Antoni van Leeuwenhoek } nr 2 } zomer } 2016

Antoni van Leeuwenhoek } nr. 2 } zomer } 2016

‘In het meest gunstige
scenario hoeven we
aan circa 2.500 vrouwen
in Nederland
geen chemotherapie
te geven na hun operatie’
2
Antoni 2-2016

Van laboratorium
tot praktijk:
de MammaPrint
Het heeft enige tijd geduurd, maar het definitieve bewijs is nu dan
toch geleverd: de MammaPrint is een betrouwbare diagnostische
test voor vrouwen met een vroeg stadium hormoongevoelige
borstkanker. Onderzoeker René Bernards en medisch oncoloog
Gabe Sonke over deze belangrijke mijlpaal.
Het risico op uitzaaiingen voorspellen bij vrouwen met
hormoon gevoelige borstkanker. Het kan met de MammaPrint.
Deze moleculaire test is ruim tien jaar geleden ontwikkeld
door medewerkers van het Antoni van Leeuwenhoek. Met de
MammaPrint is het mogelijk de activiteit van zeventig genen
in het tumorweefsel in kaart te brengen en op basis daarvan
een uitspraak te doen over het risico dat een patiënt met
hormoongevoelige borstkanker loopt op uitzaaiingen. De uitslag
van de test is van belang voor de keuze van de behandeling:
wel of geen chemotherapie na de operatie. Dat de MammaPrint
betrouwbaar is, werd kort geleden aangetoond in de MINDACTstudie:
een Europees onderzoek onder maar liefst 6.693 patiënten,
waarvan ruim 2.000 uit Nederland.
‘Vingerafdruk’
Bernards (links), sinds 1992 verbonden aan de afdeling Moleculaire
Carcinogenese van het Antoni van Leeuwenhoek, maakte rond
1998 kennis met de techniek achter de MammaPrint: DNAmicroarray.
Met deze techniek is het mogelijk de activiteit van
duizenden genen tegelijk te meten, naar genexpressiepatronen
te zoeken, en op deze manier een ‘vingerafdruk’ van een tumor
te maken. Bernards: “DNA-microarray stond nog in de kinderschoenen
toen ik ermee ging werken. Tegelijkertijd waren de
verwachtingen hoog gespannen en was er veel geld beschikbaar
om met deze nieuwe techniek onderzoek te doen naar het
menselijk genoom in relatie tot kanker. Men hoopte de kenmerken
van individuele tumoren beter in kaart te kunnen brengen, wat
weer belangrijk zou kunnen zijn voor een meer gepersonaliseerde
behandeling van kanker.”
Pionieren
In de beginfase was het pionieren, vertelt Bernards. Er was
namelijk nog geen apparatuur beschikbaar om de nieuwe techniek
toe te kunnen passen. Ook moest er nog software ontwikkeld
worden om een goede analyse te kunnen doen. Bernards en zijn
collega Ron Kerkhoven konden echter een grote sprong voorwaarts
maken toen een oud-collega van Bernards uit de Verenigde Staten
zijn hulp aanbood. Hij had de techniek al verder ontwikkeld en
kon DNA-microarrays van goede kwaliteit maken. Ook had hij de
software ontwikkeld om genexpressiepatronen te herkennen. Laura
van ‘t Veer, destijds hoofd van de afdeling Moleculaire Pathologie,
en Marc van de Vijver, toenmalig hoofd pathologie, kwamen niet
veel later met een idee voor een onderzoek. Zij wilden de techniek
graag inzetten om antwoord te krijgen op de vraag welke vrouwen
met een vroeg stadium van hormoongevoelige borstkanker nog
chemotherapie nodig hebben na de operatie. Van ‘t Veer en Van de
Vijver konden samples van bewaard tumorweefsel leveren, evenals
gegevens over het ziekteverloop. Bernards: “Dat was het begin van
de ontwikkeling van de MammaPrint.”
Goede voorspeller
Kort daarna ging Bernards’ Amerikaanse collega, Stephen Friend,
aan de slag. Hij bracht met behulp van DNA-microarray de erfelijke
kenmerken van bewaard tumorweefsel van 117 patiënten in
kaart. Bernards en Van ’t Veer vergeleken de data vervolgens met
gegevens over het ziekteverloop van de patiënt. “We vonden
zeventig genen die kennelijk iets te maken hadden met de
ontwikkeling van borstkanker”, vertelt Bernards. “Nadat we onze
bevindingen gepubliceerd hadden in Nature, wilden we bewijzen
Antoni 2-2016 3

