Netherlands Yearbook - 1868_ocr

..l
..\
.\
~ .
'-..
\

1
TATISTI~CH JAARBOEK.

(!)
~Tnf~Tnm J!HBOE~
VUO !\ HET
VEERTIENDE EN VIJFTIENDE JAARGANGEN.
TWEEDE GEDEELTE.
rma:1a;rn\ noon HET f)fiPARTE~IENT
L\N BINNENtANDSCllE ZAK~N.
(~!,. ~ . r-::-
. ~~I - -. ... ~-. l,

~T! THTH~H J URBOEK .
VOOR HET
VEER.TIENDE EN VIJFTIENDE JAAR.GANGE N.
TWEEDE GEDEELTE.

•
\
!
1
GEZONIJllEIDTOESTAND EN GENEESKUNDIGE DIENST
OHH Ul6~
EN IR6l.
j De gezorn1heidt~estand
. ·-«»--- .
was met uitzonderiug van Overijssel in t81J3 over het algemeen gunstig. Zulks \V8S
,loornl het geval in Noordholl11nd en G1·oninge11. Ue eerntc pro\·incie gaf l overleden op 40 inwoners, tegen t
p 38 in t 86::J en f op 31.57 in 1839- t s;,9; in de laatste had men serlert f 854 geeue zoo geringe sterfte. In
t864 v.11s de tiestnnd minder gunstig in Utrecht, Overijssel, Groningen, Limburg en vooral in Zeeland. Na
~trek der levenloos aangegevenen stierven in 1 RG3 t ,!H2, in t 864 O,!J.U personen meer dan in l 8Gi. Daar in
t 863 12, 7:?n kindrren meer dan in het jaar te voren zijn geboren, wns de geringe v.ermeerdering enkel het
volg van 1le ovennnat der geboorten. Overleden zijn beneden het jaar in 1863 23,0U kinderen, tegen 21,736
i 18ti:?, zoodat het verschil in meer in t 803 grheel aan meer sterfte beneden het jaar moet worden tof'geschreven.
uor l8G.i deeltlen in de vermeC'r1lering der sterfte de kinderen ove1·leden binnen het jaar na de geboorte met
Il I 6 , 1le personen rP!l en meer jaren on!G.
1 In Noor

- '
. ;~·~.
rheumatisch, welk karakter geheel week in de drie zomermaanden om -voor den gastrischen vorm plaa~\-'~ -~
maken. ·In October was het ziektekarakter voortdurend catarrhaal-gastrisch. In December f863 éil_ JaïJ.uarij j.~6f'::::
heerschten epidemisch de gewone catarrhi. Catarrhi der borst en buiksingewanden kwamen voo_ra.l voor ni' ® }:·
vier laatste maanden van 1864. . _ - . _\e oogziekte in de rijksgestichfän te Veenhuizen wa8 in f864 genoegzaam geweken. ._
In Limburg was, met uitzondering van Maa.Stricht, St. Pieter, .Mehr en Vaals, de gezondheidtOestand in
t863 gunstig. Ónder de ácute ziekten n:anién long- en borstvliesontstekingen de eerste _plati:ts- in, de terste
kwamen v:oor in zevenenzestig, de làatste in zesenzestig gemeenten, waarvan achtendèrtig en~e,y~~emg tot
bet arrondissement Roermond, negenentwintig tot . dat van Ma.aStricht behoorden: Bronchi~am voor in
negenendertig, longtering in éénenzeventig gemeenten, waarvan drieëntwintig en zevenendertig tot het eer8te,
zestiën en vierendertig, tot het tweede árrondissement behoorden. Ook klieniekte en rheuaia~us kwamen
me-er voor in het nt>t>rdèlijke · da'ó -in het zuiàelijkè gede.elte der provinmé; Voota.l>in het"v-oor- ;-en :.na.jaar Wàs
rheUniatisii:nis in de ·geWrichtén menigVu1dig. -·Verschèidene plotSelliï'ge s~i-fge.vaUen -werdè~ _ in beillejanJ9 -imïi -·
hartziekte toege8chreven; in t86i werd die ziekte bij vele lijdêts door wateriucl}.t ·gévolgd;' In M '

est voqr te Simpel veld, Voerendaal, Geleen, Munstergeleen, Kerkrade, Nieuwenhag·en, Susteren, Weert.,
Venlo en Venraij.
Eren als in de vorige jaargangen gaan wij thans over tot eene afzonderlijke beschouwing der onder de
kinderen en volwassenen gF:Jheerscht hebbende ziekten.
Onder de kinderziekten hebben mazelen en pokken in 1863 vrij algemeen geheerscht. In Noordbrabant hadden
de mazelen , roodvonk en kinkhoest een goedaardig karakter. - In Gelderland hebben de mazelen, die in
November en December 18G2 zich reeds .te Wageningen, Hemmen en Zetten vertoond hadden, zich van daar
•1oor de Nederbetuwe naar Tiel, door de Overbetuwe naar Nijmegen en Arnhem uitgebreid. In de laatste
gemeente hebben zij in Á pril 1863 haar toppunt bereikt en waren in Augustus geheel verdwenen. Van de 962
in die gemeente opgegeven lijders zijn 50 overleden, waarvan enkelen aan longontsteking, de meesten aan
naziekten vooral diarrhee. Voorts heerschten de mazelen in de eerste helft van 1863 te Beest, Bemmel, Elden,
Ewijk, Winssem, Heteren, Nijmegen en Tiel. Te Wageningen, waar zij in het laatst. van f862 de grootste
uitbreiding hadden gekregen, verminderden zij tegen het einde van .Tanuarij en hielden op in Februarij, nadat
een aantal kinderen, meest van de arbeidende en behoeftige klassen, aan de gevolgen waren ov~rleden. Te
Dreumel vertoonde zich eerst de ziekte van .T ulij tot December, in welke gemeente door onvoorzigtigheid eenige
kinderen zijn overleden. De roodvonk bepaalde zich tot enkele gevallen te Apeldoorn, Elburg, Elspeet en
'l'erborg. Te Arnhem kwamen van Aug·ustus tot November een groot aantal rubeolae voor. In die gemeente
en te Bemmel werden vele kinderen na of gelijktijdig met de mazelen door de kinkhoest aangetast. Zij heerschte
van Mei tot Augustus te Beek, van Augustus tot September te Harderwijk, van Februarij tot J ulij te Haaften,
van September tot December te Bommel, in welke laatste gemeente geen kind verschoond bleef en enkelen zijn
O\'erleden. Te Heerde was de ziekte algemeen gedurende het geheele jaar met geringe sterfte, te Nijmegen
inJanuarij en Februarij; in de buitenwijken werden aldaar in December enkele kinderen aangetast. De bof
kwam te Ewijk, Heteren, Scherpenzeel, Arnhem en Wageningen veelvuldig voor; in de beide laatste gemeenten
vertoonden zich de eerste gevallen in October en was de ziekte algemeen in November en December. Zij bestmd
in eene belangrijke zwelling meest aan beide zijden van de parotis , de onderkaakklier en de klieren achter
hi:oor, soms deelden de tonsillen in die zwelling , waardoor het slikken werd bemoeijelijkt, terwijl in enkele gevalen
de ziekte met koorts en gastrische aandoeningen gepaard ging. Zij genas onder diaetetitische behandeling
enplaatselijke aanwending van drooge warmtf' binnen veertien dagen. Te Maurik verkregen de pokken . uit
.Aiste?dam overgebragt, eene groote uitbreiding, zoodat 180 personen zijn aangetast , waarvan slechts 2 overlm"
:Gevaccineerde kinderen beneden 10 jaren bleven meest verschoond. De lijders waren meest van het
runnelijke geslacht, jongelingen of van den mannelijken leeftijd. Ook te Zoelen vertoonden zich de pokken
i1A{aart en kwamen 23 lijders aan ware en gewijzigde pokken in behandeling, waarvan 4, waaronder 3 van
qeveer 30 jaren, zijn overleden. In de laatste maanden van het jaar vertoonde zich de ziekte te Renkum. -
l:Zuij:lholland vertoonden zich de mazelen in het ressort 's Gravenhage slechts in enkele gemeenten, terwijl
zin dat van Dordrecht overal epidemisch heerschten, vooral te Schiedam, waar van 1,644 aangetasten 176
zn O'V.flrleden. Ook de kinderziekte heeft zich in dat ressort in verscheiden gemeenten vertoond, terwijl zij
cler 's Gravenhage in slechts zeer geringe mate geheerscht heeft. In tweeëntwintig gemeenten dezer provincie
a van 857 aangetasten 132

7
o·evaccineerden 23 overleden. Deze ziekte werd van daar naar Maartensdijk, Langbroek -en Wijk-bij-Duurstede
~vergebragt. Ook te Maarssen, Achttienhoven en ·wouden berg zijn eenige gevallen van pokken behandeld. -
In Friesland bepaalden zich de kinderziekten tot enkele gevalleu van mazelen in een zestal gemeenten, rubeolae
te Dokkum, Ferwerderadeel en Gaasterland en tot de waterpokken, welke laatste ziekte te Baarderadeel, Hindeloopen
en Leeuwarden vooral in Maart en April veel voorkwam. - In Overijssel ontstond te Deventer in het
laatst van 1863 eene mazelenepidemie, welke verreweg de meeste kinderen trof en bij minvermogenden met
veel sterfte gepaard ging, zoodat in enkele weken de sterfte, vooral onder de kinderen, het dubbele bedroeg
van het gewone cijfer. Kroep en kinkhoest kwamen nu en dan voor zonder epidemisch karakter. - In de provincie
Groningen bepaalden zich de mazelen tot enkele sporadische gevallen te Groningen , Grootegast, D~lfzijl,
Finsterwolde , Nieuwe Pekela en Nieuweschans. Van roodvonk zijn enkele gevallen voorgekomen te Gronmgen
en in een zestal gemeenten van het arrondissement Winschoten, terwijl te Winschoten ongeveer 200 kinderen
hieraan g·eleden hebben. Slechts enkele kinderen zijn door het bijkomen der keelzi~kte, anderen ~oor morbus
brighti. als naziekte weggesleept. Kinkhoest heerschte in het arrondissement Gromngen_ te .~romngen, waar
omtrent 2 °/ 0
der overledenen aan die ziekte stierven en in een vijftal gemeenten; voorts m VIJf gemeenten van
het arrondissement Appingadam. De pokken bepaalden zich tot een enkel geval te Noorddijk, terwijl va_n gewijzigde
pokken enkele gevallen voorkwamen te 't Zandt. - In Drenthe waren de mazelen zeer algem~en ~e
Emmen , goedaardig te Westerbork, terwijl te Beilen enkele gevallen voorkwamen. Kroep vertoonde zich m
een tiental gemeenten, van welke enkele gevallen te Emmen doodelijk afliepen. Van kinkhoest zijn te Vledder
vele gevallen voorgekomen. Te Dalen, Emmen, Havelte en Zweelo zijn enkele kinderen aangetas~. - "In
Limburg heerschten in '1863 roodvonk, mazelen en kinkhoest epidemisch. De eerste ziekte bepaalde zich biJna
uitsluitend tot het zuidelUke gedeelte ·der provincie, zoodat van de zestien gemeenten slechts drie tot het noordelijke
gedeelte behoorden. Vooral te Maastricht en omstreken had de roodvonkepidemie eene groote uitgebreidheid.
De ziekte, aanvankelijk goedaardig, nam aldaar in de maand October, ten gevolge van een zwaren
vochtigen killen nevel, een kwaàdaardig karakter; vooral kinderen boven de twee jaren werden aangetast: De
meest doodelijke vormen waren de hersen- en keelontsteking, waardoor soms binnen 24 tot 36 uren de zie~üe
bijna zonder uitzondering met den dood eindigde. Klier- en celweefselontstekingen van den hals waren memgvuldig
en gingen veeltijds in kanker over. Bij een groot getal lijders w.erd de ro~dvon~ gevolgd door wat~rzucht,
vooral van de huid, die steeds werd voorafgegaan door de scherpe br1ghtsche merenziekte. Tengevolge di~r
kwaadaardig·e epidemie stierven in 1863 één op 32.62 inwoners, tegen één op 46 in 1862; eene sterfte die
sedert eene reeks van jaren slechts door die van het cholerajaar 1848 werd overtroffen. Mazelen. overal van
goedaardig karakter, kwamen voor in éénenveertig gemeenten, waarvan in drie~ndertig epidemisch; kink~oest
in v~jfenveertig. eveneens in drieëndertig epidemisch. Zij was goedaardig , behalv~ m zes gemee~ten. '!e N eentter ,
Roermond , Schimmert en Venlo maakte zij vele slagtoffers; vooral te Vaals stierven zeer ~le~ne km deren , ook
te Herten was zij hardnekkig. In zes gemeenten van het noordelijke gedeelte der provmrie heerschte eene
ligte, soms uitgebreide griep. .
In Noordbrabant hebben in 1864 ware en gewijzigde pokken vooral gewoed te Breda van Mei tot aan het
einde van het jaar, zoodat in die gemeente het cijfer der overledenen klom tot 453 en veel grooter was dan. in
de laatste jaren. Het meest stierven de kinderen van 3 maanden tot 3 jaren. Bij volwassenen vertoonden zich
enkele gevallen van pokken met bloeding uit neus en mond, welke met den dood ei~~igden. Te 's.Hertogenbosch
heerschte de ziekte het meest onder de volwassenen , waarvan eenig·en bezweken; ZlJ vertoonde zich aldaar eerst
in de laatste maanden van het jaar. Te Zundert en omstreken wapen de pokken van goedaardig karakter en
werden in J unij waargenomen. Ook te Bergen op Zoom, Veghel en omstreken kwamen enkele gevall~n voor. -
In Gelderland zijn in zeventien gemeenten 778 personen door die ziekte aangetast, waarvan 183 met gevaccineerd·
van de laatsten stierven 39, van de overige slechts i 1. Van de 723 herstelden bleven f6 met gebreken.
De ziekte was het hevigst te Brakel, Renkum en Beesd. Varicellen ver~~onden zich te Arnhem, ~eek, Nijkerk,
Nijmegen en Wageningen; slechts in de laatste gemeente hadden ZIJ .door h~~r ontsteekacht1g karakter en
het bijkomen van gastrische stoornissen een nadeeligen invloed op de JO~ge hJders. De _mazelen ~eerschten
vooral te Apel doorn van J anuarij tot en met Maart, waar verscheiden kmderen aan naziekten stierven. Te
Arnhem , waar van Julij tot en met September 479 kinderen zijn aangetast, zijn '..overleden. Ook te Brummen
en omstreken werden van Februarij tot Junij de meeste kinderen aangetast, terwiJl ook vele volwassenen onder
behandeling kwamen. Slechts eenige klierachtige kind~ren .z~n ten gevo~ge va~. ~ron:hitis. overleden. V:~oral ·
te Oene, gemeente Epe, kreeg de ziekte eene groote mtbreidmg, zoodat m JnmJ m daL kleme do~p 200. hJders
voorkwamen niet slechts kinderen maar ook volwassenen. Bij klierachtige kinderen ontaarde de ziekte m eene
chronische o~gontsteking. Vijf kinderen zijn overleden. In vele andere gemeenten der prov~ncie heers~hte de
mazelen in mindere mate. De rnbeolae waren in groot getal te Arnhem. Ook te Doesburg m het vo01:iaar en
in den zomer te Wageningen. Van roodvonk kwamen 15 gevallen voor te Arnhem, 3 te Doesburg e~ 1 te
Nijkerk. Kinkhoest heerschte in een groot gedeelte der provincie, vooral te Arnhem, Br~mmen, D1da~,
Doesburg, Ewijk, Nijmegen, Rossum, 'l'iel , Vorden, Wageninge~. ' W~mel .e~ Zutphen. ~ier en daar ZIJn
enkele kinderen overleden. De kroep kreeg te Dieren eene belangnJke mtbreidmg, zoodat m ~e laatste h~lft
van 1863 en in 1864 66 personen , 35 van het mannel~jke, 31 van het vrouwelijke geslacht, m behandelmg
kwamen. De meeste lijders behoorden tot den deftigen en den meer of min gegoeden ?urger- of ?oerenstand
en waren van 2 tot 13 jaren oud. Ook kwam eene vijfendertigjarige zwang~re vrouw m. behandelmg. In den
loop der epidemie zijn 18 l~jders overleden. In andere gemeenten kwam de ziekte ~poradis~h voor. Te Arnhem
zijn !l, te Nijkerk 3, te Oldebroek 2 kinderen hieraan bezweken. De bof kwam o?k m 1864 m en~ele gemeenten
yeelvuldig voor , als te Arnhem en Beek in de drie eerste maanden van het Jaar , te Buren m het tweede
halfjaar, te Doesburg in Maart en April , te Ewijk van Junij tot en ·rriet Augustus, te Nijmeg·en en Vorden
van Mei tot en met J'ulij, te Putten van Junij tot en met Aug·ustus, te Ruurlo in Maart en April, te Oene,
gemeente Epe, in November en te Terborg, gemeente Wisch, in J unij. - In Zuidholland heerschten de
mazelen het geheele jaar goedaardig in verscheiden gemeenten van het ressort Dordrecht; zij kwamen slechts
op enkele plaatsen voor in dat van 's Gravenhage. Ook de roodvonk vertoonde zich in enkele gemeenten. In
..-het ressort 's Gravenhage verkreeg de kinderziekte eene uitgebreidheid, die zij sedert verscheiden jaren niet
bereikt had, zoodat bijna g·eene gemeente van dat ressort van die ziekte bevrijd bleef. Alleen te 's Gravenhage zijn
313 lijders aan ware, 45 aan gewijzigde pokken overleden, of 7 % der geheele sterfte. In die gemeente openbaarden
de pokken zich het eerst in Januarij en bereikten haar toppunt in Mei, zoodat alleen in die maand
90 personen aan die ziekte stierven. In de laatste maanden van het jaar heerschten zij vooral te Scheveningen.
De opgaven der aangetasten en overledenen zijn hoogst onvolledig. In het ressort Dordrecht zouden op 4,213
aangetasten 318 gestorven zijn, waarvan 85 te Rotterdam. - In Noordholland hebben de pokken in 1864 niet
epidemisch geheerscht. Te Amsterdam bepaalden zich bijna alle gevallen tot personen die nooit ingeënt wa.ren
en meerendeels uit andere besmette plaatsen kwamen. Mazelen heerschten vrij algemeen, terwijl de sterfte ten
gevolge dier ziekte aanmerkelijk grooter was dan in 1863. Zij kwamen het meest voor te Amsterdam in de drie,
te Alkmaar in de .~es eerste maanden van het jaar. Zij vertoonden zich te Haarlem van Augustus tot het begin
van den winter, eerst bijna uitsluitend onder de minvermogenden , later ook veel onder de gegoeden. Het
karakter was zeer goedaardig. Te Alkmaar heerschte de ziekte van J anuarij tot J unij en bereikte haar toppunt
in Mei. Te Hoorn, waar zij van Junij tot September heerschte, kreeg zij langzamerhand een meer kwaadaardig
karakter. Kinkhoest werd, hoewel niet in hevigen graad, het geheele jaar door waargenomen en eischte te
Amsterdam nog al offers onder de jonge kinderen. Te Zaandam was eene epidemie in de eerste helft van het
jaar, welke voor sommige kinderen· noodlottig was. Ook te .Haarlem, Haarlemmermeer en Alkmaar zijn vele
gevallen voorgekomen. Roodvonk vertoonde zich sporadisch gedurende het geheele jaar. In de eerste maanden
van hetjaar waren de gevallen vrij talrijk te Amsterdam. - In Zeeland werden vele gemeenten door heete uitslagziekten
getroffen. Vooral Zuid-Beveland had veel van de pokken te lijden, van waar de ziekte zich ook
naar andere streken der provincie uitbreidde. Van de 4,529 aangetasten behoorden 2,839 tot Zuid-Beveland en
1,259 tot Tholen, hiervan waren slechts i,426 gevaccineerd. Van de 337 overledenen waren 271 niet ingeënt.
Baarland en Oudelande, waar in vier jaren (1859-1862) geene inenting verrigt werd, telden in 1863 en 1864
op 654' en 571 inwoners -147 en 127 pokzieken, terwijl te IJerseke, waar in vijf jaren geene inenting verrigt
werd, op 929 personen 143 pöklijders voorkwamen. In drieënvijftig gemeenten dezer provincie heerschten ware,
in achttien gewijzigde pokken , in veertien varicellen, in elf roodvonk, in zevenentwintig mazelen, in d1·ie
rubeolae. Vooral ten gevolge van de pokken stierven op Zuid-Beveland 1 op 26.1 en zelfä te 's Gravenpolder
1 op 16.6, op Tholen 1 op 28.5 zielen. De kinkhoest vertoonde zich in negen gemeenten. - In de provincie
Utrecht kwamen de pokken voor in meer dan de helft der gemeenten; zij bepaalden zich echter in verscheiden
tot enkele gevallen. Te Utrecht zelf hebben zij een groot getal personen aangetast; ook te Zeist kwamen in
de eerste maanden van het jaar vele gevallen voor. Het meest uitgebréid was de epidemie te Achttienhoven
en West broek, te Linschoten, Maartensdijk, Montfoort, Soest, Tienhoven en vVoudén berg. Mazelenepidemie
· was zeer -uitgebreid te Lopik, Jaarsveld, Montfoort, Linschoten, Polsbroek , Veenendaal, Zegveld, Utrecht
in de laatste maanden des jaars en vooral te Zeist. Te Veenendaal , waar minstens 250 kinderen werden aaHgetast,
moet hieraan de groote sterfte worden toegeschreven. Kinkhoest kwam op vele plaatsen voor doch niet
in hevige mate. Roodvonk was zeldzaam. Te Utrecht zijn van de 392 opgegeven poklijders 38 overleden. Voorts
werden in die gemeente 63 gevallen van varicellen opgegeven. Te Achttienhoven zijn van 141 poklijders slechts
8 overleden. In die gemeente en te Westbroek hebben de pokken gedurende het geheele jaar, de kinkhoest
van September tot het einde van het jaar geheerscht, terwijl in de drie laatste maanden van het jaar zeer vele
kinderen, vooral onder twee jaren, door diarrhee werden aangetast, waaraan velen bezweken. - In Friesland
werden in achttien gemeenten ware of gewijzigde pokken waargenomen. Te Leeuwarden, waar in Februarij
en Maart reeds vele gevallen van waterpokken voorkwamen, begon de epidemie op 5 April en heerschte in
meer of minder mate gedurende het geheele jaar, zoodat alleen in de strafgevangenis 77 gevangenen en
5 ambtenaren aan pokken werden behandeld. Onder Wijmbritse:radeel heerschten de pokken zeer hevig in het
dorp Woudsend, waar de epidemie op 21 Julij begon en 145 lijders gedurende het jaar in behandeling kwamen,
waarvan 19 zijn overleden. Mazelen vertoonden zich in eenige . gemeenten, doch niet in grooten getale. Op
Ameland zijn eenige kinderen door onachtzaamheid aan de gevolgen overleden. In elke der gemeenten Barradeel
en Leeuwarden zijn in de laatste helft van het jaar een honderdtal kinderen door de ziekte aangetast. Ook te
Franeker kregen verscheiden kinderen in Deèember de mazelen meest in ligten graad. In een tiental gemeenten
werden rubeolae waargenomen, het meest te Hennaarderadeel. Roodvonk was in vele gemeenten vrij menigvuldig
en had meermalen den dood ten gevolge; zoo zijn bijv. te Leeuwarden van H 2 lijders 8 overleden.
Kinkhoest was vrij menigvuldig te Harlingen, waar eenige kinderen stierven, te Hennaarderadeel en te Schier­
~.onnikoog. Te Leeuwarden werden van Februarij tot September eenige gevallen waargenomen, na welken
t!Jd de ziekte zich meer verspreidde en menig kind hevig werd aangetast, hoewel slechts zeer weinigen stierven.
Ook te Sneek vertoonde zich de ziekte in de laatste maand van het jaar bij sommige kinderen in vrij hevigen
graad. - In Overijssel vertoonden zich de pokken te Zwolle, Kampen, Raalte, Tubbergen en Zwartsluis. In
de laatste gemeente heerschten zij sedert Mei en breidden zich in December tot eene epidemie uit. Van de
aangetasten zijn in deze provincie 55 zonder gebreken hersteld, 9 overleden. De mazelen vertoonden zich zonder
ernstig epidemisch karakter te Zwolle, Deventer, Almelo, Goor, Markelo, Holst, Raalte en Vollenhove. Te
Zwolle bezweken in de zomermaanden vele kinderen aan diarrheën en hoest met stuipen gepaard. In de gemeente

-- ---_ . -=
=
~ -- - - -- -- or"'
'
I~!
a:ro~ing·ei~ kw~men de~pokkeu voor eerst in April, later in Mei, Junij, September en November meest aa.ngE•­
biagt do01 schippers mt Holland. In het laatst van December waren eenige huisgezinnen in de voorst.ad buiten
~le Oosterpoort aangetast. De ziekte bepaalde zich dus tot sporadische gevallen. Meer epidemisch heerschte zij
m andere gemeenten , zooal~ te Delfzijl , Appingedam, Termunten, Hoogezand, Sappemeer, Leek en vVarffum.
~e sterfte"was echter germg. In veel grooter getal kwamen de gewijzigde pokken voor, waaraan enkele
kmrleren ziJn bezweken. W aterp~kke~ zijn in g·eringe mate te Winschoten, Hoogezand, Groningen en andere
g~meenten waargenomen. De epidemie van roodvonk te Winschoten eindigde in het begin van April met gunstigen
afloop, daar slechts ee.n betrekkelijk g·ering g·etal kinderen bezweek. Deze ziekte k·wam ook voor te
Pekela, Vlagtwedde, Stadskanaal , Hoogezand, Zuidbroek, Meeden, Bierum, Grijpskerk en Groningen· in
de laatste gemeente was de afloop dikwijls doodelijk door bijkomende long-, luchtpijp- en hartontsteking.
Van mazelen kwamen slechts enkele gevallen voor, als te Hoogezand en Wildervank. Rubeolae kwamen zonder
verontr~1stende verschijnsel~n sporadisch voor in de geheele provincie. De bof bleef te Hoogeza.:nd en Sappemeer
alsook m he~ kanton Gronmgen, t~ Onderdendam, Appingedam en Zuidbroek een geruimen tijd heerschen
zonder ernsti.g :rnrakter. .Ook de kmkhoest, hoewel niet epidemisch en verontrustend, vertoonde zich door de
geheele provmcie. ~e W mschot~n heeft in het midden van den zomer eene catarrhale oogontsteking, die echter
ge~ne ?evolg~.n nah~t, ~ooral kmderen aangetast. Te Groningen blijft steeds het getal kin.deren overleden aan
bmktermg Vl'lJ aanzie~hJk; het was iets grooter in 1864 dan het vorige jaar. - Te Meppel heerschten de
mazelen en de ~atuurhjke po.kken in vrij -~evige mate, de laatste ziekte openbaarde zich tevens te Borger,
Hoo~eveen, R:umerwold, Smilde en de WiJk. Te Assen hebben griep en kinkhoest vrij algemeen geheerscht. -
In ~imburg eis_c~te de _roo~:onk vele slagtoffers, _zoowel gedurende haren loop als door bijkomende angina
angmosa, parot1tis, memngitis en anasarca. Vooral m veertien bij elkander liggende gemeenten van het zuidelijk
gedeelte der provincie nam ~ij in. uitgebreidheid toe .en was te Maastricht, Ambij, Mheer, Noor beek, Margraten,
Meer~sen en Borgharen !3p1demisch. en kwaadaardig. In het noordelijk gedeelte der provincie kwam zij slechts
voor m twee ge:neenten, t~ Ve~lo m November en December als sporadisch en goedaardig, te Weert in den
zomer en het naJaar als epidemisch en kwaadaardig; in welke laatste gemeente de ziekte vele kinderen ten
grave ~leepte~ _De m~ze~en vertoonden zich in negenentwintig gemeenten, waarvan acht tot het arrondissement
Maastricht, eenen twi~tig tot dat van Roermond behoorden; zij waren goedaardig, behalve te Maastricht en
Beegden, wa~r vele hJders stierve~- B.~halve _in. deze twee gemeenten waren zij epidemisch te Haelen, Nunhem
en Weert. Kmkhoest kwam voor m VlJfentwmtig gemeenten, het meest in zeventien van het arrondissement
Roermond, als epidemisch te Beesel, ~eer, Baarlo , Maasbree, Helden en Beegden; in de laatste gemeente in
November en December zeer h~rdnekki.t? _en kwaadaardig, zoodat vele kinderen van 1-10 jaren stierven. In
twaalf geme_enten vertoonden zich gew1Jzigde en waterpokken. Te Schimmert en Venlo zijn drie kinderen aan
echte P?kken overleden. De kroep werd waargenomen in tien gemeenten, waaronder Maastricht en Weert.
vooral m October en December, waar vele kinderen stierven. Ook te Roermond eischte de ziekte vel~
slagtoffers. ·
Wij gaan thans over tot eene beschouwing van de voornaamste ziekten onder de volwassenen , waaronder
op nieuw eene eerste plaats. bekleedden de koortsen.
I~ Noordbrabant waren in "1863 de koortsen over het" algeme~n goedaardig; slechts te Veghel kwamen
eemge gevallen van b.esmettehJke koorts voor die den dood ten gevolge hadden. Van de overige soorten van
ko?rtsen vertoonden zi~h vooral tusschenpoozende, gastrische en catarrhale. - In 1864 waren de voor- en
naJaarskoortsen veel mmder dan in vorige jaren en zeer goedaardig. Daarenboven kwamen voor typheuse
catarrhale, rheumatische. en gastrische koortsen en enkele gevallen van typhus.
'
In Gel~~rl~nd .waren m 1863 tusschenpoozende koortsen veel minder dan in het vorige jaar. Het meest vertoonden
ZlJ zich m den Bommelerwaard en daaraan grenzende gemeenten. Zii heerschten te Hard ·'k
J ·· t t t A z lh . A • • " erw1_J van
anuarlJ o en me Apn
•1 .'.te e em m April en Mei, te Ruurlo van Mei tot en met Julij. Te Gameren,
Haaften, Heerde
tk b''
en
·
Zmhchem werd een groot getal kinderen aangetast. Te Ede kwamen t
wee geva
11
en
voor van ro oorts _iJ Jongens van 10 tot 12 jaren, die met den dood eindigden. Typhus kwam minder voor dan
elders,. ~och kreeg m e~kele gemeenten eene epidemische uitbreiding. Die ziekte heerschte te' Arnhem van '
J anuar~J to.t en met Mei, meest in de armoedige buurten ; van de 353 l\jders zijn 22 bezweken. Te Bemmel
heeft die ziekte geduurd van tO Januarij 1863 tot 2 Januarij 1864, gedurende welken tiJ'd meest J ··
tot e
n me
t
.
M
a~r
t
,
100
"
l"d
lJ_ ers m
. b
. ~
h
an
d
e
1·
i~~
k
wamen , waarvan 7 gestorven. Ook te Driel ,
'
gemeente
van
Heteren',
anuar11
was de epi.demi~· vrlJ hevig, terwijl te Zmhchem van J unij tot Octo ber typhus contagiosus heerschte, waardoor
ge~eele hmsgezmnen werde_n aangetast.' doch slechts weinigen stierven. - In 1864 kwamen slechts zeer weinig
tusschenpoozende koortsen m behandelmg. Te Apeldoorn waren zij in Junij en Julij hardnekkig. Zij heerschten
te Doesburg als alledaagsch en derdedaagsch van April tot en met J uniJ'. Te Terborg gemee t w· h
·· ·· · Id· D t h h h , n e isc , waren
ZlJ vrlJ men~?"u i~. e YP us eersc te t~ Apeldoorn .van Augustus tot het einde van het jaar. Van de 91
opg~geven hJders ZIJn_ ·12 bezweken. Ook te D~~am en omstreken wordt sedert de laatste jaren voortdurend typhus
waa1genomen. Te ?nel kwam~n van Januan_J tot en met Maart belangrijke gevallen voor, meest in ééne buurt;
voorts te Harderw~Jk van Apnl tot December, vooral onder de mindere klasse, en te Nijmegen in de drie laatste
maanden van het Jaar. Te Apeldoorn werden 6 gevallen van kraamvrouwenkoorts behandeld, 5 in ééne week ,
waa:van 5 overleden. Ook te Arnhem kwamen 14 gevallen voor, waarvan 5 bezweken, en te Maas-Bommel verscheiden.
gevallen van J a~uarij tot half Februarij, waarvan 3 met den dood eindigden.
. I~ Zmd~olland w~ren m 1863 de tusschenpo?zen~e en .typheuse koortsen niet menigvuldig; ook in 18fl4
kw.,,men .zlJ ~elclen 'oor. Typheuse vertoonden zich m dat Jaar sporadisch op enkele plaatsen en waren meest
goedaardig·. l'e Koudekerk heeft nogtans de typhus velen ten grave gesleept. Zij heeft aldaar bij gebrek aan
1-
'geneeskundige hulp groote verwoestiug·en aang·erig·t. Catarrhale en gastrische koortsen kwamen veelvuldig· voor
in het voor- en najaar, als gevolg van de langdurige noord- en noordoostenwinden. Ook te 's Gravenhage heeft
de typhus het geheele jaar slagtoffers geëischt. .
Ook in N oordholland waren in beide jaren de tusschen poozencle koortsen zeldzaam en nergens epidemisch.
Te Amsterdam was in 1864 het getal het grootst in Januarij en Junij; de sterfte aan koortsen het grootst
in Januarij en April. In die gemeente heerschte de typhus in 1863 niet slechts onder de behoeftige volksklasse,
maar ook onder de meer geg·oeden, en eischte vooral van Maart tot J unij vele slagtoffers. Te Haarlem, Alkmaar,
Hoorn en Zaandam als ook op andere plaatsen werden. in dat jaar slechts sporadische gevallen op
verschillende tijden van het jaar waargenomen. In 1864 vertoonde zich de typhus meer dan gewoonlijk; in
Amsterdam bijna het geheele jaar door. In die gemeente waren de meeste gevallen in April en Mei, vooral in
de wijken door de Israëlieten bewoond. Het g·etal overledenen aan die zi!'lkte was het grootst in Augustus,
hoewel in die maand dat der lijders slechts gering was. Te Huissen bezweken 18, te Hilversum 14 van de
60 typhuslijders.
In Zeeland hebben in heto1ajaar van 1863 de koortsen slechts in weinig gemeenten epidemisch geheerscht;
. zij ware_n over het algemeen van goedaardig karakter. Te Arnemuiden waren op het einde van J unij 18 lijders
aan typhus, waarvan eenigen bezweken. Deze laatste ziekte vertoonde zich in acht gemeenten. Ook in 1864
waren weinig najaarskoortsen. Typhus vertoonde zich in zesentwintig gemeenten; zij had echter slechts in
enkele een besmettelijk karakter.
In de provincie Utrecht waren met weinig uitzonderingen de tusschenpoozende koortsen in 1863 niet talrijk;
ook werden typhus en typheuse koortsen zelden gezien. In 1864 kwamen te Amersfoort de koortsen, waaronder
hardnekkige derdedaagsche, het meest voor in J unij, October en December. Te Utrecht waren van half J unij
tot half September aanhoudende koortsen, waaronder enkele malen typhus. De tusschenpoozende koortsen waren
aldaar iets menigvuldiger van half September tot half November. Te Eemnes heerschten gedurende het gehe\
le jaar tusschenpoozende koortsen het meest in het begin en in September. Te Leusden en Stoutenburg·
kwamen in het laatste halfjaar vele lijders aan typhus en besmettelijke koorts in behandeling. Ook te Mijdrecht
waren tusschenpoozende en catarrhale koortsen menigvuldig·; in die gemeente bezweken 2 van de 14 typhuslijders.
Te Wilnis .en IJsselstein kwamen tusschenpoozende, aanhoudende en catarrhale koortsen het grootste gedeelte
van het jaar voor, in den zomer met typheuse neiging. Ook te Znijlen vertoonden zich het geheele jaar;
hoewel in geen groot getal, tusschenpoozende koortsen. In de overige gemeenten dezer provincie waren zij
zeldzaam.
In Friesland kwamen in 1863 tusschenpoozende koortsen voor in bijna alle gemeenten. Zij waren echter. niet zoo
menigvuldig en kwaadaardig als in vorige jaren. In de eerste maanden van het jaar waren zij meest derdendaags
en dubbel-derdendaags. Van April tot en met Junij kregen zij een anderdaagsch karakter. In de vier
laatste maanden van het jaar waren overal betrekkelijk weinig tusschenpoozende koortsen. Van Maart tot en
met J unij heerschten in verscheiden gemeenten catarrhale koortsen, veel met ontsteekachtige aandoeningen.
Nalatende koortsen waren minder dan in vorige jaren. Daarentegen heerschte in vele gemeenten de typhus
meer dan in de vier laatste jaren, vooral op het Bildt, Dantumadeel, te Dokkum, Franeker, in Gaasterland
en Hennaarderadeel; in welke laatste gemeente zij zeer besmettelijk was. Te J..Jeeuwarden werden bijna in alle
maanden gevallen van typhus waargenomen. Van de 171 lijde.rs zijn 16 overleden, op één na allen 20 tot 30
jaren oud. In 1864 werden tusschenpoozende koortsen veel minder dan vroeger waargenomen en hadden zelfs
in verscheiden gemeenten geheel opgehouden. In de laatste maanden van dat jaar zag men zeer vele hardnekkige
derdedaagsche koortsen. Te Wanswerd, gemeente Ferwerderadeel , stierven eenige lijders aan beroertekoorts.
Nalatende koortsen waren gering in getal; typhus en typheuse koortsen vrij menigvuldig in verscheiden gemeenten,
vooral in de laatste maanden van het jaar. Te Marrum, gemeente Ferwerderadeel, zijn van de 16
aangetaste personen 5 aan typhus van den onderbuik overleden. De ziekte was aldaar zeer besmettelijk en van
een zeer langdurig beloop. Ook te Leeuwarden heeft de typhus, behalve van April tot en met J unij, het geheele
jaar vrij hevig geheerscht. Van de 60 lijders in het ziekenhuis opgenomen zijn 10 overleden. - Van
kraamvrouwenkoorts kwamen in beide jaren in verscheiden gemeenten gevallen voor, in 1863 meest met ongunstigen
, in het volgende jaar meest met gunstigen afloop.
In Overijssel heerschten in de laatste maanden van 1863 catarrhaal-bilieuse koortsen; ook de typhus bleef
dat jaar heerscheff, en bezocht zelfs streken waar zij zich vroeger niet vertoond had. Te Zwolle duurde zij het
geheele jaar voort en vergrootte zeer het getal slagtoffers door haren besmettelijken aard. Door de geneesheeren
werden 850 lijders opgegeven, waarvan ruim 100 in het ziekenhuis verpleegd, met eene sterfteverhouding van
6 ten 100. Te Oldenzaal, waar de ziekte hevig heerschte, wordt de oorzaak toegeschreven aan de woningen
omringd door diepten met vloeibare meststoffen gevuld. In 1864 kwamen in die gemeente slechts in het begin
van het jaar enkele gevallen van typhus voor. Te Zwolle daarentegen werd die ziekte in de binnenstad en de
buitenwijkea bij voortduring waargenomen, het minst in Augustus en September. In het geheel werden 700
lijders verpleegd, waarvan 120 in het tijdelijke typhus-hospitaal; de sterfte bedroeg 7 tot 8 ten 100. Behalve
te Steenwijk en Zwartsluis, waar nog al lijders bezweken, was de aard der ziekte in de overige gemeenten
niet hevig.
In de provincie Grouingen hebben in 1863 de tusschenpoozende koortsen weinig geheerscht en waren veel
goedaardiger, zoodat weinig gevallen van beroertekoortsen voorkwamen. Zeer algemeen waren daarentegen de
vermomde koortsen onder den vorm van aangezigts-, oog-, oor- en tandpijn. Typhus, hoewel niet in erge
mate, vertoonde zich hier en daar en gaf te Groningen 5 °/ 0
der sterfgevallen. In 1864 werden tusschenpoozende
koortsen in alle maanden van het jaar meer of min waargenomen; meest met rheumatische ziektevormen in het
II. 2
r
J
~
1
1
1
1
1
JI
,,

vo01jàar als anderdaag·s , in het najaar als derdendaags. 'l'e G-roning·e11 ·heeft de typhus yerscheiden hnisgezinneri
uangefast; zij was zeer besmettelijk doch niet boosaardig. In de overig·e gemeenten dezer proviucie vertoonde
zich de typhus slechts sporadisch. In het Westerkwartier kwamen alledaagsche en anderdaagsche koortsen voor.
In het Fivelingokwartier zag men alle vormen en in het arrondissement Winschoten, waar zij in het algemeen
goedaardig waren, kwamen ook vermomde koortsen voor , meest onder den vorm van zenuwpijnen.
In Drenthe waren te Gieten vele gevallen van tusschenpoozende en nalatende . koortsen; in de overige ge-·
meenten kwamen zij slechts sporadisch voor. In 1864 heerschte te Meppel eene epidemie van typhus, waaraan velen
bezweken; ook in J ulij 1863 en in de twee laatste maanclPn van dat jaar had die ziekte aldaar reeds ondc:r de
behoeftige volksklasse geheerscht. In het eerste halfjaar van 1863 was de typhus epidemisch te Gasselte, terwijl
in dat jaar te de Wijk van de 28 lijders 6 overleden.
In Limburg waren de tusschenpoozende koortsen in de gemeenten gelegen ten oosten en zuidoosten van de
Peel in 1863 veel minder menigvuldig dan in de laatste jaren. Van typheuse koortsen werd in vijfenveertig
gemeenten, waarvan negentien tot het arrondissement Roermond, zesentwintig tot dat van Maastricht behooren,
melding gemaakt. Zij waren goedaardig en nergens epidemisch. Gastrische kdortsen kwamen weinig voor,
even als ook leverziekten. In 1864 werden tusschenpoozende koortsen aangetroffen in vierendertig gemeenten
van het arrond!ssement Maastricht, in negenendertig van dat van Roermond, het meest te Spaubeek en Elsloo,
in de laatste jaren door uitdampingen van den grond ten gevolge van uitgravingen voor den aanleg van den
spoorweg. Nalatende koortsen kwamen veel voor te Oud-Vroenhoven, Munstergeleen, Susteren en Haelen,
in de laatste gemeente vooral in het najaar; vermomde te Echt, Baexem en vooral in den herfst te Ambij
en Maastricht. Te Herten, Roermond, Venlo, Bergen en Ottersum vertoonden zich tusschenpoozende koortsen
het geheele jaar; ook te Maasbree waren zij menigvuldig en hardnekkig, .te Helden bij sommigen zeer kwaadaardig.
Typhuskoortsen werden aang·etroffen in drieëndertig gemeenten, waarvan v~jftien tot het arrondissement
Maastricht behoorden. Zij waren epidemisch en hevig in October en November te Ohe en Laak en Sevenum,
in de drie eerste · maanden van het jaar te Venlo; in de overig·e gemeenten goedaardig en gering in getal.
Gastrische koortsen, niet menigvuldig, werden het meest in het arrondissement Maastricht waargenomen, waar
ook enkele gevallen van slijmkoorts voorkwamen. Kraamvrouwenkoorts vertoonde zich in zestien gemeenten,
het meest te Roermond, waaronder één doodelijk geval; ook te Linnen, Posterholt en Maasbree zijn enkele
lijders bezweken.
De keelziekte bepaalde zich in Noordbrabant in 1863 tot 21 gevallen te Gilze, waarvan 4 àoodelijk en tot
enkelen te 's Hertogenbosch en Deurne. In 1864 was · te Halsteren in het eerste halfjaar het getal lijders betrekkelijk
groot, vooral onder de kinderen. Van de 100 lijders zijn 25 tot 30 overleden. Ook te Dommelen,
Deurne, 's Hertogenbosch en Geffen kwamen eenige gevallen voor, enkelen met roodvonk, die met den dood
eindigden.
In Gelderland zijn in '1863 en 1864 in negenendertig en negenentwintig gemeenten 1,-162 en 886 personen door
keelziekte aangetast, waarvan 638 en 484 boven 10 jaren. Hiervan zijn overleden 193 en 1H, waaronder 123 en
1l1 kinderen beneden 10 jaren. Het getal aangetasten was in elk van beide jaren het grootst te Nijkerk 184 en
100, en Arnhem 140 en 108. Te Barneveld en Putten werden in 1863 122 en 109, in 1864 slechts 59 en 30 aangetast.
Te Rossem, waar in 1863 geene gevallen voorkwamen, waren in ·1864100 lijders. In beide jaren was de ziekte
over de verschillende deelen der provincie ongelijkmatig verspreid. In elk jaar kwamen in behandeling in het
arrondissement Arnhem 700 en 556 lijders in zestien en veertien, in dat van Nijmegen -in tien 346 en 314,
in zeventien en dertien, in dat van Zutphen 116 en 16. in zes en twee gemeenten. In 1863 werden de meeste
gevallen in Ja~uarij, in 1864 in Januarij en November waargenomen; de minste in het eerste jaar in Februarij
en December, in het laatste in Julij. Te Nijkerk bedroeg de sterfte in 1863 23 °/ ,
0
in 1864 slechts U.75 °fo.
Het getal recidiven bedroeg 145 in 1863, 130 in 1864. Voor de geheele provincie bedroeg de verhouding der
overledenen tot de aangetasten 16.5 % in 1863, in 16.2 % in 1864, tegen 18.2 % in 1862, zoodat de ziekte
langzamerhand g·oeclaardiger wordt. Vooral te Garderen bleek dat slechte woningen en onzindelijkheid de
kwaadaardigheid der ziekte zeer begunstigden. Ook in de meeste gemeenten werden de naziekten minder veelvuldig
dan vroeger waargenomen.
In Zuidholland werden in het ressort Dordrecht in 1863 158 , in 1864 242 lijders aan keelziekte behandeid in
negentien en elf gemeenten, waarvan 26 en 31 overleden. In dat ressort werden in 1863 op verscheiden plaatsen
veel keelaandoeningen waargenomen met ligte kenteekenen van diphtheritis. In het ressort 's Gravenhage
kwamen in beide jaren slechts enkele gevallen van keelziekte voor.
· In N oordholland werden 202 en 208 personen aangetast in tweeëntwintig en éénentwintig gemeenten,
waaronder 79 en 99 beneden 10 jaren. Het getal overledenen bedroeg in elk jaar 44 en 58.
De keelziekte brak in Zeeland in Februar~j 1863 uit te St. Maartensdijk op Tholen, waar van de 13 lijders
7 bezweken, terwijl te Vlissingen en Zoutelande vele gevallen voorkwamen. Aan de belgische grenzen kwam
zij voor te Hontenisse, waar van de 6 lijders 4 , te Sas van Gent, waar op de 2, 1 bezweken, terwijl te Westdorpe
3 personen werden aangetast. In 1864 was Arnemuiden de voornaamste zetel dezer ziekte, waar van
137 lijders 21 zijn overleden. In het geheel werden in elf gemeenten dezer provincie 265 personen aangetast ,
waarvan 65 overleden. Vooral kwaadaardig was de ziekte te St. Annaland, waar van de 37 lijders 23 stierven.
In de provincie Utrecht kwamen in 1863 en 1864 96 en 218 gevallen voor in twaalf en vijftien gemeenten,
waaronder 32 en 72 te Bunschoten, 26 en 47 te Utrecht; hieronder waren 34 en 70 lijders boven 20 jaren.
In het eerste halfjaar van elk jaar zijn 39 en 141, in het tweede halfjaar 57 en 77 gevallen voorgekomen. Het
getal overledenen bedroeg 9 en 21.
In Friesland openbaarde zich de keelziekto in elk jaar in veertien en zestien gemeenten , waar zij 386 en 368
personen heeft aang·etast, waarvan 32 en 37 :lijn ov~rlei.j menigvuldig; zij waren meest van catarrhalen aard. In het
voorjaar waren vele keelontstekingen, en bij kinderen bronchitis; zij namen vooral in de tweede helft van het
jaar te Dokkum den vorm aan van kroep , laryng·itis tracheïtis , gastro-enteritis catarrhalis, en wa~en niet zeld~n
doodelijk. Bij klierachtige kinderen werd veel meningitis waargenomen'. die veel met. ongu~stig~n afloop m
waterzucht der hersenholte einclig·de. Van de overig·e soorten van ontstekmgen werden m dat Jaar m het voorjaar
, het laatst van Jul~j en de eerste helft van Augustus oogontstekingen veel gezien onder den vorm van
conjllnctivitis; terwijl long- en borstvliesontstekingen meest in het voorjaar en den herfst werden behandeld.
Verscheiclen gevallen gingen in de laatste maanden van het jaar te Dantumadeel in typhus over. C?ok in ~8M
zijn in het vo01jaar en in den voórzomer de ontstekingen van het celweefsel, der oor- en onderkaakskheren ep1demi~ch
opgetreden. In de drie eerste maanden van het jaar werden zeer vele catarrhaal-inflammatoire ziektevormen
waargenomen. Vooral te Leeuwarden waren bronchitis, kroep, laryngitis. longontsteking in Februarij en Maart
vrij algemeen; oók werden aldaar vele personen sterk aangegrepen en verzwakt door de griep. Keelontstekingen ,
pneumonie, pleuritis, anginae tonsillares, meningitis en catarrhale aandoeningen van het buikvlies, de maag en
de ingewanden waren ook in 1864 menigvuldig. Oogontstekingen werden veel behandeld in April en Mei door
het drooge en schrale weder.
Te Hellevoetsluis zijn_ van de oogziekte, diè in de beide voorgaande jaren zoo menigvuldig voorkwam, in 1863
slechts enkele gevallen behandeld. Oogontstekingen openbaarden zich te Dordrecht vooral in Junij en Jul~j 1863 -
· en verminderden in het najaar. In Julij ·1864 heeft zich te Rotterdam eene besmettelijke oogziekte (ophtalmia
granulosa) vooral op de scholen bij kinderen beneden acht jaren geopenbaard. - In Zeeland was in 1863 te
Goes veel oogontsteking. - De oogziekte in de rijksgestichten te Veenhuizen was in 1864 nagenoeg geweken.
Slepende of koortsvrije huidziekten waren in Friesland in beide jaren vooral in 1864 zeer menigvuldig. Zij
werden het meest waargenomen biJ scorbutische personen en klierachtige kinderen. De ong·unstige toestand,
waarin arbeiders en armen door onzindelijkheid, slecht voedsel en bedompte woningen verkeeren , geeft hiertoe
vooral aanleiding. Anthraces furnnculi en carbunculi werden in heide jaren in verscheiden gemeenten aangetroffen.
vooral te JJeeuwarrlen, meest in hPt voor- en najaar. ,

...
=-·~·~---- -~ -
12
Zenuwpijnen (neuralgien) waren in peide jaren in Friesland vrij menigvuldig, in :1863 vooral te Leeuwarden
e_n Menaldumadeel, deels bij vrouwen en meisjes.
Nieraandoeningen (morbus brighti) met verschijnselen van waterzucht waren in 1863 vrij menigvuldig te
Dantumadeel, Dokkum, Ferwerderadeel, I.Jeeuwarden , Leeuwarderadeel, Opsterland en Schoterland; ook in
1864 kwamen zij in een zevental gemeenten nu en dan voor; zij hadden bijna altijd een doodelijk gevolg.
Te Leeuwarden kwamen in beide jareu, in 1863 ook te Opsterland verscheiden gevallen voor van verouderde
beenzweren bij slecht gevoedde kwaadsappige lieden. Alleen in het ziekenhuis werden 15 gevallen
behandeld.
In Gelderland bereikten in '1863 de diarrheën een veel hooger cijfer dan in 1862, en kwamen het meest voor
te Haaften , Gameren , Arnhem, Elburg, Neede, Oene, Ewijk, Laren, Nijmegen , Heerde, Ruurlo, Buren ,
Tiel, Zuilichem en Tuil, het meest in Januarij, Augustus en October. In 1864 waren zij veel minder in getal
doch zeer hardnekkig te Aalten, waar twee lijders stierven. Ook waren diarrheën en dysenterien zeer menigvuldig
in Augustus te Beek, in Augustus en September te Harderwijk en Nijmegen, in September en October
te Lienden. - In de provincie Utrecht waren in beide jaren de diarrheën talrijk te Utrecht, in 1863 van Junij
tot en met Augustus , vooral onder de kinderen, te Amersfoort en te Bunnik. 'In 1864 waren in het najaar te
Benschop vele zeer hardnekkige diarrheën bij kinderen. - In Friesland waren in 1863 vele diarrheën en dysenterien
te Barradeel. In het vo01jaar vertoonden zich vele gevallen van cholerine en cholera-nostras in Gaaster­
Jand niet zelden met doodelijken afloop. Voorts heerschten vooral diarrheën in Hennaarderadeel, Leeuwarderadeel,
Oostdongeradeel, Opsterland en Rauwerderhem, in de laatste gemeente vooral in den zomer bij kinderen
met ongunstigen afloop. Ook te Leeuwarden werden dikwijls diarrheën en enkele dysenterien waargenomen.
In Wonseradeel waren in Julij en Augustus verscheiden gevallen met typheuse verschijnselen, waarvan een
paar doodelijk. In Wijmbritseradeel hadden vele chronische diarrheën een zeer langdurig beloop. In 1864 kwamen
bloedige diarrheën en dysenterien zelden voor. - In de provincie Groningen heerschten in 1863 diarrheën van
verschillenden aard en graad. Te Holwierda heerschte de persloop in J ul~j epidemisch en vrij hevig.
In 1863 zijn te Amsterdam twee sporadische gevallen van cholera voorgekomen, waarvan één doodelijk. In
de provincie Utrecht werd in dat jaar een geval van cholera vermeld met doodelijken afloop, in het begin van
Augustus bij eene behoeftige vrouw in eene zeer ongezonde woning te Vreeswijk. Voorts wordt melding gemaakt
van een geval te Utingeradeel in Friesland en een te Finsterwolde in Groningen, welk laatste met
den dood eindigde. - In Arnhem is in September 1864 een geval van cholera asiatica bij eene vrouw uit den
gegoeden stand binnen 24 uren met den dood geëindigd. Ook te Dordrecht en te Amsterdam stierf in dat jaar
een lijder aan die ziekte.
Beroerte vertoonde zich in 1863 in Friesland in de eerste en laatste maanden van het jaar in Kollumerland
en Nieuw-Kruisland, Leeuwarderadeel, Wijmbritseradeel en te Leeuwarden. Wanneer zij niet dadelijk met
den d.ood eindigde, volgde meestal hierop eene halfaijdelingsche verlamming, belemmering van de spraak of
stoornis der verstandelijke vermogens. In 1864- vertoonde zich de ziekte nu en dan bij plotselinge weêrsverandering,
waarop enkele malen, zooals te Tietjerksteradeel, spoedig de dood, anders meest aanvallen van
verlamming volgden. - In de provincie Groningen kwamen in beide jaren gevallen van beroerte nog al
voor, vooral te Groningen, waar 4.35 % der overledenen hieraan stierven. In Limburg kwamen hersen~
beroerten voor in 1864 in zestien gemeenten of acht van elk arrondissement, vooral in April en Mei te Maastricht,
in den zomer te Brunssum , in den zomer en den herfst te Voerendael, in het najaar te Weert. Te
Helden bezweken vele lijders.
In beide jaren zijn in Friesland verscheiden gevallen van delirium tremens voorgekomen bij mannen, die zich
bij herhaling aan misbruik van sterken drank schuldig maakten; z~j waren niet zelden doodelijk.
Van syphilis zijn te Middelburg in 1863 134 primaire, 97 secundaire, tertiaire en aangeboren gevallen opgegeven.
Ook in 1864 bleef die gemeente niet vrij. In de overige gemeenten dezer provincie bepaalden ·zich
de gevallen tot gonorrheae, behalve te Vlissingen, waar in 1864 vele gevallen voorkwamen, aangebragt door.
vreemdelingen , vooral Amerikanen. - Syphilis werd veel te Franeker en Leeuwarden waargenomen, vooral bij
spoorwegwerlrnrs onder allerhande vormen. - In de provincie Groningen zijn de berigten omtrent die ziekte
gunstiger; zij werd in 1864 slechts in enkele gemeenten gezien. - In Limburg kwam in 1863 te Venlo
de syphilis· menigvuldig voor; in 188i wordt in zes gemeenten van het arrondissement Maastricht en in tien
van dat van Roermond hiervan melding gemaakt. - Te Rotterdam bedroeg het g-etal ingeschreven publieke
vrouwen op 31 ])~cember 1863 en 1864 311 en 293, waarvan 102 en 92 ·inwonende, 209 en 201 op haar zelve
wonende. Men schrijft de vermindering van haar getal toe aan de toeneming der g·eheime prostitutie en aan
het zich vestigen in aangrenzende gemeenten, ten einde zich aan het toezigt der politie te onttrekken. In elk
jaar werden 8,987 en ~,282 visitatien verrigt, waar onder 8,040 er: 7,806 bij vrouwen reeds· bij de politie ingeschreven,
130 en 122 bij vrouwen, die zich aan geheime prostitutie hadden overgegeven, 140 en 108 bij vrouwen
komende van andere plaatsen , 277 en 246 bij vrouwen uit het ziekenhuis ontslagen. Van deze vrouwen werden
300 en 280 ziek bevonden , waarvan 18 en 17 onmiddellijk naar haar onderstandsdomicilie werden opgezonden, -
282 en 263 in het ziekenhuis aan de Hoogst.raat zijn opgenomen. De opgenomen vrouwen waren i1aar de ziekten
op de volgende wijze ingedeeld: syphilitische aandoeningen bij 53 en 46, venerische bij 208 en 183, ziekten
van niet syphilitischen of venerischen aard , als: schurft, gezwellen en beenzweren, bij 'iH en 34. Daarenboven
werden in 1864 8 kinderen van moeders opgenomen. Op 1 .Jannarij 1863 en 1864 waren 67 en 62 vrouwen in
behandeling; gedurende elk jaar werden dus 349, en 325 vrouwen in liet ziekenhuis verpleegd, waarvan in den loop
van elk jaar 277 en 247 als genezen zijn ontslag·en, 8 en 7 verbeterd naar haar onderstandsdomicilie zijn opgezonden,
1 en 1 naar het ziekenhuis aan rl0n Coolsing-Al ovArgehrn.gt., en in 1 Rli3 ·t naar hf>t kl'ankzinnigeng'flst.icht.
1 ,,
~l
.;
fi
~ ::I
Van zelfmöorden wordt op nieuw melding gemaakt in de verslagen van Zeeland, Friesland en Drenthe. In
de eerste provincie werden in elk jaar in zes en vijf geme.enten 9 '.:'a~ronder 4 te ~ier~kzee, .en 6 zelfmoorden
en in twee 3 en 2 pogingen daartoe gepleegd. - In Fneslaud ZIJn m elk van beide Jaren m negen en acht
gemeenten 1:1 en 9 zelfmoorden gepleegd en 1 beproefd. In Drenthe werden in 1863 5 zelfmoorde~ ,gepleegd
te Anlo, Assen, Meppel, Vries en de Wijk; voor 1864 ontbreken de opgaven. - In Limburg hebben in 1864
7 zelfmoorden, 3 in het arrondissement Maastricht, 4 in dat van Roermond plaats gehad. .
Van gevallen van krankzinnigheid wordt melding gemaakt in de verslagen va~ z.eela~d 48 i~ 1863 '. 62 in
1864, waaronder 7 en 6 idioten. - In Friesland kwamen gevallen van krankzmmgheid voor m zestien en
zeventien gemeenten ten getale van 28 en 38. De opgaven zijn echter niet volledig, daar onder anderen uit
W onseradeel in 1864 vermeld wordt, zonder opgave van getal, dat meer gevallen van melancholie voorkwamen
dan in andere jaren. - In Drenthe werden in 1863 10 gevallen van krankzinnigheid vermeld. - In Limburg
kwamen voor in 1863 56, in 1864 62 gevallen tegen 37 in 1862, hieronder in elk jaar 41 en 44 in het arrondissement
Maastricht, waarvan 19 en 31 te Maastricht, 15 en 18 in het arrondissement Roermond.
Onder de maatregelen ter voorkoming van ziekten genomen behooren te 's Gravenhage de vleeschkeuringen, -
het onderzoek van visch , de keuringen van aardappelen, fruit enz" Voorts werden stilstaande vuile slooten
weggeruimd en voorzorgmaatregelen genomen bij de groote dempingwerken. Te Scheveningen werd in 1864 de
proef genomen om de riolen door doorspoeling met water uit het kanaal schoon te maken, waartoe eene
leiding over eene lengte van 400 ellen werd gelegd, terwijl het water door eene stoompomp in het riool wordt
gebragt.
Uit de jaarlijksche verslagen der werkzaamheden van het collegie van wetenschappelijke keurders en keurmeesters
te Amsterdam blijkt, dat in 1863 en 1864 het volgend getal overtredingen werd aangetroffen: door
keurmeesters van meel, brood, beschuit, koek en gebak 790 en 657, waarbij aan tarwe- en roggebrood en
bedorven meelsoorten 2,299 en 2,803 ned. p. werden afgekeurd tegen 3,319 in 1862. De verkoopplaatsen werden
in '1863 elf-, in 1864 vijftienmalen bezocht. Door de keurmeesters van v~e en vleesch; die in 1863 twaalf-, in
'1864 negenmalen winkelinspectie hielden en zelfs in dat laatste jaar éénentwintigmalen de winkels der varkensslagters
bezochten, werden 127 en 134 stuks vee, 394 en 941 ned. p. vleesch, spek en worst afgekeurd en
ter bestemde plaats begraven. Ditzelfde geschiedde met verschillende partijen visch, waaronder in elk jaar
2,353 en 2,262 tongen, 881 en 436 schollen, 5,777 en 220 scharren, 12,800 en 2,028 bokkingen; in 1864 met
f20,025 panharingen, 7,884 spieringen. Door de keurmeesters van de dag- en weekmarkten werden in elk jaar
verscheiden partijen fruit en een aantal bedorven. eij,!lren, citroenen, chinaasappelen, kaas enz. afgekeurd, alsook
in 1864 eene aanzienl~jke partij kokosnoten. De keurmeesters van wijnen, bieren, sterke dranken, azijnen en
kruidenierswaren deden in elk van beide jaren 369 en 430 bekeuringen; zij bezochten in elk jaar negenmalen
de verschillende verkoopplaatsen. Volgens getuigenis van de keurders 'fan drinkwater en melk wordt de melk,
waarvan het gebruik op 70,ûOO ned. k. geschat wordt, steeds meer in geheel onvermengden staat aangebra~t.
Kunstmatig gekleurde melk wordt slechts - zelden aangevoerd , terwijl het vermengen der melk met water ~n
rninder mate plaats heeft dan vroeger. Van de zestien aan de kerken grenzende regenbakken werd slechts m
één in 1863 loodhoudend water aangetroffen. Het Vechtwater werd in elk van beide jaren door 1,033 en 804
waterhaalders aangevoerd. Het in waterleggers bewaarde water werd dikwijls als zeer brak afgekeurd. Over
het ongewoon hoog chloorgehalte vau het duinwater werd zoowel in .T ulij 1863 als in November 1864 geklaagd,
de aanleiding echter spoedig door de directie der duinwatermaatschappij weggenomen.
In de provincie Utrecht zijn in 1863 te Benschoten, Breukelen St. Pieters en Vreeland maatregelen genomen
om de schadelijke dampen weg te nemen voortspruitende uit eene slechte afwatering. Ook te Achttienhoven
werd in 1864 te gemoet gekomen aan het bezwaar dat het ruigt uit de slooten gehaald vijf tot zes
weken op den kant blijft leggen. Te IJsselstein zijn vele huizen vochtig en ongezond door de nadeelige gassen,
die zich des zomers uit de gooten ontwikkelen. Ook wordt de groote kindersterfte te Harmelen aan de stilstaande
slooten, de opene secreetputten, de varkenshokken en mestvaalten toegeschreven. Voorts missen de
slooten eene behoorlijke uitwatering aan de Bildt, te Zeist , Veenendaal , Houten, Kockengen en Vinkeveen.
Te Utrecht draagt veel bij tot de verbetering van de gezondheid de nitbreidmg der. stad sedert de laatste
jaren. Arbeiderswoningen werden in een groot getal door bouwvereenigingen buiten de stad gebouwd. Ook
werd in de laatste jaren veel gedaan tot verbetering van het rioolstelsel. In elk jaar hadden grondboring·en
ploats, die zich ook tot de buitenwijken uitstrekten. Te Utrecht is met 1 October 1862 eene commissie van
keuring en toezigt op vee en vleesch in werking getreden, aan welke in 1863 13,437, in 1864 14,228 stnks
vee, en in het laatste jaar '109 geslagte of gestorven paarden ter keuring zijn aangeboden. Afgekeurd en beg-raven
werden in elk jaar 1,794 en 248 ned. p. vleesch, en in -1864 3 geslagte runderen, 2 kalveren en 5.5
gerookte hammen. '.l'er keuring aangeboden werden in elk jaar 17 ,965.5 en 25,750 ned. p. vleesch.
In Overijssel kwamen in '1863 verordening·eu tot stand te Hasselt, Lonneker, Oldenzaal en Olst; in 1864
te Genemuiden en Giethoorn op het vervoer van :vuilnis , schoonhouden der straten enz.
In de bad- en waschinrigting te 's Gravenhag·e \.verden gebruikt in 1863 14,926, in 186-1- 1 ·4,462 baden ,
waarvan 11 ,\H7 en 11,740 mannen-, 3,009 en 2,722 vronwenbaden. Van deze baden behoorden 5,497 en 5.245
tot de eerste, 9,429 en 9,217 tot de tweede klasse. Van de baden der eerste klasse waren 93 · en 119 koude
baden voor mannen, 19 en 25 voor vrouwen; 4,019 en 3,906 warme baden voor mannen, 1,183 en 1,089 voor
vrouwen, 184 en 106 regenbaden. Van die der tweede klasse 23 en 5 koude baden voor mannen, 2 en .32 voor
vrouwen, 7 ,'105 en 7 ,31 o warme baden voor mannen, 1,805 en 1,576 voor vrouwen, . 494 en 294 regen baden.
Van het waschhuis werd in elk jaar gebruik gemaakt door 4,166 en 3,154 personen gedureude :12,832 en 9,65\:1
wnsch11ren. Gerlurende 186.t wns . wegens herstelling r1e inrigting van 1 Febrnar~j tot f9 Maart gesloten. -
- _ !!'., "-,
1
f
l1
'~
~
1
'!
\l
-
f
,.,,
1J
I~

Aan de g·emeentebadinrigting te Scheveningen, sedert -1 Mei '1861 in eigen beheer, werd in de laatste vijf jaren
het volgend getal baden gebruikt:
JAREN. GROOTE KOETS. KI.ÈINE KOETS. BINNENBADEN EN DOUCHES.
·1860 9,365 4,768 2,447
f861 15,257 8,709 3,227
1862 15,630 6,429 2,594
1863 i 7,324 7,736 3,151
1864 13,796 7,110 2,398
In 1860 was de weêrsgesteldheid, doorgaans koud en vochtig, ong·unstig voor het baden; iu 186t was
daarentegen de weêrsgesteldheid zeer gunstig · en het bezoek gedurende het badsaizoen buitengemeen groot. In
'1862 oefende de langdurige koude gedurende den voorzomer een nadeeligen invloed uit op het gebruik der
zeebaden, zoodat niettegenstaande in dat jaar de zeebadinrigting van den heer MAAS had opgehouden te bestaan,
aan de gemeenteinrig'ting minder baden werden gebruikt dan in het vorige jaar. In 1863 was, niettegenstaande
het weder in den nazomer zeer ongunstig was, het gebruik van baden aanzienlijk. In '1864 hebben
de heerschende pokkenepidemie en het gure weder op het gebruik een zeer ongunstigen invloed uitgeoefend.
Wij achten het niet onbelangrijk van het gebruik van baden in zee naar maanden een vijfjarig overzigt te geven;
MAANDEN. 1860. 186L 1862. 1863. 1864.
Jnnij. 291
Julij . 3,836
Augustus 6,133 10,550
September. .. 3,809 5,097
October .. 64 2H
1
1
843
194 842
550
1
7,232 1 4,772 7,789 6,315
1
1
J
12,2 ·16 11,207 9,8ü7
4,526 4,959 4,012
351 263 132
In het badhuis te Ftrecht werden genomen in '1863 6,250, in 1864 6,120 baden. Aan de bad- en waschinrigting
werd door ·13,4-11 vrouwen in 1863 en 8,866 in 1864 gewasschen gedurende 35,315 en 24-,156 uren,
en gebruikt 18,638 en 17,173 baden, waaronder 11,735 en 10,813 mannenbaden eerste, 2,329 en 1,959 tweede
klasse, 4,138 en 3,981 vrouwenbaden eerste, 436 en 420 tweede klasse. De opbrengst bedroeg in elk jaar
./ 10,818.49 en .f 8,897.68. In 18M heeft de inrigting slechts negen maanden gewerkt, daar zij gedurende drie
gesloten is geweest wegens het plaatsen van een tweeden ketel en de noodige herstellingen. - In Over~jssel .
is te Enschedé door bijzondere personen in den nazomer van 1864 een bad- en waschinrig'ting geopend, die
voor de baden zeer goed voldeed, terwijl van de waschinrigting, niettegenstaande de prijzen zeer laag gesteld
waren, slechts. zeer weinig gebruik werd gemaakt. In het badhuis te Groningen werden gebruikt in 1863
138, in 1864 530 baden, waarvan 708 en 510 gewone 1
30 en 20 douches en stortbaden.
Het getal persouen, die de in- en uitwendige geneeskundige praktijk uitoefenden op 31 December 1863
en '1864 en zich met he.t bereiden van geneesmiddelen bezig hielden , is opgenomen in nevensgaande staten ,
welke de uitkomst geven van de bewerking der lijsten, jaarlijks voorkomende in de provinciale bladen en door
de provinciale commissien van geneeskund.ig onderzoek en toevoorzigt ter voldoening aan de artikelen 25 en 26
van Zijner Majesteits besluit van 31 Mei 1818 (Staatsblad n° 25) opgemaakt. Op 31 December 18û3 en
1.864 waren, behalve de rustende en nog niet gevestigde personen, doctoren in de geneeskunde 1,026 en
1,021 , waaronder 1 en 2 tot de uitoefening der praktijk toegelaten officieren van gezondheid, in de heelkunde
245 en 305, waaronder 1 en 1 tevens plattelandsheelmeester, in de vroedkunde 1'29 en 538, in 1864 1
in de artsenijmengkunde, tot de inwendige geneeskunde, volgens de Koninklijke besluiten van 23 November 1823 ,
n° 96, en 5 J anuarij 1824 , n° 63, toegelaten chirurgijn-majoors en officieren van gezondheid 31 en 20, heelmeesters
1,443 en 1,438, waaronder 11 en 5 officieren van _gezondheid, toegelaten krachtens het Koninklijk
besluit van 23 November 1823, vroedmeesters 1,330 en 1,209, waaronder 3 en 4 officieren van gezondheid,
apothekers 958 en 947; droogisten 273 en 277; oogmeesters 3 en 2; tandmeesters 84 eri 89; vroedvrouwen
824 en 832. Van de heelmeesters oeîenden enkel uit de uitwendige geneeskunde of de heelkunde 363 en 343 ,
waarvan 303 en 285 met de vroedkunde; de overige 1,080 en 1,095 de in- en uitwendige geneeskunde, waarvan
1,010 en 1,013 met de vroedkunde. Van voornoemde personen oefenden in elk van beide jaren uit de inwendige
geneeskunde 2,125 en 2,129, of 1 op 1,625 en 1,641, de uitwendige 1,G87 en 1,691, of 1 op 2,047 en 2,066,
de artsen~jmengkunde 1,188 en t,176, of t op 2,900 en ~ , ü71, de vroedkunde 2,704 en 2,697 , of ·1 op ·J,277 en
1,2!J5 zielen.
ioi 1 sr11 1:98 I .10quraoaa
rn do ~u!lf[OAaq ap ioi uapa'lI
·s1aisaam~oo
. ·uaM.nou:pao1 A
·s1alsaam
:pao.u.. spuu1all'llid ua aJJ:Çnapais
·s.100Çmu-·.funl!l{;i ua p1a11puoz
-a~ U'llA uaJapyi:o ual'llFJ~aoi
l]J~J['ll.Id lap ~U!lJaJaOHU ap io.:r,
·s1a+saau:rraaI{ ua
apumrpao.u.. ua -saauan
·s.raisaampao.u..
ua -paq' apumi:saaua{)
·s1aisaam
-pao.IA ua apunJ[saaua{)
'Slaisaam
-1aalJ ua apumi:saaua{)
·apumi:
-pao.u.. ua-1aal{ '-saauan
·apumi:pao.IA ue -saauaB
_l,c-1. C"1 oo CQ

-l

4 ,923 en 1,931 dagen. Het getal vervleeg·

gebreken van onzuivei·en aard, 'lO en 2'1. syphilitisehen. Hiervan verlieten het g·esticht geheel hersteld 157 en
79, zijn overleden 17 ('10 mannen en 7 vrouwen) en 20. Daarenboven z\jn in elk jaar 5 en 4 personen levenloos
ingebragt, waaronder in 1864 2 pasgeboren kinderen. In 1863 zijn in het gesticht geboren 9 kinderen, waarvan
5 onecht, en 3, 2 jongens en 1 meisje, levenloos aangegeven; in ·1864 zijn 2 kinderen kort na de geboorte in
het gesticht overleden. Van het geheele getal overledenen in l 864 waren 12 van het mannelijke, H van
vrouwelijke geslacht. Het getal verpleegdagen bedroeg in elk jaar 6,05'1 en 6269. Onder de verpleegden waren
uit Alkmaar 76 en 95, armlastig iu andere gemeenten 98 en 110. - In het gast- en proveniershuis te Purmerend
werden in elk jaar 24 en 16 zieken, 11 en 8 mannen, 13 en 8 vrouwen opgenomen, terwijl 1 O en 1 O mannen,
5 en :1.2 vrouwen op 1 Januarij aanwezig waren, zoodat in elk jaar 39 en 38 personen, 2·1 en 18 mannen, 18
en 20 vrouwen verpleegd werden. ' Hiervan zijn in elk van beide jaren ·J en 5 mannen, 3 en 2 vmuwen overleden,
vertrokken 10 en 6 mannen, 3 en 7 vrouwen, zoodat op 31 December 1864 7 mannen en 11 vrouwen
in behandeling bleven. Het getal verpleegdagen bedroeg 2,988 en 4,041 , waarvan 2,205 en 2,117 voor de mannen,
783 en 1,924 voor de vrouwen. - Van het gasthuis te Hoorn is het eerste perceel, bestaande uit vier groote
ziekenzalen, in 1864 voltooid, terwijl de plannen voor het tweede perceel door den gemeenteraad zijn goedgekeurd.
In de gemeente-apotheek· werden gereed gemaakt in J 863 1t,373, in 1864 12,330 recepten, tegen '12,462 in
1862. - Aan den Helder is met 1 J anuarij 'l 863 het nieuwe ziekenhuis geopend, waarin in elk jaar 46 en 51
zieken, 22 en 28 mannen, 24 en 23 vrouwen, gedurende 1,000 en 2,0·l 5 dagen verpleegd werden. Daarenboven
zijn 39 en 32 publieke vrouwen gedurende 'l,490 en 548 dagen opgenomen. Overleden zijn in elk jaar 9 en 7
mannen, 7 en 6 vrouwen. In behande'fing bleven op 31 December 1864 H personen, waaronder 3 publieke
vrouwen. In de gemeente-apotheek werden gereed gemaakt 6,565 en 5,711 recepten.
In de zes gasthuizen van· Zeeland werden verpleegd in 1863 380, in 1864 397 zieken, gedurende n,872
e'n fi.4,658 dagen, waarvan overleden 71 en 74, hersteld 225 en 220. Op 31 December 18M zijn 94 in
behandeling gebleven. - In het gasthuis te Middelburg werden hiervan verpleegd in '1863 234, in 1864 256
armlastige personen, waarvan 54 en /~7 reeds aanwezig· op 1 Januarij. Hiervan hadden 157 en 160 hun domicilie
van onderstand in, 77 en 96 buiten de gemeente, overleden zijn 37 en 45, terwijl 150 en 154 hersteld het
gesticht verlieten, zoodat 47 en 57 op 3-L December 'l863 en 1864 aanwezig waren. Het getal verpleegdagen
beliep 18,165 en 19,583, waarvan 15,649 en 15,,H3voor rekening van armbesturen , 2,516 en 4,170 voor die van
bijzondere personen. Uit de gemeente~apotheek in het burgerweeshuis zijn in elk van beide jaren afgeleverd
45,8'.Jö en H,6'14 recepten, waarvan 9,285 en 9,399 voor de gestichten, 14,037 en 14,1 H voor bedeelden en
minvermogenden bij het burgerlijk armbestuur, 11,639 en 11,309 voor bedeelden bij de kerkelijke armbesturen,
10,316 en 9,287 voor elders armlastigen, 51~9 en 508 voor de polykliniek voor rekening· der geneeskundige
school. - In het burgergasthuis te Aardenburg werden verpleegd in '1863 3'1, in 1864 41 lijders, gedurende
1,905- en 2,'l 63 dagen, waarvan 6 en 5 overleden, 25 en 36 hersteld. - Het gasthuis te Sluis telde in elk jaar
8 verpleegden, waarvan in 1863 3 zijn overleden en in elk jaar 4 en 6 hersteld ontslagen, zoodat op 31
December ·1864 2 in behandeling bleven. Het getal verpleegdagen bedroeg 1,071 en 1,233. - In het gasthuis te
Goes, tevens godshuis, zijn in elk jaar 56 en 50 zieken verplegd, waarvan 24 en 26 g·eke nhuis tt> Venlo w errl in 18G3 yer-

22
groot, doordien twee lokalen, waarvan één vroeger kapel , tot ziekenzaal zijn ing·erigt, elk voor 5 of 6
lijders; het getal bedden is met 1 O vermeerderd, terwijl 4 nieuwe bedsteden zijn aangeschaft. In 1864 is een
oud gebouw, grenzende aan het ziekenhuis, hersteld en tot kapel ingerigt en werd het getal geneesheeren op
3 gebragt. In elk jaar zijn verpleegd 115 en 109 personen, 61 en 58 mannen, 54 en 5i vrouwen, waarvan
7 en 14, 3 en 6 mannen, 4 en 8 vrouwen reeds op 1 Januarij aanwezig. Hiervan zijn overleden 21 en 29,
7 en 13 mannen, 14 en 16 vrouwen, ontslagen 80 en 65 , 48 en 37 mannen, 32 en 28 vrouwen; zoodat op
31 December van elk jaar 14 en 15, 6 en 8 mannen, 8 eri 7 vrouwen in behandeling bleven. Onder de verpleegden
waren in elk jaar 99 en 96 inwendig, 16 en 13 uitwendig zieken; van de eersten leden 14 en 7 aan
typhus, 31 en 32 aan tusschenpoozende koortsen , 35 en 32 aan borstziekten.
De klinische school te Rotterdam telde gedurende de schooljaren 1862/63 en 1863fs 4 .1,.1-- en 41 leerlingen, 4r 756 lijders; onder de laatsten
waren 477 mannen en 279 vrouwen. De lessen in de verloskunde werden in elk jaar door 14 en 10 mannelijke,
7 en 5 vrouwelijke kweekelingen bijgewoond; voor de leerlingen van het tweede studiejaar bestond in elk jaar
gelegenheid om beurtelings bij 69 en 79 verlossingen in de kraamzaal tegenwoordig te zijn, terwijl daarenboven
de vrouwelijke kweekelingen onder leiding van gemeentevroedvrouwen in elk jaar 38 verlossingen bijwoonden
en de leerlingen bij 7 en 13 kunstmatige verlossingen tegenwoordig waren. Het anatomisch kabinet werd in
het laatste schooljaar met belangrijke geschenken verrijkt, waaronder 16 schedels van dayakkers en 8 zeer fraaije
van dieren. In elk schooljaar hebben 12 en 6 leerlingen een voldoend examen afgelegd.
. Op de klinische school te Amsterdam bedroeg in elk schooljaar het getal leerlingen 26 en 39 , waaronder
8 en 9 pharmaceuten . . De lessen over algemeene ziektekunde en therapie werden bijgewoond door 7 en 10 leerlingen
van het tweede studiejaa!' en door 3 en 2 studenten. Aan de lessen over bijzondere therapie en heelkunde
namen deel 2 en 7 leerlingen van de derde en vierde studiejaren, 3 en 2 studenten in de geneeskunde, 3 en 5
heelmeesters en in 1862/ 63 10 geneesheeren. De oefeningen in de diagnostische kliniek werden in elk schooljaar
bijgewoond door 'I en 10 leerlingen van het tweede studiejaar , 3 en 2 studenten, in 1862/63 door 5 geneesheeren
en in 1863/64 door 4 heelmeesters. Aan het onderwijs in de verloskunde namen deel 2 en 7 leerlingen van de
derde en vierde studiejaren , 4 en 2 studenten , 39 en 35 vrouwelijke leerlingen , waarvan 27 aan de Rijks
kweekschool voor vroedvrouwen verbonden en in ·1863/64 door 3 heelmeesters. Van de lijders in het binnengasthuis
werden in elk schooljaar uitgekozen voor het klinisch onderwijs in de geneeskunde -4-08 en 383 mannen,
210 en 179 vrouwen , de diagnostische kliniek 92 en 171 mannen, 177 en 281 vrouwen, de praktische oefeningen
in de heelkunde 551 en 604 mannen , 420 en 348 vrouwen , het verloskundig- onderwijs 4 10 en 385, het onderwijs
in de gynaeologie in 1863/ 64 140 vrouwen. Het pathologisch anatomisch museum werd in elk jaar verrijkt
met 74 en 1'5 praeparaten en telde bij het einde van het laatste schooljaar 1,423 nummers. - Bij de genees-,
heel- , verlos- en artsenijmengknndige school te Haarlem waren voor elk schooljaar 18 en 13 leerlingen ingeschreven,
waarvan 13 en 8 voor alle vakken, 3 en 5 voor de artsenijbereidkunde, en in 1862/63 2 voor de
verloskunde; in elk jaar zijn 4 en 2 leerlingen na afgelegd examen tot het uitoefenen van verschillende takken
van geneeskunde toegelaten. Op 31 December 1864 waren op de school 10 leerlingen overgebleven. - Op de
geneeskundige school te Alkmaar waren op 31 December 1863 en 1864 0 en 8 mannelijke, 3 en 2 vrouwelijke
leerlingen; in het eerste jaar werd één leerling tot plattelands heelmeester, één plattelands heelmeester tot
vroedmeester en ééne vrouwelijke leerling tot vroedvrouw, in het tweede één leerling tot vroedmeester bevorderd
en ééne vrouwelijke leerling geplaatst op de Rijksschool te Amsterdam. - De school te Hoorn telde gedurende
elk sehooljaar 7 en 13 leerlingen , waaronder 2 en 5 vrouwelijke. Van de laatste hebben in 1864 2 met goed
gevolg examen afgelegd; terwijl van de mannelijke leerlingen 1 tot plattelands heel- en vroedmeester werd
bevorderd. Op het einde van 1864 waren op de school 6 mannelijke en 3 vrouwelijke leerlingen.
Op de school te Middelburg waren op 1 Januarij 1863 en 1864 26 en 21~ leerlingen, waarvan 14 en 11 voor
de heel- en 'Terlos- , 11 en 13 voor de artsenijmeng- en op het eerste tijdstip ééne vrouw voor de verloskunde;
8 en 4 verlieten in elk jaar de school , terwijl 6 en 8 zich in den loop van elk jaar lieten inschrijven. Op
31 December i8M bleven 28 leerlingen over. Voor het klinisch onderwijs in de geneeskunde waren 68 en 72
lijders beschikbaar, voor dat in de heelkunde 70 en 77. De polykliniek werd in elk jaar bezocht door 103 en
1t7 personen, terwijl door de leerlingen onder toezigt 58 en 55 verlossingen verrigt werden, waarvan in 1863
12 door ééne vrouwelijke leerling te Vlissingen werden waargenomen.
Op de Rijks kweekschool voor vroedvrouwen te Amsterdam bevonden zich bij het begin der schooljaren
1862/ 63 en 1863/ 64 13 en 14 leerlingen , terwijl U en 13 zijn opgenomen , zoodat elk schooljaar met 27 leerlingen
is geopend. Daar ééne leerling , in October 1862 op verzoek werd ontslagen , ééne in December van dat jaar
tot vroedvrouw werd bevorderd en ééne is overleden, bleven voor het schooljaar 1862/63 slechts 24 Rijks kweekelingen
over. Daarenboven heeft nog ééne door het gemeentebestuur geplaatst de lessen tot het einde van
den cursus gevolgd. B ehalve door deze 25 werden nog de lessen bijgewoond door 12 vrouwelijke leerlingen
der klinische school. In 1863/64 hebben , behalve de 27 kweekelingen , 8 leerlingen dier school de lessen gevolgd.
Met de praktische oefeningen op de kraamzaal in het binnengasthuis wordt door de leerlingen van het tweede
stnrli.ejaar terstoncl nfl h At openen Vfl n clen c1mrns . ri.oor de overig-en en st in April een hegin gemaakt. Gedu-
23
rende elke week wordt bij afwisseling· telkens door twee leerlingen van 'smorgens 10 tot 'savonds 101/2 uur
onder toezigt van den direkteur of van de inwonende meestei'esse-vroedvronw beurtelings bijstand en verzorging
verstrekt aan zwangere en_ barende vrouwen en aan jonggeborenen; zoodat _gedurende el~ schoolj~ar door
de gezamelijke leerlingen aan ruim 350 en 400 zwangere vrouwen, het verloskundig onderzoek is geschied, aan
300 en ruim 350 barende bijstand werd verleend en de verzorging en behand~ling van meer dan 400 kraamvrouwen
in elk jaar werd gadegeslagen. Op de gynaecologische afdeeling van het binnengasthuis worden de meer gevorderde
geoefend in het zetten van bloedzuig·ers, het gebruik van het speculum en het aanwenden van pessaria.
Op het einde van elk schooljaar hebben 6 en 14 leerlingen met goed gevolg het examen als vroedvrouw afgelegd.
In 1864 is ééne leerling wegens langdurige ziekte ontslagen, terwijl aan eene andere het verder verblijf
aan de school ontzegd werd.
Op 's Rijkskweekschool voor militaire geneeskundigen te Utrecht begon het studiejaar 1862/63 met 88 kweekelin
O"en, waarvan één spoedig overleed. Van de overige 87 waren 37 voor de landmagt , 16 voor de zeemagt hier
te Îande, 33 voor het leger in Oost-Indie , één voor dat in W est-Indie. De 18 kweekelingen van het vierde
studiejaar zijn allen tot officier van gezondheid derde klasse bevorderd, waarvan 4 bij het leger hier te lande,
12 bij dat in Oost-Indie, 2 bij de zeemagt. Van de overige 69 gingen 56 naar een hooger studiejaar over,
terwijl aan 3 eervol ontslag werd verleend. waarvan één op verzoek, twee wegens gebrek aan aanleg en
ijver. Van de 53 aspiranten zijn 5 niet opgekomen , 10 geneeskundig afgekeurd, terwijl van de 38 overigen
23 aan de vereischten bij het examen voldaan hebben, die op één na allen tot kweekeling zijn bevorderd. Het
studiejaar 1863/ 64 begon dus met 88 kweekelingen, waarvan één wegens ziekte werd ontslagen. De kweekelingen
van het vierde studiejaar zijn allen ten getale van 20 tot officier van gezondheid bevorderd, waarvan
11 voor het leger hier te lande, 6 voor dat in Oost-Indie , 3 voor de zeemagt. Van de overige 67 moesten 6
de lessen van het studiejaar herhalen. Voor het volgende studiejaar 186 4 /65 hebben 50 aspiranten zich tot het
afleggen van het examen opgegeven , waarvan 2 niet opgekomen , 7 ligchamelijk voor de militaire dienst afgekeurd.
Van de overige 41 deden 30 een voldoend examen , waarvan 29 als kweekeling zijn aangesteld, 6 voor
de dienst hier te lande , 17 voor die in Oost-Indie, 6 voor de zeemagt. Daarenboven zijn nog bij de school
de volgende examens afgenomen: in 1862/ 63 voor officier van gezondheid der eerste klasse bij het leger hier te
lande 2 , der tweede klasse 8 , voor offi·~ier van gezondheid derde klasse voor de dienst van West-Indie 3 , de
drie laatsten met ong unstig gevolg; voorts ·,,,c
apotheker der tweede klasse bij het leger hier te lande één
met g unstig gevolg, voor apotheker •ler, kh ,,;::;c bij het leger hier te lande 5, bij dat in Oost-Indie 4,
waarvan 3 en 2 met g u !ls~ig gevolg. J~, l1 oti:icier ··an g ezondheid der derde klasse uit W est-Indie werd tegen
h

-~ - ---
onregelmatige verlossingen aan de kweekelingen van het laatste studiejaar worden toevertrouwd; z~j waren in
1863/ 64 tegenwoordig en behulpzaam bij 15 regelmatige verlossingèn bij koeijen en 3 bij paarden. Slechts in
186216 3 zijn teg·ennatuurl~jke verlossing·en voorgekomen bij één paard, één ezel en twee koe~jen. Door aankoop
van 3 voor de ontleedkundige I.essen bestemde koeijen in 186'2/63 zijn de oudste kweekelingen in staat gesteld
zich in de ovariotomie te bekwamen. Iu 1863/ 64 zijn aan de hoefsmeder~j 412 paarden beslagen, waaronder 1,347
ijzers gelegd zijn, terwijl daarenboven 123 kunstijzers zijn aangelegd b~j paarden wegens voetgebreken. Voor
het onderwijs in het hoefbeslag zijn voor dat jaar 2\:l paarden aangekocht, voor de ontledingen en verdere
kunstbewerkingen 9 runderen en 3 geiten. In elk jaar zijn in de apotheek gereed gemaakt l;,294 en 3,088
recepten. De verzameling voor ontleedkunde is met belangrijke praeparaten verrijkt.
GEZONDHEIDTOESTAND EN GENEESKUNDIGE DIENST DER LANDMAGT.
--~ ------- -· .,,,,,,... - .
/
,f
De gezondheidtoestaud van het leger was in 1864 en !865 bevredigend. Het ziektecijfer was in het eerste
van beide jaren hooger dan in 1863, zoowel in de militaire ziekeninrigtingen als in de kwartieren, hetgeen
hieraan moet worden toegeschreven: dat een oefeninglegerkamp bij Millingen heeft plaats gehad, waardoor
de legersterkte is vermeerderd.
In 1864 wisselde het heerschende ziektekarakter weinig af en was meest catarrhaal , in December bij strengs
koude meer ontstekingachtig. Te 's Gravenhage, Leeuwarden, Kampen en Nijmegen bestond eene neiging tot
het rheumatische en typheuse. Tusschenpoozende koortsen, meest gepaard met gastrische en rheumatische ongesteldheden
, kwamen het meest voor in de garnizoensplaatsen Haarfom , Helder, Hoorn , Naarden, Leeuwarden ,
Groningen, Middelburg, Vlissingen, en vooral Veere. Mazelen, roodvonk en andere koortsachtige uitslagziekten
kwamen over het · algemeen veel voor en waren in verscheiden garnizoenen epidemisch. Ten gevolge
van de pokkenepidemie, die zeer algemeen was, zijn in de hospitalen slechts 2 krijgslieden overleden, één te
Breda en één te Leijden, en in de buitendienst ééne kraamvrouw. De kwaadaardige keelziekte werd in verscheiden
garnizoensplaatsen, als te Arnhem, Gorinchem , Kampen, Maastricht, Venlo en Neuzen waargenomen,
hoewel geene lijders zijn bezweken. Vele gevallen van oorklierontsteking kwamen· voor tijdens het heerschen
der mazelen en roodvonk bij het garnizoen te Nijmegen en vooral onder de kadetten te Breda.
In 1865 was het ziektekarakter nog al afwisselend. In het begin en op het einde van het jaar catarrhaalontstekingachtig,
in den zomer, die reeds vroeg inviel, doorgaans gastrisch, niet zelden met een rheumatisch
karakter gepaard. Het ziektecijfer, lager dan in i864 , was vooral zeer laag in de drie laatste maanden van het
jaar. Tusschenpoozende koortsen kwamen het meest in behandeling in de garnizoensplaatsen Veere, Middelburg
en Hoorn, mazelen, waaraan 5 lijders stierven, kwamen voor te Arnhem, Deventer, 's Gravenhage,
Groningen" Kampen, Leeuwarden, Neuzen en Utrecht; roodvonk, die aan 3 het leven kostte, te Amsterdam,
Arnhem, Deventf,lr, Groningen, 's Gravenhage, Haarlem, 's Hertogenbosch, Kampen, Leeuwarden, Venlo en
Utrecht. De pokken werden in de meeste garnizoensplaatsen waargenomen, het meest onder lotelingen die
eerst korten tijd uit hunne haardsteden onder de wapenen waren gekomen. Negen lijders zijn aan de pokken
overleden , waarvan één in zijn kwartier té Utrecht, de overigen in de ziekeninrigtingen te Arnhem , Delft ,
Haarlem, Leeuwarden, Leijden, Middelburg, Utrecht en Veere. Aan de typhus stierven te Leeuwarden 9 .
Arnhem 5 , Nijmegen 3 lijders. Zij kwam in meer garnizoenen sporadisch voor, het hevigst te Woerden;
Deventer en 's Gravenhage, waar enkele krijgslieden zijn gestorven. Ook in de kwartieren te Naarden, Breda
en Harlingen vertoonde zij zich met doodelijken afloop. Van kwaadaardige keelziekte werden enkele gevallen
te Arnhem, Kampen, Iieeuwarden, Amsterdam en Breda waargenomen; in elke der beide laatste gemeenten
stierf één lijder. Kroep gaf één sterfgeval te 's Gravenhage en één te Nijmegen. Oatarrhale keelontsteking
kwam veelvuldig voor te Amsterdam, Bergen op Zoom, Gorinchem, 's Gravenhage, Grave, 's Hertogenbosch,
Vlissingen , v\T oerden en Zutphen , roos te Gouda, Leijden en Vlissingen. Te Kampen werden 8 gevallen van
oorklierontsteking vermeld.
In 1864 heeft de granuleuse besmettelijke oogziekte, te Geertruidenberg uitgebroken, zich ook onder de krijgslieden
van het garnizoen verspreid. In 1865 heerschte zij onder het garni~oen te Deventer. In beide gemeenten
werd de verspreiding door doeltreffende maatregelen spoedig gestuit. Onder de oogzieken in de militaire ziekeninrigtingen
behandeld zijn voor elk jaar begrepen de schepelingen en marinièrs in die inrigtin·gen te Amsterdam ,
Vlissingen en Utrecht.
'Wij geven in den volgenden staat voor elke drie maanden van 1864 en 1865 het getal behandelde lijders,
naar de voornaamste ziekten en naar de onderscheiding in binnendienst of verpleegden in militaire ziekeninrigtingen
en in buitendienst of verpleegden in kwartier, waarin de officieren , onderofficieren en manschappen
met hunne vrouwen en kinderen worden behandeld.
II.
/
/

11
-~ -
11
i " 0
kwartaal.
2(i
KOOR">GM, OGG"EKEN. 1 GEKWET"EN. vmrn

Ziekten
der ademhaling·
'verktuigen.
(1\lonurc;anid pneumouici.)
AARD DER ZIEKTEN.
' u 1· •
. orsh 1esmat•tek1ng . .... .
Borstwate1•zucht . . . . . . . . . . . . . .. . .. .. . ..... . ........ . . .
\
Longontsteking. . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . .
1
28
Borst-vHeslongontsteking . . . .. .. . . .. . . . . . . . . . . ... .
Loog-verlamming .. , . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. , . . . . . . .
Luchtpijp• en luchtpijptakontsteki113 . . ..
, Strotienhoofdootsteking . . . . . . . . . . . . . . . . • j
1864. 1865.
Binnen- Buit.en- Binnen- Buit.endienst.
dienst. dienst. dienst.
19 6
2
i3 2
12 6 4 3
2
29
D·e inentingen vooi· d'e- eerste rtla;al en de- herinentingen· in de jaren t8füt, f$64 en f8'ga zijn met hare- uitkomsten
op den volgenden staat vermeld. Uit dien staat blijkt dat in elk der drie jaren 1 ,056, 1 ,435 en 1 ,255
personen voor de eerste maal zijn ingeënt, waarvan 260, 378 en 423 van glaasjes, 796, 1,057 en 832 van arm
op arm. Hiervan bleven in elk der drie jaren zonder likteekens van pokken 980, 1,335 en 1,U3, met likteekens
76 , 100 en 112. Onder de ingeenten voor de eerste maal telde men in elk jaar 585, 636 en 561 officieren,
onderofficieren en manschappen, 471, 793 en 690 kfnderen, in 1864 6, in 1865 4 vrouwen. Op nieuw werden ·
ingeënt in elk der drie jaren 6,t32 , 9,637 en 9,686 personen, waarvan van glaasjes f,271, 1,792 en 2,483, van arm
op arm 4,861 , 7 ,845 en 7 ,203; hiervan behielden enkel likteekens van koepokken 5,973 , 9,145 en 9,165, lidteekens
van koepokken en pokken 159, 492 en 52i. Onder hen telde men in elk jaar 6,102, 8,770 en 9,163 officieren,
onderofficieren en manschappen , 12, 544 en 1. 99 vrouwen, 18 , 323 en 324 kinderen. Met goed gevolg werden
ingeënt voor de eerste maal '108, 1,035 en 819, op nieuw 1,374, 2,010 en 1,679 , met onvolkomen gevolg voor
de eerste maal 181, 214 en 177, op nieuw 1,755, 3,167 en 3,100, zonder gevolg voor de eerste maal 167, 186
en 259, op nieuw 3,003, 4,460 en 4,907.
1 Buikvliesontsteking. , ....
Inwendige buikbloe1ling . .... . .. . . .... . . , . ....... " ..... .. .
Darmontsteking ........ .
1
3
5 3 4 2
Ziekten..
der spijs-vertering•
werktuigen.
(Monorganici enterici.)
Darmzweren .. . . .. .. .. . . . " , .""" . " . 1
( Le-verkanker . . . .. ... .. . . .... · · · · · · · · · · · · · · · · · • · · · · · • · · 1
Le'Verontsteking"." ..."."".". " ." . . ". _. "" ._" . . ._ . 1
Slepende maagontsteking ....... ...... ._.. , .. . ... . ..... . .
Maagbloeding (bloedbraking) .. .. ...... . .... . . . ....... .
l'tlaag'Verweking .... . .. . ....... . . .. ... .. .... ..... .
\ MiUontsteking" .. " " . .. .. " " " . " . " " "" " . .
Ziekten der pis,'Vegen. \ Slepende blaasontsteking . .... .... . ... .... . . .
('fonorrranici 11cphritici.) ~ Piswloed .. , . ..... . . . . . ...... . .. . ..... . . .. . .... . .... . . .... .
l
Leodenspierontsteking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
Ziekten
'Van het ligchaamsgestel Liespijpz,veer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . .
door 'Verz,-vering. Melaatsehbcid . . . . . . . ...... . . . . , . . . . ... . . .
(Chro t1c1.)
l\legenoogen (antraeesl··
Ziekten
in de ontwikkeling.
(Mctamorphic i. )
~ Baarmoederbloeding ....... . . . .-..... .. . .. . ... . .......... .
~
2
Kwetsing·
en verwonding.
(Thanali physici.)
Schedelbreuk" . . . . . . . ... .. ... . .. . . . .......... .
1 Hersenschudding .. .... . . . . .
( Wervelbreuk . . . . ...... . ...... .. .. .... . .. . . . .. .... . .... . . .
Verstikking door indringing van een vreemd ligchaa1n
in de luchtpijp . . . .... . .. .... . .. . . . . . . .. . .. .. .... . . . . . . .
2
. 1
r
\ Verstikking dool' verdrinking . . .. . . . .... .. .. ... . . .. , . . .
Gedurende 1863 is slechts één geval vau ware pokken bij het leger voorgekomen, 3 van gewijzigde en 6
van windpokken , die allen herstelden. In 1864 heeft in de meeste gemeenten eene pokken-epidemie geheerscht,
zoodat in de ziekeninrigtingen 22 krijgslieden met ware pokken, waarvan 2 overleden, 107 met gewijzigde, 71
met windpokken in behandeling kwamen. Ook in 1865 werden in de meeste garnizoensplaatsen de pokken
waargenomen , zoodat 44 krijgslieden met ware, 103 met gewijzigde, 65 met waterpokken in de militaire
ziekeninrigtingen in behandeling kwamen. Van de eersten zijn 8 overleden. De door ware pokken aa.ngetasten
waren meest lotelingen sedert kort onder

i
_] -
iiO
I"
·'
Van Van
1 tot 5 jar. 5 tot 10 jar.
Van
10 tot 20jar.
INGEiNT VOOR DE EERSTE MAAL
Van
20 tot 30 jar.
Van
tot 40 j
~oven
40 jar.
TOTAAL.
Van
1tot10jar.
Van
10 tot 20jar.
OP NIEUW INGEËNT.
Van
Van
20 tot 30 jar. 30 tot 40 jar.
Boven -f
TOTAAL.
de 40 jar. 1
---------1•
Likteekens van Likteekens van Likteekens van Likteekens van Lik.teek teekens Likteekens Met likteekens Met likteekens Met likteekens · Met likteekenslMet likteekens Met likteekens van
pokken. pokken. pokken. pokken. van pok: pokken. van pokken. van van van van van
I
~ ~~ ~ ------------- ~ ~ ----------~ ..---......~ ~ ~/..---_,,.._ K,;;;:: ~ Koe- ---------~
Zoncler. Met. Zonder. Met. Zonder. Met. Zonder. Met. Zondr. ~" fd··. Met. Zonder. Met. r~T.:~. po::cn Koepokken. po~~Cll Koepokken. po;~en p~kt:~l. r 0 ;:•
------ ---
1
11
p~~,:;l. r 0 ~:· 11 Koepokken. po~~Cll
~ __---___ 1_•o_kl_

