwkundige doorsnedetekeningen worden alle leidingen 

getekend die in de doorsnedelijn direct zichtbaar zijn. Dit 

kunnen de leidingen zijn, zichtbaar op plattegronden (horizontale 

doorsneden) en leidingen op verticale doorsneden. 

Verklaring 

Symbool 

Leiding in doorsnede 

Leiding in doorsnede 

Een leiding in doorsnede wordt getekend als een kleine cirkel. 

Dit geldt voor de volgende situaties: 

• een verticale leiding in bovenaanzicht, 

• een horizontale leiding in vooraanzicht. 

49 



2.11.2 Leidingloop 

Het is belangrijk de loop (tracé) van een leiding op een tekening 

te kunnen volgen. 

Op de plattegrondtekening van het gelijkvloers moet zichtbaar 

zijn waar een leiding van het gelijkvloers naar de verdieping 

gaat. Op de plattegrond van de verdieping moet anderzijds 

ook zichtbaar zijn waar de leiding van het gelijkvloers (of 

een lagere verdieping) naar omhoog is gekomen. 

De wisseling van verdieping wordt in de tekening aangegeven 

met een pijl. Die pijl geeft de stromingsrichting aan onder 

een hoek van 45°. 

Verklaring 

Symbool 

Leiding, gaat naar hoger: 

stijgleiding 

Leiding, gaat naar lager: 

valleiding 

Leiding, komende van 

lager 

Leiding, komende van 

hoger 

Onderstaande tekening (p. 51) laat een doorgaande stijgleiding 

zien, die van een lager gelegen ruimte komt en door het 

plafond naar een hoger gelegen ruimte loopt. 

We spreken van een stijgleiding omdat het medium (water) in 

de leiding omhoog wordt gevoerd. De pijlrichting geeft dit 

aan. 

Leidingen die in een verlaagd plafond liggen, behoren bij de 

ruimte waar het verlaagd plafond is voorzien. 

50 



• Een leiding, komende van een hoger gelegen ruimte en 

gaande naar een lager gelegen ruimte. 

• Een leiding, komende van een lager gelegen ruimte en 

gaande naar een hoger gelegen ruimte. 

Enkele toepassingen: 

51 



2.12 Isometrisch tekenen 

2.12.1 Inleiding 

Er bestaan verschillende tekenmethoden om een installatie 

zo af te beelden dat er een goed beeld ontstaat van die 

installatie. In een vorig hoofdstuk zijn de projectiemethoden 

reeds behandeld. De Europese (en ook de Amerikaanse) projectiemethode 

is een rechthoekige tekenmethode, die door 

middel van verschillende aanzichten een voorwerp weergeeft. 

Bron: Viega 

2.12.2 Het assenstelsel 

De isometrische tekenmethode is een tekenmethode die een 

ruimtelijke voorstelling van het voorwerp weergeeft. 

Bij het tekenen van een isometrische projectie tekent men 

hoofdzakelijk in drie hoofdrichtingen. Het is belangrijk dat 

men een afspraak maakt over welke tekenrichting men kiest. 

Daarom zal men best op elke isometrische tekening de 

tekenafspraak noteren door middel van een isometrische 

klok. In België maakt men meestal gebruik van de Europese 

methode (links). 



52


Soms worden ook windrichtingen gebruikt bij de aanleg van 

pijpleidingen, terwijl in de scheepsbouw ook wel de aanduidingen 

stuurboord en bakboord gebruikt worden. 

In dit assenstelsel zijn de lijnen terug te vinden die ook in de 

vorige tekening zijn weergegeven. Wanneer isometrisch een 

rechthoekig prisma (balk) wordt getekend, wordt de omtrek 

volgens de lijnen uit het assenstelsel getrokken. De pijl in 

onderstaande tekening geeft het vooraanzicht aan. 


Om het isometrisch tekenen en schetsen makkelijker te 

maken, kunnen deze tekeningen op isometrisch tekenpapier 

worden getekend. De lijnen op het voorgedrukte papier hoeven 

nu enkel maar gevolgd te worden om een goede isometrische 

tekening te krijgen. 

2.12.3 Leidingen in isometrische projectie 

Een isometrische projectie is een bepaalde manier van tekenen 

van een leidingsysteem, waardoor de loop van de 

afbeeldingen duidelijker wordt. 

Wanneer nu in één vlak van een balk een leiding is getekend, 

zijn alle lijnen in dat zelfde vlak evenwijdig aan de ribben van 

dat vlak getekend. 