dat die zeventig genen ook daadwerkelijk het verschil maken in
overleving. Daarvoor analyseerden we bijna driehonderd tumoren
uit onze databank. En wat bleek? Op basis van onze genentest
konden we bijna feilloos voorspellen welke vrouwen een laag of
een hoog risico op uitzaaiingen hadden.”
voorbeeld moeten nemen aan de Verenigde Staten. Daar keurde de
Amerikaanse registratieautoriteit FDA de MammaPrint al in 2007
goed. Ze vond het niet nodig om nog meer bewijs te verzamelen
in een prospectieve studie. Als we in Europa ook die visie hadden
aangehangen, hadden we ons veel tijd en geld bespaard.”
Vooruit kijken
Hoewel er na de validatie van de test nog in vele publicaties
werd aangetoond dat deze een goede voorspeller was van het
ziekteverloop, vond het Zorginstituut Nederland in 2007 dat er
nog onvoldoende bewijs van hoge kwaliteit was om de test als
een veilig diagnostisch hulpmiddel aan te merken. Bernards: “Dat
kwam omdat het bewijs gebaseerd was op retrospectieve studies:
onderzoeken waarin we achteruit keken. Om het definitieve bewijs
te leveren voor de validiteit van de MammaPrint moesten we
ook nog een studie doen waarin we vooruit keken. Dat werd de
MINDACT-studie.”
MINDACT-studie
De MINDACT-studie was een zogenaamde gerandomiseerde
prospectieve studie, de ‘gouden standaard’ in onderzoeksland.
Voor deze studie selecteerden de onderzoekers 6.693 patiënten.
Van die groep bleken 1.550 patiënten een tumor te hebben die
op basis van klassieke pathologie - weefselonderzoek onder de
microscoop - als hoog risico werd geclassificeerd, maar op basis
van DNA-microarray (de MammaPrint) in de laag risico groep werd
ingedeeld. De helft van deze patiënten kreeg chemotherapie na de
operatie, de andere helft kreeg geen chemotherapie. Bernards: “De
studie laat in een grote groep patiënten zien wat ook al uit kleinere
studies naar voren kwam: bij patiënten met hormoongevoelige
borstkanker die volgens de MammaPrint een kleine kans op
uitzaaiingen hebben, is aanvullende chemotherapie niet nodig. Hun
kans op overleving is even goed met als zonder chemotherapie.”
Kosten en baten
De uitkomst van de MINDACT-studie is van groot belang voor
vrouwen met hormoongevoelige borstkanker, een vorm die bij
80% van de vrouwen met borstkanker voorkomt. Bernards: “Van
de vrouwen met een klinisch hoog risico op uitzaaiingen, blijkt 46%
volgens de MammaPrint een laag risico op uitzaaiingen te hebben.
Dat betekent dat we in het meest gunstige scenario aan circa 2.500
vrouwen in Nederland geen chemotherapie na afloop van de
operatie hoeven te geven. De kans om binnen vijf jaar uitzaaiingen
te krijgen, is voor deze vrouwen met of zonder chemotherapie
even groot, ongeveer 5%. Dat deze vrouwen na de operatie geen
chemotherapie hoeven te ondergaan, heeft positieve gevolgen
voor hun kwaliteit van leven. De bijwerkingen van chemotherapie
blijven hen immers bespaard. Verder heeft het ook economische
voordelen. Kostenbesparing natuurlijk, maar óók minder verlies
aan arbeidsproductiviteit. Deze vrouwen zijn namelijk eerder klaar
met hun behandeling en revalidatie, en kunnen hun werk dus
eerder hervatten. Dat laatste wil ik graag benadrukken. Het komt in
discussies over de kosten en baten van de MammaPrint veel te
weinig naar voren.”
45 Miljoen euro
De MINDACT-studie werd uitgevoerd in 111 landen, duurde tien jaar
en heeft 45 miljoen euro gekost. Bernards: “Dat is iets om lering
uit trekken. Voor het valideren van een diagnostische test moeten
we nooit meer zo’n kostbare studie uitvoeren. We hadden een
Nu definitief is aangetoond dat de MammaPrint veilig is, verwacht
Bernards dat artsen de test vaker zullen aanbieden aan vrouwen
die daarvoor in aanmerking komen. “De media-aandacht heeft
inmiddels al geleid tot extra toevloed van samples voor de
MammaPrint”, vertelt hij. Verder hoopt de onderzoeker dat alle
zorgverzekeraars de MammaPrint nu snel vanuit het basispakket
gaan vergoeden en dat de test op termijn standard of care wordt.
Klinische praktijk
Het Antoni van Leeuwenhoek vond dat de resultaten uit de
retrospectieve onderzoeken en uit de RASTER-studie (de kleinere
prospectieve studie die aan de MINDACT studie vooraf ging)
voldoende bewijs leverden om de test alvast in de klinische praktijk
toe te passen. Daarom gebruikt internist-oncoloog Gabe Sonke
de MammaPrint al enige jaren om chemotherapie waar mogelijk
achterwege te laten bij hormoongevoelige borstkankerpatiënten.
Nu uit de MINDACT-studie blijkt dat de MammaPrint breder
kan worden ingezet, zal hij de test bij meer patiënten inzetten
om aanvullende informatie over het gedrag van de tumor te
krijgen. “Tot voor kort vroeg ik de MammaPrint alleen aan als de
tumor kleiner was dan twee centimeter en er geen aangetaste
lymfeklieren waren”, vertelt Sonke. “Uit de MINDACT-studie
blijkt echter dat de test ook kan worden ingezet bij vrouwen met
maximaal drie aangetaste lymfeklieren in de oksel en/of een
tumorafmeting tot vijf centimeter.”
Meer duidelijkheid
In afwachting van de definitieve resultaten van de MINDACTstudie
wordt de MammaPrint voorlopig nog niet toegepast bij
vrouwen jonger dan 35 jaar, vrouwen met een grote tumor én
aangedane lymfeklieren, vrouwen met een HER2 positieve tumor
en vrouwen met een lobulaire tumor. “Voor deze groepen is nog
meer duidelijkheid nodig.” Ook wanneer overwogen wordt om
chemotherapie voorafgaand aan een operatie te geven, is een
MammaPrint niet altijd geschikt. Sonke: “In zo’n situatie hebben we
alleen een biopt van de tumor en de uitslag van scans, en weten we
dus nog niet precies hoe groot een tumor is en hoeveel aangetaste
lymfeklieren er zijn. We hebben afgesproken dat we in dit soort
gevallen alleen een MammaPrint aanvragen als er op scans maar
één aangedane lymfeklier te zien is.”
Eigen keuze
Vrouwen die volgens de MammaPrint een laag risico op
uitzaaiingen hebben, kunnen dus veilig afzien van chemotherapie
na de operatie. Ze hebben daardoor niet minder kans op genezing
dan vrouwen die wel chemotherapie ondergaan. Willen ze toch
chemotherapie, dan is dat volgens Sonke nog steeds mogelijk.
“Als arts bespreek ik samen met de patiënt de uitslag van de
MammaPrint en leg ik de voor- en nadelen van chemotherapie uit.
Ik geef een advies, maar de patiënt heeft hier uiteindelijk een heel
belangrijke stem in.”
Auteur: Annemaret Bouwman
4 Antoni 2-2016

