Rotterdam Enery Port 2016

Een productie van
7E EDITIE
DONDERDAG 27 OKTOBER 2016
THEATER DE STOEP SPIJKENISSE
WWW.ROTTERDAMENERGYPORT.NL

2

3
ROTTERDAM
ENERGY
PORT 2016
Ruim honderddertig bezoekers waren donderdag 27 oktober afgekomen
op het congres Rotterdam Energy Port, dat voor de zevende maal werd
gehouden. De locatie van het congres was dit keer Theater de Stoep
in Spijkenisse. Onder leiding van de bij Deltalinqs binnenkort echt
afzwaaiende Cees Jan Asselbergs doken sprekers en publiek in de onderwerpen
energietransitie, warmterotonde, power to products en ketensamenwerking.
Meestal vriendelijk maar soms streng voelde Asselbergs de sprekers aan de tand.
“Waarom ben jij het de hele tijd met iedereen eens?”

4

5
DE NIEUWE
ECONOMIE IN
DE HAVEN
Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit, houdt er
uitgesproken opvattingen over de energietransitie op na. In een razendsnelle
‘elevator pitch’ houdt de professor de Rotterdamse haven een spiegel voor. Soms
schuurt dit beeld met de opvattingen zoals die nu in de haven bestaan. Rotmans
lijkt echter weinig twijfel te kennen. “Dit is logisch toch?”

6
Het is een positieve noot,
waarmee Jan Rotmans zijn
presentatie begint. Hij
zegt zich al dertig jaar met
energietransitie bezig te houden en zich
over de vraag te buigen hoe bedrijven
mee te krijgen. “Deze week deden een
kleine veertig bedrijven een oproep aan
de overheid om snelheid te betrachten
met de energietransitie. Dat noem
ik een kantelend tijdperk. Het is een
mooi teken. Eerst was dit namelijk een
overheidsgedreven traject.”
De hoogleraar gaat nog wat verder terug
in de tijd. Naar de negentiende eeuw,
toen er grote havens en fabrieken in
Rotterdam werden gebouwd. “Op dat
moment was daar geen breed draagvlak
voor. Mensen zagen het vooral als
een financieel risico dat hiermee werd
genomen. Maar dankzij de haven explodeerde
de stad. Zo werken transities.
Deze vinden plaats doordat sommige
mensen dingen zien die anderen niet
zien. Soms verloopt het traag en dan
weer snel.” Rotmans stelt dat bedrijven
met een proactieve houding, die een
nieuw verdienmodel durven te omarmen,
het beste uit een transitieperiode komen.
“Voor afwachtende bedrijven geldt dat
niet, die zijn ten dode opgeschreven”,
aldus Rotmans.
De voorbije periode heeft Rotmans
gewerkt aan een roadmap voor de
nieuwe economie. Het rapport moet nog
officieel worden gepresenteerd, maar de
aanwezigen in Spijkenisse krijgen vast
een voorproefje op het stuk gepresenteerd.
De professor schetst het beeld van
een toekomstige economie, die niet uit
één deel bestaat maar is opgebouwd uit
een circulaire, deel-, digitale, bio-, robot-
en makereconomie. “Ik zou willen dat
ik net als mijn zoon nog twintig was”,
zegt hij enthousiast. “We staan voor een
ongehoorde transitie, bijvoorbeeld van
massa- naar maatproductie. Of neem
het slepen met grondstoffen, wat we nu
nog doen. De circulaire economie gaat
het uitgangspunt van havens drastisch
veranderen.”
“Als er een beter plan is dan hoor ik het
graag”, zegt Rotmans ietwat uitdagend
over zijn eigen roadmap. Om dan het
tempo hoog te houden en te kijken naar
hoe de haven zich op de naderende en
zich al inzettende veranderingen kan
voorbereiden. “Het potentieel is aanwezig”,
stelt hij vast. “Alles is in huis, maar
dit wordt onvoldoende benut. We zullen
meer moeten samenwerken, opschalen
en ondernemen.”