53 



Als deze tekeningen worden samengesteld, 

ontstaat het leidingdetail zoals hieronder. 

Van een dergelijk leidingdetail zonder balk 

is het niet eenvoudig een ruimtelijk beeld 

te krijgen. 

Wanneer nu het leidingdetail uit de balk wordt gehaald, ontstaat volgend leidingdetail: 

Bij het isometrisch tekenen moeten een aantal regels in acht worden genomen voor het 

arceren. Als het leidingdeel zich in het verticale vlak bevindt, dan is de arcering in het 

zogenaamde hulpvlak ook verticaal. 


Zit het leidingdeel in het horizontale vlak, dan moet de arcering in het hulpvlak horizontaal 

zijn. 

54 



Voor hoeken gelden ook bepaalde regels. 

Om aan te duiden dat een hoek van leidingen 

haaks (90°) is, gebruiken we een symbool. 

Indien een hoek geen 90° bedraagt, gebruikt 

men een arcering om dat te verduidelijken. 

Voor meer duidelijkheid kan ook een combinatie van “haaks” symbool en arcering 

gebruikt worden. 

Wanneer leidingen elkaar kruisen in een isometrische projectie, zullen de achterliggende 

leidingen onderbroken worden. 


Het verdient aanbeveling om een isometrisch leidingdetail te plooien in ijzerdraad (lasdraad). 

Dit geeft een goed inzicht voor men deze buizen gaat buigen. 

55 



2.12.4 Installatievoorbeeld 

Als voorbeeld is hieronder de isometrische projectie weergegeven 

van een gasinstallatie en ook van een verwarmingsinstallatie. 

56 



2.12.5 Ploftekening 

Ook nog: “exploded view”. 

De bedoeling van een ploftekening is te laten zien uit welke 

onderdelen een toestel is opgebouwd. 

Deze tekening kan ook gebruikt worden als montagehandleiding, 

om een toestel in de juiste volgorde in elkaar te zetten. 

Ook wordt ze gebuikt om de onderdelen te voorzien van een 

bestelcode om onderdelen te kunnen bestellen. 

Deze tekeningen zijn in de meeste gevallen isometrisch getekend. 

Bron: Junkers 

2.13 Schetsen 

• Schetsen is één van de belangrijkste aspecten van het 

technisch tekenen. Een schets geeft dikwijls meer inzicht 

dan een lange mondelinge of schriftelijke uitleg. 

• Het schetsen gebeurt met de losse hand. 

• Een driedimensionale schets geeft een ruimtelijke voorstelling 

van het installatiedeel. 

• Aan de hand van de schetsen maakt men de installatietekening. 

Deze op het eerste zicht simpele schets moet aan enkele 

basisregels voldoen zodat de uitvoerder zich niet kan vergissen. 

De schuine projectielijnen worden verkort om binnen dit perspectief 

een meer natuurgetrouwe afbeelding te verkrijgen. 

57 



Mits wat oefening kan je op deze manier vrij snel schetsen 

maken die zeer duidelijk zijn. 

Men kan schetsen uiteraard verder ontwikkelen en meer 

details toevoegen. 

Voorbeeld: 

58 



3 Toegepaste wetenschappen 

3.1 Basiseenheden: SI-stelsel 

Wanneer een Chinees uit Shanghai met een Noor uit Tromsö 

wenst te communiceren hebben zij een gemeenschappelijke 

taal nodig om eigen ideeën uit te kunnen drukken. Bij gebrek 

daaraan lopen zij het risico nooit “op dezelfde golflengte te 

zitten”. 

In ons vakgebied komt het vaak voor dat de ene Chinees 

praat en de nader Noors. Om dat te vermijden laat het 

gebruik van een gemeenschappelijke taal toe onze installaties 

te beschrijven en te berekenen. 

Deze taal is het Internationaal Stelsel van Eenheden (S.I.) die 

de partijen verzoent. De eenheden van het internationaal 

stelsel zijn zó opgesteld dat bij vergelijkingen onderling geen 

ander cijfer dan “1” voorkomt. 

3.1.1 Lengtematen 

Als we een lengte of afstand willen bepalen moeten we lengtematen 

gebruiken. Binnen het gestandaardiseerde systeem 

(S.I.) moeten we de meter gebruiken. De meter werd in 1790 

door de Franse regering bepaald als het veertig miljoenste 

deel van de meridiaan die door Parijs loopt (omtrek van de 

wereld). Een platina staaf met twee krasjes op een afstand 

van juist 1 m wordt sindsdien in het staatsarchief bewaard. 