“Het is elk jaar weer een verrassing
wat goed groeit”
Sjoukje Rodenburg
heeft een eigen moestuin
Van de productie van capsules en
tabletten tot het maken van infusen
tegen botontkalking, het werk in de
productieapotheek van het Antoni
van Leeuwenhoek, gevestigd in het
nabijgelegen Slotervaartziekenhuis, is
heel afwisselend. Sjoukje Rodenburg
werkt er inmiddels al acht jaar. “Geen
dag is hetzelfde. Ons werk hangt
onder meer af van hoeveel patiënten
er op de Dagbehandeling komen of in
het ziekenhuis liggen en dat verschilt
voortdurend. Infusen voor pijnmedicatie of
immuuntherapie, er is genoeg te doen.”
Ontspanning
Het mooiste aan haar werk vindt Sjoukje
dat ze zo mensen kan helpen. “Zelf zie
ik geen patiënten, hoor. Ik werk het liefst
achter de deur. Ik weet van mijzelf dat ik
anders snel te betrokken raak. Maar ook
achter de deur werken we heel serieus.
We moeten te allen tijde gefocust zijn op
wat we maken. Daarbij volgen we precies
het recept. Een verkeerde dosis kan
immers fataal zijn.” Voor de ontspanning
heeft ze samen met haar man een eigen
moestuin in haar woonplaats Alkmaar.
“Op vijf minuten fietsen hebben we ruim
driehonderd vierkante meter tuin. Daar
staan twee warme kassen, een platte kas
en een blokhut op. Daarnaast hebben
we zes velden met groenten. Wortelen,
peulvruchten, aardappelen, bladgroenten,
kolen en vruchtgewassen, ze hebben
allemaal een eigen veld.”
Voorpret
In januari begint voor Sjoukje de voorpret
al, met het voorzaaien. “Veel plantjes
zaaien we eerst thuis of in de kas. Buiten is
het dan nog te koud voor ze. Pas half mei,
als er geen vorst meer verwacht wordt,
gaan ze allemaal naar buiten. En ja, dan
is het afwachten hoe ze groeien. Dat is
elk jaar weer een verrassing. Dit jaar zie ik
bijvoorbeeld al veel aubergines, terwijl de
meloenen het juist laten afweten.” Zaaien
is niet genoeg. De tuin moet regelmatig
bijgehouden worden. “Daarom kom ik er
zeker om de dag, in de zomer wat vaker
dan in de winter. ’s Zomers is er ook meer
te doen. Doordeweeks kom ik vooral
om mijn planten water te geven. In het
weekend heb ik wat meer tijd, dan wied ik
het onkruid. Schoffelen helpt niet, ik trek
het er met wortel en al uit. Anders blijf je
bezig.”
Eenden
Maar het mooiste is het natuurlijk
als ze kan gaan oogsten. “Zelf
aardbeienlimonade, rabarbercompote
of tomatensaus maken, heerlijk! Ook
daarbij volg ik precies de recepten. Ik
vind het leuk om onze opbrengst weg te
geven. Vaak nodig ik vrienden en familie
uit om te komen helpen plukken en het
geplukte direct op te eten. In onze tuin
hebben we een kraantje, een keukenblad
en campinggas om op te koken. Direct
uit de natuur, gezonder en lekkerder kan
het niet!” Niet voor niets lijkt de moestuin
de laatste jaren steeds populairder te
worden. Sjoukje adviseert iedereen om het
eens te proberen. “Gewoon doen, kijken
of het opkomt. Het gaat heus niet altijd
goed. Zo zijn bij mij de schorseneren eens
verdwenen, omdat ik dacht dat het gras
was. En het is een keer gebeurd dat de
eenden ons halve veld opvraten. Maar ja,
daar lach je dan hartelijk om.”
Auteur: Bart de Haas
Antoni 2-2016 5

Supportive Care Team biedt
specialistische hulp aan
patiënten en naasten
De ervaring van een patiënt
“Als je te horen krijgt dat behandeling
je niet meer zal genezen, heb je
eigenlijk weinig zicht op wat er gaat
komen, zie ik nu achteraf. Ik was liever
eerder met het Supportive Care Team
in aanraking gekomen dan het moment
waarop dat nu gebeurde: toen ik veel
pijn had en er besloten moest worden
of ik geopereerd zou worden. Had ik
eerder advies en voorlichting gekregen,
was misschien voorkomen dat ik me
tijdens eerdere zware chemotherapie
geregeld afvroeg: wat ben ik nu aan
het rekken: mijn leven of mijn lijden?
Het is bijna noodzakelijk om eens te
praten met iemand die je objectief
schetst wat er bij behandelingen komt
kijken en dat koppelt aan jouw idee
van kwaliteit van leven. Iemand die óók
helder krijgt wat kwaliteit van sterven
voor jou is. Je laat overdenken
voor wie je een behandeling doet:
je sociale omgeving, die heel graag
wil dat je beter wordt, de arts die
behandeling aanraadt, of voor jezelf?
Zodat je ook weet: als ik besluit een
behandeling niet te doen, hoe helpt
het ziekenhuis mij dan bij het
bestrijden van pijn en het afronden
van mijn leven? Ik heb uiteindelijk
besloten de operatie te ondergaan
en daar ben ik blij mee. Beter word
ik niet meer, maar ik kan nu pijnvrij
fietsen, autorijden, met vrienden
afspreken en mijn huis opruimen.
Ik ben niet de hele dag bezig met
het feit dat ik doodga, maar met het
hebben van een goede tijd. Dat ik
helder heb gekregen wat ik wel en
niet wil, helpt daarbij.”
6
Antoni 2-2016

De moeilijke dynamiek
van de laatste levensfase
Sinds twee jaar is er in het Antoni van Leeuwenhoek een speciaal
Supportive Care Team, bestaande uit specialistisch verpleegkundigen
}
Sonja Koch (op de foto links) en Merel van Klinken en arts Tjomme
de Graas. Het team wordt op de polikliniek en bij opname ingezet bij
patiënten die niet meer beter worden en tegen fysieke en psychische
problemen aanlopen. “Het is belangrijk om helder te krijgen wat een
patiënt nog wil en belangrijk vindt.”
Wat verstaat een patiënt onder kwaliteit
van leven? Welke medische ingrepen
wenst een patiënt absoluut niet? Welke
tol eist een behandeling, en weegt dat op
tegen de baten? Wat is waardig sterven?
Vragen die Tjomme de Graas met zijn
Supportive Care Team aan de orde stelt
als hij wordt ingezet bij patiënten die
niet meer beter worden. Tjomme: “In
het ziekenhuis is behandeling gericht
op genezing. Wij zijn van het andere
scenario: wat als behandeling niet meer
tot herstel leidt? Dan moet je als patiënt
een kering maken. Het ene moment zit je
in een rollercoaster van behandelingen,
knokken en opofferingen, en plotseling
is de setting compleet anders. Het is
belangrijk om helder te krijgen wat een
patiënt dan nog wil en belangrijk vindt.
Die vraag komt in een hele andere
context te staan als je weet dat je
doodgaat.”
Rust creëren
Hoe eerder het gespecialiseerde team
en de patiënt met elkaar in contact
komen, hoe beter, gelooft Tjomme. Het
Supportive Care Team behandelt niet,
maar adviseert. Dat biedt ruimte om
neutraal in gesprek te gaan. Tjomme:
“We gaan altijd uit van de medische
situatie, maar daarnaast kijken we naar
de thuissituatie en de wensen van de
patiënt ten behoeve van de kwaliteit
van leven. Hiermee hopen we rust te
creëren in de complexe dynamiek die
ontstaat als zorg niet langer gericht is
op herstel, maar op het invullen van de
laatste levensfase.” Ook behandelend
artsen en verpleegkundigen hebben
profijt van deze uitwisseling van
informatie, ziet hij. “Pas als we weten
wat een patiënt verstaat onder kwaliteit
van leven, maar ook van sterven,
kunnen er goede beslissingen genomen
worden. Dat moeten we samen doen,
en niet alleen bij een behandelend
arts neerleggen. Palliatieve zorg is een
essentieel onderdeel van oncologie. We
zijn het onze patiënten verplicht om dat
goed te regelen.”
Rol van de huisarts
Het Supportive Care Team maakt op
basis van het ziektebeeld inzichtelijk
welke scenario’s er zijn voor een
patiënt en maakt een inschatting van
de situatie op verschillende momenten
in de komende tijd. Daaraan gekoppeld
wordt besproken op welke signalen
patiënten moeten letten en welke
vormen van medisch ingrijpen zij wel
en niet wensen. Alle patiënten worden
besproken in het multidisciplinair
overleg en ook met de huisarts wordt
de situatie doorgenomen. Tjomme:
“Voor ons is de huisarts een bron,
omdat hij vaak goed is ingevoerd in
de thuissituatie. Andersom moet een
huisarts weten wat het ziektebeeld
en de wensen zijn van een patiënt
en op welke signalen hij moet letten.
We zijn bezig om video-conferencing
op te zetten, zodat de huisarts op
afstand het overleg bij kan wonen.
Daarnaast bereidt het Antoni van
Leeuwenhoek een opleidingsplaats
voor een huisarts voor, die hopelijk
in het najaar beschikbaar is. Tjomme:
“We zouden graag vanuit de praktijk
horen wat de huisarts belangrijk vindt
en hoe we het beste met elkaar kunnen
communiceren.”
Nieuwe groep: long survivors
Met de toename van nieuwe therapieën
wordt de overleving van patiënten
langer, en worden de problemen anders,
ziet Tjomme. “De zogenaamde long
survivors zijn een nieuwe patiëntengroep.
Zij leven langer dan verwacht,
met daarbij altijd het gegeven dat
ze nooit meer genezen van kanker.
Ze hebben te maken met fysieke
beperkingen en psychische gevolgen.
Mensen lopen tegen grenzen aan,
onder tussen gaat het leven door. Over
die complexe situatie krijgen we veel
vragen.”
Auteur: Marloes Tervoort
Save the date:
op 17 november 2016
spreekt Tjomme
de Graas tijdens de
Vriendenbijeenkomst
over palliatieve zorg
bij kanker.
Antoni 2-2016
7