33
De volgende staat g·eeft de indeeling der in elk ·van beide jaren behandelde l~jders naar den aard der ziekten:.
GEZONDHEIDTOESTAND EN GENEESKUNDIGE DIENST DER ZEEMAGT.
Wij ontleenen aan de bijlagen tot de staatsbegrootingen voor 1866 en 1867 de verslag~n
van d de~ff:z:~~:
heidtoestand bij de nederlandsche zeemagt over de jaren 1863 en 1864. Deze verslagen ZIJn op eze J
ingerigt als die over de jaren 18 60 162· d h
De staten geven voor elk der twée jaren een overzigt van den g~zondheidt.oestand der .zeei:nagt op e se epen,,
in kazernen enz.' waaronder het koninklijk instituut voor de marme te Willemsoord met is begrepen.
INWENDIGE 1 UITWENDIGE . . d
ZIEKTEN. ZIEKTEN.
$
~
""" """ .
Q)
d
Q) .N
~ '.'Sl
0 0 Q)
1 ~ ~
~ d
Q) ;'.j
a5 ~ o::! Q)
Q) Q)
a5
.N ..::::
Q):~ >ri:::1
Q) ~ 0 p. ~
1 Op 8chepen in Mnnenland8che dien8t" .... . ...... 188 174 548 :145 209 83 414 232
Niet ingescheepte mariniers, in kazernen enz . . '129 79 304 54 122 35 149 132
Op schepen buiteHgaats, niet in de overzee8ehe
bezittingen .................................. · ... • 88 80 669 222 307 150 400 322
Op 8chepen uit Oo8t· en West-Indie naar 1'le·
der land teruggekeerd .............. . .. ....... . .. 99 14 256 50 99 23 44 32
1863 ( Westindiseh eskader ............................. 248 67 273 -131 213 34 H4 84
\ Oostindisch eskader ..... 1,632 1,528 394 649 172 891 82
Europ. •chepelingen ~ OJ> bodem8 in de .Jap.
'vateren gestationeerd ...
76 45 237 71 123 22 233 27
Totaal .. 2,460 459 3,815 1,067 1,722 519 2,245 911
VERSCHILLENDE DIENSTEN.
j
d
Q) ZIEKTEi:i..
i:i..
c;l
GEVALLEN.
O"\'.:ERLEDEN.
door
~ door ziekte. TOTAAL.
rtJ
ongelukken.
§
s
10p>OO
1
] Op ioo
1 Op ""
1 Op ""
Q) Getal. ransch. Getal. mansch. Getal. mansch. Getal. mansch.
ó
1863 1,361 1,993 146.44 14 1.03 1 0.07 15 uo
Op de schepen binnengaats . ..... . · · · · · · · · 1864 1,642 1,906 116.08 14 0.85 3 0.18 17 i.04
~ 1863 776 1,004 129.38 4 0.52 4 0.52
" "
Bij de mariniers in garnizoenen ... ···•··· . 1864 909 1,491 164.03 6 0.66 1 O.H 7 0.77
) 1863 1,019 2,238 219.63 4 0.39 4 0.39 8 0.79
0.22 2 0.09 7 0.30
Op de schepen buitengaats ..... . . . · . · · . · • ·
~ 1864 2,310 1,856 80.35 5
313 617 197.13 5 1.60 1 0.32 6 1.92
Op de schepen die uit Oost• of West· ' 1863
260 77.61 2 0.60 2 0.60
lndie naar Nederland teruggekeerd zijn ~ 1864 335
" "
501 1,164 232.33 " "
1 0.20 1 0.20
West·Indie gestationeerde 1863
Op de in
~ 1864 395 593 15-0.13 " " " " " "
schepen . ... .. ....... ······· · ··············
2,226 5.348 240.25 5'l 2.29 12 0.54 63 2.83
~ 1863
0.17 64 2.24
~ Europ. schepelingen . . . I 1864 2,862 5;568 194.55 59 2.06 5
Eskader in
2.60
770 1,556 202.08 17 2.21 3 0.39 · 20
Oost•Indie. 1863
1 0.:11 17 1.95
1864 870 1,477 169.77 16 1.84
Bodems ge8tat. I
~ Inland, schepelingen ..
~
,_
2 2.90 "
2 2.90
1863 69 112 162.32 "
3 2.36
127 153 120.47 3 2.36 1864 " "
1
---·----------- -. -----
475 83.i, 175.58 5 1.05 4 0.84 9 1.89
~ 1863 6 0.88
( Europ. •chepelingen . . . 1864 681 808 118.65 3 0.44 3 o.u
in de .Jap. wat. ~ Inland. scl1epelingen".
t·•••' maoo•h•pp••
• • ······
) •••• I 7,5!0
~
14,866 197.95 102 i.36 26 0.35 128 1.70
108 1.07 15 0.15 123 1.21
' 1864 10,131 14,112 139.30
. 1
1
1
1
".
1 Op schepen in binnenlandse he dienst .. , ......... 154 14 545 165 240 123 366 299
Niet ingeschee1>te mariniers, in kazernen enz .. -132 14 427 76 207 153 ·185 297
Op schepen buitengaats, niet in de overzeesche
bezittinge11 ......... .............. ... .. ....... . .. . '146 5 524 199 345 126 255 256
Op schepen uit Oost• en D"est-lndie naar 1'le·
derlancl teruggekeerd ........................... 64 120 14 28 5 20 9
1864 \ Westindi8ch eskader ................... .......... 112 233 56 75 11 76 30
) Oostindiseh c8kader ... , . 1,420 99 1,692 425 628 126 1,082 96
Europ. •chepelingcn op bodems in de dap.
. wateren gestationeerd ... 61 18 206 89 101 21 294 18
------------------------
Totaal . ........... 2,089 150 3,747 1,024 1,624 565 2,278 1,005
Op de schepen in binnenlandsche dienst waren op 1 Januarij 1863 en 1864 12 en 24 zieken in behandeling
gebleven, zoodat in het geheel in elk jaar 2,005 en 1,930 zieken werden behandeld, waarvan 687 en 655 aan
boord herstelden, 1,294 en 1,258 naar ziekeninrigtingen werden overgebragt, zoodat op 31 December van elk
jaar 24 en 14 in behandeling bleven. In 1863 zijn op de vaartuigen geene sterfgevallen voorgekomen, terwijl
in 1864 3 sterfgevallen hebben plaats gehad, waaronder één ten gevolge van verdrinking omkwam. Van de
15 en 14 overledenen in de ziekeninrigtingen stierf in 1863 één aan de gevolgen van een linkerbeenbreuk, in
1864 2 aan verwondingen.
Bij de niet ingescheepte mariniers waren op 1 Januarij van elk jaar 8 en 9 zieken in behandeling, zoodat
in het geheel 1,012 en i,500 werden behandeld, waarvan in de kazernen 269 en 471 herstelden, 2 en 1 stierven,
de laatste door zelfmoord, 732 en i,008 naar de ziekeninrigtingen werden overgebragt, zoodat op 31 December
van elk jaar 9 en 14 in behandeling bleven. Van de naar ziekeninrigtingen overgebragten zijn in elk jaar 2
en 6 overleden.
Op de schepen buitengaats , die niet in de overzeesche bezittingen station houden, waren op 1 J anuarij van
elk jaar 49 en 91 zieken in behandeling. Van de 2,287 en 1,947 in elk jaar behandelde zieken herstelden aan
boord 1,708 en 1,336, stierven aldaar 8 en 5, waarvan 4 en 3 door ziekten, 4 door verdrinken en over boord
vallen, 2 door verwonding bij het vallen uit het tuig, terwijl 481 en 467 naar ziekeninrigtingen werden overgebragt,
waarvan in 1864 2 overleden; zoodat op 31 December van elk jaar 90 en 139 op de verschillende
bodems in behandeling bleven.
Op de uit Oost- en West-Indie naar Nederland terugkeerende schepen waren op 1 Januar~j van elk jaar
23 zieken in behandeling. Van de 640 ·en 283 gedurende elk jaar behandelde zieken zijn aan boord hersteld
503 en 227 ~ overleden 3 en 2, terwijl na hunne aankomst in het vaderland naar de ziekeninrigtingett in de
zeeplaatsen 134 en 41 zijn overgebragt, waarvan 3 en 2 overleden. Aan boord van één schip, dat op 1 Januarij
1865 nog op de terugreis uit ost-Indie was, bleven 13 lijders in behandeling. Eén der drie eersten stierf ten
gevolge eener breuk in de hersenpan.
Op de schepen in West-Indie waren op 1 Januarij van elk jaar 7 en 6 zieken in behandeling. Van !'{e 1,171
Il. 5