7
Hij laat een kaart van de Rotterdamse
haven zien, waar de petrochemische en
fossiele industrie met grote zwarte stippen
is aangeduid. “Deze activiteiten zijn
eindig. Het kenmerk van een transitie is
dat het uit afbraak en opbouw bestaat.
Het zou mij niets verbazen wanneer over
tien jaar vier van de vijf raffinaderijen
in Rotterdam dicht zijn. En vergis je
niet, de transitie verloopt sneller dan je
denkt. Financiële markten zien ‘fossiel’
nu al als een risico. Massa en volume
waren voldoende in het verleden. Genoeg
om Rotterdam te doen uitgroeien
tot de grootste haven ter wereld, maar
inmiddels leggen wij het af tegen China.
We moeten dus slimmer worden, data
gaan verplaatsen in plaats van goederen.
We moeten een groene haven worden,
met biomassa-terminals, en verbindingen
zoeken tussen oud en nieuw. Ook
moet er ter plaatse meer waarde worden
toegevoegd.”
geïnvesteerd, maar die ook banen zullen
opleveren. “Er is een mentale sprong
nodig. Voor het publieke belang zullen
bedrijven over hun schaduw heen moeten
springen. Wil de haven in transitie
geld blijven verdienen, dan dient de
nieuwe economie te worden ontwikkeld.
Daarvoor zijn heldere keuzes nodig; anders
is het niet vol te houden. Voor het
havenbedrijf zie ik een rol als proactieve,
leidende ketenregisseur weggelegd.”
Rotmans krijgt de vraag voorgelegd wat
hij vindt van de warmterotonde, die in
Zuid-Holland moet worden aangelegd.
“Een prima idee”, zegt hij aanvankelijk.
Om er aan toe te voegen: “Maar over
tien jaar zal de warmterotonde volledig
achterhaald zijn door lokale energieopwekking.
We zullen er dan om moeten
lachen. De warmterotonde is een oplossing
voor de situatie van twintig jaar
geleden. Wanneer we die gaan bouwen is
dat de blunder van de eeuw.”
De hoogleraar neemt vervolgens de
kolencentrales op de korrel, volgens hem
symbolen van een oude tijd. “Ze moeten
weg. Wel dienen deze bedrijven een fatsoenlijke
schadevergoeding van de overheid
te krijgen, die er immers mee heeft
ingestemd dat ze er moesten komen. Dat
is een verkeerde inschatting geweest. Ik
denk dat de energiebedrijven de helft tot
tweederde van hun investering van de
overheid als schadevergoeding zouden
moeten ontvangen. Dat is logisch toch?”
Concluderend stelt Rotmans: “We
moeten nú in energietransitie investeren,
want anders besta je over vijftien jaar
niet meer. Kijk naar Kodak, de fabrikant
van analoge filmrolletjes. Zij hebben zelf
onderzoek gedaan naar digitale fotografie,
maar zagen er, ondanks het enthousiasme
van de eigen ingenieurs, toch niets
in. Binnen tien jaar was het afgelopen.”
Zijn laatste sheet leest hij hardop voor:
“Iedereen zei dat het onmogelijk was,
totdat iemand langs kwam die dat niet
wist. Zo iemand ben ik.”
Hoewel de koerswijziging radicaal van
aard is, denkt Rotmans dat dit in kleine
stapjes zal verlopen. Hij schetst vijf transitiepaden,
waarin fors - bij elkaar zo’n
honderd miljard euro - dient te worden

8

9
BUSINESSKANSEN
IN DE TRANSITIE
Manon Janssen is boegbeeld van de Topsector Energie.
Jaap Hoogcarspel is clustercommissaris. Beide sprekers zijn
bezig om de energietransitie zoveel mogelijk te bevorderen,
door partijen bij elkaar te brengen en verbindingen te
leggen. Beiden leggen daarbij een verschillend accent.
Manon Janssen is in het in het dagelijks
leven ceo van Ecorys, een groot
internationaal consultancybureau.
Boegbeeld zijn van de Topsector
Energie vereist een helikopterblik op de veelvormige
problematiek. De topsector is verdeeld in een aantal
thema’s, de TKI’s (topconsortia kennis en innovatie).
Er zijn TKI’s voor wind op zee, urban energy, energie
en industrie, gas, en biobased energy. Janssen: “Wij
willen verbinden. Ik ben er zeker van dat nu partijen
met elkaar aan tafel zitten die dat anders niet gedaan
zouden hebben.” De TKI’s hebben allemaal een
betrekkelijk concreet actieprogramma.
De andere co-referent, Jaap Hoogcarspel, is clustercommissaris
voor het industriecomplex Rotterdam-Moerdijk.
Hoogcarspel was directielid van Air
Liquide. Zijn opdracht is de bedrijven te ondersteunen
om in gezamenlijkheid hun huidige activiteiten te
optimaliseren en tegelijkertijd de transitie naar meer
biobased, circulair en hernieuwbaar te versnellen.
“De Topsector Energie kent, behalve de specifieke
TKI’s, ook meer horizontale thema’s”, zegt Janssen.