Ondertekening Health Deal
Op 8 juni ondertekenden minister Schippers
(Volksgezondheid) en minister Kamp
(Economische Zaken) met verschillende
initiatiefnemers, waaronder het Antoni van
Leeuwenhoek, de Health Deal. De ondertekenaars
van deze Health Deal spreken zich uit voor
beslisondersteuning in de oncologie en optimale
beschikbaarheid van medische informatie. Dit is
nodig, omdat de wetenschap rond oncologie zich
razendsnel ontwikkelt, en het bijna onmogelijk is
om alle beschikbare informatie altijd op het juiste
moment voorhanden te hebben. Daardoor is het
mogelijk dat individuele patiënten niet altijd de
behandeling krijgen die voor hen optimaal werkt.
Nieuwe oncotheek
}
IT-gebaseerde beslisondersteuning kan hierbij Werken bij
een uitkomst bieden. Eén van de initiatiefnemers
en warm pleitbezorger van de Health Deal is het Antoni van
Sabine Linn, borstkankerspecialist in het Antoni
van Leeuwenhoek. ‘Mijn verwachting is dat Leeuwenhoek
deze Health Deal het begin is van een nationale
samenwerking om behandeling op maat voor
kankerpatiënten te realiseren. Dat is belangrijk, Werken bij het Antoni van
want een verbeterde, landelijk geharmoniseerde Leeuwenhoek betekent werken
en geborgde inzet van bio-informatica in de bij een organisatie, waar zorg en
geneeskunde leidt tot een betere prognose en onderzoek voor de oncologieeen
betere kwaliteit van leven. Bovendien werken patiënt onder één dak plaatsvindt.
we hiermee een zelflerend systeem in de hand.’ De verbinding tussen het
onderzoeksinstituut en de kliniek
in combinatie met de groei van
ons ziekenhuis, maakt dat je hier in
aanraking komt met de nieuwste
behandelingen, technieken
en ontwikkelingen. Daarnaast
Het Antoni van Leeuwenhoek heeft een
betekent werken bij het Antoni van
oncotheek in gebruik genomen. Patiënten
Leeuwenhoek, dat je terechtkomt in
kunnen hier hun orale oncolytica (antikankermiddelen
in tabletvorm) ophalen. Zij zich gezamenlijk inzet om de beste
een organisatie, waarbij iedereen
hoeven daarvoor niet meer naar het MC
zorg en de beste behandeling te
Slotervaart, zoals voorheen het geval was. bieden aan de patiënten. Dit vraagt
Dorieke van Balen, ziekenhuisapotheker:
om daadkrachtige en betrokken
“We hebben in de nieuwe oncotheek naast medewerkers die willen meewerken
een balie ook een zitplek, waar patiënten
aan dit doel en het beste uit zichzelf
van onze apothekersassistenten instructies willen halen.
kunnen krijgen, bijvoorbeeld als ze voor het
eerst komen, of als er iets verandert in hun
Wij groeien hard,
medicatie.” De oncotheek is gevestigd op
de eerste verdieping, naast de balie van de kijk daarom voor
dagbehandeling en is maandag tot en met een overzicht van
vrijdag geopend van 8.00-12.00 uur en van al onze vacatures op
12.30-16.30 uur. Natuurlijk is er nog steeds de
www.werkenbijavl.nl
mogelijkheid van thuisbezorgen.
Column Patiëntenraad
Complimenten
Onlangs werd de Patiëntenraad geïnformeerd over het in gebruik
nemen van schermen in de verschillende poliklinieken, waarop
zichtbaar gemaakt wordt wat de (eventuele) uitlooptijd bij de
verschillende artsen is. Ook werden de resultaten getoond van de
waardering hiervoor van de bezoekers van de poliklinieken op drie
verschillende dagen. Het Antoni van leeuwenhoek is zeker niet het
eerste ziekenhuis dat met dergelijke schermen werkt. De introductie
hiervan stond dan ook al geruime tijd op het verlanglijstje van
de Patiëntenraad. Nu is het dan zover. Op zich niet onlogisch, dat
hiermee gewacht is totdat de vernieuwing van de poliklinieken was
afgerond en de daar geïnstalleerde aanmeldzuilen operationeel
waren. Met het in gebruik nemen van de informatieschermen laat het
ziekenhuis nu ook zien dat, naast voortreffelijke zorg, de informatie
richting patiënt alle benodigde aandacht krijgt. Het verbaast de
patiëntenraad dan ook in het geheel niet dat bezoekers van de
polikliniek vrijwel unaniem zeer te spreken zijn over de schermen. De
daarop zichtbaar gemaakte uitlooptijden zorgen er inmiddels ook al
voor dat artsen nog meer proberen deze zo klein mogelijk te houden
(natuurlijk zonder de patiënt te kort te doen). Wat je noemt een win/
win. Alle complimenten dus van de Patiëntenraad!
8 Antoni 2-2016