en 599 behandelde zieken zijn in elk Jaar aan boord hersteld 662 en 272, naar_ d~ ziekeninrigtingen ovei•gebragt
502 en 318. Slechts in 1863 is één der aan boord behandelden door verdrmkmg overleden,_ zoodat op 31
ûecember van elk jaar 6 en 9 in behandeling bleven. - De bijzondetheden omtrent den gezondheidtoestand v~n
eene kompagnie mariniers, sterk 200 manschappen, die op 21 December 1862 aan b~ord van· een koopvaar~IJschip
hier te lande werd ingescheept en die van 12 Februar~ to~ 21 December 186~ te Suriname bleef ter versterkmg
van het garnizoen, zijn hieronder niet begrepen, dewijl die manschappen met regtstreeks stonden onder de
nederlandsche vlag.
Van de schepelingen behoorende tot het oostindische eskader, waren op 1 J anuarij van elk jaar 120 en '123
europesche en 20 en 33 inlandsche in behandeling. In elk jaar werden 5,468 en 5,691 europeanen, _ 1,576 ~n
1,510 inlanders behandeld; hiervan herstelden aan boord 3;160 en 3,571 europeanen, 840 en 892 mlande_1s,
stierven aldaar europeanen 12 en 15, inlanders 6 en 12, terwijl van de europeanen 2,2~6 en 1,908, :van de m­
landers 707 en 575 naar verschillende ziekeninrigtingen werden overgebragt. Op het emde van elk Jaar bleven
aan boord in behandeling 70 en 169 europeanen, 23 en 31 inlanders. In de ziekeninr~gtingen zijn i~ elk _jaar
overleden 51 en 49 europeanen, 14 en 5 inlanders. - Het g·etal schepelingen ongesch1~t voor de active chenst
bij het oostindisch eskader of die naar Nederland werden opgezonden, om wegens ziekten of gebreken geheel
uit de zeedienst ontslagen te worden, bedroeg 87 en 96, waaronder 16 en 13 officieren der zeemagt. Van
deze schepelingen zijn in 1863 43 met verschillende oorlogsbodems naar Nederland. teruggezonden. :rot herstel
van gezondheid zijn uit de hospitalen 119 en 60 officieren en europesche onderofficieren en schepelmgen naar
verschillende gezondheidinrigtingen van Java overgebragt. .. .
In de wateren van Japan vertoefden in. elk jaar 4 oorlogsbodems, met eene gezamehJke bemannmg ge--_
middeld dagelijks op 475 en 681 europesche en 69 en 127 javaansche en maleisch~. manschap?en geschat .. Onder
de europesche manschappen zijn, met inbegrip van 3"1 en 68 zieken op i JanuanJ van elk Jaar aanwezig, 86!>
en 876 gevallen behandeld, waarvan 673 en 686 aan boord herstelden, 8 en 5 aldaar zijn ~verleden, 132 en 12.i
naar de ziekeninrigtingen te Yokohama en Nagasaki zijn overgebragt, waarvan één in ellqaar overle~en. 0~_31
:December van elk jaar bleven dus 52 en 61 op de bodems in behandeling. Onder de inlandsche schepelmgen ZlJn,
met 7 en 11 op 1 J anuarij reeds in behandeling, in elk jaar 1 '19 en 164 zieken voorgekomen, waarvan aan boord
87 en 126 herstelden, 2 en 3 stierven, naar de ziekeninrigtingen werden overgebragt 19 en 25, zoodat op 31
December van elk jaar 11 en 10 in behandeling bleven. . .
In 1863 heerschten geene gevaarlijke of ernstige ziekten in groote uitbreiding·. In 1864 was noch het ziekte-,
noch het sterfte~ijfer belangrijk. De cholera asiatica heeft zich in dat jaar epi~_emisch vertoond ond~r d~ europeschebemanning
van het oostindisch eskader, waarvan op 42 aangetasten 23 ZIJn overleden. In be1~e Jaren war~n
weinig gevallen van granuleuse oogziekte. Meest waren het recidiven of verouderde gevallen bIJ personen, die
tijdelijk de dienst hadden verlaten. · . ..
Onder de in 1864 door ongelukken overledenen, zijn 3 europeanen , die door verwondmg door den VIJand d~n
dood vonden in de gevechten tegen de Japanners in de straat Simonoseki. Eén inlandsch matroos s~euvelde m
een gevecht tegen de opstandelinge~ in de westerafdeeling van ~~rneo.
Op het koninklijk instituut te "\V1lJemsoord war~n op 1 Januar!J 186~ en !.864 7 adelbo~sten, 4 en 2 aan_
boord, 3 en 5 in het marinehospitaal, in behandelmg gebleven. In elk Jaar ZIJn op een gemiddeld getal van ~6' •
en 86 jongelingen, 212 en 185 ziektegeval1en_behan~eld, waar~an _ 167 en 162 aan boord hersteld, ~ en 1. 111
behandeling gebleven, 40 en 17 naar het marmehospitaal te VV1llemsoord overgebragt. Van 43 e~ 22 m ellq~ar
in het hospitaal verpleegden zijn 37 en 19 herste~d, overled~n. in elk ja~~ één, zoodat ~ en 2 111 behandelmg
bleven. In '1863 was het ziektecijfer zeer groot. De ziekten, wem1g belang-rIJk, bepaalden zich tot zeer vele gevallen
van catarrhen der ademhaling- en spijsvertering·-slijmvliezen in Januarij. In ~e volgende maanden was d~ ge~
dheidtoestand zeer gunstig, tot dat in December door het gure en regenachtige weder zeer vele rheumatisch­
~~~arrhale ziektegevallen voorkwamen. In 1864 was bij een betrekkelijk hoog ziek~ecijfer ~~ gezondheidtoe~tancl
gunstig. In het begin en op het einde v~n hetjaar .?af de heersc~~nde weêrsges:eldheid aanleidmg tot rheuma_tische
en catarrhale aandoeningen; vooral m J anuarlJ en FebruarIJ waren catanhen der lu~ht':egen en bmklo~p
:rp.enigvuldig, gepaard met enkele gastrisch~ aando~ningen. D~ ziektegevallen waren_ ger~ng m Maart .en Apnl,
·~enigvuldiget in Mei, daar door de ongunstige weersgesteldheid ~eer catarrhe~ en gastnsche aandoenmgen ~et
neiging tot huiduitslagen voorkwamen. Vooral waren snel voorbijgaande brakmgen, voorafg_egaan door dmzer
_ zeer menigvuldig. In de volgende maanden waren weinig ziektegevallen, behalve 111
December toen
meer mgen catarrhen ' en en,kele rheumatische aandoeningen z1c · h vertoon d en. H e t l mm~ . kl . IJ ""k ms . ft ~ _uu_, t ver l oor d oo r de n
dood in 1863 2 adelborsten, waarvan één aan longaandoening, één aan pleuritis, terwijl een door eene belangrijke
verstuiking van het regter voetgewricht ~ngeschikt voor de zeedienst verklaard werd. Op 30 J anuarij
i864 stierf één aan snelverloopende knobbellongtermg.
KRANKZINNIGENGESTICHTEN
O\'EU ·1865 E~
In het geneeskundig gesticht voor krankzinnigen te 's Hertogenbosch werd in November 1863 met de verbouwing
van het afgtstaan gedeelte der kazernegebouwen begonnen, zoodat de aldaar voorloopig gevestigde
werkplaatsen tijdelijk naar de overige gedeelten van het gesticht moesten worden teruggebragt. De verbouwing
was in September 1.864 voltooid. Men verkreeg gelijkvloers twee benedenzalen met een klein vertrek en badkamer
en op de drie verdiepingen zes slaapzalen. Door e_ene perspomp, die het water in een vergaarbak op
het dak voert, wordt het geheele gebouw van water voorzien. In het voorjaar van 1864 begon een nieuvve bouw
voor mannen der derde klasse, welk gebouw reeds in November van dat jaar kon worden betrokken. Het
bestaat uit eene ruime verblijfplaats eri vier slaapzalen op de verdieping en wordt op dezelfde wijze als het
vorige gebouw van water v·oorzien. Het gebouw voor werkplaatsen, in het najaar van 1864 opgetrokken, werd
reeds in de eerste helft van December in gebruik genomen. Ruim 200 lijders kunnen met verschillende bedrijven
en ambachten worden bezig gehouden. Daar deze gebouwen voor mannelijke lijders zijn bestemd, zijn de
vrouwelijke in het door hen ontruimde gedeelte getrokken. De lijders eerste en tweede klasse zijn thans voor
elke kunne in twee afdeelingen , rustigen en onrustigen, verdeeld, terwijl daarenboven voor de derde klasse
eene afdeeling bestaat onzindelijken en onoogelijken. Bovendien werd voor de derde klasse zoowel aan de
mannen- als aan de vrouwenzijde eene zaal voor zieken bestemd. De vrouwenzijde is met eep.e ruime zaal
vermeerderd door de vereeniging vaJ:l een gang met de daaraan grenzende lokalen. De groote ruimte onder de
kapel werd deels tot een ruim magazijn voor kleederen van mannen derde klasse, deels tot afgesloten bergplaatsen
voor steenkolen en hout, deels tot een inrid voor rijtuigen ingerigt. Ook het voorportaal van het
gesticht werd aanmerkelijk verbeterd. Bij de afdeeling voor mannen der eerste klasse werden drie nieuwe kamers
gemaakt. Ter verbetering der luchtverversching zijn openingen in de gewelven en aan den grond gemaakt
welke naar verkiezing geopend en gesloten kunnen worden. Voor de verlichting bij dag werd gezorgd door
het aanbreng·en van ronde ijzeren ramen in de gangen der vrouwenafdeeling , voor die bij avond door vermeerdering
van het getal gaspitten. Ook werd door het toevoegen van eene open plaats aan de mannenafdeeling
derde klasse en het aanleggen van eene ruime wandelplaats voor de mannelijke bevolking gezorgd voor
de beweging in de open lucht; zoodat men hiertoe thans eene oppervlakte bezit van 47 roeden. Behalve
het aantal gewone kagchels bezit men thans twee groote ventilatiekagchels, welke door buizen onder den
grond versche verwarmde lucht in de vertrekken voeren. De kamers der eerste klasse werden in 1864 bijna
geheel nieuw gemeubeld. De dagverblijven dier klasse bezitten thans mahonyhouten speeltafels, canapés en
stoelen. In dat der vrouwen is eene fraaije nieuwe pianino geplaatst, terwijl de vroegere naar de mannenzaal
eerste klasse is overgebragt, welke tevens een uitmuntend billard verkreeg. De tweede mannenklasse kreeg eene
groote kast voor opgezette vogels, de tweede klasse van elk van beide kunnen rekken gevuld met boeken.
Voorts werd een werktuig aangeschaft ter zuivering door middel van een hoogen warmtegraad van kleedingstukken
met ongedierte verontreinigd. De badkamer van beide afdeelingen werd voorzien van regendouches.
Ook werden voor de ligging nieuwe houten kribben met veerkrachtige onderlagen aangeschaft. Behalve den
geneesheer en den directeur bestond het dienstpersoneel in ·1864 uit 57 personen, 27 mannelijke en 30 vrouwelijke;
op 3 mannelijke bedienden na voor huisselijke dienst , allen geestelijke broeders en zusters. De hoofdbezigheid
blijft steeds bij de mannen het matten maken, waarmede in 1864 60 tot 80 werden bezig gehouden. In 1863
werden 4,401 matten van onderscheiden grootte gevlochten; voorts werden in dat jaar 520 borstels, 134 matrasseu
'149 peluwen , 72 vischnetten , 300 pijpendoppen , 07 e~jernetten. behalve het kleêr- en schoenmakers- en timmer~
186t
{

,....
!
,,
37
,.,
J
,,
,,
we1'k door de mannelijke krankzinnigen gemaakt. De lijders der hoogste klasse vlechten meest ijzerdraad. Ook
werd in 1864 met het maken van cigaren, waarmede 4 tot 6 mannen, en met het boekbinden, waarmede ;l
werden bezig gehouden, begonnen. Van de vrouwen hielden zich in 1864 bezig 30 tot 40 met naa~jen , 12 tot
20 met breijen, 18 tot 24 met huiswerk, 15 tot 20 met keukenwerk, 12 tot 14 met pluksel maken, 16 tot 24
met de wasch. Sedert Augustus 1864 nemen 30 tot 40 lijders geregeld tweemalen in de week deel aan gymnastische
oefeningen. Ook werd de bibliotheek in '1864 met 27 banden vermBerderd. De gezondheidtoestand was
in beide jaren over het alg·emeen gunstig. Ten gevolge der epidemie van pokken die zich in October 1864 te 'sHertogenbosch
vertoonde, werden in het laatst van dat jaar ook in het g·esticht 28 lijders, 12 mannen en 16 vrouwen
aang·etast, waarvan 7, 3 mannen en 4 vrouwen , de ware pokken kregen. De ziekte had echter een gunstig
verloop, zoodat geen der lijders is overleden. -
In de meeste badlokalen van het gesticht te Zutphen werd reeds in 1860 een warmwaterleiding aangebragt.
Door aankoop van een aangrenzend stuk grond met de daarop staande loodsen langs de rivier de Berkel
werden nieuwe oeconomiegebouwen aangelegd, afgescheiden van het hoofdgebouw, die in 1863 voltooid zijn.
Zij vormen een langwerpig vierkant, lang 40, breed 6.25 ellen, over eene oppervlakte van 250 vierkante
ellen. De verdieping, hoog 3 ellen, met eene zoldering van 2.25 ellen, bevat bergplaats.en voor brandstoffen,
kalk, stroo en zeewier, twee vertrekken voor zuivering en herstelling van bedden en matrassen, ééne droogkamer
met droogstoof, waar de verwarmde lucht door buizen rondgaat, ééne wasscherij met 6 waschkuipen,
één vertrek ter drooging van gewasschen goederen met een ijzeren middelpuntvliedend droogwerktuig en één
vertrek tot ontvangst der te wasschen goederen. Voorts werd in 1861 ééne kagchel geplaatst in den ruimen
gang op welken de cellen uitkomen en als voorzorg tegen ontvlugting de buitenmuur der open ~laats_voor storende
mannen verhoogd. De zolder werd door togtluiken aan weêrszijden aangebragt tot droogzolder mgengt, waardoor
de vroegere droogkamer bij àe afdeeling voor storende vrouwen der laagste klasse gevoegd is.
"regens toeneming van het getal verpleegden zijn in den mannenvleugel van het gesticht te _'s Gravenhage
twee slaapzalen aangebouwd, en in den vrouwenvleugel vier afzonderingvertrekken. De gezondheidtoestand ::as
in beide jaren uitmuntend. In 1864 zijn bij de heerschende pokkenepidemie 4 verpleegden en ééne vrouwel~1ke
dienstbode aangetast, die allen herstelden.
In het O"eneeskundig gesticht te Rotterdam werden in 1863, door het wegbreken van scheidsmuren in de
verblijfpla~tsen der rustige mannen en der storende vrouwen, vier bekrompen kamers in twee ruime zalen veranderd.
De tuin der rustige vrouwen werd versierd door eene fraaije fontein, gevoed door den waterbak op de?
zolder van het gesticht, terwijl in den bak, waaruit zij opstijgt, waterplanten en goudvisschen geplaatst zijn.
Ook werd de verblijfplaats der meer beschaafde lijderessen begiftigd met eene zeer fraaije papegaai met kooi
en de verblijfplaats der rustige vrouwen met een -kolossaal borstbeeld des Konings. In 1864 werden de twee
verblijfzalen der storende mannen in eene ruime goed verlichtte zaal herschapen. Ook werd in de. mannenafdeeling
eene proef voor toevoer van warm water met buizen met goed gevcrlg genomen. De g·ezondheidtoestancl
was in beide jaren gunstig. In het begin van 1864 vertoonden zich de pokken bij 2 lijders en één oppasser. Het
touwpluizen blijft steeds de algemeene bezigheid bij de mannen en de storende vrouwen; ook worden vel~ mannen
bezig gehouden met het zagen en kloven van hout, kleêr- en schoenmakerswerk. De vrouwen verngten het
huiswerk en herstellen het ondergoed. Verscheiden door verpleegden vervaardigde voorwerpen, als één fraai
schaakspel met kistje en schaakbord, twee gebreide tafelkleedjes , één werkmandje en twee kindermutsjes, werden
in t863 voor de loterij van het idiotengesticht te 's Gravenhage als prijzen ingezonden.
Door de verbouwing aan het gesticht te Dordrecht, met 1 October '1862 voltooid, bestaat thans gelegenheid
om aan enkele vrouwen van de hoogste klasse afzonderlijke welingerigte dag- en slaapkamers te verschaffen.
Ook de tuin voor de vrouwen der beide hoogste klassen is door verplaatsing en vernieuwing der heining verruimd
en aangenamer gemaakt. De opene plaatsen voor lijders derde klasse werden door het rooijen van hoornen,
het beplanten met heesters en het aanleggen van gras- en bloemperken in tuinen hervormd, terwijl op de
opene plaats voor storende mannen een bloemperk is aangebragt. Behalve eenige kleine verbeteringen werd in
1863 ééne afzonderlijke badkamer uitsluitend voor de mannenafdeeling ingerigt; voorts een ruim gedeelte van
den zolder tijdelijk tot werkplaats afgezonderd , eene afzonderingkamer voor storende mannen van beide eerste
klassen bestemd en een nieuw lokaal tot berging van brandstoffen daargestel!J. In 1864 zijn een paar huizen
en erven aangekocht, waardoor men in staat werd gesteld tot het inrigten van eene algemeene werkplaats.
Te Delft werd het aan het gesticht grenzend gebouw reeds in 1860/61 grootendeels uitg·ebroken en in twee
goede ziekenkamers veranderd. Ook werd eene reinigingkamer daargesteld en vier slaapkamers gebouwd voor
vrouwen der lagere klasse, die niet ten laste van gemeente- of armbesturen verpleegd worden. Eene groote
verblijfkamer van de mannen en eene groote slaapkamer van de vrouwen der beide eerste kl~ssen ·werden elke
in twee kleinere nette kamers verdeeld. Door het zeer toenemen der verpleegden van de beide eerste klassen
zag men zich verpligt in 1863 de lokalen voor de derde klasse bestemd tot woning v~or de beide eerste kl~~sen
in te rigten , zoodat de lokalen der verschillende klassen verwisseld werden. De verw1sselmg had plaats bIJ de
vrouwen in 1863, bij de mannen in 1864. Aan de achterzijde der tuinen met verbindinggang naar het gesticht
werd op ruime schaal een huis voor den geneesheer-direkteur ingerigt. Door dien verbindingg·ang zijn tl~ans
de hoofdafdeelingen voor mannen en vrouwen volledig gescheiden. Voorts werd in 1864 een gebouw opger1gt,
waarin alle werkzalen voor mannen der vierde klasse, twee boven en twee beneden, vereenigd zijn. Ook zijn
belangrijke aankoopen van meubelen geschied voor de vertrekken der verschillende afcleelingen.
In hët provinciaal krankzinnigengesticht te Meerenberg werd in 1863 in het midden van het gesticht een
geheel nieuw stoomketelhuis met aangrenzend vertrek g·ebouwd , waarin drie nieuwe stoomketels zijn geplaatst,
die door Rtoompijpen in de kruisgangen met de bestaande verwarmingp~jpen in verband zijn gebrag-t. De ruimte ,
waar vroeger de stoomketels ziéh bevonden, is met de aanliggende g·asfabriek door den aanleg en de plaatsing
van zeven nieuwe retorten vere'enigd. In 1864 is een gedeelte van den zolder als tweede tijdelijke slaapzaal
voor de lijders der vijfde klasse ingerigt. Ook werd een riool aangelegd ter afvoering van het vuile water uit
de wasscherij en keukens. Ten einde in de bezwaren aangaande het drinkwater en het rioolstelsel te g·emoet
te komen, werd in December 1864 de oprigting van een nieuw gebouw voor f 43,000 aanbesteed. Het geheele
personeel der bedienden en vaste werklieden bestond op het einde van 1864 uit 138 personen, 77 mannen en
61 vrouwen, waarvan H en 42 belast met oppassing en bediening der lijders, 9 van elk geslacht met huis- en
keukendienst, terwijl 26 en 10 zijn vaste werklieden of arbeiders, onder wier leiding de krankzinnigen werkzaam
zijn; voorts bezit het gesticht één veldwachter of buitenveldwachter. In 1863 werden 12 mannelijke en
16 vrouwelijke personenJ waarvan 2 overleden, in 1864 55 personen door anderen vervangen. Van de 562 en
604 verpleegden, op 31 December 1863 en 1864 aanwezig, leden 91 en 9-4 aan epilepsie. Van de 139 en 172
in elk jaar opgenomen lijders waren 97 en H9 onherstelbaar. In 1863 hebben geene epidemische ziekten geheerscht
en waren zeer weinig bedlegerige zieken. Vooral in de tweede helft van dat jaar werd een groot getal
oude, zwakke en onherstelbare lijders opgenomen. Men schrijft hieraan toe de vermeerdering van het getal
sterfgevallen; in 1864 62 tegen _ 39 in 1863. Het getal arbeidenden neemt bij voortduring toe; ook worden in
de zomermaanden de gymnastische lessen door velen met groot genoegen bijg·ewoond. De catalogus der leesbibliotheek
telde op het einde van 18()4 1,830 nummers. Rust en orde werden in beide jaren zelden gestoord.
Dwangmiddelen werden toegepast in 1863 bij 2 mannen en 2 vrouwen, in 1864 bij één man en ééne vrouw.
De uitg·aven bedroegen /181,936.425 in 1863, /177,614.29 in 1864; hiervan voor verpleegkosten f101,9G0.84
enf106,846.8i5, voor geneeskundige behandeling /10,405.155 en /13,909.46, voor begrafeniskosten .f228.18
enf389.51 , onderhoud van gebouwen, gronden, meubelen en kosten van beheer f64,241.31 enf5J,526.1Ó,
verschillende uitgaven f 5,100.94 en f8,102.53. Van de verpleeggelden werden in elk van beide jaren betaald
door b\jzondere personen f 54,914.915 en f 62,604.31 , door gemeenten en instellingen van weldadigheid f 82,234·.81
en f 88,807.82, door de provincie en het Rijk f 41,080.81 en f 44,361.35.
:rer vergrooting van het gesticht voor krankzinnige israëlieten te Amsterdam zijn eenige aangrenzende pakhmzen
aangekocht, waartoe door de provincie in 1864 een subsidie van f 15,000 werd verleend. Het werk werd
in 1861~ begonnen. ·
Daar in het gesticht te Utrecht het nieuw g·ebouwde gedeelte voor de bevolking der derde klasse, berekend
op 75 mannen en 75 vrouwen, reeds spoedig ontoereikend was bevonden, werd reeds in den herfst van 1862
eene nieuwe verbouwing aanbesteed, waardoor de oude cellen en bijge~ouwen door een nieuw gebouw met
ééne verdieping werden vervangen, waarvan de eerste afdeeling· der derde klasse mannen ééne kamer beneden
en ééne boven in gebruik kreeg. Het overige werd tot eene afdeeling voor storende vrouwen ingerigt, terwijl
drie bovenvertrekken voor de stille werkzaamheden der mannen in gebruik werden genomen. Daar in 18G4 het
getal krankzinnigen op nieuw aanmerkelijk is vermeerderd, kwam een nieuw plan tot vergrooting van het gesticht
in overweging.
In het gesticht te Franeker werd de vroeger zeer beperkte opene plaats voor storende vrouwen vergroot door
verplaatsing der cellen en het sekreet. Ook werden de rookleidingen in het gesticht aanmerkelijk verbeterd.
Op de groote slaapkamer voor mannen zijn drie overtollige ramen weggemetseld. De zitkamer voor storende
en onzindelijke vrouwen en die voor de vrouwen-tusschenklasse werden vergroot door het aantrekken van eene
overdekte plaats en het verplaatsen van een scheidsmuur .. Ook is de zitkamer voor rustige mannen aanmerkelijk
verbeterd door het aanbrengen van eene glazen deur in een zeer breeden dam. De gezondheidtoestand
was in 1863 v~·ij_ gunstig; slechts korten tijd leden enkele lijders aan tusschenpoozende koortsen en aangezigtsroos,
doch wem1g verpleegden behoefden naar de ziekenzalen te worden overgebragt. In 1864 zijn betrekkelijk
veel krankzinnigen overleden, 25, 13 mannen en 12 vrouwen, tegen 7, één man en 6 vrouwen in 1863. De
groote sterfte in 1864 wordt hieraan toegeschreven, dat eenige oude en zwakke lijders, het vorige jaar doorgesukkeld,
in dat jaar overleden zijn. Voorts waren enkelen reeds in uitgeteerden en geheel verlamden toestand
in het gesticht gebragt, die na een korten verpleegtijd zijn overleden. Door het zeer gure weder, waarmede
het jaar eindigde, werd een groot g·etal verpleegden ziek, waardoor in de laatste helft van December 7 vrouwen
stierven. Onder de overledenen telde men 2 zelfmoorden. De rust was onder de verpleegden in de eerste
helft van 1863 zeer g·oed , in de laatste minder, vooral bij de vrouwen , waarvan niet zelden 4 of 5 gelijktijdig
moesten worde~ afgezonderd, terwijl ééne of twee in linnen buizen gekleed werden. Men schrijft die onrust bij
de vrouwen, die ook in het eerste halfjaar van 1864 voortduurde, toe aan de aanwezigheid van mannelijk
werkvolk bij de verbouwing in de storende vrouwenafdeeling. De werkzaamheden zijn bij de daartoe geschikte
vrouwen steeds voldoende; zij laten bij de mannen gedeeltelijk te wenschen over. Zoolang de gelegenheid be-­
staat worden zij geregeld aan land- en tuinarbeid gehouden. Sommigen verrigten timmer- en schoenmakerswerk,
enkelen plakken zakjes of doen huiswerk. Gedurende den zomer van 1864· werd meer dan vroeger werk
gemaakt van ligchaamsoefeningen en het kegelen op de vernieuwde baan. In het voorjaar van 1864 werd eene
eigene bibliotheek opgerigt, waarin '167 banden, die, even als de godsdienstige traktaatjes door de predikanten
te Franeker bezorg·d , met belangstelling worden gelezen.
. In het gesticht te Deventer is de nieuw gebouwde vleugel in 1864 geheel in gebruik genomen; men verkreeg
hierdoor voor 30 mannen en een gelijk getal vrouwen meer slaapplaatsen. Beneden zijn twee ziekenzalen, ééne
verblijf- en ééne slaapzaal voor storende vrouwen der hoogere klassen, boven twee nieuwe slaapzalen, ééne
voor mannen en ééne voor vrouwen , gebouwd. De onbruikbare oude cellen in de afdeeling voor mannen zijn afgebroken
en door nieuwe elders geplaatste Yervangen. B~j de nieuwe verblijfzaal voor vrouwen der laagste klassen
werd een tnin verkregen. Voorts zijn ruime kelders en droogzolders ingerig-t en de stal voor het melkvee
t
,1
'
1

'
=
·~ -
1:
11
li
aanmerkelijk yerg·root en verbeterd. De gezondheidtoestand was in beide jaren zeer gunstig. Daar verscheiden
lijders in hoogst uitg·eputten staat in het gesticht worden opgenomen, hebben de meeste sterfgevallen plaats
kort na de opname. Zu1ks was onder -anderen het geval met 2 in November '1863 en met 4 in '1864.
In het geneeskundig gesticht te Maastricht kwamen in beide jaren geene noemenswaardige veranderingen.
Door de beperkte ruimte moest in beide jaren een aantal lijders worden afgewezen en in 1863 6 in 1864 3
onherstelbare verp\eegden naar het gesticht te 's Hertogenbosch worden overgebragt. In elk van beide jaren
werden 37 en 43 mal,lnen, 4,5 en 48 vrouwen met verschillend werk bezig gehouden.
Het gesticht van J. J. ],11l?PENS te 's Hertogenbosch heeft, krachtens Zijner Majesteits besluit van 21 December
1864 opgehouden tot de bewaarplaatsen voor krankzinnigen te behooren.
1
Op 1 Januarij 1863 waren in de geneeskundige gestichten voor krankzinnigen ·t,161 mannen en 1,249 vrouwen,
terwijl gedurende het jaar 407 mannen en 438 vrouwen werden opgenomen; het getal verpleegden
gedurende het jaar bestond dus uit 1,568 mannen en 1,687 vrouwen. Van dezen werden gedurende het jaar
ontslagen 197 mannen en 24 t vrouwen, terwijl 111 mannen en 96 vrouwen zijn overleden, zoodat op 31 December
1863 ~anwezig waren 1,260 mannen en 1,350 vrouwen. Gedurende 1864 werden opgenomen 483 mannen
en 460 vrouwen. Er werden dierhalve gedurende dat jaar verpleegd 1,743 mannen en 1,810 vrouwen of 175
mannen en 123 vrouwen meer dan het vorige jaar. Vi:}n dezen werden gedurendé den loop van het jaar ontslagen
275 mannen en 238 vrouwen, terwijl 156 mannen en 154 vrouwen zijn overleden, zoodat op den laatsten December
'1864 1,312 mannen en 1,418 vrouwen in behandeling b1even of 52 manueu en 68 vrouwen meer dan
op hetzelfde tijdstip van 1863 en ~ 51 mannen en 169 vrouwen meer dan op ~H December 1862.
In de drie bewaarplaatsen voor krankzinnigen waren aanwezig op 1 J anuarij 1863 54 mannen en 15 vrouwen,
op 1 Januarij 1864· 50 mannen en 13 vrouwen. Gedurende elk van beide jaren werden opgenomen 5 en 6
mannen , verpleegd 59 en 56 mannen, 15 en '13 vrouwen, terwijl in elk van beide jaren 4 mannen werden
o.nts1agen en in het eerste jaar 1 man en 1 vrouw, in het laatste 2 mannen en 1 vrouw zijn overleden. Er
bleven in behandeling op 31 December 1863 54 mannen en 14 vrouwen, op 3'1 December 1864 50 mannen en
12 vrouwen.
In het buitengasthuis te Amsterdam waren aanwezig op 1. Januarij 1863 1 man en 2 vrouwen, 1864 1 man.
Gedurende elk van beide jaren zijn ingekomen 32 en 35 mannen, 37 vrouwen, terwijl daarenboven in '1863 18
mannen en 23 vrouwen van de ziekenzalen zijn overgeplaatst, zoodat in het geheel tijdelijk werden verpleegd
51 en 36 mannen , 62 en 37 vrouwen. Hiervan zijn ontslagen en naar krankzinnigengestichten overgebragt 39
en 22 mannen, 42 en 21 vrouwen, naar de ziekenzalen overgebragt 10 en 12 mannen, 19 en 15 vrouwen,
overleden in elk jaar 1 man en 1 vro·uw, zoodat op 1 Januarij 1.864 en 1865 slechts ·l man overbleef.
In de reden tot de bevolking is het getal verpleegden in de geneeskundige gestichten voor krankzinnig·en
op nieuw toegen,omen. Men verkrijgt namelijk op 31 December 1863 7.45, op 31 December 1864 7.73 verpleegden
op de 10,000, tegen 6.91~ op 31 December 1862. Het getal verpleegden · was, als in vorige jaren, het
grootst in Noordhollancl 11.29 en 11.95, Utrecht 10.87 en 10.92 en Zuidholland 8.82 en 8.97, het kleinst in
Drenthe UH> en 2.52. Zeeland 3.58 en !1-.!1-0 en Groningen 4.72 en 4.87 op de 10,000 zielen. De middenterm
voor het Rijk werd op nieuw in beide jaren slechts overtroffen in de drie eerstgenoemde provincien.
In 1863 werden verpleegd HO, in 1864 67 vrouwen meer dan mannen; de laatsten overtroffen de eerste in
beide jaren te Zutphen, Dordrecht, Franeker , in 1864 te 's Hertogenbosch, Deventer en Maastricht. De overmaat
was voor de mannen het grootst in 1863 te Zutphen en Dordrecht, in 1864 te 's Hertogenbosch, Zutphen
en Dordrecht, voor de vrouwen in elk van beide jaren te Rotterdam, Meerenberg en Amsterdam.
Naar den vorm der krankzinnigheid waren de opgenomen en ingedeeld in 1863 in mannen wegens mania 173 ,
monomania 26, melancholia 88, dementia 61, idiotismus 21, epilepsia 33; vrouwen mania 209, monomania 29,
melancholia 89, dementia 62, idiotismus 13, epilepsia 29; terwijl men in 1864 voor voornoemde vormen verkrijgt:
mannen 214, 38 , 87, 70, 21 en 50; vrouwen 215, 12, 129, 55, 22 en 23. Op de 1,000 opgenomenen van elk geslacht
verkrijgt men: voor de mannen in het eerste jaar 430, 65, 219, 152, 52 en 82, in het tweede !1-46, 79, 181, '146,
44 en 10j; voor cle vrouwen in het eerste 485, 67, 206, 141~, 31en67, in het tweede 472, 26, 283, 121, 4..8 en 50,
Er werden opgenomen in 1863 in de eerste klasse 26 mannen en 25 vrouwen, tegen 38 mannen en 33 vrouwen
in 1864; in de tweede /;8 mannen en 42 vrouwen, tegen 56 mannen en 51 vrouwen in 1864; in de derde 328
mannen en 364 vrouwen, tegen 386 mannen en 372 vrouwen in 1864.
Naar de woonplaats tijdens het ontstaan der krankzinnigheid waren zij ing·edeeld in 1863 : in 498 stedelingen
(239 mannen en 259 vrouwen) en 335 landbouwers (163 mannen en 172 vrouwen), in 1864 569 stedelingen (287
mannen en 282 vrouwen) en 367 landbouwers ( 193 mannen en 174 vrouwen). Naar den burgerlijken staat: in het
eerste jaar in 534 ongehuwden (252 mannen en 282 vrouwen) en 299 gehuwden (150 mannen en 149 vrouwen);
in het tweede in 556 ongehuwden (282 mannen en 274 vrouwen) en 380 gehuwden (198 mannen en 182 vrouwen).
Naar de godsdienst: in 1863. in 507 protestanten (256 mannen en 251 vrouwen), 297 roomsch-katholijken ('135
mannen en 162 vrouwen) en 29 israëlieten (H mannen en 18 vrouwen); in 1864 in 543 protestanten (280 mannen
en 263 vrouwen) , 351 roomsch-katholijken (l 88 mannen en 1. 65 vrouwen) en 42 israelieten ( 14 mannen en 28 vrouwen).
Onder hen waren krankzinnig·en voor de eerste maal in 1863 638 (318 mannen en 320 vrouwen), in 1864 731
(365 mannen en 366 vrouwen), voor de tweede maal in 1863 1.28 (56 mannen en 72 vro11wen), in 1864 125 (73
mannen en 52 vrouwen); voor de derde maal in 1863 36 ( 19 mannen en 17 vrouwen), in 186-1 45 (24 mannen en
21 vrouwen); meer dan drie malen in 1863 31 (9 mannen en 22 vrouwen), in 1864 35 (18 mannen en 17 vrouwen).
Onder hen waren erfelijk krankzinnig in het eerste jaar 223 (I 01 mannen en 122 vrouwen), in het laatste 216
(t08mannenen 108vrouwen); terwijldekrankzinnigheicluitdronkenschap ontstaan was in 1863 b~j ûO (77 mannen
en 13 vrouwen), in 18\H .bij 96 (17 mannen en 19 vrouwen).
Naar den oudei:'doin liet()n de opg·enomenen zich splitsen als volgt:
OUDERDOM.
Getal.
MANNEN. VROUWEN. TOTAAL.
Reden Rèden Reden
Getal.
Getal.
tot de 1,000.
tot de 1,000. tot de 1,000.
11863. j 1864. 1863. , 1864. 1863.11864. 1863. , 1864. \ 1863. \ 1864. 1863.1 1864.
Jonger dan 10 jaren. 3 6 7.4 12.5 5 4 H.6 8.8 8 10 9.6 10.7
Van 10 tot 2 O " • 35 38 87.0 79.2 23 22 53.l~ 48.2 58 60 69.6 64.1
20 Il 30 100 96 248.8 200.0 114 105 264.5 230.3 214 201 257.0 214.7
1
30 Il 40
!H 124 233.8 258.3 10'1 108 234.3 236.9 195 232 234.1 247.9
40 Il 50 80 105 199.0 2'18.8 78 87 181.0 190.8 158 192 189.7 205.1
50 Il 60 . 52 58 '129.4 120.8 53 66 123.0 144.7 105 124 126.0 132.5
60
"
70 27 42 67.2 87.5 38 41 88:1 89.9 65 83 78.0 88.7
Boven de 70 11 il 27.4 22.9 19 23 44.1 50.4 30 34 36.0 36.3
---- ----
TOTAAL. 402 480 431 456 8331~
~!~r~~t ~lij~~~at in 1~?3 het getal opgen~menen voor beide geslachten het grootst was voor den leeftijd vali
hoo 20 eren 'ie nft"d d voor ien va.n 30 tot 40 Jar0.u. De opgenomen vrouwen hadden vooral in 1864 een veel.
iJ . an de opgenomen mannen. Men telde namelijk onder de opgenomenen beneden de 30 .
. 1k ~ _
:;n :;: .:'~~
0J:'.;:~:::. en 140 mannen tegen 142 en 131 vrouwen, boven de 50 ja"n 90 en !tl .:::::
Van de verpleegden zijn in 1863 overleden 1 H (7 08 °; ) . ·
(12.56 °lol mannen en 241 (14.29 o/) vrouwe . cl .d l mannen en 96 (5.69 °lol vrouwen, ontsl~gen ·197
zin~ig bevonden, 18 mannen en 2; vrouwenn ~i:: v::be~:;d ,a~~s~:n::~e:n 5 3 ::~~~:e~ v~r~:~~~en ~i:t kranken
I 76 vrouwen hersteld. In 1864 overleden 156 (8.95 o; ) mannen en 154 (8 51 o; ) • en 142 mannen
mannen en 238 (13.·15 o/) vr . d. d o. . o vrnuwen, ontslagen 275 (15.780/,.)
d o ouwen, on e1 eze laatsLen waren 3 mannen en 4 vrouwen niet kra k · · .. b
von en, 27 mannen en 16 vrouwen niet verbeterd, 52 mannen en 57 vrouwen verbeterd en 193 n zmmg ' e­
vrouwen hersteld. Op de 100 verpleegden herstelden in 1863 9.06 mannen 10.43 vrouwen. i , "mannen en t 61
8.90 vrouwen. Voor beide jaren was de reden der overledenen tot de v'erpleeg

- -
_" . l -
.u
)
De sterfte was dierhalve in elk yan beide jaren het grootst voor het mannelijke geslacht van 30 tot 40, voor
het vrouwelijke van 60 tot 70. Boven de 40 jaren was in beide jaren de sterfte bétrekkelijk grooter bij het
vrouwelijke dan bij het mannel\jke geslacht. Er stierven beneden de 50 jaren in 1863 mannen 76 of 685 , vrouwen
41~ of 458, in 18M mannen 1 OÖ of 64-1 , vroUwen 69 of 448; boven de 50 jaren in 1863 mannen 35 of 315 ,
vrouwen 52 of 54·2, in 1864- mannen 56 of 359, vrouwen 85 of 552 op de 1,000.
De volgende staat geeft de indeeling der als hersteld ontslag·enen naar den ouderdom:
OUDERDOM.
Getal.
MANNEN. VROUWEN. TOTAAL.
Reden
Reden
Getal.
Getal.
Reden
tot de 1,000. tot de 1,000. tot de 1,000.
1863.11864. 1863.1 1864. 1863.11864. 1863.1 1864. 1863. , 1864. ·1863. 11864.
Jonger dan fO jaren.
Van 10 tot 20 6 17 42.3 88.1 8 7 45.5 !~3.4 14 24 44.0 67.8
20 Il 30 36 39 253.5 202.1 59 45 335.2 279.5 95 84 298.7 237.3
30 Il 40 38 53 267.6 274.6 50 ' 44 284.1 273.3 88 97 276.7 274.0
40 ,, 50 29 48 204 .2 248.7 32 33 18L8 205.0 61 81 19L8 228.8
50 " 60 25 19 176.1 98.5 20 18 113.7 111.8 45 37 141.5 104.5
60 " 70 5 14 35.2 72.5 4 9 22.7 55.9 9 23 28.3 65.0
Boven de 70 3 3 21.1 15.5 3 5 17.0 31.1 6 8 19.0 22.6
---- ----
TOTAAL. 142 193 176 161 3'18 354
Uit dezen. staat blijkt dat ~ 186~ v~n de mannen nagenoeg vier vi/.fden, van de vrouwen drie vierdett, in
· f ·~64 van beide geslachten :mm drie vierden der herstelden na eene verpléging van minder dan één jaar hersteld
Z·IJn. De reden was vooral m 1863 gunstiger voor de mannen dan voor de vrouwen. Indien men de herstelden
splitst naar den tijd van verpleging beneden en naar dien boven het jaar, verkrijgt men voor den eersten: in 1863
~annen H 1 of 782, vrouwen f32 of 750, in '1864 mannen 146 of 757, vrouwen 122 of 758; voor deu tweeden :
m 18~3 mannen 31 of 2~8, vrouwen 44 of 250, in 1864 mannen 47 of 243, vrouwen 39 of 242 op de t,000.
De mtkomst der verp~eg~ng gedurende minder dan één jaar was voor beide geslachten gunstiger dan in 186t,
voor de mannen ongunstiger, voor de vrouwen gunstiger dan in 1862.
Voor de .overledenen verkr\jgt men de volgende reden: beneden het jaar in 1863 mannen 53 of 477 .5, vrouwen
37 of 385, i_n 1864 mannen 73 of 468, vrouwen 53 of 344; boven het jaar in 1863 mannen 58 of 522.5, vrouwen
59 of ~15,. m 1864. mannen 83 of 532, vrouwen 101 of 656 op de 1,000. Uit deze vergelijking blijkt dat in elk
van beid~ Jaren min.~M· dan de helft der overledenen gestorven is binnen het jaar der opname in het gesticht,
en dat bmnen dat tlJdperk betrekkelijk meer mannen dan vrouwen zijn overleden. De betrekkelijke reden der
overlede~en binn~n het jaar was voor het mannelijke geslacht in elk van beide jaren gunstiger dan in 1861,
ongunstiger dan m 1862, voor het vrouwelijke in elk jaar gunstiger dan in 1861 en 1862.
l
Het getal herstelden was het grootst in beide jaren voor de mannen van 30 tot 40, voor de vrouwen
van 20 tot 30 jaren. Beneden de 50 jaren was de reden in 1863 gunstiger voor het vrouwelijke dan voor het
mannelijlrn , in 1864 iets gunstiger voor het mannelijke dan voor het vrouwelijke geslacht. De herstelden geven
namelijk beneden de 50 jaren: in 1863 mannen 109 of 768, vrouwen 149 of 847, in 1864 mannen 157 of 814,
vrouwen 129 of 801; boven de 50 jaren: in 1863 mannen 33 of 232 , vrouwen 27of153, in 1864 mannen 36
of 186, vrouwen 32 of 199 op de 1,000. De ontslagenen waren, na aftrek der niet krankzinnig bevondenen ,
ingedeeld: in 1863 naar de woonplaats tijdens he~ ontstaan der krankzinnigheid, in 407 (190 mannen en 217
vrouwen) stedelingen en 226 (H 3 mannen en 113 vrouwen) landbouwers; naar den burgerlijken staat in 377 (176
mannen en 201 vrouwen) ong·ehuwden en 256 (127 mannen en 129 vrouwen) gehuwden; naar de godsdienst in
390 (193 mannen en 197 vrouwen) protestanten, 218 (i05 mannen en 113 vrouwen) roomsch-katholijken, 25 (5
mannen en 20 vrouwen) israëlieten. Onder hen waren krankzinnigen voor de eerste maal 458 (241 mannen en
217 vrouwen), voor de tweede maal 105 (40 mannen en 65 vrouwen), voor de derde maal 36 (H mannen en 22
vrouwen), meer dan drie malen 34 (8 mannen en 26 vrouwen); erfelijk krankzinnig 153 (65 mannen en 88 vrouwen),
krankzinnig uit dronkenschap 56 (49 mannen en 7 vrouwen). In 1864 in 498 (256 mannen en 242 vrouwen)
stedelingen en 318 ('172 mannen en 146 vrouwen) landbouwers; 499 (253 mannen en 246 vrouwen) ongehuwden
en 317 (175 mannen en 142 vrouwen) gehuwden; 468 (246 mannen en 222 vrouwen) protestanten, 314 (170
mannen en 144 vrouwen) roomsch-katholijken , 34 ( 12 mannen en 22 vrouwen) israëlieten; krankzinnigen voor de
eerste maal 648 (330 mannen en 318 vrouwen), voor de tweede maal 109 (64 mannen en 45 vrouwen), voor de
derde maal 37 (23 mannen en 14 vrouwen), meer dan drie malen 22 (H mannen en 11 vrouwen), erfelijk
krankzi~nig 187 (90 mannen en 97 vrouwen) , krankzinnig uit dronkenschap 89 (78 mannen en 11 vrouwen).
Op den volgenden staat zijn de personen, die de krankzinnigengestichten in beide jaren hebben verlaten door
herstel en overlijden , ingedeeld naar den tijd van verpleging:
11
HERSTELD.
OVERLEDEN.
1,
1
TIJD
rv AN VERPLEGING.
Getal.
MANNEN.
Reden
totde 1,000.
Getal.
VROUWEN.
Reden
totde 1,000.
Getal.
MANNEN.
Reden
totdei,000.
Getal.
VROUWEN.
Reden
totde 1,000.
1863.lls64. i8&3. l 1864. 1863.1186·1. 1863. l i864. 1863.11864. i863.1186 4. ,i863.11864. 1863. l i864.
Minder dan 3 maanden
Van 3 tot 6
6 Il 12
1
Il 2 jaren.
2 Il 3
3
1/ 4
4 Il 6
6 Il 8
8 Il 10
Langerdan 10
TOTA4,L,
43 43 302.8 222.8 34 28 193.2 173.9 21 32 189.2 205.1 18 24 187.5 155.8
25 60 176.0 310.9 47 51 267.0 316.8 12 18 108.1 115.4 11 16 114.6 103.9
43 43 302.8 222.8 51 43 289.9 267.1 20 23 180.2 147.l~ 8 13 83.3 84.4
19 25 133.8 129.5 26 24 147.8 149.1 22 20 198.2 128.2 9 13 93.8 84.4
4 13 28.1 67.3 7 8 39.8 49.7 7 16 63.1 102.6 8 19 83.3 123.4
5 7 35.2 36.3 7 3 39.8 18.6 7 9 63.1 57.7 8 6 83.3 39.0
1 1 7 .1 5.2 2 1 11.3 6.2 5 8 45.0 51.3 8 13 83.3 84.4
Il 1 5.2 1 3 5.6 18.6 2 6 18.0 38.5 9 12 93.8 77.9
Il 7.1 4 5 36.0 32.0 3 10 31.3 65.0
Il 7.1 1 Il 5.6 11 19 99.1 12-1.8 14 28 145.8 181.8
" " 1
---- ----
m[ 111 156 96 154
1_:_
• 1142 193
II.
6
'
1
·.
- -= -= -= - -==

1
~
.
STAArr van den loop der bevolking in de geneeskundige gestichten en bewaarplaatsen voor krankzinnigen, over 1863.
OPGENOMEN,
MET INBEGRIP VAN
HEN 1 DIE NIET VERPLEEGD. OVERLEDEN. NIET
KRANKZINNIG ZIJN
BEVONDEN.
KRANKZINNIG
BEVONDEN.
NIET
VERBETERD.
ONTSLAGEN.
VERBETERD. HERSTELD. TOTAAL.
M. 1
V.
1
T. M.
1
v.
1
T. M.
1
v.
1
T. M.
1
v.
1
T. M.
1
v.
\
T. M.
\
v.
1
T. M.
1
v.
1
T. M. 1 V. 1 T.
Geneeskundige gestichten 407 438 845 1,568 1,687 3,255 111 96 207 5 7 12 18 25 43 32 33 65 142 176 318 197 241 438
Bewaarplaatsen ........... 5
Il 5 59 15 74 1 - 1 2 Il Il Il Il Il Il Il Il Il !~ Il 4 4 " 4
------- - ----------------------------------------
Totaal ...... 412 438 850 1,627 1,702 3,329 112 97 209 5 7 12 18 25 43 32 33 65 146 '176 322 201 241 442
lndeeling naar den vorm der krankzinnigheid in de geneeskundige gestichten.
~
OPGENOMEN. HERSTELD. OVERLEDEN.
cd
cd
-~ u.i .~ -~
.~ 1 ..n
'8 'O
Q
-~
cd 'O cd
a5
·a
::s ::s 'O ei ::l d

~ i -=---=-
Oude1·dom- v.an de- in de ~eneeskundige gestichten opgenomenen, ingéae·eht naar derr vol'm dei· hanRz-innigheid.
Oude1•dom der ove1·ledenen en ont·slagenen in de geneeskundige gestichten.
OUDERDOM.
OUDERDOM.
OVERbEDEN.
ONTSLAGEN.
TOTAAL
DER
OVERLEDENEN
EN
j
u
Il
ONTSLAGENEN. <
'~r::~::~·
.Jonger dan 10 jaren~ ·
Van 10 tot 20
1863.11864.J1863.11864. 1863.J1864. 1863.11.864. 1863.Jrn64. 1863.,1864. 1863.,1864.
__ 1- _____: I_:: _______: __
2 ___: I_:
_:
( TOTAAL
6 3 6 8 10
--.--__ I __--------------------
( ~annen .. 12 18
2
3 H 8 8 9 35 38
)Vrouwen. 1i 7
3
4 4 6 4 5 23 22
l \ TOTAAL 23 25
5 2 7 15 14 12 14 58 60
1863.11864. 1863.11864. 1863.11864.11863., 1864. 1863.11864. 1863., 1864.
l
Mannen. . 2 1 I " 1 · 3 4
Vrouwen 2 1 " 3 1
. Jonger dan 10 jaren ·
TOTAAL ---;--2-i-,-:- --1------1-~ --1---------6----5-
Van 10 tot 20
Mannen ..
Vromven.
)
TOTAAL
- -'-- - - - - - - - - !
3 8 2 2 6 17 11 29
8
11 8
4 8. 2 2 2 3
14
24
22
37
Il 20 Il 30
Mannen.. 47 44 10 12 1'7 10 8 8 3 5' 15 17 100 96
~
Vrouwen. 57 60 9 3 25 22 6 4 2 7 15 9 114 105
----·-------------------------
TOTAAL , 104 104 19 15 42 32 U 12 5 12 30 26. 214 201
20 Il 30
(Mannen. . 16 21 4 10 9 11 36 39 66 82
~Vrouwen.
~~----f ___ 3 ___ 3_~ -~~~~ 1~
· TOTAAL 26 38 2 2 7 13 22 25 95 84 152 ·162
" 30 " 40
!Mannen ..
Vrouwen.
TOTAAL
45 62 6 9
52 54 6 4
97 116 f2 13
2-2 28 16 12
25 33 12 9
47 61 28 21
3
2
5
2
5
7
2 11 94 124
4 3 101 108
6 14 195 232
30 " 40
Mannen ..
Vrouwen.
)
. TOTAAL
29
18
47
38
25
63
1
3
4
4
11
15
8
5
13
9
6
15
11
10
21
38
50
88
53 81
44 88
97 169
111
84
195
1:
" 40 Il 50
Il 50 Il 60
Il 60 Il 70
(Mannen ..
}Vrouwen.
( TOTAAL
l,Mannen ..
Vrouwen.
TOTAAL
\Mannen ..
f Vrouwen.
, TOTAAL
36 45
36 47
5
9
72 92 14 H
1!) 23
27 22
46 45
{) 18
15 ' 18
24 36
3
3
6
2
8
3
4
2
6
4
4
23 29 12 17
22 27 9 5
45 56 21 22
16 12 10 16
8 30 10 11
24 42 20 27
7 6 10 12
5 14 16 8
t2 20 26 20
Boven de 70
(Mannen..
5 4
2 4 2
11 11
)Vrouwen. fO 6
3 8 14
19 23
( TOTAAL ------------i--
15 10 1 1 2 5 12 16 Il 1 Il 1 30 34
----------------------------
Mannen .. 173 214 26 38 88 87 61 70 21 21 33 50 402 480
TOT AAL . . . . Vrouwen . 209 215 29 12 89 1 129 62 55 13 22 29 23 431 456
)
TOTAAL 382 429 55 50 177 216 123 125 34 43 62 73 833 936
2
2
3
3
2
3
2
6 . 80 105
4 78 87
5 10 158 192
4
3
7
52 58
53 66
105 124
27 42
38 41
65 83
40 Il 50
50 Il 60
60 Il 70 ll.
\Mannen..
f Vrouwen.
26
13
32
26
2
2
4
3
6
6
6
12
15
29
32
48
33
64
57
95
81
, TOTAAL 39 58 4
5 9 12 27 61 81 121 176
----------------,----------
(Mannen..
}Vrouwen.
20
15
23
33
2
4
8
10
25
20
19
18
55
43
51
63
( TOTAAL
1
Mannen ..
Vrouwen.
)
TOTAAL
35
8
25
33
56
21
34
55 2
2 10
Mannen .. 7 12· 2 3 3 H 17
Boven de 70 Vrouwen. 12 18 2 3 5 f:8 25
)
· l
TOTAAL ~ ---;-/-"- .-"---3- --1- --1- --3- --6- --8- --;--~
--i----------
~faunen .. 111 156 5 3 18 27 32 52 142 193 308 431
TOTAAL ..... Vrouwen. 96 154 7 4 25 16 33 57 176 161 337 392
TOTAAL 207 310 12 7 43 43 65 109 318 354 645 823
2
3
8·
2
1
3
18
5
6
11
45
5
4
9
37
14
9
23
98
17
31
48
114
42
50
92
. •.
[
i
'
i
i
:

,..
~
Splitsing de1· in de geneeskundige gestichten opgénomen en daaruit vertrokken pêrsonen in hét jaát• l8tî5.
"()PGENO~IEN.
VERTROKKEN.
MANNEN.
VROUWEN.
MANNEN.
VROUWEN.
Ontslagen,
Ontslagen •
ai
rn
~
::ii1
ai
rn
~
~
°G'I
ai
rn
~
:;!
.,,
c:Q
~
<
E-<
0
E-<
ai
00
~
:;!
ai
00
~
~
G:I
ai
~
::ii1
-0
c:Q
~
<
E-<
0
E-<
....i
<
E-<
0
E-<
z
"'1
"'1
;:;:!
"'1
c!)
..:i
<
g
"O
Q)
1::
~
0
óÎl
~
.tl
.~
z
"È
$
Q)
1:
Q)
;>
+>
z
Q)
"È
Q)
~
~
Q)
>
1
-d
1
~
,..:i
<
<
E-<
0
E-<
d
Q)
"O
Q)
1::
Q)
;>
0
~~ Ä
~
<
E-<
0
E-<
.s.D
d
·~
~
~
+>
Q)
z
"È
$
Q) •
,.Cl "O
;... ;...
Q) Q)
;> ~
+> ,.Cl
Q) ;...
z ~
~
~
~
~
<
E-<
0
E-<
· ~
f':!
tl
~
,..:i
<
Stedelingen ....
22
23 1 i 94 1 239 1 19
25 1 215 1 259 1 498 1 69
2
16
19
86 1 192 1 67
6
16
24 1 HO I 223 1 415
Landhou-wer5 ..
Gehuwden." .
4
8
25 1 134 1 163 6
16 126 1.50 12
17 149 172 335 42
13 1.24 149 299 44
3
3
2 13
10 1 9
56 1 H6 1 29
64 130 31
4
9
6
9 66 1 114 1 230
13 79 133 2t3
-QO
Ongehuwden ..
1.8
32 202 252 13
29 240 282 534 67
2
8 . , 23
78 178 65
3
19
20 97 204 382
Protestanten .. .
19
29 208 256 24
28 199 251 507 70
3
12 1 24
87 196 56
3
18
22 101 200 396
Room8ch
0
katholijken ... .. .
6
18 1 1.11 1 135
12 149 162 29'7 38
2
6 8
53 107 34
4
7
8
64 1 117 1 ~24
:lsraëliten . . ... . ... . ...... .. . .
9 H
2 16 18 29 3
2 5 6
3
11 20 25
Hrankzinnii:en •oor de eer8te maal ... 1 21
• tweede • · .. . 1 3
35 1 262 1 318 1 20
8 45 56 3
30 1 270 1320 16381 99
5 64 72 i 28 . 11
15
2
21 11061241 1 78
,7 20 40 12
20
3
20
8
99 1 217 1 458
42 1 65 1 105
derde
5 14 f9
2 14 17 36
2 10 14 2
3
16 22 36 '
• meer dan de derde
maal . 2
7 9
5 16 22 31
2 6 8 4
2
19 26 34
Erfelijk krankzinnig .. 2
H 88 1 1.01 10
9 1 103 1 122 1 223 1 20
3 11 31 65 1 23
3
12
50 88 1 153
Krankzinnigheid uit dronkenschap
ontstaan .....
8 68 77
' 1 "
13 90 1 11
4 5 29 49
5 7 56
...:..
~
Splitsing der in de geneeskundige_ gestichten opgenomen en daaruit vertrokken personen in het jaar 1864.
~
OPGENOMEN.
VERTROKKEN.
MANNEN.
VROUWEN.
MANNEN.
VROUWEN.
Ontslagen.
Ontslagen.
Stedelingen . .. . . . ... . •.. " . ......... . .. .
Landbewoners . ...... , ... . . , ..
Gehuwden . . . . .. . .... .
ai
rn
rn
cl!
~
34
4
15
ai
rn
~
:;!
G:I
26
ai
~
:;!
.,,
c:Q
227
~
<
E-<
0
E-<
287
30 1 159 1 1.93
ai
00
00
cl!
::ii1
28
23 1 160 1 198 1 14
5
ai
00
' ~
~
"' G'I
26
ai
00
~
~
~
228
~
<
E-<
0
E-<
282
~
<
E-<
0
E-<
z
"'1
r.<
)!!
"'1
c!)
,..:i
<
569
25 1.44 174 367
18 150 182 380
d
Q)
"C
Q)
1::
Q)
;>
0
97
59
61
óÎl 1 1
:~
]
+>
g
3
-d
$
Q)
~
Q)
...
+>
Q)
z
16
H
8
-d
$
Q)
~
~
37
1.5
21.
-d
]
~
~
1.06
~
<
E-<
0
E-<
259
87 1 i 72
85 1 i 76
d
~
Q)
1::
Q)
;>
0
97
57
40
....----.....__~ .
óÎl
·a -d
d . ;...
...... Q)
N +>
~ Q)
§ ~
;... Q)
~ ;>
+> ...,
Q) Q)
z z
3
2
8
8
8
"È
~
~
Q)
>
40
17
f7
-d
]
00
~
97
....i
<
E-<
0
E-<
245
~
<
E-<
0
E-<
z
"'1
"'1
)!!
"'1
c!)
..:i ·
<
504
64 1 147 1 31.9
77 144 320
-~
I~
r
11
Ongelauwden ........ . . .. . ....... . ...... 1 23
Protestanten".: .. •... . .... . ..... . .....• 1 29
33 12261282119
37 21.4 280 25
33 222 274 556
39 1 199 1 263 1 543
95
96
2
2
19
16
31 1 10812551 H4
30 104 248 97
2
3
8
9
40
34
84 248 503
82 225 473
RoonHeh·katholijken" .... . . . ..... . ..• 8
18 1 160 1 186 5
9 1 151 1 165 1 351
57
H
19 83 1 171 52
7
22
63 145 316
l5•aëliten . ... . ... . . . •.••... . .•.... . . . ...
1.2 14 3
3 22 28 42
3
3 6 12 5
16 22 34
lbankzinnigen '\'oor de eerste maal". 1 31
44 1 290 1 365 1 23
35 1 308 1 366 1 731 1 1.32
23
42 1 i33 1 330 1 i34
1.4
49 1 i2i 1 3:l8 1 648
• tW"eede • 4
• derde
6
3
63
20
73
24
3
4
1.0
3
39
u
52 1 125 f8
21. 45 5
2
8 36
17
64
23
16
6 23 45 1 109
2 1.0 14 37
• meer dan de derde
maal ..•..•.....
...i Il Erfelijk krankzinnig .. . .. .. .......•.. . .
2
3
13
1..8
8 15 85 1 108 1 12
J(rankzinnight>id uit dronkenschap
ontstaan . ... .. ". .. ... . " ........•... . . . 5 fO 62 77 2 f7 f9
3
3
H
f7 35
14 82 1 f08 1 216 29 7 5
96
2
24 3 7 44
7
H
3
49 90 37 3 8
7
H 22
49 97 1 187
78 3
• l 11
89
"
-
---
~
--
-
·~ &. - ~=;•:
~
.........
~
-
;,,__--.._, ~ - 2 ....
_j

........
-= ..,,.
. -·
aO
-STUT v11n ' de tn -de geneeskund1ge gestîc11te1l op 'iit Deéembr1· -1865 en t86!. ''erpleegden, ingedteld naar
·de p1·ovincie waartoe zij behoornn.
PROVINCIEN.
N&Qrdbra~nt . .. .... )
1863
~ 1864
1863
Gelderland .. ... . " . ~
~ 1864
1863
Zui,dholla9d ... .. . " )
~ 1864
1863 19 30
IWoordholland . . . . .. . . ~ 1864 21 33
Ze.~land ". " . . . .. " ; j
::::
Utrecht . . .. . .. " " ... ) ::::
Friesland" . . . . . . . . . . !
;:::
OvêrijHel. . . .... . . . ~ : :::
863
Groningen . . . . . . . . .. ~ f
\ 1864.
Dr~nthe . . . . . ..... "· l
Limburg ..
....
::::
!::::
MANNEN.
4 13 126 143 48.97 4 13 "
6 12 " · u2 rno 52.12 1 9 "
g 13 H 10.9 140 52.04 4 14 3
5 15 iÖ 111 141 50.36 7 13 7
9 22 2i6 248 43.13 13 30
9 23 " 22-0 2'52 42.50 14 33
6 "
g. ,,
4 10 Il
4 7
3. ,,
9 ,,
5 "
7 4
,3 "
2 2 Il
2;J.6 ~86 45.69 11 28 ,,
260 315 46.95 f5 33 "
23 32 51.61 2 3 "
i!9 40 5i.95 3 5 lf
6~ 82 44.81, 3 7 "
69 80 4'3.01 6 7
81 89 57.79 2
8J 89 5{).33. 2 "
61 71 50.35 5 iO "
61 67 47.86 7 8
4.0 -55 53.40 4 5 2
38 56 51.85 7 2 2
7 11 55.00 "
9 -i3 50.00 1 lf
74 78 52.35 lf
75 79 50.97 "
2 . "
2 "
VROUWEN.
~
.ij
<
E-"
E-<
REDEN
TOT DE BEVOLJPNG
OP 3i DECEMBJm
1863 en 186~.
Verpleegden @V
~ 10,000 10,000 1 () ,000
Jl:l
>1
Jl:l
i:!l
t-'l
<
M. v. z.
132 149 51.03 292 6.84 7.rn 6.98
131 147 47.88 307 7.60 6.98 1.29
108 129 47.96 269 6.57 6.23 6.40
H 2 139 49.64 280 6.55 6.65 6.60
283 327 56.87 5·75 7.9() 9.67 8.82
2~3 341 57.50 5~3 7:9J 9.96 8.97
301 340 ~4.31 626 10.70 1f.84 H.29 '
-3-08 356 53.05 671 H.63 f2.26 1 t.ü5
25 30 48.39 62 3.75 3.41 3.58
29 37 48.05 77 4. 75 4.06 ~.40
91 101 55.19 183 9.89 H.81 10.87 .
93 106 56.99 186 9.53 12.27 f.Q.92 .
62' 65 42.21 154 6.35 4.57 $.45
6~ 6ü 43.67 158 6.2~ 4.79 5.52
55 70 49.65 141 5.71 5.83 5.7.7
. 58 73 52.14 140 5.30 6.0.2 ~.66
37 48 46.60 103 5.10 4.35 4.72 '
41 52 48.15 108 5.10 :4.65 :t-87 .
9 9 45.00 20 2.0$ 1.82 1.96
12
69
74
13 50.00 26 2.43 -2.61 ~.52
71 47.65 149 7.03 6.49 6:77
76 49.03 155 7.08 6.92 7;00
Totaal. ". ) 1863 Be 116 18 1,0411,235 47.98 47 114 6 1,172 1,339 52.02 2,574 7.23
( ~86 * 6~ H$ 17 1,095 1,292 47.83 68 114 10 1,217 1,409 52.17 2,701 7.48
1863 2 " : 21 25 69.44 4
Buitèn 'sli!indaenÖn· ·
~el ~ei· bevolking in de geneeskundige gestichten en bewaarplaatsen voo1· kl'ankzinnigen ,
in 1863 en 1864.
GENEESKUNDIGE GESTICHTEN.
'8 llertogenboselo . . : .. .
Zntphen . ... . . . . .. "
's G•avenha:;e".".
Rotterdam . . .
~ 1863
" ... ( 18M
\ 1863
.. ( 1864
.. ~ 1863
~ 1864
' 1863
. . f 1864
~ 1863
. ~ 1864
Dordrecht .. ..
Delft . . . . . " ..."" ... .. ~ ::::
l.UeerenJ>erg . .. . ... . .. .... . . .. ~ ::::
~ ·1863
A.1nster1lam (voor Israëliten) ~
1864
) 1863
Utrecht ....... .
.. ; 1864
~ 1863
Franeker •. . . ..
.. ~ 1864 1
Dev!>lnter . .. ... .
Maa•tricht ..
' 1863
· · I 1864
~ 1863
f 1864
OPGENOMEN. VERPLEEGD. ONTSLAGEN.
M . 1 v'. M. 1 V.1 · M. 1 V. M, 1 V.
OVERLEDEN.
31 DECEMBER·
M . • 1 V. M. V.
169 170 H 63 211 233 15 23 11 13 185 197
185 197 91 51 276 248 50 34 23 22 203 192
176 154 57 37 233 191 27 29 20 12 186 150
186 150 26 H 212 194 i7 21 15 11 180 162
49 72 20 24 69 96 15 21 4 8 50 67
50 67 22 26 72 93 15 12 6 9 51 72
72 99 26 46 98 U5 10 23 15 6 73 H6
73 116 25 29 98 145 28 33 9 14 61 98
75 59 32 27 107 86 H 16 6 3 90 67
90 67 46 3'6 136 103 24 12 H 10 101 81
90 93 41 54 131 U7 22 22 16 12 93 113
93 H3 68 49 161 162 33 21 20 14 . 108 127
237 293 76 67 313 360 34 38 18 21 261 301
261 301 74 98 335 399 35 33 24 38 276 328
23 lf7 13 30 60 2 7 2 4 26 49
26 49 11 22 37 71 5 16 . 2 5 30 50
.101 102 44 48 145 150 30 24 12 4 103 122
103 122 55 4.3 158 165 31 27 17 H HO 127
66 55 26 23 92 78 H 12 1 6 80 60
80 60 25 25 105 85 12 9 13 12 80 64
62 69 26 2i 88 90 10 15 5 5 73 70
73 70 20 19 93 89 '12 9 12 4 69 76
41 36 10 15 51 51 10 H 1 . 2 - 40 38
40 38 20 18 60 56 13 H 4 4 43 41
~ """ · .... --. -~-,--- .-.--~ ~ ~
438 1,568 1,687 197 241 111 96 1,260 1,350
460 1,743 1,8'10 275 238 156 154 1,312 1,418
-- - - - - ~
~ ·1863 1,161 1,249 407
'l'otaal · · " ( 1864 1,260 1,350 483
BEWAARPLAATSEN.
- - ----------------------
's llertogenboseb . . . .. . . . 1863 l
2
.4 2
4
40
5
45
4
40
' 1863
)Joekel.. ... ... . . . .
. . ( 1864 40
6
46
4 2
40
) 1863 10 13
10 13
10 13
l\lijmegen . . .. ... . . .. .. / 1864 10 13
10 13
10 12
,---. - .- -..- ------.-- -~----..- -----. -
Totaal . . .. ~ '1 863 54 15 5
59 15
54
f 1864 _50 13 6
56 13
2
5Ó
' ·1863 1,2t5 1,264 412
A.Jgemeen tot-J . .. ~ 1864 1,310 1,363 489
438 1 , 6~7 !,702 201 241
460 1,799 1,823 279 238
112
158
97
155
1,3i4 1,364
1,362 1,430
r
~
1
,1
i
r
1
.

=
NATIONALE MILITIE EN
---- =:;~
SCHUTTERIJEN.
B~j 1?issive van h:t Departe~ent .:an Binnenlandsche Zaken van 30 October t865 werden, te beginnen met
de hgtmg ~oor het Jaar 1863, JaarhJksche opgaven verzocht van de uitkomsten van het meten en van het
~eneeskund1g on~er~oek d:r nalatigen. Die opgB.ven worden verstrekt voor elke gemeente. Wij geven thans
hiervan voor de hgtmgen m 1863, 1864 en 1865 een uittreksel voor elke provincie en voor het Rijk
V: ooraf dient opgemerkt te worden, dat de opgaven naar de maat behelzen alle loteling,en, die zi~h aan de
metmg h:?ben onderworpe~, zoo~at het getal personen onder de maat zich niet enkel bepaalt tot de uit dien
hoofde vrijgestelden. De CIJfers ZIJn daardoor veel hooger dan die, welke voorkomen in de tweede kolom van
d~~ ~weeden. staat van .den afloop der ligting. De personen niet gemeten zijn die lotelingen, welke voor den
m1htieraa~ met ter metmg z~jn verschenen, dewijl zij op de eene of andere wijze volgens de wet van de dienst
waren vrijgesteld. Men heeft het van belang geacht de lotelingen onder de maat in die onder 1.50 en die van
1.50-1.55 ned. el te splitsen. ·
Voor de opgaven van . het geneeskundig onderzoek zijn gevolgd de hoofdindeelingen, voorgeschreven bij het
l'~gle~.e~t. op dat onde:zoek, vastgesteld bij z" Ms. besluit van 25 Maart 1862 (Staatsblad n° 34), nogtans met
die WlJzigm_~ dat de z1~kten en gebreken van ~e ademhalingwerktuigen, van die van den bloedsomloop en van
h~t bloed zIJn a~~e~ch.eid~n. De op~aven der ziekten en ligc.haamsgebreken ontbreken voor elk der drie jaren
mt het eerste m1htied1stnkt :~~ Z~1d~olland en :oor 1. 8~3 uit enkele gemeenten der provincie Groningen.
De opgave van het getal m1htiephgt1gen op de mschnjvmgregisters in i 862 gebragt, voorkomende jaarg. XII
en XIII, tweede gedeelte'. blz. 54, verschilt van de tegenwoordige, daar volgens de vroegere opgave hun
getal 31,893, volgens d~ ~ieuwe 31,983 en met .bijvoeging van 92 nalatigen 32,075. Dit verschil spruit hieruit
voort, dat voor ~e provmcien Noordbrabant, Zuid- en Noordholland , Zeeland, Utrecht, Friesland en Limburg,
behalve de nalatigen, ook de overledenen vóór de loting waren afgetrokken. Het· verschil voor Groningen in
welke provin~ie het getal militiepligtigen volgens de eerste opgave 2,038, volgens de laatste slechts 2,026 bed~o~?,
~a~ m~t wor~en opgehelder~ .. De nieuwste opgave geeft het geheele getal in het jaar der inschrijving
tmhtiephgtige Jongelmgen, onversch1lhg of zij al dan niet overleden zijn vóór de loting of nalatig waren. Daar
de volgende state.~ enkel o~geven het getal vóóroverledenen en nalatigen voor de ligtingen van de jaren 1864
~n 18~~ '. laten. WIJ thans die opgaven volgen voor die van 1863 of voor de militiepligtigen in 1862 op het
~nschriJvmgreg1ster ge bragt:
~ À
z
À z
< À z <
P'.l z ~
< .... À z

Uit deu staat volgt, dat in elk der drie jaren op honderd lotelingen :&ijn gemeten 86.02, 86.9ü en 86.36, ·
niet gemeten 13.98 , 13.04 en 13.64; terw~jl op honderd geneeskundig onderzochten van 2. 76, 7 .90 en 1.64 de
aard der ziekte .of van het gebrek onbekend bleef.
Wij laten thans volgen eene vergelijking van het getal militiepligtigen, met inbegrip der nalatigen i in 1862,
iS63 en 1864 met dat der mannelijke kinderen levendgeboren in de jaren, welke tot de inschrijving zijn geröepen,
en beginnen met de provincie welke voor het jaar 1864 de meest voordeelige uitkomst heeft geleverd.
PROVINCIEN.
1 GETAL
GETAL GETAL M;ILITIEPLIGTIGEN OP 10,000
LEVENDGEBOREN JONGENS. MILITI'EPLIGTIGEN. MANNELIJKE
LEVENDGEDORENEN.
1843. 1844.
1
1
1
1
1845. 1862. 1863. 1864. 1862. 1863. 1864.
1 l 1
Drenthe •... . .. .............. 1,233 1,364 1,289 924 1,028 942 7,494 7,537 7,308
l.imburg ..... ... ...... .. .. . . 3,198 3,308 3,325 2,170 2,309 2,263 6,786 1 6,980 6,806
Frie"land ...... . .. . .... .... 3,841 4,300 4,019 2,732 2,951 2,719 7,113 6,863 6,765
Overij8sel .. . . ..... · ······· 3,403 3,551 3,410 2,235 2,403 2,238 6,568 6,767 6,563
Gelderland .. ............... 5,798 6,139 5,969 3,924 4,042 3,905 6,768 6,584 6,542
l\luordbrabant ..... . ...... . • 5,923 6,132 6,081 4,019 4,001 3,959 6,786 6,525 6,510
Groni11ge11 ... ..... . .. , ... .. . 3,059 3,133 3,242 2,026 2,140 2,093 6,623 6,831 6,456
l\loo1•dholla11d" . . .. . . .. ... . 8,444 8,699 8,777 5,047 5,173 4,993 5,977 5,947 5,689
Uto-ccbt ........ ······
.... 2,754 2,656 2,764 1,6t3 1,494 1,485 5,857 5,625 5,373
Zuidltolland ...... . . . .... • .. 10,66t 10,997 11,088 5,846 5,89() 5,7U 5,484 5,356 5,153
Zeeland . . . .. .. . . . .... ...... 3,100 2,991 3,308 ." •• , i,505 1,599 4,965 5,032 4,834
--------
Het Rijk .... 51,414 53,270 53,272 32,075 32,936 31,910 ·6,239 6,183 5,990
Jaa,tste als te l~at jngè4ieJ\Çl. - Van de verzoekschriften in. Limburg ~etro.~en ~ 1 èn 1 weigering van vrijflte1lin~:
wel5ens ligchaa?1sge?reken, 1 ~~- 1 w~gens ~roederd1enst, 1 en · ~ . vrl,)s~elhn?· , van . lotelingen uithoofde
van gèb'rèk aáh maat, m 1865 1 aanWIJzmg tot d~ dienst.
De geheele sterkte der schutterijen bedroeg op 31 December 1864 en .1865 99,206 en 99,503 man of 1,251 en
1,554 meer dan op datzelfde tijdstip in 1863, waarvan 35,037 en 35,021 dienstdoende, 64-,169 en 64,4~2 rustende.
Tot den eersten ban behoorden in ellr van beide jaren 89,975 en 90,942, waarvan 28,013 en 28,617 dienstdoende,
. 61,962 en 62,325 rustende; tot den tweeden .en derden 9,231 en 8,561, 7,024 en. 6,404 dienstdoende;. 2,207 en
2,1 5
7 rustende. :Bij den eersten ban telde men in elk van beide jaren: OJ!der de dienstdoende schutterijen 447 en
432 officieren, 666 en 685 onderofficieren, 913 en 886 korporaals ., 125 el,\ ~ 31 tamboers; onder de rustende 809 en
82 5 officieren, 961 en 959 onde:foffi.eieren, 1,~ -~9 en i ,283 korporaals, 336 en 347 tamboers. Onder de. sterkte
van den eersten ban telde men 68,976 en 69,373 ongehuwden, gehuwden en weduwenaars zonder kmderen,
uitmakende de eerste categorie; 20,999 en 21,~69 waren na de inlijving en toen nog gehuwden en weduwenaars
met kind of kinderen; die~stdoende waren vcan de eerste 20,848 en 21,082, van de laatste 7, 165 en 7 ,535 ,
rustende van de eerste 48,128 en 48,291, van de laatste 13,834 en 14,034.
l:let getal leden van den eersten ban, die vroeger bij het leger geqiend h.ebben , bedroeg op 31 Dec~mber
1864 en 1865 18,852 en 19,043 of 25.95 en 20.94 °/ 0
der geheele sterkte van dien ban, waarvan ~oor~~ dienst...,.
doende 6,933 e.n 7,!H8 of 24.75 en 25.22 "/ , 0
voor de rqstende H,919 en H ,825 of 19.24 en 1.8.97 /0 • ZIJ deelden
in d~ eerste categ\)Fie met 13,379 en 13,402 of 19.40 ep 19.32 % , in de tweede met 5,473 en 5,641 of 26.06 en
26.15 °fo. - ..:! 1. b l . b d .
.J.Iet .g.etal :voor.z.ieniu.ge.n teg.en de uitspraken van .de {)D~~~ieu. vau Oll.~erzo~»- gn _. e&-ts~mg -e .roeg in
{864 100, in 1865 67. In beide jaren wordt niet opgegeven of m Zeeland ~n m 1~?5 of l~ Noor~brabant. voor~
zienfagen hebben p1aats gehad. Zij kwamen daarenboven niet voor in 1$64 m Overll.JSSel, m 1865 m ~romn,ge~,
ÏJJ. beid.e jaren"" in Prenthe. Voorzieningen tegen vonnissen van de schuttersraden hadden ~laats m 1-864 l~
Zuidholland en Utrecht in 1865 in Zuidholland en Drenthe, ten getale 'Van 11 en 'T. - In Zmdholland betroffeq
in pe.ide jaren alle verb~twde uitspr:;1.~en van de comf!'lissien van ondeq;oek zie~elijke. gesteldheid of.gebreken,
De verbetering van één· vonnis van den schuttersraad in 1864 betrof enkel de be~ammg van h~t f~i,t, ....-:- Van.
de reclames tegen aanwijzing vooi· de schuttersdienst in Noordholland werden .m elk van beide Jaren 13 en
t"delïk 6 en 5 voor altiid toegestaan. - De Gedeputeerde Staten "an Utrecht hebben daar de geldboeten
1 ~J J ' ' ." . . . ld b d . . h b d
bij de 5 vonnissen van den schuttersraad op zich zelve meer dan zes ~u en e ro~ge~, zie o? e~oeg ;·~rtklaa.rd
hierin in hooger l?eroep te beslissen. ·- Yan de reclame~ in FrJ#§land wer4 m e.k van beide Jaren een~:
afgewezen als te laat ingediend. ,.
Uit dit overzigt volgt dat de provincien Drenthe, Limburg en Friesland in elke der drie jaren het grootste ,
Zeeland , Zuidholland en Utrecht het kleinste getal militiepligtigen op 10,000 mannelijke levendgeborenen hebben
geleverd. Wanneer men de uitkomsten der drie jaren onderling vergelijkt, was, in de reden tot het getal geboren
jongens, het getal militiepligtigen betrek)rnlijk het grootst: voor Friesland, Gelderland, Noord bra bant ,
N oor

1
...
1 "'
. -
srrAA'I' \an den afloop tle1· ligting vo de 11atio11alc militie in 1864 en 1865.
:m
'
:'"""
VRIJGESTELDE; VOLGENS DE WET.
UITGESLOTENEN VOLGENS DE
WET.
A.rt. liO.
A.rt. 5:!.
A.rt. 55.
A.rt. 56.
~ 2. § 3. § 4. ~ 5. § 6. ~ 7. ~ 2.
f
~ 4. § 5.
~ 6.
~ 7.
~ 1. ~ 2.
~ 1. ~ 2.
PROVINCIEN.
BROEDERS OF HALVE
tJROEDERS VAN HEN, DIK
BROEDERS OF HALVE BROEDERS
VAN HEN, WlER PLAATSVERVANGERS
"' .,,
1864
l\loordbrabant ....... )
( 1865
Gelderland .......... ~ :::;
347
295
284
235
247
295
227
248
435
452
/~38
419
132
96
122
91
17
23
18
19
1
3
306 330
297 34 .\.
286 328
352 275
23
18 ~
1
22
21 ~
5
39
60
27
38
45
49
25
30
7
2
1
3
2
3
3
!)
3
2
3
Zuidhollantl .. ....... ~ : :::
417
343
382
399
702
725
314
265
17
16
7
5
2
549 373
621 246
13 'l
20 (
4
2
47
39
73
60
3
4
2
2
1864
l\loordholland .. .... . ~
r 1865
486
409
314
276
678
681
231
206
5
12
5
2
604 251
539 104
12
151
2
22
26
37
53
2
3
7
8
3
6
4
3
~ 1864
Zeeland ............. ? 1865
< 1864
Utrecht. . .. . .. . . ~
"". c 1865
1864
Friesland ....... .. ... ~
1865
\ 1864
O'\'crijssel. .......... ~
1865
1864
Groningen. . . . ...... ~
1865
1864
Drenthe ............. ~
1865
I.ilnburg .... " ...... ~ : :::
~ 1864
Totaal" .. ~
1865
109
96
106
94
198
181
107
127
230
161
56
65
54
104
132
118
118
111
90
90
193
216
202
193
319
299
249
256
268
225
63
79
63
45
34
46
45
40
37
40
2
6
8
3
6
5
. 133 99
127 100
131 93
121 fO .~
186 158
187 139
154 171
159 149
142 168
164 129
11
10
4
2
15 1 1
10 1
~
'
13
9
!\
·15 ()•
13
75 46 106 9 67 65 1 '
62 42 124 1 o 63 65 2 / 1:
1--=- ___:_ _:_ __ 5_5_ - - - ---__
96 102 245 51 206 165 3 j
1
2,455 1, 768 3,835 1,10·1 69 20 2 2,764 2,201 132 l 2
2,102 1,854 3,827 973 88 19 3 2,857 1,822 259 1J
8
8
2
2
9
5
14
14
i9
21
24
27
23
19 28
13 29
25
20
22
28
6 7
9 5
H 14
3 16
" _ _: _: _"_ -~ ----•--------- - -----------i·------1------------ ____ I __ _
30
rn
215
242
299
317
7
2
24
u
1
3
2
4
5
3
5
2
3
4
3
2
26
34
1
2
2
3
6
16
11 2
9
5
1
2
2
14
13
1
1
1
~t

UITKOMSTEN
van het meten der lotelingen i:1
en nalatigen voor elke provincie.
%1n ~
:§ ~
bil r.l'l
1 ~ ·~
1
~ r Ondo.a.50 ol .!::::
jll
:::
~ ' \ 1865 139
'd 1
~ 1-.50 ··- ·· ·· r::: 1
:::
{ 1.55 el- ..... . . } :::: ~~
( 1865 73
'.... ··- .· i :::: .::
1
1.57 el-... . . .. .... ~ :::: 1 :::
( 1865 /105
1
~ 1863 702
1.60 cl-...... . .. · 1186~ 712
l 1865 679
) 1863 178
1.64 el - . . .. . ...... ( :::: ~::
l 1863
1
~
r:! ( 399
~ 1 .6:> el-... . " .. . " ) 1864 387
~ f 1865 418
1 1863 492
..•. ··-. .. ..):::: :::
1
~ 1863 770
1.70 el-.. ... . .... . . ( :::: ~~~
...... ··---J ::::
64
46
( 1865 34
.1 1863 402
!\liet gemetell . .... . ) 1864 474
1 ( 1865 388
1
i
1
· I
166
180
138
228
231
233
98
67
78
99
88
73
335
346
330
636
66!;
628
186
205
192
364
382
375
463
561
558
772
837
801
57
534
437
1142
1 ~
1
..:!
..:!
§
~
0
0
1 z
2115 328
223 299
1761 228
350 398
314 371
260 323
94 '138
115 162
81 16•l
'113 135
·l 15 133
83 H8
!105 !173
427 508
365 448
832 859
890 908
803 801
225 225
257 231
273 206
442 430
510 466
/~74 488
612 556
655 561
570 593
915 729
968 765
'1,043 859
65 37
53 51
67 60
1,548 739
1,363 718
1,519 708
85 56
56 H
50 36
93 76
H2 64
90 61
34 30
39 30
38 27
39 37
37 3!)
36 21
169 120
159 127
H-6 134
293 238
273 2 18
295 199
8'1 72
68 1 77
1
73 76
124 1/J.7
145 140
158 154
203 20G
·L94 208
217 199
226 339
248 312
284 331
-12 24
9 16
11 22
180 268
165 219
201 225
186
163
13'1
186
182
·17:2
75
76
55
57
68
50
237
256
199
451
!~75
4H
110
139
253
286
21-5
358
405
388
606
634
6'13
37
60
62
176
207
219
92 11 7
62 113
82 88
t 20 '130
'102 176
H7 114
49 67
62 29
38 38
41 i' 38
51 57
43 54
'153 167
195 ·180
179 171
381 3 19
403 3H
356 368
H8 88
'125 97
H4 103
208 1. 75
269 i 20-i·
229 -197
3·18 258
369 249
3'18 270
493 430
400 427
507 1163
40 42
37 40
40 34-
222 195
238 227
215 193
42
4.4
43
80
52
'19
28
19
19
16
2 L
89
67
66
150
-171
'166
42
51
.19
85
11.9
93
160
'130
123
188
237
219
11
15
. '14
76
70
76
.JJ
56 '1:4'1'1 I
55 1 ,167
73 1,9731
85 1,998
84 1,774
1!2 732
47 725
39 647
33 707
47 724
40 645
169 2,660
183 2,780
177 2,620
390 5,25 l
4'17 5,472
420 5,'156
142 1,467
U3 1,572
123 f,558
226 2,853
269 3,177
245 ' 3,076
341 3,967
356 4,218
353 4,133
506 5,974
493 6,'157
533 6,353
23 398
35 40G
2'J !~30
145 4,485
178 4,296
165 4,351
Ul'rKOMSTEN
8 1 1 1 A (!)
z 1
z 1
'ó
"4 A A < 1
van het geneeskundig i:1 ÇQ z z ..:!
cà
< < < ..:!
onderzoek der I> ..:!
~ ..:! 0
..:!
lotelingen en nalatigen r:! ÇQ ~
p:j
0
1
%1" A ril p:j A
voor elke provincie. i::r:! ~ A
~
'.+:i ~ 0 ..:! A
H 0
Cllr.l'l
0 P:1 p 0
~ · -,
z è ISl 1
\Kou. hc:;l.25:Haart1862, (StL/.11°34 '. .
1
1
z
~ 1863 37 'l5
17
De a lgemecne beldeeclselell.
181
29 20 H 16
(Art. l!, g ( 1864
J. N ;._ l-·22. )
( 1865 65 27 '18 23
Do wa

ti2
Sterkte der schutter1je1. 1 op ~t Decw1 Hll' t86~
INDEELING VAN DEi\
~!\STEN
BAN.
GETAL LEDEN YAN DEN
1~ BAN DIE VROEGER BIJ HET
LEGER, HEBBEN GEDIEND.
VOORZIENINGEN IN HOOGER BEROEP
IN 1864..
PROVINCIEN.
(c categorie.
THANS NOG ONGEHUWDEN, GEHUWDEN ,
WEDUWENAARS ZONDER KINDEREN.
Schutters.
Schutters.
te catego1•ie. ~"categorie.
ONGEllUWJJEN GEii UW OEN
EN \\F.JJUWENAARS EN WEIJUWENAARS
ZON OER
MET
KINDEREN. KINDEl\EN.
TEGEN
DE UITSPRAKEN VAN
DE COMMISSIEN
VAN ONDERZOEK EN
BESLISSING.
(Art. 15 der wet op de
schut1erijcn.)
TEGEN
VONNISSEN VAN DE
SCHUTTERS-
RADEN.
l'Woordbrabant .............. .
Gelderland""." .... ... ""
Zuidholland ... , .. .......... .
l'Woordholland ..... , ........ .
Zeeland .................... .
Utrecht, .... ... ..... .... , ... .
Friesland" .. .. ...... . .... . . .
0-..erijssel. ...... .
Groningen ...
Drenthe . ......... . .. ... .... .
8
9
9
4
2
7
5
2,3f9 436 2, 755
2,532 164 2,696
7,957 2,f94 10,151
6,991 3,803 10,794
1,215
1,707
2,042
1,831
1,169
250
157 ·1,372
36 1,743
192 2,234
" 1,831
,, 1,169
42 292
6
5
1
d
Cl)
-~
cd
~
0
0
13
46
34
6
8
11
9
--"- __
'l'otaal .... 60 28,013 7,024 35,037 15 148
d
Cl)
~
Cl)
·s
EE
0
20 60 74
20 42 69
102 130 171
76 94 145
11 15 36
17 14 28
20 25 58
27 22 42
4
2
2
41
4
4
805 765 1,570
1,059 648 1,707
3,382 1,559 4,941
3,454 2,488 5,942
543 359 902
783 465 '1,248
715
543
DIENS T
'1 , 72~ '
1.8401
5.346
• 1
6,2U8j
!)68
1,307
47-1 1,186 ·1,280
437 980 1,075
:_ ~ ~ ~ ~ :::1 ·:; :::1 :::
307 424 678 57 H,9391 7,443 19,38•/ 20,8'81
_..,..
DO :ElNDE.
18
37
20
6
9
3-i 1
28
6'i
27
7
22
23
26
88
28
5
9
11
6
15
9
1
7
134 366
155 459
1,021 1,383
159 450
77 151
161 192
500
614
2,404
609
228
353
5\H
6!J2
2,611
693
2-i7
400
15
16
73
52
7
17
21 22 28 4 177 501 6'18 753 3 224 5 143 375 1 " ,, Il
3791
31'7
1,255
1,546
260
313
29 21 15 319 372 6911 '756 3 ~60 " 153 416 Il " " "
6 6 5 ,, 97 230, il:?'!! '.H-!I 3 101 1 26 136 1 1 " "
1
' "_ " 1 ~ 1 " 15 ö!
1
14
12
55
8
6
21
160
200
786
212
10-i
83
568
575
2,169
1,818
16 73 " 33 i " 1 32 •• " " " "
~ ... 1~~1-; .,31: ~ 6,480 - ,,165\~ '·"' I "' 1 •.• 0• I 6,,".-6-2-
1
377
434
9
36
10
2
8
19
8
~- 10 1 ,
5
5
RUS
T ENDE.
Noordbrabanf ......... . ... . . .... .. .
Gelderland,, ..... . .
Zuidholland.. .. . . . .... , .... . .. .
Noordholland ....... , ... . . ....... .
Zeeland . .
Utrecht .... . . .
Friesland ............ .
0-..erijssel ..
Groningen ...... ... . . . . ... .... . ... .
Drenthe .... , ..
10,481 1,378 11 859 ) '1 l heele ~ 6
' ? 7
1 half ~
9,261 62 9,3231 7 1 42
8,650
6,003
5,464
2,734
6,891
5,892
28 8 678 ~ 6 heele ~ 35
' i 3 halveç
137 6,1401 5 1 30
1-18 122 174 66 4,829 4,016
56 139 160 62 3,974 3,025
66 88 98 13 3,661 2,003
8,8451 9,3251
6,999
7,4 llj/ ~~
5,6641 5,9 :!!1) 1:
37 94 125 42 2,159 1,849 4,008 4,3 UG
353 5 817 > 3 heele i 25 40 54 .&7 1
' e ~-
3 halve\ < .., 2,306 2,306 4,612 4,767
46 2,7801 3 ., 15 10 3 8 " 1,293 926 2,219 2,2 401
7
66 fi957~ heele( 44 63 1·13 185 32 1
' ) 1 half \ 2,479 1,969 4,448 4,8 41
137
4,570
__
•,Ot6 - ~1
6,029 r 5 1 30 68 f9 24 2 2,7'll8 1,765 4,493 4,606
4 8 414 859 1,273
4 570 \
5 heele 24 1/ 1
2
47 102 125 42
' f 1 half ( 1,828 1,128 2,956 3,272;
32 9 343 856 1,199
2_[_12_ 9 " 2 1 912 502 1,414 1,4z:G I ·t 'f 3 4 " 176 393 569
i.::
54 11 1
32 33
38
24
2
8fl 94
19 8 255
43 16 390
50 2 812
18 4 354
165
124
106 22 321
809
1,331
1,772
1,281
532
364
1,418
1,064
1,721
2,584
1,635
697
488
1,739
1,156
i,845
2,721
1,697
697
494
2,050
1,286
1,298
590
5
3
11
10
4
4
4
16
1,814
1,503
1,031
840
550
350
669
973
464
214
5 410
5 462
5 633
3 405
2 259
94
427
3 314
6 270
141
2,234
1,973
1,680
1,258
815
446
1,107
1,294
756
356
Totaal. ...
6196'-' 2207 64169\ 54 heele)32·11 51~ 73A 9 1 ~~\
' - ' ,· ~ !) halve~ '" 2 4 4 48 274 26,169 19,489 45,658 48,1 28 ~ --
1
lliiiiiiiiiiiiiiiiiiïiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii~iiiiiii~iiii..iiiiiiii~iiiiiïiii_L iiiiiii~J-.J....~J..-.J-...Jïiiiiii~..J.. ~~
'1· ~~-; "-~211, -9'!1_1_62 3,354 9,615 12,969 13,834~ 8,4081---;;l 3,415 11,919--"-i--"---"---"-
1 ::::~ - - - _ I

1
...... -
7
~ -""!:
Ste1·klc dei· t:chuttel'ijen ip 5! Det·embe1· {865.
\;~
1.1
I
PROVINCIEN.
INDEELI NG VAN !JE' ~ ; E R S TE ~ BAN.
i-
1 1° catego"ie.
irr--
I lij ~· catego1•ie,
1
te categorie. 2e categorie.
THANS NOG ONGEHUWDEN, GEHUWDEN' 1 :KA DE INLIJVING EN THANS NOG GEHUWDEN EN ONGEHUWOEN GEHUWDEN
WEDUWENAARS ZONDER KINDEREN. t W E DUWEN AARS MET KIND OF KINDEREN. EN WEOUWF.NAARS EN WEDUWEN,HRS
___________.....______---:_ - l --- -
ZO:>!DER
MET
ui
il)
""
0
1
E-1
Schutters. ~ Schutters. ~
~ ~
1
1
1
s~ !~
~ 0
~ N d
~ 0
]N
1 J ~ 1 ~ ~ 1 ~ • " ;~
O~ ~ 1

~--~~~ -~~~~~
~
00
0
M
t­
l:-
oei
ONDERWIJS, KUNSTEN EN
WETENSCHAPPEN.
De lagere scholen waren op 31 December 1862 , 1863 en 1864, naar de soorten en den aard van het Iage1·
onderwijs , ingedeeld op de volgende wijze:
00
~
00
m
00
1 1
NIET 1
AARD VA:-1 OPENBARE
GESUBSIDIEERDE
GESUBSIDIEERDE
BIJZONDERE
PHOVINCIEN. HET SCHOLE:\, BIJZONDERE
SCHOLE?\.
SCHOLEN.
ONDERWIJS.
l\:oordbrabant .
G e lderland . . ......
1
1
TE ZAMEN.
1862./ t863./ ·1864./ 1862./ t863./ 1864. 1862./ 1863./ 1864. 1862./ ·1863.j f864.
\ Gewoon ... 235 234 232
··· ·· ··· 2 4 3 36 32 35 1 273 210 1
270
Î Meer uitgebr. 60 61 M 9 9 8 91 9t 90 i60 161 162
1
. . .. ) Gewoon ... 263 264 261 6 7
I Meer uitgebr. 55 54 56 21 21 1 28 79 81 77
l 156 161
1
1
9 32 34 27 301 305 297
) Gewoon ... Zuidholland . 266 266
··· ·· · ... .. 265 2 2 i 2 69 72 70 337 340 337
I .Meer uitgebr. 51 53 56
1
H 12 ! 12 133 126 117 195 l!H 185
l'Woortlholland
~ Gewoon ...
. . .. . . .... 257 239 252 3 3 3 57
1 49 53 317 291 308
~ Meer uitgebr . 38 59 49 13 11 H 179 '189 i82 230 259 242
ml
('
Zeeland . .. . . . ..... ...
1
\ Gewoon ... 1
-103 '107 HO 5 4 3 8 'iO 11 H6 121 Hl4
0
i:­
G'I
'Il
Il
ii "
Cl
!!lil
0
-M
~ ---00--1
t­
M
c:Ö
00
0
0
oei
00
i ~
f-
1 ~
l ___ _
( Meer uitgebr . 36 36 34 4 3 3 18 16 i6 58 55 53
1
Utrechl . ...
~ Gewoon ... 69 70 70 ,
. . .... . . .. .. . I Meer uitgebr.
1
Frie.!fland. .. .
\ Gewoon ... 324 324 327 ,,
. . / Meer uitgebr . 27 29 26 4
" " 26 23 20 95 93 90
H il H 9 'iO 11 56 51 53 76 72 75
" " 6 8 10 330 332 ' 337
6 7 11 8 9 42 43 1 42
~ Gewoon ... t97 189 192 4 5 12 28 25 24 229 ml 228
0•·cri,j"8el .. ......... . . .
t Meer uitgebr. 9 14 13 Hi 1 12 21 18 t9 19 1-3 45 53
l
Groningen . .... . .. . . ...
~ Gewoon ... 208 208 202 5 5 5 22 21 20 235 234 227
. Meer uitgebr. 12 12 19 6 6 7 16 17 u 3,t
1
35 40
\Gewoon
Da•enthe .
... 1-B 148 148
" "
,,
·· ··· ··· ··· ···· · 6 6 7 150 1541 155
I Meer uitgebr. 1 2 2 5 -i .i, 2 2 ,, 8 8! 6
"I
Gewoon ...
1 1
!
Litnburg . . . .. ~
···· ····· ··
1
' Meer uitgebr. ~~
1
H8 118 ,, ,,
•/ 17 13 12 13;> 131 130
51 l 1 2 36 il 39 88 93 9~
\ Gewoon ... 2 , 18'~ 2,167 2, 177 27
Totaal .. ..
30
(
37 307 293 289 2,518 2,490 2,503
1 Meer uitgebr. 351 382 381 99 95 1-U 639 641 616 -1,08!) 1,118 1,111
1
1
Het getal openbare scholen is van 31 December 1860 tot 31 December 1864 met achtenzestig toeg-enornen.
w~arvan zeYenendertig alleen voor 7'uidholl;:inrl. vooral te 's Gravenhage , Rotterdam . Rchiedam , Delft en Dor-

6N
dreeht. De Yermeerdering- met llertien vonr Noordhollancl was g·edeeltelijk het gevolg· van de oprig-tiug· van scholen
te Amsterdam. De vermeerdering met elf in Drenthe is vooral toe te schrijven aan het veranderen van drie scholen
der maatschappij van weldadigheid te Vledder en nm Yijf bijscholen 1 vroeger voor rekening der ingezetenen
gehouden, in openbare scholen.
Het getal g·esubsidieerde bijzondere scholen is in dat tijdsverloop met vierentachtig toeg·enomen, waarvan
negen voor N oordbrabant, éénentwintig voor Gelderland, acht voor N oordholland, twintig voor Over~jssel en
negen voor Groning·en; dat der niet gesubsidieerde daarentegen met zevenenzeventig afg·enomen, in welke vermindering
Zuidholland met éénendertig, N oordholland met elf, Utrecht met negen en Groningen met twaalf
g·edeeld hebben. Slechts in Overijssel is deze soort van scholen met vijf vermeerderd. De aanzienlijke vermindering
in Zuidholland is toe te schrijven, zoowel aan de opheffing van sommige scholen van vereenigingen en
,·an kostscholen, als aan het toekennen van subsidien.
In N oordbrabant wordt een g·root deel der vromvelijke jeugd naar de bijzondere scholen getrokken, dewijl
aldaar g·elegenheicl bestaat tot onderwijs in handwerken. Te Helmond bestaat door het groot getal kinderen
van fabriekarbeiders behoefte aan eene tweede openbare school; zoo ook te 's Hertogenbosch zijn de twee openbare
scholen overbevolkt. Van eene aldaar in 1864 nieuw opgerigte bijzondere school voor meisjes wordt veel
goeds verwacht. De behoefte aan eene derde openbare school te Cuyk gaf aanleiding tot bevel van vermeerdering
rnn het getal scholen door Gedeputeerde Staten. 'l'e Zes-Gehuchten wordt in het onderw~js voorzien door de
school te Geldrop, gemeenschappelijk voor beide gemèenten.
In Gelderland bestaat voldoende gelegenheid tot openbaar onderwijs, behalve te Putten, Ermelo en .Apeldoorn.
De kinderen uit Hemmen gaan gedeeltelijk naar de school te Zetten , behoorende aan deze gemeente en aan
Valburg , gedeeltelijk naar de bijzondere school te Hemmen. In '186'~ is te Loevestein, gemeente Poederoijen,
de openbare school door den dood van den hoofdonderwijzer opgeheven. Het getal gesubsidieerde bijzondere
scholen werd in 1861- vermeerderd met ééne school voor gewoon en meer uitgebreid lager onderwijs te Zalt­
Bommel en met drie avondscholen. Daarentegen zijn in dat jaar acht niet gesubsidieerde bijzondere scholen
opgeheven en twee nieuwe geopend; voorts door het ver-trek der onderwijzers één jongens- en drie meisjesscholen
gesloten, twee scholen door gebrek aan leerlingen te niet g·egaan, de diakonieschool te Wageningen en de
school van het roomsch-katholijke armbestuur te Nijmegen opgeheven.
In Zuidholland bestaat behoene aan meer scholen te Wassenaar, Charlois, waar een groot gedeelte der
kinderen ruim één uur gaans van de school woont, Capelle a/d IJssel, Zevenhuizen, Oud-Beijerland en, voor
zooveel armen- en tusschenscholen betreft , te Rotterdam. Voorts bestaat behoefte aan scholen voor meer
uitgebreid lager onderwijs voor jougens te 's Gravenhage en Gouda, voor meisjes te Delft en Dordrecht. In 18M
zijn openbare scholen opgerigt te 's Gravenhage, Delfshaven en Dordrecht, terw~jl ééne te Brielle is opgeheven.
[n het laatst van l 8G4, ontbraken nog openbare scholen te Stein, Vlaardinger-Ambacht, Zoetermeer, Rietveld,
:Broek, N oord--Waddinxveen en Tienhoven. Bijzondne scholen z~jn gesloten te 's Gravenhage, Leijden, Delfshaven,
Rotterdam en eenige kleinere gemeenten. Nieuwe zijn geopend door de vereenig·ing· voor christelijk nationaal
schoolonderwijs te Yvoubrugge en Alkemade, door roomsch-katholijke zusters te Noordwijkerhout.
Te Amsterdam ontbraken op het einde van '18G4 nog negen openbare armenscholen, ééne tusschenschool en
tweeëndertig lagere burgerscholen aan het bij de regeling· bepaalde getal. Op het einde rnn 1862 konden aldaar
b~j de armenscholen 1,955 , bij de tusschenscholen 224 kinderen wegens g·ebrek aan ruimte niet geplaatst \\'Orden.
Van cle overige gemeenten van N oordholland hadden op het laatst van '1863 behoefte aan meer scholen
Beemster, Berkhout en Helder, de laatste aan eene school voor meer uitgebreid lager onderwijs.
In Zeeland ontbraken nog scholen te Heille, waar de kinderen deels naar Aardenburg, deels naar Sluis ter
school gaan , Rengerskerke, (gemeente Kerkwerve) , Stoppeldijk en IJzendijke. In 18M is te Biervliet, na de
opheffing der gesubsidieerde bijzondere, ééne nieuwe openbare school gesticht; ·yoorts zijn niet gesubsidieerde
bijzondere scholen geopend te .Axel en R.i!land, gesloten te Goes.
In de provincie Utrecht laat het getal scholen ten platten lande veel te wenschen over. Sedert de wet. van
1857 is aldaar slechts ééne openbare plattelandsschool tot stand gekomen, die te Maarn in Aug·ustus 1863 geopend,
waar van de 70 leerlingen , 30 van 10 tot '13 jaren oud, nooit eenig onderwijs hadden genoten. De
openbare scholen ontbraken in 186-J. in de twaalf volgende gemeenten: Achttienhoven, Breukelen St. Pieters,
Haarzuilens , Hoenkoop, Laagnieuwkoop, Loenersloot, lVIaarsseveen, Ouden Rh~jn , Rijsenburg , Snelrewaard,
Veldhuizen en ViTi1leskop, waarvan vier gemeenschappelijke scholen met andere gemeenten bezitten. In 186-1-
werd eene gesubsidieerde bijzondere dag·- en kostschool geopend te IJsselstein , ééne kostschool voor meisjes
te Baarn, ééne dag- en kostschool en ééne dagschool voor jongens uit den gegoeden stand, beide te Utrecht.
Iu deze gemeente zijn drie en aan den Po1sbroekerdam ·ééne niet gesubsidieerde bijzondere school opgeheven
door overlijden en vertrek der hoofdonderwijzers en door achternitgang.
In Fl'iesland hebben financiele redenen tot nu toe de oprigting· verhinderd van openbare scholen te Nieuw
Bildtz\jl , voor gemeenschappelijke rekening van het Bildt en Ferwerderadeel., Idsegahuizen , Piaam (beiden
ViT onseradeel), Oranjewoud (Scho'terland), Noordwolde ('-"' eststelling·werf) en Doclrnm. De school te Oude Bilcltûjl
is echter in 186-i vergroot , waardoor aan de kinderen in de gemeente Bildt gelegenheid tot onderwijs is
verstrekt. In 1861 zijn de fransche school voor jongens te Sneek opgelost in eene hoogere burgerschool en die
voor meisjes te Dockum veranderd in eene g·esubsidieercle bijzondere. Openbare scholen z~jn in 1864 opgerigt
te Schoterland en Ooststellingwerf, niet gesubsidieerde bijzondere te Leeuwarden, roomsch-katholWrn meisjesschool
te Abbega, gemeente Wijmbritseradeel, van de herv0rmde gemeente te Garijp (Tietjerksteradeel) en te
Hommerts (ViTijmbritseradeel) beide ,·oor r,hris1clijk nntionn::il onrlcrw~js. D:rn.rP.nteg-Pn is de hijzoml0re $Chool tP
'rr·rnk]nm;fr 1 Kn1lnm('!rlnndl npp-P.hPYf'n.
In Overijssel ontbreekt eene derde openbare tusschensehool voor cr . ·•. • . .
lager onderwiJ·s te Z\volle Te Ambt 0 l d l' . oewoon en gedeeltellJl" voor meer u1tgebre1d
· - romen rwam e rege mg 111 1863 geh 1 t t t d 1
goed geleg·en s~~olen in ~·uime en doeltreffende localen bestaan. Voorts ont~;eel~t :é~: s'c~~~cl a: ~d~ar ~h~ns vie~
gemeenschappel~Jke rekemng· der gemeenten Dalfsen en .Ambt-Ommen In 1864 k \ a ms o te voo1
!~h~~18;:a;:~a~~: c~:a::·e~ee ~:~~~~l~~!~l~ea:;~~:ce::1 :~ngzi1:et z~sti~n ~·e~ubsidiee~~~?~j:::~:r:n s:~:1:; 0 i~~~~~~~~
G In . de pro::in~ie
Groningen is het getal scholen v~ldoJend~e boe~a~~e c ~:r ;~~~~~~;::::;e:n ~pe;;iare d schol;.
ronmgen ZIJn 111 '1864 twee niet gesubsidieerde bï d h 1 n een am. e
het middelbaar onderwijs gerekend.
Jzon ere se o en opgeheven en twee andere voorloopig tot
te I~~~;::::: :;~:r~;t.186'~
In Limburg ontbrak nog· de regeling t
eene bijzondere school van de vereeniging voor christelijk nationaal schoolonderw~js
O d V lk b
g.em~e~te? Schin op Geul!~ en Strucht. O;k w:s Rijck8:01~u~~ge:i:~o: ~:t g~:~te~:c:a~:n~~~~~o so~hoiol dv.oor de
vmcie is 111 1864 het getal o·es b .d. d b.. cl h , . n ie prob
. . t:i · u s1 ieer e IJzon ere se alen vermeerderd met ééne te Ke k d .
:~: l~i~-~~d ~;.·;f ~;~~'ei iwj;aaa~r~ee:i:~Irgle~~~!;li~;d;;::a:f~'.o~:~;,:~~~:v~:, o~;~~n·~:~k:;:~~= ~::r,:~r.~
' - en c eme

88
9:9~
70
Over de drie laatste jaren wordt het getal kosteloos onderwezenen enkel opgegeven voor de dagscholieren,
terwijl in vroeger jaren ook de avondleerlingen hieronder waren begrepen. Wij hebben dierhalve, ter vergelijking
met de kosteloos onderwezener1, die leerlingen welke uitsluitend de avondschool bezoeken van het geheele
getal leerlingen af getrokken, zoodat de volgende staat enkel geeft die leerlingen welke de dag- uitsluitend en
de dag- en avondscholen tevens bezoeken.
Naar die berekening genoten van de leerlingen , die de lagere scholen over dag bezochten, kosteloos onderwijs
in J anuarij 1862: 208,983 of 509, i 863: 220,260 of 522, 1864: 216,755 of 513, in April 1862: !92,879 of 519, 1863:
20 1,077 of 526, 1864: 205,1-U of 508, in Julij 1862: 187,661 of 5'19, ·1863: 193,575 of 522, 1864: 193,946 of
500 , in October '1862: 183,892 of 524, 1863: 188,817 of 523, 1864: 187,200 of 501 op de 1000. Het schoolverzuim
was dus grooter bij de kosteloos onderwezenen dan bij de overige leerlingen.
Naar de provincien waren zij in Januarij van elk j aar verdeeld als volgt:
PROVINCIEN.
1
1
1
KINDEREN
DIE DE DAGSCHOLEN
1862.
BEZOCHTEN.
1
1863.
1
1864. 1862.
KOST ELOOS ONDERWEZEN.
1
1863. 1 1864. '1862. 1
1
KOSTELOOS ONDERWEZEN
OP ELKE 1,000
SCHOOLGAANDE KINDEREN.
l\loordbrabant 47,14!• 48,341 46,552 1 21,533 21 ,895 20,330 457 453 437
······ ··· ····
1
Gelderland ... . . ··· ·· ·· ···· 52,080 53,605 53,750 27,230 29,000 28,9'14 523 5!• 1 538
Zuidholland . . . . ········ ···· 72,868 75,368 76,504 38,ü59 40,2!•5 -il,360 535 53i 541
1
l\loordholland . ·· ···· ··· ··· · 62,250 63,70i- 63,935 33,983 3!•,6M 34 , 9~5 533 5-1-4 547
Zee-land .. . .. ... ··· ·· ·· ··· l\l ,516 20,42-i 20,795 9,978 10,727 10,973 511 525 528
Utrecht ... . . . ·· ·· ···· ·· ···· · 18,368 ·18,898 18,521 9,578 9,9!•7 '•,263 521 526 230
Friesland . . . ... ·· ·· · ." 37 ,090 38,35û 39,339 25 ,40() 28, 189 29,536 685 735 751
1
Overijssel. 31,826 32,585 32,553 12,663 15,!•30 '15,424 398 1. 7 !~ .iH
1
.. ·· ······ ··
Gronin:;:en . . ·· ··· " . .. ... 31,2-19 32,H4 31,378 16,61 i 1G,759 17,228 532 521 549
Drenthe . . .... .. . "
13 ,-H8 13,838 13,630 5,499 j,668 5,979 410 410 .\-39
Lianburg .. · · ·· · -· ·· ·· ·· · . . 24,550 25 ,0ûi 25,236 7,540 7,766
1 1
-
1
1863.
7,753 307 310
D e leerlingen op alle lagere scholen stonden in i 862: in J anuarij tot de feitelijke bevolking rles Rijks op
1Januarij1856 als 1,35'• , tot de werkelijke op 'I Januarij 1862 als 1,309 , in April tot de feitelijke op 1 Januarij -1856
als 1,204 , tot de werkelijke op 1 Januarij 1862 als 1,164, in Julij tot de feitelijke op 1 Januarij 1856 als 1,156,
tot de werkelijke op 1 Januarij 1862 als 1,H7, in October tot de feitelijke op 1 Januarij 1856 als LU6 , tot
de werkelijke op 1 J annarij i 862 als 'i , 108; in '1863 tot elke van beide bevolking·en één jaar later in J annarij als
1,374 en -1 ,326 , in April als 1,223 en 1,180, in Julij als 1,173 en 1, 132 , in October als '1,-150 en 1,1'18; in 1864 tot elk
van beicle bevolkingen in Januarij als '1,352 en 1,303 , in April als 1,241 en l ,lû6, in Julij a1s 1,187 en '1.141 ,
· in October als 1,153 en 1, 111. Hieruit volgt, dat in elk van beide. jaren in Jannarij nagenoeg troee vijftienàen,
en wel iets meer in 1803 clan in 1862 en '1864 , op de drie overige tijdstippen één achtste tot één negende der
bevolking onderwijs genoot op de lagere scholen en dat die scholen in Or.t.ober nog iets minder dan in Julij
bezocht werden. Van de honderd leerlingen , die in J anuarij 1862 , 1863 en 1864- op de lagere scholen aanwezig
waren , bezoeh ten in elk jaar die scholen in April 8U , 80 en 92 , in Julij 85, 85 en 88, in October 85, 81· en
85. Voor de j ougens was het verschil met het schoolbezoek in J anuarij op elk der drie overige tijdstippen van
het jaal' in 186:2 85 , 81 en 8 1, in 1863 86 , 81 en 80 , in t8M 89 , 81~ en 82; voor de meisjes in 1862 93 , 91
1
1
1861-.
307
en \lO, in '1863 ()3 , Ui en 89 , in '1861- 96, 93 en 90 .
N uur het getal jongens en meisjes die op de drie overige t ijdstippen van elk j aar op de honderd in Januarij
\ Sfi".! . l8l>3 i' n 18fH

1
72
. , Je drie . aren onderling vergelijkt, in Je reden ~ot het geta'.
Uit dit overzig·t volg·t, dat, "".~nneei me~1 het s~hoolbezoek betrekkelijk het grootst was: m 1864' vo~.1
schoolgaande kinderen in Janu~l'lJ v~n ~Ik Jaar,n het ·aar in Noordbrabant, Utrecht en Drenthe, ?P 15 Ap1.1l
beide geslachten op de drie overige t1Jdst1ppen v.~ J Gronin en (in de laatste provincie in JnhJ te~ens m
en 15 J_uJij in Gelderland, N oordholland' OvenJ~.skel en l ht opg 15 April in Zuidholland, Zeeland, Friesla~d
·· · L' b ·g· voor het mannehJ e ges ac . · '1863) '1 ~ October m
1863) op 15 J uhJ m i~ . UI ' . Z . dh lland (in de laatste provincie tevens m . op o " l 1
)
Limbu"g op 15 JuhJ m Zeeland en ui o h r·ke op 15 April in Zmdholland en Zee arre '
en - ' G . Limburg (voor et vrouwe lJ 0 b . Geldér
N oordholland' Overijssel ' ronmgen en .. . z l d. in 1863 voor beide geslachten in cto er m. -
~ (in beide provincien tevens m · 186•)' -1. op 15 J uhJ m . h ee an . · lijke ' geslacht in April m · F nes · 1 an d en Limburg '
land (voo• het vrnuwelijke tev.ens m 18641 v~o~ ~t 1 ~' ~~:~ het v•ouwelijke in z uidholland ' in 0 ctobec vo~• .
iu Octo hè• in 0 verij'8el en fom bm·g • m t8 ~~l m . u~~idholland en N owlholland ' in J8 62 en 1863. voo• be~ :
beide geslachten in Zeeland, vo01: het :rouwe lJ rn l~ h t vrouwelijke geslacht in October in Gr~nm~en; e
eslachten in J ulij en October m Fr~esland '. :oor ~dhollancl in J ulij in Drenthe, in October m L1m~urg'
/
f1einst· in 1862 voor beide g·eslachten m April. mJNI?.o. G ·~gen in October in Gelderland en Oven.Jsse.l,
· · A ·1 · Gelderland m u \ 1 J m rom - · ' " l L'mburg m
voo• het mannelijke m P". '~ ' d Utrecht in J ulij in Utrecht, Ove"J"e ~~ . ' ' d
voor het vrouwelijke in Apnl m No~rdholla~ h;n . April in Overijssel en Drenthe, in JuhJ m Gelder~a~
October in Utrecht: in 1863 voor beide ges ac en l~ h 11 l en Drenthe. voor het mannelijke in April m
en N oordholland, in October in N oordbrab~nt l ~oord ~ti::~t voor het v;ouwelijke in J ulij in N oordbrabant,
d . J l'J' in Utrecht in October m ee an en '
Zeelan ' m u' ' . 0 t b ·n Overij'8el 60 10!
Zuidholland en Zeeland: in 1864 m co er i l' .. 186G) 1863 en 1864 op 15 Januarij 348,939, 3 '
hl bd·eghetgetalleerm()'en:m· -, .. 0 1
5
A 1304302
Op de openbare se oen e ro . t>146 745 152 632 en 152,161 meisjes. p pn , . . :
en 356940 202,194, 207,469 en 204,779 3ongens,. , '1"5,501 140244 en 144,117 meisjes, op 15 JnhJ
313,84; en' 392 ,97 0 ' '68,801 ' 17 3,597 en 17 8,853 J on~;~s .'o~ , e~s' ; 30' 7 ~6' 135'13 0 en 138 ,802 meisjes ' op. 15
289 224 298,367 en 306,925, 158,458, 163,237 e;1 ~~~' ~62~62 jongens 128,777' 132,852 en 133,514 meisjes.
Oc;ober' 285 981, 294,041 en 295,676, 157,204, 1 ' d en h l'en in April,87 87 en 90, in Julij 83, 83 en 86,
' . · J ariJ' bezochten eze se o ' '
" 79 8G) in
Tegen de honderd leerlmgen m anu . d . on ens in April 83 , 84 en 87 ' in Ju
1
IJ 78 ' en - ,
. 0 t ber 8G) 8G) en 83. De reden was voor e J g . J l" 89 89 en 91 in October 88' 87 en 88.
in c o - ' - cl " . April 92 9G) en 95 m u IJ ' ' ..! 93 093
October 78 78 en 79; voor e meisJeS m ' d . ·ar~n o 15 Januarij door û2,693, 93,11 l en ,
De bijzo~dere scholen werden bezoc.ht in elk der n:9 J270 en p 49 541 meisjes)' op 15 April door 88,385,
leerlingen (44,284' 43 ,844 en 43,552 JOng~ns, 48,40; ~ Ç)G)5' 48 015 e1~ 48 631 meisjes)' op 'l 5 Julij door 87,613'
89450 eu 90053 (H,460. 41 ,435 en 41,422Jo~gens, ~ '~~5,40 ,48011 en,47845 meisjes), op 15 October door
88,603 en 8~ 064, (41,073, 40,592 en 40,219 Jongens: } , '46 ~01 47 03~ en 4·7,464 meisjes) Op honderd
8 7,775 8812,1 en 88,086 (41,474, 41,084 en 40,622 JhOnlgens_, elk d~r dr:ie jaren: op 15 April 95' 96 en 97,
' ' ' " · bezochten deze se oen' m 15 J !iJ' 93 93
leerlingen op 15 JanuariJ aanwezig " d . ens op '15 April 94' 95 en 95' op u ,
'15 J ulij en 15 October 95. Men verkrijgt vo?~ e JO~g \ ril 97 97 en 98' op 15 J ulij 96' 97 en 97 ' op
op ~ 0 t b 94 94 en 93: voor de meisjes op 5 ~ P ,
en 92 , op fo c 0 er ' d J rij aanwezig. d h · d
15 October 96' 95 en 96 op honder op 1.5 . anua 1 000 jongens op alle lagere scholen zonder on ersc _er
Naar de kunne telde men in elk der drie ~aren op875' 877 op -15 Julij 888. 898 en 896, op 15 Octob~1~
0 8 46 op 15 Apnl 870, en ' 07 807 op 15 JuhJ
op 15 Januarij 83'1, 84 en ' Januari' 765' 771 en 774' op April 804, 8 en '
887, 893 en 897; op de openb'.l.re scholen op 15 826· J de bijzondere op 15 Januarij 1,128, 1,167 en 1,17~,.op
825' 827 en 825' op 15 October 824' 82.~ en 40 ~ ~~1 en 1,198' op 15 October 1,134, 1,162 en 1,186 ~eis3es.
15 April 1,147' 1,-171 en 1,185, op 15 ~~lrj 1,1 h' \ erkrijgt men op alle lagere scholen tegen 1,000 Jongens
Wanneer men elke provincie afzonderhJk besc ouw ' v
het vo J gen d e getal meisjes ·
OP 15 JANUARIJ. OP 1ä APRIL. OP 15 JULIJ. OP 15 OCTOBER.
1862.11863. , 1864. 1862.1 '1863.1-1864. 1862.11863.1 '1864. i 862. \ '1863. , 1864.
1
1
l\loor1lbrabant. · · ······· 884 899 885 928 944 933 965 971 959 945 956 959
Gelderland······ ....... 791 800 796 853 8,n 859 863 878 866 867 87'1 878
1
Zuidholla11d · · · · · · · · · · · · · 846 867 860 884 880 881 892 897 898 888 887 892
~oordbollaml · ·, · · · · · · · · 853 865 882 867 882 881 882 895 906 885 889 892
Zeeland"········ · ······· 738 744 752 804 807 817 860 852 865 852 863 878
Utrecht.······ · ·· · · · · · · · 846 853 861 871 880 880 874 903 902 880 896 906
Frie8land .. ·· · · · · ·· · · · · ·· 800 798 813 843 853 845 863 869 862 856 856 857
Oun·ijsttel ... · · . . . ........ 823 835 837 85/i 867 871 876 901 886 874 888 886
G1"011i11gen . ....... ... ···· 837 835 860 874 874 896 894 896 896 898 904 905
D1•c11tl1e .................• 852 822 839 905 873 858 907 896 898 897 909 903
Lianhur~····· · ·· · · · · · · ·· · 832 845 869 850 874 869 874 896 887 916 928 !)50
-
1
1
De reden was dus voor de meü'!jes: het meest g·unstig in N oordbrabant in elk der drie jaren en op elk dei·
vier tijdstippen; het minst in ZeelaU

./
/
\
-. ·
\'
1 d · · · · l crernno· ·chikt · scholen ,·an diakonie- en annbc-
De bijzond~r~ scho~en .k~n;::
0 ~c~~l;~ r: 1 ~v:e~ 1 ~1~~e:o~~ e;e;ticht::~~ , sch~len opgerigt door de maatschappij
sturen en anhr eie lve1eemgmschol~n ontstaan uit het verlangen van ouders of onderwijzers om de school aan
tot nut van et a gemeen' ' l l · t t t h t ()'even van meer
·· l lr . d . ,- dienstbaar te maken; voorts andere se io en opgeng o e .,,
kerkehJk eerste ig on er\\ i. 1·s
d .. eene bepaalde soort van leerlingen' of wegens den
· ·d l d ·· tot het geven van on erWlJS aan ·
mtgebrei ager on :rWIJ~bare school. O'ebrek aan openbaar onderwijs' benoeming· van hoofdonderwijzers aan
verren afstand eene1 ope , E;'. i dheid dan de o riD'ters of om andere redenen.
openbare scholen van eene andere kerk.~li._1lbrndgez n . 186"' 18p63"'en 1864 j 4 308 328 75 f 4,235,960.195 en
· · h t 1 er ondel'\VIJS e roegen m :i:. , , ' ' • ' • • ,
De mtgaven voor e ag . , . 1862 1 '187 kosten van het tijdschrift " nieuwe b1Jdragen , ;
j 4 , 2~_2,~90.375' wda~ro~~er met ~erg·e~:~e1:°:~drag m~t~n V:orden afgetrokken het batig slot der exarpengelden
terwijl melk der ne Jaren :.an e . f 40 838 09
j 43 , 5 .W.97 en j 43,848.505, in 18·63 de open
de bijdragen der onderWIJzers voor hhunl pens10ben cl ' . de' RiJ·kskweekscholen j 3 930 .8·85 en in -1864 de
cl
h 1 lde aan de leersc o en ver on en aan , . .
brengst er se 00 ge n , .. k l . h l f 7 -93 50. zoodat de uitgaven in elk der dne Jaren
bren st der schoolgelden aan s RiJ s agere se oen ,:> • ,
0
z~iver ~ebbe 1
bedragen f 4,268,677.66, j 4,188,488.34 e~ J l~,2 11 ,048 .37. _. . .
De volgenéle staat geeft een driejarig overzigt der uitgaven voor elke provmcie.
Noo"dbrabant ... · ·
Gel

\
76
Voor de vormleer dienen meest de handleidingen van BouMAN en STRATEMEIJER tot leiddraad. Op de behandeling
dier leer valt over het .algemeen niet te roemen, daar verscheiden onderwijzers geene juiste voorstelling
hebben van het doel der vormleer als leervak der lagere school en geene geschiktheid bezitten om een
vormend onderwijs te geven, dat door de leerlingen met belangstelling en genoegen wordt bijgewoond. Door
het aanschaffen van de noodige stellen figuren wordt echter hier en daar het onderwijs beter. Waar de gemeente
besturen met de aanschaffing· Z\varig·heid maken, behelpen zich de onderwijzers met bordpapieren figuren.
Aan de openbare scholen te Amsterdam zijn thans stellen uitgereikt, waarvan zooveel mogelijk de zijden der
grondvlakten en hoogten gelijk zijn en die zwart zijn geschilderd , ten einde verklarende lijnen of cijfers met
krijt te kunnen aangeven.
Bij de beoefening der N ederlandsche taal treedt de spelling, de redekundige ontleding en het van buiten
leeren van definitien ·nog te veel op den voorgrond en wordt te weinig gelet op het juist uitdrukken der gedachten
door het maken van opstellen over eenvoudige onderwerpen.
Door het aanschaffen van landkaarten is in de laatste jaren het onderwijs in de aardrijkskunde veel verbeterd.
Over het algemeen houden de leerlingen zich gaarne met dit vak bezig. Vele onderwijzers missen nogtans
de geschiktheid om den dorren inhoud der schoolboekjes op doeltreffende wijze bij de les aan te vullen. Ook
bepaalt zich dit onderwijs te veel tot de staatkundige aardrijksbeschrijving, waardoor het minder onderhoudend
en ontwikkelend wordt. Op sommige welingerigte scholen van Gelderland worden de leerlingen met goed gevolg·
in het teekenen van landkaarten geoefend. Het schetsen en kleuren van kaarten geschiedt vrij algemeen. Bijna
overal ontbreken nog aardbollen en wordt g·een werk gemaakt van de wis- en natuurkundige aardrijksbeschr~jving.
Over het algemeen wordt het onderwijs in de geschiedenis op te groote schaal begonnen , zoodat bijv. de
grafelijke stamhuizen met. te veel uitvoerigheid worden behandeld en aan de kennis van latere tijdvakken geene
zorg wordt gewijd. Op vele scholen worden op weinig doeltreffende wijze jaartallen van buiten geleerd. Algemeene
geschiedenis wordt slechts op weinig·e gewone lagere scholen behandeld en bepaalt zich bijna uitsluitend
tot de scholen voor meer uitgebreid lager onderwijs.
Het onderwijs in de kennis van de natuur is aan de scholen toegenomen , hoewel dikwijls een aanschouwelijk
onderwijs ontbreekt. Op vele plaatsen heerscht nog eene onverschilligheid omtrent dit vak en zelfs tegenwerking.
In die scholen, \vaar schetsen uit de dagelijksche omgeving op het gebied der drie natuurrijken worden gegeven,
bedient men zich van de afbeeldingen van HELGE. Op andere scholen bepaalt zich het onderwijs tot het lezen
van een werkje.
Praktische beoefening· van het zingen wordt overal, theoretische slechts bij uitzondering aangetroffen. Aan
Yele scholen worden twee- en driestemmige liederen met gevoel en zuiver voorgedragen.
Het onderwijs in de levende talen blijft het hoofddoel van het meer uitgebreid lager onderwijs. Het fransch
wordt het meest beoefend. Waar vreemdelingen uitsluitend onderwijs in hunne moedertaal verstrekken, worden
llie talen vrij goed onderwezen. Over het algemeen laat dit onderwijs veel te wenschen over, vooral wat de
uitspraak betreft en bepaalt het zich tot de regelen der spraakkunst, het maken van vertalingen en eenige
oefeningen in het spreken. Behandeling der letterkunde is uitzondering. Vooral is dit onderwijs onvoldoende
op die scholen waar één onderwijzer alle vakken moet behandelen. De onderwijzeressen munten dikwerf in
bekwaamheid uit boven het mannelijk personeel.
Over het onderwijs in de wiskunde aan de lagere school is het oordeel niet ongunstig· , daar vooral de jongere
onderwijzers veel opgewektheid tot dat vak bezitten. Vooral de normaallessen dragen bij om de kweekelingen
met de wiskunde, voor zooverre zij bij het rekenen hun te pas komt , bekend te maken.
De ltmdbouwkuncle verdient voor alsnog bijna geene vermelding· als leervak op de lagere school. Zij is slechts
op twee scholen in Zeeland, op ééne in Friesland en op de school N eerlandsch Mettray in Gelderland als
leervak opgenomen.
'l'oenemend wordt de g·ymnastiek beoefend, minder als vak der lagere school, dan als bijzondere inrigtingen
buiten de gewone schooluren. Als leerplan is dit vak slechts in weinig scholen opgenomen. Daar bijna in alle
grootere gemeenten bijzondere gymnastiek scholen aanwezig zijn , geven verscheiden besturen aan de leerlingen
der openbare scholen gelegenheid zich in de gymnastiek te oefenen.
Het teekenonderwijs, volgens de leerwijze van DuPurs , draagt aan vele scholen g·oede vruchten. Ook is de
behandeling der vormleer aan dit vak dienstbaar. Aan vele scholen zijn hulponderwijzers en kweekelingen, die
met groote vaardigheid op het z'warte bord schetsen.
Handwerken zijn aan alle meisjes- en aan de meeste gemengde scholen in het leerplan opgenomen; aan
menige bijzondere school ten koste van het lager onderwijs, vooral in de zoog·enaamde fraaije , minder in de
nuttige handwerken. De scholen onder de leiding van geestelijke zusters verdienen voor dit vak vooral vermeld
te worden.
Gedurende het driejarig tijdvak 1861/63 zijn 261 nieuwe schoollokalen, meest met onderwijzerswoningen , verrezen,
waarvan in Noordbrabant 27 , Gelderland 34, Zuidholland 38 , Noordholland 41, Zeeland 9 , Utrecht 18,
Friesland 22 , Overijssel 15, Groningen 32, Drenthe 10 , Limburg 15. In 1864- zijn nieuwe schoollokalen gebouwd:
in N oordbrabant 7 , waarvan 1 nog niet voltooid, in Gelderland 7 voltooid en 6 in aanbouw, in Zuidholland
7 , sommigen met onderwijzerswoningen , in N oordholland 5 , in Zeeland 9 met 4 onderwijzerswoningen,
in Friesland 10, Overijssel 3, terwijl één is aanbesteed , Groningen 7 , Drenthe 2, waarvan één, Limburg 6 ,
waarvan 2 met onderwijzerswoningen. In deze laatste provincie was één schoollokaal in aanbouw , is ééne nieuwe
onderwijzerswoning gesticht en was ééne aanbouw, terwijl één woonhuis werd ingerigt tot school en onderwijzerswoning;
voorts waren in 1864· 4·. nieuwe schoollokalen , waarvan 2 met onderwijzerswoningen , aanbesteed
cn r1 0 rti0n plnnnrm :umha.ngig· tot !wt. ho11\VPn Ymt nimt\YC sr,J10ollolrnl0n tnPt. of' zonrlpr onclPrwijzen;;woning-Pn. --
77
Belangrijke herstellingen, voor sommige met vernieuwing· gelijk te stellen, vonden in 1861/ 63 plaats aan 151
lokalen, waarvan in N oordbrabant 25 , Gelderland 12, Zuidholland 8, N oordholland 16, Zeeland 13, Friesland
29, Overijssel 6, Groningen 33, Drenthe 3 en Limburg 6. In 1864· werd in N oordbrabant ééne school aanmerkelijk
verbeterd, terwijl voor de school voor meer uitgebreid lager onderwijs te 's Hertogenbosch de aanbesteding
plaats had van nieuwe lokalen en woningen, waardoor die school in eene jongens- en meisjesschool zal
gesplitst worden. In Gelderland zijn in 1864 6, in Zuidholland 8 schoollokalen aanmerkel\jk verbouwd. In
N oordholland zijn 7 , waaronder één van eene bijzondere school, belangrijk verbeterd. In Zeeland is één
schoollokaal vergroot en vernieuwd en van één ander · de verbouwing aanbesteed. In de provincie Utrecht zijn
4- schoollokalen aanmerkelijk vergroot, terwijl van 3 de verbetering of aanbouw in 1865 is begonnen en van 4
aanbouw en vergrooting is voorbereid. In l!"riesland zijn 13, in Groningen 4 lokalen min of meer belangrijk
verbeterd.
De schoolmeubelen laten op menige school nog te wenschen over; vele gemeentebesturen voorzien echter met
milde hand in de aanschaffing van wandkaarten, platen voor het onderw~js in de natuurkennis, in voorwerpen
ten dienste van het onderwijs in de vormleer.
Het getal der voor het godsdienstig onderwijs buiten de schooluren gebruikte openbare schoollokalen bedroeg
in 1862 592, in 1863 585, in 1864 599. Van deze laatsten waren in Noord bra bant 26, Gelderland 54, Zuidholland
54, Noordholland 67, Zeeland 18, Utrecht 24, Friesland 108, Overijssel 29, Groningen 125, Drenthe
35 en Limburg 59.
De inkomsten der openbare onderwijzers zijn sedert de invoering der wet vanf 1,669,980in1858 tot/2,453,228.455
in 1864 vermeerderd. Hierin deelden de bijdragen van het Rijk met f 77 ,202.24, van de gemeenten met
f 2,353,689.80 5 , de schoolgelden metf 22,336.4L De toelagen voor de normaallessen voor de opleiding van onderwijzers
en onderwijzeressen en de gratificatien zijn hieronder begrepen. De toeneming der inkomsten van
onderw~jzers is uitsluitend het gevolg van verhoogde uitgaven door de gemeenten, daar alle overige bronnen
van inkomsten zijn verminderd. Sedert 186Sl worden de vroegere rijksjaarwedden niet meer aan de onderwijzers
maar aan de gemeenten zelve uitgekeerd, terwijl sedert 1860 geene jaarwedden door de provineien verstrekt
worden. Ook worden gratificatien door het Rijk en de provincien zeldzaam verleend. Schoolgelden , die vroeger
door de onderwijzers werden geheven en in 1860 nog f 562,047 bedroegen, daalden tot de geringe som van
.f 16,207 in 18G3 en f22,336.4l in 1864. De gemiddelde jaarwedde werd in 1864 berekend : voor de hoofdonderwijzers
en hoofdonderwijzeressen op f 634.24 (in N oordholland f 810.26, in Drenthe f 389.24), voor de
hulponderwijzers en hulponderwijzeressen op/338.76 (in Noordholland/384.50, in Limburg/212.69).
Met vergunning van Gedeputeerde Staten werden gelijktijdig andere ambten en bediening·en bekleed in 1864
door 1,38 l openbare onderwijzers, waarvan 1,266 kerkelijke bedieningen waarnamen. Hiervan in N oordbrabant
51, Gelderland 200, Zuidholland 18fi, Noordholland 184, Zeeland 97, Utrecht 60, Friesland 265, Overijssel
69, Groningen 1 H, Drenthe 52, Limburg 43.
Overeenkomstig de bepalingen der wet zijn in 1862 aan 4 hoofdonderwijzers en '1 hoofdonderwijzeres, in
1863 aan 42 onderw~jzers , in 1864 aan 30 hoofdonderwijzers, ééne hoofdonderwijzeres en één hulponderwijzer
pensioenen verleend. De uitbetaalde pensioenen bedroegen te. zamen in 1862 f 90,551.435, in 1863 f 96 ,252.985_,
in 1864 .f 101,254.H, waarvan, na aftrek van het één derde gedeelte door de gemeente aan het Rijk terug
betaald, ten laste van het Rijk f 51 ,220.285 , f 55,629.435 en f 59,601. 77 5. De bijdragen der onderwijzers voor
hun pensioen hebben in elk jaar opgebragt f 40,213.085 , f 42,785.93 en f 43 ,232.475.
De examens ter verkrijging van akt.en van bekwaamheid voor het lager onderwijs geven de volgende uitkomsten:
toegelaten zijn in 18föl 1,484, in 1863 1,662, in 1864 i,382, afgewezen 948, 987 en 1,380; aan de
toegelatenen werden afgegeven in elk der drie jaren 656 , 728 en 596 akten van bekwaamheid voor schoolonderwijs,
186, 335 en 241 voor huisonderwijs, terwijl op 64Sl, 599 en 545 akten, zoowel vóór als na de invoering
der wet verkregen, aanteekeningen geplaatst :.i;ijn voor vakken van meer uitgebreid lager onderwijs.
Gedurende het zevenjarige tijdvak 1858 / 6 ~ z~jn 9,683 of 63.9~ toegelaten, 5,4·50 of 36.01, op de honderd die
examen aflegden, afgewezen. Het getal toegelatenen was volstrekt het grootst in 1863 f,662 , het kleinst in
1858 1"t 20. Op de honderd die examen aflegden werden afgewe:11en in elk der zeven jaren: in 1858 29. 78 , in
1861 33.40 , in 1859 33 .-H , in 1860 34.52 , in 1863 37.26 , in 1862 38.98 en in f864 !k9.96. Uit den staat blijkt
dat op honderd die examen aflegden als hoofdonrlerw~jzers werden toegelaten in 1862 44, in 1863 42, in 1864
32 , als hoofdonderwijzeressen 52. 70 en 59 , als hulponderwijzers 59 , 59 en 44, als hulponderwijzeressen 65,
70 en 49 , als huisonderwijzers 7~ , 80 en 52 , als huisonderwijzeressen 84 , 80 en 65, en voor alle vakken vau
meer uitgebreid onderwijs als onclenvijzers 50, 5 l en 47 , als onderwij:ieressen 79, 78 en 72.
Onder de geëxamineerden waren in 1862 53, in 1863 51, in 1864 34 vreemdelingen , in elk jaar 23 , 2! en 7
mannen , 30, 30 . en 27 vrouwen , die van den Koning de vergunning gevraagd en verkregen hebben om hier
te lande onderwijs te geven. Door den Koning werd, onder toepassing van art. 7 , lit. c der wet, in elk der
drie jaren aan eenige personen vergunning verleend tot het geven van lager onderwijs op eene zondaD"school.
Aan de drie rijkskweekscholen is de cursus gesteld van 1 September tot 15 J ulij en hierdoor in ~erband
gebragt met het tijdstip voor examens voor hulponderwijzers; zoodat de kweekelingen, die bij het voorjaarsexamen
eene akte van hulponderwijzer bekomen tot het einde van den cursus de lessen kunnen volgen. Daar
de lessen eerst met Januarij 1862 zUn begonnen , werd de eerste cursus met een halfjaar verlengd. Te 's Hertogen.bosch
en Haarlem waren in het begin geene kweekelingen van het vierde stndü~jaar; te Haarlem en
Gronmg·en.werd eene voorloopige splitsing in twee afdeelingen als voldoende beschouwd. In September 18fi2
werd. te Haarle1~ , in November van dat jaar te Groningen aan de kweekelingen gelegenheid gegeven t.ot
J 1 r:ikt1sc>hf' nPfenmg·nn in hPI· ,Q"CYPn v:rn onrlPn,·i,j;; cm het srhooll1oudr•n door de op

' 1
'
'/
\
-.
i
f
\
j
i8
die tijdelijk van de gemeentebesturen door het Rijk werd overgenomen. De kweek~lingen van het derde studieja~r
leeren eerst in de leerschool zien en opmerken en worden daarna met eenvoudige werkzaamheden belast; die
van het vierde studiejaar treden als onderwUzers op bij de verschillende klassen. Aan de hulponderwij~ers wor~t
soms het zelfstandig bestnur eener geheele klas_se toevertrouwd. Te 's Hertogenbosch voorzag. men m 1.~63, m
de praktische opleiding door de kweekelingen onderling onderwijs .:e doen ~~ven. Aldaar werd m. JanuarIJ 1864
eene leersehool met 224 leerlingen geopend, waaraan van J anuanJ tot J uhJ slechts de kweekelmgen van het
vierde studiejaar werkzaam waren, terwijl na de vacantie in September, even als b~j de twee overige kw~ekscholen,
de kweekelingen van de derde en vierde studiejaren en de ht~'.ponderwijzers kweekelingen beurtelmgs
bij groepen aan de leerschool werden werkzaam gesteld. Het on~~rWlJS wo.rdt aan d~. kweekscho~en gegev~n
in de volgende leervakken: neclerlandsche taal (lezen, _spra~kleer, st1Jl, ontledi~g), ~ardnJks~unde (wis-, natum.-­
en staatkundige, kaartschetsen) , vaderlandsche geschiedems, algemeene gescluedems, kenms der natuur (~atumlijke
historie, natuurkunde), toonkunst en zang, opvoeding en onde1:wijs, gymn~stiek, teekenen , wiskunde
(stel- en meetkunst), fransche en hoogduitsche talen. In ·J 862 werd dit leerplan met geregeld gevolgd en de
lessen meest dienstbaar gemaakt aan eene herhaling van het vroeger geleerde. Ook zijn dat jaar geene examens
voor hulponderwijzers afgelegd. De kweekscholen verloren in dat jaar elke éénen. l~erling door den do~~· In
den loop van 1862 werden tevens de kweekscholen dienstbaar gemaak~ voor d~ opleid~~g :an ~ulponderWlJzers ,
die zich tot het examen voor hoofdonderwijzer wenschen voor te bereiden. Hiertoe ZlJn tien r1Jkstoelagen , van
hetzelfde bedraO' als die voor de kweekelingen, aan elke kweekschool verbonden ter bestrijding van kost en
inwoning. De ~ursus werd op twee jaren bepaald. Daarenboven werden zonder rijkstoelagen andere personen
en hulponderwijzers van openbare en bijzondere scholen aan de kweek.sch~len toegelaten. De exa~ens, waartoe
zich 46 sollicitanten, 13 te 's Hertogenbosch, 1 te Haarlem en 32 te Gronmgen opdeden, werden m September
en October 1862 aan elke der drie inrigtingen door den directeur en de onderwijzers der kweekschool afg~nomen.
Slechts te Groningen werden 1 O hulponderwijzers geplaatst, terwijl te Haarlem 7 hulponderwijzers, dm
te Groningen examen hadden afgelegd, tot de lessen werden toegelaten. Die cursus werd geopend te Haarlem
op 1 December 1862, te Groningen op 1 November van dat jaar; hij werd _in die laatste gemeente nog door
één hulponderwijzer zonder toelage gevolgd. Voorts is te Groningen met December .~862 een hulpcurs.us geopend
voor dienstdoende hulponderwijzers in de gemeente en. hare omstreken, _waar.blJ de leervakken z1~h bepalen
tot taal-, reken- en aardrijkskunde vormleer, de ?egm~elen der geschiedems en de natuu~lrnnms : D~
lessen worden 's avonds gegeven en Zaturdags voor hen die bu.iten de g·emeente wonen. In het begm van 1863
en 1864 berlroeg het getal kweekelingen aan de kweekscholen te 's Hertogenbosch 30 e~ 40, Haar:em 26 en
35, Groningen 34 en 39, dat der hulponderwijzers in elk jaar te Haarlem 7 , te Gromngen 10, 1~1 18M t.e
's Hertogenbosch 6, van welke laatsten twee geene rijkstoelagen genoten. In 1863 waren de kweekehngen aan
elk der drie inrigtingen verdeeld over de drie laatste studiejaren, behalve vijf te Groningen '..die de lessen van
het vierde studiejaar volgden en bij het voorjaarsexamen in 1863 eene akte van hulponderw1Jzer en voor sommige
vakken van het meer uitgebreid lager onderwijs verkregen. In 1863 woonden ~e 's Hertogenbosch ~, te
Groningen 1_2 hulponderwijzers de avondlessen bij en volgden te Haarlem 7, te Gro~mgen 15 ~ulponderWIJzers
e~nen hulpcursus, terwijl te Haarlem door 6 hulponderwijzers aan het natuurkundig onderwijs w,erd de~lg·enomen.
In 1864 werd de hulpcursus bijgewoond te 's Hertogenbosch door 2, te Haarlem door 7, te Gromngen
door 14 personen, en in de laatste gemeente, hoewel ~ngeregeld, nog ~oor. eenige hulponderwijzers buiten de
gemeente. Voor het vergelijkend examen bij elke kweekschool hebben zich m 1863 en 1864 aai~gen:eld 217 en
235 jongelieden. waarvan 60 en 63 te 's Hertogenbosch, 69 en 80 te Haarlem,. 88 en 92 te Gronmgen. Aan
de leerscholen bedroeg het getal leerlingen in '1863 te Haarlem 360, te Gromngen. 220. :r'e Ha~rlem we~·d
wegens onvoldoende ruimte een ander gebouw voor de kweekschool ~ehuurd en m Mei 1863 m geb~mk
genomen, terwijl te Groningen in het gebrek aan vertrekken werd voorz~en door het huren ~ener bovenwonmg.
De kosten der kweekscholen en daaraan verbonden leerscholen bedroegen m '1862 f 59,888.43, m 18û3f 75,215.09 .
in 1864f82,454.235, . .
Normaallessen werden gegeven in 1862 in 24, in1863 in 26 , in 1864. in 27gemeen~e~, door79 en m cle_?mde
laatste jaren door ruim 80 onderwijzers aan 881 , 922 en 850 kweekelmgen ter opleidmg tot hulp~~derwiJ~ers.
De toelage aan de onderwijzers bedragen voor de directeuren der normaallessen hoogstens f 300 , ZlJ verschillen
voor de overigen van f 50 tot f 225. .
Ter opleiding van onderwijzers bestond gelegenheid in 1862 aan 55 , in '1863. aan 56,. m 1864 aan _57 lagere
scholen, waar in elk jaar 658, 787 en 759 kweekelingen hunne opleiding ontvmgen. Die gelegenheid bestaat
thans in alle provincien. Voor die kweekelingen , die buiten de gemeente wonen, word~n des Zaturda~~ de
lessen gegeven, voor de overigen doorgaans dagelijks. De hulpmiddelen voor het onderWIJ~ worden van nJkSwege
verschaft, terwijl enkelen der meest verdienstelijke kwee~~elingen k!.ei~~ tege~1oetkommgen ontvangen. ~n
1863 kregen 34 dezer kweekelingen eene akte van hulponderWIJzer, t~rwIJl een te s Hertogenbosch ee~. guns~1g
examen aflegde als hoofdonderwijzer. In 1804 werd aan 62 kweekelmgen eene akte van ht~lp~n~erWlJzer mtg·ereikt,
terwijl na afgelegd vergel~jkend examen 12 aan eene der rijksscholen of norman1mng'tmgen, onder
toekenning der jaarlijksche toelagen , geplaatst werden. . .
De opleiding der onderwijzeressen werd eerst op het einde van 1863 geregeld, waartoe m aanmerk1~? kwamen
de kweekschool te Arnhem, de vormschool te Rotterdam, de oefenschool te Amsterdam en de r~3ks lagere
school te Maastricht. De eerstgenoemde kreeg te beginnen met 1864 eene jaarlijksche toelage van f 1,200. Op
deze school wisselde in 1863 het getal buitenleerlingen van 16 tot 21 , dat der kostleerlingen van 14 tot ! l"I.
De lessen in de kennis der natuur werden daarenboven door drie belanghebbenden gevolgd. Van 1861 tot 186B
hadden Yfln deze school :; kwPelrnling-en vP.rkregen eene akte als hnlpnndrl'w\jzeres. 5 voor rlp fransclw. G \WH'
7H
de engelsche, 5 vooi· de hoogduitsche taal en 6 voor de handwerken. In de tweede helft van 1863 werd de
grondslag gelegd voor eene bibliotheek verrijkt door aanzienlijke boekgeschenken. In '1864 nam die kweekschool
zeer in bloei toe, zoodat z~j 33 tot 36 kost-, 9 buitenleerlingen telde, waarvan 5 het examen aflegden als hulponderwijzeres,
3 eene .aanteekening kregen voor het fransch' 2 voor het hoogduitsch, 2 voor het engelsch en
3 voor handwerken. Aan de vormschool te Rotterdani was reeds in het begin van 1862 eene jaarlijksche toelage
van f 500 verleend, onder voorwaarde van kosteloos onderwijs aan kweekelingen door het Rijk aangewezen in
de vakken van gewoon lager onderwijs en in het teekenen. Deze school telde in 1864 39 kweekelingen, wier
getal steeds toeneemt. De oefenschool te Amsterdam ontvangt sedert 1864 eene jaarlijksche toelage van f 500.
Aan deze inrigting werden 10 vrouwelijke kweekelingen , door het Rijk aangewezen, kosteloos tot het onderwijs
toegelaten. Voorts werd bepaald, dat aan de onderwijzers en onderwijzeressen te Maastricht voor het geven
·van normaallessen aan vrouwelijke kweekelingen, te beginnen met '1864, toelagen van hoogstens f 150 tot een
gezamelijk bedrag van f 500 zouden worden gegeven; terwijl tevens de Minister werd gemagtigd om aan
vrouwelijke kweekelingen van 's rijksweg·e aan die inrigtingen geplaatst toelagen te geven van f 300 'sjaars
tot een gezamelijk bedrag van f 3,300. Op die wijze werden geplaatst te Arnhem 5, te Rotterdam, Amsterdam
en Maastricht elk 2 vrouwelijke kweekelingen. Aan de rijks lagere school te Maastricht werden in 18M 7
kweekelingen tot hulponderwijzeres opgeleid. Aan de vergelijkende examens in 1864 g·ehouden ter toekenning
van voornoemde elf rijksbeurzen voor kost en inwoning, werd te Arnhem door 36, te Rotterdam door 23, te
Amsterdam door H en te Maastricht door 9 sollicitanten deelgenomen. De kweekelingen huisvesten te Arnhem
aan de kweekschool, in de overige drie gemeenten bij geschikte onderwijzeressen. Daarenboven werd in 18·63
eene klasse voor hulponderwijzeressen aan de openbare burgerschool van J. M. ENDERLÉ te Utrecht verbonden ,
welke in 1864 7 kweekelingen telde, waarvan ééne de akte verkreeg als hulponderwijzeres. Ook aan de in
1862 te Utrecht opgerigte meisjesschool van den onderwijzer J. ScB'.ARP wordt van de opleiding van vrouwelijk€
kweekelingen werk gemaakt. In het laatst van 1864 is te Zetten, gemeente Valburg, eene bijzondere normaalschool
voor onderwijzeressen opgerigt, aan wier hoofd g·eplaatst is de vroegere hoofdonderwijzeres van de
christelijke nationale bijzondere school te Arnhem.
Als inrigting van bijzonderen aard ter opleiding voor het onderwijs dient nog vermeld te worden de
christelijke normaalschool op den Klokken berg te Nijmegen, die in 1:862 25, in 1863 27, waarvan 3, in 1864
36 kweekelingen telde, waarvan 7 eene akte als hulponderwijzer kregen. Voorts worden nog in die gemeente
lessen gegeven in de geschiedenis en de kennis der natuur, welke door hoofd- en hulponderwijzers, hoofden
hulponderwijzeressen worden bijgewoond. In 1862 en 1863 hebben zich aldaar eenige hoofd- en hulponderwijzers
vereenigd tot het geven van onderrigt aan kweekelingen. Die lessen zijn echter toen gestaakt door de
weigering van het g·emeentebestuur om eene toelage te geven. In 1864 heeft het gemeentebestuur van Nijmegen
den hoofdonderwijzer van Beek opgedragen om aan de kweekelingen wekelijks eenig·e lessen te geven. In
Zuidholland bestaan vijf opleidingklassen, te Delft en te Leijden voor de kweekelingen bij de openbare lagere
scholen, te Schiedam als plaatselijke kweekschool en te Rotterdam de lessen voor de kweekelingen bij de
diakoniescholen der nedercluitsch hervormde gemeente en bij de roomsch-katholijke armenscholen. In 1864
bestond in deze laatste gemeente tevens eene opleidingklasse aan eene bijzondere school met 14- kweekelingen.
Ook werd in dat jaar te Gorinchem des zaturdags aan eenige hulponderwijzeressen onderrigt verstrekt €n
bestond tevens eene opleidingklasse voor kweekelingen. Te Amsterdam worden lessen aan kweekelingen verstrekt
bij de diakoniescholen der hervormde gemeente, bij de St. Vincentius armenscholen en bij andere inrigtingen
van vereenigingen. Voorts bestaan aldaar oefenscholen der afdeeling van het nederlandsch onderwijzers
genootschap , welke aan een aanmerkelijk getal vrouwelijke en mannel~jke kweekelingen onderwijs geven en
waaraan tevens eene inrigting tot verdere opleiding van hulponderwijzers is verbonden. Te Alkmaar was den
hoofdonderwijzers der tusschen- en armenscholen de verpligting opgelegd de kweekelingen op gezette t\jden te
onderwijzen en éénmaal in het jaar ten overstaan der plaatselijke schoolcommissie en van den distriktsschoolopziener
examen te houden. Die inrigting kreeg in 1864 meer uitbreiding door subsidien van het Rijk en de gemeente.
'1 1 e Haarlem verstrekte de oefänschool van wege de gemeente tot op het einde van September 1862 aan de
kweekelingen der openbare scholen kosteloos onderwijs en leerboeken. Deze school werd op nieuw geregeld in 1.863,
waardoor de kweekelingen der ope~ bare scholen tot het bijwonen der lessen verpligt zijn. Zij telde in 1863 20 ,
in 1864 25 leerlingen. Op het eiland Terschelling genoot in 1863 een achttal kweekelingen hunne opleiding
bij den hoofdonderwijzer, wien eene rijkstoelage verleend werd. Te Helder vereenigden zich in 1864 eenige
hoofdonderwijzers tot het geven van een cursus aan hulponderwijzers, die zich voor het examen van hoofdonderwijzer
voorbereiden. De opleidingklasse der hervormde diakonie te Utrecht bleef goede vruchten dragen.
In die gemeente is ook eene opleidingklasse aan de armenschool der roomsch-katholijke gemeente verbonden.
Voorts bestaat te Amersfoort eene opleidingklasse voor onderwijzeressen aan de roomsch-katholijke kostschool ,
terwW ten platten lande, vooral de onderwijzer te Doorn, zich met de opleiding van kweekelingen b"'ezig houdt.
Te Zwolle worden eiken Zaturdag lessen in de natuurkunde gegeven, die, hoewel niet geregeld, in 18H3 door
22 hoofd- en 16 hulponderwijzers bezocht werden. In het begin van 1862 werd te Groningen aan de bijzondere
scholen voor christelijk onderwijs eene klasse van kweekelingen en helpsters ingerigt, tot opleiding van jeugdige
onderwijzers en onderwijzeressen voor het christelijk onderwijs. Zij telde in het begin van 1863 17 kweekelingen
en 6 helpsters. In 1864. heeft zich in die provincie eene vereeniging van 7 onderwijzers te Onderdendam ge~
vormd , die zich elken zaturdag met de opleiding van kweekelingen bezig houdt en tot aankoop van boeken
en hulpmiddelen eene rijkstoelage ontvangt.
Men telde in 1862 257, .in f863 255, in 1864- 254 onderwijzersgezelschappen, met 3,786, 3,798 en 3,902 leden .
Onrler rle leiding der dist.rikt •.;;schoolopzieners werken z~j krac.htig mede tot de vorming "Van den onderwijzer en

so
de voorbereiding \1an hulponderwijzers tot hoofdonderwijzers. Doorgaans worden de verg·aderingen vr~j tronw
do0r de leden bijgewoond. In Noord bra bant doen eenige gezelschappen onderlinge schoolbezoeken. De onderwijzers
van hetzelfde distrikt bezoeken bij drietallen een hun aangewezen drietal openbare scholen en brengen
hierover verslag· uit. In Zeeland hebben vier onderwijzersgezelschappen uitsluitend ten doel de voorbereiding
der leden voor het examen als hoofdonderwijzers. Eenige hoofdonderwijzers geven daarbij onderrigt, terwijl in
het eerste distrikt de schoolopziener zelf zijne hulp verleent.
- ------- ----
De scholen, waar gewoon en verder voortgezet lager onderwijs wordt geg·even, als ook die welke uitsluitend
bestemd zijn voor verder voortgezet lager onderwijs, zijn over 1862 en 1863 nog, onder toepassing van art. 72
der wet van 13 Augustus 1857, onder het lager onderwijs gebragt. Het getal dier scholen bedroeg in 1862
en op 30 Junij 1863 '109 en 81·, waarvan 100 en 76 tevens voor lager, 9 en 5 uitsluitend voor verder voortgezet
lager onderwijs. Van deze scholen waren openbare 20 en 13, bijzondere 89 en 68. Het . onderwijzend
personeel bedroeg 310 en 239, waaronder 253 en 212 onderwijzers, 57 en 27 onderwijzeressen. Onfler de leerlingen
op de scholen, waar tevens gewoon en verder voortgezet lager onderwijs wordt gegeven zijn slechts
niet begrepen, die .welke verder voort.gezet onderwijs genieten, maar alle leerlingen zonder onderscheid; zoodat
het getal leerlingen op die scholen geenszins het getal leerlingen te kennen geeft, hetwelk verder voortgezet
lager onderwijs ontvangt.
De wet van 2 Mei 1863 (Staatsblad n° 50), welke het middelbaar onderwijs regelt, trad met 1 Julij 1863 in
werking. In deze wet worden de scholen van middelbaar onderwijs onderscheiden in openbare en bijzondere,
waarvan de eerste worden opgerigt en onderhouden door gemeenten, provincien en het Rijk, afzonderlijk of
gezamelijk. Aan bijzondere inrigtingen kan vanwege de gemeenten, de provincien of het Rijk subsidie verleend
worden , in welk geval zij voor alle leerlingen zonder onderscheid van godsdienstige gezindheid toegankelijk
zijn. Het openbaar middelbaar onderwijs wordt gegeven in burgerscholen, ingedeeld in enkel avond- en dagen
avondscholen, met tweejarigen cursuli!, voorts in hoogere burgerscholen met drie- en vijfjarigen cursus, in
eene landbouw- en eene polytechnische school.
De burgerscholen zijn vooral bestemd voor aanstaande ambachtslieden en landbouwers. In elke gemeente van
meer dan 10,000 zielen moet minstens ééne burgerschool bestaan, waarin onderwijs wordt gegeven in de wiskunde,
de eerste beginselen der theoretische en toegepaste werktuigkunde, der kennis van werktuigen, der
natuur- en scheikunde, der natuurlijke geschiedenis , der technologie of der landbouwkunde, naar het oordeel
van den gemeenteraad; voorts in de beginselen der aardrijkskunde, geschiedenis en nederlandsche taal, in de
eerste gronden der staathuishoudkunde, het hand- en regtlijnig teekenen en de gymnastiek.
De teekenscholen, die meest haren oorsprong verschuldigd zijn aan het Koninklijk besluit van 13 April 1817,
telden hare leerlingen meest onder den ambachtsstand. Zij waren bestemd voor jongens of jongelieden, die, na
over dag hun ambachtswerk verrigt te hebben, des avonds onderwijs geneten in het hand- en bouwkundig
teekenen. Door de zorg van de maatschappij tot nut van het algemeen , van de nederlandsche maatschappij ter
bevordering van nijverheid en van de vereeniging tot bevordering van handwerk- en fabrieknijverheid werden
verscheiden dezer scholen langzamerhand industriescholen, ondersteund door de pogingen van bijzondere personen
en van gemeentebesturen; zoodat zij zich oplosten in zuivere teekenscholen, teekenscholen, waar bovendien
onderwijs wordt gegeven in één of meer onderdeelen der wis- en natuurkundige wetenschappen, en in eigenlijke
industriescholen, waar het onderwijs in de wis- en natuurkunde als hoofdzaak beschouwd werd. Al deze scholen
worden thans door de wet op het middelbaar onderwijs als burgerscholen beschouwd.
Terwijl wij in vroegere jaargangen (jaargangen XII en XIII, 2de gedeelte, blz. 84 volgg, 90 volgg.) die
scholen onder de benamingen van teeken- en bouwkundige scholen, industrie- en handelscholen afzonderlijk
beschouwden, achten wij het thans raadzaam in de beide volgende staten een algemeen overzigt dier scholen
over de jaren 1863 en 1864 tot het in werking treden der nieuwe wet te laten volgen. De opgaven zijn getrokken
uit de gemeenteverslagen en zoo volledig mogelijk.
a. Tcekensdiolen.
GETAL
DER
GE1'AL
PROVINCIEN. GEMEENTEN. Of\DER WJJSVAKKEN . LEERAREN. LEERT.ING~. AAllD DER INSTELUNG.
Noordbrabant.
Bergen op Zoom .
Hox1neer ..
Boxtel.
Breda . . .. .
Eindhoven .. ,.
Geertruidenberg ..
1
Grawe . ...
R••-••d ...
Oosterhout .
. ll.a'Ve11stcin .
ltozen

». lndusll·ie- en tcekensdwlcn.
l V molg.)
h. lndust1·ie- en teekenscholen.
-·
PROVINCIEN.
-
GEMEENTEN.
NAAM
ONDERWIJS-
...
VAKKEN.
SCHOOL.
Getal Getal
der der AARD
leeraren. leerlingen. DER
INSTELLING.
1863,11864. l863.l 18li4.
PROVINCIEN .
.
GEMEENTEN.
NAAM
D&R
SCHOOL.
ONDERWIJS-
VAKKEN.
Getal
der
leeraren.
1863., 1864.
Getal
der
leerlingen.
1863., 1864.
~
AARD
DER
INSTELLING.
')
\
Noordbrabant 's Hertogenbosch Kon. school voor hand- en bouwk. teekenen,
nuttige en beeldende boetseer- , wis- en nakunsten.
tuurkunde ........
A.peldoorn •.....
Culemborg ...•.
Gelderlánd. ( Nijmegen .....•.
Zuid.bolland.
1
1
' 1
Noord.holland
Delfshaven ••...
Delft •....... ....
Dordreeht •.....
Gouda ..........
's Gravenhage • .
Hellevoetsluis,.
Leijden ....... . .
Rotterdam .•...
\ Sehiedam." ....
1
A.msterdam" ...
idem .....
Industr. en teeken- hand- en bouwk. teekenen,
school. wis- en natuurkunde ..
Teeken- en herhalingschool.
hand- en bouwk. teekenen,
wis-, natuur- en werktuigkunde
........
Ambachtsschool. hand- en bouw k. teekenen,
wis-, natuur- en werktuigkunde
........
Zutphen .....•. . Teeken-, bouw- hand- en bouwk. teekenen,
en werkschool. boetseren , rekenen ,
(Opf:chevcn in Mei 1864.) modelmaken. . . . . . .
Teekenschool.
Teeken- en industrieschool.
hand- en bouwk. teekenen,
(hoogererekenk. in 1863.)
hand- en bouwk. teekenen,
reken-, wis-, natuur- en
werktuigkunde . . . ..
Industr.- en teeken- hand- en bouw k. teekenen,
school. wis-, werktuig-, natuuren
scheikunde . . . . . .
Teekenschool.
hand- en bouwk. teekenen,
boetseren en doorzigtkunde
en rekenen . . .
Akademie van hand- en bouwk. teekenen,
beeldende kunsten boetseren, wis-, natuuren
technische en scheikunde . . . . . .
wetenschappen.
Industrieschool.
bouw k. teekenen, wis- en
natuurkunde. . . . . . .
School van het hand- en bouwk. teekenen,
genootsch. : Ma- reken-, wis-, werktuigthesis
Scientiarum en natuurkunde. . . . .
Genitrix.
Akademie van hand-, bouw k. en mach.
beeldende kunsten teekenen , boetseren ,
en technische doorzigt-, reken-, stel-,
wetenschappen. meet-, werkt.-, natuur-,
schei- en kruidk., geschiedenis
der bouw k.
en der beeld. kunsten . . 1) 44 1) 44 637 560
Teekenschool.
hand- en bouwk. teekenen,
wiskunde . . . . . . . .
Koninkl. akademie hand- en bouwk. teekenen,
van beeld. kunsten. wis-, natuur- en werktuigkunde
........
Ambachtsschool in hand- en bouw k. teekenen,
de Gravenstraat. boetseren 1 beeldhou:v-,
reken-, wis., werktuig-,
natuur- en scheikunde,
taal , gesehiedenis en
aardrijkskunde, praktische
uitoefeningen van
ambachten .....•..
9 9 300 300
2 2 30 30
4 4 33 33
7 7 50 45
4 Il 199 Il
4 3 80
3 3 103 108
6 6 75 89
3 3 64 69
Gesubsid. door het
Rijk, de provincie
en de gemeente.
Bovend. opleiding
van kunstenaars.
Bijzondere.
Bijzondere met gemeen
te-subsidie.
Bijzondere met gemeen
te-subsidie.
Bijzondere met ge-
80 meente-subsidie.
Gemeente.
Gemeente.
Gemeente.
Bijzondere met gemeen
te-subsidie.
16 16 279 300 Bovend. opleiding
van kunstenaars.
Bijzondere met ge-
5 5 30 26 meente-subsidie.
4 4 163 156
Bijzondere.
Bijzondere met gemeen
te-subsidie.
Gemeente.
6 6 128 148
5 5 2) 214 3) 223
10 11 118 114
Van het Rijk en de
gemeente.
Bijzondere school,
opgerigt door de
Maatsch. van den
werkenden stand
met gem.-subsidie.
1
( ~1nsterdan1" ...
idem
E11khuizen" ....
Noordholland
Haarle1n ...... .
1Ven•olg.)
Helder .... , ....
Zaanda1n ... .. . .
Zaandijl

(Vervolg.)
PROVlNCll\N.
Groningen .
Drenthe . ..
· GEMEENTEN.
1 J)eventer.
l
ideJll
Groningen.
\~Hen .
/ ...... .
Totalen. . GETA.L gcmeent.
34 in 1863, 3~
in 1864.
NAAM
SCHOOL.
S4
h. lndu~t1·ie- en tcckenscholcn.
01\"DERWIJS-
VAKKEN .
Teeken- en werk· hand- en bouwk. teekenen,
school. · boetseren , schilderen ,
rekenen, aanleeren van
ambachten . . ..... .
School voor vooligO- ;reken-, wis-, natuur- en
zet volkf;onderwiji;; werktuigkundo . . . . .
voorden handwerkstand.
Avondschool voor wis-, werktuig-ennatuurjeugdige
ambachts- !wnde ........ . . .
lieden.
Industrieschool.
meetk. en machine-teekenen,
reken-, stel-,meeten
natuurkunde, natuurlijke
geschiedenis,
I technologie . . ; . . . .
Akademie vanl 'hand- en bouwk. teekenen,
beeldende kunsten: boetseren en schildere!l,
}.áinei·va. werktg., natuur-, schei-, .
wis- en zeevaartkunde .
Industrie-en teeken-'jhand- en bouwk. teekenen,
school. wis-, natuur-, schei-,
· werktuig- en volkshuishoudlrunde.
. . . . . . .
Industrie-en teeken- hand- en bouwk. teekenen,
school. rekenen, wis-, natuur-!
en werktuigkunde . . .
Getal scholen:
39 in t863, ssin
18û4.
1
Getal
der
leeraren.
1863., 1864.
212
Getal
der
leel"lingen.
1863.11864.
1
AARD
D~}R
INSTELLING.
Bijzondere van de
Maatsch. tot nut
van 'tAlgem. met
275 270 gemeente-subsidie.
Bijzondere van de
l) 28 l) 50 Maatschappij tot
nut van 'tAlgem"
74
1 ï
47
Bijzondere met ge-
4 9 meente-subsidie.
5i
Bijzondere !llet gemeente-subsidie.
Bijzondere, tevens
tot opleiding van
kunsten. en zeel
80 vaartkund. school.
11
Bijzondere met gemeente-subsidie.
Bijzondere met gemeente-subsidie.
Uit beide staten blijkt, dat in negenenveertig gemeenten zich 53 scholen bevonden , waarin enkel het teekEtneA
wordt onderwezen, hetzij uitsluitend het handteekenen, hetzij uitsluitend het bouwkundig teekenen of
wel beiden vareenigd. ;In enkele dier scholen wordt tevens onderwijs gegeven in het boetseren, graveren ,
modeleren en în de beeldhouwkunde. Deze scholen telden in elk van beide jaren 82 leeraren. In die te Boxtel
waren in beide jaren geene ,· de overige 52 telden in 1863 3,004, in 1864 3,009 leerlingen. Van ~e ~rieëndertig
gemeenten, die in 1863 teeken- en industriescholen bezaten, zijn er vijf, Hel~er. , Zaandam, Z1~nkzee , Harlingen
en Kampen, tevens met uitsluitende teekenscholen; zoodat in 1863 slechts i~ zevenenzeventig ~emeen~en
uitsluitende teeken- en teeken- en industriescholen werden gevonden. In 1864 vervielen de teeken- en mdustnescholen
te Zutphen en te Haarlem, zooda,t voor dat jaar vijfenzeventig gemeenten overblijven, waa~van éénendertig
met scholen van deze laatste soort. Deze scholen waren in 1863 38 , in 18~4 door het opngten eene~·
ambachtsschool te Amsterdam 37 in getal. In elk van beide jaren werd het onderwijs gegeven door 211 en 200
leentre..n aan 4,308 en 4,024 leerlingen. Daarenboven is nog op den staat vermeld ééne industrieschool te Zaandijk,
in 1848 aldaar opgerigt door het physisch genootschap in verband me~ het departement van. nijverheid .en
met de plaat&elijke besturen van Zaandijk, Koog, Wes~zaan en Kro.r:imeme. Vo~~· deze school is echter met
bekend of onderwijs in het teekenen wordt gegeven. Uit de onderwijsvakken bhJkt, dat al deze scholen zijn
opgerigt met het doel om aan den ambachtstand eene praktische opleiding te geven. .
Wij gaan thll-nS over tot eene afzonderl\jke beschouwing van een viertal. scholen, welke ~~ den loo~ van
het jaar ·1864 , in overeenstemming met de bepalingen der wet op het middelbaar onderwijs, eene meuwe
regeling hebben gekregen.
De school voor teeken- en bouwkunde, tevens werkschool , te _ Zutphen , door het departement der maatschappij
tot nut van het algemeen in 1842 opgerigt , telde in 1863 '199 leerlingen, waarvan 95 in de hand-, 74 in
de bouwteekenkunde , van welke laatsten 20 tot den gegoeden stand behoorden, terwijl de overige 30, waarvan
1 o uit dep gegoeden stand, aan de oefeningen op de werkschool deelnamen. Kosteloos _on~erwij~ genoten 24 leerlingen,
terwijl voor 25 het schoolgeld door begunstigers betaald werd. Deze school is m Mei ·1864 opgeheven ,
1.
daar de teekenlesson werden opg·enomen onder de vakken , welke aan de inrig~ingen nm middelbaar onderwijs
aldaar worden onderwezen. In Januarij 1865 werd de avond-burgerschool geopend met 78 leerlingen, waaronder
14 kosteloos, 40 in de voorbereidingschool, 25 in de eerste klasse der burgeravondschool en 13 voor het
teekenonderwijs.
De school van het genootschap mathesis scientiarum genitrix te Leijden telde in 1863 en 1864 163 en 156
leerlingen, waaronder 2f uit de verschillende weeshuizen. Van hen werden onderwezen in de rekenkunde 57 en
62 wiskunde 29 en 41, natuur- en werktuigkunde 12 en 20, het bouwkundig teekenen 110 en 124, het
rekenen 43 en 61 , het haudteekenen 148 en 149, het letterteekenen 6 en 9, de doorzigtkunde en beschrijvende
meetkunst i :il en 19. Aan het g·enootschap werd in 1864 eene burgeravondschool verbonden, die op 1 September
met 8 leerling·en geopend is. .
De teeken- en industrieschool te Delft telde gedurende den cursus 1861/ 62 78, f862/ 63 103, 1863/ 64 108 leerlingen,
ingedeeld in twee afdeelingen, waarvan de eene 's avonds van 6 tot 71/ 2 , de andere van 71/ 2 tot 9. uren
onderwijs ontving. In de eerste afdeeling werden cijfer-, meet-, natuur-, werktuigkunde en teekenen, m de
tweede cijfer- en meetkunde en handteekenen onderwezen. Aan die gemeente werd bij Koninklijk besluit van
25 ,Januarij 1864 ontheffing verleend van de verpligting tot het oprigten eeuer burgerdagschool. De burgeravondschool
werd in September 1864 geopend met 146 leerlingen, waaronder 76 van de opgeheven teeken- en
industrieschool , waarvan 66 in de hoogste, 80 in de tweede klasse. In den loop der maand September zijn nog
S leerlingen tóegelaten, terwijl 6 de school verlieten , zoodat zij op het einde van 1864 148 leerlingen telde.
Het onderwijs wordt gegeven door vijf leeraren.
De industrie- en teekenschool te Haarlem telde gedurende den cursus 5 October 1863 tot 24 Maart 1864
'i 1 i leerlingen , die wekelijks vijf keeren van 's avonds 6 tot 9 uren onderwijs ontvingen in het technisch onderwijs
en in het teekenen. Deze school is als burgeravondschool in September '1864 met 104 leerlingen geopend
en bestaat uit vier klassen , waarvan de hoogste 8 , de volgende 18, 34 en 39 leerlingen telden , terwijl
5 alleen van de teekenlessen gebruik maakten. Aan die school zijn vijf onderwijzers verbonden.
In de hoogere. bnrgerscholen met driejarigen cursus wordt onderwijs gegeven in de wiskunde , de eerste
beginselen der natuur- en scheikunde, de beginselen der plant-, dier- en staathuishoudkunde en van het
boekhouden . in de aardrijkskunde , geschiedenis, de nederlandsche, fransche, engelsche en hoogduitsche talen ,
het schoonschrijven, hand- en regtlijnig teekenen en de gymnastiek; in de hoogere burgerscholen met vijfjarigen
cursus bestaat het onderw~js uit wiskunde, de beginselen van de theoretische en toegepaste werktuigkunde
, van de kennis der werktuigen en van de technologie, uit natuur- en scheikunde met de voornaamste
toepassingen, uit de beginselen der delfstof-, aard- , plant- en dierkunde en der wereldbeschr~jving, uit de
gronden van de gemeente-, provinciale- en staatsinrigting van Nederland , uit de staathuishoudkunde en de
s tatistiek , vooral van Neclerland en zijne bezittingen buiten Europa, uit de aardrijkskunde, geschiedenis en
nederlandsche, fransche, engelsche en hoogdnitsèhe talen met hare letterkunde, uit de beginselen der handelswetenschappen
met inbegrip der warenkennis en van het boekhouden , uit het schoonschrijven, het hand- en
regtlijnig teekenen en de gymnastiek. - Volgens art. 18 der wet worden in verschillende oorden des Rijks in
de meest gelegen gemeenten vijftien Rijks hoogere burgersr.holen gevestigd , waarvan ten minste vijf met vijfjarigen
cursus. In -1864 zijn twee R~jks hoogere burgerscholen geopend, te Groningen en Roermond, en zeven
gemeentelijke, te Zutphen , Leijden , Delft, Haarlem, Sneek, Deventer en Maastricht. Zij zijn allen met vijfjarigen
cursus. Die te Deventer telt nog eene zesde klasse, welke meest uit toehoorders bestaat.
De school te Groningen werd in September 1864 met 66 leerlingen geopend, waarvan 57 in drie klassen
, volledig onderwijs ontvingen. Aan het voorafgaand toelatingexamen hadden 85 jongelieden deelgenomen. Het
onderwijs werd gegeven door negen leeraren.
1'e Roermond werd de school op 10 October geopend met 47 leerlingen in drie klassen met negen leeraren.
'l'ot het toelatingexamen hadden zich 50 jongelieden aangemeld.
Op de school te Zutphen werden v11.n de 43 adspiranten 28 toegelaten, ingedeeld over vier studiejaren, terwijl
later in elke der drie laatste klassen nog één leerling werd opgenomen. Daarenboven gingen nog 37 leerlingen
van de tweede afdeeling van het gymnasium tot de hoogere burgerschool over en woonden 9 enkele lessen
bU , zoodat het geheele getal leerlingen 77 bedroeg, die door tien leeraren werden onderwezen.
Op de school te Leijden z\jn op 4 October 1864 de lessen geopend met 26 leerlingen , waarvan 19 voor het
volledig onderwijs , 7 · voor enkele vakken. Later verliet één leerling de school, terwijl voor enkele vakken 3
leerlingen werden toegelaten , zoodat op het einde van 1864 28 leedingeri aanwezig waren , waarvan 18 voor
het volledig onderwijs. Het onderrigt wordt gegeven door elf leeraren.
Te Delft begonnen de lessen met September 1864 met 60 leerlingen, in vier klassen ingedeeld, met twaalf
leeraren. Later is aan deze school het getal jongelieden zeer toegenomen , toen verscheiden jongelieden, na afg-elegd
examen voor den voorbereidenden cursus voor de polytechnische school van de examen-commissie den raad
ontvingen het onderwijs aan eene hoogere burg·erschool bij te wonen. Ook is een viertal leerlingen ingeschreven ,
hetwelk tevens aan de gemeentelijke inrigting voor indisch onderwijs werd opgeleid. Op het einde van 1864 telde
de school 84 leerlin.o·en, waarvan 80 voor volledig onderwijs, ingedeeld in vier klassen.
Voor de school t; Haarlem had het toelatingexamen plaats van 23-27 Augustus. Van de 75 jongelieden
werden -16 afgewezen. De school werd op 5 September 1864 geopend met 59 leerlingen in vier klassen voor
alle vakken van onderwijs, terwijl daarenboven 'i '1 afzonderlijke vakken bijwoonden. Later zijn nog 5 jongelieden
tot he't doen van een toelatingexamen opgeroepen , waarvan 4 .zijn aangenomen; en z~jn 9 geplaatst voor het
teekenonflenv\js. Men telde dus op 31 Der.ember 1864 76 leerlingen, waarvan 63 voor alle vakken in vier klussen
n lil voor nf:r.onrl erl ijke vak ken. Het ondenv(js wPrcl geg-en•n (]oor negr::n leeraren.
85

S6
De school te Sneek is in September 1864 met acht leeraren in drie klassen aanvankelijk in, hulplokalen
geopend. Bij het toelatingexamen zijn 63 leerlingen aangenomen, terwijl later nog 12 geplaatst zijn, zoodat op
het einde van het jaar de school 75 leerlingen telde.
Op hetzelfde tijdstip werd de school te Deventer met acht leeraren geopend, aanvankelijk in lokalen van het
athenreum en van de latijnsche school en in de gemeentezalen voor het onderwijs in teekenen en gymnastiek·
Zonder examen waren toegelaten 16 leerlingen van het gymnasium, terwijl van de 24 geëxamineerden 16 werden
toegelaten, zoodat de school 32 leerlingen voor het volledig onderwijs telde, in vier klassen ingedeeld. Daarenboven
hebben 18 leerlingen enkele lessen bijgewoond, die de zesde klasse vormden, waarvan 16 de lessen
volgden in de wis- en natuurkundige vakken' 11 gebruik maakten van het laboratorium ter oefening in de
praktische scheikunde. Onder hen beoefenden 10 de artsenijmengkunde.
De school te Maastricht met elf leeraren werd op 24 September 1864 geopend en de lessen, even als die der
latijnsche school, in de lokalen van het voormalige athenreum gegeven. In October van dat jaar telde men 101
leerlingen, in vijf studiejaren ingedeeld.
De inrigting voor onderwijs in koophandel en nijverheid te Amsterdam, in 1846 opgerigt, telde in 1863 ruim
70 , in 1864 ruim 90 leerlingen, ingedeeld in drie afdeelingen, waarvan twee voor handel en ééne voor nijverheid,
de laatste slechts met 6 leerlingen. De school, vroeger in hoogst ongeschikte lokalen gevestigd, is in
November 1864 naar het voormalige gebouw Zeemanslioop, waarvan de lokalen zeer ruim en luchtig zijn,
overgebragt. Het onderwijs wordt gegeven door twaalf leeraren, in de nederduitsche, fransche ; engelsche en
hoogduitsche talen, het rekenen en koopmansrekenen, stel-, meet-, natuur-, schei-, aardrijks-, staathuishoud-,
werktuig- en handelkunde , het schoonschrijven , het hand- en regtlijnig teekenen , de algemeene en handelsgeschiedenis
, het boekhouden , de warenkennis en het handelsschrift.
In de technische school te Utrecht, welke sedert 1850 bestaat, begon de cursus 1863/64 met 55 leerlingen,
waarvan 34 nieuw toegelaten. Daar wegens het toenemend getal leerlingen de gewone lokalen niet ruim genoeg
waren, werden voor het onderwijs aan de laagste klasse de lokalen van de leerschool voor aankomende onderwijzers
door het gemeentebestuur afgestaan. Het schooljaar 1864/65 werd in September met 50 leerlingen geopend.
Het onderwijs werd in het eerste schooljaar gegeven door negen leeraren m de nederduitsche, fransche, hoogduitsche
en engelsche talen, de stel- en meetkunde, de aardrijkskunde, geschiedenis, het teekenen , het koopmansboekhouden
en rekenen, de natuur-, schei- en werktuigkunde, de scheikundige en werktuigelijke technologie.
In het laatste schooljaar werd het getal leeraren met vier vermeerderd en het programma door vermeerdering
van studievakken in overeenstemming gebragt met dat der hoogere burgerscholen met vijfjarigen cursus.
De twentsche industrie- en handelsschool te Enschedé, ·geschoeid op de leest eener hoogere burgerschool met
vijfjarigen cursus, werd op 8 Januarij 1864 geopend met 28 leerlingen in drie klassen ingedeeld. Deze school
geniet jaarlijksche subsidien van het Rijk van f 7 ,000, van de gemeente van f 3,500. Zij kreeg· daarenboven van
het Rijk eene buitengewone toelage van f 2,000 en van de twentsche vereeniging ter bevordering van nijverheid
en handel van f 1,000 voor de verzamelingen van natuur- en scheikunde en voor de vergrooting van het
laboratorium. De lessen worden voorloopig g·eg·even door zes leeraren.
Volgens art. 19 der wet van 2 Mei 1863 moet eene rijkslandbouwschool bestaan, indien niet op eene andere
wijze in de behoefte aan landbouwonderwijs voorzien wordt, en kan aan bijzondere landbouwscholen rijkssubsidie
verleend worden. Het onderwijs omvat de staathuishoudkunde, de toegepaste wis- en werktuigkunde, de zamenstelling
en inrigting der gebouwen voor den landbouw en de veeteelt, het regtlijnig teekenen toegepast op
bouwkunde en werktuigen, de toegepaste natuur-, schei- en weêrkunde, de landbouw-technologie, de delfstof-,
aard-, plant- en dierkunde, de ontleed- en natuurkunde der planten en dieren, de kennis van de uiterlijke
vormen' rassen) ziekten en geneesleer der huisdieren' den algemeenen en bijzonderen landbouw' akker- en
weide- en tuinbouw, warmoezerij, hout- en ooftboomteelt, de veeteelt, met inbegrip der pluimvee- en bijenteelt
en zuivelbereiding , het landbouwboekhouden, den praktischen landbouw, de houtteelt , de behandeling der
huisdieren, den kolonialen land- en boschbouw.
De landhuishoudkundige school te Groningen, op 1 November 1842 opgerigt en thans het eigendom eener
maatschappij , in den winter te Groningen, van 25 Maart tot 15 October te Haren gevestigd, telde in den
winter van 1862/ 63 33 leerlingen, waarvan één overleden en 16 in het gebouw der school, de overigen bij ouders
of betrekkingen wonende. Bij het einde van het winterhalfjaar werd aan twee leerlingen het verbl\jf der school
ontzegd. In Maart 1863 hebben 6 leerlingen het eerste, 7 het tweede gedeelte van hun eindexamen afg~legd. Alle
leerlingen, die bij hun eindexamen aan deze inrigting uitstekend voldaan hebben, worden aan de akademie te Delft
zonder nader examen toegelaten. De zomercursus in 1863 werd slechts door ·12 leerlingen bijgewoond. Gedurende
het winterhalfjaar 1863/ 64 waren 26, gedurende den zomer van 1864 17 leerlingen. Van de 13 onderwijzers zijn
er slechts 3 , die zich geheel aan de school wijden. In Maart 1864 hebben 4 leerlingen, waarvan 2 voor dienst
van het boschwezen in N ederlandsch Indie, na afgelegd examen de inrigting verlaten. In het winterhalfjaar
1864/ 65 waren 27 leerlingen, waarvan één van de school werd verwijderd. In Maart 1865 hebben 3 leerlingen
het eerste, 7, waarvan één is afgewezen , het laatste gedeelte van het eindexamen afgelegd. Te vergeefs
werden met het bestuur der school onderhandelingen gevoerd, om haar in eene rijkslandbouwschool te hervormen.
Aan de Koninklijke akademie te Delft zijn van het leerjaar 1861/ 6 2 206 leerlingen overgebleven, terwijl 58,
waaronder één die zijne studie hervatte, nieuw z~jn ingeschreven. Daar één doctor in de regten zich niet meer
liet inschr~jven, begon de cursus 1862/ 63 met 263 leerlingen. Bij het einde van dien cursus bleven 194 ~weekelingen
over , terwijl voor het volgende leerjaar 61 nieuw werden ingeschreven , en 4 voormalige kweekelingen hunne
8 tudien hervatten. De cursus 1863/ 64 begon dus met 259 kweekelingen. Van de kweekelingen werden in elk
]cei:j::iar opg-eleirl tot. oost.inrfü:che ambtenaren eerste klasse l ·I

,,
vo
onder\\'ijs, in veede afdeeling die te Delft , Amsterdam, Middelburg en Leeuwarden. In '186 4 /65 telden, behalve de
latijnsche school te Almelo, leerlingen behoorende tot de tweede afdeeling de voodoopig erkende gymnasien
te Boxmeer, Alkmaar, Enkhuizen, Kampen en Oldenzaal , de definit,ief erkende te 's Hertogenbosch, Doesburg,
Zalt-Bommel, Rotterdam , Brielle, Zierikzee, Winschoten en Assen. Het getal leerlingen bedroeg op 15 J annarij
1863 en 1864 en op 1 Januarij 1865 1,821, 1,777 en 1,3U , waarvan 1,1l3, 1,HO en 1,004 tot de eerste, 625 ,
585 en 301 tot de tweede, 83, 82 en 9 tot de gemengde afdeeling behoorden. Van voornoemde 63 scholen
telden in 1863 achttien, in 1864 zeventien , in 1865 éénentwintig beneden 10, dertien, twaalf en achttien
1 o tot 20, twaalf, zestien en dertien 20 tot 30, zes, vijf en één 30 tot 40, vier, drie en twee 40 tot 50, twee,
drie en vijf 50 tot 60, vier, twee en één 60 tot 70, in 1864 één, in 1865 twee 70 tot 80, in 1863 één 80
tot 90, in 1864 twee 90 tot 100 leerlingen; in 1865 telde geen dezer scholen 100 en meer leerlingen. Van de
gymnasien telden in 1863 dat te 's Gravenhage 100, in 1863 en 18M die te Groningen 139 en 157, te Maastricht
153 en '139 leerlingen.
Het getal onderwijzers beliep in elk drie jaren 261, 254 en 2H. Men telde onder hen 110, 108 en 111 doctoren,
15 , 14 en 9 kandidaten in de letteren, '10 , 11 en 7 doctoren, 4, 5 en 6 kandidaten in de wis- en natuurkunde,
7 , 5 en 7 bezitters eener akte van den eersten, 1~2, 43 en 36 van den tweeden rang, 46, 37 en 40
bezitters van eene akte voor de levende talen, 27, 31 en 28 zonder graad of rang. Van voornoemde 63 scholen
telden in elk der drie jaren 1 'l , 14 en 13 één , 13 , 12 en 13 twee , 13 , 10 en 11 drie , 6 , 7 en 7 vier, 4 , 6
en 5 vijf, 3, 3 en 2 zes, 5, 3 en 5 zeven, 1, 2 en 2 acht, in 1863 en 1865 1en1 negen, in elk der drie
,iaren 2, 2 en 1 tien, 2, 1 en 1 elf, in 1864 en 1865 'I en 1 twaalf, in 1863 1 dertien, in 1864 en 1865 1 en 1
veertien en in elk der beide eerste jaren het athenaeum te Maastricht zestien leeraren.
'fe Arnhem kreeg in 1862/ 63 het onderwijs meer uitbreiding door de benoeming van drie docenten, waardoor
voor de fransche , hoogduitsche en engelsche talen afzonderlijke leeraren werden verkregen. Te Zutphen onderging
het personeel in 1864/(; 5 eene groote verandering door de oprigting van de hoogere burgerschool. Te
Enschedé waren in '1862/ 63 geene leerlingen die de oude talen beoefenden, terwijl 22 aan het onderwijs in de
niéuwe talen deelnamen. De leerlingen, die na den brand op 7 Mei 1862 elders waren vertrokken, kwamen
op het einde van het jaar meerendeels terug. De latijnsche school, welke sedert jaren slechts door enkele leerlingen
werd bezocht, is aldaar bij het einde van den cursus 1864/65 opgeheven. Door het vertrek van den rector
naar Meppel, bij wien de meeste leerlingen gehuisvest waren, waren te Ootmarssum in 1862/63 geene leerlingen
voor de oude en enkel i 7 voor de nieuwe talen. De gymnasien zijn opgeheven: te Leijden met 15 September
1864, waar het vervangen werd door twee inrigtingen, waarvan ééne voorbereidend voor het akademisch
onderwijs; te Haarlem met 1 Julij 1864 met bepaling, dat eene latijnsche school aan de nieuwe hoogere
burgerschool zou worden verbonden. De tweede afdeelingen ziju opgeheven sedert 1 Januarij 18G5 te Harderwijk,
in Junij 1865 te Dordrecht, October 1865 te Gouda. Te Delft is , na de oprigting der hoogere burgerschool,
in 1864/ 65 het onderwijzend personeel op het gymnasium ternggebragt tot den rector, conrector en één leeraar
voor de nieuwere talen , geschiedenis, aardrijks- en wiskunde. Te Sneek zijn 4 onderwijzers van de hoogere
burgerschool met het onderwijs in de wiskunde, de fransche en engelsche talen aan de latijnsche school belast.
'l'e Zwolle is met 1 Januarij 1865 op het gymnasium het onderwijs in de nieuwere talen ingevoerd. Te
Deventer is met het begin van het schooljaar 1864/65 de tweede afcleeling van het gymnasium opgeheven en de
eerste in naauwer verband met het athenaeum gebragt, zoodat zij hiermede thans slechts ééne inrigting vormt.
Te Groningen is, door de afscheiding der voorbereidende afdeeling van het gymnasium, het getal leeraren
met 4, te Maastricht door opheffing der tweede afdeeling met 9 verminderd; aan de latijnsche school in de
laatste gemeente worden nogtans eenige lessen door leeraren van de hoogere burgerschool gegeven. Te Meppel
i.s het gymnasium met 1 Maart 1865 opgeheven.
Het getal studenten aan de drie hoogescholen des Rijks ingeschreven bedroeg op 31 December in '1862 I,2H,
in 1863 1,265, in 1864 1,283, of 17, 4I en 59 meer dan op 31December186L Hieronder waren 78, 87 en 81.
die elders studeerden. Vergeleken met 1861 is het getal ingeschreven studenten toegenomen: te J ... eijden in
1862 en 1864 met û, in 1863 met 33, te Utrecht in 1862 met 13, in 1863 met 14, in 1864 met 39. Te Groningen
g·af dit getal eene vermindering voor 1862 met 5 en 1863 met 6, eene vermeerdering voor 186/t met 11.
Vergeleken met het cijfer op 31 December 1861, geeft het getal studenten in de godgeleerdheid eene vermindering
op 31 December 'l 862 met 16, 1863 met 42, 18M met 49; dat in de regtsgeleerdheid vermeerdering
in 1862 mei 22, in 1863 met 52 , in 1864 met 59 , in de geneeskunde vermeerdering in 1862 met 2 , vermindering
in 1863 met 12, in 1864 met 4,, in de wis- en natuurkunde vermeerdering in 1862 met 4, in 1863 met!) , in 1864
met 33, in de bespiegelende begeerte en letteren vermeerdering in 1862 met 5, in 1863 met U, in 1864 met 20.
De studenten te Leijden hebben gedurende elk der drie stndiejaren 165 , 183 en 166 voorbereidende en kandidaats-examens
afgelegd bij de verschillende faculteiten, waarvan 37, 22 en 29 met den hoogsten, 1~ 7, 73 en 60
met den tweeden, 57, 56 en 53 met den derden graad, terwijl 24, 32 en 21 bij 21~ examens werden afgewezen. -
Die te Utrecht 173, 161 en 184, waarvan 19, 27, 19 met den hoogsten , 73, 68 en 63 met den tweeden, 58,
54 en 74 met clen dimlen graad, terwijl 23 (waarvan 2 vóór den afloop van het stndiejaar een nieuw examen
!lt
deden met gunstig g·evolg), 12 en 28 werden afgewezen. Die te Groningen 72 , 68 en 56, waarvan 9, 18 en
13 met den hoogsten, 24, 24 en 20 met den tweeden, 29, 21 en 16 met den derden graad, terwijl op 1 O, 5
en 7 afwijzing· volgde. Van deze examens waren voorbereidend tot de geneeskunde in de wis- en natuurkunde
in 1862/ 63 41, in 186316 4 36, in 1864/ 65 32, waarvan 5, 3 en 2 afgewezen, tot de godgeleerdheid in de letterkunde
in 1862/63 69, waarvan 16 afgewezen, tot de regtsgeleerdheid in de letterkunde in 1862Js3 105, waarvan
23 afgewezen, tot beide vakken in de letterkunde in 1863/ 64 171, in 1864/65 176, waarop bij 40 en 41, welke
laatsten door 38 studenten werden afgelegd, afwijzingen volgden; de overige 195, 205 en 198 waren kandidaatsexamens,
waarvan 48, 51. en 54, van welke laatsten 2 afgewezen, in de godgeleerdheid, 97, 105 en 88 ,
waarvan 9, 5 en 11 afgewezen , waaronder 2 later een voldoend examen aflegden , in de regtsgeleerdheid , 27 .
33 en 36, waarvan in 1862/63 2, in '1864/65 2 afgewezen, in de geneeskunde, 1. 3, 8 en 1. 0 in de wis- en natuurkunde,
10, 8 , en 10 in de bespiegelende w~jsbegeerte en in de letteren, waarvan 2, 1 en 1 afgewezen.
Doctorale examens werden afgelegd in t8G2Js 3 166, in 18G3Js4 146. in 1864/65 166, waarvan 14, 13 en 16 met
ongunstigen uitslag; hiervan hebben in 1862/63 3, in 1.863/64 1 later het examen op nieuw afgelegd met gunstig
gevolg. Te Utrecht werden in 1862iv: 1 , i 863/6 .i en l 86"h 5 2, 2 en 1, te Groningen in 1862/63 2 colloquia docta
afgelegd op bullen in het buitenlarnl verkregen. Slechts één van de beiden te Groningen werd afgewezen.
Het getal promotien bedroeg gedurende de akademiejaren 1862fs3 163, 1863/64 141, 1864/65 158. Vergeleken
met 1861/62 is hun getal afgenomen te Leijden met 14, ·32 en 11, te Utrecht in 1862/63 met 5, terwW het aldaar
in 1 Sü3/64 met 3, in 1864/65 met 1 , te Groningen met 19 , 7 en 5 is toegenomen. Van de gepromoveerde studenten
te Leijden kregen den hoogsten graad in 1862/63 22, in 1863/ 64 27, in 1864/65 '17, den tweeden 30, 18 en 35, den
derden graad 9, 10 en 19 , terwijl in elk der drie jaren aan 12 , 5 en 5 gepromoveerden in de heel-, 12, 6 en
1.2 in de verloskunde geen graad werd gegeven en in 1863/64 ééne afwijzing plaats had bij de faculteit der
regtsgeleerdheid wegens onvoldoende verdediging van stellingen. Van de gf')promoveerden te Utrecht kregen
den hoogsten graad 19 , 19 en 8 , den tweeden 19 , 24· E'n 27 , den derden 5 , 8 en 14 ; van die te Groningen
15, 10 en 12 den hoogsten, 6, 5 en 7 den tweeden , 14 , 8 en 2 den derden graad. Naar de vakken verkrijgt
men 5, 12 en 5 promotien in de godgeleerdheid, 76, 71 en 78 in de regtsgeleerdheid, 31, 21 en 28 in de
geneeskunde, 19, 20 en 23 in de verloskunde, 20, 9 en 8 in de heelkunde, 7, 4 en 8 in de wis- en natuurkunde,
5, 4 en 8 in de wijsbegeerte en letteren. Van deze promotien waren openlijk in 1862/63 32, in '1863/ 61
41 , in f864i65 30, geheim 131 , 100 en 128, van welke in elk der drie jaren 81 , 67 en 86 enkel op stellingen ,
82, 74, 72 tevens op dissertatien hebben plaats gehad.; van de laatste waren 7, 8 en 8 in de latijnsche, 75, 6G
en 64 in de nedercluitsche taal geschreven. Te Leijden is in 1863/(;4 in de wis- en natuürkunde, te Utrecht in
1864/65 in de heelkunde de graad van doctor honoris causa verleend.
Op de uitgeloofde prijsvragen zijn bekrooningen gevolgd: in 1862/63 bij de regtsgeleerde faculteit aan 2 kandidaten
te Groningen en Utrecht en aan één student te Utrecht, bij de letterkundige aan één kandidaat te
Leijden en aan één student in de godgeleerdheid te Utrecht; in '1863/64 bij de godgeleerde faculteit aan eell
kandidaat te Leijden, terwijl één kandidaat te Utrecht loffelijk vermeld werd, bij de regtsgeleerde aan één
kandidaat te Groningen, bij de geneeskundige aan één student te Utrecht, terwijl bij de letterkundige één
student te Le~jden eene loffelijke vermelding verkreeg; in 1864/65 bij de godgeleerde faculteit aan één kandidaat
te Leijden , bij de regtsgeleerde aan één kandidaat te Leijden, terwijl één kandidaat te Groningen eene loffelijke
vermelding verkreeg, bij de geneeskundige aan één kandidaat te Utrecht, terwijl de loffelijke vermelding·
aan één student te Leijden te beurt viel. · ..
. De beschik?are 1 ~ :ijksbeurzen en de inkomsten van 5 vicarijen door het Rijk te begeven werden genoten
rn elk der dne studiejaren door 6, 8 en 7 studenten te Leijden, 7, 7 en 7 te Utrecht, 5, 4 en 5 te Groningen
en 2 , 1 en 1 te Amsterdam. Van hen studeerden 12 , 15 en 13 in de godgeleerdheid, 4, 2 en 3 in de reD"ten ,
2, 2 en 2 in de geneeskunde, in de beide eerste jaren 2, 1 in de wis- en natuurkunde, in het laatste jaar 5 2 ia
de letteren.
Van de bibliotheken der hoogescholen is die te Leijden in 1862/63 met ongeveer 600, in 1863/64 met 4 tot
500, in 1864/65 met rui:U 1,500 nummers toegenomen. De belangrijke vermeerdering in het laatste jaar was een
gevolg van de toevoegmg der boeken en handschriften der afdeeling Kolonien aan de voormalige akademie te
Delft, en van belangrijke aankoopen uit de boekverzamelingen van wijlen de hoogleeraren TYDEMAN en V ROL!h'..
Onder de handschriften waren kostbare stukken van GROTIUS, VAN LEEUWEN en WAGEN AAR. De verbouwing·
van het gebouw voor de leidsche bibliotheek is ver gevorderd, terwijl voor de ntrechtsche drie nieuw gebomvde
zalen in gebruik zijn gesteld. Het nieuwe bibliotheekgebouw te Groningen werd in het begin van den cursus
I864/ 6 s bij de viering van het vijfde halve eeuwfeest plegtig ingewijd. Het getal boeken werd aldaar in 1862/ 63 me t,
\J51, in 1864/65 met bijna 1,000 vermeerderd. De bib 1 iotheek te Utrecht werd verrijkt door aankoop van werken
uit de boekerij van wijlen den hoogleeraar AcKERSDIJK.
Te Leijden werden op de h ~e lkundige polykliniek gedurende het akademiejaar 1862163 ongeveer 800 , in
18 63 16.~ 772, in '186 4 /65 750, op de kinderkliniek in '186Z/63 340 g·evallen behandeld; van de laatste kon door het
overlijden van den hoogleeraar voor het volgendé jaar geene opgaven verstrekt worden. Op de polykliniek van
vrouwen- en kinderziekten werd in elk der drie jaren aan 30, 17 en 21 vrouwen, en aan 235, 173 en 166.
z~tige!ingen .en kinderen beneden de 2 jaren geneeskundige hulp verleend. In die inrigting hebben de studenten
zich m het meuten van koepokken geoefend en in de beide eerste jaren aan 16 en 34 kinderen de kunstbewerking
met goed gevolg yerrigt. In 1862/63 werd eene polykliniek voor mannen ingerigt tot het diagnostisch
onderzoek van lijders door geneeskundigen uit Leijden en omstreken toegezonden. In elk jaar zijn aldaar 4û,
63 e.n 104 lijders beha~.deld, waarvan in 1863/64 4,, in 1864/65 15 zijn overleden. Op de vrouwenkliniek zijn in
elk Jflar fi3 , 60 en fH h_ylpressfln hPhandelf\. !'>Oen !'>8 hersteld , 7, lO en fi overlerlen. In dP krnam-

92
:.mal hebbe in elk jaar 7 t , 77 en 81 verlossingen plaats gehad waarvan '13, 18 en 7 met kunsthulp, Op de
heelkundige kliniek zijn in 1862/&3 8 ,~, jn 1864/ 65 83 lijders behandeld, onder welke laatsten 30 kunstbewerkingen
hebben ondergaan. Op de polykliniek van den hoogieeraar EvERS zijn in 1864/65 885 personen behandeld,
waardoor de meeste hier te lande voorkomende ziektevormen konden worden waargenomen; verscheiden lijkopeningen
zijn aldaar verrigt. Onder leiding van , den hoogleeraar werden door de studenten in elk der drie
studiejaren 243, 246 en 212 verlossingen aan huis verrigt, waarvan 70, 65 en 58 met toepassing van kunsthulp.
-:- Te Utrecht zijn op de stationaire geneeskundige kliniek en de polykliniek in elk der drie jaren ongeveer
1,200 lijders behandeld. De verloskundige kl iniek wordt zeer druk bezocht; men klaag·t echter soms ovel'
gebrek aan lijken. - Te Groningen werden in 1862/63 en 1864/65 op de , kliniek voor inwendige ziekten 134 en
172, op de buitenkliniek 490 en 295 1
op de inwendige kliniek 134 en 98 zieken behandeld. - Te Leijden zijn
voor het onderwijs in de pathologische ontleedkunde en ter verrijking der verzameling 133 . 131 en 132 lijkope!lingen
verrigt. Deze verzameling verkreeg in 1862/63 een vijftigtal schedels uit het krankzinnigengesticht te
Batavia; en in 1864/65 13 vrouwelijke javaansche bekkens uit Soerabaija.
Het museum van natuurlijke geschiedenis te Leijden onderging in 1862/63 eene belangrijke uitbreiding door
toevoeging der vertrekken, vroeger bestemd voor het onderwijs in de natuurkunde. In 1863/64 werd aldaar de
verbouwing van het groote spiritus-magazijn voltooid. De afcleeling voor de delfstoffen is verrijkt met de
geologische verzameling uit het paviljoen bij Haarlem. De enthomologische afdeeling kreeg vele geschenken
uit den indischen archipel. - Het museum van natuurlijke historie te Utrecht werdt verrijkt door eene verzameling
van zeedieren en belangrijke aanwinsten uit de Noordzee, den Atlantischen Oceaan en de Middellandsche
zee. - De kruidtuinen te Leijden en te Utrecht werden verrijkt met verscheiden nieuwe levende planten uit
Oost- en 'Vest-Indie. In. het nieuwe gebouw van den akademischen kruidtuin te Utrecht, gedeeltelijk voor
herbarium ingerigt, is de verza~el ing van den hoogleeraar MIQ,UEL in 1862/63 overgebragt, terwijl te Leijden
in dat j aar de verzameling mikroskopische praeparaten aanzienlijk werd uitgebreid. 's Rijks herbarium te Leijden
werd verrijkt door den aankoop der verzameling van w~jlen den hoogleeraar DE V RIESE en van het herbarium
van den heer VAN WALRAVENj terwijl in 1863/64 het herbarium van wijlen dr. JuNGHUHN hiermede wierd
vereenigd. Ook het archeologisch kabinet en het ethnographisch museum te Leijden werden verrijkt door
belangrijke geschenken.
Het athenreum te Amsterdam telde gedurende de studiejaren 1862/63 83, '1863/64 95 , 1864/65 80 studenten, waarvan
23, 21 en 22 nieuw ingeschreven; hieronder waren 39, 43 en 39 in de god- , 32, 42 en 27 in de regtsgeleerdheid,
11, 10 en 10 in de geneeskunde, in 1862/63 1, in 1864/ 65 4 in de wijsbegeerte en letteren. Daarenboven
\verden in elk studiejaar de lessen bijgewoond door de leerlingen der genees-, heel- en verloskundige school
en door eenige andere personen. Bovendien wordt het onderw~js in de verloskunde thans bijgewoond door
de vrouwelijke leerlingen aan de rijkskweekschool voor vrouwen verbonden. De hoogleeraren van het athenreum
hebben met hunne ambtgenooten aan de protestantsche semenarien en aan de klinische school in November
1863 het besluit genomen· om de vijf jaren 5 prijsvragen onder het uitkeeren van gouden eerepenningen uit te
schrijven. Op 10 Januarij 1865, stichtingdag van het athenreum, werden gouden eerepenningen toegekend aan
één kandidaat in de regten. te Groningen, aan één kandidaat in de geneeskunde te Utrecht en eene loffelijke
vermelding aan één kandidaat in de geneeskunde te Groningen. Van de lijders in het binnengasthuis verpleegd,
z~jn il} 1862/63 uitgekozen voor het klinisch onderwijs in de geneeskunde 408 mannen, 21 O vrouwen,
voor de diagnostische kliniek 92 mannen, 177 vrouwen, voor het onderwijs in de praktische oefeningen in de
heelkunde 551 mannen, 420 vrouwen, voor het aanleeren der verloskunde 4'10, en . in 1864/65 419 vrouwen. De
bibliotheek werd gedurende de drie jaren door geschenken aanmerkelijk verrijkt. Gedurende het jaar '1864/65
û jn de 40,000 dissertatien in de bibliotheek voorhanden gecatalogiseerd en in 2,000 banden ingebonden.
Te Dev,enter bedroeg in elk studiejaar .het getal gewone studenten 19, 12 ·en 7, waarvan 3, 1 en 1 in de god-,
9, 7 en 3 in de regtsgeleerdheid, 5, 2 en 2 in de geneeskunde, 2, 2 en 1 in de letteren. Daarenboven waren
voor de lessen in de natuurkundige wetepschappen in 1862/63 en 1863/64 24 en 19 kweekelingen ingeschreven,
zoodat in die twee j aren het geheele getal 43 en 31 bedroeg. Op het laatst van 1864 werd door den gemeenteraad
bepaald, dat het gymnasium, als eerste of voorbereidende afdeeling, deel van het athenreum zou uitmaken
en tevens de natuurwetenschappen aan de hoogere burgerschool zouden worden onderwezen.
Bij de verschidende kor1Jsen van het le.Q"er was .Q"edt11·e11 ·1e de sclioolJ·are11 'l 8f,.", l 8"•"l/
1 0° 11
h t
~ ~ u - fl3 , '" ü~ en · ,,". 65
e . nan 1 a
van het onderwijzend personeel en van de leerlingen als volgt:
1
SCHOOL-/ONDEKW

95
deeld. liet schoolonderwijs bepaalt zich tot kunstmatig lezen, schoonschrijven, de nederduitsche faal , het maken
van rapporten, de kompagnie-administratie, het rekenen tot en met de tiendeelige breuken ,

97
g·e1Jlaatst. De ze8 eei·sten zijn in 1864 ,

:z:angklasse voor meisjes. opgerigt. De aJde'eling

f
\ tOO
. · d ·· · } et zingen De half1' arige cursus beO'Oll in September 1864 met
Jiano vwol en v10loncel en voor on erWlJS m l · •
0
d ..
l , lin en die . aarlïks elk f 40 betalen en hiervoor minstens drie uren per we.ek on erWIJS ontvangen. -
60 leer .. g , J J d Id in 1863 90 in 1861- 98 leerlingen, waarvan 50 en G l kosteloos. Deze
De muz1Jkschool te Leeuwar en te e ' .. k h 1 te Sneek waren op het einde van
school geniet een gemeentesubsidie van f 400. Op de mtdlZlJ ·- en z4a9ngsc 4080 de muziJ'k Op de muzijkschool
· · 22 1 r waarvan 53 en 74 voor en zang, en voor ·
elk Jaar 102 en 1 eer
·
mgen,
· 17 16 l r gen op verse
h"ll d .. k. strumenten onderwezen Deze
l en e muzIJ m ·
te Bolswa~d werdenb1~d~lk Jaafr 100 e~an hetee~;n Anthonie-gasthuis. Voorts bestonden: te Smallingerland eene
school gemet een su s1 ie van · . D t 12 11 leerlingen en eene
muzijkschool Crescendo, opgerigt door de vereeniging Cohnc01·~i~ :e :~~~~~:u:lgeme:~ in. 1864 met 39 leer-
. chool van het departement Dragteu van de maatsc applJ o nu . ,
~=:e:. te Haskerland in 1864 twee muzijkscholen, eene voor forte-piano, orgel en v10ol; te Joure ~et_ 12' ee~e
.' l t N'. h ke met 3 leerlingen vier zangscholen met 111 leerlingen en twee zangvereemgmgen, e
voor v100 enz. e IJe t a:2 de andere voor ~eisjes met 2!~ leden; te Lemsterland vier zangscholen met 9'.;. te
eene voor mannen me , . . . 1
ha en te zamen met 128, de vereemgmg
Schoterland twee zangscholen met 74 leerlmgen, drie zanggeze se 1 pdp ,T G (gemee. nte Idaarderadeel)
1 h l IL · met 14 e en. e rouw ,
Oefening conce1·t met 17 en het geze se ap c e armonie ko eren blaasinstrumenten en muzijkbestaat
een muzijkgeze~schap Àpollo' wa~r. lessen word~~z~l:if!~eno:ferwiJ zer. Het telde in 1864 13 werkende
uitvoeringen worden mtgevoerd onder leid1Bngl van ;~nld . 1~fl3 25 in 1864 20 werkende leden, die 's winters
en 35 niet werkende leden. Het Conce1·t te o swar e e m, J ? ereeni in À ollo.
zich wekel~jks ééns op de beoefening de~ to~nkt~~st to:~ei~~~;~1 ~:i:1 ~~~ge~l:~~n~~~:e~:i;:n~v Euplio~ia~ inp1864
nitsl~te_nd va.or ~~~n:~' ;e~:: 3~:::tse~e:~aat e~daar nog de vokale 'en insrrumentale muzijkver.~eniging de,
opge ev~n, i~ 18 16 1 den. - Te Zwolle bestaat ééne stadsmuzijkschool en ééne zangschool bIJ de armen­
!fa.1·m.ome ~le tenin 18~4 ~et 10 leerlingen met f 350, de laatste met 195 leerlingen met f 100 gem~entemngtmg'
e eers e . . D t d in elk jaar onderrigt geO'even aan 162 en 123 leerlmgen,
subsidie. Op de muzIJkschool te . even er .w_er . d h gste 30 en 20 t:oJ·ongens 15 en 10 meisjes in de
l •7 · 25 eu 13 meisJes m e oo , '
waaronr er 40 en • Jongens, . . . de herhal1·ngklasse 29 en 20 kweekelingen der
22 · ens 13 en 21 meisjes m · · ,
laagste zangklasse, 10 en JOng · ' . . . e even aan 15 en i4 · ongelingen, waarvan 7 en
i10rmaalscl'.001. In de iristrument~alk~asse werd m ;~\;:: ~~se~ fn' elk jaar 2 op deJ hoorn' 3 op de clarinet.
8 op de v10ol, 2 e\ 1 ~p d~fl.mt, i~e1~8e6~n \1~) jaar 65 ~n 60 leerlingen. Daarenboven bestond nog in beide
De ge{lleentezangsc oo te ampe~ t "1 . 1864 eene derde werd opgerigt met 45 leerlingen. - In
J·aren ééne zangschool met 15 leerlmgen' erWlJ lil .. , , h ] d' ' 1864 56 en 44 leerlingen
G · , ' e muzIJk- en eene zangsc oo , ie m
de provincie Groningen b~~taan te ro~~ngen e:n ) , , uzijkschool met 1 7 leerlingen. - Van de zangscholen
telden, en te Termunterz1Jl. (ger:ieente ermu? en r::~:e ~estaan eene opgaven. - De muzijkschool van de
en vereenigingen to~ oefenmg m ~end.zang ~ ~emeente een jaa~ijksche subsidie geniet van f 195.88, telde
koninklijke Har?1ome te R?ermon , ie vand .e 1862 een fanfare-gezelschap opgerigt, hetwelk in 1863 zijne
in 1864 30 leerlmgen. In die gemeente we~ lil b Het ma11nenzangD'ezelschap Lieded,rans is in dat jaar
· k d h d' · 1864 op meuw egon. is
oefenmgen staa t~, oc ie m . . wm Ti ll tdurend werkzaam is. Op de stadsmuzijkschool te Venlo
opgeheven, terwijl de zangvereemgmg i ~7 1 e r vo: waarvan 19 en 13 in het zingen' 7 en 8 in de instruwaren
in elk van beide)aren ~!echts 26 ~n b eeri~g ~-' emeente twee muzijkgezelschappen de Pliillu11rmonie
mentale muzijk onderWIJS ontvmgen. Voorts estf!,an lil ie g
en de Societeit van Fanfares.
1Je werkschool te Breda, verbonden aan het roomsch­
Werkscholen, natuurkundige gezelschappen e~zh -ff me'sjes die kol'lteloos in alle vrouwelijke handkatholijk
gasthuis, werd in 1863 bezocht dokor 1d~7 e oet1gheap tlot Nnt en v:1·oenoeoen te Arnhem bestond op
d d Het natuur un ig D'enoo se · " " . . . b
werken wor en on erwezen. - ol cl H t ·erde in Maart 1864 zijn veert1giang estaan
31 December 1863 uit l9 werkende en 1~_0 gewone e en~ri te ii~t za het gPtal leden in 1864 tot boven de
en heeft thans een nieuw geuootscha~pehJk ~~bo~;e o!~ek gv~n den ~erden Dingsdag in September tot den
200 toenemen. De gewone vergadermge~' ~c k b ht. terwijl de wetenschappelijke vergaderingen van de
laatsten in Maart worden gehouden, wor en ru t~zocd 'en krachtig medewerken ter bevordering van de
werkende leden' het geheele jaar door om ~el ~~er ien .tn~inn~n en buitenlaudsche tijdschriften aldaar worden
kennis der natuur' doordien de nieuwste. out e { nngen1m d' e~rktu1·gen kregen door aankoop en o-eschenken'
0
·bl· h k d r amelmg van natuur {Un ige w , •
besproken. De b1 10t ee en e ve z . t d ra·ngschikking van naturalien en conchyhen .. Te
··k · b ·d· Ook gmg men voort me e
eene belangrtJ e uit rei mg. . ld ' . t de acht dagen voorlezingen over onderwerpen
d d O t b r worden gerege s wm ers om .
beginnen m,et e maan co e . h d lke in 1863 door 70 deelnemers, allen boven 14 Jaren
uit het gebied der a1gemeene natuurkenms ge ?u en, wed b" ewoond In 1864 werden de lessen in natuuroud
en bijna allen uit de klassen der handwerksheddenb.'. wder elnksvIJo~rlezing~n de behandeling der werktuigkunde
. d t 20 1 r gen geopend en wer IJ e VO l.
en scheikun e me eer m .. b ·tl· . f400 De vereeniging Handrvertts
bl
oei
.
h i t · aarhJkS een gemeentesu s1 ie van · ·
!ngevlochten. Het genootsc ap gen e J ~ d 1 kkig geworden handwerkslieden is in den laatsten
telde in 1864 omstreeks 12.0 leden. He~ on s voor o;ge n e allen De nieuwjaarsgiften voor dat fonds zijn op
tijd eenigzins achteruitgegaan door bmtengbe':vdoon ve ~ oneg i·vs echt.er uitgesteld door het gebrek aan de noodige
·· ·· tl H t bouwen van ar e1 erswonmg n d .
de gewone WlJZe gem . e . 'n 1864 ere eld laats. De vereeniging tot bevor ermg
g·elden. De industriele voorlezmgen :ad~~ 1s!e~:ts2~
en 22 ~et ~atuu~kundig gezelschap 2'1 en 18 leden. Het
van den bloei van den ambachtstan _te ieb e ed .t 58 en' 59 gewone 8 en 6 buitenleden' het bezit eene
d . t h te W agemngen eston m , El Id
µatuurkun ig genoo se. ap . Het wetenschappelijk g·ezelschap tot 1V1tt en Genoegen te st te e
bibliotheek en een kablilet van_ werktmgeni d I 1863 werd aldaar een dergelijk gezelschap opgerigt ol;lder
tn elk jaar 8 werkende' 28 bmtengewane - e en~ i° l ·_ n . tien werkscholen te Rotterdam werden bezol'ht
flr ?,inspreuk tnt fl1d en Vermaak met 50 en 5~ ec en. . e
rnt
door 1,377 en 1;342 leerlingen. Op de lagere industrie- eit herhalingschool Jieten zich bij de opening van den
cursus 1863/64 125, 1864/65 136 leerlingen inschrijven. Van die leerlingen zijn velen in het begin van den winter,
door werkzaamheden aan hun ambacht verbonden, menigmalen verhinderd de lessen geregeld te volgen. Over
het algemeen wordt geklaagd, dat de aangenomenen op zoo lagen trap van ontwikkeling staan, dat men zelfs
in de hoogste klasse moet beginnen met het leeren schrijven van vier of vijf cijfers, en dat in de beide laatste
klassen de tafel van vermenigvuldiging moet worden ingeprent. In 1863/64 wordt de trouwe opkomst dier leerlingen
geroemd, daar 5 geene enkele, U slechts ééns, 16 twee keeren en slechts 3 meer dan tien keeren de
lessen verzuimd hebben. Na afloop van eiken cursus op 29 Februarij 1864 en 27 Februarij 1865 werden op de
openbare les, door eenig:e leden der plaatselijke schoolcommissie en der commissie voor het burgerlijk armbestuur
bijgewoond en waarop 93 en 90 leerlingen tegenwoordig waren, aan 30 en 29 afscheidsgetuigschriften
uitgereikt, tot aanbeveling aan de burgermaatschappij of tot plaatsing op de akademie van beeldende kunsten
en technische wetenschappen. Het rotterdamsch departement der nederlandsche maats.chappij tot bevordering
van nijverheid telde in 1863 208, in 1864 205 leden en hield in elk jaar zes en acht vergaderingen. De zesentachtigste
algemeene vergadering der maatschappij en het nijverheidcongres werden in Julij 1863 te
Rotterdam gehouden. De herhaling- en industrieschool van de 's gravenhaagsche afdeeling der maatschappij
tot nut van het algemeen werd in 1863 door slechts 20 jongelieden bezocht, waardoor het bestuur in 1864 tot
hare opheffing heeft besloten. De herhalingschool der maatschappij tot nut der Israëlieten telde 25 en 20 leerlingen.
- De algemeene vergadering der maatschappij ter bevordering van nijverheid werd van 11 tot 15
J ulij 1864 te Middelburg gehouden, waardoor het getal leden dier afdeeling van 51 tot 'l 07 is geklommen.
Dij die gelegenheid werd een nijverheidcongres en eene internationale tentoonstelling van brandspuiten, brandblusch-
en brandreddingtoestellen gehouden, vervaardigd door de voornaamste brandspuitmakers in N ederlancl
en Belgie; terwijl ook uit Engeland twee stoombrandspuiten waren overgebragt. Van de in Zeeland bestaande
kant\·.,-erkscholen 1) telde te Aardenburg die van het burger-, gast- en weeshuis 11 en 7 leerlingen, waarvan
3 en 2 voor eigen rekening, 8 en 5 voor die der instelling; op die der nonnen, uit het Moederklooster te
Rosendaal, waren in beide jaren geene leerlingen. Te Sluis waren op de school van het parochiaal armbestuur 22
en 27, op die onder de zinspreuk Doet 1Vel en ziet niet om 35 en 33 leerlingen. Het natuurkundig gezelschap
te Middelburg telde bij het einde van elk jaar 60 en 63 leden. Gedurende den winter wordt jaarlijks een cursus
op natuurkundig gebied gehouden, die kosteloos door 10 leden, aangewezen door het departement der maatschappij
tot nut van het algemeen, wordt bijgewoond. Voorts werden de werktuigen beschikbaar gesteld voor
de volksvoorlezingen in de eerste beginselen der natuurkunde van wege dit departement gedurende eiken winter
gehouden. - Het natunrkundig gezelschap te Utrecht, waar gedurende den winter elken vrijdag voordragten
worden gehouden, telde op 31 December 1863 en 1864 128 en 129 leden, waaronder 44 buitengewone. In 1864
heeft zich te Utrecht. eene afdeeling gevestigd van de vereeniging tot bevordering van fabriek- en handwerksnijverheid
in Nederland; zij telt 143 leden en houdt minstens maandelijks ééne vergadering. Ook kwam in dat
jaar eene tweede vereeniging van dien aard tot stand voor Utrecht en de omstreken, welke door het houden
·yan populaire voordragten, het geven van onderwijs en het oprigten van eene leesbibliotheek, de algemeene
ontwikkeling· ten doel heeft. Gedurende 1864 werd onderwijs gegeven in de bouw-, schilder- en wapenkunde ,
hetwelk door 70 tot 90 leden werd bijgewoond. - De naaischool voor behoeftige en minvermogende meisjes
te Bolsward, bekostigd uit de fondsen van het St. Anthonie-gasthuis, telde 65 en 64 leerlingen. Van de natuurkundige
genootschappen in J!'riesland neemt dat te Leeuwarden in bloei toe; het telde in 1863 4 i leden, in
1864 43 gewone, 7 eereleden. Dat te Sneek telde in '1863 94 gewone, 2 eereleden, in 1864 106 leden. Jaarlijks
worden zeven of acht vergaderingen gehouden, waarop eene bijdrage over natuurkundige onderwerpen wordt
gegeven. De verzameling van instrumenten is vrij belangrijk. Van de overigen telden die te Harlingen, in
September 1863 opgerig-t, 30 en 25, Dragten (Smallingerland) in 1864 64 , Heerenveen (Schoterland) in elk
jaar 42, Workum in 1864 68 leden. Van het natuurkundig genootschap te St. Anna-parochie (het Bildt) wordt het
getal leden niet opgegeven. - Op de naai- en de breischool te Deventer bedroeg het getal leerlingen in 1863
400, in 1864 ongeveer 500, waardoor behoefte ontstond aan een grooter getal onderwijzeressen, thans 3 op
elke school. De helpsters worden uit de leerlingen der naaischool gekozen. Het natuur- en scheikundig genootschap
te Deventer telde gedurende den cursus 1862/63 63 leden. Van de jaarlijksche bijdragen worden ruim
f 100 aan tijdschriften, f 200 aan den aankoop van werktuigen besteed. Het museum van naturalien der overijsselsche
vereeniging tot ontwikkeling van de provinciale welvaart werd in 1863 door 1,334, in 1864 door
1,777 personen bezocht. Het wordt jaarlijks verrijkt door aankoop en geschenken. De afdeeling Pliysica, als
genootschap in '1850 opgerigt en sedert 1854 eene afdeeling der vereeniging, heeft een geheel afzonderlijk
bestuur en eigen werkkring. Het beoefent de natuur-, schei- en werktuigkunde en heeft eene bibliotheek van
natunrknndige werken en eene verzameling van werktuigen. De vereeniging tot beoefening cler natuurkunde
te Goor telde in 1864 22 leden. - Het departement Groningen van de maatschappij tot nut van het algemeen
ondersteunt jaarlijks met aanziP-nlijke bijdragen de dames-commissie over de naai- en breischool voor mei~jes
te Groningen. Te Winschoten telde de breischool 15 en 16, de naaischool in elk jaar 9 leerlingen. De meisjesschool
voor handwerken en nieuwere talen telde in elk jaar in Januarij 34, in Julij 33 leerlingen. Het gegenootschap
ter bevordering van natuurkundige wetenschappen te Groningen bestond op 31 December 1863 en
1864 uit 304 en 287 leden, waarvan te Groningen 34 en 31 eere- , 202 en 191 gewone, buiten Groningen 68 en
65 eereleden. - In Drenthe bestaan genootschappen voor natuur- en scheikunde te Assen en Meppel mPt
Yerzamelingen van natuur- en scheikundige voorwerpen, welke geregeld bijeenkomsten honden. - De tweede

afdeeling van het athemeum te Maastricht bestond . nog gedurende den cursus t862/6s en telde toen 98 leerlingen;
terwijl daarenboven 9 personen de natuur- en scheikundige lessen bijwoonden. Van deze leerlingen
waren in elk jaar 12 kosteloos, waaronder 4 zoons van leeraren. Onder hen waren uit Maastricht 52 , uit andere
gemeenten van Limburg 21, elders uit Nederland 14, uit de overzeesche bezittingen 4, uit het buitenland 7.
Zeevaartkundige scholen enz. - De zeevaartkundige school te Rotterdam telde in 1863 129, in 1864 134
leerlingen, waaronder in elk jaar 8 en 6 eerste, 39 en 49 tweede, 24 en 23 derde stuurlieden, 53 en 47 matrozen
en ligtmatrozen, 5 en 8 jongens en in 1864 1 gezagvoerder. Van hen werden in elk van beide jaren bij het
examen bevorderd 33 en 3 t tot eerste, 25 en 23 tot tweede, 30 en 23 tot derde stuurlieden; terwijl 6 en ~
werden afgewezen. De leerlingen zijn verdeeld in twee afdeelingen , waarvan de eerste voor gezagvoerders en
stuurlieden onder dadelijke leiding van een lector, de tweede voor matrozen en jongens onder leiding van een
hulponderwijzer. De lessen in de praktische zeevaartkunde en de zamenstelling van het schip worden door alle
leerlingen bijgewoond; terwijl zij, die reeds in eenigen rang gevaren hebben, met de uitkomsten uit de waarnemingen
der zeelieden en de extractjournalen van het meteorologisch instituut worden bekend gemaakt. Te
Dordrecht werd het onderwijs in de zeevaartkunde in 1863 door 2 onderwijzers aan 6 leerlingen, in 1864 door
één in Januarij aan 7, in Jnlij aan 3 leerlingen gegeven. Bij de kweekschool voor de- zeevaart te Leijden
hebben zich in 1863 H3, in 1864 96 knapen aangemeld, waarvan 81 en 56 zijn goedgekeurd; terwijl gedurende
elk jaar 64 en 55 kweekelingen tot scheepsjongens zijn bevorderd en 2 in 1864 ter koopvaardij zijn geplaatst.
Van de scheepsjongens verlieten in 1863 69, in 1864 56 de kweekschool om op 'slands vloot gepla~tst
te worden. Sedert het bestaan der school tot 1 Januarij 1865 hebben 563 knapen eené bepaalde bestemmmg
gekregen, 532 als scheepsjongens of ligtmatrozen, 31 ter koopvaardijvaart. Van deze kna.pe~ waren 495 afkomstig
van de sub-commissien, 68 buiten hare medewerking geplaa~st .. Het getal le~e? is m. 1863 van ~43
tot 244 geklommen , hetgeen moet worden toegeschreven aan de ontbmdmg der vereemgmg tot mstandhoudmg
van het gesticht te Montfoort, wier leden hunne aandeelen in die op de kweekschool verwisselden. Op de zeevaartschool
te Krimpen a/d Lek waren in elk van beide jaren 59 en 58 leerlingen, waarvan 32 en 27 een
examen hebben afgelegd. - Op de kweekschool voor de zeevaart te Amsterdam waren i? '1863 37 tot 52 kweekelingen
in huis aanwezig, 27 tot 35 op zee; in 1864 bedroeg het geheele getal leerlmgen 80 tot f!O. In deze
school, waarvan wij in den derden jaargang, blz. 169 volgg., een uitvoerig verslag .hebben gegeven, worden
de kweekelingen van hun dertiende tot hun vijftiende jaar, na vergelijkend examen m de gewone .vakken van
het lager onderwijs, opgenomen. Daar de cursus 2112 tot 3 jaar duurt en daarna nog .. twee zee1:eizen gedaan
worden, worden de leerlingen meest met hun twintigste jaar ontslagen. Het onderWIJS werd m 1864 door
7 leeraren gegeven en bestaat uit de beginselen der stel- en meetkunde, de zeevaart- en ste:rekunde, d~ eer~te
zoowel praktisch als theoretisch, de waarneming en kennis der stoomwerktuig~n, de meteo.~ologie, d~ gesch1edems,
aardrijkskunde, rekenen en talen, de praktische oefeningen van schip, tmg, sloeproe~J~n ~n zeilen, de. gy~nastiek,
handgrepen van het geweer en behandeling van het geschut. Op het matrozenmstltuut der .. komnkl2.Jke
nederlandsclie zeil-_en 1·oeivereeniging werden in 1863 119, in 1864 141 jongelingen door 59 reederIJen aange.­
monsterd op 89 en 104 schepen. Aan boord der Hulk, waartoe sedert Novemb~r 186~ het schip VemM is
ingerigt, zijn in 1863 35 jongelingen opgenomen. In 1864 was het aantal bevaren Jongelmgen aan boord geplaatst
nu en dan bijzonder klein. De Hulk heeft in dat jaar slechts weinige dagen op stroo~ gelegen. De
zeevaartkundige school in het Zeemanshuis te Amsterdam werd bezocht door 129 en 123 leerlingen, waarvan
62 en 59 inwonende, 67 en 64 uitwonende; hiervan hebben 60 en 77 een voldoend examen als stuurman en
in '.1864 '.13 opperstuurlieden het examen in het stoomwerktuig afgelegd. Het onderwijs op deze sch~ol bepaalt
zich tot theoretische en praktische zeevaartkunde en de kennis van het stoomwezen, waart.~e een keurig .~e~erkt
stoomwerktuig op de school aanwezig is. Te Helder werd in elk jaar aan 16 en i 7 leerlmgen onderWIJS m de
zeevaartkunde gegeven, waarvan 7 en 9, van de 9 en 11 geëxamineerden, een voldoend examen hebbe.n afgelegd.
Van deze school zijn gedurende het tienjarig tijdvak 1854/63 48 leerlingen geëxamineerd, waarvan 36 ~et
diploma verkregen. Zij geniet sedert 1864 een gemeentesubsidie van f 150. -

i04
onderwijs thans ook uitgestrekt tot de leerlingen der tusschenscholen, waartoe het gemeentesubsidie van f _9.00 ·
op f 500 o-ebragt werd. De zwemschool, waaraan eene bad- en zweminrigting is verbonden, werd in elk Jaar
bezocht d~or 70 en 80 . geoefenden, 20 en 25 ongeoefenden. Eene tweede zwem- en badinrigting, ~e Vri/e
Maasstroom, telde 151 en 140 mannelijke, 18 en 1 O vrouwelijke leden bij abonnement. Op de gymnastiekschool
te Delfshaven waren op 3i December 1863 en 1864 107 en 173 leerlingen, waaronder 74 en 1~7. jongens, ~3 en"36
meisjes. In de eerste afdeeling, waarin op elk tijdstip waren 47 en 33 jongens, 9 e~ .fO meisJes, w.~rd.t Jaarh;iks
f15 voor eiken leerling betaald, in d~ tweede, waarin 9 en 6 jo~,gens, ~en 7 ~~iSJes,_J8, terw!~l m ~lkvan
beide afdeelingen het schoolgeld vermmdert, wanneer meer dan een leerlmg mt een gezm. onder~lJS gen~et. In
de derde afdeeling wordt het onderwijs kosteloos gegeven, onder anderen aan de weezen mt de beide gesticht.en.
Het onderwijs met het geweer wordt gegeven op geheel afzonderlijke uren, t~rwijl slechts de meest ontwikkelde
leerlingen van de eerste afdeeling door eenen bekwamen schermmeester m het schermen worden onderwezen.
Op de zwemschool, vereenigd met de badinrigting, worden jaarlijks proeven_ a~gel.egd en s~ms aan de
beste zwemmers prijzen uitgedeeld. In 1864 hebben 199 geoefende zwemmers van de mngtmg gebrm~~ gema~kt
en werd aan 122 personen onderrigt gegeven, waarvan 82 het zwemmen hebben geleerd. Het vnJe ba~sm,
waar in elk jaar 7 ,502 en 6,283 baden gebruikt werden, is ter beschikking der krijg:slieden, van behoeftige~
en verpleegden in gestichten. In de badinrigting werden in elk jaar ~edurende de vier zomermaanden, J UlllJ
tot eu met September, 12,558 en 10,184 buiten-, 346 en 379 besloten bu~nen-, 1,257 en 240 w~rme, 87 en 89
1
zwavel- 39 en 82 stort- in 1864 47 douche- en 39 regenbaden gebrmkt. Gedurende den wmter 18 64 155 bedroeg
h~t getal baden 1,6,98. Aan de rijschool, die in zeer goeden staat verkeert , geniet de. pikeur, beha~ve
vrije woning, stal en manege , eene gemeentetoelage van .f 800. De gymnastiekschool te S?hiedan_i, opgengt
door eenige gegoede ingezetenen, terwijl de gemeente het lokaal kosteloos verstrek~.' wer~ m elk Jaar bezocht
door 69 en 68 leerlingen, 40 en 36 kweekelingen, welke laatsten kosteloos onderwiJs gemeten. De gemee~tegymnastiekschool
te Gorinchem telde op 31 December 1863 en 1864 49 en 15 lee~lingen. In 1863 w~~en hieronder
1 O meisjes. Van de zwem- en badinrigting , in 1858 opgerigt door de afdeelmg der maatschapplJ tot nut
van het algemeen, dient de zwemschool uitsluitend voor het garnizoen. In elk jaar ':"'erden 5,328 en 2,831 baden
gebruikt, waarvan 642 en 277 binnen-, 1,552 en 1,038 buitenbaden. teg~n b.etalmg, .3,.134 en '~,516 baden
kosteloos voor minvermogenden. Van de zv•·emschool te Gouda werd m beide Jaren wemig gebrmk gemaakt.
De gymnastiekschool te Leijden werd in 1863 uitgebreid. door eene sie~·lijke vergrooting van het gebouw. I~
dat jaar werd het onderwijs gegeven aan 125 leerlingen, m zes klasse? mgedeeld, ge~urende 12 ure~ per week
en aan 14 hulponderwijzers afzonderlijk. In 1864 namen, b~halve gemiddeld 105 leerh~?'en, 300 leerh~gen der
openbare lagere scholen , 15 hulponderwijzers en 38 kweek~lm~en deel aan het ond.erWI.JS. De gymnastiekschool
te Brielle, eene gemeenteinstelling, telde in elk van beide Jarer1 67 en 41 leerlmgen, w~aronder 18 en rn
jongens, 7 en 1 meisje tegen betaling , 42 en 21 mannelijke le:rlingen, waarvar~ 6 kweekelmgen l~osteloos. -
De school voor gymnastiek te Amsterdam telde in 1863 586, m 1864 542 le~rlmgen, wa~r~nder m 186~ 461
manri.elijke, 125 vrouwelijke. In 1863 bestonden de leerlingen uit 213 jongelmgen, 8~ meisJes, 67 leerl_mgen
·.an instituteursklassen, 80 leden van vereenigingen, 82 leerlingen die kosteloos onderWlJS genoten , 35 pati:nten
op de orthopredische afdeeling en 20 patienten behoorende tot__, de stadsbed:el.den. In ~864 waren de leerlmgen
verdeeld in betalende 170 jongens en 89 meisjes en 130 leden van vereemgmgen , metbetalende 100 kweekelingen,
waarvan 63 van de openbare scholen, 37 hulponderwijzers en 'l 6 patie~te~ behoorende tot de stads bedeelden.
Het getal leerlingen aan deze school is afgenomen, zoo door mededmgmg als door het :oenem.end
invoeren der gymnastiek op de scholen. Aan de lessen op de gymnastiekschool te Haarlem hebben m elk Jaar
57 tot 77 en 71 tot 84 kinderen, waaronder 30 meisjes, 9 tot 29 en 9 tot 10 volwassen mannen, 49 en 40
kweekelingen bij de rijkskweekscholen voor onderwijzers, deelgenomen. Daarenboven werd kos~~loos les gegeven
aan 40 tot 50 en 30 tot 40 jongens van minvermogende ouders geplaatst door de maatschapplJ tot nut van het
algemeen en voor rekening der vereeniging door Ve,·maak _tot Nut. Het onderwijs in het dansen. werd gege.ven
aan 37 en 3á jongens, aan 37 en 30 meisjes. Voorts werd in 1863 aan t~ee ~ersonen tegen. betalmg theoretisch.
en praktisch onderwijs gegeven voor het af te leggen examen als o.nderw1Jzer m de ~1?na.stiek en hebben tegen
betaling 5 jongens aan de schermlessen deelgenomen. In 1864 is het lo~aal voor een Jaar _ verhuurd aa~ het
gemeentebestuur om zaturdags van 2 tot 4 ure onderwijs in de gymnastiek te doen geven aan de leerlmgen
van de hoogere burgerschool. In het begin van 1865 is de school door het d~partem.ent Haarlem der maatschappij
tot nut van het algemeen overgenomen. De school te Alkmaar werd m .e~k Jaar b:zocht door ~2. en
55 jongens van de armenschool, 23 en 21 van de openbare jongensschool, 10 en 12 meisJeS van de openbare meisjesschool,
19 en 29, 16en 26jongenseninelkjaar 3meisjes , leerlingen van de tusschensc~ool, 23 en 33, 17 en 30
jongens, 6 en 3 meisjes van bijzondere scholen. De vermeerdering in 1864 n_ioet gedeeltehj~ worden toegeschreven
aan het raadsbesluit waardoor het onderwijs in de gymnastiek verpligtend is voor alle leerlmgen van de openbare
scholen. De school te Hoorn telde op het einde van elk jaar 43 en 30 leerlingen, waarvan 28 en 24 kosteloos
onderwijs ontvingen. De gymnastiekschool te Enkhuizen on:_vangt j.aarlijk~ subsidien ;an de gemeente en het
departement der maatschappij tot nut van het algemeen; ZlJ teld~ m elk Jaar 27 leerlmgen. Op de school te
Medemblik werd in elk jaar onderwijs gegeven aan 25 en 31 Jongens, waaronder 17 en 25 kosteloos. Te
Purmerend is in 1863 een cursus voor de gymnastiek door den hoofdonderwijzer van eene bijzondere school
geopend, waaraan ook meisjes deelnemen. De zwemschool .~n badinrigtir..g aan den We.sterdokdijk te ~mster~am
is in 1863 herbouwd en op 8 Junij van dat jaar feestellJk geopend. Het getal leerlmgen bedroeg m elk Jaar -
t05 en 91 waaronder 29 en 23 uit het weeshuis den OranJeappel. Van de zweminrigting te Hoorn werd
in 1863 do~r 39 inteekenaren, in 1864 weinig gebruik gemaakt, zoodat van de to inschrijvers, slechts 3 geregeld
de inrigting bezochten. Het gebouw der inrigting leed veel door stormen in December 1863. In de vier
fOä
zomermaanden van 1863 zijn '1,628 heeren- en 475 damesbaden gebruikt. - De gymnastiekschool te Middelburg· ,
verbonden aan de openbare lagere school voor minvermogenden, is in 1863 opgeheven door eene verandering ·
gebragt in dat onderwijs voor de minvermogenden. Gedurende 1863 en 1864 is namelijk op de scholen voor
kinderen van minvermogenden door de gemeente kosteloos onderwijs in de gymnastiek gegeven , waarvan in
1864 180 kinderen gebruik maakten. Op het einde •·an 1864 is voor dat onderwijs door de gemeente een
vroeger pakhuis beschikbaar gesteld. De bijzondere gymnastiek_:;chool te Middelburg verkeert in een bloeijenden
staat. Zij telde op het einde van 1864 102 leerlingen, 60 jongens en 42 meisjes. De gymnastiekschool te
Zierikzee werd in elk jaar bezocht door 64 en 66 , 4,3 jongens , 21 en 23 meisjes , gewone leerlingen, terw~jl
daarenboven kosteloos werden onderwezen 17 en 18 kweekelingen , 3-2 en 35 jongens van de armenschool en
in 1863 3 hulponderw~jzers. '1 1 e Goes werd het onderwijs in de gymnastiek in elk jaar gegeven aan 40 jongens,
20 en _2s. meisjes. Van de gymnastiekschool te Vlissingen wordt het getal leerlingen niet opgegeven. 'l'e Aardenburg
is m 1864 eene gymnastiekschool opgerigt door drie ingezetenen voor hunne kinderen en pupillen. _ Te
Utrecht worden in elk van beide jaren vier gymnastiek- en schermgeze!schappen opgegeven, Olyrnpia , bestaande
uit studenten, Nemea uit officieren en burgers, Isthmia uit kweekelingen van 's Rijks hospitaal, en Jong Sparta
uit jongens van 5 tot 16 jaren , te zamen met 259 en 225 leden. Daarenboven wordt in de lokalen , waar die
vereenigingen bijeenkomen, onderwijs gegeven aan een 20tal jongelingen van de fundatie van Renswoude
en van het ambachtskinderhuis. In 1863 is tevens een cursus geopend voor de leerlingen van de kweekschool ·
voor a_ankomen~~ onderwijzers , ingedeeld in drie afdeelingen , waarvan elke wekelijks 2 uren les ontvangt. H~j
werd m 1864 b1Jgewoond door 66 leerlingen. Op de gymnastiek- en zwemschool te Amersfoort werd door 95
en 51 jongelieden van het onderwijs gebruik g emaakt, In de zwem- en badinrigting aldaar werden in elk jaar
4"063 en 4,463 open en besloten baden gebruikt" Deze inrigting· kreeg in 1863 eene belangr~jke uitbreiding door
hare ~erplaatsing na~r het terrein nabij de hooibergen. De zwemschool te Utrecht telde bij het beg·in van elk
badsaizoen , op 1Mei1863 en 1864,, 507en 475 , bij het einde 696 en 703 leden , waaronderin 1864 87 kweekelingen
van het rijkshospitaal voor geneeskundigen. Hieronder waren 31 O en 314 geoefenden, 43 en 67 mingeoefenden,
297 en 294 ongeoefenden, 46 en 28 voor beslo ten baden. - '1 1 e Leeuwarden heeft de gymnastiekschool
opgehouden ~e bestaan, doe~ werd door he;; gemeentebestuur een gebouw afgestaan, waar de leerlingën
der normaa!school ~ich twee uren m de week oefenen. Te Bolsward is in 1863 eene gymnastiekschool [.door
het weeshms opgerigt , waar ook kinderen van ingezetenen, hulponderwijzers en kweekelingen aan de scholen
tegen betaling"worden toegelaten. De gymnastiekschool te Harlingen , in 1861 opgerigt en gesubsidieerd door
~e maatschapplJ. tot nut v~n. het algemeen, die in 1863 in bloeijenden toestand verkeerde , werd in het volgende
Jaar doo~ verphgte ontrmmmg van het lokaal met geheelen ondergang bedreigd. Van het onderwijs in de
gymnastiek werd te Sneek door 242 en 266 , te Dragten door 64 en 63 leerlingen , te Franeker door 94 en 90
jon~:ns , 6 en ~ meis~es gebruik gemaakt. :re. A:um (Wonseradeel) zijn in 1864 op de openbare school gymnas~1sche
oefenmgen mgevoerd. Aan de badmrig

106
"\Vij gaan thans over tot de genootschappen , maatschappijen enz. , welke de bevordering van kunsten en
wetenschappen ten doel hebben.
Het provinciaal genootschap van kunsten en wetenschappen te 's He'rtogenbosch telde in 1863 252, in 1864
260 leden, behalve de eere- en corresponderende leden. De bot:)kerij en de overige kostbare verzamelingen
ondergingen op nieuw eene aanzienlijke uitbreiding. De leden ontvingen in 1864 een plaatwerk bevattende
de romeinsche , germaansche en frankische oudheden en de metalen voorwerpen op het genootschap voorhanden. -
De vereeniging van letterzetters, boekdrukkers, boekbinders en steendrukkers te Arnhem, onder de zinspreuk
Boekdritkkitnst de g?·ond:wil der verlichting, bestond in 1863 uit 121, in 1864 uit 129 leden, waaronder 91 en
96 gewone, 1 en 2 buitengewone, 28 en 30 eereleden en in elk jaar ééne voorstanderes. De geldelijke uitkeeringen
aan zieken- en begrafenisg·elden bedroegen in 1863 f287; in 1864 waren zij minder en bleef de vereeeeniging
van uitkeeringen voor begrafenisgelden verschoond. In 1863 werden drie geldelijke inzamelingen gedaan,
ééne voor een hulpbehoevend lid ell' twee voor twee weduwen. Het kunstlievend gezelschap Nut door oefening,
hetwelk uit leden van voornoemde vereeniging· bestaat, telde in elk jaar 11 en 9 werkende, 30 en 32 buitengewone
leden. Dit gezelschap houdt vergaderingen ter beoefening der welsprekendheid en gaf in elk jaar ééne
tooneelvoorstelling, in 1863 voor de noodlijdenden door den watersnood langs de Zuiderzee, in 1864 voor de
nagelaten betrekkingen van een overleden lid der typographische vereeniging. De geldersche maatschappij voor
geschiedenis en letterkunde Prodesse conamiw zag in 1864 het getal van hare leden afnemen, terwijl ook de
bijeenkomsten minder geregeld werden gehouden; zij is voornemens een leesmuseum op te rigten. De openbare
bibliotheek te Arnhem zag hare bibliotheek aanmerkelijk toenemen. In 1864 werd zij bezocht door 500 personen en
werden 1,000 tot 1,200 .boeken uitgeleend. In de zaal naast de bibliotheek worden gedenkstukken van geschiedenis
of kunst bewaard, die in 1863 , behalve met penningen en muntstukken, verrijkt werd met talrijke oude
aarden drinkkannen, opgedolven in het huis achter Marien burg, waar vroeger eenige karthuizer monnikken
woonden. In de christelijke volksbibliotheek werden in elk jaar ter lezing gegeven 1,854 en 1,409 groote, 3,209
en 2,012 kinderwerken; zij telde 135 leden en 26 begunstigers. Het tooneelgezelschap het nationaal tooneel van
Gelderland en Overijssel, heeft zich in 1863 ontbonden. Te Nijmegen. bestaat sedert jaren· in het raadhuis eene
aanzienlijke verzameling van binnen en in de nabijheid der gemeente gevonden gedenkstukken van romeinschen
oorsprong en van andere voorwerpen van oudheid. Zij ontving door aankoop of geschenk in 1863 375, in 1864 456
verschillende voorwerpen, waaronder hoogst belangrijke, allen te of bij Nijmegen gevonden of op die gemeente
betrekking hebbende. De verzameling werd in 1864 door omstreeks 400 personen bezocht. - De hollandsche
maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen te Rotterdam telde. in 1863 185, in 1864 224 leden en hield
jaarlijks in het winterjaargetijde tien leesverg·aderingen. Het departement der maatschappij tot nut van het algemeen
bestond op 30 J unij 1863 en 18f\4 uit 520 en 665 gewone, 10 en 11 eereleden, 1 O en 15 gewone, 6 en 7 buitengewone
donatrices. De volksbibliotheek werd bezocht door 671 en 690 personen, waaraan 8,650 en 7 ,974 boeken
werden uitgereikt. De volksvoorlezingen, gedurende eiken winter 16 en 15 in getal, werilen bezocht door 850 en 87 4
personen meest uit de handwerksklasse. De spaarbank telde bij het einde van elk boekjaar, 30 April 1863 en
1864, 12,052 en 12,337 deelhebbers, terwijl het kapitaal of het bedrag · der inlagen en bijgeboekte renten,
zonder reservefonds, beliep f 2,270,758.'18 en f 2,275,016.82. Het Rotterdamsche leeskabinet telde op 31 Januarij
1864 en 1865 1,'146 en 1,222 leden; de bibliotheek bestond op elk der beide tijdstippen uit 8,247 en 9,431
boekdeelen of 3,520 en 4,180 boekwerken. In elk jaar werd voldaan aan 3,107 en 3,293 aanvragen van 430 en
494 personen om boekwerken aan huis te ontvangen, waardoor 17 ,200 en 19,760 keeren boek•verken aan huis
zijn bezorgd. De boeken, die tot deze afdeeling behooren, maakten in elk jaar uit 2,166 en 2,380 boekdeelen
of 1,695 en 1,608 boekwerken. De vereeniging heeft in Mei 1864 de nieuwe lokalen aan de Geldersche kade
betrokken. Het medische leesmuseum telde op 31 December 1863 en 1864 42 gewone, 2 en 1 buitenleden. De
bibliotheek werd aanmerkelijk verrijkt door aankoop en geschenken. In 1863 werd te Rotterdam eene nieuwe
bibliotheek gesticht onder den naam van Katholi;fke leesvereeniging, welke ten doel heeft eene inrigting tot stand
te brengen, om aan katholijken de gelegenheid tö verschaffen tot lezen van binnen- en buitenlandsche katholijke
dag~ en weekbladen, tijd- en vlugschriften en tevens eene bibliotheek te vestigen en voorlezingen te houden
van wetenschappelijken of letterkundigen aard of over schoone kunsten. Zij telde op 31 December van elk jaar
199 en 259 leden. In de bibliotheek waren op het laatste tijdstip ruim 2,000 boekdeelen. Het letterkundig genootschap
Door vriendschap werkzaam telde in elk jaar 59 en 60 leden, waaronder 11 en 8 van verdiensten,
5 eere-, 16 en 18 werkende, 27 en 29 gewone leden. Het heeft in 1864 eene debatingclub opgerigt, die maandelijks
bijeenkomt. Het letterlievend genootschap JJ001· i;fver werkzaam, hetwelk in 1863 20 leden telde, is op
31 December van dat jaar ontbonden. Van de rederijkerskamers telde Helmers 43 en 41, Tollens 50 en 25,
Thespi,s in elk jaar '12 leden. De rederijkerskamer Tollens hield in 1864 geene uitvoeringen en declamatien. Het
Bataa.fsche genootschap der proefondervindeli:J°ke wi,jsbegeerte telde in 1864, behalve de voorstanders en leden
van het 'bestuur, 24 leden consultanten, 36 leden correspondenten en 75 gewone leden. In het wintersaisoen
worden geregeld natunrkundig·e lezingen gehouden ; terwijl het genootschap voor het onderwijs in de natuurkunde
werktuigen en modellen ter beschikking stelt van het erasmiaansch gymnasium en de akademie van
beeldende kunsten en technische wetenschappen. In 1863 zijn twee stukken op uitgeschreven prijsvragen bekroond.
In de Koninklijke N ederlandsche Yachtclub, afdeeling leesvergaderingen, werden in 1863 geene , in
_1864 drie spreekbeurten gehouden. De aanleg van het nieuwe gedeelte van den tuin van de rotterdamsche
diergaarde is in 1864 voltooid, zoodat de tuin thans eene oppervlakte beslaat van ruim 71; 2 bunders. De verzameling
van dieren neemt jaarlijks toe door aankoop en geschenken. - De maatschappij tot nut van het
algemeen, afdeeling 's Gravenhage, telde op 31 December 1863 en 1864 394 en 398 gewone, 9 eereleden, 20
en 30 donatrices. Hare leesbibliotheek bestond in elk jaar uit 1,402 en 1,351 boekwerken, in 2,556 en 2,560
i07
deelen, die aan 377 en 466 personen werden uitgeleend. Hare spaarbank telde in elk van beide jaren 1,690 en
1,703 deelhebbers. De maatschappij JJiligentia telde in 1864 242 leden. Op het koninklijk instituut voor ingenieurs
bedroeg het getal leden op 1 October 1863 en 1854 601, waaronder 477 en 489 gewone, 115 en 103 buitengewone,
9 eereleden. De rederijkerskamer Onder de Rozen heeft in beide jaren niet gewerkt. Voorts bestaan
n~g te 's Gravenhage: het genootschap Oefening kweekt kennis, waar 's winters geregeld om de veertien dagen
lezingen van letter- of zedekundigen aard voor de leden en hunne vrouwen worden gehouden; de vereeniging
Nimtwland, onder de zinspreuk tot Nut en Genoegen, ter beoefening der uiterlijke welsprekendheid, waar openbare
voordragten gedurende den winter voor de beschouwende leden worden gegeven; de vereeniging tot oefening
in het voeren van debatten (debating society); de volksleesinrigting, sedert 1863 bestaande, welke eene vrij
goede bibliotheek bezit, door aankoop en g·eschenken reeds belangrijk uitgebreid en waar voorlezingen meest
in populairen vorm van wetenschappelijken of letterkundigen aard worden gehouden. De letterzetters-, boekdrukkers-
en bindersvereeniging te 's Gravenhage, onder de zinspreuk door Eendragt t'zaam Verbonden, die de
tooneelspeelkunst beoefent, gaf in 1864 op koppermaandag· eene welgelukte voorstelling en daarenboven op n
J anuarij van dat jaar eene tooneelvoorstelling ten behoeve van het fonds der nagelaten betrekkingen van verongelukte
scheveningsche visschers, welke f 127. 71 hreft opge bragt. Voor dit fonds werd door eene andere
vereeniging Kimst en oefening ~JJ ons doel, die mede de tooneelspeelkunst beoefent, eene voorstelling van drie
stukjes gegeven, die zuiver ruim f 200 heeft opge bragt. Op 15 J unij 1863 werd te 's Gravenhage door het genootschap
van acclimatie een zoölogisch botanische tuin geopend. Het genootschap telde op 27 April 1865 933
leden aandeelhouders, vertegenwoordigende 1,172 aandeelen elk van f 50. Het getal leden bestond op dat tijdstip
uit 794 tegenf15, 57 tegen/'12 .. 50, 12 tegen/10, 9 officieren tegen/6, 1 tegen /5; voorts uit 274
buitengewone leden tegen f 6, 12 buitenleden tegen f 10, 19 zoons van leden tegen f 5.25 tot f 7 'sjaars.
Daarenboven werden in 1863 en 1864 uitgegeven 22 en 46 maand-, 10 en 15 vreemdelingenkaarten, terwijl
van 15 Junij tot 31 December 1863 aan 5,706 en in 1864 aan 8,980 personen toegangskaarten · werden uitgereikt.
Van het benoodigde kapitaal f 150,000 waren tot 31 December 1863/74,950 geplaatst, t~rwW in 186i
nog f 13,000 geplaatst zijn. Het genootschap bezat in April 1865 647 exemplaren van dieren, behoorende tot 234
diersoorten. - De Ieijdsche afdeeling van de maatschappij tot nut van 'het algemeen telde in elkjaar 276 en 280
leden. Zij heeft in 1864 eene tusschenschool opgerigt als voorbereidende school voor toekomstige leden van het
mannenkoor, in 1864 met 23 leerlingen, die des zondags onderwijs in de zangkunst ontvangen. De leijdsche
afcleeling der hollandsche maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen telde 77 en 81 leden. De leijdsche
maatschappij van nederlandsche letterkunde bestond in elk jaar uit 6'18 en 610 leden, behalve 4 vorstelijke eereleden.
Hiervan waren 449 en 440 binnenlandsche, 169 en 170 buitenlandsche. Het leesmuseum telde 84 en 101
gewone, 15 en 24 buitengewone, 8 en 12 tijdelijke leden. De nederlandsche entomologische vereeniging had in
elk jaar 55 en 57 gewone. 4 en 6 corresponderende, 6 en 7 eereleden en 2 begunstigers. Hare bibliotheek werd
met · vele boekwerken , hare verzameling met een tal voorwerpen verrijkt. Zij gaf in 1864 een verslag uit over de
kweeking der japansche zijderups (Yamamai). Bij het gezelschap Concordia, voor artsenijbereid-, schei- en plantenkunde
wordt door twee hoogleeraren een cursus gegeven ter opleiding als apothekers, waartoe in 1863 20, in
1854 19 leerlingen zich lieten inschrijven. Voorts bestaan nog te Leijden de typographische vereeniging Laureiis
Koster, met 64 en 74 bijdragende, 6 eereleden, 76 en 85 donateurs en ééne donatrice, en een drietal jongelingsvereenigingen,
deels tot oefening in den zang, deels tot behandeling van verschillende takken van wetenschap
en tot gezellig verkeer. De hollandsche maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen hield in 1863 hare
algemeene vergadering te Dordrecht, waardoor het getal leden der afdeeling zeer is toegenomen. De leesvergaderingen,
in 1864 ten getale van acht', waarvan zeven uitsluitend voor mannen ,.worden trouw bezocht; van de bibliotheek
wordt slechts schaars gebruik gemaakt. - Het zoölogisch genootschap Natu1·a Artis Magistrate Amsterdam
telde in 1863 3,894, in 1864 4,091 leden; vooral in het laatste jaar was het getal bezoekers hoogst aanzienlijk.
Door de gemeente werd bij raadsbesluit van 20 M:ei 1863 eene niet onaanzienlijke oppervlakte in koop afgestaan.
Het genootschap vierde in Junij van dat jaar zijn vijfentwintigjarig bestaan. De maatschappij FeliJJ
Meritis, die gedurende eenige jaren in kwijnenden toestand verkeerde, neemt op nieuw in bloei toe, zoodat
in 1864 300 algemeene leden de afdeeling muzijk bijwoonden en 390 algemeene en afdeelingleden de werkzaamheden
in de afdeelingen natuur-, letter- en teekenkunde en koophandel. Cursussen worden gehouden bij
de afcleelingen natuur- en teekenkunde. De maatschappij tot nut van het algemeen telde bij het einde van hare
tachtigste en éénentachtigste boekjaren, 1863/ 64 en 1864/65 , 14,009 en 13;913 leden, waaronder 13,365 en 13,285
bijdragende, 644 en 628 eereleden. Het getal departementen bedroeg bij het einde van het eerste boekjaar
307, van het tweede boekjaar 304. Gedurende elk maatschappelijk jaar telde de maatschappij de volg·ende
departementale instellingen: ter opleiding van onderwijzers 4 en 4, bewaarscholen of voorbereidend onderwijs
30 en 26, lagere scholen 12 en 14, waaronder ééne school voor bejaarden te H:aarlem, en ééne in 1864 tevens
voor voortgezet lager onderwijs, herhalingscholen 41 en 39 , zangscholen 28 en 33, gymnastiekscholen 17 en
16, teekenscholen 24 en 28, brei- en naaischolen voor vrouwelijke handwerken 49 en 44; in 1863 ééne
zondagsschool te Appingadam, ééne school voor voortgezet lager onderwijs te Deventer, bevordering van het
geregeld schoolgaan te Beerta en 't Zandt, ééne bad- en zweminrigting voor minvermogenden te Goor, plaatsing
van 18 leerlingen op de industrieschool te Zierikzee, kosteloos onderwijs aan minvermogende kinderen boven
de 14 jaren; in 1864 ondersteuning van twee naai- en breischolen te Groning~n, bevordering van het geregeld
schoolgaan van minvermogenden te Hoogwoud; in beide jaren ééne school voor voortgezet lager onderwijs te
Hellevoetsluis , bevordering van het onderwijs in de natuurkunde en het voortgezet lager onderwijs te W ageningen,
onderwijs in de hoogere rekenkunde aan toekomstige onderwijzers te Leeuwarden , ondersteuning van
de zeevaartschool te Harlingen en van de industrieschool te Middelbnrg , subsi.dien aan de normale kweekschool.
tl
_L

ns
voor onderwijzers en aan de inrigting· van onderwijs voor den ambachtsstand te Utrecht, ééne leesinrigting
voor vo1kshuishoudkunde te Deventer, voorlezingen over wis- en natuurkundige voorwerpen te Roermond ,
vol~svoorlezingen voor den zeemansstand te Scheveningen, bevordering van het geregeld schoolgaan te Groningen,
ééne vereeniging ter beoefening van natuurkundige wetenschappen te Dragten; voorts volksleesbiblio-·
theken 236 en 221, lokalen tot het houden van volksvoorlezingen 25 en 32, spaarbanken 124 en 133, in elk
jaar met 6 onderafdeelingen, spaarkassen 14 en 13, hulp- of beleenbanken 15 en 14, ziekenfondsen in
elk jaar 24, begrafenisbussen 15 en 17, inrigtingen tot werkverschaffing aan behoeftigen 6 en 7, tot uitdeeling
van levensmiddelen 4 en 6; instellingen voor tuinbouw te Loppersum en Uithuizen, patronaat van
minvermogenden te Kollum, één kraamvrouwenfonds te Wageningen, fondsen tot het geven van voorschotten
aan gepensioneerden te Breda en Groningen; in 1863 onderstand te Pekela tot het verschaffen van tuingrond
aan minvermogenden. Het departement Zwolle heeft een belangrijk aandeel in het bestuur der stadsarmeninrigting
en van hare verschillende schoolinstellingen. - De nederlandsche maatschappij ter bevordering van
nijverheid te Haarlem telde in 1863 37 departementen, 2,200 leden en 34 donateurs. - Het zeeuwsche genootschap
der wetenschappen te Middelburg telde op 31 December 1863 en 1864 41 en 47 direkteuren en op het
eerste tijdstip 210 leden. Het verkreeg sedert 1864 een jaarlijksch subsidie der provincie van f 400 gedurende
10 jaren. Bibliotheek en kabinetten nemen door aankoop en geschenken in omvang toe. De afdeeling meteorologie
van het koninklijk nederlandsch meteorologisch instituut te Utrecht gaf jaarlijks haar jaarboek uit. De tweede
afdeeling zeevaart gaf in 1863 een werk uit over de stroomingen, winden en typhons in de chinesche en het
noordelijk gedeelte der Stille Zuidzee. In 1863 en 1864 zijn 90 en 91 journalen van zeereizen, waaronder velen
uitmuntend gehouden, ingediend. Zeer vele schepen werden kosteloos voorzien van de werken van het instituut.
De magnetische waarnemingen werden geregeld voortgezet. Het provinciaal utrechtsch genootschap van kunsten
en .wetenschappen telde op 31 December 1863 en 1864 509 en 510 gewone, 3 en 2 eere-, 73 en 69 buitenlandsche
leden; in het laatste jaar zijn prijsverhandelingen bekroond. Het historisch genootschap bestond op
31 December van elk jaar uit 204 en 208 gewone, 50 en 52 eereleden. Het is in 1864 begonnen met de uitgave
van een werk van grooten omvang, bronnen van de geschiedenis der Nederlanden in de middeleeuwen. Op het
leesmuseum te Utrecht bedroeg het aantal leden op 31 December van elk jaar 344 en 346, waaronder 238 en
225 gewone, '106 en 121 buitengewone; ter lezing· lagen aldaar 200 en 203 tijdschriften, 38 en 36 dagbladen
en een groot aantal vlugschriften. Voorts bestaan nog sedert eenige jaren te Utrecht ééne vereeniging ter
bevoré!ering van nuttige kennis met 581 leden in 1863 en 568 in 1864, en ééne leesinrigting -yoor ambachts~
lieden, wier getal leden in 1863 tot 330 was geklommen. Deze laatste inrigting heeft drie kamers , ééne lees-,
ééne spreekkamer en ééne kamer, welke afwisselend voor regtlijnig teekenen , oefening· in den zang enz. wordt
gebruikt. De inrigting, tegen eene wekelijksch8 bijdrage van f0.05 voor elk lid, 'savonds van 7 tot 10 en
zondags in den morgen van H 1/ 2 tot 2 ure geopend, wordt trouw bezocht. - Het friesche genootschap voor
geschied-, oudheid- en taalkunde telde in 1863 319 leden. Het maakt vooral werk van het verzamelen en
onderzoeken van charters; boekerij, oudheidkundige en penningverzameling zijn zeer belangrijk. Het houdt
zomer- en winteravondvergaderingen. Het Selscip foar frysce tael- in scr{ftenkinnisse gaf in 1863 eene friesche
spraakkunst voor den tegenwoordigen tijd uit. Het bestond in 1864 uit zes onderafdeelingen of kriten, welke
gedurende den winter, soms met vrouwen, bijeenkomsten houden. Het Selscip R iucht en Sliucht te Heerenveen
telde in elk jaar 46 en 55 leden, en hield jaarlijks acht bijeenkomsten. Het getal gezelschappen ter beoefening
der uiterlijke welsprekendheid wordt in vele gemeenten van Friesland aangetroffen en neemt jaarlijks toe. -
In Overijssel bestaan thans elf rederijkerskamers of gënootschappen voor uiterlijke welsprekendheid, daar bij
de negen 1) in 1862 bestaande in elk der beide volgende jaren, in 1863 te Olst, in 1864 te Zwartsluis, ééne
werd opgerigt. Het museum van oudheden der overijsselsche vereeniging tot ontwikkeling van provinciale
welvaart werd in 1863 door 1 ,406 personen bezocht. Behalve de volksbibliotheken der departementen van de
maatschappij tot nut van het algemeen, bestaat eene volksbibliotheek te Enschedé, in het najaar van 1862
opgerigt en in 1863 zeer uitgebreid. Voorts werden drie in 1863 opgerigt door de overijsselsche vereeniging tot
ontwikkeling van provinciale welvaart te Stad-Hardenberg, Hellendoorn en Stad-Ommen. Het genootschap
Pro Ea:colendo Jure. Patria te Groningen telde op 31 December van elk jaar 25 en 27 leden in de provincie
woonachtig en gaf in 1863 uit de verzameling van Wa1:f constit11-tien en Wad oordeelen van Popko Everardi ,
aangevuld met dergelijke constitutien en oordeelen aan de vaststelling van het ommelancler londregt voorafgegaan.
De maatschappij tot nut van het algemeen bestond in de provincie Groningen op 1 December 1863 en
1864 uit 36 departementen met 1,297en1,284 gewone en 64 eereleden. Te Groningen is in 1863 het departementsgebouw,
voor de spaarbank, leesbibliotheek en bewaarschool bestemd, voltooid. De laatste werd in het begin
van 1864 voor kinderen uit den meergegoeden stand opengesteld, waarbij bepaald is, dat voor de kinderen
van leden minder schoolgeld betaald wordt dan voor die van niet-leden. Van de leesbibliotheek, met 1 Mei
1864 naar het nieuwe ge bom.: overgebragt en uit dien hoofde van Mei tot October gesloten, is in elk jaar
door 3,951 en 2,774 personen gebruik gemaakt, terwijl in elk jaar 11 ,740 en 8,210 boekdeelen zijn uitgeleend.
De bibliotheek bevatte in October 1864 1,174 werken of ongeveer 3,600 boekdeelen. De commissie ter bevordering
van het schoolgaan van minvermogende kinderen bezocht in den loop van 1863 en 1864 494 en ongeveer
400 kinderen , die ongeregeld of in het geheel niet ter school gingen. In 1863 zijn 443 kinderen door hare
bemoeijingen tot een geregeld schoolbezoek terugge bragt. Zij heeft in 1863 260, ~n 1864 160 kinderen, die
geene lagere school bezochten, aangespoord om op de school te worden opgenomen, van welke kinderen 106
en 45 voorloopig geplaatst werden op de bewaarscholen , 138 en 112 op de openbare scholen , .in t863 f2 op
herhalingscholen en 2 op de school van den onderwijzer U BBEN s, zoodat slechts 2 en 3 overbleven die geene school
bezochten. De commissie ter verleening van voorschotten aan gepensioneerden heeft in elk van beide jaren
aan 29 en 33 personen voorschotten verleend. Hare uitgaven aan voorschotten bedroegen f 5,102.17 ênf 5,265.56,
de ontvangsten f 5i265.05 5 en f 5,414.69. - Het provinciaal museum van oudheden te Assen bevat thans door
geschenken en aankoopen eene niet onbelangrijke verzameling van oudheden, munten, penningen, kaarten en
boeken. - Het geschied- en oudheidkundig genootschap te Maastricht telde in 1863 186 gewone, 32 corresponderende
en 12 eereleden. Dit genootschap heeft zich in 1864 gevoegd bij eene vereeniging onder den naam
van Geschied- en oudheidkundig genootschap in het hertogdom Limburg, opgerigt ter bevordering van de
vaderlandsche geschiedenis vooral van Limburg, tot .opsporing van oudheden en overblijfselen van kunst en
nijverheid in dit gewest.

HO
S1'AAT van het getal openbare scholen , het ondel'wijzc oncel en de dagleerlingen in elke provincie.
GETAL SCHOLEN.
ONDERWIJZEND PERSONEEL.
LEERLINGEN.
PROVINCIEN.
Waar alleen
gewoon
lacrcr onderwijs
wordt ffCfJCVCU.
Waar hoveudie1\
één of meer
vakken van het
meel' uitgebreid
laffOl' onderwijs
worden gegeven.
TOTAAL.
'MANNELIJK. VROUWELIJK. TOTAAL. OP 15 JANUARIJ.
OP 15 APRIL.
OP 15 JULIJ.
OP 15 OCTOBER.
31 Dec.
31 Dec.
31 Dec.
31 Dec. 31 Dec. 31 DeC\. Jongens. Meisjes.
Jongens.
Meisjes.
Jongens.
Meisjes.
Jongens.
Meisjes.
Noordbrabant" .. ........ ~ ::~:
~ 1864
Noo•dholbnd . . . . j
z ••••••........... ..... .. l
u~ •• " .... ············. · l
F•i••bod. . . . . . . . !
o ... ;;".i. ............. !
::::
' 1864
::::
::::
::::
::::
l
1862
::::
Groningen.. . . . 1863
1864
o. •• " •........... ..... ·· l
l.imburg."" . " ~ ::::
~ 1864
235
234
232
263
264
261
266
266
265
257
239
252
103
107
110
69
70
70
324
324
327
197
189
192
208
208
202
144
148
148
118
118
118
60
61
64
55
54
56
51
53
56
38
59
49
36
36
34
H
11
11
27
29
26
9
14
13
12
12
19
1
2
2
51
51
51
295
295
296
318
318
317
317
319
321
295
298
301
139
143
144
80
81
81
351
353
353
206
203
205
220
220
221
145
150
150
169
169
169
610
602
606
655
673
704
1,068
1,138
1,168
852
911
943
341
351
344
231
249
250
668
702
766
440
510
524
505
515
520
264
282
283
363
413
433
7
8
8
19
22
22
77
89
125
22
49
53
13
13
17
1
3
23
25
34
2
2
i3
14
16
2
2
2
8
8
1.4
617
610
614
674
695
726
1,145
1,227
1,293
874
960
996
354
364
361
231
250
253
691
727
800
441
512
526
518
529
536
266
284
285
371
421
447
21,479
21,956
21,247
24,648
25,282
25,334
29,051
30,244
30,751
23,252
23,679
23,608
9,905
10,412
10,608
6,217
6,512
6,283
19,763
20,532
20,828
15,192
15,713
15,623
14,907
15,507
14,863
6,883
7,168
6,990
11,918
12,097
12,078
12,2\:19
12,694
11,749
1.8,356
• 19,036
18,996
24,071
25,766
25,836
18,867
19,291
19,715
7,134
7,558
7,811
4,9U
5,232
5,·199
15,864
16,437
17,034
12,251
12,784
12,7()9
12,554
12,879
12,744
5,883
5,886
5,865
7,970
8,164
8,036
. 18,238
18,748
19,323
19,731
20,675
21,622
27,592
28,895
29,756
23,171
23,239
23,514
8,022
8,187
8,718
5,859
6,204
6,297
18,295
18,985
19,470
13,648
13,867
14,55i:l
13,978
14,331
14,532
5,963
6,150
6,424
10,648
10,758
11,033
10,702
11,017
11,153
15,932
16,606
17,450
24,023
25,201
25,778
19,117
19,586
20,002
6,274
6,476
7,025
4,866
5,239
5,312
15,518
16,190
16,547
11,531
11,734
12,356
12,241
12,490
12,968
5,420
5,366
5,512
7,124
7,269
7,249
16,475
16,602
17,652
18,177
18,952
19,60:1
27,292
28,307
29,054
23,199
23,295
23,492
6,984
7,335
7,861
5,883
6,131
6,292
17l796
18,189
18,377
12,410
13,012
13,487
13,427
13,946
14,148
5,374
5,691
5,900 1
9,144 .
9,204
9,951
9,831
9,927
10,221
14,929
15,679
16,132
24,257
24,921
25,718
19,669
19,928
20,332
5,874
6,124
6,688
4,999
5,310
5,516
15,412
15,866
15,930
10,691
11,377
1:1,695
12,046
12,401
12,602
4,902
5,095
5,292
6,137
6,184
6,639
14,965
15,312
15,520
17,643
18,556
18,449
27,390
28,406
28,752
23,204
23,212
23,647
6,793
7,010
7,131
5,899
6,046
6,100
18,248
18,669
18,527
12,248
12,926
12,975
13,307
13,631
13,446
5,276
5,263
5,411
7,834
8,191
8,240
8,670
8,986
8,877
14,480
15,208
15,055
24,255
24,854
25,257
19,557
19,698
20,059
5,687
5,948
6,206
4,960
5.,205
5,399
15,665
16,073
15,954
10,508
11,171
11,2H
:11,987
12,231
12,123
4,758
4,803
4,903
5,351
5,606
5,681
l
1862
Totaal.... 1863
1864
2,184
2,167
2,177
351
382
381
2,535
2,549
2,558
5,997
6,346
6,541
185
233
296
6,182
6,579
6,837
183,215
189,102
188,213
140,193
145,727
145,694
165,145
170,039
175,242
132,748
137,174
141,352
156,161
160,664
165,815
128,747
132,812
136,765
152,807
157,222
158,198
125,878
129,783
130,725

H3
S'r AA. T van het getal niet gesubsidieel'c\e bijzondel'e scholen , het ondet•wijze 'Oneel en de daglee1fü1gen in elke prov.incie.
GETAL
ONDERWIJZEND PERSONEEL.
LEERLINGEN.
PROVINCIEN.
SCHOLEN. MANNELIJK. VROUWELIJK. TOTAAL. OP 15 JANUARIJ. OP 15 APRIL. OP 15 JULIJ. OP 15 OCTOBER.
1-------1-------1-----------------------1------..,-------1------...,--------1-----,.---;-------ll
31 December. 31 December. 31 December. 31 December. Jongens. Meisjes. Jongens. Meisjes. Jongens. Meisjes. Jongens. Meisjes.
l
1862
127
H9
325
2,969 9,606 2,883 9,174 2,034 9,102
3,110
8,635
l\loorclbrabant ....... .
. 1863 123
126
304
430 3,025 . 10,012 3,004 9,800. 2,993 9,359
2,892
8,705
1864 125
124
308
432 3,010 9,947 3,031 9,860 2,965 9,715
3,092
9,167
1862 111
184
H6
300 3,625 4,065 3,335 3,820 3,211
3,657
3,216
3,744
Gelderlancl ................................. . ..... . . . 1863 115
181
125
306 3,627 4,235 3,250 3,832 3,'121
3,925
3,084
3·,859·
)
1864 104
175
120
295 3,554 4,206 3,375 4,255 3,182 3,829 . 3,114
4,151
( 1862 202
627
209
836 f0,147 9,050 9,961 9,109 10,068 9,029
9,985
8,889
Zuidhollancl . . . . . . . . . . . ............... . " ~ 1863 198
611
220
831 9,920 8,963 9,858 8,800 9,856 9,237
9,852
8,986·
~ 1864 187
600
215
815 9,9-03 9,253 9,935 9,262 9,842 9,280
9,950
9,390
1862 236
557
290
84·7 '10,046 9,532 9,833 9,492 10,033 9,643 10,094
9,894
l\loordholland ........... .. .... . ............... · · · " 1863 238
653
320
973 f0,188 9,99·1 10,042 9,776 10,063 9,899 10,146
9,955
l ' 1864 235
636
302
938 10,104 9,986 10,568 9,999 9,955
!:l,949 10,067
9,99i
! 1862 26
4.3
11
54 1,048
911
915
855
876
843
873
810
Zeeland .................. . .. . .... · .... · · · · · · · ·· · · .. 1863 26
46
11
57 993
905
905
828
920
863
871
823
)
1864 27
42
11
53 1,021
921
960
858
976
930
870
801
1862 82
i91
55
246 3,603 3,353 3,532 3,314 3,558 3,246
3,513
3,326
Utrecht .... . . . ... ............... ..... .. ... .. . ... . ". 1863 74
188
62
250 3,523 3,335 3,495 3,314 3,403 3,298
3,448
3,326
)
1864
191
63
254 3,488
73
3,228 3,396 3,244 3,344 3,200
3,375
3,214
\7
38
5
43 760
607
686
550
579
503
559
. 500
16
37
3
40 705
582
727
696
758
672
790
662
F•fo•b•• . .. · · · 1 :::: 1
19
41
4
45 7-46
601
706
607
748
658
736
614
1862 1 46
76
20
96 1,944 1,813 1,837 1,625 1,902 1,832
1,758
f,684
Overijs•el . ..... . ....... ...... ..... .... . ...... . . 1863 1 44
85
21
1.06 1,762 1,660 1,674 1,590 1,534 1,593
1,661
1,58~
1
72'
22
94 1,818 1,684 1,637 1,572 1,599 1,527
1,582
1,522
1864 1 43 1
84
20
1.04 1,734 1,389 1,586 1,329 1,635 1,389
1,642
1,375
~~~~~-
95
21
116 1,635 1,375 1,697 1,425 1,618 1,451
1,619
1,462
80
23
103 1,712 1,446 1,462 1,372 1,449 1,388 • 1,454
1,378
13
13 331
225
309
214
337
231
314
208
•·· ························ ··...·.·.·.. ·.·. ·.· ·... ·.·..
·.· ·. \ \\\\ 1 :; 1
13
13 409
276
328
223
323
227
330
218
10
10 379
256
312
2i7
301
235
288
212
114
172 1,484 3,096 1,465 3,086 1,423 3,014 1,367 2,995
1
1863 \ 54 113
168 ·1,504 3,233 1,478 3,331 1,518 3,330 1,524 3,319.
Limburg ...... . ... .. .... ..... .
1864 51 116
168 1,426 3,430 1,446 3,324 1,536 3,281 1,400 3,223
l ( 1862 \ 53
11
\ _____________ 1 _______ 1-----tlt----1------l-----1------1------:------l------!------·I•
1
Totoal · · ) :::: ::: 1
( •••• 905 !
1,990
2,090
2,023
1,165
1,200
1,184
3,155
3,290
3,207
37,691
37,291
37,251
43,647
44,567
44,958
36,342
36,458
36,828
42,568
43,615
44,570
36,556
36,107
35,897
42,489
43,854
43,992
36,431
36,217
35,928
42,060
42,900
43,663
II.
{5