In 1875 werd de meter aanvaard als internationale eenheid 

om een lengte te bepalen. 

In 1983 werd de meter een (voorlopig?) laatste maal gedefinieerd 

als de lengte van de weg die het licht in vacuüm aflegt 

in een tijd van 1/299 792 458 seconde. Dit was noodzakelijk 

geworden omdat al maar meer nauwkeurigheid vereist werd. 

Alhoewel de meter de officiële eenheid is zijn verschillende 

decimale voorvoegsels mogelijk. De bekendste zijn: km, hm, 

dam, dm, cm en mm. 

In formules moet echter steeds een afstand herleid worden tot 

de meter! Anders kunnen we serieuze fouten maken. 

Notatie 

Omzettingen 

Veelvouden km 1 000 m 1 . 10 3 m 

hm 100 m 1 . 10 2 m 

dam 10 m 1 . 10 1 m 

Eenheid m 1 m 

Delen dm 0,1 m 1 . 10 -1 m 

cm 0,01 m 1 . 10 -2 m 

mm 0,001 m 1 . 10 -3 m 

59 

Hoofdstuk 3: Toegepaste wetenschappen


3.1.2 Tijdseenheden 

Door middel van tijd als grootheid kunnen we veranderingen 

beschrijven. Door de eeuwen heen heeft men gezocht naar 

verschijnselen met een constante tijdsduur. Dit waren van 

oudsher de omlooptijd van de aarde om de zon (één jaar), de 

draaiing van de aarde (één dag). 

Aan de Mesopotamiërs (5 000 tot 6 000 jaar geleden) is het 

te ‘danken’ dat we met een twaalftallige, gecombineerd met 

een zestigtallige verdeling van onze tijdseenheden (ook 

hoekmaten) zitten. Velen zullen dit moeilijk vinden, maar 

zoals mijn oude wiskundeleraar, Dr. G. Bosteels (zie ook zijn 

boek ‘Het leven der getallen’), me ooit vertelde, was dit een 

schitterende keuze. 

Het tientallig stelsel lijkt eenvoudiger, maar 12 kan je in 2, 3, 

4 en 6 gelijke delen verdelen, als je enkel natuurlijke getallen 

gebruikt. 10 slechts in 2 en 5. 100 in 2, 4, 5, 10, 20, 25 en 50. 

Maar 60 in 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 en 30. Je ziet dus dat 

die Mesopotamiërs heel wat gezond verstand hadden. 

Genoeg geschiedenis, maar toch, de kleinste tijdseenheid 

werd de Mesopotamische seconde: 1/60 van een minuut, 

1/3 600 van een uur, 1/86 400 van een dag. Lijkt eenvoudig, 

maar toch, vooral onder invloed van de hedendaagse fysica 

werd de seconde gedefinieerd als: de tijdsduur van 

9 192 631 770 perioden van de straling ontstaan bij de overgang 

tussen de twee ‘hyperfijnniveaus’ van de grondtoestand 

van het atoom cesium 133. Als je dit niet verstaat is het 

echt niet erg. Weet wel dat de atoomklokken, verspreid over 

de hele wereld, die het juiste tijdssignaal aan de radiostations 

doorgeven, hiermee werken. Je ziet maar, de biepjes, ieder 

uur op de radio hebben een zeer ingewikkelde achtergrond… 

Binnen het SI-stelsel wordt uitsluitend met de seconde (s) als 

eenheid van tijd (t) gewerkt. 

3.1.3 Massa-eenheden 

Massa werd voor het eerst gedefinieerd als een eigenschap 

van het voorwerp door Isaac Newton (1642 of 43 – 1727), 

o.m. als traagheid, d.w.z. de weerstand tegen verandering 

van de bewegingstoestand. Eenvoudig gesteld heb je meer 

inspanning nodig als je gaat bowlen, om een bowlingbal met 

grotere massa te laten rollen dan één met een kleinere 

massa. Deze inspanning is uiteraard afhankelijk van de 

kracht die je aan het streepje bij het begin van de baan ontwikkelt. 

Mocht je echter bowling spelen op de maan, dan zou 

je merken dat je inspanning heel wat kleiner is, alhoewel er 

niets aan de ballen is veranderd. De bowlingballen hebben 

Hoofdstuk 3: Toegepaste wetenschappen 

60


immers hun massa behouden. Mocht jijzelf op diezelfde 

maan op een weegschaal gaan staan zou je ook heel wat 

lichter wegen dan op aarde, maar je bent toch niets vermagerd. 

Je massa is onveranderd, het is nu eenmaal een eigenschap 

van je lichaam en om deze te veranderen moet je op 

dieet. 