Medisch-dermatograaf-arts Brigitte
Drost geeft met tatoeagetechnieken
gereconstrueerde borsten een tepel,
behandelt littekens of herstelt kleur
in beschadigde ogen. “Na een periode
waarin iemands borsten constant in
andermans handen waren, geef ik
ze met die tepel weer terug aan de
oncologiepatiënt.”
‘Een afwijkend
uiterlijk
belemmert
mensen’
Ongeveer zestig procent van de
45 patiënten die Brigitte wekelijks ziet,
komt voor het aanbrengen van een
tepel op de huid. Met meerdere naalden
tatoeëert ze een verscheidenheid aan
kleuren op verschillende dieptes in de
huid. Zo ontstaat een tromp l’oeil effect,
wat de tepel diepte geeft. Brigitte: “Ik
teken één tepel per keer, dat duurt
ongeveer een uur. Een paar weken later
komt de patiënt terug voor de tweede.
Dan kan ik eventueel aanpassingen
maken aan de eerste borst, mocht de
patiënt nog een verandering wensen in
de kleur of vorm.”
Acceptatie
Het mooie aan het aanbrengen van
tepels is volgens Brigitte de emotionele
kant ervan. “Met die tepel maak ik van
twee blote bollen weer borsten. Na een
periode waarin iemands borsten constant
in andermans handen waren, geef ik ze
met die tepel weer terug aan de patiënt.
Dat is natuurlijk heel bijzonder. Patiënten
zijn daar vaak emotioneel over, op een
positieve manier. Die tepel vormt de
afronding van een intensief proces. Uit
onderzoek blijkt dat 89% van de patiënten
de nieuwe borsten makkelijker accepteert
met tepels.”
Pijnreductie
Soms tatoeëert ze niet puur voor het
uiterlijke effect, maar om, op allerlei
plekken in het lichaam, pijn te reduceren.
“Door in een diepere laag van de huid
ontstekingsremmers te tatoeëren, lukt
het om littekens soepeler en vlakker
te maken. Dat helpt patiënten van
sommige pijnen af.” Ook gebruikt ze
een speciale bevriezingstechniek om
keloïd -littekenweefsel dat niet stopt
met groeien- van binnenuit te stoppen.
Sinds enkele jaren prikt ze ook botox in
de borstspier na een borstreconstructie
om daarmee pijn en spanning te
verminderen.
Sluitstuk
Voor het terugbrengen van kleur in de
ogen of het kleuren van transplantaties
komen patiënten ook bij Brigitte. Ook
hier is ze vaak het sluitstuk in het
behandelproces. “Mensen zijn eerst
alleen maar aan het overleven, waarbij
het uiterlijk nog niet aan de orde is.
Als mensen na de behandelingen
littekens of kleurverschillen in hun huid
overhouden, belemmert dat ze om erop
uit te gaan.” Dat Brigitte hun uiterlijk dan
van afwijkend naar acceptabel maakt,
is heel waardevol. “Ik zie mensen in de
loop van het behandelproces vaak steeds
zelfverzekerder in de wachtkamer zitten.”
Auteur: Marloes Tervoort
Antoni 2-2016 9

Sanne Schagen
onderzoekt de
langetermijneffecten
van kankerbehandeling
en cognitie
10
Antoni 2-2016

Leven na kanker
Hoe beïnvloedt chemotherapie
het brein?
Antoni van Leeuwenhoek-onderzoeker
Sanne Schagen heeft in mei de Koningin
Wilhelmina Onderzoeksprijs ontvangen.
Dit is de belangrijkste prijs voor
kankeronderzoek binnen Nederland,
uitgereikt door KWF Kankerbestrijding.
Schagen krijgt twee miljoen euro
om de langetermijneffecten van
kankerbehandeling op het cognitief
functioneren, zoals geheugen- en
concentratieproblemen, te bestuderen.
Schagen werkt alweer twintig jaar
in het Antoni van Leeuwenhoek als
neuropsycholoog en onderzoeker. Rond
de tijd dat zij afstudeerde werd ontdekt
dat voormalig kankerpatiënten die
behandeld zijn met chemotherapie soms
nog jarenlang last hebben van cognitieve
problemen. Dit zijn problemen zoals
geheugen- en concentratieproblemen.
Schagen: “Ik voelde me betrokken bij deze
problematiek en wilde graag iets voor
deze mensen doen. Dat kon ook: ik mocht
aan de slag bij de groep van psycholoog
Frits van Dam hier in het Antoni van
Leeuwenhoek.” Zo raakte zij betrokken
bij de ontwikkeling van een geheel nieuw
onderzoeksgebied. Eerst onder Van Dam;
sinds 2008 geeft ze leiding aan een eigen
team.
Concentratie
“We zijn er in de loop van de jaren achter
gekomen dat kankerpatiënten, waarbij de
ziekte niet in het centraal zenuwstelsel
zat, toch te maken kunnen krijgen met
cognitieve problemen. Maar ook dat
dit allerlei verschillende oorzaken kan
hebben”, vertelt Schagen. “Gelukkig krijgt
lang niet iedereen hiermee te maken.
Sommige patiënten hebben er alleen
tijdens hun behandeling last van. Maar
een kleine groep patiënten kampt vijf
of zelfs tien jaar na de behandeling met
bijvoorbeeld chemotherapie nog met
dergelijke problemen.” Ze geeft een paar
voorbeelden uit de praktijk: “Het gaat
dan bijvoorbeeld om mensen die zich
niet meer zo goed op hun werk kunnen
concentreren als vroeger. Of die vaker
dingen vergeten. Ze hebben moeite met
het volgen van vergaderingen, omdat
de gesprekken te snel wisselen. Thuis
gaat het om problemen zoals de krant
niet meer kunnen lezen wanneer ook de
televisie aan staat, of hun partner niet
meer horen als zij staan te koken. En wat
ik ook vaak tegenkom is dat mensen het
lastiger vinden om nieuwe technologie,
zoals een nieuwe mobiele telefoon, onder
de knie te krijgen.”
Frustratie
Schagen heeft gemerkt dat dit alles
veel stress kan opleveren. “Mensen
willen na hun ziekte graag weer normaal
functioneren. Maar soms lukt dat niet
goed. Of alleen met veel mentale
inspanning. Na een dag werken komen
mensen dan bekaf thuis. En allerlei
dingen die normaal automatisch
gingen, kosten nu opeens moeite. Dat
frustreert enorm.” Op dit moment is
het nog heel lastig om te voorspellen
welke patiënten met deze problematiek
te maken krijgen. Schagen: “Dat is een
van de dingen die ik met het geld van
de KWO-prijs wil gaan onderzoeken.
Zodat we mensen sneller kunnen helpen.
Ook wil ik verder onderzoeken hoe het
precies kan dat kankerbehandelingen
zoals chemotherapie je brein beïnvloeden,
oftewel, wat de werkingsmechanismes
daarachter zijn.” Eén van de manieren
waarop Schagen dit alles wil gaan doen,
is door grote groepen kankerpatiënten
te onderwerpen aan een online
neuropsychologische test, waarbij ze
voor en na diverse behandelingen hun
concentratievermogen en geheugen meet.
En natuurlijk komt er aandacht voor
het verbeteren van de situatie van
de ex-patiënten. Schagen: “Er zijn al
verschillende manieren waarop we deze
mensen kunnen helpen, maar er valt nog
winst te halen. Dus ga ik ook op zoek
naar nieuwe oplossingen. Bijvoorbeeld
in de vorm van medicatie, of betere
gedragsmatige interventies, zoals
geheugentrainingen.”
Belangrijk
Volgens Schagen is het belangrijk dat
er meer aandacht komt voor leven na
kanker, omdat steeds meer mensen
van kanker genezen of er nog lang
mee blijven leven. Dankzij alle nieuwe
behandelmogelijkheden is inmiddels meer
dan zestig procent van de kankerpatiënten
vijf jaar na de diagnose nog altijd in leven.
Schagen: “Ik vind het erg mooi dat KWF
Kankerbestrijding ook oog voor heeft
voor deze groep mensen. En ik ben hen
dankbaar voor deze kans om te kunnen
onderzoeken hoe we de kwaliteit van
leven van deze voormalig kankerpatiënten
kunnen vergroten.”
Auteur: Nadine Böke
Antoni 2-2016
11