10
“Er is een human-capitalagenda, er is een thema rond
systeemintegratie, dat zijn als het ware enabling thema’s
die randvoorwaarden bevorderen.”
Hoogcarspel benadrukt dat de activiteiten om de
energietransitie in de haven te bevorderen niet een
kwestie van geld alleen is. “Men denkt wel eens dat wij
een pot geld ter beschikking hebben, waaruit men kan
putten voor projecten. Dat is niet het geval. Wij willen
aanjagen, samenbrengen, stimuleren.”
Er zijn in de haven, ze zullen verderop deze middag
nog meermaals aan de orde komen, projecten die al
in een concreet stadium zijn, zowel op het gebied van
bioraffinage, de stoominfrastructuur, het chloorcluster,
de afvalwaterzuivering, CO2-beheersing.
Hoogcarspel: “Het is goed dat de overheid nu de
CO2-emissiereductie als uitgangspunt heeft genomen
in plaats van de term ‘duurzaamheid’. Er zijn immers
ook niet per se duurzame manieren om CO2 te verminderen
mogelijk. Wat nog belangrijker is: het scepticisme
is weg. Iedereen is het nu eens over het doel.”
Janssen beaamt dit en noemt het een belangrijke stap:
“We hoeven niet meer te discussiëren over de vraag
óf. We weten het doel. Het is toe te juichen dat we
allemaal de stip op de horizon zien, maar er is nog geen
duidelijke roadmap.” Hoogcarspel: “We zouden een
zeer concreet actieplan moeten hebben, waarin wordt

11
geformuleerd wat we doen bijvoorbeeld per vijf jaar,
en wat daarvan het gevolg is.” Janssen: “Dat wordt niet
één roadmap, want er is niet één manier om het doel te
bereiken, we hebben verschillende raodmaps nodig.”
Hoogcarspel toont een aantal van de deelactieplannen.
Jan Rotmans, zie eerder in dit magazine, is over sommige
ervan niet enthousiast. De warmterotonde noemt
hij achterhaald, want we gaan naar een systeem waarin
lokaal energie wordt opgewekt voor lokaal gebruik.
Hoogcarspel: “Ook als we van het gas afgaan, laten we
dan alsjeblieft de gasleidingen laten liggen, je weet niet
wat we daar ooit nog aan hebben.”
Dat kan nuttig zijn: een oude leiding wordt nu door
OCAP gebruikt om CO2 naar de glastuinbouw te
brengen. Maar Rotmans is opnieuw onverbiddelijk:
“Wat gaan we daar dan door transporteren? Waterstof?
Te gevaarlijk. Biogas? Te veel een niche.”
Waar is men het over eens? Dat in 2050 alle energie
komt van zon en wind. Janssen: “Maar de vraag is
welke stappen we moeten nemen. Waarschijnlijk is gas
de transitiebrandstof...” (“Nee, nee”, zegt Rotmans,” dat
is een verkeerd mantra.” “Moest jij niet om drie uur in
Delft zijn?”, vraagt gespreksleider Cees Jan Asselbergs.)
Hoogcarspel besluit met een oproep, die recht doet
aan een zeer belangrijke factor: leiderschap. “Dit is een
kolossale taak. Doe mee. We hebben flink wat te doen.
Het gaat nu niet snel genoeg.”