Moeilijk? Neen toch. Jij en je bowlingbal zijn overal hetzelfde 

gebleven, jullie massa; alleen de ‘krachten’ die erop inwerken 

zijn verschillend… 

Binnen het SI-stelsel werken we uitsluitend met het kilogram. 

Dit lijkt een abnormaliteit en het zou logischer zijn de gram te 

gebruiken, maar dit is nu eenmaal de keuze die men eenmaal 

heeft gemaakt. 

Het kilogram werd ooit gedefinieerd als de massa van 

1000 cm 3 water bij 4 °C (water heeft bij deze temperatuur de 

grootste dichtheid en o.m. daardoor kunnen vissen en andere 

levende wezens in een vijver of oceaan in de winter overleven). 

Deze massa water komt ook overeen met juist één 

liter. 

Deze definitie houdt voorlopig nog stand. Het is de enige 

eenheid die niet op een natuurkundig verschijnsel steuntmaar 

gewoon op een afspraak: gewoon 1 000 cm 3 zuiver 

water bij 4 °C (of 277 K). 

Let wel, gebruik steeds in formules het kg als eenheid. Anders 

ga je de verkeerde weg op en klopt je resultaat niet meer. 

Notatie 

Omzettingen 

Veelvouden megagram Mg 1 000 kg 1 . 10 3 kg 1 000 000 g 

Eenheid kilogram kg 1 kg 1000 g 

Delen hectogram hg 0,1 kg 1 . 10 -1 kg 100 g 

decagram dag 0,01 kg 1 . 10 -2 kg 10 g 

gram g 0,001 kg 1 . 10 -3 kg 1 g 

decigram dc 0,000 1 kg 1 . 10 -4 kg 0,1 g 

centigram cg 0,000 01 kg 1 . 10 -5 kg 0,01 g 

milligram mg 0,000 001 kg 1 . 10 -6 kg 0,001 g 

microgram μg 0,000 000 001 kg 1 . 10 -9 kg 0,000 001 g 

61 



3.2 Afgeleiden 

3.2.1 Oppervlakten 

Eens we een lengte kunnen meten, is het meestal eenvoudig 

met wat vlakke meetkunde de oppervlakte te berekenen van 

een vlak. Steeds vermenigvuldigen we twee lengtematen, 

eventueel met een constante zoals π in de oppervlakte van 

een cirkel. 

Vermits we de meter moeten gebruiken in het SI-stelsel, 

wordt dit bij een oppervlakte dus (m • m) of m 2 . 

We kunnen hier weer decimale voorzetsels gebruiken zoals 

bij de lengtematen. Maar let op, we moeten het decimaal 

teken nu telkens twee plaatsen opschuiven. 

1 m 2 = 100 dm 2 = 10 000 cm 2 , enz. 

Let wel goed op want in de berekeningen binnen het SI-stelsel 

MOET alles in m 2 staan. Anders hebben we gegarandeerd 

foute resultaten. 

Notatie 

Omzettingen 

Veelvouden km 2 1 000 000 m 2 1 . 10 6 m 2 

hm 2 10 000 m 2 1 . 10 4 m 2 

dam 2 100 m 2 1 . 10 2 m 2 

Eenheid m 2 1 m 2 

Delen dm 2 0,01 m 2 1 . 10 -2 m 2 

cm 2 0,000 1 m 2 1 . 10 -4 m 2 

mm 2 0,000 001 m 2 1 . 10 -6 m 2 

3.2.2 Inhouden 

Om een inhoud te berekenen vermenigvuldigen we drie 

lengte-eenheden, in het SI-stelsel uitgedrukt in meter. Dit 

betekent dus m 3 . 

Bij vloeistoffen en gassen wordt ook heel frequent de liter 

gebruikt als eenheid. Als je echter weet dat 1 liter eigenlijk 

overeenkomt met 1 dm 3 of 1/1 000 van een m 3 is de omzetting 

weer niet zo moeilijk. 

Soms wordt ook nog de eenheid cc gebruikt. Weet dan 

gewoon dat 1 000 cc gelijk is aan 1 liter. 

Bij alle berekeningen met formules moet je de SI-eenheden 

gebruiken. Dus hier m 3 . 