}
‘We willen steeds
bewuster kunnen kiezen
voor welke patiënten
wij het verschil kunnen
maken’
12 Antoni 2-2016

Op weg naar 2020
‘Niet groeien om
te groeien, maar om
te innoveren in het
belang van de patiënt’
“De zorg voor de kankerpatiënt, nog beter maken, dat is waar
we als Antoni van Leeuwenhoek voor staan. Als Raad van
Bestuur zijn we ervan overtuigd dat we dit bereiken door te
–blijven- innoveren. Dat is dan ook de basis van : Op weg naar
2020”, aan het woord is René Medema, voorzitter van de Raad
van Bestuur over de weg die het Antoni van Leeuwenhoek de
komende jaren in zal slaan.
René Medema is heel duidelijk over de koers van het Antoni
van Leeuwenhoek. “Onderzoek is de basis om onze innovatieve
rol goed te kunnen vervullen. We zijn steeds beter in staat om
bij patiënten de kenmerken van hun tumoren te onderscheiden
en patiënten daardoor in specifieke, kleinere groepen in te
delen. Dit brengt met zich mee dat patiënten voordeel hebben
van het selecteren op basis van genetische afwijkingen in
de tumor. Afwijkingen die steeds vaker slechts bij een klein
percentage voorkomen. De patiëntenpopulatie van het Antoni
van Leeuwenhoek is groot, maar niet groot genoeg om met
klinische studies eenvoudig uit te kunnen zoeken wat dan de
beste behandeling is. Daarom is samenwerking met andere
ziekenhuizen voor ons van groot belang. Maar dan wel
samenwerking waarbij kwaliteit voorop staat en waar zorg
gecombineerd wordt met onderzoek. We gaan exploreren of
we in samenwerking met andere ziekenhuizen de zorg van
het Antoni van Leeuwenhoek op een andere plek kunnen
aanbieden. Een grote uitdaging, want hoe breng je de Antoni
van Leeuwenhoek cultuur en wijze van werken over?”
Uniek
Er is eerdere samenwerking gezocht met het UMC Utrecht en
dat is niet gelukt. Wat is daarvan geleerd? “Die samenwerking
was achteraf te ambitieus en te complex. We wilden
samenwerken op alle tumorsoorten. Het bleek heel lastig om
alle losse onderdelen als het ware uit het UMCU ‘te snijden’.
Bovendien verschillen onze patiëntengroepen. Het UMCU richt
zich, net als andere UMC’s, op de zogenoemde hoog complexe
patiënten - zeg maar de patiënt met een ingewikkelde of
bijzondere diagnose. Wij richten ons ook op die groep, denk
maar aan onze expertise centra voor zeldzame tumoren, maar
tegelijkertijd is er bij ons ook veel aandacht voor patiënten met
de meest voorkomende tumorsoorten: borst, darm, huid en
long. De ‘ big four’. In Nederland zijn we het enige onderzoek
gedreven centrum wat veel van deze patiënten ziet, daar zijn we
uniek in. Deze patiënten hebben wij veel te bieden door onze
innovaties. Die patiëntengroep zie je in een UMC veel minder.”
Bewuster kiezen
Wat gaat deze strategie, gericht op samenwerking met
andere ziekenhuizen, concreet betekenen voor ons aan
de Plesmanlaan? “Innoveren vraagt energie en inzet van
onze professionals. Gedachten over innoveren ontstaan
niet aan de bestuurstafel, maar bij de professionals. Zij zijn
nadrukkelijk in ‘the lead’ als het gaat om het uitwerken van
samenwerkingsvormen: vanuit de tumorwerkgroepen moet
nagedacht worden over waar we kunnen innoveren. Daarbij
staat de kwaliteit van zorg voor onze patiënten centraal. Met
de huidige snelle groei van het aantal oncologie patiënten,
door onze uitstekende reputatie, staat er steeds meer druk
op ons zorgproces. We willen hier in de strategie specifiek
aandacht aan geven, zowel aan de patiënten maar ook aan
de zorgverlener kant. En we moeten durven zeggen: ‘Als de
behandeling elders net zo goed is, dan kan de patiënt ook
daar behandeld worden’. Dan kunnen wij ons op die patiënten
richten waar we veel kansen zien om de behandeling te
verbeteren en innovaties door te voeren. We willen steeds
bewuster kunnen kiezen voor welke patiënten wij het verschil
kunnen maken. Dat is waar we als Antoni van Leeuwenhoek
voor staan. Dus niet groeien om te groeien, maar groeien om te
innoveren in het belang van de patiënt.”
Auteur: Edith Krab
Antoni 2-2016
13