~ ---
m
~
......
1 -
H5
STAAT van het getal gesubsidieerde bijzonde1·e scholen , het onde1·wij1 ~oneel
en de dagleerlingen in elke provincie.
GETAL
ONDERWIJZEND PERSONEEL.
LEERLINGEN.
PROVINCIEN. SCHOLEN. MA.NNELIJK. VROUWELIJK. TOTAAL,
OP 15 JANUARIJ. OP 15 APRIL. OP 15 JULIJ. OP 1:-5 OCTOBER.
31 December. 31 December. 31 December. 31 Decembe Jongens.
1
Meisjes.
Jongens.
1
Meisjes.
Jongeus.
1
Meisjes.
Jongens.
1
Meisjes.
.,
..
Nooffb•aban< •..• . . . . .. . . . . · · · . ... · . . .. . . .. · . . . · " ·) ::::
... ... ·· l ::::
::::
13
l ::::
16
~ •.-.u...... ..................... .. .... ····
::::
9
Gelderland. " .. . .. . "." ..... .. ... " . .
Zaldboll-d .. ... . ... . .. · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · • l
Zoobad · • • · • l
Utreeht"" . . ...... . . .. .. .. . " ..... . " · · . . . · · . · · · · • · ·" ( ~:::
Frloolood, . . " · · · · · · · · · · ·'' '"' ' ' ) ::::
o-";-•• . . "1 :::
H 22 7 29
13 25 7 32
H 20 8 28
27 46 20 66
28 49 17 66
37 47 17 64
19 14 33
14 26 13 39
14 26 12 38
18 13 31
14 17 f3 30
14 · 17 13 30
8 ~ 10
7 5 1 6
6 7 1 8
. ) 1862 9 13 10 23
) " ..
H
10 14 f3 27
H 14 14 28
4 9
"
9
6 15 1 i6
7 12 2 14
20 25 24 49
17 25 19 44
33 40 24 64
21 10 31 1
Groningen"""" " """" . ". - ~ .. " . "" · ""." · ~:~: 11 15 8 23
{2 18 10 28
llioo

"111111111
U6
'H7
STAArr van hel gelal der lagere schole~'
het onde1·wijz soneel en ·de daglmlingen in elke provincie.
-,
BEVOLKING. ONDERWIJZEND PERSONEEL. LEERLINGEN.
GETAi,
- .
'PR()'VINCIEN. 1 J'anuarij 1 Januarij SCHOUN.
1856. 1862. MANNELIJK. VROUWELUK.1 TOTAAL, OP 15 JANUARIJ. OP 15 APRIL. OP 15 JULIJ. OP 15 OCTOBER.
1857. 1863.
1858. 1864.
1) 2)
31 Dec. 31 Dec. 31 Dec. 31 Dec. Jongens.- Meisjes. Jongens. Meisjes. Jongens. Meisjes. Jongens.
1
1
1
1
1
1
Meisjes.
Noot'clbrabant .. ················· 408,996 411,946 433 751 339 1,090 25,022 22,122 21,613 -20,062 19,796 19,112 18,487 17,466
Gelderland" . . .. ···· ···· ··········· · 392,371 410,464 456 885 155 1,040 29,081 22,999 '23,827 20,327 22,125 19,089 21,568 18,707
Zuidliollaml.. .. . ....... . .... . . .. .. 602,236 635,177 532 1,714 300 2,014 39,466 33,402 37,821 33,420 37,629 33,561 37,627 33,425
l\loordholland" .. . . . .. .. . ......... 534,772 534,516 547 1,427 325 1,752 33,604 28,646 33,332 28,897 33,573 29,618 33,595 29,739
1
Zeeland ... ........... ··· · ······ ·· · 164,787 170,131 174 392 26 418 11,229 8,287 9,146 7,354 8,045 6,920 7,844 6,690
Utreeht ..... ··················
157,112 163,333 171 435 65 500 9,948 8,420 9,529 8,302 9,563 8,354 9,551 8,407
Friesla~d .... -........ .. . ... ....... 265,302 278,559 372 715 28 743 20,611 16,479 19,074 16,079 18,456 15,925 18,900 16,170
Overijssel ... ··· ·· ·· . " . ...... .... 231,505 240,209 272 541 45 586 17,458 14,368 15,746 13,443 14,624 12,81.0 14,381 12,572
Groningen. . . '. . ···· · ······ ··· ..... 201,4-48 2-11,462 269 610 43 653 17,007 14,242 1.5,900 13,890 15,404 13,775 15,282 13,728
Drenthe . . . .... .. . .. ...... ··· ······
90,578 98,509 158 291 9 300 ' 7,244 6,174 6,298 5,700 5,737 5,202 5,626 5,047
Limburg .. 212;-120
. . .... . ··· I
218,727 223 421 126 547 13,402 11,148 12,113 10,292 t0,567 ·9,233 9,201 8,4-30
Totaal 1856, 186:! ....
3,261,227 3,373,033 3,607 8,182 1,461 9,643 224,072 186,287 204,3.99 177,766 195,519 173,599 192,062 170,381
--
1
l\loordbrabaot .. .... .. ··· ··········· 409,678 414,665 431 753 319 1,072 25,463 22,878 22,195 20,950 20,028 19,454 18,624 17,796
Gelderland ... ... .... . .. ..........
396,421 414,119 461 '903 164 :1.,067 29,777 23,828 24,798 21.,013 22,934 20,142 22,463 :1.9,565 ·-
Zuidholland .... .... .. .. ...... . ... 612,031 642,688 531 1,775 322 2,097 40,366 35,002 39,007 34,319 38,429 34,483 38,533 34,170
Noordholland . . . . .. ... . ... . . . . .. . 542,234 546,255 550 '1,581 382 1,963 34,:1.57 29,547 33,606 '29,657 ·33,668 30,130 33,687 29,952
Zeelanrl • . . .. .... 1·72,249 176 402 25 427 H,712 8,712 9,278
" ····· 165,791 7,484 8,416 7,170
8,022 6;924
UtreêÏit" .. .. .. .... ··············· 159,382 165,681 165 4-51 76 5~7 10,201 8,697 9,875 8,689 9,698 8,758 9,676 8,673
Friesland ... .... . . . ·· · ·· .. . .. ... 268,119 279,154 375 754 29 783 21,335 17,024 19,809 ·16,893 19,045 16,545 19,552 16,740
Overijssel" . ... . .... .. . ... . .. 233,723 241,833 264 620 42 662 17,762 14,823 15,809 13,707 14,816 13,356 14,838 13,174
Groningen . . ....... ···· ······ ······· 204,484 2'14,425 269 625 43 668 17,521 14,623 16,354 14,287 15,853 14,203 15,595 14,090
Drent11e . .. .... .. .... .. . .. . . . . ... 92,785 '100,506 162 297 9 306 7,594 6,244 6,498 5,671 6,034 5,406 5,635 5,122
Limburg ... . .. .. .... ··········· ·· 213,489 218,775 224 468 1.25 593 13,601 11,490 12,236 10,692 10,722 9,608 9,715 9,019
Totaal 1857, '1863 .. . . 3,298,137 3,410,350 3,608 8,629 1,536 10,165 229,489 192,868 209,465 183,362 199,643 179,255 196,340 175,225
Noordhrahant •.. . ......... . .... . . 411,950 418,201 432 750 324 1.,074 24,702 21.,850 22,684 21,156 20,968 20,099 18,989 18,213
Gelderland ...... ............ .... . 4-00,125 419,996 458 926 159 1,085 29,926 23,824_ 25,935 22,283 23,603 20,430 22,422 19,679
Zuidhollantl ... . ....... . . . ..... .... 62·1,985 651,885 522 1,794 352 2,146 4-1,137 35,367 40,073 35,318 39,274 35,270 39,097 34,889
l\loordbolland" .............. . .... "
544-,789 554,308 550 1,596 368 1,964 33,974 29,961 34,350 30,274 33,725 30,562 33,997 30,331
Zeeland .............. . .... . .. ..... 166,385 173,160 177 393 29 422 11,869 8,926 9,882 8,076 8,963 7,757 8,106 7,1B
Uh•ecbt ............... , ............. 161,175 168,429 165 455 80 535 9,953 8,568 9,889 8,700 9,823 8,862 9,659 8,751
Friesland ............... . ....... . ... 270,618 282,48·1 379 8'19 40 859 21,697 17,642 20,303 17,163 19,24-7 16,597 19,369 16,598
Overijssel •...... . .•....... ......... 235,284 244,54-1 281 636 4-8 684 17,721 14,832 16,4-73 14,353 15,366 13,613 14-,835 13,138
Groningen .......................... 207,318 218,176 267 618 49 667 16,868 14,510 16,162 14,475 15,817 14,169 15,124 13,682
Drenthe ..... ....................... 94,080 102,225 161 299 9 308 7,4-11 6,219 6,788 5,826 6,258 5,619 5,765 5,208
Limburg .. .. ....... , .. ....... ....... 215,086 220,023 222 485 136 621 13,504 11,732 12,479 10,845 11,4-87 10,186 9,640 9,154
'l'olaal 1858, 1864 .... 3,328,795 3,4-:J3,425 3,614 8,771 1,594 10,365 228,762 193:431 21.5,018 f88,li69 204 ,53-1 183,164 197,003 176,757 11
J) Feitelijke bc'°lkin:;.
) Wcrkclijlie hcvolkin~-.
-
...lil

,-
-
t
US
S'l'AArr van bet getal avondleel'lin
de openbal'e scholen.
H9
OP DE
AVONDSCHOOL.
OP DE DAG- EN AVONDSCHOOL.
I•
OP 15 OCTOBER. OP 15 JANUARIJ. OP 15 APRIL. OP 15 JULIJ. . OP 15 OCTOBER.
OP
PROVINCIEN.
15 JANUARIJ.
OP 15 APRIL.
OP 15 JULIJ.
Mannen. Vrouwen. Mannen. j Vrouwen. Mannen. 1 Vrouwen. Mannen. 1 Vrouwen. Mannen. j Vrouwen.
1
Mannen. Vrouwen. Mannen. Vrouwen. Mannen. Vrouwen.
1
1
1
540 147 2,053 283 1,432 383 1 1,423 350 1,210 293
l ::::
188 130
3,901 381 302 150
508 159 2,121 350 1,340 302 1,392 335 1,234 282
1
3,727 341 216 137 206 145
514 169 2,001 318 1,389 307 1,545 394 1,327 243
N••••b-ban

- '
HO
·12f
STAAT van het getal avondleerlingen ~ Il
de bijzondere scholen.
OP DE
AVONDSCHOOL.
OP DE DAG- EN AVONDSCHOOL.
Pl\OVINCIEN. OP 15 JANUA.RIJ. OP 15 APRIL. OP 15 JULIJ.
OP 15 OCTOBER. OP 15 JANUARIJ. OP 15 APRIL. 01' 15 JULIJ. OP 15 OCTOBER.
Mannen. Vrouwen. Mannen. Vrouwen. Mannen.
1
Vrouwen.
Mannen.
1 Vrouwen. Mannen. j Vrouwen. Mannen. / Vrouwen. Mannen. / Vrouwen. Mannen. j Vrouwen.
'
Noordbrabant" "." " . . .. ~ ::::
Gelderland""""."."" ~ ~:::
177 84 84 49 74 65 112 61 1,219 396 1,332
130
435 1,3f6
50 72 47 97
404
....-61
1,145 289
56 24 1,176 275 1,127 280
1864 181 84 113
1,247
77 100 75
289 1,235 261
.
il 5 79 1,210 258 1,207 280 1,147 293 1,184 288
718 2H 352 122 236 126 342 153 1,388 151 1,172
716
125
222 229
1,064
215 210
122
210
1,150 132
253 217 1,281 323 1,142 150
1864 571 1,097
256 217 208 223 !62
180 1,034 136
246 157 1,168 177 845 163 965 141 999 175
~ 1862·
700 523 514 485 414 -i-59 537 426 1,834 525 1,459 237 1,353 118 1,687 386
Zuidholland""" ."." " . ~::: 624 453 506 383 394 484 472 426 1,785 456 1. ,392
640
1.76
438 444
1. ,329
374 402 371.
1.85 1. ,557 425
485 378 - 1. ,774 528 1,358 166 1,351 178 1,6 18 429
358 529 198 389 129 290 230 363 1,584 719 1,110
Noordholland " "" " " " . ~
379 1,169
: ::: 358 490 223 413 122 378
143
1,195 347
214 223 1,265 356 1,015 263
1864 329 314 220
1,007
276 ·150 285
285 1,262 398
231 243 1,027 269 861 285 877 309 1,070 300
•
Zeeland" " " """." ."" ~ ::::
!;::: 231.
Utrecht."""""."·"" ·
!:::: 104
Friealand . " .""" " ." "
::::
531
"". "" "".!
156 69 58 49 54 46 87 63 232 56 178 47 193 46 190 34
168 92 68 52 5G 41 72 41 228 39 202 35 185 27 21.7 28
133 90 59 38 60 41 47 28 260 45 206 27 242 20 234 28
238 192 194 183 161 195 173 527 273 624
289
264
21.8 205
642
1.92 195
247
149
703 34-i
163 165 608 492 Gl2
59
422 550
48 30 36 33
415
43 542 655
40 49 596 736 649 7G6 624 746 648 732
1.02 75 101 61 77
M 94 301 88 303
1.02
75 256
95 84 94
76 60
99
258 46
84 93 356 102 293
139
75 330
150 80 116 80 129
119 320 H9
81 123 339 138 305 87 292 101 304 84
1.94 4.91 181 346 159 365 1.65 536 1.75 445 194-
O vcrijHel .. 690
512
247 447 196 295
199
149 456 215
455 160 541 160 474 144 390 143 434 157
·1864 569 162 338 162 271 149 404 157 546 148 432 131 474 124 483 168
Groningen" " ". " " "" . ~ ; :::
Drenthe "" . "" , """. " ~ ::::
Lömbarg"."""" " "" . ~ ;::;
265 189 144 t68 1.21 156 156 139 723 341 646
247
354 582
150 141 142 122 268
121 521 334
1 156 139 640 358 560
266
305 562
170 111 -148 147 126
300 584 342
141 143 605 351 548 315
1
535 362 597 372
39 u 10 2 5 2 12 4 96 45 69 44 80
~5 12 8
40 58 26
"
6
1
"
13 5 71 37 40
38
25 43
5 17 27
.\ 20 1
50 37
17 4 74 45 53 43
1
64 38 70 46
148 162 88 167 92 147
119 157
1
36 6 19
108
8 17
100 26 93 40 111
12 12 13
28 102 32 8 18
78
8 18
87 17 75 17 64
H 40 9
10 71 33 10 16 H 15 5 26 4
) ""
3,427 2,31.5 2,206 1,907 1,7i5 1,688 2,219 1,798 8,476 2,775 7,357 2,162 7,184
Totaal"" 1863 3,457 2,129 2,009 1,827 1. ,613 1. ,5S8
1,894 7,375 2,163
1,966 1,595 7,983 2,606 6,875 1,883
1864 3,003 1,804 1,646
6,758
1,514 1,503 1,446
1,981 7,275 2,567
1,817 1,432 7,632 2,705 6,480 2,274 6,586 2,317 7,233 2,626
II.
16

Reden in H 3 en !864.
GETAL LEERLINGEN OP DE OPEISBARE SCHOLEN
OP 10,000 ZIELEN.
GETAL LEERLINGEN OP DE BIJZONDERE SCHOLE ~TAL LEERLINGEN OP DE OPENBARE EN BIJZONDERE
OP 10,000 ZIELEN.
SCHOLEN OP 10,000 ZIELEN.
J,EERLINGEN OP DE
PROVINCIEN.
In 1862 op de \ In 1863 op de
bevolk. op l Jan. bevolk. op l Jan.
In 1864 op de
bevolk. op l Jan.
In 1862 op de
bevolk. op l Jan.
In 1863 op de
bevolk. op 1 Jan.
In . 1864 op d 1862 op de
bevolk: op l Ja volk. op l Jan.
In 1863 op de
bevolk. op l Jan.
In 1864 op de
bevolk. op l Jan.
openbare scholen m. g.
tot v. g. als 1 1 000 tot:
bijzondere scholen m. g.
tot v. g. als 1 1 000 tot:
openl)are en bijzondere
scholen m.g. tot v. g.
als 1,000 tot:
· l 15 Januarij
j 15 April ..
~ 15 Julij ..
.: 15 October
'15 J-anuarij
~ ..,; } 15 April ..
]-= .;: = ) 15 J ulij . .
"" \ 15 October
..,; l '15 JAan ~a rij
1
:: ä 15 pri ..
~ ~ 15 Julij ..
.: 15 October
{ 15 J an~arij
1 ~ ) 15 April. .
= - ) 15 J ulij . .
~ l \ 15 October
..,; l 15 Januarij
ä 15 April ..
'Q 15 Julij ..
~ 15 October
. l 15
:.~ ! 15 J anuarij
April ..
~ 15 Julij ..
;l 15 October
\ 15 J an~arij
< 15 .Apnl ..
I 15 Julij ..
\ 15 October
, . ) 15 Jan~arij
~ l 15 Ap~~l. .
~ .:!,
..:· l
15 JuliJ ..
·• 15 October
15 Jan~arij
Q il 15 April ..
~ ,5 15 Julij . ·.
= 15 October
Q ( 15 Januarij
d 1 15 April ..
~ ) 15 J ulij ~ .
; ~ 15 October
ei { 15 Januarij
~ ) 15 April ..
ê J 15 Julij ..
~ \ 15 October
,;i
( 15 Januarij
j ' 15 April. .
.,. ) 15 Julij ..
= \ 15 October
1856 .• \ 1862. 1857. 11863.
931
719
651
595
1,202
920
850
832
947
872
865
878
830
802
809
820
1,'123
893
79/~
775
757
690
697
699
1,489
1,329
1,291
'1,336
1,250
1,124
1,023
1,019
1,445
1,32()
1,280
1,278
1,56'1
1,311)
1,192
1,165
953
839
721
623
924
714
647
591
1,149
880
813
795
8()8
826
821
833
830
803
809
820
1,087
865
769
750
728
664
670
672
1,418
1,266
1,22()
1,272
1,205
1,083
986
982
1,377
1,266
1,220
1,217
1,43i>
1,212
1,0flü
1,07'1
924
8-14
700
604
945
735
656
609
1,224
'955
882
867
974
899
879
888
833
804
807
807
1,182
900
822
796
785
732
732
722
1,535
1,369
1,309
1,357
1,282
1,136
1,077
1,067
1,465
·1,337
1,305
1,287
1,54()
1,293
1,221
1,127
962
84G
722
647
934
726
648
602
1,171
914
844
830
928
856
837
846
815
787
790
789
1,138
866
791
766
756
704
705
694
1,.~74
1,315
1,258
1,303
1,239
1,098
1,041
1,032
1,397
'1,275
1,245
'1,227
1,430
1,193
1,127
1,040
939
825
704
632
1858. l 'l 8G4.
885
752
684
609
1,220
989
902
852
97'1
909
889
886
826
812
8'14
823
1,190
958
884
811
721
728
737
717
1,549
1,387
t,306
1,329
'1,263
1,'180
1,098
1,060
1,400
1,353
1,306
1,255
1,481
'1,314
1,227
1,134,
941
851
772
648
871
741
674
600
1,162
()42
859
812
927
867
848
846
812
798
800
808
1,143
920
849
779
690
696
705
686
1,484
1,329
1,251
1,273
1,215
1,135
1,057
1,020
1,330
1,285
1,241
1,192
1,363
1,209
1,12()
1,043
920
832
755
633
1856. 11862.
333
314
312
305
255
229
216
220
348
342
341
338
393
384
388
3()6
164
140
134
134
489
477
470
475 .
63
57
49
50
221
202
209
204
21'1
'193
198
199
77
69
74
72
234
231
224
222
331
312
309
303
244
219
206
211
330
325
323
320
393
384
388
396
159
136
130
130
470
458
452
457
60
54
47
47
2'13
195
201
197
200
184
188
190
72
64
68
67
227
224
217 .
2'16
1857. 11863.
339
330
320
298
258
226
224
220
334
329
336
332
398
389
384
390
164
134
134
127
481
472
462
466
59
64
64
67
215
195
18'1
194
203
201
193
201
88
71
71
76
236
235
238
237
334
326
316
294
247
217
214
211
318
313
320
316
389
380
376
382
157
129
129
122
462
454
/1-44
448
57
61
61
65
208
188
175
187
194
191
184
192
82
66
66
70
230
230
233
231
335
329
324
315
256
239
217
225
338
332
330
335
390
397
384
387
156
13()
136
118
443
437
431
434
65
61
65
62
2H
188
179
185
203
164
169
170
87
74
75
72
246
239
240
230
33! 264 1,255
32 1'033 1,026
945 917
2 ! 845 820
32 \)63 956
3 H 900 894
24 1,457
22 1,140
20 1,066
21 t,052
1,393
1,099
1,019
1,006
32 295 1,228
3l 1'214 1,15-L
31 '206 1,144
3 2 1'.216
38 1223
1,153
1,223
39 't86 1,187
37 '197 1,197
38 1'.216 1,216
15 1,287 1,246
1 3' 1,033 1,001
13 928 899
ll 909 880
42
246 1,198
41 t'.167 1"122
41 t 167 1, 122
41 '.m 1,129
1,4-78
'1,320
1,276
-L,319
,471
,326
,232
,223
,656
,522
,4ï8
,477
,638
1,388
,266
1,237
1,187
,070
1,418
1.278
1 ;187
1,179
-1,577
1,450
1,408
1,407
1,507
1,276
'1,164-
1,138
1,151
1,038
1857. 11863.
'1,284
1,065
976
907
1,482
1,181
1,106
1,087
1,308
1,228
1,215
1,220
1,231
1,193
1,19'1
1,197
1,346
1,034
956
923
t,266
1,20/i,
t,194
1,'188
1,5(}4
1,4-33
1,373
1,424
1,497
1,331
1,258
1,261
1,668
1,538
1,498
1,488
1,637
1,364
1,292
1,203
1,198
1,081
960
884
1,2G8
1,052
964
896
1,4t8
1,131
1,058
1,041
1,246
1,169
1,157
1,162
1,204
1, 167
1,16S
1,171
1,295
995
. 920
888
1,2·18
1,158
1,Uü
1,H-2
'l ,531
1,376
'1,319
1,368
1,,H7
1,286
1,216
1,219
1,591
1,466
1,429
1,419
1,512
1,259
1,193
1,110
1,169
1,055
()37
863
1858. 11864,_
1,220
1,081
1,008
924
1,476
1,228
1,119
-1,077
1,309
1,2/i, l
1,2 '19
1,221
1,2'16
1,209
1,198
1,210
1,34G
1,097
1,020
929
t,164
1,'165
'l ,'168
1,151
1,614
1,448
1,37'1
1,391
'1,474
1,368
1,277
1,245
1,603
1,517
1,475
1,425
1,568
'l,388
1,302
1,206
1,187
1,090
1,012
878
1,202
'l ,OG5
9()4
911
1,40G
1,170
1,066
1,02G
1,249
1,184
1,1G3
1,166
1,195
1, '188
1,177
1,189
1.293
1;054
980
892
1,114
1,114
1,1t8
1,'102
1,543
1,387
1,313
'l ,333
t,418
1,316
1,229
1,198
1,523
1,441
1,402
1,353
1,443
1,277
1,198
1,110
1,160
1,065
990
858
1862. 11863. 11864.
500
585
598
569
670
803
820
812
787
870
889
877
802
823
847
840
704
792
849
844
742
822
843
829
810
861
879
870
770
828
852
843
815
872
895
896
787
900
909
8()3
653
669
671
G84
508
588
59()
578
683
801
829
815
821
872
879
872
807
844
855
847
708
799
841
851
746
867
890
908
809
864,
883
872
786
831
864
851
806
868
887
895
766
867
882
907
663
676
672
683
496
575
581
564
682
805
822
811
809
865
886
870
825
851
867
846
721
809
854
874
817
835
872
881
821
862
876
871
791
834
858
856
838
892 .
89'1
900
782
851
896
903
661
656
667
690
1862. 11863. 11864.
------i----·- - -------------------------------
1,070 1,034 1,092 1,054 1,072 1,034 284 275 282 272 280 .
933 902 952 918 970 935 271 262 271 262 271
887 857 904 873 922 889 1 269 260 269 259 265
877 848 892 860 888 856 1 269 260 267 258 265
9~ 3
2~ l 54
,20/i,
2 5 1,156
2 5 1,146
1,309
1,164
1,117
1,108
1,374
L223
1,173
1,159
1,326
1,180
1,132
1,118
1,352
1,24-1
1,187
1,153
1,303
1,196
1,144
1,111
72G
803
825
819
736
808
828
824
743
806
826
823
2,663
2,714
2,753
2,437
942
{,016
·1,024
1,026
887
920
908
891
963
982
994
993
826
955
979
937
937
940
()10
941
753
775
818
837
826
808
8()0
802
794
880
809
822
763
817
82'1
809
2,047
2,14-8
2,141
2,178
1,093
1,132
1,133
1,116
2,814
2,836
2,722
2,623
962
1,062
1,115
'l ,100
902
895
955
919
992
990
988
980
849
915
95G
938
926
940
956
958
754
878
835
786
835
908
1,014
914
838
896
948
943
820
857
891
842
2,125
2,338
2,269
2,265
1,124
1,159
1,183
1,145
2,801
2,902
2,üU
2,627
985
1,113
1,056
1,133
904
921
934
924
987
954
1,013
994
864
890
955
916
916
945
95 '1
9'i-5
752
802
838
831
857
956
961
921
853
951
932
936
782
835
868
833
2,515
2,509
2,325
2,513
1862. l 18G3. l 1864.
776
921
963
924
712
842
858
853
813
884
895
88'1
851
871
886
887
817
812
867
857
814
868
870
873
807
857
877
869
779
825
858
851
812
873
896
894
786
896
904
888
817
85G
880
922
794
940
967
937
726
84G
880
866
8!~ l
878
899
884
864
889
895
889
724
813
856
863
810
895
915
914
807
865
881
868
793
842
884
860
810
872
895
901
769
866
883
903
832
879
902
934
--------- , __
1,138
1,174
1,190
1,168
792
868
889
881
803
875
899
889
795
924
956
941
727
858
863
870
832
880
899
885
874
883
9H
891
737
819
867
879
853
875
900
004
818
860
874
869
800
850
872
865
840
898
896
904
782
850
895
899
864
873
890
95G
812
875
896
893

Reden in 18~ ~63 en '1864.
PROVINCIEN.
.,.!
15 Januarij
~ 15 April ..
e 15 Julij ..
~ 15 October
.!
~ 15 Januarij
:; 1 15 April . ,
,; .!l 15 Julij ..
• 15 October
.:. 1 ) 15 i_am;irij
;::: "' 15 pri ..
~ ~ 15 Julij ..
.=: 15 October
, -= ( 15 Januarij
1 ] < 15 April. .
= -
l
I 15 J ulij . .
ii'! ] \ 15 October
olÏ 15 J anuarij
= 15 April ..
l 15 Julij ..
N 15 October
OPENBARE SCHOLEN
TOT DE LEERLINGEN
ALS 1 TOT:
1862.11863. 11864.
129
100
90
82
148
114
105
103
180
166
164
167
150
145
147
149
133
106
94
92
... ) 15 Januarij 149
~ 15 April .. 1136
f 15 Julij . . 137
~ 15 October 137
\ 15 Januarij
.H~ 15 April ..
" " 15 Julij ..
* - 15 October
.- r 15 Januarij
~ 'i 115 April . .
= .!,
.!
15 J ulij . .
'"' 15 October
15 Januarij
f f~ 15 Ap:~l ..
~.5
l
15JuhJ ..
:: 15 October
Gi 15 Januarij
.; 15 .April . .
f 15 Julij ..
= 15 October
~ii ( 15 Januarij
~ \ 15 April ..
ê ) 15 Julij ..
~ ( 15 October
!
.:C 15 Jan:iarij
j 15 April ..
15 Julij ..
15 October
i
113
101
98
101
141
126
115
115
132
122
117
117
97
82
74
73
120
105
91
78
131
102
91
85
153
119
110
108 .
187
172
169
170
152
146
147
147
137
104
95
92
155
141.
144
1.42
H7
104
99
103
148
131
124
123
136
124
121
120
96
80
76
70
122
107
91
82
123
105
95
85
154
125
114
108
188
176
172
172
150
147
147
149
138
111
102
94
144
145
147
143
119
106
100
102
145
136
126
122
131
127
123
118
93
82
77
71
120
108
98
82
BIJZONDERE SCHOLEN
TOT DE LEERLINGEN
ALS 1 TOT:
1862. 11863. 11864.
99
93
92
91
73
65
61
63
98
96
95
95
83
81
82
84
77
66
63
63
84
82
81
82
79
72
62
63
77
71
73
72
87
79
81
82
50
92
91
88
87
102
93
96
90
72
63
62
61
96
95
97
96
86
84
83
84
82
67
67
64
91
90
88
88
72
78
78
82
82
75
69
74
85
84
81
84
68
55
55
59
92
91
93
92
102
100
98
96
73
68
62
64
105
103
102
104
85
87
84
85
79
70
69
59
85
84
83
83
68
63
67
65
65
58
55
57
91
74-
76
77
H
64
64
62
100
97
97
93
OPENB. ER BIJZONDERE l ONDERW. PERSONEEL
SCHOLEN TOT DE
LEERLINGEN ALS 1 TOT;
I
OP DE OPENB. SCHOL[
TOT DE LEERLINGE~
ALS 1 TOT:
ONDERW. PERSONEEL ONDERW. PERSONEEL OPENBARE SCHOLEN BIJZONDERE SCHOLEN
OPENBARE EN
p DE BIJZOND. SCHOLEN OP DE OPENB. EN BIJZ.
BIJZOND. SCHOLEN
TOT HET ONDERWIJZEND TOT HET ONDERWIJZEND TOT HET ONDER­
TOT DE LEERLINGEN SCHOLEN TOT DE LEER-
WIJZEND PERSONEEL
ALS 1 TOT; LINGEN ALS 1 TOT; PERSON. ALS 100 TOT: PERSON. ALS 100 TOT; ALS 100 TOT:
1862. 11863.1 1864. 1862.11863.11861, 1862.11863.11864. 1862. 11863. 11864. 1862. 11863. 11864.
119
98
91
85
125
99
92
91
147
137
137
138
120
116
117
119
122
98
88
86
114
107
107
108
111
99
96
99
125
113
105
104
124
114
111
111
94
80
73
71
113
102
90
80
122
101
93
86
127
102
95
93
151
142
140
141
121
118
117
118
127
97
90
87
122
116
115
115
114
102
98
'102
133
118
111
112
127
117
114
113
94
78
74.
û9
1U
103
92
84
116
103
96
88
129
107
98
94
156
148
145
146
121
120
119
120
127
103
96
87
H4
114
114
H3
115
103
98
99
123
115
107
104
125
H8
115
111
92
81
76
70
H5
106
98
85
62
48
43
39
70
54
50
48
50
46
46
46
51
49
50
50
52
42
37
36
51
47
47
48
57
51
50
51
66
59
54
53
56
52
50
50
53
50
41
40
54
48
41
36
63
49
44
41
70
54
50
49
49
45
44
44
47
45
46
46
54
41
37
36
50
47
47
46
57
51
48
50
59
52
49
49
57
52
50
50
5'1
4-2
4.0
37
49
43
37
33
59 29
50 27
46 27
4111 26
67 27
55 1: 24
50 23
47 24
47
44
43
43
24
24
24
23
45 24
44 ~ · 23
1
45 24
45 !· 24
55 42
44 , 36
4l 34
37 34
46
46
41
46
52
41
44
45
29
28
27
28
32
29
25
25
57 ~ 35
53 32
49 33
4i 33
54 31
52 29
511 j 30
49p 30
49 ~ -! 26
43 18
41 20
31 19
·45
41
37
31
28
28
27
27
1
30
29
28
26
27
24
24
23
23
~!
.... 23
1
22
21
21
21
43
35
35
33
28
27
27
27
28
30
31
32
34
30
28
30
30
30
28
30
37
30
30
32
29
29
30
29
30
29
29
28
29
27
24
25
25
24
24
24
22
22
22
22
43
38
37
32
25
25
25
25
30
28
30
29
31
28
27
28
32
26
27
27
35
30
31
30
30
30
30
28
47
39
36
34
55
43
40
4()
39
36
36
36
37
36
37
37
5'1
41
37
36
39
37
37
37
55
49
48
49
58
52
49
48
51
47
46
-1-6
49
42
38
37
46
41
37
33
49
41
37
35
55
44
41
40
38
36
35
36
34
33
33
33
52
40
37
36
38
36
36
36
55
49
47
49
53
47
44
45
51
47
46
46
50
41
39
36
43
39
35
32
47
41
39
35
54
45
41
40
38
36
35
35
34
34
33
34
53
43
40
37
35
35
35
35
5'1
46
43
44
5'1
47
44
43
1
i 209
1
~
212
1
!
361
1
!
296
1
~ 255
)
1
~
1
~
1
~
1
289
197
214
2()7
219
385
322
255
309
206
252
50 1
t~ ~ 236 l 241
44 ) 1
1
48 42 ~
40 ' 183
37
38 41
35
('
220
30
189
249
••••· l ·••a. l ••64. r····· /•••3-1186'.
2()7 343 34() 338 252 249 249
229 265 260 255 228 232 237
403 404 410 424 379 395 411
331 348 398 389 320 357 357
251 183 191 185 240 243 238
312 296 330 336 292 319 324
227 248 255 227 20() 209 227
257 22() 246 208 215 251 243
243 276 284 285 243 248 250
190 262 183 209 190 1 189
265 1 326 313 328 245 265 280
____________ ll-----1-~ -------'----1-----------
138
120
114
H3
142
124
118
116
1
'140
126
120
116
86
82
82
82
88
84·
84
83
88
85
83
83
122
109
104·
104
126
112
107
106
125
114
109
106
56
49
47
46
55
48
45
45
5~
41
45
43
27
26
25
25
26
24
25
25
26 46 45 43 ~'
26
25
1 41
39
40
38
40
38
244
25 39 38 37
1 1
258 267 323 339 334 267 282
1
1
,·

\
126 m
Scholen van bijzonde 1 lrd
en strekking.
1 1
.... >1..
~o
.s ~
,.!tl:~
o:l

~
~ ~-
/
128 129.
S'f AAT van het getal scholen voor vol wasser het jaar f 862, t863 en t86t -
1
OPENBARE SCHOLEN. BIJZONDERE SCHOliEN.
TOTAAL.
GEMIDDELD
GEMIDDELD
GEMIDDELD
GETAL LEERLINGEN.
GETAL LEERLINGEN.
GETAL LEERLINGEN.
PROVINCIEN. d
d

no
STAAT van de scholen voor vei·~
ortgezet lager onderwijs.
SCHOLEN VOOR LAGER EN VERDER VOORTGEZET
LAGER ONDERWIJS.
SCHOLEN UITSLUITEND VOOR VERDER VOORTGEZET
LAGER ONDERWIJS.
TOTAAL.
OPENBARE.
BIJZONDERE.
OPENBARE.
BIJZONDERE.
OPENBARE.
BIJZONDERE.
PROVINCIEN.
GEMIDDELD GETAL
LEERLINGEN.
GEMIDDELD GETAL
LEERLINGEN,
GEMIDDELD
GETAL
LEERI,INGEN.
g 1 GEMIDDELD
~ GETAL
~ J,EERLINGEN.
l ----~ g
Q) 'O
1l 00 "ê
o l=l ~ ~ rn
Cd ~ "f;? "'1 ëil
"tl ol=l "Q)o 8 -+"'
i.,; r~
~ l-:i ~ E-< I..;.;
GEMIDDELD
GETAL
LEERI,INGEN.
~ 1862
Noordbrabant." · · ·" " " ·"" (
1863
Gelderland ... . . . ... . . ' 1862
.... ~ 1863
Zuidholland, .• , . . .. . . .. .. ... ·. j ::::
l\loordholland .. . . . . . . .... . .. . . ) ::::
~ 1862
Zeeland" ... . .. . · · · · · · · · · · · · · · · ~
1863
Utrecht . . "." . ......•. • . · . . ... ~ ::::
Friesland." . .. .. " : ... . .. ····! ::::
Overijssel . . . . .. . . . ..... . ... . . j ::::
Groningen"" .. "
. · ···• · ·"· · · · ~
Drenthe . ..... . . . .. . ... .... . .. . !
1862
~ '.1863
::::
4
4
2
2
iO
3
2
10
- 11
4
6
7
4
9
5
H
4
399
325
83
92
120
52
H3
74
204
175
173
89
603
500
83
92
293
141
143
74
16
18
7
7
15
9
5
3
12
H
9
2
3
2
12
13
43
43
28
31
60
36
9
H
3
3
28
28
10
3
4
2
15
15
8
13
f2
9
H
11
610 174
598 61
327
406
614 71
384
130
24
39
43
230 114
226 120
180 26
74 4
34 100
76 3
149 156
184 177
78
65
3!
31
3
3
3
3
4
15 15
45 45
36 36
44 7 51
31 15 46
2
2 4
3 3
4
3
5 5 4 10 399 204
13 13 4 H 325 175
50 50
3 15
2 4 83
2 6 92
H 10 11 165 173
4 7 4 88 89
87 3 90 2 9 143
5 74
46 7 53 3 44 7
48 48 4 31 15
603 17
500 f9
7
7
15
9
7
15 3
83
92
12
H
338 9
177 2
143 6
74 2
51 13
46 14
45 8
44
28
31
60
36
13
11
3
3
28 13
28 12
10
3
7 9
2
19 11
18 H
615 174 789
6H 61 672
327 327
406 406
614 71 685
384 384
180
24
39
43:
180
39
43
230 H4 344
226 120 346
180 26 206
74 4 78
121 103 224
76 3 79
195 163 358
232 177 409
' 1862
f.,j~burg •.. •. . , . " .. .. . . " . . .. ~ 1863
2
4
4
65
54
2
4 4
65 54 119
Totaal . . . . ~
1862
~ 1863
18
10
30
26
11
4
745
543
377
1,122
807
82
66
46
23
2,378
695
365
-----·---------------------------------------
6 89 7 96 7 13 188 10 198 20 36 11 834 384 1,218 89 2f7 46
10 82 15 97 2 4 61 61 13 36 625 279 904 68 176 23
2,566 705 3,271
2,076 365 2,441
1.