12
Warmterotonde
‘DIT IS NIET HET
EINDPLAATJE’
Een breed veld aan bedrijven en overheden werkt aan de totstandkoming van de warmterotonde.
Hierdoor kan industriële restwarmte naar verschillende locaties in Zuid-Holland worden vertakt.
Vertegenwoordigers van leveranciers, afnemers en overheid vertellen over hun verwachtingen van
het netwerk. “We willen niemand uitsluiten.”
De steen die Jan Rotmans aan het begin
van de middag in de spreekwoordelijke
vijver gooide deint een uur later nog
na. Rotmans zette de warmterotonde
weg als een blunder, als een ouderwetse oplossing.
Zonder al te veel woorden aan deze kwalificaties vuil te
maken, neemt Hans Schoenmakers, director corporate
affairs Uniper Benelux, hier toch stelling tegen. “De
warmterotonde is een logische en noodzakelijke
stap. Energiebesparing in de industrie is een lastig
verhaal, want het ontbreekt aan infrastructuur voor
het uitwisselen van restwarmte”, stelt hij. Het is zaak
een groot aantal aanbieders erop aan te sluiten, vindt
hij. “Er valt zo immers veel winst te halen op het
gebied van emissiereductie. Niet alleen CO2, ook
kunnen zo de NOx-emissies omlaag worden gehaald.
Een ander voordeel is dat de warmterotonde andere
duurzaamheidsinitiatieven kan helpen.”
Volgens Schoenmakers dient aan een aantal randvoorwaarden
te worden voldaan, wil de warmterotonde
succesvol zijn. Hij somt op: “Wat nodig is, zijn een
competitieve markt, infrastructuur en regie. Je hebt met
dertig partijen te maken, wier neuzen dezelfde kant op
moeten komen te staan. Bij offshore wind is dit goed
gedaan, waarbij de overheid tenders als instrument
heeft gebruikt.” Ook heeft hij nog een persoonlijke
noot: “Uniper wil een rol spelen in de warmterotonde.
Laten wij echter wegblijven bij de bronnendiscussie.
Fossiele warmte is nodig om de zaak op gang te brengen.
Dit is niet het eindplaatje.”

13

14
Nico van Ruiten, voorzitter van LTO Glaskracht Nederland,
vertegenwoordigt de tuinbouwers. Hij vertelt
hoe de relatie tussen het kassen- en het stedelijk gebied
door de jaren heen is gewijzigd. “Eerst vestigden wij
ons aan de rand van de steden om de voedselvoorziening
te verzorgen. Nu is er een geheel nieuwe relatie
ontstaan, langs de lijn van energie. De tuinbouw kan
schakelen tussen gas, elektra en warmte. Nu al leveren
wij warmte aan woningen in Pijnacker. Industriële restwarmte
en CO2 zijn bij ons zeer welkom. De warm-
CO2-INFRASTRUCTUUR IS ER AL
Het aanleggen en vooral bekostigen van infrastructuur
voor het uitwisselen van restwarmte is een lastig element in
ketensamenwerking. Voor het transport van CO2 geldt dit
niet, legt Peter Ripson van Linde Gas Benelux uit. “Er is al
heel veel CO2-infrastructuur”, zegt hij. Hierdoor wordt CO2
van Shell Pernis en Abengoa naar twee tuinbouwgebieden
getransporteerd. “De infrastructuur is beschikbaar voor CCS.
We kunnen er elk moment mee van start gaan”, vertelt
Ripson. Hij toont de zaal een plaatje, waarop een toekomstbeeld
voor CO2 wordt getoond. Te zien is hoe de uitstoot zal
dalen, CO2-opslag toe- en daarna afneemt en uiteindelijk de
toepassing van CO2 een vlucht gaat nemen. “Dít is transitie”,
becommentarieert Ripson de sheet. “Volgens de huidige
inzichten kan de tuinbouw nog ongeveer de helft aan CO2
erbij benutten. Het project SCOT [Smart CO2 Transformation,
red.] onderzoekt verdere mogelijkheden voor toepassing van
CO2. Grote kansen liggen in de algenteelt.”