IK ALS
vriend
de kracht
van betrokkenheid
Steeds meer Vrienden besluiten hun betrokkenheid
structureel te uiten en sluiten een schenkingsakte af.
Deze manier van schenken is fiscaal aantrekkelijk;
het bedrag is namelijk volledig aftrekbaar van de
belasting. De fiscus stelt een aantal voorwaarden
om het bedrag volledig af te mogen trekken van de
belasting: de schenking moet zijn vastgelegd in een
onderhandse akte (een notariële akte is niet meer
nodig), het betreft ieder jaar een vast bedrag en de
schenking is voor minimaal vijf jaar. Overweegt u
periodiek te schenken, vraag dan de brochure met
het formulier aan bij de afdeling Fondsenwerving,
(020) 512 2856, fondsenwerving@nki.nl.
Vriendenloterij steunt
TomTom voor de OK
De Antoni van Leeuwenhoek Foundation diende samen met KWF
Kankerbestrijding een aanvraag in bij de Vriendenloterij voor de
TomTom voor de OK. Met deze nieuwe techniek, ontwikkeld door
onderzoeker Jasper Nijkamp en chirurg Theo Ruers, kunnen tumoren
tijdens een operatie vollediger en preciezer verwijderd worden,
waardoor ook de kans op terugkeer van de ziekte en complicaties
verminderd wordt. Tijdens het Goed Geld Gala werd bekendgemaakt
dat de aanvraag is gehonoreerd. Germaine Custers nam namens de
Antoni van Leeuwenhoek Foundation de cheque van H 322.000
in ontvangst.
Jaarverslag Antoni van
Leeuwenhoek Foundation
Het jaarverslag van de Antoni van Leeuwenhoek Foundation over
2015 is gereed. In het jaarverslag worden de opbrengsten, kosten
en bestedingen op basis van de verschillende fondsen wervingsprogramma’s
verantwoord en wordt teruggeblikt op bijzondere
activiteiten en ontwikkelingen van het afgelopen jaar. U leest het jaarverslag
op www.avlfoundation.nl/Beleidenjaarverslag/jaarverslag 2015.
Vriendenbijeenkomst
over Survivorship
Mensen leven steeds langer ná en mét kanker. Maar hoe zorg je
ervoor dat dit met zo hoog mogelijke kwaliteit van leven kan? Daarom
doet het Antoni van Leeuwenhoek onderzoek naar Survivorship en
was dit het thema van de halfjaarlijkse Vriendenbijeenkomst op 19
mei j.l. De bijeenkomst werd afgetrapt door Marien van der Meer,
lid Raad van Bestuur, waarna onderzoekers en artsen toelichtten
waarom onderzoek naar Survivorship nodig is, wat klachten na
kankerbehandeling kunnen zijn en wat het Antoni van Leeuwenhoek
doet op dit gebied. Het panel, dat dit keer volledig uit dames bestond,
ging vervolgens in op vragen van het publiek.
Jubileumactie Buiter Beton
Niet alleen particulieren maar ook steeds meer bedrijven tonen
hun betrokkenheid bij het Antoni van Leeuwenhoek. Eén van die
bedrijven is Buiter Beton. Dit familiebedrijf, opgericht door Jan
Buiter, vierde onlangs haar 35-jarig jubileum en besloot speciaal
voor die gelegenheid onder personeel, familie en relaties giften in te
zamelen voor kankeronderzoek. Vorige maand overhandigde Lydia
Dragt, directeur en dochter van oprichter Jan Buiter, samen met
haar gezin een cheque van H 6.000 aan de Antoni van Leeuwenhoek
Foundation. Heel veel dank voor deze mooie gift.
De kracht van betrokkenheid
Als Vriend bent u een onmisbare steun voor het Antoni
van Leeuwenhoek. Maar er zijn meer manieren om uw
betrokkenheid tot uiting te brengen. Zo kunt u eenmalig
schenken, een speciale actie op touw zetten, periodiek
schenken (met fiscaal voordeel) of nalaten aan het Antoni van
Leeuwenhoek. Ook voor bedrijven zijn diverse mogelijkheden.
Voor meer informatie over alle mogelijkheden van steun
aan het Antoni van Leeuwenhoek kunt u terecht bij
Pelagia de Wild, hoofd fondsenwerving. Telefoonnummer:
(020) 512 2856 of per mail: p.d.wild@nki.nl.
Antoni van Leeuwenhoek • Afdeling fondsenwerving • Antwoordnummer 3524, 1000 SE Amsterdam • T: 020 512 2856 •
E: fondsenwerving@nki.nl • www.avlfoundation.nl • IBAN Antoni van Leeuwenhoek Foundation NL26 RABO 0102 9000 00
14 Antoni 2-2016