F"
STAAT van den afloop der jaa1•lijksche examens en dei· afgegeven akten.
PROVINCIEN.
HOOFDONDERWIJZERS.
HULPONDERWIJZERS.
HUISONDERWIJZERS.
ONDERWIJZERS
VOOR
ALLE VAKKEN VAN AIEER UITGEBREID
LAGER ONDERWIJS.
MANNEN. 1 VROUWEN. 1 MANNEN. 1 VROUWE1:'. 1 MANNEN. 1 VROUWEN. 1 MANNEN.
VROUWEN.
i862.J 1s63.J 1s64. 1s62.J 1863.J 1864. 1862.J 1863.) i864. ~86~) -18~;~J 1864. ~8~) 1ss3.) 1864.11862.J 1863.) 1864. 1862.) 1863.11864.J 1862.j 1863.j 1864.
1'1oordbraban' ...
~
Toegel_.114 9 8 2 7 5 33 1 32 29 24 17 17 1 3 1 19 12 20 27 18 / 35
, AfgeW;. 14 21 22 4 4 4 48 35 46 14 7 20 4 " 2 6 11 10 31 34 1 27
~ Toegel.
Gelderland · · · · · · ~ Afgew.
\ Toegel.
Zuidh91land · · · · · ~ Afgew.
1'1oordholland .. .
~
17 18 11 3 4 1 34 45 31 29 15 15 6 9 48 21 23 44 34 49 8
18 15 24 2 1 Il 24 26 52 6 7 10 1 2 41 3 2 8 46 36 2
38 29 30 1 7 5 66" 65 72 28 28 29 2 16 4 22 25 32 59 60 49
54 32 45 3 Il 1 32 48 56 13 16 10 2 5 2 4 12 10 76 100 109
ToegeL 23 18 8 10 13 8 38 74 46 43 53 30 11 17 15 39 115 41 50 531 49
Afgew. 39 48 46 8 7 6 52 74 107 47 25 50 5 10 16 7 . 19 10 71 51 89
Zeeland" . " . . " ~ Toegel.
/1
3 2 " 1 1 23 9 17 2 2 3 1 /1 " " 1 2 7 11 9
( Afgew. 8 5 7 " 1 ,, 6 H 8 " " 2 " 1 " 2 1 1 4 6 5
\ Toegel. 6 9 6 3 2 3 29 20 18 13 24 9 5 3 1 15 15 2 10 21 12
Utrecht" .. "".~Afgew. 8 15 14 3 11 3 15 7 16 9 7 15 " 1 /1 1 ,, /1 14 16 21
~ ToegeL 9 13 10 1 2 1 26 37 35 8 2 3 2 3 1 7 3 10 44 20 19
Friesland .. "" · ~Afgew. 11 14 18 /1 • 1 1 13 21 41 1 1 3 1 " 2 1 /1 1 4 19 17 16
Overijssel.. .". S Toegel. 6 14 4 2 2
/1
30 30 26 7 5 5 1 " 1 8 11 6 14 23 18
~ Afgew. 10 9 6 3 " 1 16 15 27 2 2 2 1 " 1 4 4 4 15 9 18
. \ Toegel. 12 8 8 1
/1
2 15 31 29 3 3 1 2 42 " 3 7 " 34 4 77
Groningen. . . . . . ~
( Afgew. 7 1 10 " 1 " 2 15 15 " " " " 6 '' " " " 5 " 10
\ Toegel. 5 3 3 " ,, 2 14 20 4 2 1 " 1 2 " 1 2 " 5 8 2 8 3
Drenthe.· · · · ( Afgew. 11 6 12 " " " " 5 12 " 1 11 " " 11 " " /1 " " 3 " 2
Limburg""" " . ~ Toegel. 1.2 6 20 2 6 2 13 29 35 9 12 2 4 5 3 15 21 10 8 19 11 10 18 2
~ Afgew. 10 13 25 " 4 5 1.8 18 48 " 3 9 " " 5 1 7 41 11 4 22 " 5 15
HetRi'k ... ~Toegel.~~~~~~-;;-1-;;-1~~ 162 ~. ·14 ----;---;;-~~~~--;;-~ 28. 9 --;;;- ~~
J ~ Afgew. 179 179 229 23 19 21 226 I 275 428 92 69 121 14 25 69 28 57 88 292 273 322 94 90 102
28
16
62
7
52
30
90
29
6
46
6
26
12
6
10
24
10
48
10
64
23
83
21
6
32
12
8
2
22
4
5
14
8
20
4
51
28
94
18
4
32
20
9
4
9
4
19
1
2
-1
1:-S
~
~
§'
Il'
= ri
~ =
;.
:r
~
......
~
~
;- =
!IQ
I')
=
=
I')
c;: "
~
:;i
;·
:.
Il
= :::.
~
I')
I')
!
~
I')
I')
ii
:::. =
ii!!
;
e: "
~
i'
::- =
~
;: =
:r
2,
ii
::. =
~
I')
;::
I')
::!.
Il
~ =
ii!!
;
l
Il'
~
Il'
~
"C
::::0
c
<
;;
:i:i
-00
O>
~
Q
t:rJ
~
t:rJ
t"
W.
g
p..
'tl
'tl
t:rJ
2:
Q
t:rJ
...,
>
t"
t"
t:rJ
t::J
t:rJ
~
Q
t:rJ
...,
>
t"
IZl
""'3
>
""':
~
<
ê
~
0
=­
~
~
~=
~
CIC?
~
~
§-
= '"C
~
:=
-

m
n . dul'ende de schooljai•e11 t862; 63 , f.86:~; 64 en f.864; 65 .
S'f AA'r van de latijnsche scholen en gyt nas11 ·
1m.j
ONDERWIJZERS INGEDEELD NAAR DEN GRAAD OF
RANG.
AFDEEL ING.
PROVINCIEN.
SCHOOLJAREN.
GEMEENTEN WAAR GEVESTIGD.
A. B.
1
~ 1862/53 ..
Noordbraban&. . . • ."" . . . " . . · " " · ( ::::~::: .
. .. .·· l ;:::::
~"...... .
Zuidholland " " " "." " ."."." . ~ ::::~:::
( 1864/65·
~ 1862/53 •.
Noordholland" " .."" . " " . " . ". ~ ::::~::: .
l ;:::::::
Zo•bn4..... ...... · · · · · · · · · · ·· ·•
Utrecht ..... """"" " " . . " ."". ~ ::::~:::
~ 1864/55.
Friesland." . """". " "" "." ~ ::::~:::
~ 18 64 /55.
Overijaael " " . " " "" "". "" . " ~ ::::~:: :
~ 18 64 /55.
Groningen""""" " " "" " . "" ~ ::::~::: :
~ 18 64 /55.
I ::::::·
D•••••· ·
Li01burg" ". " " ... " .""."" ". ~ ::::~:::
( 1864/55.
!
I 1862/53.
Totaal. .. . ~ 1863/54.
63
1
l
's Hertogenbosch , Bergen op Zoom , Boxmeer , Breda , '
Eindhoven , Gemert, Grave , Helmond , Heusden , /
Megen, Ravestein, Uden •..•.• · ..• · · · · · · · · \
Arnhem Zalt-Bommel, Culenborg, Doesborgh , Doetin- j
che~, Elburg, Groenlo, Harderwijk , Logchem, Nijmegen,
Tiel, Wageningen, Zevenaar, Zutphen •.. · )
,
~ 's Gravenhage , Brielle , Delft , Do~drecht , Gorinchem , ~
~ Gouda , Leijden , Rotterdam , Schiedam . . . . . . . · • ~
1!Mdmn, Amstoroam, Alkmaa

I
Bijzondere instellingen.
Besturen voor huiszittende armen ............... .
Genootschappen voor schamele armen . . . . .
Commissien ter uitdeeling van levensmiddelen enz.
Genootschappen voor behoeftige kraamvrouwen.
Godshuizen ....... .
Gast- of ziekenhuizen ............... .
Krankzinnigengestichten ....... .. . .. .
Instellingen ter werkverschaffing met werkplaatsen .
Instellingen ter werkverschaffing zonder werkplaatsen. . .
TE ZAMEN
Getal instellingen.
18G3. 18G4.
88 88
59 61
101 9\)
51 51
210 2J\J
9 \)
1
19 19
4G 45
593 592
Getal bedeelden, ondersteunden
en verpleegden.
1863. 1864.
6,595 6,730
8,825 9,036
3,645 3,698
5,4()\) 5,;,43
887 936
190 17\J
2,323 2,'168
3,872 4,056
31,836 32,346
Fit dit overzigt volgt dat in elk der beide jaren de besturen voor huiszittende armen 430,267 en 423,077
personen bedeel dei~, wafl,rvan t 81,921 en 182,046 onafgebroken, 248,346 en 241,031 tijdelijk; de genootschappen
voor schamele armen onderstand verleenden aan 32,818 en 34.940, waarvan 6,241 en 6,391 onafgebroken, 26,577
en 28,549 tijdelijk; de genootschappen voor behoeftige kraamvrouwen 4-.420 en 4, 101 ondersteunde~; de godshuizen
onderhoud en woning verschaften aan 25,783 en 25,487, waarvan H,642 en 11,728 oude heden, 1,608
en 1,547 gebrekkigen, 12,533 en 12,212 kinderen; . in de gast~- of zieke.nhuizen werden verpleegd 16,800 ~~
17,428; in de krankzinnigengestichten, met inbegrip van de met behoeftigen, 2,519 en 2,783 personen; terwlJl
in de instellingen ter werkverschaffing met werkplaatsen aan 4,851 en 4,190 personen, waarvan 1,276 en 1,108
met, 3,575 en 3,082 zonder huisvesting en voeding; in die zonder werkplaatsen aan 5,064 en 5,176 personep.
werk verschaft werd.
Men verkrijgt dierhalve, behalve- de ond~rsteunden ~oor de commissien. tei: uitdeeling van levensmiddelen ,
waarvan het getal uit den aard der zaak mat bekend is , voor elk der beide Jaren 522,522 en 517, 182, of, na
aftrek der in de krankzinnigengestichten verpleeg·den, 520,003 en 51_1-,3~?. personen .. Vergeleken met '1862 bedraagt
het verschil in minder voor 1863 5,900, voor 18G4 H,504. Dit ciJfer geeft met het getal ondersteunde
behoeftigen, maar dat der ondersteunden van elke soort. Het getal ondersteunden was het grootst voor de
besturen der huiszittende eu. schamele armen en de godshuizen bij de instellingen der tweede, voor de gast- of
ziekenhuizen en geneeskundige gestichten voor krankzinnigen bij die der ee1·ste, voor .. de. genootschappen ter
ondersteuning van behoeftige kraamvrouwen en de ; in.stellingen te.r w~rkverschaffing· biJ die der d01·de soort.
Voor de eerste soort van instellingen bedroegen m elk der beide Jaren de ontvangsten f 6,058,525.02 5 en
f 6,260,981.685, de uitgaven f 5,534,185.775 en 5,62\J,438.045; voor de tweede de ontvangsten f 3,042,328.22 en
't 3,000,51\J.43, de uitgaven f 4,562.,858.97 en f 4,550.37\J.85; voor de de1·de ~e n?tvangsten f 478,872.83 en
j481,490.545, de uitgaven/1,025,129.175 enf ·l,017,828.285; zo?.dat cl~ gezam~hJke mkomsten hebben b~drag-en
in I863 f 9,579,726.975, in 1864 f 9,742,9\JL66, de g·ezameliJke mtgaven m '1863f 11,122,173.92, lil ·1864
f H,197,6.46.18. .
· Van de ontvangsten hebben opgebragt: de inkomsten van bezitting~n .van allerlei aard en toegekende re?ten,
enkel bekend voor de gemeente-instellingen, in 1863f2 , ·ll~ , 516.96° , ~n I.~G~.!_2,15·~:767.71'. d~ erfs;ellmgen
van legaten f 44.112.595 en f 59,571.94!;; kollekten en b1,ylragen of vriJwilhge giften f 3,3::.1,62:1'.15 5 .en
.f 3,325,402.1 os , subsidien f 2,379,980. 745 en f 2,360,885.0û 5 , -:aar~an f 304,036.92 en ./291, 180.01 cl.oor ":'eldachg~
instellingen, in 1863 f 800 door de kas ad pios itsits te Smilde m Drenthe., .f 2,061,569.21 5 en j 2,0~3'.900.48
c1oor de gemeenten, waaronder in 1863 f 9,801.635 ter beta~in? van oude schuld, f 56\J.84 ter bestriJdmg van
behoeften over1862,f13,574.61 enf15,804.57 door de provmcien en den Staat verstrekt we~·den; de opgenomen
gelden/ 6,419.38 en f 32,818.605; de aflossing van hypotheken en het te gelde maken van. mschulden, effekte~
of andere bezittingen, met inbegrip der renten, f 4-1-5,600.40 en f 458,329.29 5 ; de gel~en lil ~as op 1 Janu~rrJ
f 557,022. 14 enf597,788.79; de terugontvangen kosten yan verplegi~g d~r gast- ofz1ekenhmzen en krankzmnigengestichten
f 403, 145.345 en f 431,383.07, waarvan in elk der beide Jaren f 33,269.11 en f 34,474.26 van
instellingen van weldadigheid, .f 252,270.99 en f 273,060.83 van ge:neenten , f H 7,6?5.24 5 en .(.12~,847.9~ van
de provincien en den Staat (waaronder f '14,849.32 en f 14,758.54° wegens verplegmg van krijgslieden m het
ziekenhuis te 's Hertogenbosch) en f 206,236. 77 en f 225,800.115 van de verpleegden, hunne naastbestaanden of
betrekkingen en bijzondere personen; verschillende ontvangsten f 73 , 068.48.e~f99 , 244:96, :vaaronder voor ~Ik
van beide jaren de opbrengst der voedingmiddelen .. verkocht door de commissien ter uitdeelmg van levensmiddelen
enz. f 6.40 en .f 76.80, van armbesturen en bijzondere personen voor verplee~- en onderhoudskosten. terug
on t vangen f 31 , 107 . 7·1 en ./30·3'10 , . 935 , in 1863f3.332.875 , aan . waarde . der aanwezige . gereedschappen . en mvor-
:>
derbare gelden, in 1864/3,9'12.185 wegens kosten van verplegmg m het bestedelmghms te Gouda,/28,360.98
ontvangen voor den bouw van een of meer g~sthuize.n te Amsterdam en f 3,733.78 5 door de gemeente Helder
uitgegeven tot dekking der kosten van het ziekenhms. .
Uitgegeven werden voor: kosten van beheer, onderhoud van gebouw~n en verdere lasten aan de ei~endommen
verbonden, in 1863f1,210,165.305, in 18û4f1,261 ,032.975, ?nderstand m geld.f 2,738,103.'.0 ~nf 2.7::.6,066.72 5 ,
waaronder in 1863 aan verpleging kosten van bedelaarsko1omsten .f '17 ,399.92, van krankzmmgen f 4.668.46 en
in 1864 voor vroegere dienstjaren f 7 ,000; onrlerstand van allerlei aard, niet in g~lcl_swaarde verstrekt, f 6,245,603.9~ 5
en ./6,282"490.!14. waaronder in elk van beide jaren door de best.uren vnn himmttencle armen, rle genoot.schappen
voor schamele armeu, voor behoeftige kraamvrouwen en ter \Verkverschaffing en de · commissien te.r uitdeeling
v.an l~vensmiddelen voor verschillendeID. onderstand f 2,839,276.09 en f 2,894,462.515 met inbegrip voor 1864 van
j 27,4·:.i?.01, waarvan wegens verpleegkosten van bedelaars over 1863 f U,450, over 186-i- f 13,000, door de
god~hmzen en ~e werkplaatse~ v~n liefda~igheicl voor onderhoud en verzorging f 2,448,077.665 enf 2,392,373.375,
dooi de gas.thmzen en ~rankzmmgengestichten voor onclerh~ucl en voeding f 789,539.55 en f 820,556.61 en voor
geneesk~ndige verplegmg /155,247.17 en }'158,223.95, door beide deze instellingen en de g·odshuizen aan
begrafemskosten f 13,552.62 en f 16,·8 7 4.49 ; voorts voor werkverschaffing door de werkinrigtmgen, na aftrek
de~ opbre~gst van het ::erk f 5~ , 4 l 3.96 en f 52,644·:71 , voor aflossing en renten van opgenomen gelden
f 42, 193.11 en f ~?, i 03.26 , beleggmg van gelden, hetz~J op hypotheek, hetzij door aankoop van vaste goederen
e~ effekten met bJJbetaalde renten/682,141.69 en.f64;l,655.H5; terwijl in elk van beide jaren de verschillende
mtgaven hebben bedragen f ·151 ,462.·095 en f ·IH,G52.44.
. ,~e uitgav~n. overt~offen de ~p(Je,c;even ontvangst~n, voor de kerkelijke instellingen met./1,520,530.75 in 1863,
.! 1,a4\J,860.43 m .186:i, vo~r ?ie gehouden door _bi~ zondere _ personen met f 546,256':345 en f 536,337.74; zoodat
m~n mag aannemen dat de mkornsten van bezittmgen . van deze twee soorten van instellingen minstens deze
beide somm~n he~ben opg·ebragt, en dierhah;e in elk van beide jaren de inkomsten van bezittingen der drie
.soorten van mstellmgen m~~ste~1s f 4:·179,304.06 en./ 4,237 ,965.87 bedroegen. Naar die berekening zouden die in-
1rnmsten voor de gezamehJke mstellrngen van weldadigheid in elk van beide jaren 35.88 en 35.83, voor de
eerste soort 34.87 en 34.37 , voor de t'weede 33.32 en 34.06, voor de derde 53.~9 en 52.69 ten honderd der ont­
~an~sten hebben. uitgemaak~. In ~e gezamel~jke uitgaven voor het armwezen deelden de instellingen der eerste
so01 t met 49. 76 m 1863 en ::.0.27 m 1864, die der tweede met 4L02 en 40.64 , die der derde met 9.22 en 9.09
ten ho~.derd. De vers~hillende soorten van ontvangsten en uitgaven, de eerste met bijvoeging van het vermoedel.iJk
?edrag der mkomsten van ba:ûttingen voor de beide laatste soorten van instellingen, geven voor elk
der beide Jaren de volgende uitkomsten uitgedrukt in percenten:
ONTVANGSTEN.
Inkomsten van bezittingen en toegekende regten.
Erfätellingen, legaten en schenkingen. . . . . . . .
Collecten, inschrijvingen en vrijwillige bijdragen ... .
t Subsidien ........................... .
Hieronder: van weldadige en kerkelijke instellingen.
g·emeenten ........ .
provincien en den Staat .
uit de kas ad pios usus ..... .. ....... .
Opgenomen gelden . ..... . ........................... .
A~o~sing van hypotheken, ontvangen koopprijzen, te gelde gemaakte inschrijvingen
.... . .... .. .............. . .............. .
Gelden in kas op 1 Januarij van het dienstjaar .............. .
Terug· ontvangen verplegingkosten . .......... .. .
Hieronder: van andere instellingen van weldadigheid . .
" de verpleegden en hunne betrekkingen.
de gemeen ten . . . . . . . . .
de provincien en den Staat .
Verschillende .
UITGAVEN.
Onderhoud van gebouwen met daaraan verbonden lasten en kosten van beheer
Onderstand in geld . ... ..... . .. .. .............. .... .. .
Gel~swaarde van den onderstand op andere wijze dan in geld verstrekt. . .
Hieronder: onderstand in natura enz. door de besturen voor huiszittende
armen , de genootschappen voor schamele armen, voor kraamvrouwen
en ter werkverschaffing en de commissien ter uitdeeling
van levensmiddelen en brandstoffen. . . . . . . . . . .
onderhoud en verzorging in godshuizen en werkplaatsen van
liefdadigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
onder~óud en voeding in de gasthuizen en krankzinnigengestichten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
geneeskundige verpleging in ·de gasthuizen en krankzinnig·engestichten
............. ......... ........ .
begrafeniskosten in de gods- en gasthuizen en krankzinnigengestichten
....... ............. . ....... ... .
Werkverschaffing, na aftrek van de opbrengst van het werk
Aflossing en renten van opgenomen gelden .......... .
Belegging van gelden met bijbetaalde renten .
V m·schillende . . . . . .
1863. 1864.
35.88 35.83
0.38 0.50
28.78 28.1 •1
20.44 ',
'996 (
I 2.6f 2.46
} 17.70 17.37
\ 0.12 0.13
} O.Oi i
0.05 0.28
3.83 3.87
4.78 5.05
5.23 (
0.28 556 ~ 0.29
1.77 " 1.9'1
2.17 2.31
0.63
1.01
0.84
1.05
1863. 1864.
10.88 H.26
24.62 24.61
56.16 1 56.11 )
1
t 2553
25.85
22.01 21.37
7.10 7.33
uo 1.41
0.12 0.15
0.47 0.47
0.38 0.51
6.{3 5.75
1.36 1.20

uo
\Vij late~ thans volg·en een kort overzigt van het armwezen over elk der beide jaren. . .
De toestand van het armwezen was over het algemeen in beide jaren bevredigend. Voordeehg· werkte luerop
de ruime gelegenheid tot het vinden van werk, vooral door den aanleg van spoorwegen en andere belangrijke
werken , de matige prijzen der eerste levensbehoeften , het welslagen van den aardappelenoogst, een voldoende
gezondheidtoestand en in 1863 de zachte weêrsges~eldheid gedurende den winter. Hier e~. daar was echter de
toesLu d minder gunstig, vooral in de fabrieksteden van N oordholland, Utrecht en Ovenjssel, ':'aar doo~· de
g·evolgen van den amerikaanschen oorlog de arbeid in de katoenfabrieken verminderde en de noodige kleedmgen
ligging·stukken zeer .in prijs steg·en. Te Haarlem vroeg in 1863 een aantal fabriekarbeiders we~k aan het
gemeentebestuur, hetwelk velen hunner in de gelegenheid heeft gesteld om zich met hunne gez111nen na~r
Roubaix in het noorden van Frankrijk te begeven, ten einde als wevers in de fabrieken van wollen stoffen m
hun onderhoud te voorzien. In de provincie Utrecht kwijnden in 1863 de veenderijen in enkele gemeenten;
terwijl in dat jaar de min &'unstige gezondheidtoestand in Overijssel en in enkele plaats~n va~ Drenthe en van
Limburg , de overstroomingen te Kampen en omstreken, de sl~chte rogg~oogst en de mislukkmg :an de veenboekweit
in Drenthe een ongunstige invloed uitoefenden. Ook m ·J 864 misl_l-1kte deze laatste teelt m de meeste
veenstreken van Drenthe; terwijl aldaar door gebrek aan beschikbare kapitalen het werk in ontginning en
veenderijen moest worden verminderd en soms geheel gestaakt. Ook hebben in die provincie, vooral te Meppel,
ernstige ziekten g·eheerscht. De langdurige koude in het begin en de vroege koude in het einde van 18û4
1
werkten nadeelig op den toestand van het armwezen. . • • • • •.
In N oordbrabant blijft de ongelijkheid van d\3n grondslag van het burgerl~Jk en kerkellJk domicilie van
onderstand de overbrenging der armenzorg naar de kerk verhinderen. De kerkelijke armenzorg ontbrak in I 863
geheel in 57 gemeenten. De Gedeputeerde Staten in die provineie stellen zich vo~r aan ~e gemeentebesturen
in O\ erweging te geven, voortaan geene kosten van geneeskundige h~.lp elkandei: m . rekenmg te brengen. Het
O'etal O'emeenten, in welke aan de geneeskundigen met de armenpraktijk belast met is opgedragen voor hu~ne
j~arwedden ook de elders armlastigen te bedienen, neemt jaarlijks toe .. Kerkelijke armbesturen wer~.en opgengt
of kwamen in werking: in ·J 863 te Beugen, Dinteloord en Zundert, m 'l 864 te H~usclen; ke r~ehjke ge~ootschappen
voor schamele armen in '1863 te Dussen en Etten. Van die genootschappen hebbe~ . 111 1864 die te
Lithoijen , Oirschot. en Steenbergen niet gewerkt. De commissie ter uitdeeling van levensmiddelen te Boxtel
werkte slechts in 'l 864. Voor de instelling tot werkverschafüng zonder werkplaats te Breda werden, sedert. het
ontstaan der katoencrisis, slechts bestelde g·oederen gemaakt. Te Berchem werden in 1864 d~. ver~aardig~e
voorwerpen tot betere prijzen dan vroeger verkocht; ook te Veghel verkreeg men betere geldelijke mtkomsten
door h1 t maken van linnens uit de gesponnen garens,
In Gelderland blijft de werkin()' van de bepalirlO'en der wet zwaar drul,ken op bijna alle gemeenten en wordt
zijn: burgerlijke
armbesturen in 1863 te Groesbeek, in 1864 te Ammerstol, m '1864 roomsch-kathohJke te Rietmolen (Neede),
en Kekerdom (Ubbergen), één hervormd te Wezep (Oldebroek). Opgeheven zijn in 1863 ~.é ne instelling· tot
werkverschaffing van den heiligen. Vincentius à Paulo te Nijmegen, in 18M het burge:·llJk arm~estuur "te
Heerder-vYezep (Oldebroek), roomsch-katholijke te Nijmegen en Wijchen en het doopsgezmde te W mtersw1jk.
De hervormde diakonie te Vorden l~et in ·J 864 door armen vlas spinnen en weven.
In Zuidhollancl wordt vooral ten platten lande over de bepalingen •·an het onderstandsdomicilie geklaagd. _Door
ontoereikendheid der geldelijke middelen zijn de meeste kerkelijke instellingen genoodzaakt ha.i:e bedeelmgen
te beperken tot de .armen , die hnn onderstandsdomicilie in hunne woonplaats hebben.' De burgerlijke an.~1enzorg
breidt zich jaarlijks uit en drukt op de gemeentefondsen ten platten lande. In de Uitgaven der bur?·e.rhJke. besturen
wegens restitutien kan in de meeste gemeenten niet anders voorzien worde~ dan door. subs1dien mt de
gemeentekassen, doordien de giften der ingezetenen, in verhouding tot de .. geldel~ke behoefte, eer af- dan
toenemen. Op de teruggave van voorsr.hotten elders gedaan, was op 30 J Ulllj '1863 en .186.4 vo01: alle gemeenten
dezer provincie een achterstand van ruim f 70 ,000 en f 81,000. ~~are~teg·en . werd m de beide voorna~mste
gemeenten dezer provincie, Rotterdam en 's Gravenhage, aanmerkelijk mmd~r m~betaald dan op de begrootmgen
geraamd was. In de eerste gemeente wor.dt zulks toege~chrev~1: aan verm111der111g· .van h~t ge~al armen, zoo
huiszittende als verpleegd in het armenhuis, aan de matige prijzen der"m~est noodige levensmiddelen en aan
het buiten verwachting terugontvangen van gedane voorschotten; terwijl m de laatste ge~eente. zulks het gevolg
was van de gewijzigde inrigting van het burgerl~jk armbestuur. Nieuw~ besturen of mstellmgen l~wame~
tot stand of in werking: burgerlijke armbesturen in ·1863 te Gouderak, ~ed1chem en Schoonrewoerd, m I 8&.'Jo
te Barendrecht Berkel en Maasdam, kerkelijke in 1863 te Rotterdam , m 1864 te· Barendrecht, Maasdam,
Rotterdam en Sassenheim, kerkelijke genootschappen voor schamele armen in 1863 te Delft, in 18û:~ te ~eijdet!,
beide van de vereeniging van de heilige Elizabeth , met het doel om behoeftige roomsch-ka:hohjke zieken
ie bezoeken , troosten en bemoedigen en hun voedzame spijzen, versterkende c~ranken, kleed111gstukken e~
andere clring·encle benoodigdheden te verschaffen , b~jzondere .in 1863 te Delft, m 1864 te Zwartewaal. n.it
laatste genootschap belast zich uitsluitend met de ondersteunmg van weduwen en weeze~ der verongel~kte
bemanning van eene. visscherssloep. Uit cle jaarlijksche interessen en het langzaam .. ve:brmk van het kap1~~al
zal gedurende 30 jaren die ondersteuning wekelijks verstrekt worden. Opgeheven Zljn i.n 186~ d~ burgerlijke
armbesturen te Barendrecht , Berkel en Maasdam. Het genootschap te Maasdam heeft i~ I 86 '~· ~iet gew~rkt.
Van de vereenigingen ter uitdeeling van levensmiddelen en bra_ndstoffen. gedurende. den w111ter is m. :i 863 che te
's Gravenhage opgeheven. Van deze vereenigingen hebben die te ~~·ielle, Hardm~veld, . N aaldw13k t1vee . e.n
Zwartewaal in i 86~ niet gewerkt. In 1863 is te Oeg·stgeest door V~Jf dames eene ms~~ll:ng voor behoeftige
protestantRche kraamvrouwen opgerigt , welke niet. slechts b~j verlossingen . maar ook b~J ziekten hulp verleent
geklaagd over de beperkte kerkelijke armenbedeeÜng. Nieuw. opg·erigt of in w erkin~. ge kome~i
Voor het eerst is in '1863 opgave gedaan van een bijzonder godshuis te Dordrecht, hetwelk reeds vroeger
bestond. In het gesticht voor oude en gebrekkigen te Oude Tonge zijn in 1864 geene personen opgenomen.
Te. Rot~erclam werd in. 1863 een nieuw gasthuis opgerigt van het Liefdewerk van den heiligen Antonius, ter
hmsvest111.g en verpleg111g. van roomsch-katholijke vrouwen, die door den aard en de ongeneesl~jkheid harer
kwalen met op ~en duur m ge~'~one gasthuizen verpleegd kunnen worden. Hieraan is later toegevoegd de opname
en verzorg111g van behoeftige roomsch-katholijke blinden. De armeninrigting te 's Gravenhage is in '1863
opgeheven.
In N oordholland had de verschillende toepassing der kerkelijke reglementen door de armbesturen bezwarende
gevolgen, vooral in een zestal gemeenten. Te Landsmeer, Spaarndam en Zandvoort, wordt de ongunstige
toestand aan achten itgang der visscherij toegeschreven. Ook in deze provincie werden in de beide grootste gemeenten
Amsterdam en Haarlem in 1864 f 32,574.025 en f 3,064.97 minder aan subsidien uitbetaald clan geraamd
was. A~~een voor de gas~lrnizen te Amsterdam werden f 18,567.54 minder uitgegeven. Nieuw opgei:igt werden:
burgerhJke armbesturen 111 1863 te Hippolitushoek, Westerland, Oosterland (allen Wierüwen) en te Stroo
kerkelijke in 1863 te Amsterdam, Beverwijk en Ènkhuizen , in 1864 te Zijpe twee, Broek 5 op Langendijk e~
~aarlemmermeer twee , kerkelijke genootschappen voor schamele' armen in 1863 te Helder, in 1864 te Hoorn ,
m '1863 het St. Anna.gesticht te Hilversum ter verpleging van roomsch-katholijke behoeftigen en het wees- ,
en vr·omvenhuis der christelijk afgescheiden gemeente te Amsterdam, in 1863 het burgerlijke
oude ~annen
gasthuis te Helder. Eén kerkelijk armbestuur te Nibbikswoud, hetwelk reeds vroeger bestond, werd in 1863
voor het eerst opgegeven. Daarentegen zijn opg·eheven in 1863 de commissien ter uitcleeling van levensmidde.:._
len enz. te ~r ognum en Oude Niedorp, de instelling tot werkverschaffing zonder werkplaats te Zijpe, in 1864
de kerkelijke armbesturen te Aalsmeer, Zaandam en Zijpe. De commissie ter uitdeeling van levensmiddelen te
.Beven.:'ijk. heeft in '1864· niet g·ewerkt. Het burg·erweeshuis te Amsterdam is in 1864 belangrijk verbouwd en
rnrfraalfl mt het bedrag van een legaat hiertoe vermaakt. In het werkhuis aldaar werden in elk van beide
jaren gemiddeld dagelijks verpleegd 739 en 669 personen, waaronder 311 en 279 mannen en jongens, 349 en
325 vrouwen en m e i~jes , 78 en 65 kinderen en in 1863 1 op rekwest geplaatst. De bevolking was in 1863
van Mei tot en met November steeds lager, in de overige maanden steeds hooger dan die in 1862. De ver­
~leg'Îngkosten ~edroege n in 1863 27.G '. in 1864 27.7 cents daags per hoofd. De ontvangsten bedroegen in elk
Jaar .f 16'.5~8.52 a en f IG,548 . 39 5 , de mtgaven f 74,û0L20 en f 67 ,808.455, terw~jl f 58,062.67 5 en f 51 ,260.06
aan subsidien verstrekt werden, Het godsdienstig onderwijs voor protestanten werd in elk der twee jaren b~jgewoond
door 108 en 83 personen, 28 en 17 mannen, 19 en 12 vrouwen, 33 en 28 jongens, 28 en 26 meisjes;
dat voor roomsch-katholijken door 8 en 7 jongens, U en 12 meisjes. Bij de protestantsche kerkgenootschappen
hebben ·11 en 8 mannen, 17 en 7 vrouwen belijdenis afgelegd. Aan het schoolonderwijs namen op 31 December
van elk jaar .deel 49. en 38 joug~n s, 50 en 39 meisjes. De gezondheidtoestand was in_ beide jaren gunstig. In
~et geheèl~rven m 1863 46, m 1864 52 personen. In de bakkerij van het gesticht zijn in elk van beide
Jaren verbakken 25,473.1 en 24, 215.4 ned. ponden tarwe-, 8·1 ,420 en 72,529 ned. ponden roggebrood. De
volgende staat geeft e~verzigt van den fabriekarbeid.
.Tute koffijzakken . . . . . . . . . . . . . . . . .
geweven in ned. el
Linnen van verschillende soorten en breedte .
Zeildoek lit. A ........... . . . .. .
Zeildoek lit. B (bramdoek bramzeillinnen).
Everdoek . . . . . . . . . . _ . . . . . . . . .
Feilen- en peperbaaldoek . . . . . . . . . .
Katoenen en wollen sokken voor zee- en kr~jgslieden . gebreide paren.
.Katoenen en wollen sokken voor bijzondere personen .
Wollen handschoenen voor krijgslieden . . . . . . . . . .
'\Vollen kousen voor eigen gebruik ............ . . .
Borstrokken , broeken enz. , van wol en katoen , voor bijzondere
personen . . . . . . . . . . . . . .
stuks.
Jute koffijzakken . . . . .. . ..... '. . stuks genaaid .
Rijstzakken voor bijzondere personen stuks hersteld .
Kleedingstukken van allerlei aard . . stuks vervaardigd .
Oud touw tot kalfaatwerk . . . . . . .
geplozen in ned. ponden.
Paardenhaar en wol voor partikulieren
1863.
66,176
15,632.5
1,770.5
6,430
13,683
2,767
5,262
2,51~9
203
564
484
32,102
19,476
22,386
1,4·68
1864.
70,208
15,165.8
1,525.5
11,595
5,878
336
5,829
3,839
823
899
308
37,252
31 ,556
10,151
47,696
1,64 i.5
Als sta~sbestedelingen werden in elk van beide jaren te Amsterdam opgenomen 46 en 58 weezen, 45 en 16
~;erlaten k111cleren , 4 en 2 vondelingen. Gasthuiskinderen werden verpleegd in 1863 184, in '1864 '168. De duur
d.~r verpleging was i? elk jaar 40 dagen. Gedurende elk jaar zijn 637 en 617 kinderen voor karteren of langeren
tljd als stadsbestedelmgen verpleegd. Van de 202 en 21 D ten platten lande verpleegden is geen enkele over­
Ie.den. In het ~eh~~I sti~rven in 1863 4 jongens en 4 meisjes; van de eersten één bij bijzondere personen
tutbesteed_ :n ~~·ie .1?mnekmderen. van .de laatste 3 te Veenhuizen en één in het depot. In 1864 zijn 2 jongens,
waarvan een b1J bijzondere personen mtbesteecl en één minnekind en 3 meisjes, één minnekind en 2 invaliden
overleden. Uitbesteed werden zoo in Amsterdam als ten platten lande in 1863 295, in 1864 307 kinderen waarvan
~ 1 en 88 hU bijzonderp personen , 02 en 2Ht ten platten lande. Naar Veenhuizen werden yoor rek~ning der

gemeente opgezonden in 1863 5 jongens en :I meisje, in 1864 2 jongens, terwijl i~ ~lk jaar.van daar zijn af~schreven
22 en 18 jongens, 24 en 14 meisjes. Van de 160 en 152 personen, die m elk Jaar voor ontslag m
aanmerking kwamen als oud 20 jaar of daarboven, werd bij 107 en 100 het ontslag uitgesteld en moesten
23 en 26, na vruchtelooze pogingen tot het vinden van een middel van bestaan, onverrigter zake terugkeeren.
In 1863 zijn aan 14 jongelingen en 7 meisjes f 43.70 , in 18'64 aan 2 jongens en 4 meisjes /20.50
uitgereikt; terwijl in elk jaar 9 en 8 meisjes den tweeden uitzet van f 5 , 2 en 5 den derden van f 2 ontvingen.
De ontvangsten van het bestuur bedroegen in elk jaar f 14,933.93enf12,817.08 5 , de uitg-avenj 36,121.88
€n f35,990.62; aan subsidien werden verleend /21,80~.84 enf23,173.535. In de werkplaats te Ouder-:Amstel
is in 1864 niet gewerkt. De hervormde diakonie te Enkhuizen liet in dat jaar door 31 armen koffiJzakken
maken en door 80 wollen kleedingstukken breijeri; terwijl de algemeene commissie van weldadigheid te Edam
aan 54 personen breeuwwerk verschafte. Daarentegen hield het roomsch-katholijk armbestuur te Schagen op
werk te geven. De hervormde armbesturen te Schoten en Velzen hebben in 1864 niet gewerkt. .
In Zeeland onttrokken in 1863 26, in 1864 slechts 17 kerkelijke armbesturen zich aan de verzorgmg van
armen, die elders hun burgerlijk domicilie vap. onderstand hebben. Velen zijn door gebrek aan fondsen verhinderd
zich geheel met ·de verzorging der behoeftigen te belasten. Voor teruggaaf van elders verleenden

In Limburo- blijft de armenverzorging bijna geheel van burgerl~jken aard, zoodat in '1863 94 gemeenten geene
kerkelijke in:tellingen bezaten. In dat jaar werd slechts één roomsch-katholijk parochiaal. a.rmbestuur te Ven.~ay
opgerigt. Slechts te Maastricht ondervindt het burgerlijk Rrmbestuur ruime medewerkmg van de ker~ehJke
instellingen. Van de 82 gemeentebesturen, die in 1863 hun gevoelen te kennen gave~. over de. bepalmgen
wegens het onderstandsdomicilie, waren slechts 14 meer of min voor haar behoud, terw1Jl de overige 68 vermeenden,
dat door die bepalingen de last der armenverzorging grootendeels op de gemeenten ten platten lande
was overgebragt en dat bijna overal de kerkelijke en bijzondere liefdadigheid hare grenzen meer had beperkt.
De restitutien waren over het algemeen zeer hoog en voor vele gemeenten zeer drukkend. Volgens de rekeningen
over 1862 was aan elders verstrekten onderstand voor de gemeenten dezer provincie voorgesch~ten eene
som van f 12,269.945 , waarvan door voormalige steden f 8,86L50, door gemeenten ten platten lande mt an~~re
provincien f 877.826, uit Limburg f 2,530.62. De ge~een~en Br~eksittard en. Sittard hadden sints onheu~ehJke
tijden slechts ééne burgerlijke instelling van weldad1ghe1d te Sr:tard gevestr_gd. Daar gedurende 186~ dit b~stuur
het verleenen van onderstand aan de armen van Broeksrttard eerst mkromp, later de bedeelIDg weigerde,
is in December ·J 863 één afzonderlijk armbestuur voor die gemeente opgerigt. Van één bijzonder bestuur
voor huiszittende armen te Stevensweert, hoewel het sedert 1857 bestaat, wordt eerst sedert 1863 op~ave
gedaan. Van het bestaan der hervormde diakonie te U rmon.d, reeds sed~rt de scheiding der vr:~eger vereemgde
gemeenten Urmond en Grevenbicht in werking, werd eerst ID 1864 kenms gegeven. In 1864 ZIJn te Sch~esberg
en Vaals door de vereenigingen van St. Vincentius à Panlo genootschappen voor schamele armen .opgengt met
het doel om éénloopende personen en huisgezinnen in hunne wonin~en te bezoeken .. en zoo .. noodrg te onder~
steunen. Het genootschap voor schamele armen te Roermond beef~. m '1864 e_ene splJSkokenJ ~ot stand gebragt
en 10,6435 portien soep aan armbesturen en bijzondere personen bIJ begrafemssen en als _betah~g van wer~loo~
eleverd 3 494 aan het lokaal zelf aan minvermogenden verkocht en 3,239 kosteloos mtgererkt. De societe1t
g Momus te '' Maa~tricht en de bijzondere vereeniging te Venlo .heb b en m · 1863 · f 2,067.7 o· :n na t u:a en ·Il ID ge t
uitgereikt. De laatste hield in 1864 op te bestaan; terwijl de uitreikingen der eerste ID dat Jaar f 2,004.85
hebben bedragen.
De volgende staat geeft, te beginnen met die provincie in welke in 1864 het getal ?edeelden, verpleegden
of ondersteunde personen in de reden tot de bevolking het grootst was, de volgende mtkomsten en reden:
PROVINCIEN.
100 BEDEELDEN UITGAVEN
BEDEELDEK ENZ. OP HET VOLGENDE
ulTGAVEN.
ZIELENTAL.
PER HOOFD.
1863.
1
1864. 1863.
1
1864. 1863.
1
1864. 1863.
1'loordholland .. .... 107,309 108,513 517 5·17 f 2,818,878.-13 f 2,915,236.41 /26.27 }'26.865'
Frie8lancl . ... ...... 50,670 50,859 557 563 1,180,986.69 1,205,44'1.005 23.261> 23.70
Gelderland ...... . . 77,784 71,035 540 598 1,154,040.655 1,189,013.72& 14.84 16.74
Utrecht ...... ... ... 28,148 26,737 598 637 489,920.635 483,516.'15" 17.405 18.085-
l\ioordbrabant ..... 61,530 61,700 680 682 936,588.255 965,143.36f> 15.22 15.64
Zuidholland ....... 96,924 96,520 673 685 2,659,4 7 4.41 2,628,421.00 27.H 27.23
Liinburg .... .. ..... 31,053 31 ,410 709 705 330,793.165 306,334.34 10.65 9.75
Groningen ... . .... 24,506 25,424 890 872 442,657 .225 444,692.27 5 18.06 17.49
Zeeland .... . .. .... 19,402 18,882 893 927 489,750.08 478,67 4.425 25.24 25.35
Overijs"cl ......... 21,651 21,797 1,129 f,136 545,252.21~ 507,120.23 25.185 23.26
Drenthe ......... . .. 3,545 4,305 2,884 2,395 73,832.435 74,053.24 20.83 17.20
1
1864.
------------ ----
Het Rijk .... 522,522 5'17,182 661 676 f 11,122,173.92 f 11,197,646.17 f 2L285 f 21.65
In de gestichten voor bedelaars, weezen, vondelingen, verlaten kinderen enz. te Ommerschans en te Ve:mhuizen
bevonden zich op 1Januarij1863en1864 6,033 en 5,887, op 31December1864 5'.6.66.personen. De bevolkmg
bestond op 31 December 1863 en 1864 uit 4,861 en 4,726 bedelaars, 384 en 370 mrhtarre verpleegden, 405 en
355 weezen, vondelingen en verlaten kinderen, 237 en 215 overige verpleegden. Gedurende den loop van elk
der beide jaren is de bevolking vermeerderd met. i,771 en f,777 personen , waaronder LMl4· en 1,602 opge-
1
nomen , ·I 0-1· en 93 in de gestichten geboren, 73 en 82 van desertie teruggekomen; verminderd met 1,9'17 en
1,99~ personen, waarvan ontslagen 1,632 en 1,707, overleden 183 en 208, gedeserteerd 102 en 83. Van het eene
gestrc~t naar het a~dere zijn. in elk jaar overgeplaatst 1,f.50 en 1,077 personen. De gestichten bleven. met uitzondermg
van de kmkhoest m 1864 onder de kinderen te Ommerschans, van epidemische ziekten verschoond.
Het getal ooglijders, hetwelk in 1862 reeds van 956 op 480 gedaald was, bedroeg op het einde van 1863 en
1864 slechts 399 en 260, waarvan 135 en 79 in de 'overgangzalen onder waarneming, 264 en '181 onder
dagelijksche behandeling. In 1863 zijn door versterking en betere regeling der politie verscheidene maatregelen
va,~ v~orzorg tegen verkeerdheden genomen; terwijl ook cellulaire strafkamers zijn daargesteld. In elk van
berde Jaren werden de dagscholen door 663 en 648, de avondscholen door 501 en 401 kinderen bezocht. Huishoudelijk
werden in elk jaar gestraft 570 en 534 verpleegden; terwijl 5.8 en 34 aan de justitie w~rden overgele:erd,
waarvan 17 en 11 wegens misdrijven en ·politieovertredingen gepleegd vóór de opneming in de
gestichten. De veestapel bestond op 31 December 1863 en 1864 uit 2,21t en 2,221 stuks, waaronder 119 en
130 paàrde~, 50 en 43 trekossen, 537 en 515 koeijen, 61 en 62 stieren en driejarig vee, 63 en 62 vaarzen,
63 en 78 pmken, 1,204 en 'l,217 schapen en in elk jaar 1 f4 varkens. De sehapenfokkerij, die vroeger zich tot
het eerste gesticht Veenhuizen bepaalde, werd in 1863 ook in het tweede en derde ingevoerd. Het bebouwde
lafld bestond in 1863 en 1864 uit 604.50 en 563.50 bunders beteeld met winterrogge, haver en boekweit,
39 en 37.50 met boonen, 255.50 en 21~8 met aardappelen, 18 en 18.50 met tuinvruchten, 710 en 672 groenland.
De opbrengst der granen bedroeg 10,231en11,811, die der boonen 726 en H1.5, der aardappelen 50,336 en
44,!J69 mudden, die van het groenland 744,060 en 451 ,607 ned. ponden, terwijl de tuin vruchten eene waarde
van ,/6,098 en f 5,724.56 5 , het hakhout van f 1,070.18 en f 1,595.93 vertegenwoordigden. In 1864· he.eft het
ro'fge- en haverstroo 1,552,739 ponden opgebragt, ter waarde van/15,527.39. Van het vee is ~n elk jaar aan
zmvel verkregen voor eene waarde van f 32,468 en f 33,300. Te Veenhuizen zijn in elk jaar 828 en 775.5
dagwerk turf gegraven. Aan geweven goederen werden door de verpleegden vervaardigd 24,747 en 22,566.5
ellen p~j- en voerlaken, 'l 3,430 en 7 ,620 grijs linnen, 4·,234 en 4,603 noppendoek, 2,963.5 en 2,064 hangmattenlinnen,
19,U6 en 7,164 katoendoek, 3,726 en 4,562.5 katoenbont, 720 en 900 roodebaai, 1,098 en 1~32 stuks
wollen dekens, 7,239 en 5,643 mans- en vrouwendoeken, 428,266 en 433,629 ko:ffijzakken, waarvan 427,000 en
409,000 aan de handelmaatschappij afgeleverd. In 1864 zijn vervaardigd 6,166 paren kousen, 1,478 petten, 1,270
paren schoenen en 17,165 paren klompen. Voor de spijkermakerij , het metsel- en timmerwerk, het rietdekken
en het herstellen van schui~en ko~ niet steeds een voldoend getal wevklieden onder de verpleegden worden
gevonden. De broodbakkerijen, timmerwinkels, smederijen , kuiperijen, touwslagerijen, wagenmakerij, blikslagerij,
mandenmakerijen en bezembinderijen worden goed aan dea gang gehouden. Te Veenhuizen zijn in
f863 2 nieuwe arbeidskeeten in de veenderij gemaakt en werden 3 nieuwe graanbergen op hoeven geplaatst.
De weg tusschen de gestichten te Veenhuizen \verd over 1..370 ellen met g rind gedekt; terwijl het derde
gesticht werd bestraat. Dit gesticht en dat te Ommerschans werden van waterleidingen voorzien. In 1864 werd
de weg tusschen de gestichten te Veenhuizen over ruim 4,0.00 ellen verlengd en met grind bedekt. Ook werden
aldaar eene nieuwe groote timmerloods en verscheiden nieuwe woningen voor veldwachters gemaakt. De nieuwe
wonin~ voor den dire~üeur te Veenhuizen is voltooid en in Mei 1864 betrokken; terwijl bij het tweede gesticht
eene meuwe gymnastiekschool van steen met houten vloer en zolder is gebouwd. Te Veenhuizen werden één
regen waterbak ~~j het waschhuis, éé~ graanzolder, één welwaterput op eene der hoeven en eene grootere
veldwachterswonmg g·emaakt. De begrootingen der uitgaven van de rijksgestichten werden voor de diensten
1863 en '1864 vastgesteld op f 738,87'1 en f 729,253.
In de kolonien der maatschappij van weldadigheid mislukte in 1863 de boekweitoogst grootendeels door
herhaalde en strenge nachtvorsten in den bloeitijd, waardoor ook de 0pbrengst van rogge beneden het middelmatige
bl:ef. De aardappelen gaven wel een uitmuntenden oogst, doch moesten tegen lage prijzen verkocht
worden. Van haver was de opbrengst slechts middelmatig, terwijl door de droogte het grasland te laat en de
klaver zeer slecht opkwamen. Het hooi moest grootendeels en zeer duur aangekocht wo:rden. Voor het fabriekwezen
waren de gevolgen van den amerikaanschen oorlog zeer nadeelig. De katoenweverij kon nog in i863
den aanwezigen voorraad tegen voortdurend rijzende prijzen afzetten. De overige takken van fabriekwezen
gaven, met uitzondering van de mattenmakerij, verlies. Het personeel der ambtenaren onderging in 1863 op
nieuw vermindering, zoodat de administratiekosten sedert 185.9 met f 10,807 zijn verminderd of omstreeks op
de helft zijn teruggebragt. Eene collecte van het afdeelingbestuur te Zutphen heeft in November 1863/ 1,200
opgebragt; terwW te Amsterdam voor ruim /1,000 aan giften en daarenboven twee legaten elk groot/100
z\jn ontvangen. In verscheiden afdeelingen is het getal leden toegenomen. De balans over 1863 gaf een verlies
van ./23,572.36 off H,457.06 5 minder dan in 1862. In 1863 zijn slechts 10 kolonisten tot vrijboeren bevorderd;
terwijl 26 vrijboeren werden ontslagen of tot kolonisten teruggeplaatst. Wegens den geldelijken achteruitgang
der maatschappij deden de commissarissen in 1863 zeer belangrijke voorstellen. Zij traden af en werden door
een nieuw bestuur vervangen, daar hunne voorstellen slechts ten deele werden goedgekeurd. Op voors.tel der
nieuw opgetreden commissarissen werd in 1864 besloten: het rundvee voor rekening der maatschappij te houden
en door uitbreiding van den veestapel de aanzienlijke uitgave voor den aankoop van mest en het verlies van ongeveer
f 10,000, vroeger op den veestapel geleden, te verminderen; 4 schuren te bouwen tot stalling van vee en berging
van granen en de bestaande schuren uit te breiden; de landbouw op geregeld aan elkander gelegen hoeven te
vestigen en de vrijboeren zooveel noodig te doen verhuizen; den verkoop te beperken tot eenige verspreid Jigg-eude
gronden; de houtteelt uit te breiden en eene geldleening aan te gaan van hoogstens f 100,000. Deze geldleeningzou
worden gevonden, deels uit een renteloos voorschot in aaudeelen van f 100, waarvan na 1 O jaren b~j uitlotinojaarl~jks
minstens één vijftigste zou worden afgelost en tot. zekerheid waarvan hypotheek op de onro~rernl~
Tl.

goederen der maatschappij zal worden gevestigd, èleels uit eene g·eldleening eveneens onder hypothecair verband
van die goederen. De verhuizing der vrijboeren veroorzaakte eene uitgave van .f 2,600 , het teruggeve.n der
koe door de kolonisten-arbeiders , waarvoor zij een schaap ontYingen , ruim .f 1., 100. In 18G4 werden 3 meuwe
schuren of boerderijen gebouwd, die in den winter 18ti4f6 5 alleu bezet waren en waarin het vee met een
minimum van hooi en bijna uitsluitend met haksel, wortelgewassen en gebroken granen werd gevoederd. De
akkers, van de vrijboeren overgenomen, werden verlegd'; terw ~jl in het najaar begonnen werd met eene betere
bewerking en zwaardere bemesting van den grond en met de uitbreiding van de houtteelt. Wegens den lag·en
prijs der landerijen werden slechts enkele verspreid liggende gronden in 1864 verkocht. Bij de rotterdamsche
hypotheekbank voor N ederlancl werd eene hypotheca~re gel~'.eenit'.? ~an .f 140.'.000 gesloten, tegen eene rente ,
van 51; 4 °/ 0 , af te lossen in een tijdsverloop van 50 Jaren blJ half Jarige term1Jnen van .f 3,986.50, waaronder
renten , administratiekosten en aflossing in 50 jaren zijn begrepen. In de rentelooze leening werd slechts voor
.f 10,700 ingeschreven. Voorts ontving de maatschappij de toezegg·ing van eene jaarlijksch~ gift van /500 van
z. M. den Koning, aan giften in ééns .f 45 ,667 , waaronder .f 25,000 van een menschenvnend tot het bouwen
van nieuwe schuren, en een zestal legaten. waaronder één van .f'10,000 met vruchtgebruik bezwaard. De bal~ns
over 186-1- toonde een verlies van j 32,351. 78 , waaronder .f 6,977 .07 op den landbouw, .f 12,000 op de veehoudmg
en .f 6,574.46 op het fabriekwezen. De langdurige droogte en koude in het voorjaar waren zeer nadeelig vo~r
bijna alle gewassen. De rogge leed veel door den winter; terwijl door strenge nachtvorst.en veel boekweit
verloren ging. Ook de haver gaf eene geringe opbrengst. Slechts de aardappelen ?ragten uitm~ntencl op. J?e
klaver was dooclo-evroren en de graslanden gaven weinig. Ook was de gezondheidtoestand mmder gunstig

H8
spaarbank, in 1862 door het departement den Ham opgerigt, is in de jaargangen XII en XIII, 2de gedeelte,
blz. 142 , verkeerdelijk beschouwd als behoorende tot Overijssel , terwijl zij in de provincie Groningen te den Ham
(Aduard) gevestigd is. Wij hebben Frederiksoord (Vledder) doen vervallen, dewijl aldaar de spaarbank nimmer
in werking is gekomen. Het getal banken der tweede soort is, behalve door voornoemde veranderingen, vermeerderd
in 1"863 met die te Reek in Noordbrabant, in 1864 met die te Eibergen en Dubbeldam; daarentegen
zijn opgehe\·en 'in 1863 die te Hellevoetsluis en Adorp, in 1864 die te Nieuwkoop en Enschedé. De spaarbank
te Reek , waarvan eerst sedert 1863 opgaven zijn ontvangen, is reeds in 1858 opgerigt door het bestuur van
de vereeniging de Werltzaarnlteid , welke door de bemoeijing van het gemeentebestuur tot stand kwam ter verschaffing
van werk tegen loon aan behoeftige arbeiders. Die spaarbank, aanvankelijk voor die . arbeiders eene
spaarkas tegen den winter, heeft later ook andere personen aangenomen, vooral kleine pachters tot aankoop
van vee. De minste inlagen zijn van j'0.10·; zij geven eene rente van 21 /2 °to zoodra zij f 'l of meer bedragen,
welke rente ingaat met den eersten dag van het kwartaal , volgende op dat in hetwelk zij het bedrag van
.f•l bereikt hebben. De spaarbank te Stadskanaal (\Vildervank), vroeger tot de tweede soort van banken gebragt
, is later gebleken eene instelling te zijn van het departement der maatschappij tot nut van 't alge~een.
De opgaven ontbreken geheel in beide jaren voor de banken te Montfoort en Soest, in 1863 voor die te
Lemmer, in I 86~ voor die te Eibergen, Boskoop, 's Gravendeel, Oudewater, Strijen en Zwammerdam. De
bank vaR Warga heeft in beide jaren niet gewerkt. Van de banken der eerste soort telden in 1863 123, in
t864 126, 54,708 en 56,570, van die der tweede 23 en 24, 14,029 en 15,524 deelnemers. In de reden tot de
bevolking g·even de spaarbanken, waarvan het getal deelnemers bekend is, in 1863 19.90 , in t864 20.64 deelhebbers
op 1,000 zielen; de reden , welke in 1861 18.39 , in 1862 19.13 bedroeg, is dus op nieuw gunstiger
geworden. Het getal deelhebbers was betrekkelijk het fj'l'Ootst in Zuidholland 37.67 en 38.54., Noordholland
24.15 en 2:>.90 en Utrecht 24.79 en 25:"86 , het ltleinst in Limburg 1.70 en 1.82, Noordbrabant 4.14 en 4.59 en
Drenthe 4.51 en .5.21 op de 1,000 zielen. De inlagen gaven in elk van beide jaren een bedrag van f 2,906,046. rn en
,/2,861,770.65, waarvan f2,23·t ,984.885 en f2,136,257.99ä voor de eerste, f 674,061.305 en f B5,512.655 voor de
tweede soort van banken. Aan de deelhebbers werd in elk van beide jaren terugbetaald eene som van j 2.617,264 ."77
en f 3,119,793.97, waarvan j 2 , 07 ·8,08!~.57 5 en f 2,390,124.72 voor de eerste, j 539,180.'195 en f 7"29,669.25 voor de
tweede. Behalve van voornoemde banken ontbreken de opgaven van het bedrag van het kapitaal en v.an het
door de banken verschuldigde voor de banken te Dalen in 1863, te Bodegraven en Hardinxveld in 1864, terwijl
voor Rotterdam .en Amsterdam in beide jaren, voor Le~jden in '1864 h~t bedrag voor het reser~efond~
onbekend is. Behoudens voornoemde leemten bedroeg het kapitaal der banken m 1863f10,433,243.675, m 186:}
.f '10,408 ,862.565 , waaTVan f 8,3'15,234.67;; en f 8,180,556.88 voor de banken der eerste, f 2,118,0?9.00 en
./2,228,305.68;; voor die der tweede soort; het te goed der deelhebb&rs/9,547,126.325 en_J'9,639,803.52;), waarvan
/7,639,351.275 en f 7,508,027.70 voor de eerste, f 1,907,775.05 en f 2"131 ,775.82;) voor de tweede; de
Tesei:vefondsen f899,506.97 en f 937,343.015 1 waarvan f 675,883.40 en f 672,529.18 voor de eerste, f 223,623.57
en f264,8f3.835 ·voor ·dè tweede soort van banken. Daar in beide jaren, met uitzondering van de bank te
Da.Jen in 1863, van die te Bodegraven en Hardinxveld in 1864 en van de d!J'ie en acht ban1rnn , waarvan de
opgaven geheel ontbreken, het aan de de~lh~bbers verschu~digde voor alle banken beken_d is, ac_htten wij het
niet onbelangrijk op .nieuw voor elke provmcie, met weglatmg van het getal deelhebbers m de drie voornoe1~de
banken, eene opgave te laten volgen van het getal deelhebbers, het bedrag van hun te goed en het gemiddelde
bedrag voor eiken deelhebber.
-
TE GOED DER DEELHEDBERS. GEl\11DDELD llEDRAG
G-ETAL DEELHEBBERS.
'PllOVINCIEN. In guldens. VAN HET TE GOED. -
1863.
1
1864. 1863.
1
1864. 1863.
l 1864.
1,732 1,934 169,492.99 182,058.365 97.86 94.13á
::~;:~::~~-n~ : : : : : : : : : : : : : : ~ :: :: ' 7,904 8,296 1,329,462.88 1,317 ,353.30 168.20 158.795
Zuidholla:nd .............. . ..... .. 24,556 25,490 3,562 501.805 3,415,276.22!\ 11~5.08 133.99
1'loordholland ... . . . . . . . . .. ....... 13,389 14,534 1,187,592.65 1,38'1,187.665 88.70 95.03
Zeeland ..... . .. ..... . ... . . .. . . .. . 2,058 2,127 233.863.13 244,530.955 H3.635 114.96&
Utre..-ht .. .. .. ........ ...... ...... 4,175 4,403 517 ;847.98:J 513,511.49 121 •. 03& H6.625
Frie8laad .... .. .. .. .. .... ... .. . . .. 5,265 ·5,465 587 .589.355 613,371.685 111.60& 112.24
Overij,...el . . . . . . .. . ...... ... ... . .. 3,78{ 3,738 597,549.025 586;647.75 158.04 156.94
Groningen ... ... . .. . .. . .. :.... .... 51041 5,167 1,274,998.585 1,287 ,608.85 252.9.2& 249.20
Drenthe .. .. . .. ....... . ... .. . ..... 424 538 32,974.39 37,604.575 77.77 69.90
Limburg ... ... .... .. .... .. ...... . 375 402 53,253.53 60,652.665 142.01 150.87&
Het Rijk . . . . 68,700 '72,094 9,547 ,126.325 9,639,803.525
1
138.97 133. 7-t
Uit dit overzigt volgt, dat het gemiddeld te goed der deelhebbers het grootst is bij de banken :van Groningen
, het kleinst bij die van Drenthe. . ..
Van de spaarka8sen , in beide jaren 40 in ·getal , waren H 0pger·1gt 1ioor de departementen der 5, ééne is opgerigt. De spaarkassen der tweede soort vermeerderden in 1864 met ééne te Koudum (Hemelumer-Oldephaert
en Naordwolde). De voornaamste spaarkas is die te Leeuwarden, in 1848 door het departement
der maatschappij tot nut van het algemeen opgerigt, welke in het eerste jaar van hare oprigting 173 deelnemers
telde met eene ontvangst van f 751.89, in 1863 976, in 1864 1,101, dief 9,053.35 en f 9,664.45 hadden
ingebragt. Gedurende de zeventien jaren van haar bestaan 184-8-64 zijn door 13,251 personen f 98,376.48
ingebragt. De uitgekeerde premie, die in 1848 nog 20 % bedroeg, is in de beide volgende jaren op 10 °1 , in ·
0
1851 op 8 °/ 0 , in 1852-55 op 5 % en 7 %, in 1856 op 6 °1 0
t>n 41/ 2
%, in 1857 op 4 % en 5 % en sedert
i858 op 3 °/ 0
provincie Friesland, losbaar in 1869.
teruggebragt. De 'kas bezit thans als reservefonds eene obligatie van f 1,000 tegen 41 . 12 °to,
Van de 39 en 42 hulpbanken, in 18·63 en 1864 bestaande, ontbreken de opgaven in het eerste jaar voor die
te Dokkum, in beide jaren voor die te O ucil-Beijerland en te Hallum (Ferwerderadeel), ·van welke bei,fo laatste
het niet bekend is of zij in werking zijn. Die te Wageningen heeft in 1863 niet gewerkt. De opgaven bepalen
zich dus ïn den staat tot 35 en 40 hulpbanken. In de provincien N oordbrabant, Drenthe en Limburg bestaan
geene hulpbanken of wordt althans van haar bestaan geene melding gemaakt. Voor zoo'Ver de opgaven reiken
hebben de banken ru:i:n kapitaal uitgeleend: in 1863 f 380,738.415, in 1864 f H4,205.31t Er werd dus bij de
lJan'ken meer nit.geleend dan in 1862 voor een bedrag van,/87,250.115 in 1-86'.3, vanf120,117.06 in 1864. Van

'
1
rno
f3,800 en kan totf 5,000 worden opgevoerd. Bij de bank te Hilversum bestond het. kapitaal in 1863 uit/2,675,
in 1864 uit .f 3,100. De aandeelhouders ontvangen 3 %, terwijl de geldopnemers 5 % rente betalen. De bank
te Andijk, in ·l 8M opgerigt op aancleelen van f 25 tegen 4°/ , 0
is begonnen te werken met een kapitaal van
.f 500 d~t tot .f 2,000 kan wordeIJ. opgevoerd. De voorschotten zijn van .f 2.50 tot .f 100, en moeten met 4 °/
rente binnen 52 weken worden terugbetaald. Te Enkhuizen bestaat sedert 1864 eene hulpbank van het departement
der maatschappij tot nut van het algemeen, die voorschotten geeft tegen 5 % rente. - Bij de bank
te Middelburg is de interest door de leeners betaald 1 tot 2 %, bij die te Zierikzee 2 tot 5 %, n~ar gel~ng
van den termijn binnen welken het voorgeschotene wordt teruggegeven. Van de 454 voorschotten m elk Jaardoor
de bank te Middelburg gedaan waren 133 en 148 op akten van pensioen aan 38 en 41 personen, 321. en
306 bij borgstelling aan 261 en 24 7 personen. De terugbetalingen bedroegen in elk jaar f 2~ ,936.8~ 5 en f 24,4 70.20 ,
de uitstaande posten j 9,907.265 en .f·10,552.955. - Bij de hulpbank te Utrecht werden melk Jaar voorschotten.
verleend aan 353 personen. De leeningen van .f 100 zijn het menigvuldigst. Zij bedr0egen nagenoeg de helft
van het getal en in 1863 drie vierden, in 1864 twee derden van de geheele som der toegestane voorschotten.
Het kapitaal der bank bedroeg op 31 December 1863 en 1864 .f 18 , 032.35~ .en f 18,2.27.05, :vaarvan f 14,850·
door de aarideelhouders verstrekt, het overige van de spaarbanken van de vereemgmg Nuttige kennis opgenomen. -
In Friesland waren in 1863 zes, in 1864 zeven hulpbanken. De hulpkas voo'r israëliten te Leeuwarden ontving·
aan giften en bijdragen in elk jaar j 177.90 en 17L575, terwijl de jaarlijksche verloting van voorwerpen van.
kunst en i;:;maak .f 265.825 en f 258.55 heeft opgebragt. In ·1863 werd aan 87 personen uitgeleend, waarvan
16 ééns. 30 twee- , 34 drie-, 7 viermalen één voorschot ontvingen. Het batig slot bedroeg op 31. December 1863·
/1,186.G35, '1864./734.285: het omloopend kapitaal.f2,241.50 en/3,715.~8 5 .. ~n.1864.is ee~ totaal bedrag van
f 9,(H 2.20 afgelost. Het bestuur der hulpkas tracht vooral ambachten onder israëlitische Jongelmgen te bevorderen.
Bij de hulpbank te Leeuwarden hebben in elk jaar 101 en '106 personen aanvragen gedaan, waarvan 87 en.
92 ééns 1 14 en 13 twee-, en in 1864 één driemalen. De schuld der geldopnemers bedroeg op 31 December van
elk jaar /3,468.11 en.f3,611.205. Het eigen .kapitaal der bank beliep op 31. December 1864 ./1.,844.97, terwW
de schuld der instelling door aflossing van twee rentelooze aktien op .f 2,450 was teruggebragt. De bank te
Sneek werkt met een kapitaal van .f 1,500. De beleeningen zijn meest van f 50 tot .f 100. De bank te Harlingen
geeft voorschotten van .f 5 tot .f 100; zij bezat op 31 December 1863 een kapitaal van .f 6,017.16. De hulpl~~s.
te Dokkum leent tegen 3 °/o· De hulpbanken te Hallum (Ferwerderadeel) en Holwerd (Westdongeradeel) ZlJn
.opgerigt door departementen der maatschappij tot nut van het algemeen. De laatste bank werkt met een eigen
kapitaçi,l van .f 270, een renteloos voorschot van f 300 en met .f 200 tijdelijk teg·en 5 % opgenom~n. - Bi~ de
hulpbank te Zwolle is in 1863 het maximum der voorschotteIJ. van .f 'I 00 op f 200 gebragt. Het eigen kapitaal
bedroeg op 31December1864./3,440.75 , het geleende.f7,900, waarvan/5,900 op aandeelen,f2,000 tijdelijk
opgenomen. In elk van beide jaren bedroeg het getal Ieeners 23,9 en 248. De rente door de leeners betaald
bedroeg 5 % van 1849 tot 1' Maart 1856, in de vier volgende jaren bij vooruitbetaling 4 %, sedert 1 Maart
1860 3 %· De hulpbank te Deventer telde in het laatst van 1864 334 deelhebbei·s, dief 2,299.30 gestort hadden.
Zij had tegen eene rente van 4 %.f·t 1,684.00 opgenomen eu.f 794.25 aan spaarpenningen ontvangen. Hare uitgaven
bedroegen in elk jaar .f 28,056.98 en.f 45,123.95, hare ontvangsten .f 28,858.13 en f 45,636.45. De bank te Stad­
.Almelo is opgerigt door het departement der maatschappij tot nut van het algemeen. - De hulpkas voor minvermogende
israëliten te Groningen ontving in elk jaar ./79.95 en ./97.875 aan bijdragen en giften. Geene
leeningen van meer dan f 30 worden gedaan zonder behoorlijke borgtogt. In elk van beide jaren hebben 36 en.
28 personen voorschotten ontvangen. Van de twee instellingen tot het verleenen van voorschotten aan gepensioneerden
is de eene opgerigt door eene commissie uit het departement der maatschappij tot nut van het
algemeen , de andere aan de bank van leening verbonden; de eerste schiet voor tegen 12 % tot 16 %, de laatste
tegen 12 % rente. - Over het algemeen worden de voorschotten geregeld terug .ont\'angen, dikwijls vóór het
verstrijken der gestelde term~jnen, in welk g·eval vele banken, onder andere die ~e Arnhem , Doesburg en
Leijden , gedeeltelijke kwijtschelding van renten verleenen. Het getal ~~vallen, wa.~rm borgen moesten worden
aangesproken, bepaalde zich in elk van beide jaren tot 90 à 100, terw1Jl slechts biJ elf banken boeten werden
opgelegd wegens niet tijdige teruggave. In elk van beide jaren wordt slechts bij drie banken melding gemaakt
van het afschrijven van eenige onbeduidende posten voor verlies. Verscheiden hulpbanken staan in naauw verband
.met de spaarbanken, die de noodige kapitalen verleenen tot het doen van voorschotten. .
. De maatschappij ter verbetering van den stand der bewoners van de kerkelijke gemeenten St. Willebrord (R.ncphen)
ontving in elk jaar .f 500 uit de fondsen der provincie N oordbrabaut, bijdragen van bijzondere personen en
eenige geringe landpachten. De kantwerksters ontvangen een weekloon van f 1.50 tot f 1. 70, terwijl de mannen
door veld- en boschwerk worden bezig gehouden. Aan de bewoners worden gronden grootendeels kosteloos
afgestaan, waarop aardappelen en andere veldvruchten worden gewonnen. - De vereeniging liulpbetoon voor
protestanten te Arnhem tracht den zedelijken en stoffelijken vooruitgang te bevorderen door huisbezoek der
leden, het houden van bijbellezingen en catechisatien, het aansporen tot trouw bezoek van kerk en school, het
ter lezing verschaffen van boeken en het verschaffen van naaiwerk: De leesbibliotheek telt thans 287 boekwerken.
terwijl de verkoop uit het magazijn in 1864 .f 4,684.465 heeft geleverd. In 1864 werden 110 huisgezinnen
geregeld bezocht, in 1863 was dit getal 82 voor 4 der 6 wijken. De vrouwenvereeniging te Apeldoorn bezoekt
arme zieken, wien zij verkwikking en verpleging verschaft en ondersteunt hoogbejaarden. Het algemeen werkfonds
te Nijkerk verschafte in elk jaar werk aan ongeveer 300 personen, bestaande in matten , verbouw van
vlas enz .. De hervormde provisorie van Neede bedeelde in elk jaar 49 en 50 personen. - Te Rotterdam bestaat
ecne vereeniging van vijf heeren en twaalf dames , onder den naam van: lmlpbetoon aan eerlUke en i·11jti,r;e
rH·mnNlr'. ZU ha.cl in l 8f\3 en 18M 18'1 en 17fl bijdragenrlP leden en ven:;chaftp in elk jaar wel'l{ , bestaande i111
HH
wollen en. linnennaaijen en breijen, aan 70 personen. De ontvangsten bedroegen f 19,25G.02s en .f 11,400.48,
waaronder.f:11,S:34.37 5 en./10,134.46 5 aan voorraad van goederen in het magazijn. De uitgaven.f8,697.82 en
.f '10,400.37, waarvan f 2,027 .20 en f 1,204.18 voor arbeidsloonen. De verkochte goederen hebben in 1864
J 9,334.89 opgebragt. - Te Haarlem bestaat eene vereeniging ter behartiging van de stoffelijke en geestelijke
belangen der armea onder het bestuur van zeven heeren en negen dames en door zesenveertig andere dames
-0nderst~und, welke aan eene naai- en breischool en eene inrigting voor vrouwelijke handwerken hulp verleent. Hare
uitgaven bedroegen in elk jaar .f 3,376.35 en .f 4,038.235, waaronder in 1864 .f 3,325.925 aan arbeidsloonen. Zij
heeft in dat jaar 122 arme huisgezinnen bezocht, terwijl 43 kinderen op hare naai- en breischool gingen. De
vrouwenvereeniging ,, liet heil der annen" te Hilversum werd, hoewel reeds vroeger bestaande, in 1864 als
'regtspersoon -erkend. Haar doel is het bezoek der protestantsche armen in hunne woningen, het bijstaan met
:goeden raad, het verschaffen van werk en . verpleging van zieken, het zich aantrekken van ontslagen gevangenen,
het bevorderen van het schoolgaan van en het aanleeren van nuttige ambachten door kinderen, het onder­
:steunea met huisraad, kleedingstukken en soms geld. Zij ontving aan bijdragen in 1864 .f 1,251.51 en gaf uit
aan ondersteuning f '1,179.99. Te Zaandam bestaat eene instelling die spinwerk verschaft aan beide kunne,
.aan mannen. timmer- en landwerk, terwijl vrouwen tevens kleedingstukken vervaardigen. In 1863 werd eene
nieuwe instelling het patronaat voor beho~ftige en herstelde krankzinnigen opgerigt, waarvan het hoofdbestuur te
.Amsterdam., met commissien en correspondenten in andere gemeenten van N oordholland. Het had zijne zorg-en
uitgestrekt t-0t '1 April 1864 over 6, 1865 over 27 personen, waarvan 20 geldelijk ondersteund, waartoe eene
:som van .f 591.945 is besteed. De ontvangsten, die uit giften, bijdragen en renten van aangekochte inschrijvingen
op het grootboek der nationale werkelijke schuld bestaan, bedroegen op ·1 April 1864 .f 8,128.345. In
i864'6s werden f 9.1,9 aan giften, .f 2,'17 4.25 aan jaarlijksche bijdragen en f 375.83 aan renten ontvangen. De
rekening f864/65 sloot met een batig slot van .f 967 .44. - De vereeniging het pat1·onaat te Zierikzee strekte
van f M:ei 1862 tot 30 .April f863 over 48, van 1 Mei 1863 tot 30 April 1865 over 54 huisgezinnen zijne
bemoeijiugen nit. In elk der drie boekjaren zijn aan 42, 34 en 4'1 huisgezinnen voor ./219.35, f 207.35 en/ '182
.aan ge!àeesmiddelen; aan ondersteuning in geld wegens ziekten van de hoofden der huisgezinnen .f 178, f 201.50
·en ./U2.30 Yerstrekt. Voor schoolgelden werden in elk jaar betaald.f·166.34, ./201 en ./143.10, waarvoor
50 leel"lingen op de bewaarschool en 3 op de teekenschool werden onderwezen. De vereeniging 'ontving aan
inschr~j v ingen, collecten enz. f 638.34, f 861.97 5 en j 74Ul5, terwijl in elk jaar de uitgaven bedroegen .f 570. 75,
f 881.89 en .f 72!:l.1:3. De vereeriiging tot nut de1· armen te Kortgene verschafte op nieuw jaarlijks gedurende
de wintermaanden werk door vlaswinning. In 1862/63 zijn omstreeks 5, in 1863/ 64 ruim 7, in '1864/ 65
7 bunders
lijnzaad uitgezaaid, waardoor aan 20, 23 en 25 personen een dagloon van .f0.25 tot .fL10 verschaft werd.
Voor het zaaijen, wieden, plukken, rooten enz. van het vlas werd .f 1,242 . .f 1,212.22 en .f 963.925 , voor werk
in de vlasserij , als zwingelen , dorschen, opmaken enz., met inbegrip der kosten van opzigt , .f 760, .f 703.57 en
J 1,069.07& uitgegeven. V0orts bestaat nog te Wissekerke eene vlasserij, die aan verscheiden personen werk
verschaft; in die gemeente \verd in 1864 eene tweede opgerigt, waarbij gedurende de wintermaanden 39 per­
:s0nea werk vonden. - Door het St. Antoniegilde te Dwingelo werd in elk van beide jaren aan 11 personen
-Onderstand verleend, ten bedrage van./86.125 en/79.375. - Te Kerkrade werd in '1856

=
1;;.2
woningen waren bewoond op 31 December van e-fä jaar door /}59 en 4·66 zielen (199 en 20S?. volwassenen, 260
en 264 kinderen). De kosten van herstelling bedroegen in elk jaar f 615.33 en f 164.19. Met 1864 zijn op nieuw
5, met 1865 25 woningen in de grondbelasting aangeslagen. Overleden zijn in elk der drie jaren ·12, 21 en 13
personen, waaronder 5 , 6 en 5 volwassenen, 7 , 15 en 8 kinderen, hetgeen op de geheele bevolking geeft
2.63, !~.58 en 2. 79 °fo. - De vereeniging te 's Gravenhage heeft in 18.62 in den Zusterpolder grond aangekocht,
waar zij in het volgende jaar 3·2 woningen naar een nieuw model heeft doen bouwen. Voorts heeft zij in 1863
aan den Noord wal 20 oude huisJes aangekocht, die in 1864 verbeterd\ gereinigd en van riolen voorzien zijn.
In dat jaar zijn 13 blokken of 52 woningen naar het nieuwe model gebouwd. Dè vereeniging bezat in het
laatst van 1·864, behalve 3 woningen voor winkelhuizen ingerigt, die tegen f 2, f2.50 en f 4 per week verhuurrl
worden, 312 woningen tegen eene weekhuur van JO. 75 tot f 1.80. De gezamelijke huur gaf jaarlijks onzuiver
f 22,R23.60. In de elf jaren van het bestaan der vereeniging 1854-1864 heeft de huur onzuiver opgebragt
f 92,339.22, waarvan moeten worden afgetrokken f 634.62 voor tijdelijk ledigstaan en f 1 ·19.395 voor wanbetaling.
Het onderhoud beliep gedurende dat tijdvak f 4,916.20, de administratiekosten f 7,·i46.425. Bij stipte voldoening
der huur , of aan allen, die elken maandag gedurende het geheele jaar hebben betaald, wordt kwijtschelding
verleend van de huur gedurende de laatste week van December. Die kwijtschelding bedroeg gedurende de elf
jaren f 1,354.85. Van de eerste geldleening waren in 1864 67 aandeelen ten bedrage van f 16-,750 afgelost. Het
actief der vereeniging bedroeg op 31 December 1863 en 1864 f 16,517.11 en f 19,261.96. De woningen der
vereeniging te Dordrecht worden uitsluitend bewoond door bedeelden der nederduitsch hervormde diakonie.
Zü heeft in 1863 zes aandeelen van het renteloos opgenomen kapitaal afgelost. In 1864 heeft zich in die gemeente
eene vereeniging gevormd tot verbetering der huisvesting van de arbeidende klasse. De vereeniging te
Schiedam liet sedert 1855 6 grootere en 106 kleinere woningen, ééne broodbakkerij en één commensaalhuis
bouwen; dit laatste beantwoordt echter niet aan het doel, zoollat men voornemens is het te verkoopen. Van de
5,980 weekhuren bleven in 1863 en 1864 267 en 100 wegens tijdelijk ledigstaan der huizen onbetaald. In reinen
netheid der bewoning wordt vooruitgang bespeurd. Het getal bewoners bedroeg op 3'1 Maart 18G4 521
(254 van het mannelijk, 267 van het vrouwel~jk geslacht). De aanbesteding van het geregeld onderhoud der
riolen en goten en het vegen der schoorsteenen gaf eene groote besparing, zoodat in 1864 aan de aandeelhouders
een dividend van 4 ° I 0
kon worden uitgekeerd, niettegenstaande f 1,600 op de waarde is afgeschreven
tegen j 800 in 1863. - De vereeniging ten behoeve der arbeidende klasse te Amsterdam deed in 1863 3H
nieuwe woningen aanbouwen, die met 1 Julij 1864 in gebruik werden gesteld. Sedert '1853 waren door de
vereeniging 203 woningen op zes verschillende plaatsen der stad gebouwd, dief 223,948.11 gekost hebben. In
1863 waren 39 nieuwe in aanbouw, die met 1 J ulij 1864 zijn betrokken. Het kapitaal, oorspronkelijk f 120,000,
is later vergroot door eene leening van f 240,000 tegen 3 °/ 0
, met jaarlijksche aflossing. In 1863 en '1864. is
aan de aandeelhouders een dividend uitgekeerd van 3 %, terwijl 13/ 4 % en 1 % off 4.282.165 en .f 3,206.33
op de waarde der perceelen is afgeschreven. De verpligte jaarlijksche aflossing bedraagt .f 4,000. De vereen.iging
ontving in 1863 aan huur f '16,32'1. 78. Aan het onderhoud der woningen werden in 1864 f 3,575.29 besteed.
De vereeniging tracht niet slechts door het bouwen van goede, maar vooral door aankoop en afbreken van
slechte woningen haar doel te bereiken. In eene der ongunstigste buurten van Amsterdam, waar de grootste sterfte,
bij de cholera-epidemie de grootste verwoestingen plaats hebben, zijn 108 perceelen aangekocht. deels gesloopt,
deels door nieuwe vervangen, deels tot nuttige doeleinden verkocht. Op de sterfteverhouding in die
buurt heeft zulks een gunstigen invloed uitgeoefend. De vereeniging Sale-rno gaf in beide jaren geene opgave.
Voorts zijn te Amsterdam uit bijzondere middelen in de laatste jaren 180 goede arbeiderswoningen gebouwd
in de Eland- en Westerstraten. Te Hilversum kwam in het laatst van 1863 eene vereeniging tot stand tot
aanbouw van doelmatige woningen en andere nuttige inrigtingen voor den arbeiderstand, die in 1864 een huis
voor zes huisgezinnen heeft doen bouwen. Ook te Koog a/d Zaan· bestaat thans eene maatschappij ter verbetering
van de huisvesting der min gegoede klasse, die in 1863 hare werkzaamheden met het bouwen van
een huis met twee woningen op een ledig erf begon. - De maatschappij te 'Gtrecht, wier woningen zich in de
Eikenboom- en '.ruinstraten bevinden, heeft in 1863 en 4864 aan de aandeelhouders 6 % uitbetaald en daarenboven
in 1863 aan de huurders, die zich gedurende minstens één jaar loffelijk hadden gedragen, in November
den huurprijs voor hoogstens zeven weken teruggegeven. Voorts hebben eenige buitengewone herstellingen, als
het schilderen van de meeste woningen en het vernieuwen van eenige vensters , in de Tuinstraat plaats gehad.
Zij sloot het boekjaar 1863/64 met een voordeelig slot van ./ 563.27, waarvan f 200 besteed z~jn tot terugbetalingen
van huur aan die huurders, welke door geregelde betaling en zindelijkheid hierop aanspraak hebben.
Van de 46 woningen in de Tuinstraat zijn 24 met houten vloeren belegd. De tweede maatschappij behield,
na eene uitkeering van een dividend van 4 % aan de aandeelhouders, in 1863 en ·1864 eene bate vanf iri.63.38&
en f 1,271.465 voor de reservekas. De derde, wier werkkring het grootst is, kocht in 1863 ééne woning
in de Zuidersteeg, 20 in de Hoendersteeg buiten de Katharijnenpoort en H in de Jan-Meijerpoort op het
St. Jacobikerkhof; in 1864 het huis den Hooiwagen met de stallen bij de Tolsteegbarrière. 2 perceelen om en
nabij de Kruissteeg, 3 woningen in de Zuidersteeg, 9 in den Wijden Doelen en 4 in de Gasthuissteeg. Het
maatschappelijk kapitaal, oorspronkel~jk bepaald op f 50,000, is in 1864 tot f 83,700 verhoogd, terwijl tot bestr~jding
van de aankoopsommen van perceel en tijdelijk f 3,500 zijn opgenomen. Zij heeft gedurende elk der boekjaren 1.862/ 63
en 1863/ 64 4 ° / 0
aan de aandeelhouders uitgekeerd en in de reservekas eene som van f 504.395 en f 588.505
gestort. De drie maatschappijen bezaten op het einde van 1864 289 woningen. Van dP 18 nieuwe woningen te Zwolle
buiten de Diezerpoort in 1863 gebouwd en voor f 12,170 aangenomen IJ. waren bij het einde van dat jaar reeds
1 ~ .
i
16 tege.n f 1 per week verhuurd. Op alle woningen van het blok buiten de Sassenpoort werd in 1864 de
verhoogmg va~ huur met./ 0.10 per week toegepast, waardoor de bewoners het uitzigt op den · eigendom van
het pand verkrijgen. Het kapitaal der vereeniging bedroeg op 3:1. December 1863 j 30,000, terwijl .f 4,000 tot
f 5,000 door :en ~er bestuursleden werd voorgeschoten. Niettegenstaande de jaarlijksche afschrijving van 2 %
voor devermmclermg van waarde der gebouwen, sluit.het laatste dienstjaar met een batig slot. De enschedésche
vereeniging heeft bij hare 112 woningen in 1863 nog 60 woningen gesticht, waarvan 40 op de Heurne en 20
op het Korte land. Zij sloot . hiertoe, daar in Febrnarij 1863 17 arbeiderswoningen in de Oude Krim waren
afgebrand, eene overeenkomst met de hoofdcommissie van onderstand van noodlijdenden door den brand van
Mei 1862, zoodat van de .. 60 woningen 20 voor rekening dier commissie gebouwd werden. De woningen waren
reeds alle verhuurd eer ZIJ on~er dak waren. In 1864 werden door de commissie geene nieuwe woningen gebouwd,
doch werden_ vele arbeiderswoningen geb~uwd door bijzondere personen. -
Van de fOO armenwoningen
van het algemeen diakengezelschap der nederduitsch hervormde gemeente . te Groningen bleef de jaarlijksche
huur f 2,800. Van het oorspronkelijke kapitaal f 36,500 waren op 31 December 1863 en 1864f14,100 en
f i6/i,OO afgelost. De maatschappij had op i Januarij i865 een voordeelig slot van f 41,425.095, een nadeelig
van ./22,168 of een ~verwinst vanf f9,257.09 5 . In 1863 is te Groningen eene bouwvereeniging opgerigt tot
het bouw~n van womnge~ voor den handwerkstan~, waarvoor zich H3 deelnemers hebben opgedaan, die
aanvankehJk v~or een kapitaal van f ~0,500 hebben ingeschreven. In 1864 zijn 30 woningen gebouwd in de
Groote en Kleme Brandeburgsteeg buiten de Heeren- en Oosterpoort, waartoe de grond voor f 5,300 is aangekocht,
terwijl de bouw voor f 22,890 is aanbesteed. De woningen zijn voorzien van achterhuizen en nevenvertrekjes,
met open grond voor bleek, terwijl de stegen, die naar de woningen leiden, aanmerkelijk verbreed
zijn. Hoewel de woningen op het einde van 1864 niet geheel waren afgewerkt, hadden reeds verscheiden
?ersonen zich aangemeld .. De weekhuur is voorloopig bepaald op f 1 tot f 2.25. De geheele ontvangst bedroeg
m 1864 f20,008.80, de uitgaven f 16,049.72 5 . Het batig slot ./3,959.075 dient tot betaling van den laatsten
term\jn der aannemingpenningen.
-··-:------------------
1]
1 \ Jaaraanr,en xn en Xlll . 2de r.•

lnstcllit1get1 van weldudîghcîd tot
Jeenctl van· onderstand aan behoeftigen.
BESTUREN VOOR HUISZtTTENDE ARMEN.
VEREENIGINGEN TER UITDEELING VAN LEVENS~IIDDELEN ENZ.
GEDURENDE DEN WINTER.
PROVINCf.EN.
BEDEELDEN.
1 .
~ANNBRIUNGEN.
Getal, Onafacbrokrn· Tijdelijk
getlurcude
él-i1
het of meermalen
ffChecle jaar. 'sj•ar

........
t5ti
m
Instellingen van weldadigheid tot 11
leenen van onderstand aan behoeftigen.
GENOOTSCHAPPEN
GENOOTSCHAPPEN VOOR SCHHIELE AUIEN.
VOOR BEHOEFTIGE KRAMIVROUWEN.
KRANKZINNIGENGESTICHTEN.
\
PROVINCIEN.
ONDERSTEUNDEN.
l
Ondersteunde
Ver-
AANMERKINGEN.
1
- Getal. Onafaebroken Tijdelijk . Ontvangsten. Uitgaven. et.al.
Ontvangsten. Uitgaven. Getal. Ontvangsten. Uitgaven.
kraam-
ecdurende één pleegden.
h et o f m eermalen
vrouwen.
j
acheele jàar.
s jaa rs.
1\loordbrabant .. . .. .. . . .. . . ....... .. .
l) 44 1,895 4,632 f 40,032.305 f 38,146.07 1 348 f 1,900.00 f 2,400.00 1 452 f 61 ,767.67 f 61,457.69 1) De genoolsch appcn le Ç)irsch ot en
11863
Stcenhcrrreu h ebben in b eide jaren,
1864 l) 44 1,831 4,384 43,741.66 39,889.82 1 352 3,066.055 2,813.385 1 524 98,997.62 99,995.43
da t te Lithoijen in 1864 n iet aewerkt.
2) Hieronder zijn voor Harderwijk he-
28 747 2) 3,534 23,108.92 20,356.03 7 306
" ~ 1863
2,965.63 3,444.535 3) 1 Il ,,
Il
arcp en in 1863 12 . in 1864 5 kra,tm-
Gelderland." . .
·· ··· ····· ··· ·· ··· ··· .. Vl'OUWl!H ,
' 1864 28 64·1 2) 3,475 22,237.86 21,334.28 7 290 3,123.08~ 3,318.71 3) 1 Il ,,
Il
3) De olllvangsten en uÎtffa nm van IJCt
'1863
Zuidholland" . . ..... . .... . .. ..... , .. . ... ~ 1864
a csticht te Zutphen zijn bca r p cn
4) 45 1,728 8,732 51,396.32 45,629.22° 16 6) 1,976 17,526.05 fS ,684.90 7) 3 714 164,666.361> 155,994.65
on.for ffast- of zi ekenh uizen .
4) Het gen ootsch ap te Maasdam h eeft
4) 47 1,910 9,860 60,560.70 58,315.14 16 6) 1,628 18,569.78 17,915.975 7) 3 804 173,666.755 168,679.775
J!ÎCt aewerkt.
5) Aanrle instellina te Maassluis is cenc
u a ai ~ en bre1sch ool verbonden.
~ 1863 9 116 2,411 19,696.445 19,174.81 16 1,055 7,989.80 8,502.935 2 760 192,342.585 196,330.945
N'oordholland . . . .. ..... ..... . . .. . .... .
6) Daarenboven zijn in 1863 te BodeiO
H5 2,437 22,467.08 17,925.59 16 1,019 9,468.435 8,767.135 2 842 209,231.53 192,814.44
. ) 1864
ffra vcn aan 94 G'czi1111cn , te N ieuwkoop
aan 102 beh ocfü 5e kraamvrouw
en klccliinastukkcn uitffcrr. ikt en in
\ 1863 . 6 " 1,413 2,688.655 2,835.35° 1 71 765.95 540.96
Il Il
" "
~eeland .... .... . . . . .. .. ··· ·· ·· ··· ·· ··
vrouwen ondcrstaud \'Crstrckt .
. .. ) 1864
6 " 1,391 2,852.555 2,934.415 1 82 775.60 Il Il Il
Il
804"69 1
Utrecht ..... .... ........ ..... .. .... . . . . ~ 1863
3 692 226 4,533.70 3,473.94 2 120 2,071.345 2,031.745 1 190 2,000.00 32,150.135
1864 3 761 162 3,664.10 3,624.12 2 H3 2 ; 051~.13 2,020.69 1 179 2,000.00 . 32,299.10
1864 te Sch oouhoven aan 28 o ude
7) H e t cresticht voor krm1kziunig(.ln te
's Gravenhaffc is hier nie t oud_,r b ...::-
a rer en .
8) É èn der 3enootsch appcn te Asscu
h ee ft niet c-ew erkt.
9) Hieronder begrepen in l 8G 3 143,
in 18 64 144 kraam vrouwen,
) 1863 6 21.6 868 3,675.705 3,207.81 4 281 2;563.25 3,316.H 1 170 26,166.10 23,522.555 10) Zie 11u o t 28 .,r an den vo ric:cn l>l:.lat.
Frie•land .. . . . . ···· ····· · ··· ... " .. . . . ( 1864
6 204 1,057 3,991.715 3,955.055 4 267 2,802.79 3,559.11 1 190 32,063.275 28,333.365
p863 5 139 31~7 2,739.62 2,664.28° 6 263 1,930.395 2,154.20 1 178 47,648.645 40,827.385
0-verijnel .. ........ ... . ... .. ....
") 1864 5 148 365 2,852.61 2,767.845 6 320 2,22L005 2,262.405 1 182 42,567.265 38,558.90
Groningen .... , . .. .. . .. . .... ... . . ...
..!
1863
4 128 168 2,206.33 1,574.665 Il Il Il Il Il Il Il
1864 5 134 154 2,388. 70 1,823.45 "
Il
1
Il Il
,,
3 121 78
Il
2,104.18 1,980.19° ,,
Il Il Il
..... ~ 1863 .
"
Drenthe. , ... ... ,, . . ......... . .. .... .
1
\ 1864 . 8) 1,771.86 5 1 Il
4 124 86 2,399.575
Il Il Il Il Il Il Il
-
Il
Il
Limbul'g . . .. . . . . ..... . . .. , .. . .. . .. .. . • .
~ 1863 H 459 9) 4,168 11 ,130.74 12,704.755 "
" 7,018.23
Il Il
1 55 10)
~ 1864 13 523 9) 5,178 13,337.875 12,698.23 ,,
1
1 Il Il
1 62 10) ,, 7,941.74
1 ,_
- -- -
53 f 41 ,075.385 - .,-1-1
1
1863 164 6,241 26,577 f 163,312.92 f 151,747.14 4"420 f 37,712.42 2,519 f 494,591.365 f 517,301.59
Totaal ... . )
(1864 171 6,391 28,549 180,4·94.43 167,039.81 53 4,101 42,080.88 41,462.10 H 2,783 558,526.445 568,622.75
1
' . 1
1
1
1 l
-
- -"' - ....1111
... -- - - - :.= -'-

ln~tellingeu va1l weldadigheid tQt ~ leenèn vai1 ondet;stand aan. behoeftigen.
GODSHUIZEN ,
MET UITZONDERING VAN DE

Afwisseling van de · bevolking dei· gesticli- Ommerschans en te Veenlmizen.
AANWIJZING DER PERSONEN.
O~lME RSCHAN S.
VEENHUIZEN.
van
de bevolking
3o Ge•ticht. W eczcnge&ticht.
Ie Ge•ticht,
'l'OTAAL.
der
gestichten
,,-.._--
----------------------·--·-- te
1
Wcczcu, ,
Weezcn,
Militaire Overige
Mililairc Ovcrirrc
Militaire Over.ige
Militaire Ovcrirrc Ommerschans
Militaire Overig·
vomlclluucn 1
en
Bedelaar;.
Bedelaars.
\Vcezcn. ver- YCrpl
cc1jde11. plcca

fl
llanhn van 1cen1ng.
' .
1 1
\ I IlJHlEERD DOOR B'ESTUREN, OP OPENBAAR GEZAG INGESTELD.
i
11
Interest 1 1 PANDEN WINST OF VERLIES DER
Kapitalen waa -tegen dat Interest · · BANKEN
r 1 · .
1 waarmede de gedeelte tegen welke de •
'
Getal. der kapitalen Beleend 1 Ontvangsten. Uitgaven.
; 11ROVINCIEN.
1 banken daarmede panden of waarvan J e • •
! bezwaard, is b e le cnin ~ Gelost. [Verkocht. Wmst. Verlies.
1 hebben gewerkt. opgenomen. zijn beleend. is vernicu:OOR BIJZONDERE PEHSONEN VOOR EIGEN REKENING.
1 =· ====~1===. ==I=n~t=er=·e=st====T1===G=E=T=A=L==P=A=N=' =D=E=N=='W==E=L =K=E==Z=IJ=N=T===1=========~
tegen welke de 1 --- --- - - , 1
Getal. Relcend l 1 Ontvangsten. '
1
panelen 1 of waan·a 11 de 1
1
. Gelost. Verkocht.
" b l l h c l ccnmrr
. ZlJil e eenc' is vernieuwd.
1
1
5 l 8 à 16 pct. 30,214 27 ,341
5 8 Il 16 Il 29,909 26,589
12 6 Il 16 " 140,566
'12 6 " 16 " 145,886
8 8 " 16 " 1 51 ,088
7 8 Il •16 " 50,362
6 7 " rn " 57,429
6 7 " 16 Il 56,897
1
1
6
6
6
6
8
8
Il ,,
" 13 "
Il 13 "
" 13 "
" 13 Il
2 12 ,, rn "
2 12 ,, 16 "
1 93/4 Il 12 "
·t 93/4 " 12 Il
3 8 Il 16 Il
8
10
10
/~5 6
44. 6
Il 16 Il
Il 14 "
" -} l} "
2,347
2,289
48,512
48 ,807
7,926
8,H8
2,562
2;323
9,527
8,580
12,782
11,105
126,662
130,561
44,3,1,7
42,823
4.9,044
48,110
2,432
2,200
47 ,482
46,990
3,042
3,706
2,627
2,326
9,060
8,370
12,786
1 I ,627
i----·--1'----·-----
1,354
1,028
3,556
2.575
1,579
1,09.4
1,068
720
103
92
1,087
884
649
545
132
152
161
171
298
229
à 16 pct. I 362,953 32! •. 823 I 9,987
" 16 " 364,276 1 323,302 7 A90
1
Uitgaven.
Bedrag der
zuivere winst
cloor gemeenten
of door
instellingen van
weldadigheid
j genoten.
f 68,804.77 .f- 66,065.50 5 1 f 129
73 ,268.56 71 ,759.805 .
311 ,653.41 3'16,416.61
326,678.595 331,570.375
137,604.80
13·1,024.4 7
130,765.78
134,070.60
6,946.915
6,214.79
108,401.71
111,133.42
7 ,200.19
8,427.08
13,550.075
11 ,996.145
26,551.15
26,947.425
31 ,1'18.545
32,789.25
f 842,597.345
862,550.335
133,767.57
128,289.53
133,135.96
133,000"1-9
6,220.10
5,893.i 0
102,533.34
104,480.04
11,403.9'1
12,943.59
11,804.79
11 ,128.35
24 ,973.525
25 ,545.25
30,315.67
29,809.31
f 836,636.98
854,419 . 8/~
1
129
798
941
337
312
157.48
157.48
30
30
231
321
25
25
f 1,707.48
1,915.48
ALGE~mEN
TOTAAL
1 DER BEIDE SOORTEN VAN BAl'\KF.-:-< .
lf
(
Ontvangs~en.
489,553.57
477 ,449.5•!-
404,634.84
451,120.89
2,731,441.66
2,985,t97 .24_5
1,962 ,011 .04
2,284, 124.11
280,287.38
283,069.07
424,632.435
357,176.43
353,691.975
343,878.02
283,2f2.91
300,700.125
243,278.285
226,565.085
26,551.15
26,947.425
205,918.69
216,143.07
7 .405,219.935
7 ,952,371.01
f
(
Uitgaven.
472,727.9V>
461,389.155
411 ,547.135
461,390.65
2,682,511.07
3,013,896.985
1,936,0'•0.895
2,286,382.275
272,454. 71
279,288.05
ld6,360.29
354,56 4.59
335,199·.385
343,767.H.5
283,730.355
306,070.705
227 ,695.83
222,060.3\:15
24,973.525
25,545.25
201 ,876.82
215,916.125
7,265,118.56
7,976,271.625
·;;
c;;:

-~
-
à
- -
Spaarbanken upge1·igl 1'.oor de depai·teme111~
maatschappij tot nut van het algemeen.
PROVINCIEN.
1863
Noordbrabant ..... . . ~
~ 1864
1
' 1
Getal
1 Getal.
WAAR GEVESTIGD.
deelnemers.
1
I ··."....."".".."... 1
. 1 : o."""
•••. ,"ra". ("•••"••., •• w ""•••_! 1,719
1,923
Jaarlijksche IT
Inlagen
interest,
en interesten Belegging
welke de bank aan de deelhebbers
van gelden.
betalen.
terugbetaald.
3
46,163.54 34,966.645 f
3 53,050.58 1) 21,135.375
Gelden
Bedrag verkregen door
aflossing
der inlagen.
met inbegrip
der renten.
62,657.515 f 14,537.065
64,605.42 l) 7,553.07
VERGELidRI!WG
TUSSCHEN HET CREDIT EN DEBET DER BANKEN,
BIJ" HET OPNEMEN DER LAATSTE REKENING,
Beloop
van het kapitaal
der banken,
met inbegrip van
hetgeen zij
te goed hadden.
f 208,647.10
220,503.335
Bedrag
van hetgeen de
banken
verschuldigd
waren.
f 167 ,394.84
179,277.69
Zuiver be~rag
van het
reservefonds.
f 41,252.26
41,225.645
~ 1863
Gelderland" . ....... . t
1864
Zuidho>~od ...... !
::::
1863
Noordholla11d." ... .. ~
? 1864
12 ) Barucvcld, Brummen (1~64), Buren, Does~oq;h~ DoelÎncliem. H. ar~erw?k, )
~ Nijkerk, Nijmcr,en, Tiel (met de afdcclm3 HlCn), Vorden, Waacnm-
2) ) Gen, Wamel en Zutphen ....••••• ······ ·••··•······•·· •· ····· · · ·
13
'~Gravenha{{C, Bodegraven (lsf,4), Boskoop, Dclf_'t, Dordrcc]~t, Goedc-1
rcedc Gorinchem, Gouda, 's Gravendeel, 1-lardrnxvcld (hei.d e 1864) ,
l
4,791
4,945
23 Helle~oetsluis, [.eijde. n. 1.ekk_e rke'.k, Maassluis, .lfiddelhanus c,n So- m-
mclstiijk, ".\foordl'echt (1864), N1euw-I~ckk~ rlaud (met de afdceltn3e11
23,821
Alblasserdam en Krimpen aan de Lek), N.1euwe To11ge , Oude·wa1er
(1s64) . OuJ-Beijerlanol (1863), Oude Welenni;. Ou_rlshoorn en Al/iloen, ~
5) 29 llidderkerk , Roltcr.dam , Sdncdam, Schoonhoven. Shed1:t~cht, StnJC.u ~n 24175 6
Zwammcl'dam (he ide 186-t.) en de WesclanJsd1e do1 pen (Monste1 ,
\ 's Gra\•ezande en Naaldwijk) •.•...• •.. .•....••.••••..............
25 ' Haarlem (met de afdeelini; Bloemendaal) , Andijk. (1864) 4), A. lk1~a· a·r, ~
Becmstc1·, Bevenv1Jk, Broek m Waterland, Edam, Eukhu1zcn, G~ootebrock,
6,540
Helder, HooGkarspcl, Hoorrwoud, Hoorn (1~63 ) , K?ol~ en Zaan-
dijk, 'Vlcdemblik, Middelie c.a., Mo1mike~~da111, Nieuwe Niedorp, _Pur- ~
25 mcrendc, Slotcrdijk, Weesp, West-GraftcliJk (Graft), Westzaan, Wmkel,'
6,383
Woanun1 en Zaandan1 .•..•.........•......••..............•.... '
1
3 à /~
153,574.225 1) 108,607.85
3 " 4 185,988.02 1) 76,231.005
3 " 4 957,486.76 1) 232,926.105
3 " 4 '1,100,787.065 195,484.265
3 " 4 186,683.365 155,363.37
3 " 4 206,591.34 1) 101,343.635
199,610.-155 41,494.17 683,421.285
195,956. 79 1) 36,654.20 707,643.255
938,297.04 1) 193,357.34 3) 3,588,707.39
902,343.78 199,220.56 3) 3,436,310.655
216,364.225 102,t 70.295 687,119.735
196,245.29 1) 86, 760. H 616,313.93
619,200.075
637,052.68
64,22·1 .21
70,590.575
3,434,302.925 3) 154,404.465
3,291,446.55 3) 144,864.105
629,511.32 57,608.415
567,804.08 48,509.85
~ 1863
Zeeland ....""""" ~
1864
6
6
~ l' · z· ·1 ~
~ 7\Iiddelburg, Groede, Sluis, Tholeu, V 1'SlllflCn en 1en 1zee ... ... • •. .. ?
2,058
2,127
3 " 4 40, 163.041; 28,738.975
3 " 4 49,648.235 31,008.135
41,598.545
53,360.90
5,000.00
23,80 l.885
303,286.735
312,263.93
233,863.13 69,423.605
244,530.955 67,732.975
·:
1
1863
Utrecht .............. ~
\ 186j
Frie8land ..... ....... ( ~
1863
1864
!
Leeuwarden, Arum en Makkum (Wonseradeel), Baard_ (Baarderadecl) , (
Dokkum, DratJten (Smallin3crland) . Franeker, Harl11~11c11, Holwerd )
(WestdOnfferadcel), Juure (Haskerland) , Lemmer (Lemsterland), Wol- J
13 vega (Weststellm3werf), en Workum""."""""""."" .• ". \.
4,122
4,347
4,276
-1',492
3 ,, 4
3 Il 4
118,551.005 1) 159,555.65
173,035.495 1) 76,218.00
" 33/5 •I
17 4,306.84 11) 210, 148.90
2 " 3 3 /5 " 174,481.685 1) i.53,960.80
i.57,350.835 1)
150,626."' / 'J
181,694.015 1)
97,094.78
86,384.065
181,183.315
184,258.515 1) 1-17,924.955
550,395.61
549,811.125
608,060.34
629,964.335
1863
6
2,074 3
OverijHel""". " . : . j
'1 31/z Il
57 ,4-35.895 25,961.425
~Zwolle. Almc,lo (Stad-) , A'ereest, Delden, Kampeu, Steenwijk, En-)
55,506.15 1 17,772.445 312,376.55
schcdé (18G4) 6) ••..•••..•••.••.. • • · · · • • • • · · · • • · · • · · • • · • · · • • • ·
1 1864 5) 7
2,119 3 60,682.935 52,163.49 59,718.07' 1 39,079.59 319,466.24
' Groninrren (met de aftieelinacn _ E~inahc en Zu-idbrock) ~ dc.n 1--Ian_' (.A. du.~~d ) . j
1863 24 ~ Appin~adam, Bedum, Bellmr;wolJe, Duurstwolcl (Slo_chleren) • Gnjps- 4,846 2 " .i, 333,491.655 1) 233,279.8251' 364,663.7751' 1) 64,220.63
kerk , Ï.uppcrsum, 1\1idLlclstum, N ieuwe Pekela, N1CU\\.·ohl~a, Noordbroek,
Onderdendam (Bedum), Oude Pekela: Scheemda, ~lallskaHdal
1,338,208.15
Groningen •... . ......
('Vildcrvank),
·1864
25 ~,°~~~1 ~1..(~'_o_o.'~~·:st~'..~i~'.l~~'.a'.'.k.'"~i.".'~'.'~'.~~'..~'.ns·u··~ Ten Boer, Termunten, U1thmze11, Veendam• ••(.1·8·6~!.~ \Vestl an- 1.1' 4 940 3 Il 4 :1 37 1' 1
' 2,711.975 1) 199,493.595, 314,241.715 1) 204,173.83 1,348,179.42
1
i
, 1863 1 5 ' . \ 461 1 2 Il 3 1 /2 10,228.24 5 8,527.925 14,242.63 -1,068.19
35,011. 78
Drenthe ..... .
···) 1864 . . · I 5 l '""'· D•""· ""'"'''°· >hppol. v'"'""""' (Noo,) •..•.•...••.•.•. j __ 5_38--2- 1 /_2_"_3_l_/2_ ·.----l_3,_-l __ 47_._39._-____ •,'71.52' 14,900.76' 1 3,826.08
40,100.655
517,553.675 32,841.935
513,048.91 36, 762.2-15
500,768.7-1 107 ,291.63
521,542.03 108,422.305
271,643.66 40,732.89
278,841.935 -i-0,624.305
1,232, 138.55 106,069.60
t ,236,878.29 5 1H,301.f25
32,974.39 2,037.39
37,604.575 2,496.08
'
! 1863
'l'otaal. .
~
••
1864
- ~-2-4-l 1 ".708 1
• r~ 2.078,084.57' f 1,198,076.67 ','-f 2,231,984.885 1f820,898.23 1 f 8,315,234.67
133 \ · ... . . . . . . . . . . . . . ........ . .. ... .. . .. .. . 1 56,570 1 ' " ' 2,390,!24.72 1 91!,509.82' i 2,136,257.99' 1 835,378.97' 8,180,556.88
f 7 ,639,351.27 5 f 675,883.40
' 1
1
7,508,027.70 672,529.18
1
---- 11f----~~~~_____;_~~~------------------'---------__:__-------'---------ll
Gravendeel,
8
Oude\vater, Strijen en Zwammerdam (Znidholland), in 1863 voor die te Lemmer
!) • e•. 0 ~ · bank 10 if:-u~uncn zïn slechts 0 i:;e"·even het i;etal deelhebbers , het hedrat; der inlaGcn en het aau de deelhebbers ternGbetaaldc. . '. ~P_r.avcn onlhrckcn 1n beide_ 1are11 voo r de h~nk c n te Doskoop,
- 1-1' . Hier llicts he re >en voor de banken te Sprana, Wamel , Boskoop, Broek in Waterland, Loenen aan de Vecht, Lemmer en dcu Ham, } ~ocl;,1 _•haus ;" die {lemeenie lwce spaarbanken l1cstaan. .
- ) V~~-' 1 e d rc.,enef'ondsen de; bank te Rdrte~dam in beide jaren , te .Lcijden in 1864. . . I f l cll i'' 4F"c_slaill l ~ '. en rn IRG -t ••oor d,c te f;oor (0,crusscl). "
!\ ~~ ~"~~r;e~e spaarhank heeft zich aan het departement ontlrokken. Sedert 1 April 186·1 is door het departement ecne lllCUWO spaarbank opt:;ent:;l met eeue hup- o c I(" •enanr,n•G· van de spa

Spaat·bankeu opgerigt door gNneentebesturen en andere instellingen.
PROVINCIEN.
1863
l\lool'dbl'abant .. )
( 1864
1863
Gelderland.. . ~
186!~
Zuidhollaml" ~ 1863
~ 1864
1'loordholland . . ~ 1863
~ 18M
1863
Utrecht ......... ~
1864
1863
Frie8land. . . ~
1864
1863
Overijs8el. . . . ~
1864
'1863
Groningen.. . ~
1864
1863
Limburg.... . ~
1864
VEHGEJ,JJIUIWG
J aarlijksche Inlagen
Gelden
TUSSCHE.N HET CREDIT E.N HET DEBET DER BANKEN,
1
BIJ HE'l' OPNEMEN DER LAATSTE REKENING.
~ interest, en interesten 1
verkregen door\ -----~-,-------i---~~t•
..0.
Belegging Bedrag
WAAR GEVESTIGD.
welke aan
1
l
1
aflossing, Beloop
Bedrag
Zuiver bedrag
van gelden. der inlagen.
van het kapitaal 1 van hetgeen de
"d de banken de deelhebbers!
met inbeg1•ip der banken, banken van het
......
met inbegrip .. vanl verschuldigd
.s
l

Spaarkassen.
PROVINCIEN.
!
WAAR
GEVESTIGD.
Getal
deel-
! hebbers.
W!WWu'-GlE:JW
DEELHEBBERS TERUGBETAALD,
In r:cld met
interest en premie.
In natura.
Belegging
van gelden.
Totaal
uitga'1en"
Bedrag
der inlagen.
Gelden
verkregen
door
aflossing,
· met
intîegrip der
renten.
Totaal
ontvani:sten.
OPGERIGT DOOR DE DEPARTEMENTEN DER MAATSCHAPPIJ TOT NUT VAN HET ALGEMEEN.
1 1 ~ 84 Ij 156.60 f 194.92
::::: l 5 1 f 277.36 1 f 632.885 lf 346.43
./ 201.5-f. lf
627.-11
Doesburg." ......"···"""·· f
1 40 139.00 '105.79 303.30 557.64 244.795 303.30 599,47;;
Gelderland ... . " .... · l
Zuidholland." ... ~ 1863 .
? 1864
: l Loöd

i72
WAAR GEVESTIGD.
Hulpbanlien.
In
UITGELEEND·.
GETAL LEENINGEN.
werku1g
getreden 1------------1------~-----------1•
1864. 1863. 1864.
in
1863.
~00-o:-!Gl
r-: ..... 00 O>
i:- c-? r..: r..:
~ ~ ~ "
.....

m
>t:> M I:°"" G-1 CO .... '"""M l:°""G'I O>..,...
0 G'I ~ -
1:°""-t:> °"'
- 0 G'i et:i
G'I G'I G'I G'I
>t:> °"' t:> >t:> >t:> >t:>
BESCHULDIGINGEN
BESCIIUI.DJGDEN
TOT Dl:
JAREN. AARD DER MISDADEN. BESCHUI,DIGINGEN. TOT DE
BESCHULDIGDEN.
BESCHULDIGDEN
als ioo tot
op
als l tot
1 T•"n de alge-•••• •aak 46 73 159 47,307
BEVOLKING
31 December
11 • personen. . . . . . . . . . . . 66 92 139 37,537
1863 • · • • • eigendommen .. . . . ... 367 497 135 6,949
G'I "' M >t:> "'!'
MM 0--

....
176
n 3 (2 .3 ''; ) lieneden L1e zestien jaren. De beschuldigden beneden de zest~en jaren s.t.onden op nieuw b~jna allen
61 0
te regt wegens misdaden tegen de eigendommen , en wel wegens gequahficeerde diefstallen.
De werkzaamheden der vienndm·tig arrondissements-regtbanken waren als volgt:
ZAKEN
1 ·1- TOT 01' \
JAREN. AAl\D DER WANBEDRIJVEN.
O>' BEKLAAGDEN.
AANKLAGTKN.
1 1
DEKLAAG DEN
ZAKEN
TUT Dl ~
BEKLAAGDEN
als ioo tot
BEVOLKING
op 3 i December
als i tot
1
1
Tegen de alge1nee11e z.aak . . .. . 4,628 5,286 1H
128
653
673
1 3,997 5,133
pe1•sone11 ....... ..
1863 .... < eige11donune11 . . .. ... 2,879 3,884 135 889
\
)··~·· ._. ::~~:::· ....
'I'otaal . ... 11,504 14,303 124 241
.. ..
4,326 5, 191~ 120 672
.. . . 3,571 t~,567 128 765
186 1 ~ ... · " eigendommen, ... . 2,736 3,654 134 956
\
1
'I'otaal. 10,633 13,415 126 260
Het getal zaken of aanklagten bedroeg in 1863 369 , in 1864 1,240, dat der beklaagden 380 en 1,268 minder
dan in 1862. De wanbedrijven tegen de personen stonden in 1864 in getal aanklagten en beklaagden nagenoeg·
gelijk met 1862; terwijl 1863 een verschil in meer geeft van 407 zak~n en 566 ~eklaagden, eei~. gevolg vooral
van het o-rooter aantal vervolgingen , wegens hoon en scheldwoorden, m 18M op meuw aanmerkeh.Jk afgenomen ,
en eenvo~dige mishandeling. Van de baide overige soorten van wanbedr~jven verminderden, vergele ~rnn met
·1862, die tegen de algemeene zaak in 1863 en 1864 met 295 en 591 zaken ~n 3'.0 en 462 beklaal?.den die tegen
de eio-endommen met 481 en 624 zaken en 576 en 806 beklaagden. De vermmdermg der wanbedn.iven tegen de
alge:eene zaak is vooral het gevolg van het kleiner getal vervolgingen wegens landlooperij en bed~larij , waarvoor in
1864 minder beklaagden krachtens dezelfde dagvaarding tegelijkertijd te regt stonden clan rn 1863 , en overtreilingen
der verordeningen betreffende de rijks-, provinciale en plaatselijke belastingen; die clerwan~edrijven tegen
de eigendommen van het geringer getal vervolgingen wegens diefstal met verzwarende omstandigheden, eenvoudigen
diefstal en opligting en in 1864 verbreking van afsluiting.
Onder de beklaagden waren in 1863 U ,473 (80.2 °fo), in 1864 10,828 (8 0.7 °lol mannen, waaronder 723 (6.3 °lo) en
686 (6.3 °/ ) beneden de zestien jaren , en in elk van beide jaren 2,830 ('19.8 °lol en ~ , 587. (19.3 °lol v:.ouwen ,
0
waarvan 176 (6.2°fo) en 182 (7 °fo) beneden de zestien jaren. De reden was voor de Jeugdige mannehJke beklaagden
in beide jaren , voor de vrouwelijke in het eerste jaar ~unsti~er , in .het laat~te ongunstiger clan in
i 862. Bedelarij , overtredingen op het stuk der belastingen, eenvoudige mishandelmg en diefstal waren de hoofdfeiten
waarvo)r zij te regt stonden.
Voor de lionde1·d vijftig kantongeregten verkrijgt men de volg·ende uitkomsten :
OVEH.TREDINGEN 1 BEKLAAGDEN
\
TOT 01.: TOT DE
JAREN. IOVERTRED