15
terotonde zie ik als een lokaal en duurzaam instrument.
Belangrijk wel is dat het een open net is, en dat er
marktwerking op van toepassing is.”
Volgens Schoenmakers is in het publieke debat onvoldoende
bekend welke stappen er al zijn gezet bij
het benutten van restwarmte. “Ik heb de indruk dat
besluiten niet worden genomen op basis van feiten,
maar op basis van onzin. Ook bij Tweede-kamerleden
zie ik dat er uitgaande van dogma’s wordt geredeneerd.
Misschien hebben wij het daar zelf wel laten liggen.”
Van Ruiten sluit zich hier deels bij aan: “In de politiek
weten sommigen goed hoe het zit. Maar je hebt ook te
maken met de emotie van de burgers, waaraan de ratio
moet worden gekoppeld. Je kan makkelijk zeggen dat
woonwijken van het gas moeten worden losgekoppeld.
De burgers moeten er echter wel een goed gevoel bij
hebben.”
“Jan Rotmans is mild geworden”, vindt Bert de Vries,
plaatsvervangend directeur-generaal energie, telecom
en mededinging bij het ministerie van Economische
Zaken. “Hij steekt immers de hand uit hoe de transitie
vorm kan worden gegeven.” De Vries zegt ook een open
net na te streven, waarop meerdere bronnen kunnen
worden aangesloten, liefst in concurrentie met elkaar.
“Wij willen niemand uitsluiten. Het moet een faire
competitie worden.”
De Vries geeft aan dat de laatste ontwikkelingen op
het gebied van de energietransitie zich in een steeds
hoger tempo voltrekken. “Het gaat nu snel, en dat geldt
ook voor de overheid die met wetten en meerderheden
te maken heeft. Het is best complex om tempo te
maken. Ik roep het bedrijfsleven op niet op de overheid
te wachten. Wij zijn slechts een van de spelers in de
energiediscussie. Bovendien hebben wij ook de internationale
agenda te volgen.” Peter Ripson van Linde
Gas Benelux plaatst zijn vraagtekens bij de aansporing
van De Vries. “Ik weet niet of het zo’n goed idee is om
het aan de markt over te laten. Er is regie nodig. Veel
projecten kunnen apart optimaal zijn, maar bij elkaar
opgeteld suboptimaal. EZ heeft het overzicht en zou
regie moeten voeren.”

16
“HET BOUWEN VAN DE
WARMTEROTONDE IS DE BLUNDER
VAN DE EEUW”
Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan
de Erasmus Universiteit
“FOSSIELE WARMTE IS NODIG OM
DE ZAAK OP GANG TE BRENGEN”
Hans Schoenmakers, director corporate
affairs Uniper Benelux
“IK ROEP HET BEDRIJFSLEVEN OP
NIET OP DE OVERHEID TE WACHTEN;
WIJ ZIJN SLECHTS EEN VAN DE
SPELERS IN DE ENERGIEDISCUSSIE”
Bert de Vries, plv. directeur-generaal energie,
telecom en mededinging bij het ministerie van EZ

17
‘INTERESSE IN DUURZAAMHEID’
JARON REDDY is salesmanager van
Energy Exchange Enablers uit Arnhem,
een start-up die onderdeel is van Alliander.
“Wij zijn een softwarebedrijf
dat systemen ontwikkelt om de nieuwe
decentrale markt te faciliteren. Dit doen
wij innovatieve en slimme wijze, dus
niet door het aanleggen van leidingen
of kabels”, legt hij uit. Het is voor het
eerst dat Reddy het congres Energy Port
bezoekt. “Wij houden ons bezig met
duurzaamheid. Ik ben heel erg geïnteresseerd
in de ontwikkelingen op dit vlak in
de haven van Rotterdam. Ik verwacht een
algemeen beeld te krijgen van de ideeën,
plannen en innovaties die er op dit vlak
zijn ontstaan. En wie weet kunnen wij
daar nog een mooie rol in spelen.
AL VOLOP ACTIEF MET
ENERGIETRANSITIE
Voor ceo YVES LUCA van AVR uit Rotterdam
is het onderwerp energietransitie in
de haven dagelijkse kost. “Wij verbranden
afval dat niet meer te recyclen valt”,
legt hij uit. AVR is een van de leveranciers
van restwarmte aan de stad Rotterdam.
“Wij bevinden ons zelf dus middenin de
energietransitie. Wij besparen niet alleen
CO2 voor onszelf, maar ook voor onze
klanten.” Op de vraag of het congres
Energy Port hem nog op nieuwe ideeën
kan brengen, antwoordt Luca: “De kracht
van herhaling maakt bepaalde zaken
sterk. Je komt bovendien altijd weer
mensen tegen met wie je kan praten.
Circulaire economie heeft ook te maken
met kleinschaligheid. Daarnaast is het
luisteren naar mensen belangrijk. Het
maakt de cirkel rond.”