De dagelijkse leiding van het Antoni van Leeuwenhoek is in handen van de Raad van Bestuur, bestaande uit
René Medema (voorzitter en directeur Wetenschapsbeleid), Emile Voest, (directeur Zorg & Zorgontwikkeling),
en Marien van der Meer (directeur Organisatie & Bedrijfsvoering).
Handen uit de mouwen
Persoonlijke aandacht
Een nieuw jaar, een nieuw magazine, Antoni, ze luiden nventiviteit aangewezen om de gevolgen van de recessie
op te vangen. Als groepsleider wil ik extra energie
een jaar in met veel onzekerheden. Wat staat ons te
Gedreven. wachten Toegewijd. met een recessie Kwaliteit in áltijd het vooruitzicht? voorop stellend Gelukkig Met de steken aanhoudende in het schrijven groei van het subsidieaanvragen aantal patiënten die in ook
en vriendelijk behoort gezondheidszorg in de omgang met tot elkaar. de eerste Zo levensbehoeften
heb ik de ons ziekenhuis, indirecte onderzoekskosten blijft beleefde vergoeden; werkbelasting vooraf onder nog
medewerkers in Nederland in het en is Antoni daarom van relatief Leeuwenhoek conjunctuur in mijn ongevoelig.
half Niettemin jaar leren zou kennen. het onverantwoord Ik ben onder zijn de indruk ons niet van voor punt, de dat rekrutering ik me erg aantrek. van medewerkers Want net zoals en meer iedereen aandacht te
medisch beter specialisten nadenken over en verpleging de proeven; een nog belangrijk selectiever zijn bij
eerste
de bezieling te bereiden van op verpleging slechtere tijden. behandelend Hoe gaat een personeel organisatie in het besteden Antoni van aan Leeuwenhoek hun begeleiding; stel en ook proberen ik kwaliteit minder te
aan als het het bed, NKI-AVL het internationale daarmee om, niveau of beter, van hoe ons gaan onderzoek, wij dat en aandacht reizen. En voorop. …. niet Voor te vergeten, onze patiënten, mijn collega’s maar zeker overtuigen
maar met ook z’n van allen onze doen patiënten meer en specifiek hun naasten, wat ga die ik te daar aan ook voor hetzelfde behandelaars, te doen. Verder verpleging, een reeks onderzoekers plannen opstellen
maken doen? hebben Ik denk met aan intens stevig verdriet, schepje pijn, er bovenop -gelukkig en ik Succes
ook- mijn opluchting. collega’s te kunnen motiveren dat ook te doen. patiënttevredenheidsonderzoek dat ze onze mogelijkheden om scoren toponderzoek persoonlijke te doen
en alle die andere instituutsbreed werknemers. tot kostenbesparingen In ons doorlopende leiden zonder
soms
Dat schepje komt in verschillende smaken: aanpakken, aandacht frustreren. en deskundigheid hoog. Dat is een groot
De oncologie meer doen is dan een we inspirerend deden. Voor werkveld, de behandeling hoe gek dit van patiënten
ook is dit klinkt een voor probate de ernst benadering. van het De onderwerp. ziekenhuisme-
instituut dat tot de beste kankerinstituten in de wereld
compliment Maar ik voor zie meer alle medewerkers.
mogelijkheden. Wij zijn een bijzonder
misschien
We dewerker hebben te zal maken niet snel met worden een enorme wegbezuinigd groei de zoals veel Laten wordt we de gerekend. komende Dat tijd kunnen in het teken we beter stellen uitdragen, van ook
zorg andere rond kanker. posities Dat in levert de maatschappij, interessante hoogstens uitdagingen zal iets verbinding. naar het Door Nederlandse persoonlijke publiek aandacht dat niet onze die we artikelen voor in
op, harder maar vraagt gewerkt ook moeten veel van worden ons onderzoeksinstituut
voor iets minder geld, onze Cell patiënten Nature hebben, turft. ook Zelf naar harder elkaar op de te hanteren. trom slaan. Door Natuurlijk
moeten tussen onze we geen wetenschappelijke beloften doen die ambities we niet en waar
en ziekenhuis. een relatief De bescheiden eerste resultaten offer. uit het onlangs
de interactie
gehouden Voor de medewerkerstevredenheidonderzoek research zal dit onvoldoende soelaas laten bieden. de huidige kunnen dagelijkse maken en zorgpraktijk geen zaken te claimen blijven die zoeken. we niet Door zelf tot
zien Research dat we in voorziet de snelheid niet in van urgente deze groei behoeften als Raad en van bezuinigingen
daarop management zijn pas soms op termijn weinig merkbaar tijd nemen en worden het kleine mee een ziekenhuis handicap aan ten de opzichte Keizersgracht- van sommige te behouden collega’s
innovatie stand en hebben bezieling gebracht, -ruim 100 ook jaar al geven geleden we ontstaan onszelf daar-
in
Bestuur
om daarom medewerkers gemakkelijker te informeren doorgevoerd, over de keuzes we weten die dat wij uit in het die prachtige hier minder instituut scrupules dat we tonen. nu zijn. Maar Samen dan gaan blijven we er nog
maken. het recente Waarom verleden. is fusie Hier met zijn het we UMC meer Utrecht op onze niet eigen i voor voldoende de beste oncologische mogelijkheden zorg. over om ons als topziekenhuis
doorgegaan? Hoe staat het met de samenwerking met
en topresearchinstituut en “preferred partner” van KWF
het MC Slotervaart? Terechte vragen, en ik voel me mede Kankerbestrijding te presenteren en Nederland ervan te
verantwoordelijk om in de toekomst duidelijker en sneller overtuigen dat het NKI-AVL een juweel is dat moet worden
gekoesterd, zeker als de diamantjes in dat juweel
te informeren over zulke belangrijke onderwerpen.
zichtbaar hun mouwen opstropen. Ik wil proberen of ik
alle NKI-AVLers mee kan krijgen in dat streven.
Ik wens eenieder een voorspoedig 2009!
Ton Berns
‘Net zoals iedereen in het Antoni van
Leeuwenhoek stel ook ik kwaliteit en
aandacht voorop, voor onze patiënten, maar
zeker ook voor behandelaars, verpleging,
onderzoekers en alle andere werknemers’
Antoni 2-2016 15

In dit nummer...
p.2
Van laboratorium tot praktijk:
de MammaPrint
p.9
‘Een afwijkend
uiterlijk
belemmert
mensen’
Zo kunt u
ons steunen
p.14
‘In het meest gunstige
scenario hoeven we
aan circa 2.500 vrouwen
in Nederland
geen chemotherapie
te geven na hun operatie’
p.5
‘Het is elk jaar weer
een verrassing wat
goed groeit’
p.12
De strategie van
het Antoni van
Leeuwenhoek
p.10
Leven na kanker:
hoe beïnvloedt
chemotherapie
het brein?
Kijk voor meer informatie
www.avl.nl
p.15
Marien van der Meer over
persoonlijke aandacht
Colofon
Antoni is een intern en extern relatiemagazine
van het Antoni van Leeuwenhoek.
Opmerkingen en suggesties voor onderwerpen
kunt u doorgeven via e.krab@nki.nl.
Antoni verschijnt vier keer per jaar in
een oplage van 9.000 exemplaren.
Eindredactie
Edith Krab, afdeling PR & Communicatie,
Postbus 90203, 1006 BE Amsterdam
Aan dit nummer werkten verder mee
Stef Bartina, Claudia Berenstein, Nadine Böke
Annemaret Bouwman, Bart de Haas, Marloes
Tervoort, Marien van der Meer
Fotografie
André Jagt, DigiDaan
Concept, ontwerp en realisatie
Room for ID’s, Nieuwegein
Druk
NPN drukkers, Breda
Informatie
Algemeen telefoonnummer
Antoni van Leeuwenhoek
020 512 9111
Voorlichtingscentrum
Voor vragen over het onderzoek en de
behandeling van kanker in het Antoni
van Leeuwenhoek: 020 512 9111
Word Vriend
Voor informatie en vragen:
fondsenwerving@nki.nl.
Voor schenkingen, legaten en erfstellingen:
020 512 2856, p.d.wild@nki.nl.