,..
De volgeude staat geeft eene ve1·g·elijking tusschen de beschuldigden van diefstal met veriwarende om11t1rndig·­
heden (artt. 381-388 Code Pénal) en die wegens andere misdaden , gedurende het tienjarige tijdperk (t847-1856)
t'ln t863 en 1864, en doet den invloed kennen, welke de bepaling· van art. 14 der wet van 29 Junij i.854 (Staatsblad
n° 102) hierop heeft uitgeoefend.
JAREN.
'l'ienjar. (1847-1856).
1863
i8M
DIEFSTAL
MET VERZWARENDE OMSTANDIGHEDEN.
MANNEN.
Getal. jop de 100.
343
377
66.73
70.20
VROUWEN. ! TOTAAL.
Getal. IOp de 100. Getal. \op de. 10:
116
104
78.38
78.2
9,985
459
481
81.00
69.34
71.79
ANDERE JllSDADEN.
MANNEN, VROUWEN. 1 TOTAAL.
Getal. 1 Op de 100.1 Get"I. 1 Op de 100, I Getal. \Op de 100.
171
160
33.27
29.8
32
29
21.62
21.8
2,339 19.00
203 30.66
189 28.21
De volgende staat geeft de indeeling der beschuldigden naar den aard van de misdaad in 1863 en 1864.
AARD DER MISDADEN.
TEGEN DE ALGEMEENE ZAAK.
Rebellie" ..
(Arlt. 209 en vol(l(l· Code Pénal.)
Slaan en Ter"Wonden Tan ambte - \
naren ..... . ... .. ................... .
(Ar11. 228 en volaG· Code Pi·nal.)
KneTelarij . .................... . .
(Art. 174 Code Pén•I.)
'7al8chen 9tempel tot het keurmerken
Tan goucl (het 1les be"Wuiot ge·
bruik maken "an een) ... . . . ... . . .
(Art. 140 Code Pénal.)
'7al8cbe munt (de me1lepligtigheid
aan het in on•loop brengen Tan).
(Art. lHC. P ., wetv. 24 Api·ill836Stbl. n' 13.)
'7al8ehheid in openbaar of authen·
l tiek geschrift of in geschriften Tan
koophandel door bijzondere per·
sonen .......................... . . . . .
(Artt. H7 cu 148 Code P énal.)
Val8chheid in onderhandsch ge·
9chrift en het des be,Tust gebruik
maken daarTan..... . .... .. ........ 34
(Artt. 150 en 15 l Code Penal.)
GETAL
BESCHULDIG·
DEN.
1------
1863.
11 ,000 BE:~~~:D JG DEN·
T. 1 M. 1 V. 1 T.
1 1
20 31.13 27.03
1.945
9 9 0.5'1
\
30.211
1511
13.60
1
1
GETAL
BESCHULDIG·
DEN.
1864.
REDEN
1,000 BESCHULDIGDEN.
M. V. T. M. v. T .
6 6 H.175 8.96
3 3 5.59 4.48
1.86 1.49
1..86 1.49
8 8 14.90 H.9.\
6 40 66.15 ,i.0.54 60.42 H 5 19 26.07 37.59 28.36
'7alschheid in openbaar of authen·
tiek
ge8chriU door openbare :1..86
1.49
ambtenaren .. ............ . . . ...... .
(Art. 146 Code Pénal.) \
'7erdui 11 teringTangeldendooropen- 1 1
1. 9411 1 51 2 2 3.7251
bare ambtenaren . . . . .... · · · · . · · · ! 1 "
(Artt. 169 rn rnl1:m· Code P i na!.)
Wegnemen en 'Verduisteren "Van 1
1
' !
papieren, gelden en goederen uit 1 1 1 \
eene openbare bewaarplaats .... i 2 " 2 3.89 3.02
''"' "'' "me""" ":~~:...1 -;-1~1n- i t2257 I 67.57 H0'1 [-;--5-1--.;-167 04-1 37 591~
2.98
.URD DER
MISDADEN.
TEGEN DE PERSONEN.
! i 1863.
1864.
·====- 1 =·====-=-..:.:=1--·- · _- -=-=·-=--=·7' ---=··===== = = =11
GETAL 1 REDEN GETAL 1
BESCHULDIG-1 "·u1· "" BESCHULDIG· . REDEN
--D~-- 1,000 BESCHULDIGDEN. DEN. 1,000 BES~~~LDIGDEN.
M. 1 V. 1 T. 1 M. l . V. 1 ~'. M. V. T. 1 M. 1 V. 1 T. -
1- 1. 1
1 i
1'
1
Man•lag ( 1noed willige) , 1noord, 1
kindermoord, nrgiftiging""." 2'l! 1 -12 34 ! 42.80 8l.08 I 51.36
j
1 Il
(.hit. ::5~• 2~~~ 0~9:"n 3:: ;:,~:~~::~ Pen•l.
staatsblad n• 102.)
Bedreiging meten pogingtotmoord, 1 j
1
poging tot mocd"'illige man8lag. 3 3 5.835
(Arrt. 2, 295, ~96, 302, 304 en 305 C. p. 1
111rt. 1() der wet \'an 29 JuHij 1854,
1 _
'
1
Staatsblad n• 102.) 1
1
1 , ,
4.53
Vcr"Wonding (moedwillige).. """. 3 5.835 1 Il 4 53
(Artt. 309 on 310 Code Pénal.) .
Eerbaarheid (gewelddadige aanran•
ding der) .......""".. . .. 41 41 79.17
(Ara. 331-333 Code Pénal.)
Valeche getuigcni• . .
(Aru. 361 - 364 Cudo Pónid.)
TEGEN
"."...
DE EIGENDOMMEN.
Dief•tal met verz'M.~arende omstan·
digheden. .. .. . ... . ....... . ..... , .
{ArtL 381-385, 386, niij 1, :l en 4 , C. ]J.)
Diefstal op 1len openbare" '"eg
(poging tot) . ... . , ... ,, ...... . ..... .
(Aru. 2, 383 Code Pénal. Art. 10 wet Hn
29 Jun~ 18 5 4 , Stautsblad 11" 102.)
Dief•tal Tan vee uit de weid6 ,
(Art. 388 Code Péml.)
Bankbreuk (bedriegelijke)........ .
(Art.. 402 Code Pénal, wet van 10 Jlci 1837,
Staal"sblad n• 2 !. )
1 ~ 1- 5 _ ;I
1
Il
H 25 20.48 105.26
8
13.04
61.93 44 44 81.94
37.31
7.52 11.94
65.67
·:·7 l 33.78 1662 ~-~-5-~ .6.07. 37.59 28.36
_:_:_/_: _: • .,,.. 1~_"' 6 ""·97 ....:. .:. _: 141.53 ~50.37 ua .••
1
324 116 440 630.35 783.78 664.65 5 348 104 452 648.04·5 781.95 674.63
. 1
1.86 1.49
1
19 19 3û.96ál 28.70 28 28 52.14 4L.79
3 • 7 97.24 1 20.27 25.68 15 26.07 7.52 22.39 ·
Brandstichting (moedwillige) .. , iO li 19.45 5 1 6. 76 i6.62 9 3 i2 i6. 76 22.56 17 .91
{Arr. 434 Code P énal, at·t. 13, 11• 5 , der wt..'I
\au 29 .Ju n ij 1854, Staatshlad 11 "' lO:Z .)
Bedreiging (Toorwaardelijke) met.
brand8tichting en n•oord ... , . . . ,
(.~rtt. 305, 435 Code P énal, •rtt. ~, 4, 2~,
Wet van 29 Junij ISH, Staatsblad n' 102.)
'7ernieliog Tan een ander• onroe·
rend goed ........ . ... . ... .
(Art. +37 Codo Pénal.)
Totaal .. . .
1
1 2 " .1 3 89 i 3 02 1
1 1 " . " L81
"
1 • 1 • 1 "_., 6.76 ".o•· •• "Il 44.6951, 35.82 .
1~ 1~1-:,;~t"" 817.57 750.76 425 ~ ~\1ou3 l su.03 \ 795.52
' 1
1.49

D~ . voigen.d:e ·stau_t leert de :slot,~otn kennen van het onderzaek ter openbai·e t6regtzït,ting•·:
JAREN.
1
tso
VEROOHDEELD.
WEDEHSPANNIG AAN
MET
1
MET
1
MET BEHOUD VERANDERING
1 YlllJGESPROKEN.
DER QUAI.IFICA'l'IE .
VERANDERING
DER QUALH'ICATIE .
f)E WET.
DOCH
DER QUALIFICA'l'IE
VAN H.ET ARRESTVAN MET BEHOUD VAN
WEGENS
TEREGTZITTING. HET KARAKTER VAN
1
WANBEDRIJF.
!------------,----- ___ i_.i_i_sn_A_A_D_. ___ 1 ___-,------i-----·-c- -----
Op de 100 1 Op de 100 Op de 100 ·[ Op de l 00 Op rle loO
be~i.:huld18'dcn
be::;d1uld1ut!cn
beis1..·huldi&den hescl:u!di,{}d.en b~1tt:l1uldiffdcn
Ge1al die Gelal. die Getal. die Getal. l die Getal. die
1 tcregt :;tonden. 1 1erc3t ston .-lcu. tcrcBl stonden. 1 tereat stonden. 1erc1:p stondt:n.
1
1863. 74 12.52 454 76.82 2.37 38 6.43 11 L86
18iH. 58 9.49 493 80.69 6 0.98 2) 42 6.875
1) \\!aarvan éL·n vrijaesproken van mocchvillir,cn aanslar;,
vreffc11s moedwilli13e mishandeling.
duch veroor~ >~ ,.c
"Ö b.O~ ~ H Q
.s
:g
P< k 1:".) g $ . -
1
. ~ o..-~ :::i,..... ó
5 60 " Il 18 [ " 38 1
4 ' "
WEGENS
-r-
1
1
1
1
1
6 :-l
~ 1864· 34 6 40 ,, Il 1.3 24 " l) 3 'l 2
. . ~ 1864
. 1863
Eigendomme11 .
1864
'l'ofaal. - . ~' '1863
~ '1864
~
-----~-----------
68 82 " 34 26 t2 '2
67 14 81 ,, 4 3 19 42 9 3
:: : ·:
::: ::: ::: 1 : '~l 1 : :, : :: :: 1 ::: :: ::
1451 ~~- ,..1~~·~11-1-,-4.-~~1-~~ -~. ~-,-, ~--;; - - . ~0
1 477 123 600 1 " 10 3 1 7 101
1 1 __ __ J __ _ ___ __
1
" 429 46 3 1 21 Id l
J__ _______ ___l_ ____ _ __,__ _. ________ 1 _ _ ___
IX.1
Van de cloodvo1missen in '18ü3 werden veraudertl in tuchthuisstraf voor 20 jaren één wegens kindermoord, één
wegeus vergiftiging, uitgesproken door .de hoven van N oordbrabant en Gelderland, 3 wegens brandstichting,
waarvan één door het hof van Gelderland, 2 door dat van N oordholland uitg·esproken; in tuchthuisstraf vool'
tien jaren 2 twee wegens moord, één wegens brandstichting; in correctionele gevangenis voor den tijd van
vijf jaren 3, çi.llen uitgesproken door het hof van N oordholland. In ééne zaak, betreffende veroordeeling ter
dood door het hof van Gelderland wegens moedwillige brandstichting, was bij het einde van het jaar de cassatie
nog· aanhangig, terwijl één , ter dood veroordeeld wegens dezelfde misdaad door het hof van N oordholland ,
later door het hof van L'trecht, waarnaar de zaak door den hoogen raad was verwezen, is vrijgesproken, Van
de doodvonnisse.n in 1.86.!.· werden veranderd in tuchthuisstraf voor twintig jaren één wegens vergiftiging, uitgesproken
door het hof van Drenthe, één wegens moedwillige brandstichting en 2 wegens diefstal met v~jf
verzwarende omstandigheden, uitgesproken d-0or dat van Gelderland en één wegens moedwillige brandstichting'
uitgesproken door dat van N oordholland; in tuchthuisstraf voor vijftien jaren één wegens vergiftigfog en één
wegens diefstaf met vi,jf verzwarende omstandigheden , uitgesproken door het hof van Gelderland, één wegens
moedwillige brandstichting uitgespr-0ken door dat van N oordholland: in tuchthuisstraf voor tien Jaren één weg:ens
kindermoord uitgesproken door het hof van Zeeland, terwijl één doodvonnis wegens die misdaad van het.
hof van Noord-bra bant naar dat van Gelderland door den hoogen raad is ve.rw.ezen.
Van de -li

V t1.n de 584 veroordeelden in 1863 waren 6.t, van de 600 in 1864 56, waarvan wegens misdaden tegen d-:
algemeene zaak 4 en 2, personen 13 en 6, eigendommen 47 en 48, die reeds in vorige jaren naar de openbare
teregtzitting waren verwezen,· doch nog niet hadden te regt gestaan; zoodat van de veroordeelden in 1863 520, in
1864 544 tot de beschuldigden van die jaren behoorden. Onder de veroordeelden telde men in 1863 451 (77.2 °/g),
in 1864 477 (79.5 %) mannen, 133 (22 .8 %) en 123 (20.5 %) vrouwen, waaronder 24 en 28 jongens, 1 en 3
meisjes beneden de 16 jaren. De laatsten werden, behalve 5 jongens in elk jaar, allen wegens diefstal met
verzwarende omstandigheden veroordeeld. Van de 5 jongens in 1863 hadden gepleegd 1 valschheid in onderhandsch
geschrift en 4 gewelddadige aanranding der eerbaarheid, van die in 1864 3 eenvoudige diefstallen en
2 eens anders onroerend goed vernield. Op de honderd werden veroordeeld: tot de doodstraf in 1863 2.23, in
·1864- 1.67, tot tuchthuisstraf 19.52 en 18.5, tot correctionele straffen 78.25 en 79.17, in 1864 tot geldboeten
0.5, tot politiestraf 0.16. Op de honderd tot tuchthuisstraf veroordeelden waren in 1863 0.88, in 1864 2. 7 voor
15-20 jaren, 3.51 en 6.31voor10-'15, 95.61 -en 90.99 (bij de misdaden tegen de algemeene zaak allen, bij die
tegen de personen 91.89 en 73.08, bij die tegen de eigendommen 96.53 en 95.83) voor 5-IO jaren veroordeeld.
Van de 457 in 1863 en 475 in 1864 veroordeelden tot correctionele straffen, werden 165 (36.11 %) en 214
(45.05 %) veroordeeld tot eenzame opsluiting, waaronder 12 en 13 wegens misdaden tegen de algemeene zaak,
·15 en 23 tegen de personen, '138 en 178 tegen de eigendommen. Op de honderd tot correctionele straffen veroordeelden
waren 88.8 en 90.3 veroordeeld op g-rond van art. 9 der wet van 29 Junij 1854 (Staatsblad n° 102),
H.2 en 9.7 door veranderde qualificatie. Voornoemd art. 9 werd in elk van beide jaren toegepast: bij de misdaden
tegen de algemeene zaak op 63.3 en 60, bij die tegen de personen op 31.7 en 5i.9, bij die tegen de
eigendommen op 77.4 en 75.8, bij de misdaden in het algemeen op 69.5 en 71.5 van de honderd veroordeelden.
De toepassing van dit artikel was iets minder dan in 1862; meer in beide jaren bij de misdaden tegen de
eigendommen en in 1864 ook bij die tegen de personen. De reeds vroeger veroordeelden maakten in 1863 11.1 %,
in 1864 10.3 % uit der veroordeelden; bij de misdaden tegen de algemeene zaak was de reden 15 % en 7.5 °/",
bij die tegen de personen 3. 7 % en 4.9 %, bij die tegen de eigendommen 12 % en 11.5 %·.
Door de hoven werden in strafzaken in 1863 685, in 1864 636 arresten in hooger beroep gewezen, tegen 598
in 1862, waaronder 152 en '145 op voorziening van den beklaagde, 224 l) en 205 van het openbaar ministerie
of de administratie, 309 en 286 van den beklaagde en het openbaar ministerie. In elk van beide jaren werden
'l!1 en 49 eindarresten in hooger beroep uitgesprbken, bij verwijzing door den hoogen raad. Van één der 21
arresten in 1863 in Zeeland uitgesproken in hooger beroep van een vonnis van den kantonregter te Breda ,
word! de aard der beschikking niet opgegeven. De 684 en 636 arresten in 1863 en 1864 ·gaven aanleiding tot
71 o en 656 beschikkino-en. Van de beschikkingen hebben 385 (54.23 %) en 296 (45.'l 2 %l de vonnissen bekrachtigd,
·1 (0.14 %) in 18~3 een exceptioneel vonnis bevestigd, 2 (0.28 %l en 56 (8.54 %l het vonnis vernietigd
bij gebrek aan vorm met behoud van de uitgesproken straf, 297 (41.83 %) en 289 (44.06 °/ 0 ) de vonnissen gewijzigd
of veranderd, 2 (0.28 %l en 3 (0.46 %l de vonnissen geheel of gedeeltelijk ver~ietigd, 21 (2 .96 %l en
9 (1.37 %l het beroep niet-ontvankelijk verklaard, terwijl in 1863 in ééne zaak (0.14 °lol het openbaar ministerie
ontvankelij~ werd verklaard in de ingestelde vervolging en de zaak naar de regtbank terug gewezen, in elk
jaar één beklaagde (0.14 %) en (0.15 %) ter criminele werd verwezen, en in ·1864 ééne (0.15 %l zaak werd
verwezen naar den reg-ter-commissaris en ééne (0.15 %l schorsing der regtsvervolging ten gevolg·e had.
Van de arresten, welke de vonnissen van den eersten regter wijzigden of veranderden , veroordeelden vrijgesprokenen
in 1863 59 (19.865 °/ ),
0
in 1864 69 (23.88 %) , spraken veroordeelden vrij 76 (25 .59 %) en .7 3 (25.26 %) ,
verzwaarden de straf 59 (19.865 %l en 40(13.84%), verligttenhaar 102 (34.34%) en 100 (34.60 %), veranderde
· in 1863 1 (0.3 4) de cellulaire gevangenisstraf voor één jaar in gezamelijke opsluiting voor twee jaren , ontsloegen
vrijgesprokenen in 1864 2 (0.69 °/ ), 0
spraken vrij ontslagenen 2 (0.69 %) , wijzigden bekrachtigde vonnissen
door vrijspraak over de kosten in 1864 3 (1.04 °fo). In hooger beroep stonden te regt in 1863 849, in 1864
728 personen, waarvan 161 (-19 °/ )
0
en 122 (20.'1 %) in hechtenis of preventive gevangenis , de overigen op vrije
voeten. Van deze personen waren in elk van beide jaren veroordeeld in eersten aanleg tot gezamelijke opsluiting
24 en 12, die door de hoven tot eenzame opsluiting, 28 en 11 tot eenzame opsluiting, die door de hoven tot
gezamelijke werden veroordeeld.
Het getal verzoeken om gratie bedroeg in 1863 337, in 1864 268, waarvan 11 en 21 reeds aanhangig vóór
het begin van elk jaar. Hiervan werden in elk der beide jaren afgewezen 225 (66.8 °10 ) en 193 (72 %), geheel
of gedeeltelijk ingewilligd 86 (25.5 %) en 66 en (24.6) · Vijf (één waarop later door den Koning gunstig werd
neschikt) en één werden teruggezonden 'Negens onbeyoegdheid van het hof, :wodat. in elk jaar 21 (6.2 °i 0 ) en
$ (3 °/.i aanhan~ig bll-lven.
De volgende etaat geeft het getal zaken of aanklagten en dat der beklaagden bij de ii,rrondissementsregtbanken:
PROVINCIEN.
1
Zaken.
1
1863.
l
1864.
Beklaagden.
1
Beklaagden
op de Zaken. Beklaagden.
Beklaagden
op de
ioo zaken.
ioo zaken.
1
1 1
l\loorclbrabant ........ ........ 998 1,269 127 1,020 1,320 129
Gelderland ............... ... . 1,386 1,823 132 1,372 1,838 134
Zuidholland . ........ . .. . .... . . 1,579 1,971 125 1,586 1,919 1 121
l\loordholland .. . ... ... ...... . f,867 2,298 123 1,876 2,323 124
Zeelancl ....................... 752 986 131 615 804 131
Utrecht . .. .. .. . ... . .. , ......... 659 814 124 538 643 120
Frie•land ..... .. . ...... . . .... . . 808 1,02·1 126 927 1,213 131
OverijHel ... . ............ .. .. 1,619 1,826 113. 987 1,224 124
Groningen ...•............ . . . . . 694 870 :l25 655 820 125
Drenthe ........... . ....... ... . 317 391 123 277 316
1
11.4
Limburg ...... .... ... ......... 825 1,034 125 780 995 128
Totaal. .. . 11,504
1
14,303 124 10,633 13,415 126
Naar den aard van het wanbedrijf verkrijgt men op de 1,000 zaken in 1863 402.3, in 1864 406.8 tegen de
algemeene zaak, 347.4 en 335.8 tegen de personen, 250.3 en 257.4 tegen de eigendommen; op de 1,000 beklaagden
369.6 en 387.3 tegen de algemeene zaak, 358.9 en 340.4 tegen de personen, 271.5 en 272.3 tegen de eigendommen.
Vergeleken met 1862 was het betrekkelijk aandeel, zoowel wat de zaken als de beklaagden betreft, in beide
jaren grooter voor de wanbedrijven tegen de personen; kleiner voor die tegen eigendommen. Dit aandeel was
kleiner dan in 1862 voor de wanbedr~jven tegen de algemeene zaak in 1863 voor de zaken en ·beklaagcilen, in
186-1- voor de zaken.
Wanneer men de beklaagden splitst naar het geslacht, verkrijgt men de volgende uitkomsten:
1863. 1864.
Tegen de algemeene zaak 4,319 of 81. 7 °1 0
, 4,252 of 81.9 °/ 0
mannen,
,, personen. . . . 4,194 " 81.7 " 3,756 " 82.2 ,,
" eigendommen. . 2,960 " 76.2 " 2,820 " 77.2 "
.
i 863. 1864.
967 of 18.3 °1 0
, 9-i-2 of 18.i % vrouwen.
939 " 18.3 " 811 " 17.8 "
924 " 23 ..8 " 834 " 22.8 " .
·Het betrekkel~jk aandeel der mannen was , evenals in vroeger jaren , in beide jaren het kleinste bij de misdrijven
tegen de eigendommen, in 1864 het grootst bij die tegen personen, terwijl het in 1863 gelijk stond voor de
wan bedrijven tegen de algemeene zaak en die tegen personen. Het betrekkelijk aandeel der vrouwen was in
beide jaren en voor elke der drie soorten van wanbedrijven kleiner dan in 1862.
Beneden den leeftijd van :l6 jaren waren bij wanbedrijven:
1863. 1864. 1863. i864.
0
'.l'egen de algemeene zaak 142 of 2.9 o/o' H3 of 2.7 1 0
mannen , 62 of 6.4 °10, 66 of 7.
0
10 vrouwen.
" personen ... 72 " 1.7 " 77 " 2.05 " 9 " LO" 7 " 0.9 "
" eigendommen .. 509 ,,
f 7.2 " 496 " 1.7.6 105 " H.4 " -t.09 " 13.1 "
In de reden tot het geheele getal beklaagden van elk geslacht was het betrekkelijke aandeel voor de jeugdige
beklaagden van het vrouwelijke, in beide jaren veel grooter dan dat van het mannelijke geslacht bij de wanbedrijven
tegen de algemeene zaak, kleiner bij de beide overige soorten, vooral bij die tegen de eigendommen.
Van de beide voornaamste wanbedrijven waren in elk der beide jaren: bij bedelarij en landloopèrij 4.9 en 5.2 °1 0
der mannen, 8.6 en 8.5 % der vrouwen, bij overtredingen op het stuk der belastingen 3 en 2.2 °/ 0 der mannen
1
4.9 en 5.3 % der vronwen beneden de 16 jaren.
Bij eene vergelijking der drie indeelingen onderling verkrijgt men voor elk der beide geslachten de volgende
reden :
1863. 1864. 1863. 186.t.
Tegen de algemeene zaak. 37.6%, 39.3 °/ mannen, 34.2%, 36.4 °/ 0
vrouwen.
0
" personen .. .. 36.6 3 -~.7
" "
33.2 " 3L4 "
" eigendommen . 25.8 " 26.0 "
32.6 " . 32.2 "
De betrekkelijke reden was derhalve, evenals in vorige jaren, het gunst~t;st: voor de mannen bij de wanbedrijven
tegen de eigendommen, voor de vrouwen bij die tegen de personen; het 01igunstigst voor l1eide ge­
Slach,ten bij die tegen de a1gemeene zaak. Het betrekkelijk aandeel der vrouwen in de wanbedrijv~n tegen de
personen wai;; echter in beide jaren veel grooter dan in 18RS!.

0
N aal' tien aard van het wan bedrijf worden de beklaagden op de volgende wijze ingedeeld:
1863. 1 1864.
1===;:::=1 === =1========11
i GETAL RE~~N GETAL
REDEN
1 AAl\D DER WANBEDRIJVEN.
\ BEKLAAGDEN. DE 1,000 BEKLAAGDEN. BEKI,AAGDEN. DE 1,000 BEKLAAGDEN.
1 +·IT
1 1 \
K•~~~ DE A1.GE~!NE HAK Il ,.J ., Il
{Art. 209 en vol c:t:· Cude P~· nal. ,) 1
Rebellie ( ophit8ing tot). · · · · · · · · · · · ; '' " 1 "
(Art. 217 Code P énol. ) \ \
A.anmatiging van titel• of bedie•
ningen . .. . .. ... . .. . . . · · . · · · · · · · - ~ · 1 21 "
(Ant. 258 , 2 59 Co,\e P énal. ) 1
!I 1
1
Or:lgen {het onbevoegd) van een l "
unifur~~~;. ~~~- ~~~ ~- ~·é ;,~; .·)· · · · · · · · · · \
il.oon des 1'.oning8. · · • · · · · · · · · · · · · · · 1
(Wet van 1 ,htnij 1830, Staatsblad n• 15.) !
Hoon en laatel' tegen openbare 111
t "t "t 1 Il "
(:to::,, e;6 ~,::: ·;~~~: ·;t~~~~~l~~· ~: -~~. ) · 1 Il
Beleediging en geweldpleging tegen \
het openbaar gezag. . . . . . . . . . 1 736 54
(Artt. 222-230 Code p , nal ' art. 14' n• l 1 i

'·1 31:1
3.141
1
,, i
1, 0.09
11
" , 1
fS7
AARD DER
WANBEDRIJVEN.
--
1
1863.
. 1864.
1===--- - --,,-----===;====Il
1
GETAL 1 RE~:N 1 GETAL
B:K1A:.ï·:.· 1DE ~:001 B:KLÏG:BN.
4 2 ! 61 0.35 1,
1
'
1
REDEN
B:~1A:G1K:. DE ~:Oj B:~ÏAG:EN
1
Mi•handelini: (een,·oudii:e) . .. . . . .. \ 35231554140771
307.071 195.761285.045,32041491 13695 295.90 1189.795,
275.44
(An. 311 Code P

1
1
1 433
~,
f 88
iS!J
1863. 1864.
VEHOOHDEELD.
1
AARD DER WANBEDHIJVEN.
Vernieling vau een beestenperk ..
(Art. ·t51 Code l"'ual.)
V erbreLcen -va11 af Ml uiting, dc1npen
Tau 11tlooten enz .....• ........ .-..
(A rt. 456 Code Pénal.)
'Ver'W'o11.de11 of 1looden van
ander& huisdiere11 of ,ree.. .. .
iArtt. H~ - 454 Code Pénal.)
GETAL REDEN GETAL REDEN
BEKLAAGDEN. DE 1,000 BEKLAAGDEN. BEKLAAGDEN. DE 1,000 BEKLAAGDEN.
1 M.1 V.
T. M.
0.09 1
i
V. 1 T. 1~~-1 V. 1 'l'. M. 1 V. 1 'l'.
0.07
" 1 1
1
320 19 339\ 27.89 6.71 23.70 281 15 296 25.95
5.80 1 22.061>
6 6 0.52 0.42 3 3 0.28 1 0.22
WANBEDlllJVEi\
TOT GEVANGENISSTltAF VAN
Één jaar of minder.
-------------....- ......_______________
In eenzame
tln opsluiting.
i
;..;
]
0
d
Q)
Q)
'"d "
U1
'"d ;..;
p..
i:::: .....; i::::
1
Ii c:I
c:I
Q)

190
i.u ,1863 U.53, in 1864 -13,63, niet gestraft op grond van art. 66 Code Pénal 0.52 en 0.86, \'eroordeeld 84.1):>
en 84.99, hiervan 53.45 en 56.32 tot gevangenisstraf, waarvan tot die van meer dan één jaar 1.52 en 1.62, van
één jaar of minder 51.93 en 54.70 (in gezamelijke opsluiting 35.37 en 37.21, in eenzame '16.56 en 17.49), tqt
geldboete 19 en 19. 7 O, tot politiestraf met toepassing van art. 233 Wet boek van Strafvordering 0.34 en 0.41 1
tot politiestraf met toepassing van artt. 463 Code Pénal en 20 wet van 29 Junij 1854 (Staatsblad n° 102) 1 i.6~
en 8.35, tot politiestraf wegens overtreding, te gelijk aangebragt met het wanbedrijf waarvan zij werden vrijgesproken
of ontslagen, in 1.864 0.14, tot verbeurdverklaring en betaling der geregtskosten 0.13 en 0.07, terwijl
bij 0.40 en 0.52 verwijzing, schorsing enz. heeft plaats gehad. .
Op de honderd veroordeelden tot eene gevangenisstraf van één jaar of minder , werden tot eenzame opsluiting·
veroordeeld in 1862 22.25, waarvan 20.55 tot en 1.70 boven zes maanden, in 1863 31.89, ~9.35 en 2.54, in 1864
31.97 , 2\J.ü3 en 2.34. De cellulaire gevangenisstraf werd dus in de beide laatste jaren betrekkelijk veel meer
toegepast dan in 'I 862. Van de uitbreiding der eenzame opsluiting tot één jaar bij art. '7 der wet van 29 J unij
1854 (Staatsblad n° 102) werd in beide jaren , vooral in 1863 meer gebruik gemaakt.
Sedert 1863 worden afzonderlijke opgaven geg·even van de tot correctionele gevangenisstraf veroordeelden
tevens tot geldboete verwezen en zijn de opgaven over de toepassing van correctionele en politiestraffen meer
naauwkeurig gesplitst. In het verslag der geregtelijke statistiek over 1864 worden voor de veroordeelden de
politiestraffen voor het eerst negen afzonderlijke kolommen gegeven, ter onderscheiding der veroordeelden tot
gevangenisstraf en geldboete, elk afzonderlijk en tot beiden te zamen. Naar die opgaven werden veroordeeld:
krachtens art. 233 Wetboek van Strafvordering alleen tot gevangenisstraf 9, waarvan wegens misdrijven tegen
de algemeene zaak 6, tegen de eigendommen 3, alleen tot geldboete 47, tegen de algemeene zaak 31, de personen
14 , de eigendommen 2 i met toepassing van art. 463 Code Pénal en art. 20 wet van 29 Junij 1854
(Staatsblad n°. 102), alleen tot gevangenisstraf52l~, tegen de algemeene zaak 131, tegen de personen 204, tegen
de eigendommen 189, alleen tot geldboete 589, tegen de algemeene zaak 71, tegen de personen 421, tegen de
eigendommen 97; tot gevangenisstraf en geldboete 7 wegens misdrijf tegen de personen; wegens ééne of me()r
overtredingen aangebragt met een wanbedrijf waarvan de beklaagde is vr\jgesproken of ontslagen alleen tot
gevangenisstraf 1 tegen de algemeene zaak, alleen tot geldboete 18 , waarvan 15 tegen de algemeene zaak ,
3 tegen de personen. Nagenoeg bijna alle geldboeten werden namelijk in de vroegere verslagen der geregtelijk

li
.,
1:
I·
1
één ter uitlevering van boosdoeners , 5 verlof tot .huiszoeking· Pr1 l G tot. overdag·ing. van getuigen. Yoornoemde
L67'i en t,G55 beschikkingen bestonden uit: 282 (! 6.88 %) en 225 (13.60 %) buiten vervolging stellingen
(art. ·l 16 Wetboek van Strafvorclering). 3 (0.18 °lol en 3 (0.'18 °lol vei·w\jzingen naar den bevoegden regter
(art. 115 \Vetboek van Strafvordering), 2 (0.12 °lol in 4 (0.24 °lol naar den kantonregter als dawrstellende politieovertredingen
(art. 117 Wetboek van Strafvordering) , 523 (31.30 °lol, waarvan 3 buiten vervolging gesteld, en
537 (32.45 °lol naar den prokureur-generaal , als daa1·stellende misdaden (artt. 120 , 119 , lid 2, Wetboek van
~trafvordering ), 861 (51.52 %) en 886 (53.53 %l naar de correctionele teregtzitting, waarvan 815 (5 buiten vervolging
gesteld) en 831 wegens wanbedrijf (art. 118 Wetboek van Strafvordering), !~6 en 55 wegens misdaad ,
te bestraffen met eene correctionele straf uit hoofde van den jeugdigen ouderdom van den dader (art. 119 ,
lid 1, vVetboek van Strafvordering). In twee zaken in 1863, waarin de beklaagden ten criminele waren verwezen,
werd één medebeklaagde buiten vervolging gesteld, een ander naar den kantonreg'ter verwezen. In
·1864 werd ·l beklaagde bniten vervolging gesteld wegens krankzinnigheid (art. 64 Code Pénal). De beschikkingen
in raadkamer, waarbij regtsingang tot instructie werd verleend, bedroegen 45.ï3 en 49.8 van de honderd
requisitoiren tot regtsingang.
Voor de regt banken stonden in hooger beroep te· reg·t in 1863 527, in 18M 5H personen , of 8 en 24 minder
dan in ·l 862. Er werden in 1863 388 , in 1864 365 eindvonnissen in strafzaken in hooger beroep gev:ezen;
waarvan 78 en 75 op de voorziening van den beklaagde alleen , 273 en 259 op die van het openbaar ministerie
alleen en 37 en 31 op die van den beklaagde en het openbaar ministerie. De uitspraak van den kantonregter
werd bekrachtigd door 106 (27.32 °fo) in 1863 , 88 (24.. H °lol in 1864 , gewijzigd of veranderd door 278 (71.65 °lol
en ~72 (7 4.52 °lol vonnissen; van welke laatste verooréleelden vrijgesprokenen 108 (38.85 °lol en 79 (29.04 °fo),
v1·iJspraken of ontsloegen veroordeelden 57 (20.50 °fo) en 67 (24.63 °lol, de straf verzwaarden 28 (10.07 °lol en
18 (6.62 °fo), haar verligtten 16 (5.76 °fo ) en 17 (6.25 °fo), terwijl bij 69 (24.82 °fo) en 91 (33.46 °fo) zulks op
andere w~jze geschiedde. In 4 (L03 °fo ) en 5 (1.37 °lol werd het beroep niet-ontvankelijk verklaard. Bij vergelijking
van de werking· van het hooger beroep in strafzaken bij de regtbanken met die bij de provinciale
gereg·tshoven blijkt, dat de eerste in 1863 29.26 °fo, in 1864 21.46 % meer uitspraken van den llgeren regter
vernietigden, 18.985 °fo en 5.16 % meer veroordeelden vrijgesprokenen; 5.09 % en 0.63 minder vrijspraken
veroordeelden , bij 9.795 °1 0
en 7.22 % veroordeelden minder de straf verzwaarden, b\i 28.58 % en 28.35 °10
veroordeelden minder haar verligtten.
Het getal verzoeken om gratie bedroeg in 1863 6'1 meerr , in 1864 122 m1:nde1· dan in 1862. Op de honderd
verzoeken zijn in elk van beide jaren afgewezen 63.9 en 65.6 tegen 6'1.5 , geheel of gedeeltelijk ingewilligd
29.0 en 27.6 tegen 31.5 in 1862. Van 0.2 en 0.1 is de uitslag onbekend gebleven, terwijl op het einde van elk
jaar aanhangig waren 6.9 en 6.7 tegen 7 in 1862.
Uit den staat , behelzende de werkzaamheden van den kantonregter in strafzaken (blzz. 194 en 195), blijkt, dat op
de 27 ,216 en 27 ,758 in 1863 en 1864 veroordeelden 22,453 (82.5 °lol en 22,842 (82.29 °1 0
) waren mannen , 4,763
(17.5 °fo) en 4,916 (17.71 °lol yrouwen. Onder de eersten waren in elk van beide jaren 1,S01 (8.02 °fo) en 1,921
(8.41 °fo), onder de laatste 365 (7.66 °fo) en 415 (8.44 °fo) beneden de zestien jaren. Het betrekkelijk aandeel
was voor de vrouwelijke veroordeelden in beide jaren het kleinst bij de kantongeregten (·17 .5 % en 17.71 °fo),
het grootst bij de provinciale hoven (22.8 °/ 0
en 20.5 °fo). Voor de jeugdige veroordeelden was dat aandeel in
beide jaren en voor beide geslachten het kleinst bij de hoven (5.32 % en 5.87 °1 0 jongens en 0.75 % en 2.44 °/"
meisjes); het g1·ootst bij de kantongeregten (8.02 % en 8.!~1 % jongens en 7.66 °1 0 en 8.44 % meisjes) .
Van de bevoegdheid , verleend bij art. 254 Wetboek van Strafvordering, hebben gebruik gemaakt en door
vrijwillige betaling van ·het maximum der geldboete de geregtelijke vervolging voorgekomen en gestuit in
1863 6,579 (18.12 °lol , in 1864 6,818 (18.40 °/ ), 0
werden vrijgesproken of ontslagen van alle regtsvervolging, op
grond van de artt. 253 en 254, 2,'168 (5.97 °lol en 2,178 (5.88 °/ 0
) en op grond van art. 66 Code P énal, 107
(0.29 °lol en 102 (0.27 °lol, werden veroordeeld tot gevangenisstraf met of zonder geldboete en tot geldboete
alleen 27,2'16 (74.94 °lol en 27 ,758 (74.90 °fo), terwW schorsing van het geding, onbevoeg·d- en niet-ontvankelijkverklaring
enz. plaats greep bij 245 (0.68 °fo) en 206 (0.55 °lol beklaagden. In het verslag der geregtelijke
statistiek over 1864 worden voor het eerst de veroordeelden tot gevangenisstraf alleen en tot gevangenisstraf
en geldboete te zamen afzonderlijk opgegeven. Van de 5,881 veroordeelden tot gevangenisstraf waren 5,388
. tot gevangenisstraf alleen, 493 tot gevangenisstraf en geldboete veroordeeld, waarvan wegens diefstal (art. 18
der wet van 29 J unij 1854, Staatsblad n° 102) 3,942 en i 2 , wegens overtredingen van den Code Penal
fln andere wetten 799 en 213, van maatregelen van inwendig bestuur 13'1 en 4 , van provinciale reglementen
34 en 51 , van plaatselijke of andere verordening·en 482 en 2'13.
Op de honderd veroordeelden hadden zich schuldig gemaakt: aan diefstal, in 1863 16.63, in 186416.31 (waarvan
veroordeeld tot gevangenisstraf met of zonder geldboete 14. 71 en 14.24, tot geldboete alleen 1.92 en 2.07);
overtreding· der jagtwet 8.93 en 8.77, van het Code Pénal of andere wetten 18.83 en 19.92 (waarvan veroordeeld
tot gevangenisstraf 4.15 en 3.65 , tot geldboete 14.68 en 16.27) ; van maatregelen van inwendig bestuur 4.13 en
1>.03 (gevangenisstraf 0.23 en 0.49, geldboete 3.90 en 3.54) ; van provinciale reglementen 5.57 en 5.15 (gevangenisstraf
0.35 en 0.31 , geldboete 5.22 en 4.8.1"); van plaatselijke of andere verordeningen 45.91 en 45.82 (gevangenisstraf
2.42 en 2.33, geldboete 43.49 en 43.!~9 ) . Er werden dus veroordeeld tot gevangenisstraf met of zonder
geldboete in 1863 21.86, in 1864 21.19 (in 1864 tot g·evangenisstraf alleen 19.41 , tot gevangenisstraf en geldboete
1.78) tot geldboete alleen 78.14 en 78.81 op de honderd veroordeelden. De reden der veroordeelden tot de
beklaagden was voor de mannen in 1863 73.65, in 1864 73.43 , voor de vrouwen 8t.73 en 82.55 op de 100 .
. Overeenkomstig de bepaling van art. 20 der wet van 29 J11nij 185.i (Staatsblad n° 102), werd van de bevóegdlteid
verleenrl bij art. Hi3 Code Pénal gebruik gemaakt in ~863 bij 2,f\38 of 9.69 °1 0
• in ·!SM bij 2,821 of
10.17 % der veroordeelden. Op de '100 veroordeelden waren rneds vroeger veroordeeld in 1863 3 6 4 · 1864
3.53 , waarvan wegens wanbedrijf 0.34 en 0.57, overtreding· 3.30 en 2.95 misdaad in 1864 0 01 D. ' dm d
·d ld ;J • ' • • e re en er
veroo~ e~ . en wegens ov~rtr~umgen van algemeene maa~regelen van inwendig bestuur is op nieuw afgenomen.
4.13 f o m 1863 en 4.03 fo m 1864, tegen 4.43 % in 1862, die wegens plaatselijke en andere verordeninge ·
gaf 45.91 % en 45.81 % te~en 46.28 % in 1862. Eenigzins toegenomen zijn de overtredingen van het c. p~
0
of andereo wetten, 18.83 /o ~n 1863 en 19.92 % in 1864, tegen 17.03 % in 1862, en van de jagtwet, 8.93 o/
en 8.77 /. 9 tegen 7.85
17.06 % in 1862.
fo m 1862. De kleine diefstallen geven 16.63 °/
0
in 1863 en 16 31 °/ in 1864 teg "
• o eR-
. Behalve de veroordeelingen .wegens over,tredingen op het stuk der jagt en visscherij, 2,429 in 1863 en '.i!.4 3 ,j
m ~864, werden door de officieren van justitie, krachtens art. 51 der jagtwet, 409 en 543 vervolgingen do .
dadmg af~ed~an, welke aan boete en veroourdverk~aringen .f 2,276 en f 2,848. 785 hebben opgebragt. ~
. De. ve:rigt:mg~n .der kantonregters als hulpofficieren en namens den regter-commissaris waren op nieuw
111
;beide Jaren nunder dan in de vorige. Het getal opgem.aa:kte processe_n-verbaal bedroeg in 1863 13, in 186,f
10' dat der p~ri;;onen ge~oord door d~~ kan..tonreg~er als lmlp_officier 224 ,en 37~, namens den regter-commissai;'
!67 en 4:G9 minde'J" dan ip 1862., terw~l het .getaJ p.laatsopi;i.en;i:inge~ en defgelijke verrigtingen in 1863 4 minde;
m 1864 3.8 mee'J" beelroeg dan in 1862. -· '
.. H~t getal veyzo~ken. Otl). gra1;.ie bedroeg ia 1863 ~8, i!l J864' 270 ?!J,inder. dan ~ 1862, Op de honderd verzoek~
ZlJll lll elk van bei

Werkzaamheden der kaulunge 1
·afzakeu, in '1865 e11 1864.
l
1
--
VERRIG1'INGEN VAN DEN KANTONREGTER.
1
MANNEN.
AI.S
OFFICIER.
HUI,P-
NAMENS
DEN
REGTER­
COMMISSARIS.
VERZOEKEN OM GRATIE
WAAROP
ADVIES IS GEVRAAGD.
PnOVINCl&N .
1
i
1:
li
li
11
11
1,
li
1:
1863 4,927 4,356 455 1,022 136 1,592 387 59 2,621 352 827 106 1,273 167 7 59 p2 -184 497 121 339 794 857 28 79
l\loordbrabaut .
25 27
37 2 32 67 7 106
~ . 1864 4,814 4,593 485 931 131 1,743 365 51 2,772 346 751 93 1,124 '174 5 40 [>7 212 719 125 355 750 80'1 !) 76 rn 22 ·:: 1 56 1 ·23
1
81 7 111
1863 3,569 3,196 376 767 108 400 294 18 2,599 310
Gelcforlaud"
... ?
~
694 94 1,1361 205 14 20 ~6 74 625 117 159 863 54-6 9 33 38 47 254 320 13 19 69 8
1864
96
3,801 3,235 486 843 112 478 307 12 2,618 412 708 101 1,190 189 13 33 ~4 63 821 103 157 849 558 1) 21 38 40 77 331 384 8 19 35 3 57
1863 5,071 4,652 215 1,009 15 1,027 300 8 3,558 156 776 H 127 217 9 2 p4 8 396 102 121 2,955 85 37
Zuidhollaud ... ~
472 55 41 245 910 16 76 115 36 227
? 1864 5,820 5,344 206 1,027 31 1,306 354 11 3,92/t 142 799 24 111 150 8 3 ~2 2
1~21 138 136 3,320 63 78 2'18 48 51 118 613 46 47 131 30 208
lW oorclhollancl ..
~ 1863 4,079 3,735 139 625 760 178 2 2,897 128 519 2 214 50 2 3 ~1 415 152 5 2,341 39 5 50 15 33 93 350 2 59 127 13 199
1864 3,555 3,188 156 520 690 186 5 2,401 135 479 11. 168 . 69 53 " ~o 402 133 10 1,769 41 2) 11 63 •13 16 60 272 20 51 77 24 152
1863 -1,132 1,286 174 222 287 133 5 926 146 166 12 114 27 14 " bl 7 336 U5 38 362 103 3
Zeelancl ... .. ... ~
2 22 19 1
58 470 17 24 37 1 62
? 1864 1,133 1,268 125 203 223 108 1 966 115 175 12 115 39 33 1 5 8 299 85 62 394 104 2 11 8 9 31 469 21 11 35 4 50
1
1863 2,017 1,783 255 353 99 124 6 1,584 235 331 36 310 120 5
~o 20 161 52 213 975 186 8
Utrecht. . . ~
129 u 2 9 19 19 19 2 40
~ 1864 1,843 1,756 193 360 71 H3 4 1,601 177 340 28 334 80 5 1/ ~9 138 55 168. 1 ,120 234 5 135 4 7 24 51 6 8 23 1 32
Frieslancl . .". ~ 1863 2,142 2,324 153 199 6 168 91 1/ 2,065 145 181 6 79 60
1 207 106 97 1,608 10 28 26 31 35 15 2 21 67 20 108
~ 1864 2,461 2,708 231 284 17 188 145• 1 2,402 209 252 17 85 38 2 1 ~7 359 121 65 1,870 49 104 27 27 4-1· 39 16 82
241 122
1863 2,185 2,043 110 270 25 634 245 3 1,245 97 177 20 206 72
1/ ~2 7 372 Ut 178 396 124 10
Overijssel . . . . ) 27 46 201 / 254 21 19 78 13 HO
? 1864 2,180 2,123 128 332 41 664 223 7 1,317 99 249 33 216 88
27 383 110 199 499 139 2 17 32 45 221 244 1 12 58 23 93
1863 1,908 1,731 44 329 6 525 114 ·l,169 38 250 5 18 126 3 3 230 4.() 151 804 7
Groningen. . .. ~
2 63 9
2 17 30 4 51
'1864 1,555 1,446 74 232 4 405 104 1,009 62 167 4 23 80 7 1/ ~2 276 27 113 668 20 1 64
9 12 9 6 27
1863 935 986 26 99 11 436 81 2 527 23 42 7 59 18 1 1/ ~1 4 215 1.2 63 130 59
Drenthe. . . . . ~
6 4
17 17 20 6 43
( 1864 915 982 25 104 12 486 73 5 468 25 49 12 86 29
1/ ~6 16 154 42 31 133 73 17 5
26 17 :15 2
341
~ 1863 2,652 2,237 211 497 74 651 221 4 1,461 171 435 66 468 68 7 11 8 216 542 34 58 607 622 25
Limburg ....
10 13 33 339 27 41 16 84
{ 1864 2,659 2,125 229 584 90 564 200 4 1,443 199 532 80 502 76 9 7 ~6 233 546 45 48 651 742 32 75 6 7 22 328 12 20 36 12 68
---------------------------------- - t------------------------1-----1---------------------
.. ~ 1863 30,617 28,329 2,158 5,392 436 6,579 2,168 107 20,652 1,801 4,398 365 4,00!t 1, 130 63 95 ~9 522 3,996 1,061 1,422 11 ,835 2,638 94 897 245 259 1,093 2,733 73 330 670 126 1,126
4,518 984 1,34-4 12,023 2,824 3)1621 818 206 262 94.5 2,491 115 . 236 582 136 954
Totaal. ( 1864 30,736 28,768 2,338 5,420 535 6,818 2,178 102 20,921 1,921 4,501 415 3,954 1,012 135 85 ~4 574
~~ i
1863 30,487 5,828 22,453 4,763
1864 311106 5,955 22,842 4,916
Tot"al van .... 1862 32,202 29,17312,186 6,153, 451 7,280 2,281 93 20,99111,925 4,8221374 4,331 1,0701 83 79 ll6 615
3,717
1,164 1,837 12,368 2,723 126 1,173
1
197
272
1,347 / •,900
77 338 731 155 1,224
1
1 " "'""""" ' ,,.,~ , "'"""·
\ 2 ) AlnorC'JI 2.
1 ,·, ''"' ''"" """ "., ,, "' "" """ '"""" ""''"" ''" ' "." !'"''"'" '"" "'" '""'i" "" '""""'' "." ''""" '"""''"'. 1

-= -= -
,
AARD DER MISDRiJVEN
t96
BEKLAAGDEN.
VEROORDEELD.
\====r====~-==============~=-~-====;:=============!.========================:::zi:===:=::::>====:==:::===;::=====:;=====l
TOT DE !'iTltAF VAN
GEV AIVGIE!VI8
1 REED&
VROEGER
VEROORDEELD
l
___::_::_
!
bij de krijgsraden voor de
li
,,
1.:
1
[1
li
11
(
. ' . ~ - ..
t• MiacÎriJven; w~art~gen bij de militatrè \ 1$63.
wetkoe'ken iitraf i!I bedrèigd ..... ' ........ " ( 1864.
z• Misdrij'weft, waartegen alleen bij de burg; 1
1 wetgeving straf is bedreigd, als :
1863 •· Tellien de algemeene zaak .. , ......... , . . . ~ ·
~ 1864.
b, ; personen""" .. " ... " .. "." .. ~ !:~::
•eigendommen ... "." •. ".".". g:~!:
Totaal, .. . : ... ~
1863·
( 1864.
( t• Misdrijven, wa~rtegen bij de miliiai>'e ~ 1863.
i . ""etlloeken straf is be8reigd ... ; ............ ~ 1864.
1
Z• Misdrijven, waartegen alleen ~ij de burg. 1
wetgeving straf is bedreigd , als : j
a. Tegen de algemeene zaak .......... , ..... ~ 1863.
"' 1 ( 1864.
cd
J 1 :.
1
\
• personen .............. ...... , , .. ) 1863·
~ 1864.
eigendommen""""""""". ~ !::!:
Totaal ........ ~
1863·
~ 1864.
t• Mis.ir~jvè~ ; waartegèit bij de militaire ) 1863.
( wetboeken straf is bedreigd.·•··· .. ···•·•·· ( 1864.
~· l'tlisdrij-wen, wa~rtegen alleen bij de bnrg. ,
~ wetgeving straf is bedreigd • als:
~ a. Tegen de algemeene zaak .............•.. ~ 1863.
!:: \
~ 1864.
m J
61 ( b. • • pers'Onbn"."" " ..""". " : " g::!:
c. eigendommen ........ " . . " .. ,. ~ :::!:
Totàal. .. ,: .. " ~
1863·
( 1864.
:~~ ·~ :~~ :~~ ~ :· !~ ·~ 'J :'.~ 1 .: 1 !~~
~ 1
'J ~ :.: 1 :! 1:1 :' 1 '. ' :: 1 : : 1 : :.1
:.
24 2 26 28 Il Il 1 2 25 1\ ,, " Il 1 //7 1 1 1 7 1 " " Il " ,, Il 1 8
29 ,, 38 38 Il Il 2 " 36 " Il Il 1 Il 26 9 1 ,, Il " 1 ,, 1 ' 2 " Il
~~ :: :~ :~ ,,1 ,: ~ : :~ " :: :: "1 : ~ ~: : 2~ : :: : '~ 1' :: 1 : "·I :
-3-:-:- -'~ -3-::- -3-:-:- --::- --::-· -2-:- -· _''3_,_. -3:-: ~ ·-:7- --;',- -~-~- --:~- --:- --:-:- 1: :: -::-1-::- -:-:-- -::- -1-:-
20
26
1-1-:- __".;_ -~-'1_
-3-31___
2 __ 3_1_1_ -3-79- __ 2 ___ 3 __ 2_9 ___ 2 ___ 34-3 ~ 106 86 sit. 12 4 ~ ~ _1_6___"__"__"__'_'-l--4- 18 " ~.
15
15
3
4
7
2
15
13
3
2
15
20
3
4
'1
20
2
1
7
13
13
: :: : :: 1 : :: ·, 1 ·: ·~
·;
1 :
:: 1 : : 1 : : :: 1 :: 1 ::
7
7
2
1
3
1
14 20
6
8
5
6
------------------ 1-- --=- ~~·· ~· ---~ ~·· ~· · ~=- ~· ~-·~--· - ---~ ~--- ~-------------- ___,___
26 Il 26 26 Il Il 4 Il 22 Il Il 1 Il 2 3 1 3 Il 12 Il Il 1 2 " 1 ,,
_33- __ 9 __ 3_5 ___ 4_4 ___" ___" ___ 1 ___ 8 ___ 2_9 t- _'_' ___.,__ 7__ _'_'___"___
s ____ 4 ___ 5 ___ 1 ___ s ___ 3 ___ 1 ___ 1 ___ 9 ___'_'-1~
228 4 245 24\} // Il 16 2 231 l 97 77 àf 14 Il ,, Il Il Il 112 Il Il Il 1 20
259 1 290 291 1 2 22 1 265 a 106 86 53 11 " " " " ·l 8 3 1 " " " 21
21 1 32 33
7 1 25
8
24 2 26 28
1 2 25
7 ", ; : : : : :: 1 : : :: '~ : ,,' 1 :
32
32
54
49
335
364
2
5
:l1
41
38
58
58
376
412
41
40
58
58
381
423 2 3
2
3
6
10
31
36
3
10
39
34
52
48
347
372
t-i---
1 97 77 39
3 106 86 61
2
1
3
: ", :: ·~ : :: 1 :: : :: : 1 1: : 1 ·,
Il 8 13 3 28 Il Il " Il 10 1 6 1 1 1
_"___
2 ___ 1_8 ___
5 ___ 8 ___
s _ ~ _ '_'___
'_' _
1 ~
:: ·~ :: 1 :: 1 :~ 1 ·; ·: 1 "· 1 ·; ·: 1 ~~ "J ::
'_' _j_'_' ___ '_' ___
1
3
1) Één werd voor de desertie geene afzonderlijke straf opn:clegd, daar hij vroeger door den burg. rer,ter voor een zwaarder misdrijf was geslraft geplëegd na de desertie.
- -=-
2 1 In pl~

199
S 2. S'rl\AFZAKEN BIJ DEN MllJ'fAIREN l\EG'fEK .
Bij de krijgsraden voor de landmagt werden aangebragt in 1863 309, in 1864 331 zaken tege~ 332, met 355
eu 379 beklaagden tegen 370 i. bij die voor de zeemagt 26 en 33 zaken tegen 28, met 26 en 41~ beklaagden
tegen 30 in 1862. Het getal behandelde zaken was in beide jaren het grootst voor de tweede militaire auditie ,
Gelderland en Overijssel, 72 en 76; het kleinst in 1863 voor de zesde, Friesland, Groningen en Drenthe , 12 ,
in 1864 voor de zevende, Zeeland, 22; dat der beklaagden het grootst in 1863 voor de tweede auditie, 95, in
1864 voor de vierde, N oordholland en Utrecht, 88; het kleinst in beide jaren voor de vijfde, Zeeland, 22 en 23.
Bij de landmagt waren op honderd zaken in 1863 114. 9 , in 1864 114.5 beklaagden. Van de honderd beklaagden
werden in elk van beide jaren vrijgesproken 7.61 en 7.65 , veroordeeld 92.39 en 91.03, in 1864 ter teregtzitting
verwezen naar den burgerlijken strafregter 0.53, naar de krijgstucht 0.79. Op de honderd veroordeelden werden
veroordeeld: tot de doodstraf in 1863 0.30, in 1864 0.87, tot kruiwagenstraf 29.57 en 30. 72, tot het afnemen
der cocarde en detentie 23.48 en 24.93, tot arrest en detentie 11.59 en 15.65, tot disciplinaire correctie 4.27 en
3.48, tot tuchthuisstraf 2.44 en 1.16, tot gevangenisstraf 28.05 en 23.19, waarvan voor één jaar of minder
20.12 en 18.55 (in gezamelijke opsluiting 14.94 en 15.07, in éénzame 5.18 en 3.48), voor meer dan één jaar 7.93
en 4.64, terwijl in 1863 aan éénen veroordeelde geene afzonderlijke straf door den militairen regter werd opgelegd.
De recidivisten maakten in elk jaar 7.01 en 7.83 uit der veroordeelden.
Door de krijgsraden voor de rzeemagt werden in 1863 4, in 1864 8 beklaagden vrijgesproken. Zij veroordeelden:
1 en 7 tot arrest of detentie, 7 en 17 tot gevangenisstraf, waarvan voor den tijd van éénjaar of minder in gezamelijke
opsluiting 3 en 8, in éénzame 1 en 4, voor meer dan één jaar 3 en 5 , tot laarzen en aan wal zetten als eerloozen
schelm in 1864 1, tot laarzen met of zonder detentie 12 en 8, tot tuchthuis in 1863 2, tot degradatie met of
zonder detentie in 1863 3, tot detentie en sluiting in de boeijen 1. Onder de door de veroordeelden gepleegde misdrijven
waren 13 en 20 bij de militaire wetboeken, 9 en 17 bij het Code Pénal met straf bedreigd. Van de laatsten
waren 3 en 3 tegen de personen, 5 en 14 tegen de eigendommen en in 18.63 1 tegen de algemeene zaak. Van
de vrijgesprokenen waren in 1863 2 van militaire misdrijven, in elk jaar 2 en 6 van misdrijven tegen de
eigendommen, in 1864 1 van een misdrijf tegen de personen vrijgesproken.
Bij de krijgsraden voor de landmagt waren de misdrijven naar hunnen aard op de volgende wijze ingedeeld:
Getal zakell.
Bij de militaire wetboeken met
straf bedreigd. . . . . . . . . 2f3
Bij de burgerlijke wetgeving
met straf bedreigd :
a. tegen de algemeene zaak 20
b. tegen de personen . . . 29
c. tegen de eigendommen. . 47
1863.
Op Ge 1al Op
rle l ,000. beklaagden . de l ,000.
689 234 659
65 32 90
94 38 107
152 51 144
G etal zaken.
244
24
28
35
1864.
Op Ge1al Op

200
11
1 ~.
,,
1
li
Boon .....
AARD DER MISDJUJVEN.
b. Tegen de per·sonen.
(Art. 3i-5 ..Code 'Péna:l.)
Onwillige manslag . . ....................... .
(Art. 319 Code Pénal.J
Onwillige verwonding ....... , .... , ....... :
(Artt. 319, 320 Code Pénal.)
"." 1
Mishandeling en verwonding .............. , ... . .... . .... , ..
(Artt. 309-311 Code Pénal, art. 14 11• 2 der wet ''all 29 Jnnij 1854,
Staatsblad n' JW.)
1863.
1864.
1
1=====:;:1 ==R=E=D=E=N===i======;:===R=E=D=E=N==:::at
GETAL
GE'.l'AL,
I . TOT DE 1,ÓOO. TOT DE 1,000.
Beklaag-1·
ZttkeH.
ZakeH. 1 Beklaag1len. Zaken. IBeklaar:- Zaken. l Beklaagden ;
den.
den.
1 I
1
! 1
1 1
1
2.75 2.36:
i
1
2.75 2.36
'
1 2.75 2.36
28 36 83.58 26 34 71.42 80.38
behandeld en dus voor zooverre zij gedurende het jaar z~jn afgedaan andermaal in rekening· komen, hoewel zij
op de afgedane rollen slechts ééns worden opg·enomen. Afgedaan werden in elk van beide jaren 331 en 369
zaken, waarvan door approbatie 239 (72.21 %) en 279 (75.61 %) , in hooger beroep 88 (26.58 %) en 90 (24.39%),
in eersten aanleg in 1863 4 (1.2'1 °fo). Op 31 December bleven alzoo in behandeling 9 en 21 zaken. De ter
approb:itie ingewnden vonnissen betroffen in elk van beide jaren 336 en 395 personen. In hooger beroep stonden
voor het hof te regt 96 en 100 personen, waarvan 3 en 4 op vrije voeten, 93 en 96 in preventieve gevangenis.
Van de vonnissen in hooger beroep werden 49 en 53 op appèl van den advocaat-fiscaal, 39 en 37 op dat van
de beklaagden uitgesproken. Va11 deze vonnissen bekrachtigden de vonnissen des lageren regters 25 of 28.41 %
en 22 of 24.44 %, wijzigden of veranderden de eerste uitspraak 63 of 71.59 % en 68 of 75.56 °fo. In elk van
beide jaren volgde bij 7 en 5 arresten vrijspraak of ontslag van veroordeelden, bij 6 en 4 veroordeeling van
vrijgesprokenen of ontslag·enen, bij 12 en 24 verzwaring, bij 38 en 35 verligting van straf, waaronder 1 en 3
met toepassing van art. 9 der wet van 29 J unij 1854 (Staatsblad n° 102), en in 1863 1 met toepassing van
art. 463 Code Pénal of art. 20 van eerstgenoemde wet. Door het hof werd slechts in 1864 1 doodvonnis van
den krijgsraad in hooger lJeroep bekrachtigd. Het vonnis werd niet ten uitvoer gelegd.
Van de 4 beschuldigden , die in 4 zaken in eersten aanleg in 1864 voor het hof te regt stonden. , werden
2 vrijg·esproken en 2 veroordeeld, 1 wegens insubordinatie en 1 wegens overtreding der krijgstucht tot arrest
of detentie en tot provoostarrest veroordeeld. De ééne zaak met 1 beschuldigde in 1864 was op 31 December
nog onafgedaan.
In elk jaar werd het advies van het hof gevraagd op 10 verzoeken om gratie , waarvan 9 afg·ewezen , 1 geheel
of g·edeeltelijk ing·ewilligd.
li
11
11
Openbare schennis en gewelddadige aanranding der eer•
baarheid" .... . ........ , ................... .
( Artt . . 330 en 331 Code Pfoal.)
Valsche getuigenis, .......... . . .
(Art. 361 Co1le Pénal.)
c. Tegen de eigendommen.
Totaal. ... . .. .
Vernieling van hoornen langs den openbaren weg geplant.
(Artt. 445, 448 CuJlc PéJul.)
Vernieling van afsluiting ................. , ......... . . . .... .
:(Art. 456 Code

(
1:
,,
li
1:
,,
,,
" r
,,
1, '
in '1863 met 2 zaken; terwijl het g·etal zaken in elk jaar iu N oonlbraban t met 2 Elll 3, Zeeland met 2 en Hl ,
Drenthe met 3 en 7 , in Gelderland in 1863 met 1 , in Groningen in 18i14 met I is afg·enomen. Onafgedaan
bleven op het einde van 1863 20 zaken mee1" van 1804 13 minde1· dan op 31 December 1862.
Van de eindbeschikkingen op rekwest betroffen: verlof om kosteloos te procederen (artt. 864, 865 (art. 8H)
Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering) in 1863 26, in 1864 30, waarvan 22 en 20 het verlof verleende~; 4
en 10 het weigerden; het verleenen van kostelooze magtiging· (art. 872 (art. 874) Wetboek van :Surgerh~lrn
Regtsvordering) 6 en 5 , allen verleend; de overige 34 e~ 34 waren. van anderen aard. Van .deze ~mdbesch1kkingen
op rekwest waren: in Noordbrabant in 1863 2, m ·1864 2, 111 Gel~erla~d 14 en 21, m .zmdhol!.and ~3
en ·t 5 , in N oordholland 11 en 5 , in Zeeland 6 en 3 , in Utrecht 3 en 2 , 111 Fnesland 1 en 8 , 111 0 verJ,Jssel m
1864 2, in Groningen 7 en 6, waaronder 1 en 2 op appèlrekwesten, waarbij de beschi~king. der regtbank
werd vernietigd en in 1863 5 door het hof in eersten aanleg genomen, in Drenthe 3 en 3, m Limburg 6 en 2.
b. Arron dis semen t s regt banken.
De werkzaamheden van de arrondissementsregtbanken waren als volgt:
HanBt:nde AauBebra&te INCIDE:NTELE VONNISSEN, EINDVONNISSEN. s;:iud~
z1:1kc11
be~u·hikkinffC:U
TO'!' AAI ••
op l Januarij . jaar.
In eersten In hoo3er In et!l'Slcn lu hooger
op
aanlea. beroep. aanleu. beroep.
rekwelit.
JAREN. zaken TOTAAL,
r,eittrendc hel
1863. 2,495 3,351 5,852 879 19 2,396 61 3,355 8,036
1864. 2,674 3,388 6,062 864 10 2,513 37 3,424 8,407
De op 1 .Januarij 1863 en 1864 hangende zaken waren verdeeld in 2,471 en. 2,642 op de. r~l ingeschreven,
waarvau 1,243 en 1,405 hangende sedert drie of meer, 1,228 en 1,237 sedert mmder dan drie Jaren, 24 en 32
ter teregtzitting gebragte zaken, op de rol niet ingeschreven. Het verschil in nzee-1· van .1 v~or ~e hangende
zaken op 1 .Januarij 1863, bij vergelijking bij de onafgedane op 31 December 1862., sprmt hiermt.voort, dat
bij de arrondissementsregtbank te Utrecht ééne zaak, als afgedaan beschouwd, op meuw op de rol is gebragt.
· Van de voor de regt banken hangende en aangebragte zaken behoorden tot N oordbrabant in 1863 500, in
'1864 535, Gelderland 496 en 554, Zuidholland 1,154 en 1,184, Noordholland 1,028 en 1,078, Zeeland 154 en
'148 Utrecht 256 en 217, Friesland 411 en 406, Overijssel 375 en 410, Groningen 719 en 792, Drenthe 212
en ~40, Limburg 547 en 498. Vergeleken met 1862 is het getal zaken toegenomen in 1863 met 288, in 1864
met 498, waarbij dient opgemerkt te worden, dat het getal zaken hangende sedert drie jaren of meer, waarvan
verscheiden vermoedelijk door de partijen verlaten zijn, meer bedroeg in 1863 67, in 1864 229. In de vermeerdering
deelden in elk van beide jaren Noordbrabant met 28 en 63, Zuidholland met 61 en 91, Zeeland met
7 en 1, Utrecht met 77 en 38, Groningen met 20 en 93, Drenthe met 35 en 63, Limburg met 86 en 37, in
1864 Gelderland met 58, N oordholland met 44, Overijssel met 35; terwijl het getal zaken in elk jaar in
Friesland met 20 en 25, in Noordholland in 1863 met 6 is afgenomen. Op 1. Januarij 1863 bedroeg het getal
hangende zaken 141, op 1 .Januarij 1864 320 meer dan op 1 Januarij 1862, terwijl in elk van beide jaren 147
en 178 zaken meer werden aangebrag't.
Van de eindvonnissen, door de regtbanken in hooger beroep uitgesproken, bekrachtigden in elk jaar 27 en
16 het vonnis in eersten aanleg, terwijl 29 en 21 het geheel of gedeeltelijk te niet deden en 5 in 1863 het
beroep niet-ontvankelijk verklaarden. Op de 100 eindvonnissen strekten tot b.ekrach~iging.=. bij de provinciale
hoven in 1863 55.2, in 1864 55.2, bij de regtbanken 44.26 en 43.24, tot temetdoemng hl,] de eersten 39 en
40.1, bij de laatste 47.54 en 56.76, tot niet-ontvankelijkverklaring bij de eersten 5.8 en 4.7, bij de laatste in 1863
g,2. Voor de bekrachtigde vonnissen verschilde de betrekkelijke reden in 1863 en 1864 voor de hoven zeer weinig,
voor de regtbanken aanmerkelijk met die in 1862. . .
Van de aangebragte zaken waren in elk jaar 2,945 en 2,956 wel, 412 en 432 ~~et op .de rol mgeschrev.en.
Afgedaan werden in 1863 3,178, in 1864 3,395 zaken, waar~an 2,457 en . 2,551 blJ ~onms, 721 .en 844 door
afstand van de instantie. Het getal afgedane zaken bedroeg 111 1863 108, 111 1864 32a meer dan m 1862. Het
O"etal onafgedane zaken bedroeg op den laatsten December van elk der beide jaren 2,674 en 2,667 of 180 en
~ 73 mee1· dan op 31 December 1862; 29 en 27 waren niet op de rol gebragt.
Onder de uitgesproken vonnissen telde men: in 1863 547, in 18\H 582 zaken van koophandel, waarvan b~j
de regtbank te 's Hertogenbosch 32 en 39, te 's Gravenhage 33 en 3~, te Rotterdam 4~ en 43, te .Amsterdam
120 en 104, te .Alkmaar 31 en 29, te Haarlem 39 en 51 , te Maastncht 37 en 28 beshst werden; 194 en '192
faillietverklaringen , 21 o en 265 stellingen onder en opheffing van curatele, 102 en 106. echtscheidingen, 29 en
5f scheidingen van tafel en bed , H en 13 scheidingen van goederen , 34 en 32 vonmssen houdende verkoop
en toewijzing (art. 522 Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering), 39 en 58 tegen ambtenaren van den burgerlijken
stand, notarissen enz. (art. 854 Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering). Er werden in 1863 58 , in
1864 175 eindvonnissen in eersten aanleg meer dan in '1862 uitgesproken.
De eindbeschikkingen· op rekwest waren verdeeld in 1863 in 850 , in 18(1 'i in 820 om wrlof tot kosteloos
203
procederen (artt. 864, 865 (art. 87 4) Wet boek van Burgerlijke Regtsvordering), waarvan 731 en 707 werden
verleend, 1 Hl en 113 geweigerd, l ,:!25 en 1,459 om kostelooze magtiging enz. buiten regtsgedingen (art. 872
(874) Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering), waarvan 1,305 en 1,428 verleend, 20 en 31 geweigerd, 5,86·1
en 6,128 van anderen aard. Het verleende verlof om kosteloos te procederen stond tot de aangebragte rolzaken
in 1863 als 24.82, in 1864 als 23.92 tot de 100. Van de 8,036 en 8,401 eindbeschikkingen op rekwest kwamen
voor in: N oordbrabant 824 en 793, Gelderland 882 en 1,011 , Zuidholland 1,450 en 1,488, N oordholland 1,291
en 1,473, Zeeland 351 en 358, Utrecht .u5 en 425, Friesland 718 en 677, Overijssel 574 en 657, Groningen
632 en 638, Drenthe 224 en 208, Limburg· 645 en 679" De uitspraken in kortgeding waren in 1863 17, in
1864 23, de beslissingen van scheidslieden, krachtens art. 639 (643) Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering
ter griffie nedergelegd, 14 en 37 in getal.
c. Kan tongeregten.
In de jaargangen XII en XIII, tweede gedeelte , blz. 183, werden als onafgedaan op 31 December 1862
opgegeven 622 zaken. Uit het verslag der geregtelijke statistiek over 1863 blijkt, dat door de kantongeregten
van N oordbrabant i 1 zaken te weinig als vervallen van de instantie zijn opgegeven, waarvan door dat te
Grave t, Tilburg 3, Boxtel 1, Waalwijk 4 en Veghel 2.
Het getal hangende zaken bedroeg dus op 1 Januarij 1863 611 of 35, 1864 639 of 7, dat der aangebragte
gedurende het jaar 8,044 en 8,115, 253 en t82, afgedane 8,016 en 8,099, 305 en 222 minder, onafgedane op
31 December 1863 en 1864 639 en 655, 17 en 33 meer, incidentele, prreparatoire en interlocutoire vonnissen
i,OtO en 1,077 of 70 en 3 minder dan in 1862. Ouder de hangende zaken waren op 1 .Januarij 1863 en 1864
1 H en 186 sedert meer dan drie jaren aanhangig" Onder de aangebragte zaken vielen in 1863 13, in 1864 10
in de termen van art. 43 der wet op de regterlijke organisatie. Van de afgedane zaken werden afgedaan b~j
eindvonnis in 1863 6,558 (81.81 °fo), in 1864 6,675 (82.42 %), door afstand van de instantie 1,458 (18.19 °fo) en
1,424 (17.58 °fo). Eindbeschikkingen op rekwest werden genomen 1,300 en 1,282, 115 en 133 minder dan in
t 862; hieronder om verlof tot kosteloos procederen 1,055 en 1,019, waarvan 929 · en 881 het verlof verleenden,
t 26 en 138 het weigerden; om kostelooze magtiging 154 en 108, waarvan 9 en 1 geene magtiging verleenden;
de overige 91 en 155 waren einrlbeschikkingen van verschillenden aard. Het getal akten voor de kantonregters
verleden bedroeg in 1863 28,346, in 1864 30,088, tegen 28,235 in 1862. Het verhooren van getuigen, partijen,
bloed- en aanverwanten en andere werkzaamheden bij opdragt (artt. 331, 477 Burgerlijk Wetboek, artt. 119,
200, 205, 224, 240, 816 Wetboek van Burgerlijke Regtsvordering, art. 12 Wetboek van Koophandel enz.),
t 52 en 154, en de bijgewoonde boedelscheidingen en openbare verkoopen, 2,153 en 2,330 in getal, zijn hieronder
niet begrepen. Door de kantonregters werden in elk van beide jaren 4"278 en 4,644 uren besteed aan
914 en 1,fi40 processen-verbaal, waarvan 455 en 517 van verzegeling, 459 en 523 van ontzegeling.
/

1 ~
'lOI~
11
Wei·kzaamhcdeu der l1a11tu11gei·cglc11 crlijke zailen in 18tl3 en 4864.
HANGENDE AANGEBRAGTE
ZAKEN ZAKEN
OP GEDURENDE
1 JANUARIJ. HET JAAR.
AFGEDANE
ZAKEN GEDURENDE
HET JAAR.
EINDBESC111KKINGEN OP REKWES!
0)1
Kl}STEf. OO'Z:t:
MAGTIGJ;iG
J:: ,U.
,,
PROVINCIEN.
~
CD
CD
s
op erond nm
(Artt. 871, 874 (A.rtt. 872, 874
Wetboek Wetboek
p., v. Hur(I· Hc([LSV.) v. Bu1·ff· llerrtsv.
0
1
~
1:
~ ' 1863
Noordbrabant ....
' 1864
1863
Gelderland... ~
.. . . ~ ·1864
!
4
4
55
57
l~O
35
34
41
: 1
471 518 68
486 530 88
324 155 479 39
353 151 504 26
70
50
586 676 77 482 96 578 98 103
607 705 i'l3 454 11!8 602 103 106
9
10
34
'13
37
76
IH
1 ·15
2 j 14
" 1 14
7
8
9
ll
27
21
8
11
4.0
43
42
48
527 15
51675 22
1,165
1,208
24
36
28 7 34 35 24725 37 '1,478 23
34 iO 57 53 535 57 1,546 26
19
34.
13
16
538
553
44
43
751
981 44
731 38 610 51 12 196
796 43 742 52 5 219
3 2
13 "
13 "
137
290
483
517
( 1863
8u!dt;ollaa1l .. , ... ~
1864
4
4
54
67
2 1,631 1,691 '111 1,395 225 1,620 71 120
" 1,694 1,765 140 1,497 219 1,716 49 142
24
22
15
1.9
4
1
22 1 42
46 ! 29
25 51 32 '122 '115 1,0125 48 1,264 38
29 52 29 147 149 1,09425 56 1,403 43
73 1,195 47 926 111 27 505 840 7
71 1,254, 32 1 ,028 85 40 534 781 13
393
472
1863
l'li'oordholland." .. ~
~ 1864
54
55
85
77
2,220 2,360
2,166 2,298
148 1,837
185 1,855
391 2,228 132 177
299 2,154 144 134
17
17
48
47
13 l 29
6 ~\ 20
21
27
77 40
59 38
70
67
73
71
7005
526
40
37
1,356
1,348
30
42
16
36
721 40
721 43
834 114 36 533
952 140 44 556
781 1.2
751 15
1,047
998
Zeeland " "."." ? : :::
2
2
4
7
165 171
167 176
20 141
23 142
2·1 162 9 23
25 167 ü 26
3
16
2
9
17
8
8
7
12
4 38 32 285 10
7 33 36 58825 '17
448 10
455 1.2
7
12
306 39 220 25
338 52 273 27
5 97
9 106
45 1
51 "
142
174
1863
Utrecht ... . ....... ~
( 1864
7
6
4
12
297 308
372 390
!~8 259
70 323
31 290 18 4()
h 367 23 56
8
9
2
8
10
28 3 27 27 1605 16
26 10 41 37 2465 29
3!~9
418
4
7
4
iO
2M H 277 34 1.3 109 2 Il
332 12 330 45 14 160
1 Il
112
131
1'
1863
Friesland., . ...... ~
( 1864
5'1
34
847 899 116 624 240 864 35 75
872 907 124 595 25'l 846 61 95
12
Hl
32
1
3
3 1 8
" l ·l5
3
5
13 10 32 32 328 15
15 14 32 29 2365 15
730 22
7 !~3 26
9
6
501 59 491 26
467 40 497 15
3 102 37 1.1
2 106 63 14
140
HO
Overijssel.""". ~ ::::
8
8
34
46
537
477
579
531
146 435
77 405
90 525 54
86 491 40
93
66
10
10
" 1 1
3 10
8 29 7 22 21
5 26 6 31. 31
1.86
288
20
14
994117
1,059 16
15
313 32
332 43
372 17
456 32
11.6
117
17 "
1.2 1
242
150
. \ 1863
Groningen. . . . . . . . (
18 64
22
23
58
56
446
468
526
547
1U 392
114 418
55 447 79
55 !~73 74
89
71
4
10
2
4 ! 12
7 ~ 15
5 . 4
2 8
4 34 37
2 26 27
33!~
284
12
10
696 11
69iJ '16
24
34
439 46
378 54
356 1.9
379 16
6
3
170
168
45 38
47 32
125
125
Drenthe"" ... "" ~ ::::
8
12
21
1.9
243
237
272 49 2'16
268 54 196
25 ~41 31 23
22 218 50 38
1
2
j 1
4
4
4 20 2G 244
" 19 21 17'1
3
G
290
294
7
8
168 27
170 24
160 9
160 1.9
l~O " "
54, " 1
67
79
1863
Limburg .. . ....... \
( 1864
9
14
52
59
6
5
588
559
655 H3 453
637 89 437
129 582 73 110
124 561 76 97
4
10
49
33
2
1r 23
1
Il ,23
4
6
24
17
!~ 16 19 253
7 21 21 158
17
17
709
670
8
'13
265 35
252 37
!~23 31
458 27
15
13
112 1 "
121 2 Il
197
136
1863
Totaal"" ~
( 1864
174 437
186 453
13 8,03·1 8,655 1,010 6,558 1,458 8,016 639 929
10 8,105 8, 754 1,077 6,67 5 1,424 8,099 655 881
1.26 145
138 107
9
91. ·1,ir 52
155 1,21 54
99 292 123 4,55 459 4,27775 233 9,4 79 '194 202 5,44-1 4·18 5,420 470 121 2,153 1,785 70
111 27 4 134 517 523 4,64425 280 9,836 237 255
5,5!J3 423 6,256 502 133 2,330 1,724 78
3,085
3,212
Totaal van .... 1862
176 470
12 8,285 8,943 1 ,080 6,8 72 1,460 8,332 611 992
162 167
6
88 1,41 24
1110
277 145 539 546 5,27f2!; 226 9,095 216 227 5,158 373 5,9461491 127 2,212 1,976 71
2,712

,... f
206
207
11 1
111
1:
11
11
[1
li
1:
1:
11
,,
li
li
11
fi
1:
1:
11'
11
AFDEELING Ill.
FAILLISSEMENTEN.
Op blz. 186 der vorige jaargangen werden 396 faillissementen als onafgedaan opgegeven. Uit het verslag der
geregtelijke statistiek over 1863 blijkt, dat twee faillissementen voor de regtbank te Amsterdam, in 1862 als afgedaan
beschouwd, in 1863 heropend zijn, terwijl voor de regtbank te Groningen op 31 December 1862 slechts 5 faillissementen
als onafgedaan, op 1 J anuarij 1863 daarentegen 8 als aanhangig worden opgegeven, zonder verantwoording
van dit verschil in meer. Aanhangig waren dus op 1 Januarij 1863 en 1864 401 en 388 faillissementen
waarvan 206 en 222 sedert meer dan drie, 42 en 26 sedert meer dan twee, 51 en 44 sedert meer dan één
jaar, 48 en 42 sedert meer dan zes, in elk jaar 54 sedert zes maanden en minder. In 1864 komt één faillissement,
op 31 December 1863 voor de regtbank te Dordrecht nog als onafgedaan beschouwd, niet meer als aanhangig
voor, dewijl het feitelijk als geëindigd moet beschouwd worden door het aan den curator gegeven ontslag; daarentegen
verkrijgt men voor de regtbank te Groningen 2 op 1 Januarij 1864 aanhangige faillissementen tegen één
onafgedaan op 31 December 18B3, doordien, ofschoon in één het accoord in 1863 werd gehomologeerd, de homologatie
eerst in 1864 in kracht van gewijsde is gegaan en eerst in dat jaar de rekening en verantwoording en
het ontslag van den curator hebben plaats gehad. Door de regtbanken werden in elk van beide jaren faillietverklaringen
uitgesproken 194 en 197, waarvan 149 en 159 op eigen aangifte, 42 en 37 op aangifte van schuldeischers,
3 en 1 op vordering van het openbaar ministerie. Zij betroffen in elk van beide jaren 187 en 181
bijzondere personen, waarvan 2 en 7 reeds vroeger gefailleerd, 7 en 15 vennootschappen onder eene firma, en
in 18B4 1 naamlooze vennootschap. In het geheel waren dus in elk van beide jaren 595 en 585 faillissementen
aanhangig, waarvan 401 en 388 van vroegere dagteekening. Van de gefailleerden werden in elk jaar 3 bij wijze
v;an gijzeling in bewaring gesteld (art. 789, lid 1), 2 in 1863 zonder het stellen van borgtogt (art. 789, lid
3), 1 en 3 op hun verzoek uit de gijzeling ontslagen (art. 890, Wetboek van Koophandel).
Uit de staten (blz. 207 en 208) blijkt, dat, naar de beroepen of bedrijven de meeste gefailleerden waren: winkeliers
en kramers (79 en 74), brood-, koek- en banketbakkers (24 en 14).
':Çer zake van bankbreuk werden in elk jaar 18 en 17 gefailleerden vervolgd, waarvan 6 en 3 reeds vóór
t 863 en 1864 failliet verklaard. Hiervan 2 en 3 wegens eenvoudige, 16 en 14 wegens bedriegelijke bankbreuk.
Van de 595 en 585 in 1863 en 1864 aanhangige faillissementen werden gedurende den loop van elk jaar 208
en 178 afgedaan, waarvan 3 in 1863 door tenietdoening der faillietverklaring na verzet of hooger beroep, 85
en 84 door accoord, 120 en 94 door vereffening van den boedel. Onafgedaan bleven in elk jaar 388 en 407 ,
waarvan 242 en 249 wegens gebrek aan genoegzaam actief, welke waarschijnlijk meerendeels onafgedaan zullen
blijven, 146 en 158 wegens andere redenen. Van de in elk jaar aanhangige faillietverklaringen werden uitgesproken
met verhoor van den schuldenaar 22 en 24 , zonder 39 en 22. In 1863 werden 3 faillietverklaringen
vernietigd, waarvan 1 door verzet van schuldeischers en andere belanghebbenden, 2 door hooger beroep, waaronder
één van den schuldenaar, één van schuldeischers en andere belanghebbenden (art. 791 Wetboek van
Koophandel). In 1864 werd tweemalen ïn hooger beroep gekomen van geweigerde faillietverklaring met dien
uitslag, dat in het eene geval de faillietverklaring werd uitgesproken , en in het andere de uitspraak geweigerd.
Inventarisatien hebben in elk jaar plaats gehad ten getale van 237 en 205, waarvan 70 en 71 notarieel, 59
en 64 voor den kantonregter door de curators na de verzegeling (art. 799 Wetboek van Koophandel) , 108 en
70 onders'hands. Door de schuldeischers werden 85 en 86 accoorden, door de gefailleerden aangeboden, aangenomen.
Hiervan gehomologeerd door de regtbanken zonder verzet 82 en 84 , terwijl bij 1 en 2 zonder verzet
en bij 2 in 1863 na verzet de homologatie werd geweigerd.
Het bedrag als dividend den schuldeischers aangekomen is in elk jaar slechts voor 202 en 174 van de 208
en 178 afgedane faillissementen bekend. Van 84 in elk jaar door accoord ten einde gebragte faillissementen
gaven jaarlijks 13 eene uitkeering van minder dau 10, 55 van 10 tot 25, 16 en '12 van 25 tot 50 en in '1864
4 van meer dan 75 °/ • Van de 118 en 90 door vereffening des boedels afgedane faillissementen hebben 82 en
0
61 minder dan 10 , 30 en 20 10 tot 25, 3 en 8 25 tot 50, 1 in 1863 50 tot 75, 2 en 1 meer dan 75 % uit,...
gekeerd. Heropend, krachtens de artt. 88G volgg. van het Wet boek van Koophandel, werden 2 en I ve~effeningen ;
in elk van beide jaren werden 28 en 19 rehabilitatien verleend, waarvan 16 en 13 gelijktijdig met de homologatie
van het accoord, kraèhtens art. 850 ,; 12 en 6 afzonderlijk verzocht, krachtens artt. 892-899 Wetboek
van Koophandel , zonder verzet toegestaan.
De reden van de kosten der faillissementen tot het aanwezig actief was in elk jaar slechts voor I 19 en HO
van de 208 en 178 afgedane faillissementen bekend. Deze kosten bedroegen bij 21 en 16 minder dan 10, hij
95 en 15 10 tot 25, 23 en 18 25 tot 50, 20 en 8 50 tot 75, 30 en 33 meer dan 75 °/0 van het actief.
De hoegrootheid van het actief en passief en van den aard der schulden was slechts van 441 en 4 l6 van de
in elk jaar aanhangige 595 en 585 faillissementen voldoende bekend. Het passief bedroeg minder dan j 2,500
in 154 en 157,/2,500 tot /5,000 in 90 en 89,/5,000 tot/25,000 in 156 en 120 , /25,000 tot/50,000 in 28.
en 25, f 50,000 en meer in 13 en 25 faillissementen. De schulden in deze faillissementen hebben te zamen bedragen
in 1863 f 4,998,947.67 5, in 1864 f 6,743,573.65", waaronder f 832,808.13& en f 806,903.55 hypothecaire
j 267 ,488.965 en f 367,544. 755 bevoorregte, f 3,898,650.57 5 en j 5,569,125.35 concurrente schulden. Het aanwezige
actief bedroeg te zamen f 1,626,289.23 en f 2,489,880. 76 of 32.53 °fo en 3().92 °/" van het passieL waaronrlf'r
/726,464.90 en ./818.185.345 aam onroerende , /899,824.33 en ./1 ,671.704·.41' 1 aan roerende goederen.
·apuauaJao·nn uaÄf!.lpaq
ua uarqouqurn a.i:apuu 'uauos.i:ac1
·siaddpi:os
's.tap
·s.ta~.taq.i:aq
-noqai:+u.m~sa.1 ua -~uamafö'I
1 ~
l ~
·uapams.i:aAnz ua -pnoi) 1 "'
'Sl9l['BTID{l9.M.m Q.
·s.i:a11nmuaz1111l ua s.i:apuqos \ a.
·s.m1111urnaz.i:u111 ua -uaoqos 1
·s.i:addu:x 1 -
·s.i:alJ:1lmua~ad ua -uapaog 1 -
·s.raµl111s ua s.ra.&1.noqqosaa1A 1 -
1 -
'Sl9.M.UOlq.i:am l ~
·uauos.i:ad a.i:apuozfür
"IVVJ,OJ,
•ual['llZlOO 9l9plI'B illQ
·Janou m'lluz
-ilaouail U'B'll l[a.i:qail suaila M..
·uaiuam
-assrrn11J au11pailJ11 .i:ap 'lvv;i,o;i,
·p.roooo11 .woa
•tfao.rnq .iaifooq JO lZ.W,\ v.u
flu!.1eppaAl3!1(!1?J .wp iJu!u9opl3!U9J .1000
0
1l98I 11! il~U1lqlI'll1l 'IVVJ,OJ,
·auaismm1 J:'ll'llq
-uado iaq u11A ~upáp.ioA ap do
·.i:apu!m JO uapu'll'llm 9 µapas
·uapuu'!lm 9 u11p .i:aam i.i:apas ::
0
"'
:::
:: ::
1 ~
:: 1 ~
---···--p-
1 ~
1 ~
1 ~
1 :
1 ~
1 :;;
::
1 g

208
•fipmmaJaOip1 uaa[!.ipaq
j
ua lHlfl!ll'llqum a.rnpu'll 'trnuos.rna: '"' "" I
WERKZAAMHEDEN VAN DEN HOOGEN RAAD.
11
·s1a1füaq.rn11 ua s.rnp
j
-nollaN'llnrn+sa.1 ua -+mmrafö'I 1
~ ·ua+umrpq'll.il:
,-.;
; ·s.rnl['llUIJ:aqnam ua uapan1aUCUI]'.J. 1
~ ·s.rn~'lllSl[!N ua -IadOl[.>t_'_~S!P~!Ul~S'.:'J__-:_....=___________-:::____,i'--:;---1
~ ·s.I'll'lll

Yan de voorzieningen in cassatie werden geg'l'Ond bevonden: van de veroordeelden in 1863 32 (18,3 °lol, in 1864
41. (28.08 °fol, van het openbaar ministerie 59 (64.13 °fo) en 49 (66.22 °fo), van het Ministerie van Financien
3 (75 °lol en 2 (66.67 °fo); ve1·rvorpen en niet-ontvankelijk verklaard: yan de veroordeelden 143 (81. 7 %) en 105
(71.92 °/ 0
l, van het openbaar ministerie 33 (35.87 %) en 25 (33.i8 °/ 0 ), van het Ministerie van Financien 1 (25 °lol
en t (33.33 °fol.
De volgende staat geeft een overzig·t van de voorzieningen in cassatie tegen de arresten van de hoven en
de vonnissen van de arrondissementsregtbanken en de kantongeregten:
· Ns:.r.samrv 'IVV .LO.L
...... Ir.>
...... 0
...... ..,.
" •
• . ~~ -...
VOORZIENINGEN.
JAREN.
VAN DE
VER-
OORDEEI.DEN.
.µ ...
C) C)
~
ro
ro ·a~
§;El'
~ ~ C)
>
re ~~r-d
.:: ,.. ro"'
~
ó >
o~ ro
~§~
VAN
HET OPENBAAR
l\1INISTERIE.
]
ro
:E
~
'g
~
ó
i> ~
·a~
g;El'
g~.
g< ro "El
~~ ~
°' o::;;l
p..
VAN DEN
l\1INISTER VAN
FIN ANCIEN,
·s ~
.µ ~
~
ro
ro
~
g~
> g~.
"d g< ro "El
~
0 o~ ro
~ ~§~
ó p..
IN HET
BELANG DER
WET.
] ]~
ro
g~
~
> g~ .
re fr o.i
.::
re
o~ ~
e
g p..
~§~
óD
~
ó.o
Cl)
!-<
rn
tn
Cl)
P=i
~
......
..,. ....
....
- -
~ '

!
l
I·
I•
1.
li
2i2
Het getal aangebragte zaken bedroeg in elk van beide jaren 68 en 58, .tegen 68 in 1862; waarva1: 54 .en 40
in cassatie, 8 en 15 in hooger beroep van arresten door het hof van Surmame gewezen , 6 en 3 m eersten
aanleg" Van de 98 en 80 zaken hangende in cassatie werden afgedaan 52 en ~1, terwijl daar~?boven in 6 en 3
de partijen afstand deden van de instantie, zoodat op 31 December van elk Jaar 40 en 26 ZlJn hangende gebleven.
Van de 52 en 51 uitspraken vernietigden 10 (19 °fo) en 6 (11.8 %) de uitspraken der lagere regters ,
verwierpen 41 (79 %) en 43 (84.3 °/ ) 0
den eisch tot cassatie en verklaarden 1 (2 %) en 2 (3.9 %) het beroep
niet-ontvankelijk. .
Van de 61 zaken in 1863 hang·ende in hooger beroep van arresten van het geregtshof te Surmame werd ·l
afgedaan door uitspraak ten principale en in 1 een interlocutoir arrest gewezen; van de 75 in 1864 werden 4
bekrachtigd en in 1 afstand gedaan van de instantie. Van de 2 en 1 hooger beroepen van arresten van het
Hooggeregtshof in Nederlandsch~Indie werden 1 en 1 bekrachtigd. In revisie werd slechts in 1863 één arrest
bekrachtigd; op het einde van elk jaar bleef ééne zaak in revisie. . . .
In de 16 en 12 zaken in eersten aanleg werden 5 en 6 arresten gewezen , waaronder m 1864 2 mterlocuto1r,
terwijl in 1863 in 2 zaken afstand van de instantie plaats had, zoodat op 31 December van elk jaar 9 en 8
zaken aanhangig bleven. In het geheel zijn dus bij de kamers van burgerlijke zaken in elk jaar 61 en 62
arresten gewezen l waaronder 1 en 2 interlocutoir. . .
De verzoekschriften bij den Hoogen Raad behandeld, waren 182 en 208 m getal, 17 mmder en 9 meer dan
in 1862 waarvan 108 en 137 om brieven van venia retatis, 16 en 20 om brieven van wettiging, 13 en 10 om
kosteloo~ te procederen, 45 en 41 van verschillenden aard. Verlof om kosteloos te procederen, op grond van
art. 865 , eerste lid, van het Wet boek van Burgerlijke Regtsvordering, werd door den Hoogen Raad verleend
op 6 en 2, geweigerd op 5 en 6 verzoekschriften. Iu 2 en 3 zaken was het tweede lid van genoemd art~~el
van toepassing. Voorts werden verleend 18 en 25 kostelooze beschikkingen (art. 872 Wetboek van BurgerhJke
Regtiwordering·), terwijl in 1863 in 2 gevallen, beiden toegewezen , art. 874 van dat Wetboek werd toegepast.
BEVOLKING DER GEVANGENISSEN IN NEDERLAND
OVER f 863 EN f 864.
De ?evolkin~ der gevan?·enissen bedroeg op den 31"'"" December van elk der beide jaren 4,032 en 3,713.
yan. die bevolkmg waren m de strafgevangenissen 2,149 en 2,034, in de huizen van verzekering 1,175 en 1,106,
m di~ van arre~t 565 en 465 , in die van bewaring 143 en 108. Bij afwisseling waren in de gevangenissen
geduren~e elk Jaar 42,254 en 40,822, waarvan in de strafgevangenissen 2,901 en 2,789 in de huizen van
v~rzekermg 8,302 en 7 ,225, in die van arrest 7 ,507 en 7,330, in die van bewaring, met \nbegrip der doort1~~kende
ge~angenen, 23,544 en 23,47~. Vergeleken me~ 1862 verkrijgt men voor 1864 vermindering· voor de
s~rnfgevangemssen met 261 , voor de hurzen van verzekermg met 1,41 O, voor die van arrest met 553 en voor
die van bew~ring met 448.' Vergeleken met 1853, sedert vv:elk jaar de bevolking der strafgevangenissen, huizen
v~n v~rzekermg en bewarmg tot en met 1856 aanhoudend was toegenomen, geven voor de afwisselende bevolkmg
m 1864 de eerste eene ve-t·mindering met 353 of 11.23 % , de tweeden eene ver-meerdering met 385 of
5.63 % ' de laatsten met 11,594 of 97 .56 % ; terwijl de vermeerdering voor de huizen van arrest bedroeg sedert
1852 2,217 of 43.36 %, sedert 1853 1,U8 of 24.62 °fo. ·
Na ~ftrek der door~rekkende gevangenen, in 1863 4,682, in 1864 4,758, bedroeg de afwisselende bevolking·
der hmze~ van bewarmg 18,862 en 18,720, of in dit laatste jaar 6 minder dan in 1862, en die der gezamelijlrn
gevangemssen 37,572 ~n 36,064 .~in 1864 2,230 minder dan in 1862). In de reden tot de bevolking des Rijks op
31 Dec~mber van elk Jaar verkrIJgt men voor de afwisselende bevolking der gevangenissen in 1863 1 gevangene
op 92, m.1864 1 op 96 ziel.en, tegen 1 op 89 in 1862 en ·1 op 167 in 1850, het laagste jaar sedert 1846· voor
rle bevolkmg· der ~evang·emssen op 31 ?ecember .1 op 858 zielen in 1863 en 930 in 1864, tegen 811 in l862.
~et gro.otste g~tal gevangenen ~egehJk aanwezig bedroeg voor de strafg.evangenissen 2,346 in 1863, 2,214 in
186 :~, voo1 de huizen van verzekerrng 1,536 en ·l ,453, voor die van arrest 912 en 814 · het kleinste voor de
eerste 2,07 8 en '1,975, voor de tweeden 931 en 873, voor de laatsten 289 en 237. Het' getal aanwezige o·evang·enen
w~s het gróotst en het kleinst in 1863 op het eiude van de eerste en derde kwartalen· voor ·l ~(H
ontbreken die opgaven.
'
De bevolking. der gevangenissen bestond uit 34,327 mannen en 7,927 vrouwen in 1863, 33,343 mannen en
7 ,4 7 9. vrouwen m ~864 of 23.1 en 22.4 vrouwen tegen 100 mannen. Onder de doortrekkende gevangenen telde
men m elk van b~~de jaren 3,954 en 3,962 mannen en 728 en 796 vrouwen; zoodat men, na aftrek der doortrekk;nden,
verkriJgt 30,373 en 29,381 mannelijke tegen 7 ,199 en 6,683 vrouwelijke gevangenen of 23. 7 % en
22.7 / 0 vrouwen tegen 100 mannen.
Na aftrek der doortrekkenden waren in de gevangenissen van elke provincie het volgende getal gevangenen
van elk geslacht en op 'l 00 mannelijke het volgende aantal vrouwelijke gevangenen:
MANNEN.
Vrouwelijke gevangenen
VROUWEN.
op ioo mannelijke.
1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864.
N oordbrabant. 3,175 2,791 1,006 743 31.7 26.6
Gelderland . . 3,471 3,755 1,055 1,009 30.4 26.9
Zuidholland. . 5,912 5,324 1,378 1,302 23.3 24.5
N oordholland. 5,459 5,079 857 750 15.7 14.8
Zeeland. 1,259 1,083 419 335 33.3 30.9
Utrecht .. 2,134 2,131 595 576 27.9 27
Friesland . 2,945 3,307 -413 501 14 15.2
Overijssel. 2,864 2,915 669 738 23.4 25.3
Groningen 1,11'1 946 262 201 23.6 2L2
Drenthe. 577 622 83 76 14.4 12.2
Limburg-. . '1,466 1,4·28 462 45.2 31.5 31.7
HET RIJK 30,373 29,381 7,-199 6,683 23.7 22.7
. Van dez.e provincien waren echter i.n 1863 en 1864 vie~" Zuidholland, Friesland, N oordholland en Utrecht,
lil het bezit ~an groote strafgevang·emssen. Wanneer men de bevolking· dier gevangenissen aftrekt verkrijgt
men vo?.r Zu1clholland 21.il en 22.l, Noordhollancl 18.8 en 17.7 , rtrecht 23.6 en 23.6, Friesland 1'ü.8 en' 20
''l'OmYPl\Jke op honderd mannelijke gevangenen.