18

19
EUROPOORT
KRINGEN
BESCHOUWINGEN
WIJ IN PLAATS VAN JULLIE
Het woord ‘wij’ wordt vaak gebruikt tijdens dit congres. ‘Wij allemaal’
nog vaker. De betrokkenen bij de transitie zijn vogels van diverse
pluimage. Dat maakt het lastig, want deze vogels mogen dan allemaal
kijken naar de stip op de horizon van 2050, hun eerste verantwoordelijkheid
betreft het eigen nest volgende maand en volgend jaar. Toch is
het beter om het woord ‘wij’ vaak te horen dan het woordje ‘jullie’.
LOCK-IN
Het voeren van een transitiestrategie vraagt van elk bedrijf het
maken van keuzes. Maar keuzes kunnen leiden tot de gladiolen,
of tot de dood. Pre-occupaties en het feit dat men verliefd wordt
op een nu eenmaal bestudeerd pad kan een lock-in veroorzaken in
besluitvormingsprocessen. Dit gevaar wordt door meerdere sprekers
geformuleerd, in verschillende verbanden. We kunnen eruit opmaken,
gelukkig maar, dat men zich van het gevaar terdege bewust is. De
bottom-upbenadering die Rotmans, soms in extremo, voorstaat maakt
het mogelijk de verschillende paden te blijven verkennen, en zo het
doodlopen te vermijden.
BIO EN CHEMO
De deelname van Nico van Ruiten (glastuinbouw) en William Wold
(zuivel) aan dit congres, dat handelt over energie in de haven, is
verheugend. De transitie maakt het noodzakelijk dat de wereld van de
biologie zich met die van de chemie verbindt, of beter: nog veel meer
verbindt.

20
POWER TO PRODUCTS
Deze term moet men breed opvatten. Onder ‘power’ verstaan we elektriciteit. En onder
‘products’ alles wat maar nuttig kan zijn en geen elektriciteit is. Kees-Jan Rameau van
Eneco doet er onderzoek naar, vanuit de powerkant. En dat geldt ook voor William
Wold van FrieslandCampina. Zijn accent ligt op het gebruik van de energie.

21
Cees Jan Asselbergs maakt een foutje door in zijn intro
Danoontje toe te schrijven aan de Fries-Limburgse
combinatie, maar Wold stapt daar makkelijk overheen.
Hij is manager duurzaamheid en beschouwt de
complete supply chain van Friesland Campina - met daarbij ook
de 19.000 aangesloten melkveehouders die in feite eigenaren zijn
van de coöperatie. Hij geeft enkele praktijkvoorbeelden van wat de
zuivelindustrie heeft tot stand gebracht. Dat zijn soms betrekkelijk
eenvoudige zaken.
In Balkbrug is de fabriek gevestigd nabij een bomensnoeibedrijf, dat
met de verbranding van reststromen stoom levert, die FrieslandCampina
weer gebruikt. Min of meer door toeval ontstaan: er blijkt een
business case te realiseren te zijn door twee buren.
90 procent van de CO2-uitstoot van FrieslandCampina komt bij
de boeren vandaan, en een oplossing voor het probleem moet dan
ook mede daar gevonden worden. Maar in de voedingsindustrie zijn
de mogelijkheden voor flexibiliteit beperkt. Natuurlijk zou FrieslandCampina
graag zijn processen elektrificeren en ze laten draaien
wanneer er stroomoverschot is en dus de stroom goedkoop. Maar dat
kan niet altijd, want een vers product als melk kan niet wachten tot
het verwerkt wordt. De zuivelindustrie heeft een constante energieleverantie
nodig, en voorlopig is gas de belangrijkste brandstof.
Wold ziet meer in geothermie. Diepe geothermie levert water van 100
graden en dit is voldoende warm voor de productie van kaas. Voor de
overige productie van de zuivelproducten kan voor 80 procent volstaan
worden met 200 graden, en die kan verkregen worden door ultradiepe
geothermie. Dit staat nog in de kinderschoenen, maar er vinden
verkennende studies plaats.
Vraag van Asselbergs: FrieslandCampina staat dichtbij de consument.
Is die niet bereid wat meer te betalen voor een groen product? Kan
een deel van de financiering van de verduurzaming dus niet uit de
consumentenportemonnee komen? Ja, en nee, zegt Wold. Natuurlijk is
alles commercieel gedreven, maar vooral is het een kwestie van langetermijnstrategie,
van leiderschap, en van keuzes voor de toekomst.
Kees-Jan Rameau is lid van de raad van bestuur van Eneco. Een van
zijn aandachtsgebieden is het identificeren van business cases voor
Power to Products. Met andere woorden: welke producten kan men
maken uit stroom, en welke kansen liggen hier voor leverancier Eneco.
Rameau laat de inmiddels bekende grafiekjes zien van de prijsontwikkeling
voor stroom in Duitsland, waarbij meermaals de stroomprijs
op nul kwam, of zelfs negatief werd, door het grote stroomaanbod
uit wind en zon. Uit zo’n curve wordt duidelijk dat het maken van
producten van goedkope stroom een goede zaak kan zijn, niet alleen
bedrijfseconomisch, maar ook als mechanisme om balans in vraag en
aanbod te brengen. Stroom kan men niet bewaren, een product vaak
wel. Er is nog een grafiekje: de gemiddelde stroomprijs door de jaren
heen. Rameau toont de dalende tendens.
Er zijn verschillende technieken om stroom om te zetten in een product:
van stroom kun je gas maken, en die vervolgens bewaren of gebruiken,
van stroom kun je warmte maken, zodat de energie gebufferd
kan worden (later in het slot van het symposium komt nog even de
mogelijkheid aan bod om het enorme arsenaal aan warmteopslagtanks
in de Westlandse glastuinbouw als buffer te gebruiken: door deze
allemaal twee of drie graden op te warmen buffert men een enorme
hoeveelheid energie. Waarom dit niet gebeurt? Omdat het de tuinders
geld kost, vanwege de transportkosten. Een simpele overheidsmaatregel
kan dit voorkomen en de deur naar deze buffering openzetten.
Een probleem, maar wel een overwinnelijk probleem, is dat de
energie- en de chemiesector nog te weinig van elkaar weten. Op de
vraag of er tijdens een stroomoverschot door de chloorfabrieken niet
ammoniak gemaakt kan worden, moet Rameau het antwoord schuldig
blijven. Technisch kan dit, maar past het ook in de werkwijze van de
chemische industrie om dit ook te doen? We moeten dus meer van
elkaar weten, om een en ander op elkaar te kunnen afstemmen.