62 



Notatie Toegelaten eenheid Omzettingen 

Veelvouden km 3 1 000 000 000 m 3 1 . 10 9 m 3 

hm 3 1 000 000 m 3 1 . 10 6 m 3 

dam 3 1 000 m 3 1 . 10 3 m 3 

Eenheid m 3 m 3 1 m 3 

Delen dm 3 1 liter 0,001 m 3 1 . 10 -3 m 3 

cm 3 1 milliliter of cc 0,000 001 m 3 1 . 10 -6 m 3 

mm 3 0,000 000 001 m 3 1 . 10 -9 m 3 

3.2.3 Druk 

Het kan zijn dat je wat druk voelt om dit boek te begrijpen. 

Maar wat bedoelen we dan met druk? 

In de fysica is het eenvoudig: zet een massa op een oppervlak 

en oefen er een kracht ten opzichte van dit oppervlak uit. 

In mensentaal. Druk is de verhouding tussen de kracht op 

een massa en het oppervlak. Let wel, we spreken over een 

kracht. Dit betekent dat we voor de massa de kracht moeten 

berekenen. 

Deze kracht kan afkomstig zijn van verschillende bronnen. 

Bijv. de aantrekkingskracht van de aarde, de uitzettingskracht 

door temperatuurverschillen. 

Definitie van druk: 

F 

p = –– A 

waarbij p de druk is, F de kracht 

en A de oppervlakte. 

Vermits de kracht uitgedrukt wordt in newton (N) en een 

oppervlakte in de SI-eenheden in m 2 , kunnen we de druk 

N 

aangeven in ––– . Deze eenheid noemen we de pascal of Pa. 

m 2 

Een massa van 1 kg neergezet op onze aarde betekent dus 

een kracht van 9,81 N. Dit is het gewicht van deze massa 

m 

(F = m • g waarbij g = 9,81 ––– , zie vroeger). Geplaatst op 

s 2 

N 

1 m 2 betekent dit 9,81 ––– of 9,81 Pa druk. 

m 2 

63 



3.2.4 Temperatuur 

Bij het bepalen van temperatuur had men in het verleden al 

snel door dat stoffen uitzetten bij temperatuurstijging en 

krimpen bij daling. Kwik bleek hierbij zowat ideaal omdat dit 

vloeibaar metaal heel gelijkmatig uitzet of krimpt bij temperatuurwisselingen. 

Een kwikthermometer blijft dus tot op 

heden de standaard. Hierbij wordt 0° C (Celsius) gelijk 

gesteld met het smeltpunt (of vriespunt) van zuiver water. 

100 °C wordt per definitie gelijk gesteld met het kookpunt 

van dit zelfde zuiver water. 

Let wel deze cijfers zijn vastgelegd bij een normale luchtdruk. 

Bij een onderdruk zal het kookpunt lager liggen. We kunnen 

zelfs water laten koken bij kamertemperatuur als we de druk 

maar voldoende verlagen. We kunnen eveneens ditzelfde 

water op veel hogere temperaturen laten koken, als we maar 

voor voldoende druk zorgen. 

Bij het onderzoek naar een absoluut laagste temperatuur die 

te bereiken is, moeten we toch even moeilijker doen. 

Temperatuur heeft ook te maken met de mate waarin moleculen, 

of heel kleine deeltjes, trillen en door elkaar bewegen. 

De laagst mogelijke temperatuur werd dan ook vastgesteld 

als diegene waarbij al deze deeltjes zouden stilliggen. Dit 

noemt men het absolute nulpunt. Volgens heel wat experimenten 

en berekeningen, zou dit gebeuren bij ongeveer 

– 273 °C. Dit absolute nulpunt noemt men dan ook 0 kelvin. 

Of 0 K. 

Dit wil dus zeggen dat het smeltpunt van water, 0 °C, gelijk 

gesteld kan worden met 273 K. Als we verder 1 °C gelijkstellen 

aan 1 K, kunnen we stellen dat het kookpunt van water 

op 373 K komt. Of dat we een kamertemperatuur van 20 °C 

ook kunnen aflezen als 273 K + 20, of 293 K. 

64 


MODULAIRE handboeken 

CEntrale verwarming 

•• 

Overzicht beschikbare handboeken 

•• 

1.1 Inleiding tot de centrale verwarming en installatietekenen 

•• 

1.2 Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en bevestigingsmaterialen 

•• 

2.1 Warmtetransport: leidingaanleg 

•• 

2.2 Warmtetransport: principe, bescherming, onderhoud van de installatie 

•• 

2.3 Warmteafgifte: verwarmingslichamen en toebehoren 

•• 

3.1 Warmteproductie: verwarmingsketels 

•• 

3.2 Warmteproductie: installatietoebehoren en plaatsingsvoorschriften 

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

Inleiding_tot_de_centrale_verarming

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?