2U
De bevolking der gevangenissen stond , na aftrek der doortrekkenden , voor elke provincie en voor elk geslacht
in de volgende reden tot de geheele bevolking op 31 December van elk jaar:
I mannel. gev. op I vrouwe!. gev. op 1 mannel. gev. op I vrouwe!. gev. o_p
1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864.
Noordbrabant. 65.9 75.4 207.8 283.3 Friesland . 4·7.6 42.9 344.6 287.6
Gelderland . . 61.4 57.3 196.2 207.2 Overijssel . 43.4 43.3 179.6 164.4
Zuidholland . . 53.1 59.9 245.3 263.1 Groningen 97.1 116 /~20.9 557
N oordholland . 49 53.3 335 387.2 Drenthe. 91.6 85.9 594.5 655.9
Zeeland. 67.7 79.7 209.9 264.8 Limburg . 75.6 78.2 236.2 243
Utrecht .... 38.9 39.4 U3.7 H9.9
Het Rijk. 56.2 58.8 242.5 264
Wanneer men voor de provincien, in het bezit van strafgevangenissen, de bevolking dier gevangeni~~en bij
de berekening aftrekt, verkrijgt men voor Zuidholland één gevangene op 61.1 en 70 , ~annen en eene op
309.3 en 340.8 vrouwen, voor N oordholland één op 58.5 en 64 mannen, voor Utrecht eene op 170 en 172.1
vrouwen, voor Friesland één op 67 .3 en 56.6 mannen. . . .
Onder de bevolking der strafgevangenissen, huizen van ve1:zekermg ~~ arrest teld~ !,11en m 186~ 57~, m
1864 490 vreemdelingen of in het laatste jaar 101 minder dan m 1862; ZIJ maakten 3.0a lo ~n 2.83 lo mt der
bevolking. Van hen waren afkomstig uit: Pruissen 192 en 1:~:, Hannover 94 en 83, Oostenr1Jk .2 en 2, andere
staten van Duitschland 41 en 50 BelD"ie 122 en 88, FranknJk 18 en '16, Rusland 2 en 2, Zwitserland 74 en
64, Engeland 8 en 12 , .Denemark 1 en, Zweden en Noorwegen 8 .en 7., Italie 3 en 1 , N oo~d-.A.merika 2 en 1 , . onze
oost- en westindische bezittingen 5 en 3. Van hen bevonden zwh m de strafge.vangemssen ~44 en 209, m de
huizen van verzekering 146 en 109, in die van arrest 181 en 172. In. het hms v~n ?ewarm.g te Amste:dam
werden opgenomen in 1863 104, in 1864 95 vreemdelingen, waarvan mt: .Oostenr1Jk m elk .~aa~ 1, P~·mssen
36 34 Hannover 21· en 15 de verdere duitsche staten 24 en 10 Belgie 5 en 7, Frankr1Jk m elk Jaar 4,
En~·:land in elk jaar 1, Dene~arken, Zweden en Noor:-vegen 1~ en. 2, in 1864 uit Zwitserland. 2, Polen 1 ,
Italie 16, Turkije 1 en Afrika 1 , in 1863 uit N oord-Amenka 1 en Azie f. ?e 327 en 281 vreemdelmge~.' opgesloten
in de huizen vau verzekering en arrest, waren naar de provincien mgedeeld op de volgende WlJZe:
1863. 1864. 1863. 1864.
Getal. Op 100 ge•. Getal. Op 100 ffCI'. Getal. Op 100 gev . Getal. Op 100 ge•.
Noord bra bant. 35 2 13 0.92 Friesland . 8 0.65 5 0.36
Gelderland . . 55 2.~.7 57 2.49 Overijssel . 34 2.07 37 3.30
Zuidholland . . 31 1.43 37 1.91 Groningen 29 3.69 19 2.68
N oordholland . 46 1.86 33 f.39 Drenthe. 2 0.47 6 1.59
Zeeland . .. . 26 2.83 30 3.69 Limburg 54 5.65 36 3.98
Utrecht . . . . 7 0.53 8 0.67
Met uitzondering van de huizen van bewaring, waarvoor deze opgaven niet bekend zijn, waren in 1863 en
1864 de gevangenen naar den burgerlijken staat ingedeeld in 11,368 (60.76 ~ 0 ) en 10,505 ~60.57 %) ongehuwden,
6,324 (33.8 %l en 5,968 (34.41 °fol gehuwden, 1,018 (5.44 °lol en 871 (5.02 / 0 ) personen m weduw~nstaat (onder
de laatsten telde men in elk van beide jaren 683 en 583 weduwenaars en 335 en 288 weduwen), naar de geloofsbelijdenis
in: 10,621 (56.77 °lol en 9,750 (56.21 %l protestanten, 7,705 (4U8 °lol ~n 7,~15 (42.18 °lol roo~schkatholieken
en 384. (2.05 °1 0
) en 279 (1.61 °lol israëliten; naar den stand van beschavmg m: ~ 1,333 (6?.57 1 ) 0
en
0
10,899 (62.84 °1 0 ) die het lezen en schrijven verstonden , 7,377 ( 39.~3 °1 0 ) en 6,4~5 (~7.16 l 0 l die he~. met konden.
Het etal °'evarngenen die het lezen en schrijven verstonden was m elk van beide Jaren betrekkelijk het grootst
in degstraf;evangeniss~n 2,119 (73.05 °lol en 2,056 (73.72 °1 0
), h~t kleinst in de huize~ va~ arrest 4,003 (53.32 :1
0 )
en 4,061 (55.40 °fo). In de huizen vau verzekering telde men ~n 1~~3 5,211 (63.97 1 0
) ~ lil '1864 4,782 (66.1~ 1 ) 0
gevangenen, die het lez.en en schrijven verstonden. Van de Jeugmge veroordeelde~. m de strafgevange~1ssen
konden 174 (48.33 °lol en 199 (49.75 °lol jongens, 37 (40.22 %l en 30 (40.54 °lol me_i~JeS wel, f86 (51.67. / ) 0
en
201 (50.25 °lol jongens, 55 (59.78 °lol en 44 (59.46 °/ 0
) meisjes noch lezen, noch schnJven. Van de b~:olkm~ der
strafgevangenissen werden in 1863 549 (18.92 °1ol' in 1864 518 (18.57 °1") wegens gevorderden leeftijd of"zie~te
1.210 (41.71 %) en 1,1H (39.84 °lol dewijl zij reeds genoegzaam waren onderwezen, tot.~et scho?londerwlJS m~~
t~egelaten , zooclat 1,142 (39.37 °lol en 1,160 (41.59 °1") strafgevangenen van het on~erwIJS gebruik .maakten. BiJ
hun ontslag· verstonden goed het lezen en schrijven 467 en 487, slechts gebrekkig 457 en 4~~ , m het geheel
niet 2'18 en 175. Wegens wangedrag bij het onderwijs werden gestraft 24 en 26 ..!fet onderwIJS wer~ gegeven
in beide jaren door 11 onderwijzers , allen door het Rijk betaald. Als hulponderw1Jzers werden gebezigd 1~ en
16 gevangenen. Onder de scholieren telde men 466 en 498 beneden ~e 20, 4.02 en 395 van 20 tot 30, 236 en
217 van 30 tot 40, 38 en 50 boven de 40 jaren. In de strafgevangems voor JO~gens te ~otterdam werd~n 198
en 229 , op 19 en 13 na allen , in die voor meisjes te .Montfoort 92 en 7.~, m het hms ~an verbetermg en
PvoedinD' 5
te Alkmaar 1-43 en 158 of de geheele bevolkmg tot het onderWIJS toegelaten. Genoegzaam onder-
0
.
wezen waren in de strafgevangenis bij Leijden 305 (55 °lol en 274 (51.8 °lol m
d.
ie te
w
oer
d
en voo~ vrouwen
crimineel 60 (46.5 °lol en 60 (46.5 °lol , correctioneel 62 (39.7 °lol en 65 (38.7· °lol, te Hoo_rn 372 (49.7 lol en 3~.5
( 1~5.7 %) , te Leeuwarden 411 (4 7.7 °lol en 397 ( 49.~ %l ; terwijl in elke dier gevangemssen tot het onderwIJS
werden toeg·elaten 190 (34.2 %) en 183 (34.6 °lol, 50 (38.8 %) en 49 (38 °1o) '. 6~ (40.4 °1 0
) en 68 (40.5 °1 ~) '. '161
(21. 5 %: en 183 (26.6 °1 0
), 2~.5 (28 .5 °f.l en 216 (27 °1 ) 0
0
"°
..,... .....
0 0
CQ CQ ~
°" °"
11':>
Il) +:> +:> ....., ....., ....., ....., ....., ....., ....., .....,
"d
s "° §g
.8 s s .8 .8 .s s .s .s
ro P.
·.--,0
0 11':> 0 11':> 0
"° ~
0 o'f:
0 CQ
.-d ..,...
Il)
..... ..,...
m m ~ ~ ~ 11':>
Q Q Q Q Q Q Q Q "° ro
Il) cd cd cd §
Q
ctl
Q i:l ro
cd
ro Cl! ro cd'"Ö
P=l p.. p.. p. p.. p.. ~ p.. p.. p.. p..
1
1 lp..
1
Strafgevangenissen . .. . . .. . . ... . ~ 1863 12 115 192 99 103 558 552 428 329 323 132 58
1864 13 115 215 107 103 544 510 410 296 303 f21 52
Huizen 'Van '·erzekerÎl1g . . . ... ·- ~ 1863 23 148 299 367 521 1,546 1,323 1,046 883 f,147 655 344
1864 41 119 23f 267 448 1,512 1,182 975 768 896 537 249
lluizen van arrest .. .. ... .. . .
~ 1863 16 219 440 386 547 l,26, l.086 891 867 942 562 282
1864 14 220 444 347 482 1,214 1,114 955 809 980 517 234
--· -----
1863
Totaal van . . . . ~
51 482 931 852 ,1,171 3,373 2,961 2,365 2,079 2,H2 1,349 684
1864 68 454 890 721 1,033 3,270 2,806 2,340 1,873 2,179 1,175 535
Het getal jeugdige gevangenen beneden de zestien ja_ren bedroeg in 1863 1,464 of 7.82, in 1864 1,412 of 8.f lf,,
dat van 16 tot 18 jaren 852 of 4.55 en 721 of 4.16 op de honderd gevangenen. De betrekkelijke reden tot het
geheele getal gevangenen was in beide jaren voor den leeftijd beneden 16 jaren minder gunstig, voor die van
16 tot 18 jaren in 1863 minder, in 1864 meer gunstig dan in 1862. In getal zijn de eersten in 1864, vergeleken
met 1862 , afgenomen met 80, de laatsten met 155. Het betrekkelijke aandeel was voor de gevangenen
beneden de 16 jaren in de strafgevangenissen 11 en 12.3, in de huizen van verzekering 5.66 en 5.41 , in die
van arrest 8.99 en 9.25; voor die van 16 tot 18 jaren 3.41 en 3.84 , 4.42 en 3.70, 5.14 en 4.73 op de honderd.
Het getal vrijgesprokenen , wier plaatsing in een verbeterhuis door den regter werd dienstig geacht, bedroeg
in 1863 164 (143 jongens en 21 meisjes), in 1864 184 (158 en 26). Hun getal is dus op nieuw toegenomen eu
bedroeg in 1864 33 jongens en 7 meisjes meer dan in 1862.
In de huizen van bewaring waren onder de veroordeelden door den kantonregter jeugdig·e veroordeelden in
1863 1,255 (-1,020 jongens en 235 meisjes), in 1864 1,221 (1,025 en '196 ), tegen 1,202 (980 jongens en 222 meisjes)
in 1862.
in 1862. Zij maakten 10.06 % en 10.72 % uit der veroordeelden door den kantonregter, tegen 9.98 °/
0
Ten aanzien van die veroordeelden dient echter te worden opgemerkt, dat zij niet steeds reg·elmatig gebragt
worden op de registers der huizen van bewaring, maar soms op die van de huizen van verzekering of arrest ,
wanneer de huizen van bewaring met die huizen vereenigd z~jn. Enkel in g·oede huizen van bewaring worden
naar aanleiding der wet van 29 Junij 1854, (Staatsblad n° 103), alle door den kantonregter veroordeelden tot
zelfs voor ééne . maand opgesloten. Hieruit volgt , dat onder de veroordeelden opgenomen in de staten van rle
hnizen van verzekering en arrest ook veroordeelden door de kantonreg-ters voorkomen.
----~- --- ---- --

Wij laten thans volgen eene opgave der gevangenen , ing·edeeld naar de beroepen bij hunne komst in lie
gevangenis :
OITRAFGt- 1 BUrn

lt
,,
'"
li
,,
Op 11P n warr.n rt>t> il!;

220
221
11 Ji"
11'
voorloopig in hechtenis op 31 -December van het vorige jaar 243 en 281, zoodat gedurende elk jaar in de huizen
zijn opg(:)nomen 4,155 en 3,660 onveroordeelde gevangenen , waarvan 2,832 en 2,453 in de huizen van VPrzekering-,
1,323 en 1,207 in die van arrest. Deze gevangenen waren naar geslacht en leeftijd ingedeeld in 3,146 en 2,748
mannen , 740 en 666 vronwen boven, 213en175 jongens, 56 en 71 meisjes beneden 16 jaren. Van deze onveroordeelden
waren 3,937 en 3,4 76 burgerlijke, 461 en 465 militaire gevangenen. Van de laatsten stonden te regt
voor den militairen regter 452 en 461.
Van de burgerlijke gevangenen waren in elk jaar aang·eklaagd 3,606 en 3,189, waarvan 2,160 en 1,944 in
huizen van verzekering , 1,41ic6 en 1,245 in huizen , -an arrest vertoefden. Men telde onder de aangeklaagden
2,825 en 2,466 mannen , waarvan '199 en i59 , 781 en 723 vrouwen, waarvan 59 en 67 beneden 16 jaren. In
staat van beschuldig'ing bevonden zich gedurende den loop van het jaar 877 en 940, 608 en 574 in de huizen
van verzekering, 269 en 366 in die van arrest. Onder de beschuldigden telde men 682 en 732 mannen, waaronder
29 en 26 , 195 en 208 vrouwen, waarvan 11 en 3 beneden 16 jaren.
Iu de staten '16 en 17 voor de huizen van burgerlijke en militaire verzekering en staat 16 voor die van arrest
van de verslagen van het g·evangeniswezen vindt men de volgende opgave van den duur der voorloopige
hechtenis. De opgaven in deze staten , welke niet overeenstemmen met het getal aangeklaagden en beschuldigden
gedurende het jaar , verdienen echter weinig vertl)>uwen.
DUUR
DER HECHTENIS
van den dag der opname tot dien der
1863.
BEKLAAGDEN
IN DE
GEVANGENISSEN
DER REGTBANKEN.
Huizen
Hui.ien
1864.
BEKLAAGDEN
IN DE
GEVANGENISSEN
DER REGTBANKEN.
Huiun
Huizen
DUUR DER HECHTENIS
van den dag der opname tot dien der
Van één tot twee maanden
Overbrenging ·(
" twee " drie "
h:~;:::~p IJ
Minder dan ééne maand ....
IJ ::: : :;:
vijf
" zes
\ /1 zes maanden en langer
TEZAMEN ....
1863.
BEKLAAGDEN
IN DE
GEVANGENISSEN
DER REGTBANKEN.
Huizen
ar1·est.
16
43
22
1
84
Huizen
burgerlijke
militaire
verzekerinrr.
9
12
5
26
1864.
BEKLAAGDEN
IN DE
GEVANGENISSEN
DER REGTBANKEN.
Huizen
arrest.
21
28
H
4
65
HuiztJn
bur&erlijke
en
mili1aire
vcrzekerina.
5
1
2
2
10
d d ""'
~·~~
ÓDQ) d
~%~
;::;;l·~·~
Q)"d d
p::i
In vrijheid
stelling.
J Minder dan ééne maand ....
Van één tot twee maanden
1
IJ twee " drie IJ
<
(
IJ
drie
Il
vier
IJ vier Il vijf
IJ vijf Il zes
IJ
zes maanden en langer
TEZAMEN •••.
e1rres1.
214
68
13
10
6
1
2
314
burgerlijke
militaire
vel'zekerine .
154
41
3
2
1
201
36
14
6
56
205
54
15
12
6
1
2
295
burgerlijke
nulitaire
\'Crzekcrinc.
187
33
14
4
239
56
H
3
1) 2
72
'"i
Minder dan ééne maand .. . .
l Van één tot twee maanden
Overbrenging 1
Il
twee " drie
na het
drie Il vier
arrest van
Il vier Il vijf
teregtstelling.
Il vijf Il zes
zes maanden en langer
IJ
\
'I'E ZAMEN .•..
Minder dan ééne maand ....
Overbrenging
door· verwijzing
~
Van één tot twee maanden
naar een ander ) " twee IJ drie
regtscollegie. ( 11 drie maanden en langer
44
68
63
18
15
12
6
226
55
97
30
10
2
-1
8
203
l)
2
43
66
58
25
7
4
9
212
56
82
28
15
6
2
190
4
2
( MlDdor dan Mno maand ..•.
Van één tot tlvee maanden
Ten IJ twee " drie ·"
uitvoer legging i IJ drie Il vier
der straf.
IJ viet Il vijf
Il
vijf IJ
zes
zes maanden en langer
TE ZAMEN •...
599
198
19
6
5
3
831
1,467
117
26
5
1,615
345
113
22
l) 15
495
710
200
28
10
3
2
953
1,237
103
34
1,375
259
140
32
1) 19
450
1) Drie maanden en laurrc r .
TE ZAMEN ....
Daarenboven zijn in elk jaar naar andere gevangenissen overgebragt en ter beschikking gesteld van de
prokurenrs-generaal, officieren van justitie or den militairen regter 32 en 45, overleden 3 en 7 , terwijl 281 en
209 op het einde van elk jaar in hechtenis bleven; hieronder 111 en 117 in de huizen van verzekering, 170 en
\12 in die van arrest.
Het getal gegijzelden bedroeg in elk van beide jaren 913 en 783, 767 en 621 mannen, waarvan 20 en 45,
146 en 162 vrouwen, waarvan in 1864 9 beneden 16 jaren. Van de gegijzelden waren opgesloten in huizen van
verzekering 232 en 139, van arrest 175 en 208, van bewaring 506 en 436. Gegijzeld waren wegens schulden
102 en 90, waarvan 4 en 5 vrouwen, wegens boeten ten laste des rijks 317 en 268 , 62 en 65 vrouwen , ten
laste der gemeenten 4!J4 en 425, 80 en 92 vrouwen.
Wij g·aan thans over tot de indeeling der veroordeelden in de strafgevangenissen en bij uitzondering in de
huizen yan verzekering naar den

------- -
222
•
DUUR
DRR
CRIMINELE S'rHAFFEN.
2- 5 jaren. ·! 1863
1864
5-10 Il
. ~ 1863
1864
10-'15
'15-20
Il
Il
. ~ 1863
. 1864
) 1863
. ~ 1864
( 1863
Meer dan 20 jaren~
1 1864
V eroordeeld ter dood, ( 1863
wier strafisvcra11clc rrl)
in tuchthuisstraf· • · ~ 1864
llij uitzou.lerinq in huizen) 1863
van vcrzckenn(l . . • · ·? 1864
TOTAAL .
\ 1863
. ~ 1864
· 1 MANNEN. VROUWEN.
1
1
-~
·5 :1
0
BEIDE
GESLACR·
TEN.
.s
-~
0
DUUR
~ :s :s
DRR
-d •
::s ai
*"S
-"' *"S
"° .,, "° .,,
.... bD
0.::
.... bD
0.::
~~ ~~
:>- bD
:;.-0>
o~
0 c3
.... ~
].,, ~] ]
P."'
.,,
P."'
0 0 0 0
~
::s rJÎ
~-~
"S
CORRECTIONELE STRAFFEN.
~
8~
~.,,
o~
:::E
P."'
0 0
+ml
345 39.79 404 40.08 Minderdan1m".
~ 1863
1864
331 41.07 57 44.18 388 41.14
1- 6 maanden.
352 40.60 45 34.88 397 39.39
1864
. ~ 1863
1864
82 9.46 i3 10.08 95 9.42
1- 2 jaren. . ~ 1863
68 8.44 13 10.08 81 8.59 1864
22 2.54 j 1863
Il Il 22 2.18 2--::- 3 Il . .
( 1864
3t9 39.58 48 37.21 367 38.92 6-12 Il
~ 1863
23 2.85 Il Il 23 2.44 .
3- 4 Il
Il Il Il Il Il Il
..
. j ·1863
. 1864
MANNEN.
] .,,
0
VROUWEN.
.,,
6 0
~
0 rQ ~ rQ
~-§ ~"&~
.s bD
.s ~
::=1 §
*:;; ]~
"S~ "°~
8E 8E
.,, "' ~ r/J
:>-~ :>-~
0.,,
0.::
;_]
~
~.~
i:>;-+"
0 c!:) 0
0.73 Il ,,
8
15 1.39 Il Il
24 2.18 20 8.07
41 3.79 9 3.72
39 3.54 12 4·84
6 0.55 6 2-48
1863
Il Il Il Il Il Il
4- 5 Il .. . · ~
1864
66 7.61 12 9.30 78 7.74
i 1863
5-10 Il
65 8.06 11 8.53 76 8.06
. ( 1864
12 1.1
> 1863
Il Il
"
9 Meerdan ·lOjaren? 1864
Il Il
1
Il 8 0.8
dan 18 maande n, bij Uli-
1 'IV'"""'"''''"'""''"'.") 186,
- - - z o u . l e ri1~ u in huizen mu 1864
vcrzckcrmg . . . ..... ·
867 129 1008
~ 1863
806 129 943 TOT AAL . •
1864
1 1
BRJDK
GESLACH­
TEN.
8 0.581
15 1.101
44 3.16
50 3.661
51 3.67
12 0.88
349 31.67 89 35.88 438 3'1.491
336 31-02 87 35.95 423 30.99
260 23-59 57 22.98 317 22.79
264 24-38 61 25.21 325 23.81
102 9-25 17 6.85 119 8.55
91 8.40 23 9.50 114 8.35
158 14.34 24 9.68 182 13.08
155 14.31 25 10.33 180 13.Hl
152 13.79 27 10.89 179 '12.87
170 15.70 29 11.98 199 14.58
10 o.91 2 0.81 12 0.86
5 0.46 2 0.83 7 0.51
Il Il Il Il
Il Il Il Il
-- -
1102 248
11083 242
41 2.95
40 2.93
" · t omen drie correctwneel veroordeelden, die mt de strafgevangenis te Hoorn
In den staat ZIJn voor 1864 me o~?"e~
. bï Leïden ten behoeve van den arbeid dier gevangenen.
tijdelijk zijn overgebragt naar .de militaire strafgevangemsftr~k d;r bij uitzondering in eerstgenoemde huizen gel
de huizen van verzekermg en arrest waren' na a d 1 d ..
p la~sten de burgerlijke veroordeelden naar den duur der straffen ingedeeld op e vo gen e WlJze:
'
JAHEN.
i-7 dagen. 7-30 dagen. 1-3 maanden. 3-6 maanden. 6-12 maanden.
12 18
maanden.
- ·
Geta l. 1 Op 100 Getal. 1 Op 100 Getal. 1 Op 100 Getal. 1 Op 100 Getal. 1 Op 100 Getal. 1 Op 100
veroorcl eclcl. veroo rd eelt!. veroordeeld.
\·eroord ccld .
veroordeeld.
veroordeeld.
1863 4,260 34.45 4,700
1864 3,570 32.26 4,404
38.01 1,829 14.79 5li8 4.43 766 6.20 106 0.86
39.80 1,601 14.47 473 4.27 780 7.05 88 0.79
"
D aaren b oven b evon den Zl.ch meer dau 3 maanden bIJ mtzondermg . m de hmzen van arrest in 1863 156, in
f 26 1 36 op honderd veroordeelden , tegen 1.1 m 1862. . . .
1864 150 o 1.. en . d :1 Tt . . de drie hoofdsoorten van gevangemssen m ·1863 en 1864 1,008
Men telde dierhalve, zon er c e mi 1 airen' m
7 in 1862 Het aetal crimi-
943 . . el 13 756 en 12 434 correctioneel veroordeelden , tegen 1,102 en 13, 93 . 5 ' rlnt rlPr
nPPl en -YPJ'OOJ'ClPPld crimme r' n tqt : eenP 1-_ 11,r.·};th11ii:::.i:::tn1f van t.wee \()\ vijf j ar0n hP

,.,.
225
,,
1
~
11
1:
1:
r"
·uaM.no:q1aA u'llA lf!ll.Iqsrw
··1vv.i;o.i;
·ua.rnpup[
u'llA ,gllp['llm,ga.M. 'ua,gµ'llf1apupn U'llA ,g~,gndo
·p1oom.rnpurn
·aoµ'll'llp .l'm!~od JO ~1spoop 'pxoow
°'IVV.LOJ.
"SJ:9,g!P'llpsµn
lI'llA ,guµi1aq1aA mi uaua,gu'llA9,g lI'llA ,g~,gn1~uo
·fr.rnliaous
1 -111a~ ua lUUUI aq;iSI'llA U'll.A ,gU!~HJ.ÏÛ'll.AJ:9.A
1 ·sl[f!'R sap ,guna,gaJ:~'ll'lllS ap ua,gal uaAǵpsrn1
·l'll'lllS uap U'llA
p1aq,gmaA g,g!PUfl.A\l!Il ua -u1 ap ua,gal ,g'll{Sll'llV
1
..,..,
00
00
°"
..,..,
t-
00
00
m
0
0
......
0
.....
00
.....
c:o
00
.....
.....
0
.....
c:o
G1
00
00
00
::::
0 00
..,..,
0
..... ..,..,
00
.....
ITT
0
.....
.....
.....
°"' ei:> G1 ..-.
c:o c:o c:o c:o
00 00 00 00
-.:-1 - ~ ~ ~
~---
\I
De veroordeelden wegens de drie hoofdmisdrijven maakten in elk van beide jaren 73.87 % en 71.73 °1
0
uit
der veroordeelde gevangenen; hiervan wegens bedelarij en landlooperij 13.4 % en 12.33 °fo, moedwillige verwonding
19.37 % en 18.72 %, diefstal en poging daartoe 4·1.1 % en 40.68 °fo. Het getal veroordeelden wegens
bedelarij en landlooperij bedroeg in 1863 333, in 1864 669 minder dan in 1862 1
dat der veroordeelden wegens
moedwillige verwonding 421 en 63 meer, wegens diefstal en poging daartoe 489 en 1,113 minder dan in 18o2.
Sedert 1856 is voor elk van beide jaren afgenomen het getal veroordeelden wegens bedelarij en landlooperij
met H83 en 1,519 of 36.17 % en 46.44 °fo, dat. wegens diefstal en poging daartoe met 2,441 en 3,065 of 27.6 %
en 34.66 °/0 ; terwijl daarentegen het getal veroordeelden wegens moedwillige verwonding en mishandeling is
toegenomen met 1,239 en 881 of 69.69 % en 49.55 °fo.
Van de bevolking der strafgevangenissen waren veroordeeld door de hoven en regtbanken in N oordbrabant
in 1863 175, in 1864 171, Gelderland 341 en 346, Zuidholland 419 en 408, Noordholland 525 en 526, Zeeland
138 en 132, Utrecht 94 en 85, Friesland 117 en 98, Overijssel 136 en 137, Groningen in elk van beide jaren 129,
Drenthe 120 en 87, Limburg 88 en 79, door het hoog militair geregtshof 162 en 163, den krijgsraad bij het
leger te velde 14 en 13, de krijgsraden in de vestingen en garnizoenen 394 en 374, de zeekrijgsraden 49 en 41 .
Bij afwisseling werden opgesloten: in de 95 cellen der strafgevangenissen 297 en 235 strafgevangenen,
waarvan 282 en 224 wegens wangedrag, 7 en 4 op hun verzoek, 8 en 7 op last der commissie van administratie;
in de 469 cellen der huizen van verzekering, veroordeelden tot eenzame opsluiting in 1863 1,941, in
1864 1,811, waarvan 915 en 798 veroordeeld voor ééne maand en minder, 438 en 371 van ééne tot drie maanden,
248 en 211 van drie tot zes maanden, 340 en 4-31 van zes maanden tot één jaar, niet en tot geene eenzame
opsluiting veroordeelden 600 en 610, waaronder 537 en 533 in het belang der instructie, 26 en 12 wegens wangedrag,
16 en 12 op hun verzoek, 21 en 53 op last der commissie van administratie; in de 262 cellen der
huizen van arrest, veroordeelden 827 en 996, niet en tot geene eenzame opsluiting veroordeelden 287 en 249.
Van de eersten voor ééne maand en minder 436 en 606, van ééne tot drie maanden 199 en 201 , van drie tot
zes maanden 110 en 117, van zes maanden tot één jaar 82 en 72; van de laatsten in het belang der instructie
274 en 235, op last der commissie van administratie 11 en 12, in 1863 wegens krankzinnigheid 1 en op hun
verzoek 1, in 1864 wegens wangedrag 2. Zoodat 3,952 of 21.12 % en 3,901 of 22.49 % der bevolking van de
drie hoofdsoorten van gevangenissen, tegen 3,619 of 18.49 % in 1862, bij afwisseling in de cellen werden opgesloten.
Hieronder 2,7 68 en 2,807 tot die straf veroordeelden of 244 en 283 meer dan in 1862. Vergeleken met
i862 bedroeg het getal gevangenen veroordeeld beneden en tot ééne maand 238 en 291, van ééne tot drie
maanden in 1863 47 meer, in 1864 18 minder, van drie tot zes maanden in elk jaar 1 en 31, van zes maanden
tot één jaar in 1863 40 minder, in 1864 41 meer.
Gedurende het elfjarig tijdperk 18541 64 waren van de 35,029 gevangenen, die bij optelling der jaarlijksche
cijfers van de afwisselende bevolking in de strafgevangenissen vertoefden, 3,060 of 8. 74 %, bij afwisseling in
de cellen opgesloten, waarvan 2,852 wegens wangedrag, 79 op hun verzoek, 128 op last der commissie van
administratie en 1 wegens krankzinnigheid. Van de 94,066 gevangenen, gedurende dat tijdvak in de huizen van
burgerlijke en militaire verzekering, bragten 21,386 of 2i:l.H % den tijd hunner opsluiting g·eheel of ten deele
in cellen door, waarvan veroordeeld tot cellulaire straf 15,484 of 72.4 % , on veroordeeld en niet tot eenzame
opsluiting veroordeeld 5,902 of 27.6 °fo. Onder de laatsten waren in cellen opgesloten in het belang der instructie
5,321, wegens wangedrag 170, op hun verzoek 313, op last. der commissie van administratie 98. Van de 87,149
gevangenen in de huizen van arrest bragten 8,214 of 9.43 °1 0
den tijd hunner opsluiting geheel of ten deele in
cellen door, waarvan veroordeeld tot cellulaire straf 5,497 of 66.92 %, onveroordeeld eu niet tot eenzame opsluiting
veroordeeld 2, 7 i 7 of 33.08 °fo. Van de laatsten waren in de cellen opgesloten in het belang van de
instructie 2,163, wegens wangedrag 365, op hun verzoek 7, op last der commissie van administratie 179,
wegens krankzinnigheid 3. In de twee cellulaire huizen van verzekering te Amsterdam en Utrecht waren
gedurende het elfjarig tijdperk 13,220 gevangenen opgesloten, waaronder 10,722 mannen en 2,498 vrouwen.
Van deze gevangenen waren 13,044 in cellen, 176,' waaronder 53 gegijzelden, allen te Utrecht in gemeenschap.
Het onderscheid naar geslacht voor de cellulaire gevangenen kan enkel voor de cellulaire gevangenis te Amsterdam
worden opgegeven, waarin men onder de 8,407 in cellen opgeslotenen 6,745 of 80.23 % mannen en
1,662 of 19.77 % vrouwen telde. Van de tot cellulaire straf veroordeelden is enkel het geslacht bekend voor de
huizen te Amsterdam en Utrecht, 8,261 mannen en 1,992 vrouwen.
Men telde in 1854 431 cellen bestemd voor cellulaire veroordeelden, waarvan 291 in de huizen van verzekering
te Amsterdam, Middelburg, Groningen, Assen en Maastricht, 140 in die van arrest te Rotterdam ,
Gorinchem, Alkmaar, Zierikzee, Sneek, Deventer, Almelo, Winschoten en Appingadam. In 1855 zijn 4 cellen
in het huis van verzekering te Assen opgeheven. In 1856 werd de cellulaire gevangenis te Utrecht met 116
cellen geopend, zoodat toen de huizen van verzekering 403 cellen telden , welk getal , evenals dat van
140 in de huizen van arrest, tot en met 1859 onveranderd bleef. In '1860 bedroeg het getal cellen 624,
waarvan 469 in de huizen van verzekering, 155 in die van arrest. In dat jaar zijn namelijk in gebruik gesteld
66 cellen te 's Hertogenbosch en 21 te Tiel. In het getal cellen der huizen van verzekering kwam sedert dien
tijd geene verandering; dat der huizen van arrest vermeerderde in 1861 met 5 , door het bouwen van 6 cellen te
Alkmaar, terwijl te Almelo het getal cellen met 1 verminderde, in 1862 met 12, 7 te Heerenveen en 5 te
Sneek, in 1863 met 54 cellen te Roermond en in 1864 met 36 te Dordrecht. Men telde dierhalve in 1864 731
cellen voor cellulaire veroordeelden bestemd, waarvan 469 in de huizen van verzekering, 262 in die van arrest.
In de strafgevangenissen , waar de opsluiting in cellen hoofdzakelijk als straf wegens wangedrag wordt toegepast,
waren in 1854 45 cellen, 20 te Oegstgeest bij Leijden, 8 te Woerden, 2 te Gouda en 15 te Leeu­
·warden. Haar getal vermeerderde in 1855 met 13 , in i85U met 0 te Hoorn, waarvan 5 in i860 vervallen, in
II .
....

227
1:
1:
1859 met 4 te Alkmaar, waarvan ·l in 1860 vervallen, in i861 met 32 te Leeuwarden , terwijl de Y! te Gouda
door de opheffing· van die gev~ngenis vervielen. De strafgevangenissen bezitteri dus sedert 1861 95 cellen voor
afzonderlijke opsluiting. De afzonderlijke opsluiting wordt in de strafgevangenissen verreweg het meest tijdelijk
toegepast in de militaire strafgevang·enis bij Leijden, waar gedurende het elfjarig tijdperk 2,440, op 3,060 in
alle strafgevangenissen, tijdelijk in cellen zijn opgesloten, waaronder 2,388 wegens wangedrag, 38 op hun verzoek
en 14 op last der commissie van administratie.
Gedurende het elfjarig tijdperk 1854fo 4 waren van dP- 20,981 tot eene cellulaire straf veroordeelde gevangenen,
veroordeeld tot die straf voor ééne maand en minder 9,425 of 44.92 %, voor één tot 3 maanden 4,891 of
~3.31 °/ ,
0
voor 3 tot 6 maanden 3,124 of 14.89 %, voor 6 tot 12 maanden 3,541 of f6.88 °fo.
Het getal gestrafte gevangenen bedroeg in de strafgevangenissen 452 en 431 , waaronder 195 en 135 te
Oegstgeest bij Leijden, 34 en 29 te Woerden, in elk van beide jaren 36 te Rotterdam, 104 en 87 te Hoorn,
66 en 119 te Leeuwarden; in de huizen van verzekering 222 en 213, waarvan 74 en 70 te 'sHertogenbosch ,
34 en 32 te Maastricht; in die van arrest 105 en 75, waarvan in 1863 27 te Almelo, in elk van beide jaren
24 en 20 te Roermond.
De volgende staat geeft den aard der overtredingen en van de disciplinaire straffen in elke der drie soorten
van gevangenissen:
Sta•afgnan~enisscn . ... . . " . !
lluizen Tan Yerzekerin;: . .
Huizen TAD arreAt. . .. .
AARD DER OVERTREDINGEN.
AARD DER.DISCIPLINAIRE STRAFFEN.
Q) 1
~ i::l
0 ~
~ a5
.b
:::::;"J ~ P' 0 U2 ,$ ...
·s ~
·~
... 0 Q) Q)
co
:tl
;.t;; óo
~ Q) ... 0 +>
... d ... ,.a 0
~ ro
0$ Q)
ro~. ~
~
z
=~
"d !:>
d
0 o~ [il
Q)
~
,f; § fil ~
co ' ~
·s ...
"d ê) +> 0
co ...
...0 Q) 0

2~8
2~9
1:;
11
maken, verwen en zelfs metselen ingevoerd. Vooral bij jt'ugdig 1 e gevangenen staat op den voorgrond hun een
geschikt en nuttig ambacht te doen leeren. De vertimmering van de militaire strafgevange~~s bij Leijden is
voor een belangrijk deel door · de gevangenen zelve uitgevoerd. Te Haarlem worden op vnJ grooten schaal
netten gebreid voor veraf wonende visschers, voor winkels en bijzondere personen. Het werk voor de departementen
van Marine, Oorlog en Kolonien is in 1863 vrij aanmerkelijk afgenomen, terwijl voor dat van Justitie
de arbeid toenam, waarvoor talrijke voorwerpen voor den bouw van nieuwe gevangenissen, vooral meubelwerk
werden vervaardigd.
De algemeene uitgaven voor het gevangeniswezen, met·uitzondering van 31,657 en 32, 744 verblijfdagen in
de äfzopderlijk gevestigde huizen van bewaring, hebben bedragen in 1863 /818,114.91, in 1864 /821,802.66;
waarvan .f 449,6ü1.29 en 399,061.06 voor de strafgevangenissen, .f 214,611.67 en .f 228,090.51 voor de huizen. van
verzekering, f 153,811.95 en .f 194,651.09 voor die van arrest. Onder de uitgaven voor de strafgevangemssen
ûjn in elk jaar begrepen/89,259.53en/43,355.38, onder die voor de huizen van arrest/8,248.91 en/51,975.84
yoo:r het daarstellen yan nieuwe gebouwen. Deze uitgaven waren verdeeld op de volgende wijze:
Gebouwen en meubelen met inbegrip der kosten van daarstelling van nieuwe
gebouwen. . . . . . . . . . . . . . . . ......................... .
Personeel . . . . " , . ....... .. ...... ... . . . ........ . .
Onderhoud der gevangenen, voeding der bewaarders, schoonhouden der lokalen
Verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verwarming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kleeding , ligging, bewassching der gevangenen en bewaarders . . . . . .
Kerk-, school- en bureaubehoeften, druk- en bindwerk en vrachtkosten
Arbeidsloonen der gevangenen, bij de huishoudelijke dienst gebezigd . . .
ReisgBld aan gevangenen , bij het ontoereikende der uitgaanskas, en begrafeniskosten
....................... .
Geneeskundige behandeling en verzorging.
Transpm;tkosten der gevangenen. . . .
1863.
f 213,118.18
160,133.78
254,008.87
37,685.81
33,i58.82
80,291.27
g,552.63
8,300.65
710.55
12,330.61
8,423.74
i864.
f 223,415.46
175.475.67
224,192.80 5
38,885.605
28,751.635
85,021.97 5
i0,6i9.0i15
8,707.445
57L345
H,308.49
U,853. 18
J;
In

Strafgevangenissen.
P<
'03$
:!:! ~ î ;S ,..; ~~ GETAL GEVANGENEN, TE GELIJK AANWEZIG. HET JAAR AFWISSELEND IN
Q
ceo
Q;)Q;)
Q;)
.E
t;l::Q;)
~ g< ~
Q;)
f!l.. Óf),1:>.
0 ~
.d ......
g
~~ g s A i~
GROOTSTE. KLEINSTE.
Q;)'
,!
tib
~
.;;
' Q;)
~ bo GEVANGENEN GEDURENDE
!
Q;)
1:1 ~ ELKE GEVANGENIS.
.d
1:11:1:;:; ce 0
~
·-Il> 'áfJ ..... ..! C!l 0
Leijden (militairen) ............... ~ ::::
Woerden (criminele "t'rouwen) . . .. ~
Woerden (correctionele vrouwen)
Rotterdam (jongen•)" ... .... ..... ~ ::::
Honrn (correctionele mannen) ..... ~
672 1 13 20 399 383 421 Il 421 373 l " 1 373 555 " 555 145,992 195 "
4261 ·15 20 366 391 412 Il 412 365 Il 365 529 " 529 142,611 135 1
1863 1621 14 1) 8 H2 228 " H6 116 " 111 Ht " f29 129 83,255 8
~
1864 162 ~ 14 1) 8 109 109 " 110 110 " 110 110 " 129 129 85,172 6 "
~ 1863
' 150 l 2) Il
" 113 2) Il Il 123 123 " 108 108 " 156 156 2) " 26 "
·1864 150 2) Il u 120 124 Il 129 129
q
113 H3 u 168 168 Il 23 "
'144 6 Il 128 125 130 Il 130 113 " H3 217 " 217 44,493 36 "
'144 , 6 Il 136 128 139 " 139 114 Il 114 242 "
242 46,972 36 "
1863 600 44 17 519 555 598 Il 598 508 " 508 748 11 748 202,639 f04 "
1864 600 44 17 445 481 520 " 520 439
" 439 689 " 689 175,888 87 1
Alkmaar (hui• van verbetering en~ 1863 120 4 3 129 123 129 Il 129 116 Il 116 143 " 143 44,291 6 Il
opvoeding voor jongens)., .. , ..... ,
1864 120 4 3 143 '132 143 Il 143 126 Il 126 158 Il 158 48,377 12 "
Uondoort (mei"jes) . . . .. ........... ~ ::::
60 5 " 49 56 " 64 64 " 49 49 " 92 92 20,776 11 "
60 5 " 53 52 " 57 57 Il 46 46 " 74 74 19,262 13 "
Leeuwarden {criminele mannen) .. ~ 1863 ' 1864 800 42 .~7 662 683 704 " 704 662 " 662 800
11 1 800 249,438 119 "
1
--- ------ -----------,---- 1----i
800 55 47 700 733 765
--,--
11 765 700 " 700 861 " 861 268,054 66 "
~ 1863 2,708 i41 95 2,149 2,203 2,043 303 2,34611,810 268 2,078 2,524 377 2,901 809,500 452
Toiaal.. .
1864 2,462 130 95 2,034 2,100 1,!H8 296 2,214, 1,706 269 1,9751 2,418 371 2,789 767,720 431 2
1
1 1
~
c:,>:1
C>
l) Te•cÎ1s voor correctionele vroul'Ven.
1
2) Begrepen onder die voor criminele vrouwen.
GEVANGENISSEN.
1:10>
Huizen van verzeker·
;!:11=1 di
Q;)~ P< 1lÎl
~ bo
~ 1:1
:!:! 'áfJ
:p
~
td~
Q;):ê ·a ~ ce o GETAL GEVANGENEN, TE GELIJK AANWEZIG.
!Q;) ~~
~ '"iii ,.0
GEVANGENEN GEDURENDE
i..:
ce
HET JAAR AFWISSELEND JN -~
....
Q;)
ELK HUIS. ...
Q;)
1:1
Q;) 0)
~ 1:1
~
]
KLEINSTE.
8~ §
~
ÓfJl-t 0) "' 15 ;Ef
1:1 Q;) i>·a '°d
P< Q;)
ce'°d.
.... 0
l=l'"iii
1
§,
0
~'g
0
IJJJ
u~ ~ g< I>
a:l ~ •
1
&
CJl ce ~
Q;) Q;)
1"'""'4•1"'"C p..
~ ;g s g g Q;)
i:i
~ i:i Q;)
.a g
~
:::! .j3..!. ~ ;9'
a;>'°d < ~ CJl
~
§ < -
1:1
'• Hertogenbo11ch ..•................. ~ :~~! 500 25 66 114 108
500 25
100 32
66
132
97
73
103
13
102
86
20
649
122 73
180
12
829 38,876 74
.bnhem.............................. ~ ! m 250 26 \
85 547 116 "
Il
174 196 663 37,808
250
184 35 219 135 37
70
26
172 853 "
240 1,093 69,590 5 H
" 157 170 156 47 203 114 27
'•Gravenhage . ..................... j !~~! ·235 36 141 876
" 162 152 211 1,087 62,095
250 36
124· 42 166 106 30
8
Il
135 141 f36 572 124
"
137 37 174 87 25
696 55,191 7
Amaterdam (cellula1r}... . . .. . . . ... 11863 ' 208 7 208 172
112 557 111 "
191 172 42 214 129
668 51,509
32 161
5
746 189
"
935 69,971 Il
1864 208 7 208 205 183 172 42 214 129 32
Haarlem .............. ...."... . .... ~ : ~~! 160 22 161
Il
104 724 180 "
87 904 66,909 Il
160
102
22
12 H4 57
Il
81t 74
16
!:14
73 487 58 545
"
12 106 50 5 55
31,757
491
17
41 532 27,145 "
12 1
Middelburg ... " ....... ...... .. . :_. .. ~ ::z: 120 23 14 67
120
62 71
23
20
'14
91
57
38
57
10
62
48
26 88
281
32 93
12 374 23,582 6
lJtrechc ............. .. .. . . .. •.. .. .. ..• ~ : :~: 125 37
44 214 104 318 20,951
"
11 "
" 30 25
125 37
54 7 61
Il
31
6
24 32 " 6
9 41
342
10 88 430 7,860 Il
3 13 272 71 343 8:899 Il
. j '1863 116 6 116 87 86 90 17 107 54 '18 72 410 85 495 31,411 19 "
Utrecht (cellula1r) ........ . ..... •....
1864 116 6 H6 86 82 84 15 99 54 11 65 371 74 445 30,000 20 "
"
"
"" ~
Leeuwarden .................. ... . . · 1 :~~! 200 23 Il
58 79
200 23
107 36 143 38
Il
67 89
12
112
50
35 147
467
41
144
9
611 30,150 8
Zwolle ... ....•,." .. .. " ."." ... . ) ::z: 130 13
50 599
" 44 63 199 798 32,558 "
130 13
86 13 99 14 3 6
54 57 52
17 863 231 1,094
"
15 67 36 8 23,253 27
Groningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . · 1 : m 130 34 44 325 "
;4 1 58 59 42 23
77
65 402 20,704 17 t1
130 21 14 39
32
50
15
41
47
17 58
236
1q
70
17 306
33
21,412
165
4
61 226
"
18,343 2
AHen •..... , .... ·: ......... . .......... ~ :~Z! 88 7 37 41 38
88
51
7
3
37
54
53
21
43
3
56
24 370 52 422
"
8 64 23 9 32
13,538
330
21
48 378
"
15,899 30
Maa•tricbt ..................... . . . .. ~ :~~! 120 46 14 64 55
120
6'1
46
fO 71
14 34
4'I 48
5 39 372 100
"
60 10 70 34 472 17,993 34 Il
4 38 377 84 461 17,623 32
Totaal .... ~ -1863 2,382 305 469 1,175 1,201
"
1864 2,397
1,244 292
292 469
1,536 737 1,106 1,121
194 1,160
931 293
6,648 1,453 699
1,654 174
8,302 873
434,584
5,848
222
1,377 7,225 410,443
"
213 f
---------------------------- ------ ----

1
1
233
Huizen 1
( 11
li
Gemiddelde
Getal
GETAL GEVANGil GELIJK AANWEZIG. GEVANGENEN GEDURENDE HET JAAR .
bevolking
gevangenen, Vertrekken Cellen Bevolking
AFWISSELEND I~ ELK HUIS.
naar de
hetwelk voor
driemaandelijksche
elk huis gemeenschappelijke
voor eenzame op
GROOTSTE.
KLEINSTE.
zonder
GEVANGENISSEN. opsluiting. 31 December. bevolkingopeenstapeling
opsluiting.
Mannen. Vrouwen.
staten. Mannen. Vrouwen~ TOTAAL
kan bevatten.
Vrouwen.
ll.------~~1~8~6:3·Jl~1~8~6~4.+1~8:63~·+\ 1~8:6:4·+
:18:6:31 .
r1~8~6:3·+1 :1 8~ 6 _ 4 1·
il.:1:86:4::..
Eindho"en •.. • ....••••.
Breda ......... ... ..... .
Nijmegen ..... . . . ...• . .
Zutphen .•. .. ······ · · · ·
Tiel ........ . ... .. ..•...
Leijden" .. . " .... " .. .
Rotterdam· · · · • · · · · · · · .
Dordrecht. ·· · ·· · ···· ··
Gorinchem . . . .. · · ··· • ·
Brielle .. . · · · ···••· · ····
A.msterdam (hulphuis)
A.Jkmaar .. . ••. ······ · ··
Hoorn". " . . • " • . . . ..
Goes •............ . .....
Zierikzee .... . ······· · ·
A.mersfoort .... · · · · · · · ·
HeerenTcen .. · · · · · · · · ·
Sneek .. . . . . .......... .
De-venter .. " .. · ·· ·•···
àhnelo"" · · · · · · · ··" · ·
A.ppingedam ... · · · · · · · ·
Winschoten" . · · · · · · · ·
30
30
6
6
7
8
_1 _ 86 _ 3 _· lr 1 _ 8 _ 64 _·t 1 _ 8 _ 6 3
_ i·
H
8
30
l_ 1 _
6
8
F-
_4
ï. ~ 1 = 8 = 63 =·t\ 1 = 8 = 6 ~ 4 ·i_ 1 - 8 ~ 6 3 l·-;-l~i---l &l· · 3 . 1 ·1864. 1863. / 1864. 1863.11864. /_1_8_6_3_-1_1_8_6_4_-
21
1
Verblijfdagen
Gestraften.
Ontvlugten.
_1_8_6-3.-I -1-8-6-4. 1863. 1 1864.118•3. 1 1864. 1863.1 •864. 1863.1 • 8•4.
3 4 331 !--4'--~~--:....~...:-~..:.....~"--~..:.....~~,~-----~'"--~..:....~-"-~~~--~,~--:.~~~~~·ll
Il Il " 4 ,, 257 216 50 5i 307 26i7 :i.,230 2,757 ,, 2 " "
28 17 33 30 16 .6 49 i
17 22 13
108 108 17 5 3 9 5 427 351 191 135 618 . 486 9,798 6,138 2 3
25 29 45 37 6 10 51
13 34 19
60 60 13 12 2
14 13 303 381 104 79 407 460 8,965 10,430 4 4
27 31 40
9 42
10 38 29 30
65 65 10 3 13 261 285 68 66 329 351 9,925 9,667
25 28 31 31 12 9 43
10 21 21 39 29
51 51 10 10 5 3 16 212 281 98 111 310 392 9,270 '10,202 2 4
25 16 45 22 8 5 53
19 21 15
120 120 4 14 6 256 182 50 53 306 235 8,065 5,562 9 6
57 52 54 59 20 10 74
13 2 2 64 50
HO 110 13 29 8 2 45 31 457 454 110 92 567 546 21,'166 19,109 10
24 16 30 31 11
41
3 36 27 39
56 52 15 6 2 9 8 219 169 43 45· 262 214 8,195 5,828 Il 4
23 21 24 26 9 6 33
32 32 25 22
36 36 9 6 4 13 13 192 168 34 32 226 200 8,261 7,496 Il 2
12 4 18 7 3 2 21
10 10
3
37 37 2 90 60 27 16 117 76 3,295 1,285 5 3
29 40 35 30 40 34 10 8 50
130 130 28 28 H 17 4 8 22 25 341 284 122 98 463 382 12,621 10,821 16 10
29 15 29 20 38 22 5 7 43
100 100 6 6 6 6
12 18 13 287 306 37 4,4 324 350 11,115 7,204 8 Il
22 10 16 12 24 31 3 3 27
49 49 23 23 H 2 2
7 3 174 '187 29 25 203 212 5,324 4,419 " "
6 33 1
8 14 17 12 15 18 27 15
Il
27 27 8 i
5 5 178 191 66 61 244 252 5,609 5,616 Il
i4 7 11 13 22 19 2 3 24 ~
60 56 6 6 4 4
7 7 226 193 75 51 301 244 4,466 4,819 2 2
5 2 9 10 25 27 5 3 30 ~
35 35 12 12 "
206 343 95 70 ·391 413 3,241 3,613 Il
1
12 14 25 22 5 3 30
35 12 12 7 7 10 6
35 2 5 2 210 201 38 32 248 233 5,150 5,046· Il
20 17 20 32 7
27
30 3 3 14 21 17
30 9 12 10 319 348 55 23 374 371 6,059 6,102 3 1/ :
23 · 24 26
24 H 15 52
46 17 17 8 8 31
'46 12 4 2 23 i4 237 343 59 111 296 454
u 1 "
24 24 29 30 30 25 38 31 6 8 44
35 35 2 2
4 3 19 13 202 209 50 55 252 264 11 ,040 8,919 27
27 27 26 24 26 23 34 31 5 3 3!!
27 27 i 9 4 13 10 201 245 34 30 235 275 8,983 8,357 Il
27 27 21 25 23 22 23 24 10 6 33
25 25 Il
3 4 11 11 199 163 44 46 243 209 8,244 7 ,889 2 3
Roermond, .•..... . . . . . 20 2 13 21 330 313 154 131 484 444 8,589 i 1,610 24 20
-------------------- ------ --------------------
199 57 38 289 1 237 5,874 5,873 _ 1,633 1,457 7 ,507 7 ,330 190,261 172,389 105
75
1
II.
30

254 235
Huizen
aring.
GEVANGE! URENDE HET JAAR DIJ AFWISSELING IN DE HUIZEN.
(:'
li
I•
PROVINCIEN.
Noordbrabant ..
~
~
1863 1)33 113 8
1864 1)32 112 13
, 1863 2)22
Gelderlan1l ..... .
1864 2)22
1863 3) 23
Zuidholland ....
• 1864 3)23
Noordholland ...
~
~
1863 2)14
1864 2)14
BE'70LKING
1 Il
3 Il
i5 11 6 l "
75 4 Il 2 Il
83 21) 2 2
81 17 3 Il
71 39 10 Il
68 27 2 1
AANGEHOUDEN
BURGERLIJKE PER-
SON EN,
~ Q.)
a:;'.+3
~~
~s
WEGENS
YERKWISTING OF
WANGEDRAG
VEROORDEELDEN
GEGIJZELDEN OM
KRANKZU'NIGEX
GEVANGENEN,
TE!l
BESTEMD OM NAAR
OOGE.YDI.IKKEi
~ OP VERZOEK VAN DOOR
DOORTREKKENDE
LIJKK DE BEDELAARSg
~n i::l FAMILIEN "UI.- BOETEN GEVANGENEN, 1•oouz1"uc
.~ ~:3 DEN KANTONREGT!t I'" TEN LASTE VAN Ix DE GRENZEN VAN
·.~ ~ ~ OF AMBTSHALVE OP- "1N, HET nu1s HET RIJK TE WORDEN
ELDERS
VEROORDEELDEN,
DIE HUNNE
VAN BEWARING
i;j i::l GESLOTEN, I'" GEMEENTEN, OPC"'O"E" GEBRAGT.
HEBBEN
ONDERGAAN.
A.LGF.ltllF.ElW 'l'O'I'."A.I'"
1~~~--c----,-~-,--~1 a:;
]
·s,.g 1 ~~~~~~.,--- 1 -~-:-~---;-~.---.-.l---1-~,---,--;--,--~1-~:----:-~:----:-~-1-~,-----,--~1~---,~---;--.~,--~11~---,-----,-,--'7"--;-~-1-~-,.~-, ~-:-~-,--~-1
~ ~
s g}, ~ :i! ~ ~
9 23.55 257 31 10 1
16 20.02 213 21 Il 1
18 29.14 109 23 4 Il
6 31.01 88 16 2 l
~ ~~ j 0
ó z """ >
299 17 42 Il
246 26 30 1
136 12 18
lOi 15 22
24 35.51 580 71 15 8 674 42 23 IJ "
21 30.73 435 52 35 8 530 30 25 3 Il
49 44.45 292 47 33 5 377 66 50 8
31 37.80 285 29 39 6 35 9 4 9 88 Il
J
Il 1162 458 197 68 1
1 1064 354 180 41 1
l 1008 3ll 234 86 1
Il 986 350 236 64 1
Il 2168 549 119 12 ~
3 1853 493 138 s ~
9 1570 266 91 2 1
Il 1250 221 66 8 1
Il 42
,/+
11 2S
J
""''" 25
3 5 Il 38 2 93 4 7 3
396 8
352 10
l 14 4 Il Il 23 51R 81 15 617 1
Il 12 3 2 Il 19 600 132 26 767 4
85 4 " // 90 407 99 26 18 550
57 8 7 fl 72 406 101 17 11 535
129 50 3 11 183 931 121 97 12 E6l "
1 12 l 50 l Il 175 (i92 72 80 10 !'l54 Il
4 12 55 14 Il IJ 69 42 3 Il
51 1936 575 240 72 2823 8592 18
1 11 45 12 Il Il 58 59 69 1772 446 201 51 2470 7298
2 " 11
266 57 l 11 335 14~ 45 24 6 221 2097 523 278 106 3004 10624 33
29ü 61 4 7 368 229 31 34 8 302 2254 5g4 304 89 3241 11290 46
186 50 3 245 126 8 2 Il 136 3619 781 168 41 4609 12951 33
272 72 6 356 93 7 6 2 108 3177 733 209 35 4154 11197 19
198 38 3 Il 239 84 11 2 102 3329 534 232 21 4116 16212 11
201 30 5 2 238 132 14 1 148 2820 417 192 27 3456 13753
J
( 1863 4 )15
Zeeland... ... . . . )
( 1864 4 )15
33 1 Il
33 2 1
6.23 80 30 30 3 143
5.65 56 23 24 l
274 89 77 JO
256 39 42 2
1 10 4 l Il 17 54 13 2 2 71
// 5 2 " Il 19 9 1 fl 29
12 B 11 11
1 15 59 37 27 8 131 4!13 177 137 23 830 2257
3 IJ Il 8 73 47 20 2 142 418 123 87 5 633 2061
~ 1863 5) 7 29
Utrecht" .... , ... ~ 1864 5) 7 29
3 Il
3 Il
9.17 4 Il 4 2 l 7 Il
10.43 7 Il 7 Il 10 fl
83fi 203 117 12 1
683 160 98 18
18 IJ Il Il 18 108 21 Il 7 136 Il
15 l l Il 17 119 24 3 14 160 Il
52 13 Il Il 65 30 7 1 Il 38 1076 244 118 19 1457 3343
299 98 Il 7 404 32 il fl Il
35 1165 286 102 39 1592 3795
Frie8land.
' 1863 1) 6
"" ( 1864 1) 6
18 16
18 7
25 10.38 18 3 17 39 6 24
10 13.34 31 5 11 50 7 53
719 93 73 15
840 98 141 18 1
6 Il 7 34 G 88 3 438 fl
5 Il 7 496 163 16 679 Il
174 57 7 7 245 39 Il 4 Il
43 1333 241 104 24 1702 3782 13
233 119 10 3 365 25 1 1 Il
27 1692 386 179 28 2285 4863 21
1863 14
OveriJ88el.. ... .. ~ l)
? 1864 1) 13
46 l Il
46 4 Il
18.44 61 21 2 " 84 7 74
16.59 42 4 1 Il 47 5 118
394 60 43 Il
405 52 38 16
18 7 5 fl 30 499 105 44 7 655 ö
// 25 20 7 4 58 422 57 35 12 526 Il
3 867 205 21 14 1107 59 10 8
" 1274 346 70 39 1729 47 11 4
78 1982 408 123 33 2546 6728 24
65 2340 490 155 74 3059 6055 60
f:
1863 1) 8 26
Groningen. .. . ..
~ . 1864 2) 8 26
l "
2 Il
4.30 38 7 Il Il 45
3.59 20 2 2 fl 24
282 96 25
236 42 33
// 35 2 2 Il 39 93 14 3 111 Il
// 4 Il fl fl 4 102 13 12 129 "
10 2 " Il 12 64 6 8 Il 78 533 127 38 700 1576 Il
22 l Il Il 23 44 16 1 1 62 439 74 48 566. 1324 Il
Drenthe ....
. ~ 1863 6) 6
( 1864 1) 6
18
18
2.04 26 l " 27 1/ 12
3.06 28 8 Il 36 Il 21
88 15
146 17
Il 40 6 l Il 47 147 17 4 " 168 Il
// 30 1
4 " 35 165 30 14 6 215 fl
17 2 IJ Il 19 19 1 Il 24 34\l 45 9. 3 406 743
Il 1 Il . 3 15 33 2 Il 39 434 53 3'7 Il 535 1124
1863 5)19 43
Limburg ........ ~
1864 5)19 43
5 l
l
Il
5.08 153 38 17 210 28
5.38 83 26 4 116 37
45ti 121 41 15
494 141 36 17
IJ Il Il Il Il IJ 320 55 3 l 379 3
// 4 " fl Il 4 435 60 6 11 512 Il
38 23 Il " 61 19 8 Il 27 1026 246 61 18 1351 1852
39 21 4 " 64 23 25 6 58 1123 273 56 35 1487 1959
' 1863
167 555 109 30 4 Il 143 188.29 1618 272 128 20 2038 208 263 9 1 Il l 0 8957 2261 1020 235 1!
Totaal .... l
. ~ 1864 165 549 85 17 4 2 108 177.60 1288 186 129 23 1626 179 378 5 Il Il 5 8213 1959 1025 1961
t-------------- -----------------,-
2 397 80 17 Il 506 3732 673 222 55 4682 17 6 23 1875 464 38 35 2412 687 142 &3 17 !}29 17773 3901 1508 362 23544 686601153
' "" 8S " ' "' "" '" "' 88 "" " ' 1 '" ""' "' " " "" 790 '" " " '"" "'" '"' "" '" ""' "'"i "'
1) Hieronder 3 huizen verecniud met het huis \lan verzekering of met h et huis van ancst. 4) 4 als ... oren , bovrnJÎ('n noa cenc bewaarplaats to Vlissinacn voor zeelieden• chi
2) 4 alsvoren. 3) 6 als\'Orcn. 1 den hrijusraad tcrcr,t staan.
ieroud cr 2 lntizen vcrceuiffd m e t het huis vau \'Crzckerinrr o f rnct liet l:uis v m arrcsr.
1 6) 1 •lsrnron.

....
(1
1·1
LANDBOUW
OVEH i865 EN t86t
Het gunstig weder heeft in 1863 op den oogst van granen en peulvruchten en de~ toestand van de~
landbouw voordeelig gewerkt. De rogge stond echter in vele zandstreken schraal, terwlJl de veen boekweit
mislukte. Vooral het koolzaad, aardappelen, haver en boonen gaven eene goede opbrengst. De lagere graanprijzen
werden door den overvloedigen oogst eµ de hooge prijzen van zuivel en vleesch v~rgoed. In 1.~64
daarentegen was door de ongunstige weêrsgesteldheid de toestand min gun~~ig, daar, vooral i~ de no~rdehJke
provincien, door de zeer strenge sneeuwlooze vorst in het begin van Janual'lJ en van Februan~ de wmterge­
\vassen grootendeels mislukten. Ook werden de graanprijzen niet vergoed door den ovèrvloedigen oogst der
zomergewassen. Van de handelsgewassen gaf slechts het vlas eene goede winst. I~ 1863 was de warmt~graad
meer dan normaal vooral door de warmte van de vier eerste maanden van het Jaar en vooral van die van
Óctober en Nove~ber. · De barometer stond vooral hoog in Februarij, Julij en November. Over het algemeen
was 1863 zeer droog, zoodat in alle maanden , behalve September., minder regen dan gewoonlijk viel. De z~chte
winter had dus aan de wintergewassen zeer weinig nadeel toegebragt, terwijl de drooge en warme nawmter
reed~ toestond om op het zand in Februarij, op de klei in Maart den veldarbeid te beginnen. Door de drooge
~naanden April en Mei werden wel is waar de wintergewassen benadeeld; de schade werd echter grootend~els
hersteld door de regens in Ju~ij, terwijl de oogst van de meeste gewassen door droog weêr werd be~·unstigd.
:get jaar 18-64' behoorde daarentegen tot de koude jaren, daar de gemiddelde warmtegraad, be~alv~ m Maa~~
en April, beneden de gemiddelde bleef van de jaren 1848/64. De gemiddelde barometerstand verschild~ in. J anu~nJ
en Maart meer dan gewoonlijk van de normale. In de meeste maanden, viel minder regen clan gemiddeld seaert
1849. Vooral was z.ulks het geval in Januarij, Februarij, April, Mei, Julij, October en November. De sto:~en
van 20 J anuarij en 4 December 1863 hebben langs de kust der Zuiderzee, in Utrecht, Gelderland en OvenJssel
overstroomingen en zeer veel schade aa,ngebragt, De omstreken van Kampen werden van 20 December ~862
tot het laàtst van 'l 863 drie keeren door zeewater overstroomd, hetwelk aldaar op den oogst een zeer nadeehgen
invloed t~itoefencle. De laatste storm deed in Groningen, Overijssel en. Gelderland eene aanmerkelijke uitgestrektheid
l~nds door ~e~water overstroomen en voor eenige jaren bederven. H agelslag veroorzaakte in 1863
~chade, in Junij onder Lonneker, lla,aksbergen, Zelhem en Groesbeek, in Julij onder Hol~~n, Son en MÇLar-
1,ieeze, in Aug.ustus. onder Dnbbeldam en Schelluinen, in September onder Amersfoort, N iJk.~rk, Rh.~nen en
in de Nederbetuwe; in 1864 i:n, Junij onder Apeldoorn , Voorst, Gorssel, Gorinchem, Stn.Jen, BeiJe~~and,
Staphors.t en Vlijmen, iu Augustus op Walcheren. De hagelslag van Septembe: 1863 heeft voo~al te N1Jkerk
den tabak zeer beschadigd en aldaar een verlies van f 75,000 veroorzaakt. Overigens hebben schu~melplanten,
~chadelijke insekten, slakken en velcl:n.rnizen in 1863 wein.ig schade to~?'e~ragt. ~ver :ermeerder.mg van het
:\ronijn werd in 1864 geklaagd in de zandstreken en in Lm1burg; terwijl m dat Jaar m verscheiden streken
lfiaden in de tçi,rwe werden aangetroffen.
· Wij o~tleenen op nienw aan het verslag van den landbouw over 1863 en 18.64 de berekening bij benadering
çler waarde van den oogst van granen en van handelsgewassen.
JAREN.
1863
~8. 6~ ..
GRANEN ENZ.
f Hl,588,105
141,021,554
STROO.
f 23,219,553
23,003,857
GRANEN EN l'l'rROO.
f 16!~ , 807,658
164,025,411
In Noorclbrabant heeft de landontginning in de laatste jaren een aamnerkelijken invloed op den vooruitgang
\'.an den landbouw uitgeoefend, zoodat in 1863 91,663 bunders met graangewa~sen .~eteeld .waren, tegen 79,697
~n 1853. Daar de uitgestrekte ~eideg.ronden voor de mastteelt bijzonder geschikt ziJn en mt het aanleggen van
m,astbosschen yoorcleelige uitkomsten worden verkregen , gaan de grondeigenaren voort~urend voort met het doen
yan landontginningen. De ontginningen bepalen zirh in de meeste gemeenten tot kleme oppervlakten, behalve
9nder Drunen, Geldrop, Woensdrecht, Boxtel , Stratum en Strijp , waar z~j op groote schaal worden oncler­
~oirie~. f{et. g etal ontginners is het grootst onder W oensel, W oHw , Baar1e-N assau en W oensclrecht. In elk
. .
237
de~· beide jaren 1863_ en 1864 hebben drieentwintig gemeentebesturen besluiten genomen tot verkoop van
heide- en woest_(;) gronden over eene uitgestrek.theid van ruim 532 en 769 bunders. Bij het provinciaal bestuur
zijn ingekomen in 1864 986 stuks aangiften wegens landont.ginning, waarvan 500 eei:ste, 486 tweede. De
toegestane vrijdom van last.en strekte zich uit in 1863 over 1,921 b. 85 r. 64 e., in 1864 over 987 b. 1 r. 58 e.·
Sedert 18.59 of gedurende zes ja,ren is die vrijdom verleend over 9,103 b" 48 r. 31 e .. Aan de uitgravingen en d.e
wass.ching der opgedolven ijzererts waren van 1 J anuarij tot 1 J unij 1863 80 , in de overige maanden van dat
ja~r 20, arbeiders werkzaam. Het vervoer naar de Maas geschiedde van 1 J anuarij tot 15 Augustus, waartoe g·emid~eld
24 personen en 7 paarden werden gebezigd. De inscheping voor Belgie en Pruissen ha.,d plaats vooral
in he~ voorjaar. Lage waterst~nd en ijsbezetting hebben de afleve.ring aanmerkelijk verminderd. Ook einder Meerloo
~~ Limburg zijn die uitgravingen begonnen. Langs de rivier de Aa onder Dinther werd met gunstig gevolg
iJzererts opgedol_ven door 40 arbeiders. Het vervoer geschiedt per as naar de Zuid-,V!llemsvaart en van daar
per schip naar Belgie. Onder Zeeland haddep. uitgravingen plaats op kletne schaal door een zevental arbeiders
en werd de opbrengst geschat o.p 300,000 p,onden, die per as naar de Maas vervoerd werden. In de haven van
Veghel werden vele sçher,en naar Pruissen -met ijzererts geladeri. Uit deze e~ de ~mliggende gemeenten zijn in
1864 548 lasten naar Ruhro_rt verzonden. In 1864 waren de uitgravingen belangrijk Il}.in,der, vooral onder Beugen
en Wanroy, waar slecht~ 20 rerspnen zich. J:iiermede bezig hielden, terwijl tot het vervoer 5 paarden en 13
m~nnen werd,en gebe.zigd. De steeds toenemende koop- en huurwaarde van vele landerijen getuigen, dat in
deze proviµcie door bewerking en betere bemestip.g meer opbrengst dan vroeger wordt verkregen. De landv:erbetering
do01· het draineren of droogleggen is uiterst beperkt en bepaalt zich t,ot enkele bunders onder
Zevenbergen en Standdaarbuiten. Voor de bemesting wordt daarentögen goede zorg gedragen. Behalve guano
en_ houtasch wo.rdt weinig knnst!l}.est geb.ezigd. De prijzen der meststoffen. waren vooral in 1864 bijzonder hoog.
In Gelderland viel. in 1863 d.e ~ardappelenbouw gunstig uit en hebben de voornaamste graansoorten e:q
ha~d~lsgewasseq veel gegeven; de v:oeclergewassen daarentegen gaven slechti;; eene zeer matige opbrengst. In
twmtig gemeenten tusschen Rijn en Maas werd over verwoesting door veldmuizen · geklaagd. In 1864 gaven
halmgewassen en peulvruchten zeqr goede uitkomsten en gelukte de bomy van de aii.rdappelen boven verwachting.
Voeder- en sommige handelsgewassen leverden een zeer schra1en oogst. Koop- en pachtprijzen der landerijen
bleven hoog en waren niet in verhouding tot de gedaalde prijzen van de voortbrengelen. van den landbouw'
zooclat de pachtboer zeer gedrukt werd. Voor den arbeider was het jaar 1864 zeer g·unstig door de goedkoopte
der levensmiddel.en en veelvuldige gelegenheid om te werken. Op de groote hoeven dezer provincie vervangt
het amerikaansçhe hekeldorschwerktuig het gewone dorschen met den vlegel. De hakselsnijder van PASiliORE
wordt. door menigen veehouder aangeschaft. De tweescharige ploeg is te Elst bijna algemeen en werd ook te
Zoelen veel ingevoerd: Ook het gebruik van snijwerktuigen neemt steeds toe. Aan de mestmakerij wordt vooral
op de Veluwe en onder Zqtphen veel zorg besteed. Het getal overdekte vaalten en vaaltputteu neemt jaarl~jks
toe. Tot be~esting der laµder~t en wordt hoofdzakelijk de gewone stalmest gebezigd. Op de Veluwe, onder
Zutphen. en m een paar g·em e ente1~ tusschen Maas en Waal werden tot aanvulling en als proefneming guano,
roet en lompen gebruikt. Onder Hoevelaken werd in 1863 eene vergelijkende proef genomen met stalmest,
baker- en peruguano en beenclerenmeel, w.aarvan. de uitkom.st, dat de peruguano een geldelijk voordeel gaf
vanf ~7.80, het be.enderenmeel vap.f 58.30, tj.e bakerguano vanf 2.55, de stalmest van f 7.70 het bnnder.
De weilap.den worden bemest te Doorwerth met slootaard~ en bagger, te Opheusden met haardasch. Onder
Rossum wordt de geitenmes.t door den arbeider aan den landbouwer verkocht tegen f 0.06 per amsterdamschen
yo~t. Van de 25,-196 b. 2 r. 88 e. heidegrond door het domeinbestu1:1r voor f 17,880 aan de gemeenten Doorn­
SplJk, Epe, Ermelo, Hattem, Heerde, Oldebroek, Putten, Renkum en Wageningen afgestaan en waarvan
16,617 b. 98 r. 84 e. voor de teelt geschikt zijn, waren op het laa,tst van 1864 4,102 b. 4 r. 95 e. ontgonnen,
waarvan tot dennenbosschen 2,822 b. 25 r. 63 e. , met and.er houtgewas 259 b. 81 r. 33 e., tot bouwland 970 b.
73. r .. 33 e. en tot weiland 49 b. 24 r. 66 e .. '.l'e Harderwij,k worden jaarlijks een gedeelte heidegrond met dennen
bezaaid en bepoot en te Heerde 5 b. heide tot boschgrond aangelegd. Te R.oosendaal zijn in 1864 omstreeks
50 b. met dennen bezaaid; terwW in beide jaren aanzienlijke stukken bepoot zijn. Te Bergharen wordt de
berggrond door bep?oting allengs minder. Ook te Ubbergen wordt de bezaaijing met dennen en de bebouwing
voortgezet: Veel heidegrond wordt nog in deze provincie gebezigd tot het weiden van schapen en het maaijen
van plaggen ~oor b1:and- ~n meststof. De zandheuvels, door doorbraken vroeger te Valburg ontstaan, worden
door w~gvoermg mm der m omvang. In veertien gemeenten is in 1864 over 105 perceelen en eene uitgestrektheid
van 278 b. 79 r. 98 e. vrijdom van lasten verleend na gedane aangifte. Uit een vergelijkenden staat
van de onverdeelde marken-, maal- en buurtgronden in deze provincie blijkt, dat onverdeeld waren in 1851
67,614 b .. ;7 r. 21 e., te~en 35,109 b. 13 r. 8 e. i~ 1864, zooda.t in dat tijdsverloop verdeeld zijn 32,505 b. 64 r. 13 e"
In Zmc.polland was m 1863 de oogst gunstig en de toestand van den landbouw bev.redigend. In 1864 daarent~gen
\vas de oogst sc~raal. en w~ren de prijzen :an bUna alle gewassen laag, terwijl . de handel in meekrap
veel leed door ~~ verw1kkelmge11 m Noord-Amerika. De 4oop en huurwaarde. der landerij,el;l hebben zich op
hunne hooge ~~~Jzen staande gehouden. Veehouders en zuivelbereiders genoten in 1.864 eene groote welvaart
door hooge pnJzen en toenemenden uitvoer van vee, boter en kaas" Onder Goedereede z~jn in 1863 eenige
bunders bouwland clr~og geleg·d met gunstig gevolg. Te Geervliet en 's Gravendeel zijn in beide jaren proeven
genomen met werktmgen door. twee paarden gedreven tot het zwingelen van vlas. Onder Oegstgeest zijn in
.1864 enl~ele engelsche of amenkaansche werktuigen ingevoerd. Ook kwam in dat jaar te Charlois een werktuig
m g·ebn~~k om koolzaa~ te dorschen en te Zegwaard een stoomdorschwerl'-tuig. Aan de afzanderijen te Lisse en
N oorclwlJkerhout en die te 's Gravenhage , aan het einde van het schevenings.che kanaal , werd iu beide jaren
g-eregeld Yoortg·ewerkt. .

,,
'"
In N oordholland was het jaar 'I 863 voor den oogst voordeelig. De zomerdroogte had echter een min gunstigen
invloed op de opbrengst van den zuivel, die nogtans bevredigend uitviel. In 1864 was de oogst slechts matig ,
daar koude en droogte een ongunstigen invloed uitoefenden. Hierdoor was ook het grasgewas, de veehouderij
en znivelbereiding minder voordeelig. Door de hooge prijzen van het zuivel hadden nogtans de veehouders een
voordeelig jaar. De waarde der landerijen bleef steeds stijgend. Men schrijft zulks toe deels aan toeneming·
der bevolking, deels aan stijgende zucht naar grondbezit. Voorts geeft het streven van den landbouwer om door
zware bemesting, droogleggen, verbeterde bemaling, naauwlettende keuze van vruchtverwisseling, veredeling
van de g·ewasseu en van den veestapel, invoering van verbeterde werktuigen, de grootst mogelijke oogsten te
verkrijgen, aan den bodem eene steeds klimmende innerlijke waarde. In het Gooiland werd in 1864 eene proef
genomen om slecht bouwland door bezaaijing met serradella tot weiland te mftken , welke zoo goed gelukt is ,
dat verscheidene landbouwers het voo~nemen hebben opg·evat dit voorbeeld te volgen. Ook werden in verscheiden
streken met gunstig gevolg proeven met droogleggen genomen. De verbeteringen van werktuigen bepalen zich
tot het veranderen der ploegen naar het zeeuwsche model, terwijl in vVieringerwaard eene proef met twee
scharen uit de fabriek van RrPHAGEN en ZANDBERG te Hattem in gebruik kwam. De meest gewone bemesting·
is stalmest, vermengd met stroo, ruigte of andere stoffen en bagger uit de slooten. Voor de bloembollenteelt wordt
zuiver koemest gebruikt. Men bezigt in den Anna-Paulowna-polder en in den polder Waard en Groet veel
straatvuil en beer uit de steden. In den Haarlemmermeerpolder maakt men met goeden uitslag gebruik van
gaskalk, vermengd met aarde en plantenvuil, en van lijn- en beenderenmeel. Vrijdom van verhooging van
grondlasten werd wegens ontginningen en droogmakingen verleend in 1863 voor 139 b. 58 r. 90 e., in 1864
voor 245 b. 86 r. 58 e. bij eerste aangifte. Het onderhouden der duinen langs de Noordzee door het planten
van stroo en helm en het stellen van rietschuttingen werd in elk van beide jaren aanbesteed in drie perceelen,
op Texel voor f 4,800 enf 4,700, langs den vasten wal van Kijkduin tot Petten voor /9,700 enf9,800, van het
zuideinde van de Hondbossche zeeweringen tot nab~j Zandvoort voor f 6,900 en f 7 ,200. De duinen van Texel zijn
door de voortgezette beplantingen en het uitroeijen van het koni.]n in g·oeden staat; de stuifdammen 0p het eijerlandsche
strand, de stuifdijk op den Hors en de groote Zanddijk, die in Januarij en December 1863 veel door
stormvloeden hadden geleden , hebben in 1864 door aanstuiving veel henvonnen van de in het vorige jaar
verloren breedte; de duinen langs den vasten wal zijn echter van het buitenbeloop en de belangrijke verstuiving
in 1863 nog niet hersteld. Voorts werd voor duinbeplanting door het Rijk besteed op Vlieland in 1863
f 3,294, in 1864 f 3,214, op Terschelling in elk jaar f 2,987. In den Haarlemmermeerpolder werden tot
bouwland beteeld in 1863 8,299.50, in '1864 8,795 bunders, waarvan met tarwe 2,162 en 1 ,767, rogge 439.50
en 4.1-9, garst 180 en 346, haver 2,804.50 en 3,155, erwten 87.50 en 104, paarden- en duivenboonen 116.50 en
207, koolzaad 266 en 127, aardappelen 292 en 363, vlas 1,627.50 en 1,874, meekrap 226 en 104, beetwortelen
98 en 290. De gras- en hooilanden bedroegen in elk jaar eene oppervlakte van 7,757 en 7,065 bunders, waarvan
in 1864 602 beteeld met klaver. De droogmaking der Holendrechter- en Bullewijkerveenpolders was in 1864
zoo ver gevorderd, dat het eerste koolzaadgewas in den loop van den zomer kon verpacht worden , waarvan de
opbrengst goed is uitgevallen. Tot het laatst van November 1864 hebben de kosten van droogmaking eene
uitgave gevorderd van f 250,000. Voor de droogmaking der Legmeerplassen werden, zoowel door de provincie
als door het Rijk, f 50,000 toegestaan, te verdeelen over vijf jaren. Voorts werd begonnen met de droogmaking·
van het Lutkenmeer, waartoe in 1864 het werktuiggebouw met ketelhuis en het stoompompwerktuig naar het
stelsel van GwrJNE geplaatst werd. Op het einde van 1864 was de waterspiegel tot 2.20 el onder amsterdamsch
peil gedaald en bleef gemiddeld slechts een half el water in het meer over. De droog·making van het Monnikemeer
was voltooid in Augustus 1864. Dit meer heeft met de onteigende gronden en ringsloot eene oppervlakte van 32 b.
t~O r. 60 e., waaronder 7 b. 36 r. voor den omringdijk en middenweg en 3 b. voor ringsloot en molentogt. Voor
de droogmaking van het N oordmeer, onder de gemeenten Broek en Waterland en Ilpendam, groot ongeveer
1t4 b. 50 r. is de omringdijk g·elegd, de ringsloot gegraven en het stoomwerktuig, eene middelpunt vliedende
pomp, geplaatst. De watermaling, in Augustus begonnen, was op het einde van 1864 tot op ongeveer de helft
gevorderd.
In Zeeland had de uitzaaijing der wintervruchten in het najaar van 1863 plaats onder de gunstigste omstandigheden.
Door den zeer zachten winter en de groeizame lente was de ontwikkeling van sommige graansoorten
zeer groot. Hoewel eene vrij langdurige droogte in den zomer hieraan eenigen perk heeft gesteld ,
waren hoeveelheid en hoedanigheid zoo groot, dat hierdoor de lag·e prijzen ruimschoots vergoed werden. In
1864 heeft de opbrengst van het graan , de peulvruchten en de aardappelen de gemiddelde tienjarige opbrengst
aanmerkelijk overtroffen. Koolzaad en witte en bruine boonen mislukten daarentegen. Het gebrek aan voeder
en het mislukken van den klaver door de droogte gaven groote moeijelijkheden voor de voeding van het vee,
waarin echter het goed gelukken van het stroo en van de wortelgewassen gedeeltelijk te g~moet kwam. De
landman leed echter in 1864 veel door de voortdurende daling in de graan- en meekrapprijzen en kon bij de
voortdurend hooge pachtprijzen slechts gedeeltelijk door het ruime beschot der graang·ewassen en de goede
opbrengst en prijs van het vlas worden schadeloos gesteld. De geheele waarde van den oogst werd geschat
in 1863 op f 18,828,106, in 1864 op .f 16,493,856 tegen .f 15,750,067 in 1862. De koop- en huurwaarde der
landerijen is deels op dezelfde hoogte gebleven , deels toegenomen. De koopprijzen wisselden in 1864 in Staats­
Vlaanderen van f 800 tot f 1800, op Noord- en Zuid-Beveland van f 400 tot f 1,100, op Walcheren van .f 600
tot f 1,200, op Tholen van f 37 5 tot f 1,000 , op Schouwen van f 450 tot f 1,200 per bunder en betaalde men per
huncler voor hnur in Staats-Vlaanderen van f 27 tot /70 , op Noord- en Zuid-Beveland f 30 tot f 75 , op
Walcheren/40 totf60, op Tholen./31 tot/45 , op Schouwen/29 tot/85. In October 1864 werden door
het R~jk 242 bunders nieuw ingedijkten dorneingronrl or.Hler Aarrlenlmrg , Oostburg en Zuidzande verkocht,
239
tegen r~im f 2,000 per bunder, ongerekend de onkosten. De ' · · . '. .
Slechts m Staats-Vlaanderen bezigt men O'Ua k t gewone bemestmg in deze provmcie is stalmest.
. d . o no en uns meststoffen en op Sch
met te uur zijn. Op Tholen werd in 1864 veel b ·1 1 ouwen mosse 1 en ' wanneer zij
In de provincie Utrecht worden het meest bg·e rud1 r gemaa rt van den afval eener beetwortelfabriek. .
D h fd ver ouw rogge en boekweit vervol t
e oo graansoorten' met uitzondering van de boekweit en de aarda , gen_s arwe en aardappelen.
In 1864 gaven rogge en aardappelen eene ruime b l .t . ,ppelen' gaven m 1863 een goed gewas.
i hebben de veldmuizen aan het winterkoren en het ,h o; nvei een~ germge opbrengst. In het najaar van 1863
dezer provincie maken de landbouwers met goed gou lgewasb ee.nk1ge schade toegebragt. Op verscheiden plaatsen
O d L cl evo g ge nu van dorschwerktuige ·
n er eus en werd een paardenhak' een hooischudder een h 'h k .. n ~n van stroosmjbanken.
omstreken van Amersfoort werd met goed gevolg t ' d ooi ar en een r1:JenzaaiJer aangekocht. In de
overmesting gebezigd. Ook werden proeven D'enom: roop~ar e met zwavelzuur vermengd op het bouwland ter
van grondlasten voor voltooide ontginningen ~erd v:i.1::d guano en an~ere kunst~est. Twintigjarige vrijdom
in 1864 van 25 b. 22 r. Sedert 1863 . d' ".d 1 over eene mtgestrektheid in 1863 van 31 b. 46 r.
I l!' . · is ie VllJ om ver eend over 462 b 13 r 8 .il '
n riesland gelukten in 1863 alle gewassen bïna zonder uitz cl · . · · ~ e" .
landbouwer was de veehouder' door de schaarscht~ van het r on e~mg m.t~emend. ~mder gelukkig dan de
van een gedeelte van hun vee moesten ontdoen I 186~ g ~s' zoo at zelfs m het naJaar vele veehouders zich
daar tarwe, boekweit en koolzaad weinig ga~en~ De :c;:e ~e~~e~::d van den l~ndbouw minder gunstig,
opbrengst van andere gewassen vooral van die d . d 1 ter gedeeltehJk vergoed door de ruime
me:: aar app~ en. ~e landbouwers dezer provincie beginnen
verbeterde ploegen' zaai- en do~schwerktuigen
in 1863 vijf dorschwerktuigen door paarden gedreven ~p _k'1:JS e s~ en. In ~et kanton Beesterzwaag werden
Berlicum een vervoerbaar stoomwerktuig van twee e~ :en ~~~ezan ·d ve~aard1gd' aangeschaft e~ in het kanton
te dorschen. Het vroegtijd{g maaiJ'en van het g b paad1 en r~cht met dorschwerktmg om koolzaad
. ras en emesten er weilanden ter t d d h ."
meer en meer m zwang. Hoewel het nut van h t cl. l s on na e OOIJmg komt
nog zeer ten achteren bij Groningen. Men sc~rï~~o;ul~~g~:rmeer en meer "".ordt i?gezien, is men hieromtrent
gebruikers als huurders hooD'stens zeven jaren . J G . aan toe' dat m Fnesland de landen door de
Friesland de huurder niet ~eker is of hiJ' ' Idn . ronhmgedn als beklemde meijers worden bezeten' zoodat in
l 1 kk van e aan et rooO' leggen besteedd k t lf d
za p u en. Van waar het droogleggen bijna uitsluitend door d ts . . e on .?sen ze e vruchten
leem of klei delven of het uitgraven der diepe leeml 't d e eigen boeren m prakt1:)k wordt gebragt. Het
l~nden te brengen ' is meer algemeen. De bemestin a~:~ t~~. a:r~ware bou,wlanden ' ten einde ze over de ligtere
mtkomsten. Met die aarde wordt veel gier vermen~d 0 1 p b .e geeft' 'ooral voor de graslanden' de gunstigste
dan van zelf' met koemest vermengd' door de koeijen. do~1~ el~r~~~ men ~arde in de e~sters te brengen' welke
gegraven en over het land gebragt Op de b 1 d d er getrapt wordt. Die aarde wordt later uit-
1 · ouw an en wor en ook gebroeide d ·
as mest gebezigd. Onder de nieuwe proefneminge b h d' graszo en met gier vermengd
Berlicum ' welke laatste geheel mislukt is D nf e _ooren ie met d~derzaad en koffer koren in het kanton
. e proe nemmg met karreweizaad gaf Id · d
k omsten dan in 1862. In 1864 werd eene pr f d a aar mm er gunstige uiten
met dien van tabak die minder slaagc~: ienoren .met en verbouw van hennep. die vrij goed gelukte
hebben tot de overtuigin~ geleid dat deze pl. t r~~ nemmfe~1 met de meekrap onder Berlicum en Bolsward
zeer kostbaar is, daar een groot 'gedeelte der a~· m nemlenc tierlt ~p zware kleigronden; dat echter de rooijing
iepgaanc e worte s 111 den grond bl''ft o t
1863 434 b . 20 r., in 18M 181 b. 75 r. waarva
359 b 95
. IJ · n gonnen werden in
d h . ' n · I. en 169 b 50 r zand 7~ b 2 5 b
veengron ; iervan werden aanD'eleo·d tot bomv- en ·1 d 346 b - . . ' 4 . r. en 12 . 25 r.
b o ts ' wei an , 9;, r en 173 b 50 t b h
en 8 . 25 r.-. In Friesland bestaan thans drie stoomgem l t t h . d . . r.' ot osc 87 . b. 25 r.
in den vee~pold~r :an Echten en aan de Warra bij Sta:o~:n. o et roog houden van polders' bij 'ljalbert'
In OverlJssel IS 111 1863 in de omstreken van Kam en door de . ·
ongunstig uitgevallen. Overigens was de oogst guns~i()' voor de o; erst~oommgen de oogst over het algemeen
de peulvruchten. In 1864 was de oogst vrij gunstiO' bts t d d g aangewassen en aardappelen' minder voor
deed verwachten. In de omstreken van Kampen e~,. eder a~d e zeer schrale weêrsgesteldheid in het voorjaar
de gevolg·en der overstroomingen in 1862 en 1863. ~:or:t v~~r ~r van Mastenb~·~ek leed .men nog steeds door
nog ongeschikt. Met de bereiding van mest g t 1 en zoo belangr~iken hooibouw bleef de bodem
aa men angzaam vooruit gierka · d
A vereest was door toenemende ontginning· de ' nen wor en meer gebruikt. Te
aanvoer van mest uit Amsterdam e z Il · ·
vroeg~r. 0 nder Olst, Diepenveen en Deventer wordt bï voortduri n . wo e m 1864 grooter dan
g·ebrmk gemaakt. Het bouwland gold in de _. . J. . ng van de bemestmg met guano en lompen
ze provmcie 111 1864 111 koop van f 700 t t f 2 ooo· . h
. f 18 tot f 100' het wei- en hooiland in koop van f 200 t t f 1 '>00 . h o ' ' 111 uur van
zoodat ~e prijzen op nieuw zijn toegenomen. In 1863 werod . oe,dk ' .111 uu~ van f 24 tot f ~O per bunder;
Ypelo onder Wierden. Vrijdom van grondlasten we l 1 g d . eurm~ verleend ter verdeelmg der marke
285 b 2 re ver een 111 '186~ over 41 b 50 r 45 .
. 7 r. 47 e" In eerstg·enoemd jaar werden 68 eerste aan if . . '. e" 111 1864 over
gestrektheid van 381 b. 45 r. 95 e"
g ten gedaan tot ontgnmmg, over eene uit-
In de provincie Groningen was in 1863 de toestand van den la db · d
door de rijke opbrengst van koolzaad' haver en boonen het :ed~u:;~e e ~eeste gemeenten vrij g·unstig
toestand van bijna alle soorten van vee De 1
" ' dg r b1:J den oogst en den gezonden
. agere pr1:Jzen van e meeste grane d
vee en vooral van de boter verminderden een· . d d
n en van een ge eelte van het
. igzms e voor ee 1 en In 1864 was de t t cl ·
h oewe l 111 verscheiden gemeenten de uitmuntende t d d . oes an met zoo gunstig'
bij den oogst de schade veel heeft vergoed di: a~ er ~om~rr~7assen en het meerendeels gunstige weder
koolzaad en gerst was geleden Een zeer ' t t olo1~ l~ mis u {ren van veel wintervruchten, vooral van
koolzaad ' 8,421 m~t gerst 1 37~ met taI'\"egroo 16g8e a un. ers bland' nagenoeg 2_0,877 b. waaronder 9,554 met
, ' ,y en met rogge ezet t ' · h
geploegd. De daling der ~Taan prijzen. vooral in de t . 1 l lf , moes weer 111 et vo01jaar worden om-
• , c ,,, eec e ie t van 1864 , heeft zeer ongunstig· gewerkt.

Hierbij kwam de schraalheid der g-ras- en klaverlanden, de geringe opbreng·st van het hooi en de verhiellng
van de meeste boekweit door de vorst. Voor den arbeider was echter het jaar 18CH gunstig· door overvloed
van werk en doordien de aardappelen gering in pr~js en algemeen vrij goed van hoedanigheid waren. De prijzen
der bouwlanden zijn in het algemeen eer dalende ·dan rijzende. Vooral is de waarde der gronden aanm·erkelijk
gedaald in de ·zand- en veenstreken van Westerwolde door herhaaldè mislukking der veeilboekweit en de lage
prijzen der rogge. De huur der jaarlijks verpachte graslanden is in sommige streken f 3 tot .f 4 per . bnnder
lager gèworden; ofschoon men in koop voor graslanden in de zware kleigronden nog zeer àanzienlijke prijzen
besteedt. Zoo werd in 18M eene boerderij te Hoogemeeden, geme'ente Aduard, groot 26 b. 9 r. 55 e" bijna
geheel grasland, ·bezwaard met een'e vaste jaarhuur van f200, verkocht voor f 32,460. In f864 golden in koop
heidevelden f 100, veengrónden f 300 tot f 350, zandgronden .f 600 tot f 1,200, gemengde gronden f800 tot
f 1 ,600 , en de beste gronden f 1,600 tot f 2, 100. Men betaalde in huur voor zandgronden f 40 tot f 75 , voor
gemengde j 60 tot f 100 , voor de beste f 100 tot f 120. Enkele beste graslanden golden zelfs f 14·0, land voor
vlas- of koolbouw fHO totf2'10. Van den Dollard zijn een aantal kweldergronden ingedijkt , die 1132bnnders
uitrnuntenden kleigrond hebben gegeven, op een gedeelte waarvan reeds in 1863 het koolzaad g·unstig stoild.
Te Oude Pekela en omstreken is in 1863 het waterpeil met vijf pa1men verlaagèl; terwîjl ook in de uitgestrekte
gemeente Veendam de kanalen zijn uitgediept en het waterpeil verlaagd, waardoor verscheiden ve1den
geschikt zijn gemaakt om met vruchten beteeld te warden. Met de verbetering van den bovengrond , door het
aanbrengen van klei uit den ondergrond of van klei elders aangevoerd, was vooral onde'r Ten Boer, Oldehove ,
Loppersum, Aduard en Delfzijl met ijver voortgegaan. In de laatste gemeente kunnen thans onder Meethuizen
landerijen, vroeger niets waard , met de beste wedijveren. Hetzelfde geldt met het zuidel~jk deel van
de gemeente Loppersum en van eenige gronden in de kleistreek van het Oldambt, waar de grond meer uitsluitend
door bemesting wordt verbeterd. Ook heeft de aarde uit het uitgegraven Hoendiep veel toegebragt
tot verbetering der gronden in den omtrek. Onder Winschoten, Bellingewsum. De fabriekanten van droogbuizen in de drie laatste gemeenten verkoopen gereedelijk al wat zij
gemaakt hebben, voor een gedeelte ook naar Holland en Friesland. In de gemeente 't Zandt zijn ongeveer 300
bunders , te Beerta 41:18 drooggelegd. Ook in het westerkwartier beproeven vele landbouwers het droogleggen
in het k1ein. Deels door het droogleggen neemt ook de rijenteelt toe, daar men hierdoor groote oppervlakten
in eens en met tijdbesparende werktuigen kan bearbeiden, op rijen zaaijen en tusschén de rijen den grond schoffelen.
De rijenteelt geeft betere gelegenheid om den akker van onkruid te zuiveren, meer stevigheid aan het stroo,
eene besparing van een derde tot de helft van het zaaizaad en _eene meer zekere en hooge opbrengst. De verzending
van mest uit Nieuwolda neemt niet toe, dewijl de schippers slechts lagere prijzen willen geven. Te
Nieuweschans wordt het verzamelen van mest, ook door aanvoer van Beerta, op groote schaal uitgeoefend.
Veel mest wordt aldaar te scheep en over land uit 'Oost-Friesland aangebragt, tot groot voordeel van den
arbeider, die op één dag twee gewone tjalkschepen met mest of slijk vult en hiermede f2 tot f2.50 daags
verdient. In de veenkolonien wordt veel mest aangevoerd, vooral uit het Oldarnbt. Stalmest wordt aldaar bij
voorkeur gebezigd voor aardappelen, paardeboonen, haver en rogg·e; straatvuil op de ligtste gronden vooral
voor lmobbegerst, winter- en zomerkoolzaad en ook voor rogge. Te Oude Pekela werden op twee gelijksoortige
stukken knobbegerst, elk van één bunder, proeven g·enomen. Het eene bemest met twee scheepsvrachten
of 1~5 voer stalmest kostte f 120, het andere met 250 ponden g'uano slechts f 40 aan bemesting; terwijl de
opbrengst niet verschilde. Van guano wordt ook meer en meer gebruik gemaakt voor koolzaad, als eene soort
van overbemesting, zoodat leveranciers te Hellum en Slochteren in 1864 te zamen 434 balen guano tegen f 10
de baal verkocht hebben. Men schat de hoeveelheid guano voor één bunder benoodigd op 300 ned. p. tegen
15.5 cent per ned. p" Te Hoogezand is in 1863 eene nieuwe overdekte mestvaalt gebouwd; terwijl op vele
plaatsen in de veenkolonien vergaarbakken zijn gemaakt, ten einde de afloopende gier te verzamelen en die van
tijd tot tijd met eene g·ierkar over het land te brengen. De verbetering der werktuigen wordt jaarlijks voortgezet
en breidt zich meer en meer zuidwaarts uit. In enkele streken zijn de nieuwere ploegen reeds algemeeü ,
terwijl ook de zaai werktuigen, om de granen op rijen te zaaijen, meer in gebruik komen. In het distrikt
Hunsingo waren in 1864 vijftien engelsche zaai werktuigen en negen paardenschoffels, te Loppersum drie rij-zaaiwerktuigen
uit de fabriek van GARRETT EN ZONEN. Ook de dorschwerktuigen worden meer en meer ingevoerd.
De fabriekanten E. SMIT EN ZOON te Maartenshoek, gemeente Hoogezand, hebben in 1863 zeventien dorschwerktuigen
afgeleverd, waarvan negen voor de provincie Groningen. Te Haren en Midwolde werkt het stoomdorschwerktuig
met schoonings toestel van HARMENS & C 0
uit Harlingen , waarmede men 100 tot 120 mudden
schoon koorn per dag verkrijgt. Te Bellingewolde zijn twee dorschwerktuigen ing·evoerd, waarvan één in
verband met den boekweitrosmolen, één vervoerbaar op raderwerk, het laatste door eenen molenaar te Bellingewolde
gemaakt. Te Finsterwolde bestaat een hekeldorschwerktuig , gétlreven door twee paarden, door eenen
molenaar te Oude Pekela vervaardigd. Onder Oldekerk komt de grondwoelder meer in zwang. Ook is te Delfzijl
een dubbeltal ronddraaijende eggen ingevoerd. De afdeeling Noord- en Zuidbroek van het genootschap Onderdendam
heeft in 1864 eenige tuinzagen, snoeimes, steen en melkmouten, twee handspuiten voor land- en tuin bouw,
ijzeren varkenstroggen , één stroomattenmaker uit Engeland, eene verbeterde kweekegge uit Oost-Friesland
en twee weegtoestellen uit Gro.ningen ontboden. Door de afdeeling Loppersum van voornoemd genootschap
i:;; een hooischudder ingevoerd. Te Meeden kwamen twee kooktoestellen voór veevoeder in gebruik , waarbij
de stoom van het water het voeder o·aar stookt V l t l
0
te Noord z 'db < • er .>e .ene wanmolens worde 1
. - eu m roek eene belangTijke verbeteriur:r door cl . n mee~· a.gemeen. Zij onderging-en
bak , waarop het graan geworpen wordt met het rao , eene oelmatige verb111d111g· van eeu schucldendeu
nomen met witte australische tarwe, afk~msti van d:~ \~aarop de zeeften g~plaatst zijn. Proeven werden ge-­
roode kweektarwe van HALLETT, die Aenge!i t afv::7~nsche tentoonstelhng, welke echter mislukten; met
beproefd, welke door het ongunstige voorjaar r!'sl~·t . tot 76 ned. p" Te Marum is in 1864 de serraclella
mud~en zaad per bunder. De engelsche dikke witte h~ve11~· ~t rood of br~in mosterdzaad gaf te Wildervank 12
gekweekt, de laatste vooral in de veenkolonie Z" ~n e zwarte presrdenthaver worden thans meer algemeen
~:vaar de holsteinsche boekweit betere uitkom:~en ~ev~: ~stei~ en verkleurt in de polders aan den Dollard
ieuweschans, in het oosten der provincie en in de : an .e ge\vone. I~ 1863 werd door de muizen onde1:
schade toegebragt en onder Nieuwe Pekela door de ~:r~ko:om~n .~a~ de \:~ntergewassen en de jonge klaver
en ru~s het zomerkoolzaad zoo zeer teisterden dat e en' te1w1J! .1.n ;r ullJ .en Augustus van dat jaar de luis
cl~ klei veroorzaakte de kleine graauwe slak gr'.oote sc~1l:~1: st~1k~~n brJna de i~oog·sting niet waard waren. Op
graan moesten worden omgeploegd. Ook leed het 'on e ,k::ia1 oor onder Nieuwolda ruim 59 bunders winter_,
en slak, zoodat het te Eenrum en elders door later ui~ge gl t 1 za~d ~p verscheiden plaatsen veel door aardvloa
worden. De overstrooming door zeewater in het be in pan \~o zaar of zoogenaamde pootkool moest vervangen
za~kt dan men aanvankelijk vreesde· daar slechtf"g e ~an 1~63 heeft onder Hoogkerk minder schade veroor'""
tumgronden hierdoor eerst zeer Iaat 'in cl ~ emg wmtergraan werd vernietigd en dEi gTasland .
d . a·. en zomer eene behoorliJ'ke b en en
op e mter !Jkslanden van Oldehove e11 Ei'. . op rengst gaven. Grooter was het n.ad 1
· cl z111ge . waar op een g t t 1 b . ee
gmgen en e zomergranen weinig hebben opgebrar:rt In 1864 h d ~oo ge a unders de wintergranen verloren
van de provincie veel van de roest te lijden en h~t koolzaad a e tarwe onder Nie.nwolda en in het noorden
Ve1"slag genaamd, waardoor de plant, vooral in het· noord ;an een.e l?roote memgte kleine witte maden
benadeeld. Voorts le~d . het koolzaad in het najaar van 1863e:n :r provmcre. en in de veenkolonien, veel werd
het noorden der provmcie van de slak B 'cl . . m het voorJaar van 1864 op enkele pla t . .
· ei e Jaren waren 1 1 k' . a sen 111
woeste~ grond gevestigd hebben en vooral van de teelt cl zeer o~g~ u' .1g voor die huisgezinnen, welke zich op
voor die teelt vermindert van J·aar tot J·aar 0 l er veen ·oe nve1t leven. De uitgestrektheid der grond
g d il . p c e woeste dalD'ronden d w· h en
enaam e moe1" ~e of moo?'fte (wollegras E " h . o on er msc oten worden van cl
h . , uop orum vaD'matum) d
ooge veenen mt de heideplant (dopher'de e . t l. 1 • d e zoo-
o oor arme ie en matten gevlochten . d
d' , , nca etra rx) bezem k .. , m e
.rent voor het stoken voor bakkersovens en de woest~ m , t s gemaa t, terw!Jl de struikheide (erica vulgaris)
trg?helwerk en voor dorschvloeren en Tl.letselwerk Voort een e~grond tot het graven van leem en potklei voor
w~de ~oor schapen en jong vee. Ontgonnen werden in ~8:sorQOt9 v:n 7~e woeste ~ronden gebruik gemaakt als
. n renthe was in 1863 de toestand van d 1 d - . r. 67 e., m 1864119 b. 14 r. 77 e
met ~unstig, zoodat vooral in de veenstreken e:ve:n bouw' vooral door het mislukken van de veenboek,~eit
gunstiger, hoewel ook de veen boekweit slechts ee gelischaar~chte geklaagd werd. In 1864 was de toestand
1863 en vooral in 1864 lager dan vroeO'et" het ne ma ige op rengst gaf. De koopwaarde der landen was i .
ooo-ste 5 ' geen men toeschrijft aan d ld h n
ö n :van rogge en veenboekweit in de beide voorgaa cl . . l "e ge se aarschte door . de slechte
en Eu~~mg, gemeente Beilen, die van vVeerdin e :me Jaren. n 1864 ZIJn verdeeld de marke van Laaghalen
van NrJlancle, onder Rolde. Voor zoover cl g :f g e~ute Emmen, ter grootte van ongeveer 1 400 b
- - 3 b e aangr ten reiken cl · d , . en
• ~8 r. 25 e.' i~ 1864 398 b. 28 e., het meeste tot b ·l ~er en m eze provincie ontgonnen in '1863
In Limburg was m 1863 de OOO'St d . . ouw an .
cl . e er wmtergranen zeer be . d · d .
veevoe er mislukten. De lage graan- en vee " " d vie igen ; terwijl de zomervruchten· e h t
cl b · prrJZen oe.en en ee . . n e
~n oerenstand. ?ok in 1864 was de toestand niet unstiO' d n ~ngunst1gen"mvloed uit op de welvaart van
mislukken van ho01, klaver en serradella. Koop- en !uurw o '.d oor. de lag~ . prlJzen van granen en vee en het
In enkele gemeenten wordt zulks toegeschreven aan ve aai e der ~and~nJen ondergingen eene verminderin
1863 w:rclen op enkele plaatsen proeven genomen met ~:r:k van e:mge 1~1gezetenen naar Noord-Amerika. l
verscheiden landbouwers tot proeven op rooter l enzentai we, che zoo gunstige uitkomsten af d t
gev~lg geteeld. In het arrondissement M!astrich-~ s~~a;\ ~esl~te~. Hier e.~ daar is de gele lupine metggu~st:
àtopmambours) geplant. Zij worden gebezigd tot het ::k:n . e a1~tons Sittard en Heerlen, werden aardpere~
te Heel en Maasbracht met de ho n van st100 en als voeder voor het vee, vooral voor
g.ebrmk van meuwe werktuigen is zeldzaam bij de landliedptee~· "'.erclen met ~unstigen uitslag bekroond. Het
vmden. Te Heel kwam in ·J 863 eene . . en, ie m hun bedrlJf een middel van besta
meuwe soort van persp . t t h · an moeten
omstreken van Heerlen eene nieuwe hak 1 . omp o et putten van stalwater in O'ebruik . d
e va:kens. ~roeven
gevonden. In 1864 werd te Venray eecnep ::fferm;~n~;rlos:~a~·en. 1'e Hou~~em werd een nieuw k~rntoest~/:it~
kwam een dorschwerktuig uit de f:ab .· k Gg S p o mgevoerd. BrJ den' baron DE LoË n'IMs
b ' ne van TOUT t T . 1 d · . TENRADE
r8.Irnr v~n CROSHILL in gebruik. Door den heei.' SrLLEKE:s ;e H ~or ~:vee paarden gedreven en een kluiten~
ve1vaard1g·d. Aan den heer DmvrOLLEIK-V ERVIERS te A b l Be . eiJt lllIJSen werd een tweepaards-dorschmolen
van een dorschwerktuig met locomobiel . d
u .. e ( elgre) werd vergunning verleend tot het geb '!
Door de gemeentebesturen werden m e gemeenten E~jsden, Heer, Cadier en Keer Amby en St G r1u •:n
97 aan woeste gronden verkocht . 1863 , . . . eertrm

245
.
9 " · . " 0
e tot weiland. Door bij:wm1ere personen wer

2U
h1 vijf g·emeenteu onder Zutphen, in drie tusschen Rijn eu Waal en in vier tusschen Maas en Waal uitge­
:zaaid; in 186-1- had de uitzaa~jing plaats in e.en nog kleiner g·etal gemeenten. ~ De tabak is, behalve omstreeks
Nijkerk en op eenige plaatsen in de N eder-Betnwe, waar de plant zeer veel dooi· hagelslag leed, in 1863 zeer
goed geslaagd. Van het buitenlandsche zaad, waarmede vóór eenigejaren te Dodewaard proeven \Verden genomen,
heeft enkel dat van Manilla stand gehouden. Ii11864 stond de plant door het drooge weder aanvankelijk
p.iet best. Zij herstelde zich later door den regen, zoodat men boven verwachting goede uitkomsten verkreeg.
'l'e Zetten, gemeente Valburg, en te Hemmen leden sommige akkers door den hagel.
In Zuidholland gaf in 1863 de winter- en zomertarwe bijna. algemeen een zeer goed gewas, zoodat men zelfs
in het Westland 35 m. per bunder verkreeg van de beste hoedanigheid. In 1864 had de wintertarwe nog al te
lijden van de vorst en in sommige streken gedurende den oogsttijd van het vochtige weder, zoodat vele stukken
1noesten worden omgeploegd en met zomertarwe be;maid. De zomertarwe bragt, nietteg·enstaande zij in den
oogsttijd van de zware regens heeft geleden, in enkele streken meer op. In de Beijerlanrlen en Strijen vertoonden
zich kort voo.r den oogst een insekt, hetwelk echter spoedig verdween. - Spelt werd in beide jaren
op kleine schaal, doch met goed gevolg, in de Beijerlanclen en in de omstreken van Rotterdam verbouwd. -
Pe teelt der rogge slaagde in 1863 zeer goed, het best in Voorne en Putten , waar 30 tot 45 m. per bunder
werden verkregen. In 1864 werd_hier en daar uitgeploeg·d door de langdurige vorst en de langzame groei in het
yoo1jaar; het overgeblevene gaf eene goede opbrengst. - Winter- en zomergarst ga.ven in 1864 een zeer goed
gewas; op . Goedereede oogstte men zelfs 40 tot 70 m. per bunder. In 1864 leed de wintergarst veel van de
vorst, doch herstelde zich later; zoodat men onder Goedereede 30 tot 70, onder Katwijk 42 tot 56 m. per
bnnder oogstte. De zomergarst slaagde in enkele streken uitmuntend. Onder Voorne en Putten gaf de chevaliersgarst
een buitengewoon gewa.s van 50 t.ot 65 en onder Goedereede van 40 tot 64 m. per bunder. - De haver,
itt sommig·e streken middelmatig, slaagde over het algemeen zeer goed. In het Westland oogstte men tot
70 m. per bunder. In 1864 was de oogst nog voordeeliger en slaagde het best in de Beijerlanden en onder
;?Juid-Waddinxveen. - Boekweit wordt enkel onder Vianen verbouwd. - Erwten gaven in beide jaren een
ruim beschot; in '1864 is echter in het Westland de teelt bijna geheel mislukt. Onder G-oeJereede en Waddinxveen
werden daarentegen in dat jaar ruim 40 m. per bunder geoogst. - De boonen slaagden in 1863 naar
wensch, zoodat men in de Beijerlanden op enkele perceelen 51! m. per bunder oogstte. In ·1864 waren 1,200
bunders meer met boenen bezet dan in het vorige jaar. Ook in deze provincie was, door de mislukte oogsten
van 1858 tot 1862, die teelt zeer -afgenomen. Men oogstte onder Voorne en Putten tot 45 m. het bunder. ~
j{oolzaacl g·af in 1863 een zeer gunstig gewas, zoodat men onder Goedereede tot 48 m. het bunder verkreeg.
Jn 'l 864 liepen de uitkomsten zeer uiteen. Het winterkoolzaad moest grootencleels worden uitgeploegd. Het
mislukte geheel in de afdeeling Zoetermeer en gaf op de ligte gronden, zoo als op de droogmakerijen van
Ble~jswijk, slechts een beschot van .1. tot 7 mudden. Op de zware kleigronden werden van het overgebleven
~O tot 25 m. per bunder verkregen. Het zomerkoolzaad kreeg in sommige streken door den aanhoudenden
regen eene vale kleur, die nadeelig op den verkoopprijs werkte. - Kanariezaad wordt weinig· verbouwd, het
meest. onder Goedereede, waar men in 1864 20 tot 30 m. van het bunder verkreeg. -- De aardappelen hadden
in 1863 weinig van de ziekte te lijden, zoodat men eene ruime opbrengst van uitmuntende hoedanigheid
verkreeg. Onder Leijden en Waddinxveen op enkele perceelen tot 400 m. per bunder. Ook in 1864 was van
de meeste !':Oorten de hoedanigheid uitmuntend en werden slechts enkele streken in geringe mate door de ziekte aangetast.
Men oogstte in het W estlalld van de vroege soorten het buitengewoon goed beschot van 400 m. per bunder,
])e late hebben aldaar niet voldaan. Onder Gouda werd tot 500 m. per bunder verkregen. - De meekrapteelt
µeemt af onder Voorne en Putten door de lage prijzen. Hoedanigheid en opbrengst waren veel beter in 1863
. dan in I864. De éénjarige is in laatst genoemd jaar vrij goed gegroeid. - Vlas gaf in 1863 een uitmuntend
gev;,ras. Het slaagde in 1864 nitstekentl onder Katwijk en omstreken, waar gemiddeld 350, op enkele stukken
450 steen per bunder werden verkregen. In de afdeelingen Beijerlanden en Strijen leed de plant veel door den
~mgel, waardoor zij dun bleef en van slechte hoe_tlanigheid. De gemiddelde opbrengst bedroeg aldaar 110 steen
per bunder. Ook in Zuidholland is de vlasteelt zeer toegenomen, daar 900 bunders meer in 186.i- dan in 1863
peteeld zijn. - Hennep wordt bijna uitsluitend in den Alblasserwaard en in de Vijf-Heerenlan de .vn1cht droog ino de, c hige ~e e; -~p vee plaatsen een mterst nadeeligen invloed uitgein
het vorio-e . . se uur on n'IJgen was de hoedanigheid' hoewel minder wigtiD' dan
::; Ja.nr. zeer goerl. Proeven met roorle tarwe als zomervrncht gaven zeer gunstige uitkomste~. De