22
Ketensamenwerking
‘VERTROUWEN
CREËER JE DOOR
TRANSPARANT
TE ZIJN’
Wat voor de ene producent een reststof is, kan voor
de andere fabriek een grondstof zijn. Om een goed
functionerende ketensamenwerking op te zetten, is
het alleen wel nodig dat partijen openheid durven te
betrachten.
ik tien jaar geleden bij AVR begon, werd er al
gesproken over warmteuitwisseling”, zegt Michiel
Timmerije, director energy & residues bij AVR.
“Toen
“Er werden Poolse landdagen over gehouden,
tot betrokkenen regie namen. Er was een partij die stoom over had,
een partij die dat nodig had, en een partij die de infrastructuur
verzorgde.” Timmerije heeft het in dit verband achtereenvolgens
over AVR, chemiebedrijf Emerald en Stedin. Door de aanleg van de
stoompijpleiding tussen AVR en Emerald kon laatstgenoemde bedrijf
jaarlijkse vijftien miljoen kubieke meter aan aardgas besparen, wat
het anders nodig zou hebben voor het zelf opwekken van de stoom.
“Belangrijk is dat de leiding is ontworpen voor meerdere leveranciers
en afnemers. Inmiddels is duidelijk geworden dat Cabot de volgende
leverancier van stoom wordt”, zegt hij.
Timmerije stelt aan Richard Verhagen, purchasing director feedstock
& energy bij Huntsman, de vraag waarom het Amerikaanse chemiebedrijf
nog niet op de stoomleiding is aangesloten. “Omdat jij dit
soort vragen altijd op het verkeerde moment stelt. Daarom doen wij
geen zaken!”, antwoordt Verhagen grappend. In bredere zin zegt hij
samenwerking tussen industriële bedrijven als ‘soms goed en soms
minder goed’ te beschouwen. “Ketensamenwerking is niet vanzelfsprekend
succesvol. In Rotterdam pakt het tot nu toe goed uit”,
vertelt hij. Over vier jaar wordt het voor Huntsman in Rotterdam
tijd om naar een nieuwe manier van stoomopwekking of -levering
te kijken, aangezien de huidige installatie dan aan het einde van zijn
levensduur is. “Dat natuurlijke moment zit eraan te komen. Deels
gebruiken wij stoom dat uit onze industriële processen vrijkomt, maar
dat is onvoldoende voor onze totale stoombehoefte.”

23

24
Verhagen zegt een aantal mogelijkheden te overwegen.
Een ervan is het produceren van stoom door het
verbranden van biomassa. De overheid ondersteunt dit
vanuit de SDE+regeling. “Een andere, meer uitdagende
optie is stoomuitwisseling. Met iets minder subsidie
zou dit een aantrekkelijke mogelijkheid zijn. Maar dan
moet wel de dialoog met de overheid worden gezocht”,
gooit Verhagen een visje uit richting Yvonne van der
Laan. Zij is directeur procesindustrie en massagoed bij
het Havenbedrijf Rotterdam. Van der Laan neemt een
aanloopje voordat ze de vraag van Verhagen beantwoordt:
“De industrie in de haven is groot geworden
met fossiel. Er is een mooi en krachtig complex ontstaan,
dat alleen voor meer dan de helft op fossiel leunt.
Op basis daarvan moeten wij het complex richting de
volgende vijftig jaar versterken. Wanneer we daar zijn,
zal de footprint heel anders zijn.”
“Binnen het cluster is er veel kennis aanwezig voor
vernieuwing. Fossiel en niet-fossiel versterken elkaar”,
vervolgt Van der Laan. Belangrijk daarbij is dat innovatie
economisch gedreven is, vindt zij. Daarbij komt Van
der Laan bij haar antwoord aan Verhagen: “Samen met
EZ moeten wij bekijken hoe de SDE+ subsidie dient te
worden vormgegeven. Vernieuwing mag niet stuklopen
op de huidige subsidieregeling. Met clustercommissaris
Jaap Hoocarspel gaan wij hiervoor binnenkort bij het
ministerie van EZ op de koffie.”
Van der Laan zegt de stip op de horizon wel degelijk
te zien. “Maar er zijn verschillende routes hoe daar te
komen. Belangrijk is dat wij geen spijt krijgen van stappen
die wij hebben gezet”, vindt zij. “Aan de energiekant
gaat het nu erg snel. In de chemie is er meer tijd
nodig. Bij het waste-to-chemicals-project in de haven
zie je dat een fabriek op grote schaal tot de mogelijkheden
behoort. Uit waste kan syngas worden gewonnen.
Dit is een grondstof voor methaanproductie, maar kan
ook op andere manieren worden benut. De plant vergt
echter een investering van meer dan honderd miljoen
euro, en investeerders staan hiervoor niet in de rij.”
Samenvattend is openheid een cruciaal element in
ketensamenwerking, wil deze van de grond komen.
Daar zijn Van der Laan, Verhagen en Timmerije het
over eens. Laatstgenoemde: “De aanleg van de eerste
stoomleiding duurde lang. Wanneer er prijzen genoemd
moeten worden, houden partijen zich stil en wordt
het lastig. Er is transparantie vereist, waarbij partijen
aangeven wat voor hun een minimale prijs is. Dan kan
je zie hoe de business case is en of er geen gat in zit.”
Verhagen: “Vertrouwen creëer je door transparant te
zijn. Door met elkaar open over de getallen te zijn, kan
je tot een redelijke verdeling komen, die je binnen het
eigen bedrijf kan verdedigen.”

25
“DE ONTWIKKELING VAN DE
KOSTPRIJS VAN WINDSTROOM
GAAT SNELLER DAN DE
ELEKTRIFICATIE VAN DE
PROCESINDUSTRIE”
Kees-Jan Rameau,
lid raad van bestuur Eneco
“DOE MEE. WE HEBBEN FLINK
WAT TE DOEN. HET GAAT NU
NIET SNEL GENOEG.”
Jaap Hoogcarspel, clustercommissaris
“VERNIEUWING MAG NIET
STUKLOPEN OP DE HUIDIGE
SUBSIDIEREGELING.”
Yvonne van der Laan, directeur
procesindustrie en massagoed bij
Havenbedrijf Rotterdam

26

27

COLOFON
ROTTERDAM ENERGY PORT 2016 ON THE
FLOOR MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN
EUROPOORT KRINGEN IN OPDRACHT VAN
MANAGEMENT PRODUCTIES.
FOTOGRAFIE
VINCENT BERGMAN
VORMGEVING
VINCENT BERGMAN
COPYRIGHT UITGEVERIJ LAKERVELD
BV. NIETS UIT DEZE UITGAVE MAG OP
ENIGERLEI WIJZE WORDEN OVERGENOMEN
ZONDER UITDRUKKELIJKE TOESTEMMING
VAN DE UITGEVER EN OPDRACHTGEVER.
UITGEVER
AD VAN GAALEN
MEDIA ADVISEUR
REMCO ROOIJ - 06-53 22 08 22
WWW.MANAGEMENTPRODUCTIES.COM
WWW.EUROPOORTKRINGEN.NL
REDACTIE
AD VAN GAALEN, JIRI HARTOG