246
·gekleurde made, die in J ulij verscheen, heeft op verscheiden plaatsen van het eiland 8chouwen nog al aanmerkelijke
schade toegebragt. - In 1863 heeft de koude in het vo01jaar de ontwikkeling der rogge teruggehouden
en op de vroeg gezaaide een eenigzins nadeeligen invloed uitgeoefend; de oogst was echter meer dan middelmatig.
Op W alchernn oogstte men zelfs 33 m. van het bunder. In 186-1- heeft de rogge zich later van de
winterkoude geheel hersteld. Zij groeide stevig en werd droog binnen gebragt. Voor twee derden gedeelten
wordt de rogge in Zeeuwsch-Vlaanderen geteeld. - De opbrengst van de wintergarst was in 1863 niet minder
dan in de gnnstige jaren 1857 en 1858. De korrel bleef echter smal, daar het lange stroo, niet bestand tegen
den ingevallen regen, is gelegerd. De zomergarst was allergunstigst en de korrel was goed, niettegenstaande
het gewas vroeg ging liggen en niet al het graan tot volkomen rijpheid kwam. In Zeeuwsch-Vlaancleren werd
van de wintergarst tot 52 , in Noord-Beveland van zomergarst tot 45 rn. p. b. geoogst. In 1864 heeft de
wintergarst veel geleden, zoodat op sommige plaatsen, vooral op Zuid-Beveland, geheele akkers moesten
worden omgeploegd. Het overgeblevene gaf een ruimen oogst. Zomergarst kwam menigvuldig voor door het
bijzaaijen der wintergarst en ter vervanging der omgeploegde uitheemsche tarwesoorten en van het koolzaad,
zoodat ruim 2,500 b. meer met zomergarst bezet waren dan in 1863. - De haver was in 1863 goed gelukt en
werd onder de meest gunstige omstandigheden ingezameld .. In 1864 was door het bevriezen der tarwe veel haver
gezaaid. De opbrengst was nog grooter dan in het vorige jaar. Op menige plaats heeft echter de langdurige
regen in September nadeelig gewerkt, zoodat enkele partijen beneden het middelmatige gedaald zijn. Men
vindt bijna vijf achtste gedeelten van het haverland in Zeeuwsch-Vlaanderen. - Boekweit wordt slechts
beoosten en bewesten den Brakman in kleine hoeveelheden geteeld. Zij gaf in beide jaren slechts een matig
gewas, doordien in 1863 door de vorst en later aanhoudende droogte met felle hitte veel bloesem is verwelkt
en in 1864 de late nachtvorsten veel schade toebragten. - Paarden- en duivenboonen hebben in 1863, hoewel
de aanhoudende droogte in den zomer den groei belemmerde, zich later door den gevallen regen geheel hers·
eld. De opbrengst was die van een gunstig jaar en overtrof verre die van de laatste jaren. De inzameling
geschiedde met droog weder. Op de witte en bruine boonen heeft het warme drooge weder allergunstigst
gewerkt, hoewel zij om sterk ,met peulen aan te slaan, eene te felle hitte hadden gedurende den bloeitijd. Zij
gaven een ruim middelmatig gewas. Voor 1864 waren de paarden- en duivenboonen vroegtijdig en onder gunstige
omstandigheden in den grond gebragt. Zij kwamen traag op door het drooge en schrale voorjaarsweder, doch
herstelden zich door eenige regenvlagen in Mei. Door het voortdurend schrale weder bleef de boon klein. Van
witte en bruine boonen was door droogte en koude, bij den eersten groei, de hoedanigheid zoo slecht, dat zij
soms tot beestenvoeder moesten gebruikt worden. Ook bleef de opbrengst beneden het middelmatige. De witte
en bruine boonen, waarmede in 18631,205, in 18M 1,177 b. bezet waren, komen het meest voor op.Walcheren,
'l.'holen 1) en Zuid-Beveland. - Erwten hebben in 1863 meer opgebragt dan gemiddeld in de laatste jaren.
Eene matige warmt€ bevorderde de geregelde peulzetting. ·Van den tweeden bloei is echter weinig aangeslagen
door de felle hitte. Ook in 1864 zijn de erwten onder gunstige omstandigheden in den grond gebragt, goed
geslaagd en werden door het drooge, min of meer schrale weder van de bladluis bevrijd. In dit jaar waren
bijna 400 b. meer met erwten bezet dan in ·l 863, 3,524 met groene, 155 met witte of gele en 128 met
graauwe. - Het koolzaad trad in 1863 welig het voorjaar in en slaagde buitengewoon goed, gedurende den
bloeitijd door geene nachtvorsten geteisterd en in den dorschtijd door goed weder begunstigd. In 1864 is het
winterkoolzaad grootendeels mislukt. Het overgeblevene werd door luis en rups bij de peulzetting aangetast.
Het zomerkoolzaad gaf eene matige opbrengst, doch leed bij den oogst door de vochtige weêrsgesteldheid. -
De aardappelen waren vroeg uitgepoot, zoodat zij in 1863 vroeg eene goede knolzetting hadden. Met uitzondering
van enkele soorten, die zelfs na de rooijing tot verrotting overgingen, hebben de aardappelen weinig
van de ziekte geleden. De gemiddelde opbrengst overtrof zelfs den gunstigen oogst van 1862 , zoodat men in
enkele streken een beschot van 300 m. en meer p. b. verkreeg. In 1864 stierf op hooge en zandgronden het
loof door langdurige droogte vroeg weg, waardoor de knol klein van stuk bleef. Ook hebben sommige soorten,
hoewel in geene groote mate, van de ziekte geleden. Hierdoor bestond er een groot verschil in de opbrengst,

en en koude veel te lijden , later is de plant vrij goecl
1864 had in het begin van den zomer de tabak van reg. 1 l ht eraf 900 ned. p. p. b.; verkreeg men te
g·egroeid. Terw\jl te Hoogland de oogst zeer tegen vie en s ec s c
Wouden berg 2,400' te Amersfoort 2,300 ned. hp.. d de ldei zeer eroed erelukt. Hier en daar vertoonde
. . d . t ·tarwe op et zan en op o o . ht"
In Friesland is m 1863 e wm er . d d' echter verdween na eemge regenac ige
zich in het kanton Berlikum een roode schimmel odp e aren, ie 3 December 1863 en Januarij 1864. Er
. . · aard door e stormen van H
daeren In 1864 bleef slechts wem1g gesp . tl d het laatste tiental J·aren voorhanden. et overo
. . d . 1863 en 2 000 mm er an 1 . t
waren 1 000 bunders mmder an m , erd in 1863 op de klei in het gehee me '
'
1 ht st _ De zomerrogge w . 1
g·eblevene gaf een schralen en sec en oog d k "1"nterrogo·e was in de kleistreken het geta
. . te verbouw . oo .voor 'v o . d
op het zand slechts m zeer germge ma d ' d dgronden in beide J·aren een uitmunten gewas.
. · . ·d eraf al aar en op e zan d kl ·
bunders uiterst germg. Het uitgezam e o bezet - De garst wordt enkel op e e1
Ook in 1864 was slechts een gering aantal bunder~ · · me~ :ofa~e was.· ging het gewas spoedig liggen' waargeteeld'
hoofdzakelijk wintergarst. Daar het stroo dlJZOn et t ir onse;adeel en Hennaarderadeel. De opbrengst
door de korrel niet weini~ leed. Het best gelukte be ~~g:i~g:zaaide zomergarst gelukte minder dan de ~vinterliep
zeer uiteen en verschilde van 30 tot 50 m .. p. ... d D or het stormachtiere en ongunstige weder gmg het
g
arst. Van wintergarst was voor 1864 veel_ uitgezaab1 . hot gaf eene m=tige hoeveelheid van zeer goede
bl bleef ligt van esc . o en d"
meeste verloren; het overge evene . . t d . tergarst door maartegarst vervangen ' . ie '
B l"k erd de uiterewm er e wm d ·· ··
hoedanigheid. In het kanton er ~ urn ": .. do 1 d en zoo goed was van hoedanigheid.. at ZIJ vriJ
onder gunstige omstandigheden ~itgeza~1d' biJZOn er : a:!t e slaagde overal zeer goed en gaf zelfs in het kanton
algemeen in het najaar voor zaaizaad diende. :0e ~ome g 1 p de klei zeer goede uitkomsten. Op de zand­
Berlikum 60 m. p. b .. - De haver gaf in beide Jaren' voora 70 n 8 zold~ringen de korrel was echter dat jaar
. . d . I 1863 telden de aren soms e ' . tt
g
rondfm was zulks iets mm er. n 1 1 d veel haver uitgezaaid. De laatst geoogs e
, h . . t van tarwe en rno zaa ' l
niet zwaar. In 1864 was' door et uitwm eren
db k e1't had in 1863 van de late nachtvorsten vee
t" weder - De zan oe w d
leed hier en daar door het onguns. ige ·. . I 1864 zijn beiden slecht geslaagd door het kou e en
te liJ"den waardoor de veenboekwe1t geheel mislukt is. n E t . .. i·n 1863 over het aleremeen goed gelukt,
. ' . h t . Augustus. - rw en zlJn b d
stormachtige voorJaar en de nae tvors en mb delen aan de verwachting de groene op gemengden gro~ .
beter op de klei dan op het zand; het best e~n~~oo~ t t 40 m. groene erwten het bunder. Door de ongunstige
M
en oogstte onder W onseradeel en Hennaar era ee lo . . rkalli:.te erwten in de riJ"k geladen schokken
l
t d n vele ste rnrige en ve . . .
weêrsgesteldheid gedurende t eu oogs wer e 1 ht en matig gewas en liet de hoedamghe1d zeer
r het algemeen s ec s e
aano·etroffen. In 1864 verkreeg men ove tt g al sterk beschimmeld waren. De oogst 1 iep
.
0 d t l de laatst geoogs e' no d
te wenschen over' daar e erw en' voora H 1" :Bolsward het club bele verkreeg van en oogst
dat jaar zeer uiteen' zoodat men in de k_antons. ha~ m1~~~ i:n het voorjaar slecht aanzien' doch herstelden zich
in het kanton :Berlikum. - De boonen heten zie m. dat zij een sterk en welig gewas en zeer gevulde
door de gunstige wêersgesteldheid van zomer-. en bnaJaar' zoo rvan veel \vas uitgezaaid' ongeveer 1,000 bun-
.. d en duiven oonen, waa cl tl h"
schokken gaven. In 1864 z1Jn paar en- d l 1 t D or de groote schaarschte van veevoe er wer ier
ders meer dan het vorige jaar' overal zeer goe ge f i:.3~0 o bunder behalve de kosten van zigten' binden'
en daar het op steel staande opgekocht' soms _vodor 1 per troo ~aren goed geladen. - In 1863 werden
l b hoewel mm er ang van s ' . . l h d . cl
inhalen enz. Ook de p atte oonen' . zaaid dan ewoonlijk. Doordien zeer wem1g s ec t oor en
omstreeks 500 bunders winterkoolzaad meer uitge tl bgd 1 t Enl·ele akkers onder Wonseradeel werdPn
h 232 b ders met zomerzaa e e '- · ' b I 1864
winter kwam waren slee ts un . d t meest 30 in enkele streken 40 m. P· .. n
door de slak vermel
. d
.
M
en ver
k
ree
g een uitmunten
.
en
.
oogs
d
·
. l"gt beschot
'
en schrale opbrengst.
H
et zomerlk
. t eheel was uitgewmter ' een i . d f
had het winterzaad' hetwe me g . d chting - Van de overige zaa soorten ga
. b d h b ntwoordde met aan e verwa . l
zaad slaagde wel iets eter' oc . ea dat men in enkele streken meer dan 40 m. p. b. ver ffeeg.
kanariezaad in 1863 een overvloed1gen oo1~t~dzo~t "cl Voorts wordt dit zaad geteeld onder Dokkum en
Onder Berlikum wordt eene groote hoevee_. e1 m gez~ai l. gte door voldoende stevigheid' waardoor het niet
d h · dd zich biJ eene goeae en . .
Bolsward. Het stroo on ersc ei e. ld ·d de beste wijze van zaadwmnmg. In 1864 was
nederviel. Het kanariezaad kon hierdoor _gerodepbe w_do1 Hei:~ erewas was niet zoo welig als in 1863' doch van
een aanmerkellJ
.. k
geta
l b
un
d
e
rs met kananezaa
, .
ezaai .
d
o
. 1364 proeven genomen met
d
en ver
b
ouw v
an
.
. "d I h t k ton Hmdeloopen wer en m . 3 "t
eer goede hoedamghei . n e an 1 d rucht - De aardappelen slaagden m 186 m - .
Z . · d root gedee te van e v · 1 1
mosterdzaad; de storm vermet1g e een g . daar door de ziekte aangedaan' waardoor de knol o~ en rn e
m
untencl. Slechts de late soorten werden lner en d wsche J. ammen liepen de berigten zeer uiteen. In
d 1 eg Omtrent e zeeu h bb . ..
plaatsen niet den vollen was om ver ue . ."k t andere aardappelensoorten' in dat van Dokkum e en ZIJ
he
t kanton Bolsward stond de opbrengst gehJ me l . che1"den In 1864 hadden de vroege nog al van
' b de andere soorten one ers . d k l
zich niet zoo gunstig als vroeger oven f h h lel 1" "k tot op den grond afvroor' zonder dat echter e no
Cle na
chtvorsten te lijden' waardoor het loo er aa et1Jcl ... er beg·1·nnen Van de late werden slechts enkele
lf J ·· k n men me e roo11m 5 ·
hierdoor leed. Reeds in de he t v~n umJ ot t Door de scha~rsheid van veevoeder vonden de bonte aardappe
1
en
oorten in geringe mate door de ziekte a~nge ~s . d . oo1·ten In 1864 waren ruim 800 bunders' meer
S
gereede koopers en verse h i "ld en wem1
· ·g m pnJS etal van bunders e overige met cichorei s · bezet was in 1863 zeer aanzien . 1 IJ ... k . M - en
dan in 1863 met aardappelen bezet. - {!e~ g d"e reeds jaren achtereen cichorei hadden gedragen. De opbrengst
verkreeg de geringste ~pbrengst van ai:. ers' ~atte >vortels algemeen' waardoor de prijzen _zeer_ stegen. De
was overigens belangnJk en de .:raag naa~üer brandstof droogen. In 1864 had het uitgezaaide m het voorwortels
lieten zich zeer gemakkehJk :net we~r b t r·d Door de hooge prijzen der dagloonen bedroegen de
jaar veel van de k~ude en stormachtige we e~le~h;~ =~ het kanton Dokkum luider1 de beri~ten o~tre~t de~
kosten van nitgravmg j 7 per 1,000 ned. P:· 100 b clers meer met vlas bebouwd dan de beide vorige Jaren,
cichoreibonw gunstig. - In 1863_ warden _rmm . te~1~an in vele jaren te voren' niettegenstaande in het begin
ook was de oogst ' bijna zonder uitzon enng ' g100 .
het gewas schraal stond. Het vlas was meest zeer taai, hetg·een de kosten van bewerking· verhoogcle, doch
tevens lijmig en sterk. Het witbloeijende gaf als gewoonlijk het meeste zaad, het blaanwbloeijende het langste
en fijnste lint. Op het zand gaf het bunder gemiddeld 200 bnndels van 3.2 ned. p. en 10 m. zaad; op de ~lei
75 tot 220 bundels en 12 tot 20 m. zaad. In 1864 waren 1,260 bunders meer dan in 1863 met vlas bedekt. De
oogst was uitmunt.end, zoo van vezelstof als zaad, doch het rooten ging langzaam: Na den oogst daalden de
prijzen en deden veel van de verwachte winsten verloren gaan. In 't Bilt werd opgemerkt, dat de witbloeijende
verscheidenheid in het tweede of derde jaar hare eigenschappen verliest, zoodat de bloem eene blaauwachtige
tint aanneemt en vervolgens geheel blaauw wordt. - Met hennep werd in 1864 eene kleine proeve in 't. :Bilt
genomen op eene oppervlakte van 50 roeden.
In Overijssel gaf de tarwe in 1863 een gewoon gewas. De hooge akkers hadden nog al door de langdurige
droogte geleden. In 1864 hadden het gure voorjaarsweder en de nachtvorsten een nadeeligen invloed, zoodat
het gewas slechts middelmatig slaagde. De gele made werd slechts te Olst waargenomen. Door de nachtvorsten
in den voorzomer en de droogte in J unij en J ulij stond in 1863 de rogge dun op het land; de hoedanigheid
van den korrel was echter zeer goed. De hagelslag van 25 J unij heeft onder J.Jonneker en Haaksbergen veel
rogge verwoest. Ook in f 864 stond door de nachtvorsten de rogge dun op het land. In eenige buurtschappen
van Tubbergen werd zij in Junij bijna geheel bevroren. - Van garst was in beide jaren de opbrengst vrij
goed; in 1864 zelfs zeer goed in die streken waar het. koude en schrale vo01jaar geen nadeel toebragt. -
Voor haver was in 1863 de droogte nadeelig, waardoor het kort stroo g·af met goeden korrel. In 1864 is het
gewas vrij goed gelukt. - In de meeste stréken leed de boekweit in 1863 van de nachtvorsten in den zomer.
Onder Lónneker en :Jiaaksbergeu werd zU geheel door den hagelslag vernield. In de overige streken is zij
zeer goed uitgevallen. De veen boekweit, waarvan eene groote hoeveelheid was uitgezaaid, is bijna overal bevroren.
In 1864 was door de nachtvorsten op vele akkers eeue nieuwe zaaijing noodig. De uitkomsten waren
echter beter in 1863, daar het meerendeel zich later hersteld heeft. Onder Staphorst deed een hagelslag veel
schade, terwijl onder Heino en Lonneker de inoog·sting· veel leed door den regen. Van veen boekweit, die ook
dit jaar veel werd uitgezaaid , is een groot gedeelte bevroren. ~ De erwten leden in 1863 door de droogte,
doch gaven over het algemeen een vrij goed gewas. In 1864 zijn zij goed g·elukt. Zij worden slechts in betrekkelijk
kleine hoeveelheid in deze provincie geteeld. - De paardenboonen gelukten bijzonder goed te Avereest ,
Ambt-Hardenberg, Wierden, Zwollerkarspel, zoomede in sommige andere streken; zeer slecht in de omstreken
van Kampen. In 1864 hadden zij onder Lonneker veel van het ongedierte geleden; overigens zijn zij goed
gelukt. Winter- en zomerkoolzaad zijn, op enkele uitzonderingen na, ten gevolge van nachtvorsten en regens
in den nazomer in 1863 goed gelukt. In 1864 is in verscheiden gemeenten vooral het winterzaad geheel mislukt
door den strengen winter en het ongnnstigevoo1jaar; het zomerzaad viel iets beter uit. - Voor aardappelen was
in 1863 de uitkomst gunstig, beter op de lage dan op de hooge gronden. De droogte had tot in de tweede
helft van J ulij den groei tegengehouden; dit verbeterde later door de gevallen regens. Hoewel de hoeveelheid
minder was clan in 1862, waren nogtans de aardappelen uitmuntend van smaak. In de omstreken van Kampen
en Genemuiden viel de teelt slecht uit, daar op de met zeewater doortrokken gronden meer ziekte ontstond en
de vrucht slecht bleef. Men verkreeg te Kampen slechts twee derden van den gewonen oogst. In f 864 werd
de aardappel door herhaalde nachtvorsten in den groei belemmerd. Ook deden droogte in den voorzomer op de
hooge akkers , ziekte, die sterker heerschte clan de beide ·vorige jaren, in de lage streken en op de zware
kleigronden nadeel aan de plant. Dat de opbrengst medeviel is hieraan toe te schrijven, dat de ziekte eerst
laat verscheen en minder den knol dan het loof aantastte. De aardappelen waren zeer goed van smaak. ~ Het
vlas was in 1863 kort en gaf slechts een matig gewas. In 1864 was het beschot ruim en van goede hoedanigheid;
zelfs hier en daar verkreeg men zeer veel. "Te Staphorst heeft de hagelslag een groot deel vernield. Het
vlas wordt meest in deze provincie slechts op kleine akkertjes nabij de woningen voor eigen gebruik geteeld. -
De teelt van hennep bepaalt zich tot een zestal bunders. Te Zwartsluis, waar het meeste wordt verbouwd, was
in 1863 de uitslag uitmuntend. - 1Je tabaksteelt bepaalt zich tot 2 b. 20 r. 50 e. aan de Dedemsvaart en
gaf in 1863 4,527 ned. p. p. b: .
In de provincie Groningen had in 1863 de tarwe in den voorzomer een minder gunstig aanzien, doch herstelde
zich later vrij voldoende, terwijl alles in uitmuntend droogen staat werd ingezameld. Men verkreeg op
de beste zavelige gronden in het noorden en het westen der provincie 25 tot 30 m. p. b. van 68 tot 72 ned. p. ,
terwijl enkele partijen 78 necl. p. wogen. Op de kleigronden van het Oldambt en de polders aan den Dollard
was de opbrengst 20 tot 28, op de zwaarste kleigronden van het Westerkwartier 20 tot 22 , op het zand 17
m. p. b. , daar slechts 69 bunders werden omgeploegd waren 500 meer dan gewoonlijk met tarwe bezet. In .den
herfst van '1863 was eene aanzienlijka hoeveelheid uitgezaaid. Door den ongunstig·en winter werden 1,375 b.
omg·eploegd en met zomergewassen bezaaid. Van de witte tarwe bleef bijna niets gespaard, terwijl de HALLET ~
tarwe g·eheel verloren ging; ook de roode stond hol, werd laat rijp en gaf weinig stroo. In het Westerkwartier
oogstte men van 17 tot 22, in het noorden van Hunsingo , waar het gewas veel met roest was bezet, 12 tot U,
in de Dollardspolders 10 tot 24 m. van het bunder. In het Oldambt was de oogst beter en gaf de ruige gele
24, de roode poolsche 16 tot 20 m. p. b.. Onder Nieuwolda ontwikkelde zich onder de bedekselen der korrel
eene soort van roest, waarbij zich soms maden voegden. - Rogge maakt op de klei in verschillende streken
plaats voor een ruimer verbouw van tarwe. Op de meer gemengde en de goede zandgronden is zij goed geslaagd.
Op de zwaardere kleigronden van het Westerkwartier gelukte zij minder. Op de veen- en zandgronden
te Westerwolde stond het gewas reeds vroeg in het vo01jaar zeer hol en gaf op vele plaatsen het beschot niet
meer dan 8 m. van het bunder. In 1863 werden slechts 30 , in 1804 rnirn 167 b. in het vo01:jaar omgeploegd;
de opbrengst was echte'r in het laatste jaar grooter . vooral op het zand. waar van 26 tot 38 m. van het bundPr
II. 32

ootst onder Marum en Muntendam tot een gewigt van 7~ tot 73
werden verkreg·en. De opbrengst was het g . . '.! graan D'eclorscht waartoe anders 140 tot 160
ned. p" Te Oude Pekela en Wedde werden mt .100 ga1~edn - :no. t t ~6 ~n - In' 1863 besloeg de wintergarst
. .. 0 d l l . , rkreeD" men met meer an " o . . 1
g arven nood1g ZlJn. p e {er \e t°' • D . den te dioten stand van het gewas is vee
k goed door den wrnter. oor o . d l 1 t
eene groote oppervlakte en wam . h l"k t 'l l·elen zoodat de meest wehge akkers e se rraa s e
k d l .. l ich met be oor IJ on w1 { ~ ' . . d . t
g raan gelegerd en on e rn11e z . l d h door de drooO'e inzameling goe van gew1g .
l ·· t te spoedig en was sma , oc
0
· kk
aren vertoonden. De korre l'lJP e t b l stnr•l{ bezet zoodat op sommige stu en
· · . l stukken garst me i·an(i " '
In het noorden der provrncre waren vee k l rd aano·etroffen Zomer- en lmobbegarst was
l d ede graan ·orre s we c o ·
een twintigste brandkorrel tussc ien e go 1 d al goed in de veenkolonien en gaf 44 m.
. · · "d K obbeD'arst s aao- 0 e voor b
op de kleio-ronden wern1g mtgezaar · n ° . 12 b met zomergarst en haver ezet,
. b.. Op oden nieuwen Reiderwolderpolder waren rn '18d63 ong~ve~:ver 6; m. wegende 43 ned. p., heiden
P
f 40 P
b wegende 58 ne . P· , e ' . d 1
waarvan de zomergarst ga m. . , . . slechts hier en daar een enkel plekJe over; z~o at vee
met goed stroo. In 1864 bleef van de. wrntergarst f' t ervloedio- doch slarJ stroo en de wrntergarst
'd d' rmme opbrengst ga me ov o .
maartegarst werd gezaa1 , re eene 80 b wegende 58 ned. p.. In den meuwen
· Z" f p enkele plaatsen m. P· ·, d
in de pellerijen goed vervmg. IJ ga o h t b der Zomer- en knobbegarst besloeg·en me e eene
Reiderwolderpolder verkreeg men zelfs 100 m. van e d t u~. . de goede klei- en zavelgronden en op de wel
aanzienlijke opp6rvlakte en zijn zee~ g·oecl g·elu:ot,u:ooh~ ~~~n~~r hebben opgebrag~. In enkele streken, waar
bemeste zandgronden der veenkolomen 50 tot . c1 el zomerO'arst tot ,·oeder voor paarden groen
d
. t verloren gegaan wer ve o h . .
de roode klaver in en wrn er was . d' . der groote oppervlakte dan et vorige Jaar.
. 1863 de klergron en eene mm h
afgemaaid. - Haver besloeg rn op d d 1 ter g·ezaaide kwam eerst doo; de droogte slee t ~p
De eerst gezaaide dikke en voerhaver .?elukte goe , b~ ~korter dan van de vroeg gezaaide' doch werd rn
en beg·on in J unij goed door te groeiJen. Het stdroo ee . t waarde Slechts enkele stukken hebben door
. . oor veevoe er van gr oo e · . d
uitmuntenden staat mgeoogst en w,ts v d l d De zwarte presidenthaver gaf een mtmunten gewas.
de later ing·evallen regens bij den oogst scha e ge e"~n. d "tkomsten iets minder. In de kolonien verkreeg
Slechts in het Wester kwartier waren door late zaarJmg de m I de omstreken van Blijham en Bellingewoltle
men 65 tot 72 m. van het bunder, wegende 401 toht 44 ne . Pe·e·l llnr"to-ezaaid en gaf eene zoo goede opbrengst als
· t I 1864 was c e aver zoov 0
zelfs 75 m. van 45 ned. p. gewrg . n 10 000 b meer hiermede bezet dan gem1
"dd
e
ld
m
·
sedert J·aren niet het geval was geweest. Er warend nagenodeg Do' llard. van 80 tot 90 en zelfs onder Nieuwolda
b t kl · den pol er aan Pn
de tien vorig·e jaren. De op rengs om m . . . lde de opbrengst naar de soorten van 54 tot
tot 100 m. p. b .. In het noorden eu westen der. provmcre w1s:~e ·en ·ronden, waar men de haver later moet
75 m" Op de minder goede en meer dunbodem1~~ en ~aa~ )!·en~st sl~chts 30 tot 40 m. p. b .. De laat gezaaide
uitzaaiJ'en en op de meer schrale zandgTonde~ be roeHg tet I niet biJ'zonder lang maar overvloedig en droog
haver werd
'
laat nJp
··
en
k
wam eemgz1
· · ·ns nat bmnen.
.
e
af
s roo'
de residenthaver veel stroo
'
en een
b
esc
h
o
t
van
70
was zeer geschikt voor veevoeder. In d~ veenkolon~en g '.! p ' 47 tot /~8 p .. In Fivelingo gaf de engelsche
tl d kke haver ::iO tot 5" m. \an . ûO
tot 80 m., wegende 42 tot !~5 p. en e r m . b. van 52 tot 56 p. en de dikke witte ~O t.ot m.
witte niet veel stroo maar een besch~t van _50 tot 5~ her Westerkwartier in de woudstreek van F1velmgo een
van 50 tot 52 p .. - De zandboekwert gaf m 1863 m tl I de veenkolonien gelukte de vroeg· gezaaide
vriJ. goed gewas van 16 tot 30 m. p. b.' wegende 60dne . ~- ]:ter gezaaide, die veel van nachtvorsten leed'
f t t 3 r.
zeer goed en ga 30 o } m.
p
.
b
.
van 58 tot
d
68 ne
.
· P··
f
e
. ss1'sche boekweit uit en ga
f
25
t
o
t 30
m. p.
b
. '
N . p k l· muntte e meuwe o ru d
had zeer ligt zaad. Onder reuw e e a . . l veen ·ebrand door het drooge voorjaar. Tot aan en
wegende 6( tot 70 ned. p" V ~or veen boekweit was v~e eni e gnachtvorsten bijna geheel vernield' zoodat men
bloeitijd heeft zij goed gegroeid' doch werd toen do~r e4 t! 5 m. p. b. beliep. Onder Vl esterwolde verkreeg
Soms het zaaizaad niet terug kreeg of de oogst slee dts d 50 tot 64 ned p In 1864 was de opbrengst
' 10 het bun er wegen e - · ·· d
men van ee_n gering gedeelte 8_ tot m. van ch~vorsten hier en daar herzaaid worden. Door de kou e
zeer ongelijk. De vroeg gez~a1de m?est wegens ~e na ontwikkelen, waardoor het stroo kort bleef. Het r~genvond
het onkruid gelegenheid om zich al te we~1g te_ 1 d de hoedanig·heid van het zaad. De holstemsche
achtige weder bij het inoogsten had een nadeehg~n mv oe op rdt veel o-eteeld onder Sappemeer. De veenboekweit
die '! tot 5 p. meer gewigt heeft_ dan e ge~:o~e de:o Laat ge:roeid door de koude' werd zij door
boekweit' werd veel uitgezaaid onder gunstige ?:Ustan h1g le . . ld zoodat op verscheidene akkers men de
. J 1.. A ustus b1Jna ge ee verme , D
de strenge nachtvorsten m u l.J en ug d d • tot 8 m van het bunder verkregen. - e erwten
'nzameling de kosten met
.
waar
d
ac
htte
.
Op an eren wer
.
en "'
ld In
·
1864 was de opbrengst mm
· d
er
d
an men
i 'd ·d meest droog mgezame . .
zijn in 1863 zeer wel gegroer en wer en roene 18 de gele 22 m. p. b.' in het Westerkwartier voor
verwacht had. Men verkreeg in :1et noorden :or;~. Yeden ald~ar bij de inoogsting van het regenachtige weder,
de .groene 18 tot 20' de gTaauwe 16 tot 18_ " J men beter tevreden en gaven de groene 16 tot 24 m. p. b ..
Zoodat het zaad slecht was. In de veenkolome1~ was d t r'11 1864 biJ"na twee honderd bunders meer
lt kehJ'k toeo·enomen, zoo a .
In deze provincie is de erwtentee aanroer o. D boonen zijn in 1863 forsch gegroeid en waren
beteeld waren dan gemiddeld in de tien voorgaande Jar~en.b~ te ~deigronden van het Westerkwartier tot 60 m.
rijk met peulen beladen. De walsche boonen gaven op e ·d ~edeeltelijk wak binnengebragt. De landbouwers.
b Het ino-ezamelde leed echter door den regen en wei h d. blanl' zaad Voor de stamboonen was de
P . " o . . h t h dtlen wonnen ar en ,_ , c • f
die zich met de inoogstmg met ge _aas a . ' I 1864 waren 3 590 b. paardenboonen en

253
· · " 10 · 1861 t t 5 b - De nachtvorsten in het voo1jaar
De tarweteelt in Drenthe bepaalde zich m l 8ü3 tot , m .. 4 o d h.. . t de vi·el De ooQ'St was
· l · t . dat zij biJ het orsc en me me · o
en de roest waren nadeelig voor ( e wdm enDogge, zoo
h d m1'ncler te liJ'den en viel beter uit. In 1864 viel
d d de , andgron en e zomerrogge a .
beter op be veen- an ~f. gz oed uit da~r de nachtvorsten in het voorjaar voor het gewas niet gunstig waren.
-de oogst oven verwac mg ' de zomerro e van 1 o tot 28 m. p. b.. -
Voor de winterrogge :erschilde de opbrengs~ ~a~ ~ 4 e~~:e~3' uv:s~~g. De opgav~! verschillen van 10 tot 34 m.
-l~ 0 ~~· i~rs1 t 86 :~~{~::~e~ 86 :v:rve~et :a~v!:nm~:0 e al;e~een vr~j bevre~igdend, nietttetgenstaanpd\ 7 36 de__n~~~~~:~t~~
' 1 D b t liep zeer mteen en verschil e van o m. · ··
~ra::ge~! i~a~~~17J. ~:w;:l~~· ee:ig~fn;e:;;eelig heeft gewerkt, viel nogtans hd.ell oogst va1n4 htaovt e5r0inm18p63 bzee~ gpo~~
uit De dikke haversoorten waren b eter (an l d e c
l
unne.
D
e o
po-aven
o .
verse i en van
, . , ren
·
ook
· ··
dat jaar
ho~ge streken heeft de droogte in den voohr~lodmer_ van1118t6"t~ 5n~dmeehg gbew~k\a~\~:g~:=n~::kweit hebben de
· D 'h gst verse i e van o 4 . p. ·· ~
de berigten ~nnst1g. e ~p~ren l schade toegebragt' dat zij op de meeste plaatsen mislukte en op s.ommige
nachtvorsten lU Augustus zoovee
elïk etal bunders verkreeg men met eens
niet eens het zaaikoorn ';er.cl t~~ug iekreg~~·oe~!e~:~i:tt:~:re~i~ cfochgleed ook van de nachtvorsten. Onde.1:
de halve op~re~1gst ;'~? :1~~n1 :::8had ~:a:een boekweit op vele plaatsen van de nachtvorsten van 16 tot 18 J uhJ
Roden was .~e zaa ig.: f tendeels mislukte. Waar de nachtvorsten minder schade aanbragten
iooveel te hJden' dat ZIJ geheel o groo Odoorn 10 Zuidwolde 14 m. p. b., over oppervlakten
was de orbrengst goed. Men verkreeg te4~m;e~~ 5 'rïzen war~~ niet hoog doordien het zaad ligt was. De
in elke dier gemeenten van 800' 9710 en v" .. t p dJ ·e meest slechts voor eigen gebruik verbouwd worden'
k · · t l'"k d gelu i::t - an erw en, i
zandboe weit is ame IJ goe . . d l d komen zï van jaar tot jaar meer voor. De opgaven
waren in beide jaren de berigten gunstig. C?P dlel .a g:ro3nbenmet groe1:e erwten en Smilde' waar in 1863 9' in
m
·
den staat
b
epa
l
en zie
· l 1 tot Anlo waar m e { Jaar .
' b d · · er·botiwd De paardenboonen gaven
b
D · 'en oonen wor en wemig v . -
1861 12 b. met erwten ezet waren. - un . 186" 12 tot G)8 m p b - Het koolzaad, dat
· · · d in 1863 van 7 tot 32, m 4' van "' · · ·· . .
m beide Jaren een goe gewa~ • . .. b ;vd meestal zomerzaad voor eigen gebrmk' gaf m
slechts in enkele ~emeenten biJ kleme par.t1Jen .'t;vkordttveDr e o~ll~br~ngst verschilJe in het eerste jaar van 15 tot 32'
3 de in 1864 slechts eene matwe m oms . . .
186 eene goe , b Te ol>eize had in 1864 het zaad veel te lijden van kle111e witte wor~en.
i~ het laatste vand 110 to~ 1~ ~· p. O·~k te Anlo g·af het winterkoolzaad eene slechte uitkomst. - De ben~ten
die een groot ge ee te -verme ~n. . . . o- t was het o-rootst in 1864, in welk Jaar
van de aardappelenteelt waren 111 beide Jaren gunstig. De opdbrenos . J .. o Juli·J· den wasdom eenigzins
b k · I 186'3 heeft de roogte 111 nmJ en
men van 85 tot 320 m. p. . ver reeg. n tl d te en koude hier en daar klein van stuk bleven.
tegengehouden , tenvijl in 1884 de aar~ap~e~~n . oor ~~o~ te lijden daar zij zich eerst laat in eene geringe
Van de ziekte hadden de aardappelen 111 ~i e Jare~ '::mi~ ld ·el~kte in beide jaren goed. - Yau hennep,
lnate openbaarde. -:- Het vlas en~el voor e1g'en g:d:~1 ve~~o~wd ~waren de berigten gunstig. .
waarvan slechts hier en daar. kleme perceele~ wo b t ·n 1864 slechts een redelijken oogst; zij leed m
In Limburg gaf de tarwe m 1863 eene runne o.p reng~ , ~e ·n '1863 iets minder dan de tarwe' doch gaf
dat jaar op enkele plaatsen van de ;orm. - De.;og~ s ;a;n w~s de l·orrel zeer volkomen. - Over spelt, in
een goeden! o?g~t8. "~n 1p8~~ ~aagg~t:el~t ~;~:nu~:~: e~ijzonderheden :nedegedeeld; de opbrengst p. b. wabs
1863 op 8 . m \ u4'
0 · ' . . . ·b In 1864 waren 148 ·
grooter in 1864 dan in 1863. ~ De garst gaf m beide Jaren eten_tg~wtonen vei Douewo.ogst van de haver was
d 1·1 l an he m wm eren -
minder met dit gewas beteeld' vermoe e ~J \: een g~vo g v . d In 18M was de haver op
in 1863 over het al~emeen middelmatig en slechts m. °;k~l= l~=:~:e:~nz~:~: ~~~nden gaf zij een meer volde
hooge gronden hgt van kodrrelbenl ko~tt van ~tro1o8,63 pzeer onogunstig ZiJ. mislilkte bijna overal en gaf eene
doen cl en oogs
·t
. -
De oogst er oe nvei was
..
m
k 1 .. k ruim
·
beschot. de verwachtmg
.
wer
d
ec
ht
er
· d b t I 1864 beloofde ZIJ aanvan e IJ een ' ,
onbedmden e op rengs . n , A t In het limburgsche gedeelte van het Heienagrootendeels
te leur gesteld door de ~or~t v~n: op·~ :~~:v~: 232 onder Horst die 288,158 ned. p. gaven,
veen waren in 1863 27 4 b. met veen oe weit ezaai ' het emeentebest'uur in 1863 650' die 15, in
en 42 onder Sevenum.

254
b - In bet vroege vo'.>rJaar . van 1863 waren de weilanden d
he< geheel verkreeg men sleehts t'1~~~i;~~ j~te;· stilstand in den groei, terwijl de hoogere ::.:i:~~s':. e;,.:
oed bezet. De schrale weêrsges e weini voeder voor het vee gaven.
finnen velden door de langdurige h!'ro~!':e';:~ti~:de;;.:,:enten ~eel door de veldmhuis ve.~ni~~n w~:~st~;:n :~~
ven de uiterwaarden ' waar ec . . d hooioogst duur verpac te wei an '
'f.'t ar veel hooi van uitmuntende hoedarughe•d. De na . e? van de Veluwe de hooihandel van groot belang,
::.•den regen in den herfst. Te Nijkerk was ~~.:o:::e:~:;rd. Men schrijft 'ulks toe aan het ~U.lukht; :':.':
daar met 131 schepen ruim 1,000,000 ned. P· J . g In het voorjaar van 1864 was de groe• van g d
hooioo t onder Bunschoten door de overstroommg. minderde al meer en meer door de toenemen e
:::r het k':de en schrnle weder 'eer slecht. Het gras ~~re streken groot gebrek aan veevoeder heerschte.
droogte, 'oodat de weilande~ v~rdo~e~•~::::s:; ••\:..n slechts een half gewas. ~· be~~ ~~:::r:
!:~!~oi';:, ~ 0 ": 01 ~';;o:'me~~ 4~:.o ned. p. de binn•:•l;t;: ::w:Î~~:, 0~ij d;;:~:~:..;:;'~ nan gras duur
heid v.! het hooi, voorspoedig ingeoogst, w7l~chte\fin 'september na het vallen van genoegramen . 7;;
verpacht , stonden eerst zeer slecht, doch he hadden,
door gebrek aan vocht en warmte, de weilanden weinig groeikracht en waren het geheele jaar schraal.
In de provincie Utrecht hebben in 1863 de knollen door den regen in September en de aardvloo veel geleden
en een slech !en oogst gegeven. Het soesterknollenland gaf 7 O, Maartensdijk , Wouden berg en Eemnes 50 ,
Baarn 48, Amersfoort slechts 07 m. p. h" In verscheiden gemeenten werden de knollen enkel tot stalvoeder
gebruikL Ook in 1864 verkreeg men door koude en droogte een slecht gewas. De knollen begonnen eerst tegen
November goed te groeijen en hadden later veel van nachtvorsten te lijden. Het zoogenaamde knollenland strekt zich
uit over de gemeen ten H ufaen , Blaricum, Naarden en Laren in N oordholland , Soest met 700, Amersfoort mett 58
en Leusden met 140 b. ;. Utrecht. - De wortelgewassen hebben in 1863 door het koude voorjaar geleden en
gaven slechts eene matige opbrengst. Ook in 1864 hebben zij door langdurige koude en regen slechts eene
matige opbrengst gegeven. ])e mangel- en witte wortelen waren heter dan de gele, welke laatste veel door
het ongedierte werden benadeeld. - Wikken en lin,en gaven in 1863 een matigen oogst, terwijl zij in 186>
goed zijn opgekomen , doch gedurende de inoogsting eenigûns van den regen leden. - De spurrie gaf in 1863
een matig, in 1864 een slecht gewas. Zij is in dat jaar op verscheiden plaatsen geheel mislukt. - De klaver
werd in 1863 onder gunstige omstandigheden ingeoogst en gaf eene "'er voldoende opbrengst; in 1864 ;,, zij
over het algemeen slecht gelukt en moest op verscheiden plaatsen , wegens het nadeel door de aardvloo toegehragt,
worden omgeploegd. Slech ta in enkele streken was de ophrengst voldoende , waar "1r, 9,000 ned. p.
p. b. werd verkregen. - De hooioogst viel in 1863 nog nl mede , hoewel hij zich aanvankeljjk slecht liet aanzien.
Op de lage landen was, vooral in den voorzomer, het gras zeer schraal ; op de hooge goed bezet en
voldoende voor het vee. In 1864 was de oogst ongunstig. Het gras was in den voor- en nazomer ongenoeg.aam
voor het vee en door de aanhoudende droogte slecht gegfoeid, hetgeen op de melkerij nadeelig heeft gewerkt.
De lage hooilanden gaven slechts 2,500 ned. p. p. b" de hooge veel minder. Men verkreeg te Jutphaas slechts
4,500 tot 5,000 ned. p. p. h" tegen 9,500 in 1863. De hoogste opbrengst werd in 1864 verkregen onder
Driebergen en Rijsenburg 6,000 ned. p. p. h" De graslanden besloegen eeue oppervlakte van 56,885 b. in 1863
en 57,û93 in 1864 , waarvan 34,956 en 35,376 wei-, 2f,ü29 en 22,317 hooiland.
In Friesland zijn de mangelwortelen in 1863 goed geslaagd. De verbouw neemt van jaar tot janr af. Ook
de knollen worden weinig en enkel als tweede vrucht verbouwd en de overige wortelen bijna nitsluitend als
tuinvrucht. De" gewassen hebben in 1863 door de koude weê"gesteldheid van den nn'°mer weinig gegeven;
zelfs rijn de zandrapen geheel mislukt. Met dit laatste gewus was 'ulks ook het geval in 186•; 'ij gaven in
dat jaar, ook op die plaatsen waar zij het best slaagden, een sober gewas. De koolrapen · gaven in 1864 een
gewonen oogst. - In het kanton Hindelopen wordt nog al spurrie verbouwd. Zij;,, in 1864 op de zandgronden
geheel verdroogd, doch op de lagere beter geslaagd , 'oodat men het vee op stal een geruimen tijd kon voêren. -
Van klaver ;,, de roode in 1863 beter dan de witte geslaagd. De drooge zomer en het welig gewas van de
granen, tusschen welke de klaver was gezaaid, hebben, met uitzondering van de landen onder Dokkum en
Bolswa•-d , ongunstig gewerkt op de ontwikkeling der uitge"aide klaver, zoodat van de overjaarsche of witte ,
die tot veevoeder dient, weinig overbleef en slechte weinig perceel en tot zaad winning bestemd hieven , die een
redelijk zasdbeschot en ongeveer 4 tot 5 m. p. b. hebben gegeven. De roode of spaansche kan driemalen worden
gesneden. In 186' gaf door de aanhoudende koude in het voorjaar en in den 'omer de klaver sleehts een ,eer
matig, hier en daar zelfs een slecht gewas. Door de schaarschte van het gras werden weinig klaverlanden voor
de '"adwinning '"'ngelegtl , maar vele perceel en afgeweid of voor. stal voedering af gesneden. De weêrsgesteldheid
oefende geen nadeeligen invloed uit op de 'aadopbrengst, die 'elfs onder Berlikum buitengewoon groot -
en soms 8 m. p. b. bedroeg. - Iu 1863 stonden de hooilanden in het voorjaar zeer goed en gaven een voldoend
voedsel voor het vee. Door het koude weder in Mei werd de groei zeer belemmerd. waardoor de hooioogst
slechts eene matige hoeveelheid gaf van uitnemende hoedanigheid. Het meest werd ingerameld op die landen waar
het laatst werd gemaaid , die ûch door de laat ingevallen regens vrij goed herstelden. In het najaar was op
vele plaatsen , vom-al op de hooge landen , gebrek aan gras , '°odat men veel vee moest verknopen , waardoor
de markt ove•~oe•'

256
meeste gemeenten veel opgebragt. - De spurrie werd in 1863 tijdens en na het uitzaaijen door r!e

258
t ·· · 201 a11pel- . 160 peer- . . , 40 kers- en 37 pruimsoorten, en
..:ierde stuk verscheen, beva t en de eene beschnJVmg· d z1·J· hield van in het. naJaar . van el 1· ~ Jaa1 . . eene tent0onstel d l' gen mg
1 . druk van bezocht
boom-
L\! d l d h boorngaa·r · d · k door vreem e m
een plaatwerk' d' "" "'"' I'-1: soorten werden vertegenwoordigd en a'" oo deelige uitkomsten dan in 1863.
's Gravenhage gaven in 186< min er vooi:, innen verscheiden èigenaa:s. en
w"d. De boomkweeker'{'n. . een goeden staat. Ook onder Oegstgee~" hgbben in 1864 eene vereemgmg
gDie onder Warmond ver me< ;n m . h op de bloemistean e schrale opbrengst door gebre ~an reg W rmonhuüen door vurighe

iuo
In het West1and waren de druiven meest onrijp en klein van korre1. Te Boskoop waren de aarclbezien in 1.863
lmitengewoon overv1oedig en go1den 3 tot 4. centen de haagsche pot; in 1864 was de opbrengst slechts matig
en werd.en zij tegen 5 tot 6 centen verkocht.
In N oordholland zijn de aard bezien in 1863 zeer goed, in '1864 matig ges1aagd. Zij gaven in e1k van beide
jaren te Aalsmeer 420,000 en "9,800 kop, die te Leijden en te Amsterdam in het eerate jaar tegen j 5, in
het tweede tegen j 7 tot j 8 per 100 kop verkocht werden en eene waarde vertegenwoordigden van j 21,000
en j 18,7 35. Io 1863 was de opbrengst der appelen gering, die van peren niet overvloedig, terwijl ook die
van peniken , abrikoaen en druiven te wenschen overliet. Slecht'Vloed van appelen en peren werd de
markt overvoerd en bleven de prijzen zeer laag.
fo Overijssel hadden in 1863 do vruchtboomen veel en lang van de nachtvorsten te lijden. Het minst gelukte
de oogst der appe1en. In 1864 was de opbrengst voldoende. Vooral appelen en peren waren buitengewoon
overvloedig. Hierdoor waren de prijaen buitengewoon laag, zoodat men te Devent••» Olst en Wijhe slechIB
j 0.85 tot j 0.90 voor het mud appe1en verkreeg.
In de provincie Groningen waren am·dbeûen, bessen en vooral frambozen op de meeste plaatsen overvloedig.
Kersen en pruimen slechtJS " gedaald, geld op de
i864f18 • , , m 1864 j 8 tot j tl betaald. Het ne en , f . , . voer out, mtphensche maat, werd
. . tot .f 19 per zutphensch voer. Het willigen el g - o tienJartg hout gold op stam in 1863f1. 7 in
f aas is m beide · . - , zen- esschen e ·· d '
M 150 p b H Jaren we 1 >g gegroeid. Het vierjarig slaghout' ld . - n r>jswaar enhout tussohen Rijn en
j 130 p. b" D et wordt vooral bij de tabaksteelt en voor kribwerl~e b m .~:6v uo tot j 160 , in 1864 j !00 tot
j HO, .in Ï 8 6,' ;~:o o~o:c~o:S ~as in ~ide j men zeer geldig en g'.::~ ~er :u~~=o7~ gaf, in l 864 j 100 tot
1 ,000 p. in 1863 . " en ver reeg te Groesbeek in 1864 1 000 ' p, m 1863 j 3. 50 tot
kreeg men f 40 t{c ~ ;;" 186~ j 64 betaald, Te Nijmegen gaf in 18Ó3 h!; ;;n lj' \ re H~n',"en werd voor
I z 'dh Il voor e 1,000 p" va en out we1mg run en ver-
. n m o and wordt de oppervlakt h
.1aren goed gegToeicl. e met outgewas bezet op 7,700 b. geschat. Riet b' .. . .
In N dh IJ d . en iezen ZlJn m beide
. oor o an bestaat het hout O'rooteudeels ui
~~:~en vi~dt. men ook eiken.'. berke~ en beuken .: ::~;u~, mees'. '."~hen, ~laen en wilgen. Langs de binnen-
' en ennen. Het bezaatJen der heide d . . ennen' m t Go01 vooral eiken waar l
;aj~o~~.:env~chting voldaan hebben. Het ~o~:~, ~:'::'e~d~s j•:re~en l~tsten t(jd afgenomen, daar d:;r:::enh:~~
popul' we>mg van de rups te lijden. In het elzenhout gee legroe>d. Het eiken hakhout had in l864
prijae~r~:n s~::e~a~~~'.',';t b~'. pinksterstorm van 1860 dikwi;:sla:gza:~aa~:tge J~re~ v~el kanker. Beuken en
b 'd . \lVen voortdurend aeer hoo D " , e egmnen van den top De
r~' e Jaren van j 125 tot j 7t 5 p. b terwijl ~, e pnJaen verschilden voor de gehakte b d , .
~~:~u:e~:!·~e;~:k~~~! f,~~~5·i~ :~~~::.~~;~:~~::. :.r::~~o:~ni[~~.';'f 1~'.5 :; ,\;~;;:•; :f.~:~:a~~
;~::!~:7:~:: f ~}~~:~,r~~~~:.17:::;;;~:~iSr7::.: i~:~~:r ;~~:~f.lS 9 ;~~~7;~1g:.~~~.~~~
j 16,050 of j 62 en j 80 p. b" Te Haar . e 100 bossen. De geheele opbrengst was in elk , , m 864
: : ~t rietland onder Hensbroek gaven i~·;:J:'.::~ s:-;woude gaat de opbrengst
9~n steedt:t.::~::• ~:
p. ~- 's L'e 1. !e:~n bf s"te t 310~ •b. onder Kortenhoef leveJ.;n "in : 8;r;;;~t d;;o ri~t.schoten aldaar gaf gemiddeld
1
f 56 b o . 5 per 100 bossen verkocht w d 0 , m 1864 nagenoeg 300 bossen
in 18~~ ~5~~~on~en. Men betaalde de 100 bos f 20 tot f 2~n. Opp hd~ 5·~ bd. oMnder Leimuiden werden in 1863 .
, se oven gesneden van 18 a t d h . e ei an - arken werden i 1. 863 2
:~no;:r\i~o':i::e droogmaking van de Ho:,:;"';'."~~ :n d~:~;~ij~e;o~en i~d beide jaren j 3,50 ~t j 4 d~o~g~
blijft het '.iet ste;~:e;;: b~=;~ij~' ;:ood~~t,m~: ~ ~86: slec;ts IO,O;O e~~:se~sv=~~!gte T~";~:~!=-~lmv~•:
~:tl ~~:d:;n;~3.d;::'e i~
01 ~62 ~et 'i:' bezet; in l 86: ::r~:::~ ·~.:::·:i;..;a;:d~\z°{'men van het fü'.'term::r
bossen verkoch . on er ansdo'p gaven ;n 1863 een zuini b p rengst. In be>de Jaren gaf
Te Uithoorn g!v::~; f~ v•;r:hting te Schagen heeft in 1863 f' 3~3 :;~~!; hetwelk tegen /3.50 de 100
l863 47 ,00 0 , in t8 64 48:0~0 eho~::: ~:;~.:as:en halriet, tegen j 1' 'tot.f 14 en f :,•':,,~~2indel ~~20 ~ge bragt
~~:;":f.~ ~~r~:~, i~
1 ~~6~ 186~ ;~; 1{:/~{. 8 .:},~ ~l['Tde f 4,200, in ;o bosse~; zoodat d:s;:~~.;:
landen' aan' de noordzÎjde :::r~~; ~~ ;an 60 schoven van 40 duim, te~n .Ïa.5~ en ara;•::':.~" gaven 32 b, in
Men verkreeg te Zaandam in j 1863
,;:~,:"78 ~:~;~krie~; ~·gaven 1864-1:,l~cht.s ::În~e !"''~";
va~:~ echter in ee:0 \ l ~ '?' ~50 voeren goed dekriet gesneden p. " •t het Amme>•wiel te Oudkarspel worden ja:~ij~;
ee an Z~Jn e opgaande boomen in 'l 863 kr . . .
;:~~~i!~~g~a~l'l~~e~~t ~~ J~::;~enD-
0 e 0 nr
ol_mdenboomen ac::~~e:n bije!;; r~:~~;id~e:e~l w:sedrodmgerooid40en verkocht
b · mm ere vraag n . d · van tot 60 de
,:::;:::,;o~r':i"e':~r::!l g~n~~:d, aanmerkelijk gedaa~'. I~,~~~;~:it.:ra:eci~~::~n aijn dde rijaen van ~ene
meen ! l de prijaen . laag. >J en , vooral het ol

263
henhakhout f 300 tot f 350 P•
en vieiJarig waardenhout f375' het elzen- en esse t , . de prijs van de beste
b"
teen
In
voor
1864
het
was
mes
op sommig·e
aanmerplaatsen
de prijs met één derde. ve~mindfer:~ ~:a~:~4ej~O l~er vim' terwijl de stikteen met f 34 tot f 36 bekelijk
toegenomen en bedroeg m 1863 , - .
taald werd. " . . . nde boomen oed gegroei

ingevoèrd en bij de keuring op 25 Augustus 18M prijzen uitgedeeld ten bedrage van f 325 voor hengsten, van
f 350 voor veulenmerrien en van f 100 voor werkpaarden ..-
Het genootschap ter bevordering van nijverheid
te Onderdendam telde in acht afdeelingeri in 1863 420, in 1864 493 leden. Zij hield in 1863 teutoonstellingen
van vee en voortbrengselen van land houw te Grootegast, van veulens en rundvee te Beerta, van veulens te
Siddeburen en van vee te Appingedam; keuringen van stieren te Zuid- en Noordbroek, Nieuwolda en Nieuw­
Scheemda. In 1864 werden keuringen en tentoonstellingen gehouden door de noorderafdeeling van stieren en
stierkalveren en van kalveren afstammende van engelsche stieren, te Noord- en Zuidbroek van springstieren ,
te Leens van chaispaarden, veulenmerrien, koeijen, stieren en schapen, te Nieuwolda, Scheemda en Appingedam
van stieren. - De maatschappij van landbouw telde in hare dertien afdeelingen 614 leden. Zij heeft haren
hoofdzetel te Groningen en hield jaarlijks eene keuring van stieren te Nieuw- en Oud-Pekela. - De maatschappij
van nijverheid in het Westerkwartier, die jaarlijks eene keuring houdt van éénjarige springstieren,
telde 181, de maatschappij van land- en tuinbouw de Ma·me in 1863 622, in 1864 560 leden. - De maatschappij
van landontginning te Marum bezat in 1863 eene waarde van f 19,133, verdeeld over 378 aandeelen. Uit de
winst over 1862 f 1,796 werden voor elk aandeel f 2.02 uitgekeerd, terwW nieuwe van f 50 verkrijgbaar
werden gesteld. In hare tweede vergadering in Julij 1864 werd de begrooting voor 1863 en 1864 vastgesteld
met eene uitgave vanf28,726 en eene ontvangst van/28,797. Het getal aandeelhouders was tot 563 geklommen.
Door de maatschappij zijn 40 b. woeste grond verveend en ontgonnen, waarop thans eene nieuwe boerenplaats
is verrezen.
Het genootschap ter bevordering van den landbouw in Drenthe telde in 1863 476, in 1864 519 leden, in vier
afdeelingen. Het hield eene tentoonstelling in het eerste jaar te· Hoogeveen, in het tweede te Coevorden. In
1864 werd, behalve het gewone van f 400, uit de provinciale kas een subsidie van f 1,000 verleend, vooral om
premien uit te reiken op de tentoonstelling, die in 1865 bij het landhuishoudkundig congres te Assen moest
worden gehouden.
De limburgsche maatschappij van laudbouw telde in 1863 638, in 1864 576 leden. Zij genoot in elk jaar een
provinciaal subsidie van f 1,200 en hield in September 1863 te Horst, in Julij 1864 te Gulpen eene tentoonstelling
van paarden en vee; de laatste werd gevolgd door eenen ploegwedstrijd. Te Maastricht werd in 186-i
in het voorjaar eene tentoonstelling van bloemen, in het najaar eene van vruchten en tuinsieraden gehouden.
STAAT VAN DEN OOGST
IN 1863 ·' EN 1864.
II.
34

266
STAA1' van ·t in f 865
•
267
PROVINCIEN.
l\loordbrabanC •.. .. .. .. . · ·
Gelderland ... · · · • · · · · · · · ·
Zuidholland" · · • · · · · · · · ·'
Noordholland. · · ·· · · · · · · ·
Zeelan•I .. . .. · .. ·· · · · ··· · ·
Utrecht •... ·· · · · · · · · · • · · ·
HOED.A.N•.1
fl'Oed
zeer goed
sn·oo
lang en sterk
zeer u·ocd
zeer goed
goed
TARWE.
OPBRENGST.
maLÎfl'
l S.7 m. P· b.
18 - 84 N. p. p. m.
pr. f 8.50 - f 10.50 P· m.
Slroo 2,500 N. p. P· b.
flTOOt
19.2 m. p. b.
pr. /9 p. m.
uroot
22 - 35 m. p. b.
pr. /8 - /10.50 p. m.
zeer ffroot
25.3 m. p. b.
groot
27.4 m. p. b.
pr. wintertarwe f 8.80 p. m .
pr. zomertarwe f 6.80 p. m.
winterffarst
zeer goed 1 vrij ffroot
17 m. p. b.
70-75N.p.p.m.
pr. /9 - flO p. m.
stroo
zeer aoed 1 3,0oo N · P· P· b.
HOED.A.N».
uitmuntend
goed
zeer aoed
ROGGE.
OPBRENGST.
uitmuntend zandgrond. 19 - 24 m. P· h.
klciarondcn 30 m. p. h.
74 - 16 N. p. p. m.
1 pr. /6 - .f 1
stroo
aroot
2,600 N. p. p. b.
groot
19 - 23 m. p. b.
pr. f 6.50 - .f 1 p. m.
stroo 2:000- 3,500 N. P· P· b.
groot
23 - 45 m. p. b.
pr. f 6 - f 1 p. m.
vrij c:root
22.3 m. p. b.
uroot
27.3 m. p. b.
pr. f 6.80 I" m.
korrel urof en nij groot
blank
17 .5 m. p. IT.
12 - 75 N. p. p. m.
pr . .f 6.50 - (1.50 p. m.
stroo
kort
2,800 N. p. p. b.
HOED.A.N°.
zeer B'ocd
aoed
goed
GARST.
OPBRENGST.
,DAN•./
aroot
31.6 m. p. h. ij 6oed
62 - 63 N. p. p. in.
pr. f 5 - f 5.25 p.
3root
31 8 m. p. b. oed
pr. f 5 - /6 p.m
vrij aroot
35 m. p. b.
wintergarst
korrel smal J groot goed
zomcrgarst
goed
rrroot
43.8 m . p. b.
pr. winterc;arst /5.40
pr. zomernarst f 5 p.
zeer aocd
vrij {p·oot
25 m. p. h.
64 N . p. p. m.
pr. f 5 p. m.
HAVER.
OPBRENGST.
ma1ia
82.1 m . p. L.
40 - 45 N, p. p. m.
/2.50 - /3.50 p. m.
eve, 36 - 40 m. p. b.
30 N. p. p. m .
wint c rr~arst
fijn en ligt 1 30 - 35 m. p. b. goed
matig
stroo
zand3ronden
goed 1 aroot
1 80 -
zomeraarst
kleitrronden
31 lll , p. b.
mati 6 1 matig, 2~ m. p. b.
83 - 36 m. p. h.
pr. fa p. m.
pr. /3 - /4 p. m.
stroo
kort
01atic;
rgoed
uir,
ffroot
86.5 m. p. b.
pr. /3 - .f 3.50 p. m.
grooc
42.9 m. p. b.
e1·oot
45.5 m. p. b .
pr. /3 p. m .
marirr
25 m . p. h.
45 - 47 N. p. p. m.
pr. /8.5o p. m.
HOED.A.N•./
BOEKWEIT.
OPBRENGST.
slech1 1
8
_ f~r;~:- p. h.
52 N. p. p. m.
pr . .f 6 p. m.
'een hoekw

268
STAAT van it in !863.
PROVINCIEN.
BOONEN. KOOLZAAD. ANDERE ZADEN. WORTELGEWASSEN.
HOEDAN°. [ OPBRENGST. 1 HOEDAN". OPBRENGST. HOEDAN°. [ OPBRENGST, EDAND.I OPBRENGST.
KOOL.
AARDAPPELEN.
OPBRENGST. HOEDAND.[ OPBRENGST.
KLAVER EN SPURRIE.
HOEDAN°.[
OPBRENGST.
l\loordbrabant ........... .
Gelderland.· ···· ··· · ·· · · ·
Zuidholland ... · · · · · · · · · · ·
l\loordhollancl. · · · • · · · · · · ·
Zeeland ...······ · ··· ··· ··
Utrecht . ... · · · · · · · · · · · · · · ·
Friesland .... · · · · ·
Overijssel. .. . · ·· ········ ·
Groningen .............. .
Drenthe .. · ···· ···· · ···· ··
Limburg .... ·············
1
paarden- en duivcnboonen
&o•d 26 - sli;o,~•. P· b.
pr. f7 p. m.
paarden- en duivenboonen
goed 1 (il'OOt, paarden- 21 m. P·1 ·
rr,ïu{~. ;n-=-i' ;,;~ 0 /'b~ .
pr. f 7 - f 8 P· m.
stroo
lana 1 Groot
witte en bruine ~~~~; 1 ;, m. P· b.
20
pr. witte f 10 P· m.
&oed
IJfOOt
26.7 m. P· b.
pr.f7-f750p.m.
paarden-
.:::::: 'T
en duivenbooneu
.. ··:..
(iOed 1 vrij (jrOOt
24.l m. p. b.
-=·;: ,
paarden en duivcubooncn uroot
Wl(ltllj \ 28.8 m . P· b.
pr . .f 5.70 p. m.
witte en bruine
zeer 3oed 1 vrij 31·ootb
20.2 m. P· ·
pr. f S.50 p. m .
paarden- en duivenboo11c1 1 •
maticr 13 :~'~. b.
witte 18 m . p. b.
arooLe 30 ~o;~ m. P· b.
paarden- 1.6 - 20 m. P· b.
pnJ• laa{l .
pr. paarden- .f 16.10' witte
f9.25 p. m.
paarde11boo11cn
m;itig
matÎU
19.3 m. p. b.
pr. f6 - f9 P· m .
(jOed
(jrOOt
paarden- en dluivcnh;:i~\.o m. P· b.
wier
1 34 m. p. b.
W;\lsche 40 - 46 m. P· b .
1
goed paardlen· pr.
vrij (p·oot
21.6 m. p. h.
f 5 - f 6 P·
b
uitmuntend
hard en vol
zeer goed
zeer r,oed
zeer groot
zandaronden 20 - 22 m . p. h.
klei(lronden 30 - 45 m. P· b.
pr. f 13 - f 14.25 p. m.
1
groot
20 - 44 m. p. b.
P'" f13 - f14 P· m.
c;root
28.2 m. p. b .
pr. fl3 - fl4 P· m.
uroot
26.2 m. p. b.
"" .,;";j• 1 zeer groot
zomerzaad
30 - 31 111. P· b.
1 pr. fll.50 p. m.
wiuterzaad
21 - 28 m. p. b.
pr . .f 13.20 p. m.
mati3
zeer &oed
vrij rrroot
17 m . P· b.
80 N. p. p. m.
pr . .f 13 p. m.
uroot
28.7 m. p. b.
pr. fl5 !>.m.
flTOOt
16 m. p. b.
wiutcrzaad
uitmuntend 1 10er c:root b
20 - 40 m. p . ·
pr. f 12.35 - f 17 P· m.
zomcrwad
mati&
1
matig
14 - 16 m. p. b .
aoccl
cp·oot
wintcrzaad
J 32 m. p. b.
1.omP.rz;.1ad lS.4 rn. P· b.
pr . .'r 9 - .f 12 p. m.
uroot
16 m. p. b.
pr. ,viutcrza;id f 12.96 P· m.
pr. zomerz.:1ad f 13.41 p. m .
ttvec zaad
k

- -- ~-- --- ~--
270
STAA'r van
it in f863.
27f
PROVINCIEN.
Noordbrabani . ... .
Gelderland, . . . ... . .
LINZEN EN WIKKEN.
HOEDAN°.I
OPBRENGST.
wikken
vrij (;Ocel 1 vrij r:root
18 m. p. b .
pr. f6 -fs p. m .
llnzen
matig
ma lig
HOEDAN°.I
HENNEP.
OPBRENGST.
maticr
450 - 900 p. lint p. b.
pr. /30 p. 100 N. p .
zaad 15 - 20 m. p . b.
pr. /7 p. m .
VLAS EN LIJNZAAD.
MEEKRAP.
HOP. TABAK. HOOI.
HOEDAN°.I OPBRENGST. IHOEDAN°,I OPDRENGs EDAN°./ OPBRENGST. HOEDAN•./ OPBRENGST. HOEDAND./ __ OPBRENGST. 1
HOEDAN•.
goed
co cd
crroot
250 - 325 steen p .b.
pr./2.25 - /3 p . st.
zaad
14 - 20 m . i" b.
pr. f 14 p. m .
crroot
1.60 - 170 steen p. b,
pr. f 2.75 p . steen
zaad 8 - 10 m. p. b.
pr. /13 - /15 p . b.
cocci
voldoende
1,680 N. p. p.
prijT.en la au
/40p. 100:'1.
BOOMVRUOHTEN.
OPBRENGST.
~~~~-::1 .:25=0~N;.~p~.:p-.b~.--j"-------r-.-.-"-. -"-.-"-.-"-.-"-.-.-"-.-"-. -r-ui-tm_u_n_tc-nd-t----------. ------~L..---=~~j----::.:::::::.: ___ /I
11j rroed groot
l, 100 - 1,200 N. p . P· b.
pr. f5o p. lOO N. p.
(;OCd
groot
2,000 N. p. p. b.
prijzen h oog
f40 - .f 50 p . 100 N . p.
maua
appelen '
4,500 N. p. P· b. matig I mati"
pr. o p struik [ BO - fl50 p . b. .f u
hooi f20 - j25 p. l,000 N. P· pr. ;~;con ~ 0
{~:~ ,~~/ · m ·
binnenvelden
sl echt 1 (lCrin(l
uit e rwa a 1~e~~O -
5 000 ' N. p . P· b.
zeer goed
aroo t
5,ooo - 7,ooo N. p. p. b.
. pl'ijs hoor:
f 20 - f 32 p . 1,000 N . p .
onsmakelijk
fijne vruch~;! 2 ' 50 - .f 4 p . m.
gering
noten ov enlocdia
kersen rrroot
pr: .f 10 - 16 p. 100 N . p.
app~l~~ tm c n pr. j 4 _ .f 8 p . m .
1
slecht
rrerinrr
1 pr. f 2 -· f 5 p. m .
p eren
slecht
acrinrr
pr. f 4 - f 7 p. m .
n o t ~ n pr. f2 .50 p. m .
fiJ11c vruehten \'Cel
Zoidholland ...... .
Noord bolland . . .
eoed
T.aaJ 12-:w m. P· b.
rroed
coed
c;root
200 - 300 st. p . b.
/2.20-.(2.75 fl. SI.
zaad 9 m . p. b.
,·rij groot
(;OCJ
uroot
3,014 N . p. p.
prijs la a3
aroot
twccjarirre s,oo
driej ariae 4 ,500.
P· b.
···· ··· ··· ··········
uitmuntend
vrij (lOed
4,ooo - 5,ooo N . p . p. b.
1,500-5,000N.p. p . b.
slcd11
drui,•cn
appelen schaarsc b
prijä zeer h oog
p ereu matirr
prijs zeer hooa
. gerina
abrikozen en perziken groo t
prijs laag
a!.1~e l~; ~~ r~~U
p eren m a tia
. 31 m. p. L.
perziken, ahril

27~
STAn van i. in t86t
273
PROVINCIEN.
Noordbrabant ......... .
Gelderland .............. .
Zuidholland .. " .... · · . · · ·
Noordholland · · · · · · · · · · · ·
Zeeland .. · ·············
Utrecht ......... ··· · ·
Friesland ....... .
OwerijHel. · · · · · · · , · · · · · · ·
Groningen" ....... , · · . · · ·
Drenthe ..... ······· · ···
Limburg . .. ·············
-==··1
OPBRENGST.
ma tic;
TARWE.
nij aroot
20.8 m. p. L.
76 - 82 N. p. p. m.
pr . .f 7 p. m.
stroo 2,000 - 3,000 N · P· P· b.
zeer goed
5root
19.5 m. p. b.
pr. f 8 - .f9.50 p. m.
stroo
utatÎB 1 mati&
3,000 N. P· P· b.
f 20 p. l,ooo N. P·
1
winte1·tarwB
matiff \ matÎff
16 - 40 m. P· b.
pr. J 7 - .f 9 p. m.
nij go~~mert\arwe
slecht
vrij &ocd
zeer goed
fijn
slecht
matig
~lecht
ma tig
mn.tiff
vrij groot
20 - 54 m . p. b.
matig
19.5 m. p. b.
,·rij groot
26. 2 m. p. b.
pr. '\YÎntertarwe f s p . m.
pr. zomertarwe /7.80 P· m.
stroo
1
vrij jifOOt
18.6 m. p. b.
75 N . p. p. m.
pr. J 8 - f 9 p. m.
&erini;
25 m. p. b.
pr. J 6 - f 8.40 p. m.
matiG
17.5 m . P· b.
pr . .f8 - f ll.25 p. m.
matig
20.4 m. p. b.
68N.p. p.m .
Bering
16 m. p. l>.
matig
19.8 m. p. h.
pr. f 8.30 - /9.55 P· m.
matig
i3:0EDAN". 1 OPBRENGST.
goed
mati3
malÎB
flOed
noed
uitmuntend
kort
goed
ROGGE.
groot
19 - 30 m. P· b.
70 - 74 N. P· P· m .
1 · pr. /5.50 - /6 p. 111.
stroo
aroot
2 ,000 - 3,ooo N . P· P· b.
pr./18 - f20 p.1,000 N. p.
nij c:root
20.5 - 23 m. p . b.
pr. /5.50 - /6 p. m.
stroo
matig
2,000 - 3,300 N. P· P· h.
pr. f20 - /27de1,000 N. p.
groot
20 - 46 m. P· b.
pr. f 5.50 - f 6 p. m.
stroo
81'001
2-i m. P· b.
groot
26.6 m. p. b.
pr . .f 5.60 p. m.
groot
22.5 m. P· b.
72 - 75 N. P· P· rn.
P'" /6 P· m.
vrij groot
kleigronden 30 m. p. b.
zandcronden 22 m. P· b.
pr. f 5.10 - f 6.76 P· m .
ieer goed 1 vrij &root
22 m. p. b.
pr . .f 5.50 - f 8 P· m.
l-,;troo
kor•
1
zandgronden
sroot
nued \ 26 - 38 m. p. b.
65-73 N. p. P· m .
stroo
flOecl 1
kleigrvuden
uoerl
mati3
20 - 26 m. P· b.
6·t - 65 N. p. p. m.
y,oed
vrij IJroot
winterrogge
i 21.6 m. p. b .
uitmuntend
zomerrogae 16.7 m. P· b.
pr. f 5 - /6 P· m.
vrij groot
19.4 m. P· b .
pr. f 5.50 - f 5.80 P· m.
GARST.
HAVER.
HOEDAN°. OPBRENGST. DAN°.J OPBRENGST.
gcrinr,
wintcrffarst 20 m . p. L
zomergarst 30 - 50 m, p.
P'" /·1 P· m.
r rrocd
goed \
ma tic: nzwaar
7.0IDCl'flal'Sl
soed
vrij groot
24 - 31 m. p. b stroo
P'" winter&arst/ 5 - /6p ocd
P'" zomer(larstf4.50- f
P· m.
•troo l,500 -2,000 N. p.
pr. /16 p. l,OOON.p
winter8arst
goed 1 nij groot
25 - 45 m. p. b.
pr . .f 5.25 p. m
zomeraarst
zeer c:oed nroot, 35 - 50 m. p.
pr. f 4 - .f 5 p. m.
ma tic;
uitmuntend
ll'ocd
vrij c:root
H m. p. b .
c:root
43.9 m. p. b.
pr. wintercarst .f 5 p.
pr. zomcrnarst f 4. 50 p.
Vl'Îj fll'OOt
25.8 m . P· b.
65 - 66 N. p. P·"·
pr. /5 P· m.
uoed
wiutergarst
\
matiG
35 m. p. b.
zomerBarst
ieer noed
13'l'OOt
kleirrronden 45 m. P·
zandgronden 35 m. p.
pr. f 3.80 - f 4.95 p
r goed
UÎG
antcnd
otd
otd
vrij nroot goed
25 m. p. b.
pr. /4.50 - /5.67p.
'vintergarat
mislnkt 1 zeer 8erin&
maarte5arst
6oed 1 groot
50-100 m. p. h.
50 - 58 N. P· P·
stroo
noed maar slap 1
zomcrc;arst
goed 1 grool
30 - 60 m. p. b
55 - 59 N. P· 1'· 1
kuobbeganl
go.ed
groor
44 - 55 m. P· b.
59 - 64 N. P· P·
matig
19.9 m. P· b.
pr. f 4.25 - f 4.15
goed vrij groot zware
23.2 m. P· b. en
zeer groot
38.2 m. p. b.
H - 45 N. p. p. m .
pr . .f2.50 - .f3 p. m.
Sll'OO 2,500 - 3,000 N . P·
e\'.'c 33 m. p. b.
30 -· 36 N. p. p. m
stroo 2,000 N. p. p. b.
(p·oot
25-42 lil. p. b.
pr. f 3- f 4.50 p. m.
CTOOt
2,000- 3,ooo N. p. p. b.
pr. f 10 - /21 p. l,ooo N. p.
zeer groot
47.5 m. p. b.
pr. /2.50 - /4 p. m.
\'l'Îj groot
40 m. P· b.
zeer i:p·oot
48.8 m. p. b.
I"" /3 p. m.
{p·oot
nij ffroot
26.2 m. P· b.
45 - 47 N. p. P· m.
pr. J 3.50 P· m.
sroot
klcisronrlcn 50 m. p. b.
zandaromlen 40 m. p. b.
pr. laa& f 2.60 - f 3.GO p. m.
maliG
25.5 111. p. _U.
pr. f 3.50 - f 4.40 p. m.
tcnd
cp·oot
ilkc witte ha\'Cl"
50 - 60 m. p. b.
1 46 - 52 N. p. p. m.
JC fricschc ha\·ct·
60 m . p. b.
1 52N.p.p. m.
îll'IC \'Oerl1a\' CI'
60 - 70 m. p. b.
. 38-41N.p.p.m.
1
1rntc \'ocrhaver
60 - 70 m. p. b.
36 - 39 N. p. p . m.
1
rrcsidenthiJ\"Cf
70 - 80 m. p. b.
42 - 45 N. p. p. m.
1
stroo
d1·003 ovcnlocdiff
\'fij rrrnot
28.9 lil. !'· b.
!"" f 2. 75 - ./ 3.50 p. m.
pr. f 5.24 - f 6.!l nleiul groot
3e
~orrcl 31.3 m. P· b.
HOEDAN°. J
BOEKWEIT.
OPBRENGST.
uerinff
9.8 - 30 m. p. b.
rrocd
matÎIJ
17 - 26 m. P· b.
pr . .f6 - .f1 p. m.
stroo
kon 1700 - 1800 N. p. p. b.
pr.fIO -/11p,1,000
matig
mali&
slecht
slecht
13.6 m . p. b.
vrij (p·ool
21.5 m . P· b.
ffCrina
19.3 m. p. b.
pr. /6 p. m.
acrÎnff
12.5 m. p. b.
64 - 70 N . p. p. m.
pr. /7 p. m.
rrerina
14 - 15 m . p. b.
pr . .f 5 - f 9.10 p. m.
zaudbockwcit
matÎff 1 matÎff
20 m. p. b.
vecubockwcit
matirr 1 matirr
14 111. p. b.
pr. f 5.25 - f 7.50 p. m.
zand boekweit
matig 1 matÎff
15 - 25 ~ll. !'· h.
62-63N.p.p.m.
veen boekweit
mislukt
slecht 1
·1- s m. p. b.
veen boekweit
zaad l Îtjt 1 matiu
11.9 111. p. b.
zanrlboekweit
vrij {p·oot
nij noed 1
19.5 m. p. b.
P'" f 4 - J 5 p. m .
i;oed
zand boekwc i t
aerinrr
1 16.2 m. p. b
vecnboekwcit
lo.7 m. p. b.
pr. /5.13-/6.15 p. m .
HOEDAN».1
zeer rroed
. SPELT.
OP BRENGST.
50 m. p. b.
48-65 m . p. b .
vrij cp·oot
36 m. p. b.
46N.p.p.m.
31.5 m. P· b.
.f2.39-/3.l5p.
HOEDAN"·I
'"' ,.~ 1
(lOed
nrntÎff
zeer i;oed
matig
zeer matis
(lOed
matig
flOed
ERWTEN.
1
OPBRENGST.
fp·uot
22.2 m . p. b.
pr. f 6.50 p. m.
nij groot
aele 20 m. p. h.
pr. ( 6.so p. m.
graauwe 23 rn. p. b.
pr. f 7.30 p. m.
c;roene 25 m. p. b.
pr. f 7.50 p. m. .
l'apucijncr 25 m. p. b.
!''" .f 7.75 p. m.
uroot
26.2 m. p. b.
(p·oot
23 m. p. b.
3root
27.8 m. p. b.
p1·. tp·oene en araauwc .f1 p. m.
pr. witte of gele f 6 p. m.
mati3
14.5 m. p. b .
80N.p.p.m.
pr . .f 8 I'· m.
rrroot
28.4 m. p. b .
prijs la>& f 6.12 - .f 8 P· m.
vrij groot
20 m. p. b.
ma.tig
21.l m. p. b.
vrij uroot
18-20 m. p. b.
pr. f 6.50 - .f 11 p. m.
matig
13.2 m. p. b.
pr. aele f 7.25 - /11.25 p. m.
P'" &roeue f 13. 70 p. m.
1
II.
35

274
STAAT van
in f86t.
PROVINCIEN.
l\loordbrabant ... .. .
Gelclerlan•l. ........... " .
ZuidhoUand ...
l\loordhollanrl. . . .. ... . .. .
BOONEN. KOOLZAAD. ANDEltE ZADEN.
1
---1,
------l------1---------I------,-------- AN°.I OPDRENGST. HOED.A.N ".I OPBRENGST. OE 1
ORTELGEWASSEN. KOOL. AARDAPPELEN. KUVER EN SPURRIE.
HOED.A.N". ----- OPBRENGST. HOED.A.-N". - - OPBRENGST. HOED.A.N°. OPBRENGST.r-71 -~------1----ir--------1-H--D-A_N_'_" ·t---O-P_B_R_E_N_G_S"!'T_. -4-H-0"E"D_A,..N_!D_,~--O"P-B
paar.Jen· en jUil'cubO •>llCll , Je" !" 1 r;crillff , • •' •. • •., • · I · .... " . "• ... •." d~;~nrrc h,\· ortcJen mall(~ 1 ••rij (lvc.J 1 vrij &root klater
t;o000 ,1 P' } ~~;·~ j, 'p ::::::"~,t:•
.... R_E_N_G_s_T_. __/I
mislukt
f;TOOI
n1atig
&erini;
2,900 P· p. b.
uoed pr. bruine/ 10 - f 11 p~ m. , 1e"l1t r•,erinrr kanariezaad nldll{j'Clwor1cleu goed. arooi i d zeer uroot
r;root , u d 1 vrij Groo t 1 (l'Oe u klaYer
0
29 m. [" b. 21.f\ m. P· b. 1 20 - 30 m . P· b. . 28,000 - 45,000 N. P· P· b. prij• hooG 176 m. P· b. slecht 1 &•rinB'
pr. f 7 p. m. eerste snede 2,250 N. p. p. b.
paarden- en duivcnbooncn >led•t gering mosterdzaad uk1 lrn oll cn 15 - 26 m . p. b. goed ~rooi 1 matirr \•rij erooi klaver , ce~::e~::c~:de 2,200 N. P· P· b.
r,oeJ 1 groot 20 m. P· b. 1 matiff 166 m. P· b. Vl'ij (l'OCd l vrij groot
witte, bruine en g:1:·5 m. P· b. clcrlcrzaad 21 m. I" b. tweede snede 4,000 N. P· P· b.
(l'Crin& "rij goed 1 vrij croot
mislukt 1
20 m . P· b. kanariezaad 30 - 32 m. P· b
&eriurr
2 m. p. b .
Zeeland ................. .
Utrecht . ...... ,.·• • .. . ....
Frieslanrl ......... • ... . · · · 1
Overijssel .... . . . .... . ... .
Groningen ............... .
Drenthe ................. .
Limbnrg"" :"." ... " .. . 1
paardt·n- en duivcnbooncn
klein \'an stuk 1
groot
25.7 m. P · b.
pr. paarden- f 5.50 p. m.
pr. duiven- J 6 p. m.
witte en bruine
slc"ht 1 Geriucr
16.7 m. P· b.
pr.flop. m.
paarden- en duivenbooncn
Goed 1 vrij crroot
17 m. l" b.
pr. J fi - f 7 p. m.
1
groot
paarden- 29.7 m. p. b.
duiven- 27.2 m. p. b.
Groo te 35.6 m. p. b.
pr. paarden- .f5 - /6.90 p. m.
pr.wittc/6.75 -/7.50J>. m.
paardc;1boonen
goed
r;root
23 m. p. b.
pr. J 6 - f 9 p. m.
goed
Groo t
paardcnbooncn
1 21 - 35 m . p . b
1lui\ 1cnboonen
\ 20 - 30 m. I" b.
w·ierdcn
1 35 m. p. b.
wa l~ c h c
.io - 50 m. p. b .
1
paardcubooncn
coed
mati3
20.7 m . l" b.
pr . .f 4.75 - .f 5.50 P·
p aarrlcnboon(·:1.
(l'Oed 1 matig
25.5 m . I" b.
witte
ncrinr,
pr. f 11. 50 p. m.
1
ffOCd 1 uij fll'OO l
2~ m. p. h.
kancwci
n:ati(l matig 11
1
1,851 N. p. p. b
1 I corianclcr- 40 - 70 m.
"'interzaad blaau,·: maan- l,600 !'\. ~:mrrc :w~~:.~ \ ;~ 34 ·- 35 •·oer p. b. . ' , •, .. • • . ,, ,. GOCd vrij &root kla'..r
t;}e1·ht 1 r,erinr, .paardcu 1 icc:•n l SS m . p. h. mislukt
matir,
sledlt
plr~ f 1 1 :.;~·:: ~~. 'f,et J""::;~: 1
zomerzaad 1 32 voer p. b.
matig . 40,200 N. p. I'· h.
21 - 22 m. p . b. tum1ps
pr. f 10 l" m. j vrij r;root
knollen 34 voer p. b .
crerinG
11 m. p. b.
pr. f 14 p . m.
win1crzaa1I
"lee.hl 1 gering
19 m. p. b.
z.omcrzaacl
matir, 1 mat ic;
kl ciurondcn 23 m. p. b.
p:~ ~rl ~~~~1d~1 .~?1 t1i/P. b~.
wintcnaarl ·
~lcd1t 1 uerinr;
1omcrzaaci
mali[: 1
matig
12 m. l" b.
pr. /10 P· m.
winter1

PROVINCIEN.
1\loordbrabant .... .
Gelderland .. .... .. .
Zuidholland .
1\loordholland ..... .
Zeeland .. ..... ··· · ·
276
LINZEN EN WIKKEN. HENN.EP. VLAS EN LIJNZAAD. MEEKRAP.
S1'AAT van st in f 864.
HOP. TABAK. HOOI. BOOMVRUCHTEN. l
l-~~~~,:--~~~~~-1-~~~~,l~~~~~~-,,~O-E_D_A_N_J_Oî~O-P_B_R_E_N_'G_S_T~-H-O_E_D_A_N~".Tl~o-r_B_R_E_N_'G ___ E_D_A_N_D_.r~O-P~B-R_E_N_G_S_T-.~- 1-H-O_E_D_A_N~".T/~~O-P_B_R_E_N~G-S-T-.~-1-H-O_E_D_A_N_'_".'/~~O-P_B_R_E_N_'_G_S_T-.~-1-H-O_E_D_A_N_'_",~,~~O-P_B_R_E_N_'_G_S_T-.~-
HOEDAN". OPBRENGST. HOEDAN°. OPBRENGST. H · . ·
1"" .. hooae
matÎff 1 m a tig
J." 17 m. p. b.
pr./7-/Sp.m.
linzen
ffering
14 m. p. b.
Utrecht.. . . . . . . . . . . . i;oed i;e laden matig
wikken 12 m. p. b.
linzen 11 m. p. b.
70- 75N. P· p.m .
Friesland ......... .
Overijssel" .. . .... .
Groningen ........ .
Drenthe" ......... .
\'l'ij ffOed
rnati3
Li01burg . . ........ " ..... .. .......... , ...... ... .
ffOed
zeer i:;rnot
250 - 350 steen p. b.
pr, fl,75 - /2.50
p. steen.
zaad 17 - 21 m.p.b.
pr. f 13 - f 16 p. m.
matig vrij lang groot
liut
400 - 70oN. p. p. L.
pr. /32 p. 100 N. p.
zaad 14 m. p. b.
P'"/16 -/l7p. m .
matig
zaad 14 m . p. h.
goed
uoed
zeer r,oecl
100 - 640 N. p. P· b.
pr. /2.10 -/2.50
p. steen.
zaad /12 - /14 p. m.
matis
LSO - 250 steen p. b.
pr. f l.77 - f 1.55
p. steen.
lijnzaad
pr. /9 - /17.28 p. m.
zaad
vlas
vrij uroot
lijnza

278
STAA'l' van de vei·schillei rtbrengselen van den landbouw.
279
GRANEN.
PROVINCIEN.
Bebouwde
bwiders.
TARWE.
Opbrengst.
. 1
.... " . .. ) 1863 ..... .. ... 1 1) 10,004
1) 187,086
l\loordbrabant . . · · · · •·" · · · · • · · · · · · ·" · (
1864 .......... 5) 8,325.75 5) 173,048
Gelderland ..... .... , . · . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
~ 1863 .. " .. " ..
? 1864" ... "".
.. ) ·1863 .... ... .. .
Zuidholland ........... · · . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
1864 ... .. ' .. '.
l\foordholland. :, .. • .. · • • · · ·
Zeelancl ......... . .. .
Utrecht ..... ·.··
Friesland.
Overijssel .. ..... . . · · · · · · · · • · • · · · · • · • · · · · • · · · ·
Gt•oningen" ... • . ... .
Drenthe ...... ················· ·· ··· · ···········
Limburg . . ... ·· ·. · · · ·• · · ·
" ... "".)1863""." ...
? 1864". ".""
14,308.62.36
14,449.65.24 '
12,058
10,308
3,794
3,157
. ~ 1863. . . . . . . . . . 14) 20,355
? 1864 ........ ' . 16) 19,344
~ · 1863 ""." ".
? 1864. "." ""
"."."""" "" ~ 1863."." ""
( 1864" .. "" ..
) 1863. . . . . . . . . . 21 )
~ 1864. " .. " ".
"."""."" " "" ~ 1863 ..... .... .
~ 1864 .... . ' ... .
1863 .. ' . ... .. .
1864 ......... .
~ 1863 ... :" " ·"
~ 1864 ......... .
4,005.50
3,818.20
3,984.61
2,368.83
852.07
883.35
5,300.70
2,769.20
10
5
13,271.50
13,474.50
MuJ.
275,259
280,805
287,742
257,921
95,078
60,689
14) 557,726
16) 506,340
68,102
71,033
117,710
56,852
17,517
15,471
123,551
56,599
210
80
248,360
266,322
1861 ......... . 82,543.28.03 1,584,841.50
1862 ......... .
Het Rijk . ... ·· 1
1863 ......... .
84,843.98.61 1
87 ,944.00.36
1
1,656,236.25
1,978,341
1864 ......... .
78,913.48.21~ 1 1,745,160
i
1) 9,882.50 bunders met 185,620 mllll winter" en 121.50 m:l~ l,z:~~~!~om.e~omer1anYe.
) . 99 b et 9 65 266 m. winter- en 934 b. met 17 ,395 . . tl'B •
:) :~{:4.50·ii~lmct 4~,504 m. winter- en 1,169.50 h. met 24,906.50 m. zomel'{prs"
4) 2 ,202 b. met 87,17:. ~~ e:e. winter- en 341.50 b. met 8,338 m. zomertarwe.
5) 7,984.25 b. m"t 16• .7 . . l 064 25 b met 20 845 m. zomerrom:e.
6) 4-6,öl9.75 b. mcL 893,295 n~. ·wmtcr- c1:53' 50 b m~t 40 821, m. zomeqprst.
7) 931.75 h. met 3'J,505 m. wmtcr- en 1, . . '
s) 2 355.50 b. met 77 ,695 m. cvc.
9) ~an 208.55.20 h. cle opbrenrrst niet bekend.
Bebouwde
bunders.
SPELT.
Opbrengst,
Mtd.
10) Van 18 b. het rrewas mislukt.
11) Van 222.92.60 h. cic opbr~nust uiet bekend. m zomer arst.
12) 2,463 h. met 85,592 m. wmle.r- en_ 2,099 b. met 59,258 9~ m zo~1er arsl.
13) 2,195.50 b. met 78,081 m. \~•mter-_ cn 2,935 b. met 127,8 zome.rt~rw:J.C'
14) 20,271 b. met 555,507 m. ~mter- en 84 b. met 2,219 ~n . . 1 zomer arsL
15) 5,507 b. met 251.028 m. w1~Ler- e11 2,342 b. met 92,8. 7 n ·z~merl~rwe .
16) 18,897 b. met 493,724 m. '.vmtcr- en 417 b. met 12,61: ;·m·. zomer arst.
17) 4·,985 b. met 2 2~, 017 m. wmter- en 4,900 h. met 211, ~ l m zo!er arsl-
18) 2,376.09 b. met 108,130 m . winter- en 3H.20 b. met 13,07 · g
Bebouwde
bunders.
ROGGE.
Opbrengst.
Mud.
Bebouwde
bunders.
BOEKWEIT.
Opbrengst.
~fod.
Bebouwde
bunders.
GARST.
Opbrengst.
~fod.
Bebouwde
bunders.
BA VER.
Opbrengst.
125
3,945
46,333 2) 982,661 15,573 261,161 3) 2,294
52.25
2,154
3) 72,411 4J 17 ,334.50 4)
47,684
58'1,261
6) 914,140 15,733.75 251,005
20
7) 2,385.25
951
7) 80,326 8) 19,041.25 8) 715,508
36,746.37.28 732,958 13,606.67.10 277,065
18
880
2,354.68.28 60,760 9) 9,071.40.16 269,607
37 ,088. 78.18 792,380 13, 745.01. 75 292,604 10)
201.50 10,134
1,983.46.94 50,624 Il) 9,837.58.41
5,i83
35'1,562
110,216
17
282 12) 4,562
106
5,148
12) 144,850 9,'193
335,600
3,685
97,353
18
244 13) 5,130.50
·"
13) 205,975 9,373
2,760.75
445,272
61,571 931.50 19,119 1,651
56,408 5,365
2,7f3.50
228,359
64,320 934.50 20,018 1,990.50 67,914 5,973
4,635
235,710
124,912 417
9,250 15) 7,849
15) 343,925 4,186
4,500
190,585
119,940 462
8,907 17) 9,885
2
80
17) 433,980 4,537
217,136
6,269.91.63 109,725 5,619
81,476
2
72
208.12.501 5,200 1 ,290.68.0G
6,361.25
32,275
142,223 5,768.50 72,113 177.25
4,567 1,420.66.66
7,667.73
37,204
158,512 4,625.25 100,878 18) 2,730.29 18) 121,501 5,133
6,746.H
213,512
144,902 19) 4,223.10 67,176 20) 2,582.48 20) 107,661 6,080.63 258,06'1
26,689.72.101 438,030 23) 7 ,407. 72.81 23) 132,890 24) 1,775.75.13 41,075 25) 3,188.33.35
26,704.33
87,235
592,568 26) 7,409.21 26) 139,108 1,746.65 43,339 3,207.83
11,899.33
81,983
237,083 3,898.23 61,572 15,381.27. 570,028 23,292.11 1,'124,897
10,747.76 281,674 3,949.01 50,579 12,849.05 675,353 32,715.39 1,77G,652
16,298.50 27) 243,943 28) 6,151 28) 80,813 29) 547.50 29) 11,764 · 1,904
16,338.50
51,958
30) 347,073 31) 6,'189 31) 88,374 32)
81
2,284
559.50 32) 11,194 1,977
0,249
57,064
565,817 6,790.50 92,101
87
2,735
3,098.50 69,589 33) 12,645
0,508.50
378,821
592,385 6,709 108,476 2,951 68,388 12,595
393,987
374 12 086
1-------1-------J-------1------- _______,_______,.
' 0,778.31.62 3,357 ,514.25 67,955.86.23 1,498,615.25
402.50 16 252
40,751.99.50 1,346,544 96,503.47 .03
' 3,536.61.04
. 3,525,558
3,297,054.50 65,254.41.96 1,302,'187.75
429.50 17 304
44, 100.63.22 1,329,123.75 92,130.06.93
' 1,732.32.10
3,970,733
3,765,428
65,0~JB.87.01 1,116,607
265.25
42,452.11.91
101989
1,497,511 92,603.02.57 3,494,HO
3,'168.06.18 4,088,058 65,141.08.75 1,098,604 42,240.64.941 1,749,321 1'06, 758.35.07 4,570,139
•n 1.10 b. de opbrenr,st niet bekend.
,43á.01 b. met 5G,516 m. wi11ter- en 1,147.47 J,. met 51,145 m. zomerr,arst.
20b. als tweede vrudir.
08.00.20 b. ali; t\\'ccdc \'l"Uchl. Van 3H· b. de opLr~llf:_F:il niet opgeueH•n,
376.6 0.43 b. met 11,868 m. vecnboekweit als l\Vecclc vrucht.
.40. l 7 b. ah tweede vrnchr.
OG h. al:; t'vec\le vrudu.
366,85 b. m et 19,420 m. vccubockweir.
.902 b. 111ct 225,889 m. winter- en 1,396.50 b. met 18,054 m. 7.0merro3rrc.
28) 1,851 b. met 40,354.50 111. zand- en 4,300 b. met 40,458 m . vcellLot~kweit.
29) 542.50 b. met 11,584 rn. zomer- en 5 b. met ISO m. wi1uerrrarst.
30) 15,076 h. met 325,!:154· m. winter- en 1,262.50 h. met 21,119 m. zomerrom_;e.
31) 1,938 b. mer 37,S4fi m. zand- en ·1-,251 b. met 50.528 m. vecnboekwcit.
32) 554.50 b. met 11,01·1- 111 zomCJ·- en 5 b. met 150 m \'\-"Înterr:arsr.
33) 46 b. met 891 m . evc
Mud.

280
STAA'r van de ve1•schiilc
thrcngselen van den landbouw.
WTEN,
W AR3IOEZE RIJ GEWASSEN.
PROVINCIEN.
LINZEN EN WIKKEN. BOONEN. KOOL. AJUIN.
ERWTEN.
-~~~~~-.-~~~~~~i-~~~~~--i-~~~~.-W-I-T-'T-E-,-G-E-L-E-E-N~B-R-U-IN-E-.~~,-~P-A-AR_D_E_N---,-W-I-E-R--,-D·-U-I-V-E-N--~ · ~--~~-~--~-~~~ i -~~~~~~~~~~-I•
1
EN SCHAPEN-,
Bebouwde
Opbrengst. Bebouwde
Opbrengst.
Bebouwde Opbrengst. Bebouwde Opb1·engst,
bunders.
Bebouwde Opbrengst. Bebouwde Opbrengst. bunders. Mud, stuks, pontl. bunders.
Mud.
bunders.
Mu.!.
bunders.
Mud.
bunders.
Mud.
...... ~ 1863 ....... . .. .
l\loor1lbrabant .. "."""" "· ·"" · · ·" · · { 1864 .......... .
Gelderlan11. ..... . ....... .
... " ~ 1863 .... . .... "
t 1864 ... " ..... .
.. """ .... . " .·. ". ' 1863 .......... .
Zuidholland." "· · · ·" "" · f 1864., . ..... . , .
l\loor1lholland .......... • . · · · • · · · · · · · • · · · · • · ·
Zeeland" .................. ·.··········
Utrecht ...... ·····•··········•·········
~ 1863 .. " .. " ".
~ 1864" " > " " .••
" .. "" ~ 1863 . . .... . . . . .
\ 1864 ..... ..... .
~ 1863" ........ .
~ 1864"" ...... .
Friesland."""."".".· "" ·. "" .·" ·" · · "· ~ ::::::: : : : : : : : :
Overijssel"."." ... " ... ". ". ·" · ·
~ 1863 ..... .. .. . . Il)
~ 1864 ........... 14 )
' 1863 ......... . .
Groningen" ........ · ...... ·. ·. · · ···· ". ". ( 1864 .......... .
Drenthe""."""" •""· """ .. """" "" · l
::::·.::::: : : : : :
". ~ 1863" ... ".". l7)
Limburg"."·"·"""·"""""""·"·"· ( 1861~ ...... , ... .
1,352.75
1,526
1,108.34.17
1,245.22.97
1,531
1,685.50
1,175.80
1,120
3,435
3,807
343
503.50
844.81
1,036.23
162.02.33
155.71
367.05
520.39
12
15
661.20
694.50
26,776
33,975
23A80
26,61.9
36,993
44,1.41
26,734
25,856
102,087
105,823
4,988
7,301
20,012
27,680
2,885
3,100
7,266
11,350
240
240
17) 8,385
9,172
1) 368.60.30
2) 502.44.50
13.25
14
177 .50
245.50
5)
5)
143.75
155
7,309 47.39
7,886 62.24
332.50
1.22
182.25
202.50
1,209
,177
2,0H 76.50
2,823 90.83.30
66.80
83.25
31
16
88.50
90.50
7)
2,522
2,627
891
768
6,257
2,743
4,518
4,047
24,628
19,641
1,463
1,5H
1,177
1,508
807
857
1,184
1,877.25
2,136.50
1,741.46.54
4) 2,508.42.47
15)
2,660.50
3,21~9
667.67
728.50
8,983
9,350
466
637.05
2,771.70
3,!~75.90
725.93.72
707.60
8,046.69
12,448.49
180
186
2,684
2,607
49,982
59,786
32,004
60,123
71,193
93,979
15,900
20,582
259,166
240,235
6,058
10,830
81,284
109,070
14,027
15,630
223,884
356,537
3,892
3,845
29,249
40,432
6) 301
l ·1
110)
43.83
44.94
13) 265.54.52
16) 262.66
63.25
78
4,123,700 st.
1
1
1
B) 745,9_54 st. Il
10) ·719,110 st.
1
\ 220,000 st. ~
~ 90,000 p. '
~ 230,000 st. ~
? 60,000 p. ~
1 1,176,500 st.
'1,431,000 st.
1
3.95.15
464
689
93
387
115,139
160,193
20,460
( 1861. ......... .
' 1862 .......... .
Het Rijk""." ' 1863 .......... .
~ 1864 .. . ....... .
9,523.54.08 173,33~.25 572.34 6,38 422.96 42,900 35,173.93.12
11,130.35.86 210,627.50 607.95.93 6,83 809 31,911.50 33,823.98.99
10,992.97 .50 259,846 559.35.30 9,32 177.69 /~3,120 30,804.21.26
12,309.05.97 295,257 761.94.50 10,10 99.32.30 34,062 38,034"46.47
1-------1------ -------
__ I
,--
1
1
501,078 1 685.18.58
640,351.50 675.65.35
786,639 673.62.52
1,0H,049 385.60
5 5,966,256 st. ,~
• 75,000 p.
539 . 51
r >,731,800 st. ] 560.50
s,l 6,266,154 st. t 557
~ 90,000 p. ~
(
~
2,380,HO st. 60,000 p. ~ 692.95.15
f 1
108,238
154,637
135,599
100,580
1) .tVan 25.92.30 b, de opbren(lst niet belieml.
2) Van 37.41.25 b. de opbren&st.niet be\1end.
3) Van 28 roeden de opbren3st u1ct bekend.
·1-) Van 8.50 b. de opbrcn3st niel bekend.
~) De opbrenast niet bekend.
6) Als tweede vrucht na k•rrewci op 9, na knollen op 30, na wortelen op 4gb.
7) 20.13 b. met 437.50 m. witte en -~5.67 b. met 739 m. vcrsd1ille11de boontje!;
47 r. \'an

285
•
---r----------·
SrrAArr van de ve1·sehill 1brengselen van den landbouw .
WORTELGEWASSEN.
PROVINCIEN.
1863
1\loorclba•abant. •. · · • · • · ~ 1864
Geldea•land .. .. · · · · · · · (
Zuidholland .. · · · · · • · · ·
1\looa•dhollancl.. ·
Zeeland" . .
UtrecÎ1c ...
~ 1863~
1864
1863
1864
ç 1863
~ 1864
~ 1863
". ~ 1864
5 1863
~ 1864
ç 1863
" . ( 1864
Bebouwde
bunders.
18,269.75
20,285.75
AARDAPPELEN.
22,063.22.37
22,141,82.22
1.6,901
11,551
4,139.50
3,837
4,991
5,042
3,882.25
3,747.10
8,361..68
9,124.94
Opbrengst.
Mud.
2,828,878
2,361,396
3,572,710
3,506,904
2,795,906
2,063,764
695,403
636,940
983,561
92'1,578
620,722
663,771
1,393,208
1,537,789
Bebouwde
bunders.
6,659.50
3,599
1)10,163.15.70
6) 8,930.9i.60
12) 690
13) 650.50
2,020.50
2,232.50
KNOLLEN.
1
Opl?rengst.
Mud, mandcu, pond.
3)
3)
B)
168,693 m.~
918,700 p. ~
96,805 m.>
312,180 p. )
KNOL- EN ANDERE RAPE CICHOREI. MEEKRAP. MANGEL- EN BEETWORTELEN. [ ANDERE WORTELEN.
Bebouwde
bunders.
1
H,147 m. 2) 229.55.10 ~
8,502 m. 7) 236.38.83
51,750 m. 1
69
26.50
16) 1,388.13
18) 1,H9.86
Opbrengst. obouwde
Mud. stuk•. po bunders.
9,342
112,000
7,156
8,645
3,961
25,361
19,230
57
57
.269.4·2
2·19.70
Opbrengst.
342,000
351,000
24,266,000
23,253,200
Bebouwde
bunders.
770
683.25
3
697
736
450
326
14) 3,929
15) 3,465
0.25
0.25
Opbrengst.
Pon:!.
1,717,514
1,160,336
2,100,931
'1,333,743
1,350,000
910,000
6,588,070
5,321,912
Friesland
10,005.U.23 1,251,944 20) 6,766.44.20 50,558 m.
. ~ 1863
Overijssel .. .
~ 1864 10,068.22 1,286,305 23) 6,299.84 28,448 m.
) 1863 6,716.44 1,481,896 \)0
3,600 m. U.65 3,503 63 ·1,760,000
Groningen ..
7,261.30 1,569,325 185.50
1,370 m. 47.110 22,857.5 55
964,000
' 1864
~ 1863 5,008
941,284
Drenthe."
? 1864 5,333
1,083,349
86 1,731,080
1863 9,351
1,12ft,133
41
998,176
Limburg .......... . .. .
1864 9,299.50 1,2ft0,137
-------------- 56,9'16
l
503,024 m./ 7 ,662.45.15
21,700.59.91 ~ ) 52,500 ~98.67 17,897,931 5,945.31 7,063,289
106,545.53.02 6,740,781
289,000 p. ~ 29,178,095
j ::::
i, l
1,362,243 m. ~29) 1.844.77.20 88,714 27.07
106,802.68.65 16,658,989 22,964.27 .05 }
25,234,138 6,066.45 9,888,330
305,200 p. ~ .
He• Rijk
l
285,748
109,689.28.60 17,689,645 26,389.59.90 ~
m. L) 1,701.33.10~ 1 ~~,.~~~ 175.42 28,099,080 5,851.25 11,756,515
918,700 p. ~ \
/ •863
1
135,125 m.
'., 1864 1 107,691.63.22 16,871,258 21,898.25.60 ~
L) 1 760.14.83 53,204. 72. 70 25,566,366 5,213.50 8,725,991
312,180 p. ~ '
1
1
0) Van 109.65 b. de opb.l:cnsst onbekcncl :. 642.90 IJ .. als t\V C9Ct~C3~r~ c!~:~k i.; rb i.:cl
1) Van 14 b. de opbrenG•t onbekend, 9,927 b. als twee

S'l 1 AA'r van de vcrschille !IJl'eugselen van de11 landbouw.
285
VOEDERGEWASSEN •.
HENNEP.
HOP.
VLAS.
TABAK.
PROVINCIEN.
l\Joordbrab11>nt ............ · .. · · · · ·
.".J 1863 ......... "
. ? 186-1-.......... .
.... . ~ 1863." ... " ".
Gelderland ............. · · · · · · · · · · · · · (
1864 .... .. . . .. .
\ 1863 .... ... ... .
Zuidholland ......... · · · · · · · · · • · · · • · ..... f
\ 1864 .... . .... . .
l\J oordholland" ................ · .. . ......
Zeeland . . ..... . ··· · ·········· · · ·,··· · · · · ·
~
~
~
1863 .......... .
1864 .......... .
1863 .......... .
1864 .......... .
. 1863 .......... .
Utreeht . . ... ........... .. .. . .......... ··· ·
1864 .......... .
Friesland ...... • ... ··· "·····•····
Bebouwde
bunders.
5,407.50
3,020.50
1) 8,292.60
5) 7 ,263.20.95
712
709
~ 1863." "" "" 13) 1,382.75
( 1864 ........... 13) 1,276.50
Overijssel. ..... "" ."" """."""."~ 1863 .........." 16) 5,477.13.51
( 1864. . . . . . . . . . . 20) 5,536.84
) 1863" """ .. .
Groningen •.. ·············· · ············· ( .... . .... . .
1864
Drenthe .... .... .... .. ..... ·· . . .. ·.•······
~
-1863 .......... .
1864 .......... .
Limburg ..... . ....... . ..........
.J 1863 .. "." ""
( 1864 ...........
SPURRIE.
13)
13)
Opbrengst.
Mucl , po111l.
!
Bebouwde
bunders.
KLAVER.
Opbrengst.
M u ~ l , ~>ond.
ebouwde
bunders.
Opbrengst.
Li1a in pontlen.
10,672 m.!
1,493.25
4,871.25
38,959,751 p. ~
16,677,036
238.25 43,784
13,282 m.·
2,155
2,609.25
24,595,075 p.
9,519,178
168
9,190
2) 3,268.H.96 9,810,546 34
21,900
1
Il) 2,618.62.15 4,341,150 52.94.30 13,870
,248
1,082,797
,462
1,244,475
12) 870
12) 602
1"1
15)
7,466 m. li)
21)
1
23)
800.70
354
499.69
387.61
1,079.58.40
1,121.64
1,377
38.37
38.10
1,070
476 0.50 l)
6.06.12
5.61
17
15.50
34,200
49,500
i,680
1,650
6,685
8,965
1
Bebouwde Opbrengst.
Bebouwde Opbrengst.
Bebouwde
Opbrengst.
bunders.
Poud. bunders.
Lint iu ponden. bunders.
Po~1d.
1
132.25 166,347 3,299 1,277,234 7 11,498
76.25 47,236 4,108.50 2,390,058 7 12,064
33.14 39,500 4) 524.62.75 190,050 1,258.74.61 2,773,305
36.14 16,263 8) 735.67.18 195,967 9) 1,337.70.12 2,959,595
2,991 10) 2,074,337
3,839 ll) 2,312,654
1,991.62 1)
2,344 1)
4,178 2,854,845
5,270 3,513,256
H0.85.68 880,000
463.70 868,200
4,157 3,011,500
5,598.23 4,000,700
19) 519.32.57 l)
2.20.50 9,959
526.06 l)
675 472,500
1,349 814,720
643.25 l)
150 710.50 230,376
Dei Rijk .. ......
1 1861. .1
22,225. 76.66
1862 ........... l 22,370.14.67
1 1863 . . .1 21,271.98.51
,,6 •.......... · I 17 ,806.04.95
13,493 m. 1
11,784,718 p. ~
18,322 m.~
34,701,300 p.
18,138 m.~
38,959,751 p.
13,282 m.!
24,595,075 p.
14,638.38.33
14,807 .08.05
12,766.67.36
7,693.12.15
4,55
47,962,37
13,149.5
18,360,11
2,563.2
26,487,58
2,63
13,860,32
60.01.12
71 40.89
1,097,517
1,080,243
146.75 160,460
146.50 84,185
81.68.12 1,191,046 165.39 205,847
45.65.30 1,327,650
113.39
63,649
16,456.33.43
1,547.21.16 3,586,254
15,886.06.85
1,659.15.40 3,433,042
18,978.82.32 9,880,41)6 1,708.80.79 3,674,762
24,480.96.18 13,457,731 1,808.40.12 3,839,859
1) 8,257 bunders als tweede vrucht.
2\ 21 b. als tweede vrucht.
3) Vau 10 b. de opbrencrst niet bekend.
4) 81.84 b. alsvoren.
5) G,930.50.95 b. als tweede vrucht. .
6) 6.10 b. alsvoren: van 1,105.78.50 de ophreni;st 111et bekend; daa renboven 53 b. ser·
· ndella, waanan de ophrenast niet is opgcuevcn. ·
7) Van 27 .94.30 de opbrenGSt lint niet bekend.
s) Van 207.13.50 b. de opbrencst niet bekend.
9) Van 8.48 b. alsvoren.
10) Van 58.87 alsvoren.
11) Vau 240.35 b. alsvoren.
12) Onvolledic. " . . ..,
13) Als t\Yecdc vrncht. De opbrena5t niet bekend, d.rnr 7.IJ tot veevoeder weid
'an 272 b. tie opbrc11ust uict bekend.
an 271 b. ;tlsvorcn.
h. als tweede vrucht; van 5, 428.96.80 b. de ophrcnfl'Sl niet beleend.
•n 1,037.51.90 b. de ophrenast niet bclrnnd.
an 3.65 b. alsvoren.
,33 h. als tweede vrncht; \'

1
. S'r AA'f van de vcl'SChil!c1 1·tbrc11gsele11 van den landbouw.
287
ZADEN.
PROVINCIEN.
1863
l\ToordbraJ1ant.. .
l
1864
1863
Gelderland" "" ~
( 1864
Zuidliolland" .. r 1863
~ 1864
1863
l\lo. orcllaollancl. . ~
? 186·4
Zeeland"""". ~ ~:::
1863
Utrecht" ....... ~
1864
1863
Friesland""." ~
( 1864
1.863
Overijssel ...... ~
1864
1863
Groningen." ... ~
~ 1864
0.-enthe."" ". ~ ~:::
Limburg ....... .
1863
1864
Bebouwde
bunders.
HENNEP. KOOL. LIJN. MOSTERD. rOGEL EN KAN ARIE.
Opbrengst.
Mud.
656
2,160
453
306
20,070
17,177
27
684
566
226
578
Bebouwde
bunders.
1) 2,688
2) 2,582.25
3) 1,847.73.17
4) 1,626.87. 72
7) 3,583.50
10) 2,516
Opbrengst.
Mud.
597
900
18) 4,300
19) 2,377
340.50
267.94
20) 4,610.53
21) 2,819.79
23) 767 .99.34
24) 786.61
:.!5)13,627.50
3,577.49
30) 42 30) 797
31) 50 31) 620
32)
32)
Bebouwde
bunders.
Opbrengst.
Mwl.
Bebouwde 1 Opbrengs bouwde/
bunders. Mu .I. unders.
Opbrengst.
Mud. pond.
KLAVER.
Be bouwde / ·Opbrengst.
bunders. Mud, pond.
1) 73,393 56,083 +21.50 7,883 m. 1
2) 33,150 69,845 541.50 13,933 m.
44,483 2,100
23,874 2,518
101,047 8) 26,064 39.50 840 m.
70.95 ~
5 ) 173.20 ~
~
51.6
1,800
194
3,950
!
Bebouwde/
bunders.
ANDERE.
Opbrengst.
Mud, poll(!.
12,319 m.' ~
2,630 p. ~
1,095.50 i 14,187 m.
12,305 p.
m.~
p. 5
m.~
p. ~
9 ) 129 1,187 m.
1 5,000 p.
54,329 11) 31,207 H4 3,066 m.
12 ) 129.50 j 1,670 m. (
2,450 p. ~
'15,545
1.,083.50 23,00 32. 75 917 m.
14,200
1.,215 25,55 46 1,100 m.
18) 118,795
37,565
19) 39,452
5,797
2,948
41,059
20) 132,172
54,806.50
64.88 6, 788 m. 18 45 m.
21) 63,394
92,475
90.58 25,027 m.
1
4.50 13.50 m.
/ 22)
12,200
0.70
9,460
25) 336,619
26) 9,662.25 61
1,2 "
119.07 935.70 m.
28
37,949
26) 18,154
) 35.75
494.12 9,8
26 57 m.
29 ) 375.37
33 ) 654
86,741 p.
ANDERE OLIEZADEN.
Bebouwde/
bunders.
Opbrengst.
Mud.
6 ) 6.50 94
812
8,622
-SPECERIJZADEN.
Bebouwde/
bunders.
Opbrengst.
Mnd, pond.
13) 318.90 \1 4 ) 639,533 p.
> 15 ) 65 m.
16 ) 363
/")658~339 p.
22,435
22,361.
22,089
20,814
23,097.60.33
28,294.49.24
32,404. 75.51
17,503.95.72
l ) 2,341 b. met 6i,971 m. winter- en 347 b. met 5,422 m. zomerkoolzaad.
2) 2 ,070 b. met 26,056 m. wiurer- en 512.25 b. met 7,094 m. zomerkoolzaad.
3) Van 2.50 b. de opbrengst niet opgec:ci.:en.
4) Van 116.81 b. a lsvoren.
5) v dil 10 b. alsvoren.
6) Aveelzaad,
7) S,521.50 b. met 99,403 m. winter- en 62 b. met 1,644· m. zomcrkoolzaatl.
s) OpbrcU(JSt van 2,61'/ bunders.
9 ) 52.50 b. met 729 m. ajuin· 6 h. met 5,000 r· •pinazieT.aad en 70.50 b. m ei 158 m.
menm;oed.
443,962
575,208
73,606
80,627
1,619.60
'1,070.81
21,2 13.21 27,746 m.
18,2 68.43 8 582.10 m.
840,848 186,280.75 1,144.50 24.,! i8.63 16,428 m. 208.02 1,496.70 m. (
772
106
1,800 p .. s 896.50 i
279,376 255,258 1,709.12 35,4 5.08 43, 126 m. 857. 70 ) 264.50 m.;
I 90,691 p. ~ 1,225
1 1
10) 2,358 b. met 50,359 m. winter- en 158 b. met 3,970 m, zomeriwolzaad.
· 11) Opbrenr,st van 3,272 bunders.
12) 41 b. met 493 m. ajuin~ , 2 h. met 386 m. spmaziczaatl rn 86.50 h. met η
m. menm:oed.
13) 312.10 b. karwei-, 1.80 b. coriandcr-, 3 b. raap-, 1.50 b. hlaauw111a:m- r11
anijszaa1I.
14) Karweizaad.
15) Coriandcrzaad.
i6) 354 b. karwei-, 4 b. a11ijs-, 8 b. corian

VEESTAPE"L
OVER 1865 EN 1864.
.. b 'de J'arf'n zeer bevredigend. De longziekte
'd d n het vee m ei , l''k t 1
In Noord bra bant was de gezondhe1 toe~:an. va " waar vijf en te Nuland' waar een ge lJ ge a
openbaarde zich in 1.863 slechts te Baa~dwJk ~n k!e~;u:~~~le st~Üen te Zevenbergen en op één stal te.~o~ma;;~~
rundere~a~ij:e;~!~ij::\!n d~~e 6 ~~1::rse: ~e sl:c~~: van el\é~n ti~eb~::ru~; ~~~l~:eiÎil~:re~:=~e:n~~~e 1 ~oeijen
~:ari~ 1864 23 runderen aan . kalfziekte gesto~ven. lln ~: s~:l s te JRosendaal zijn in 1863 de pokken waar~:;
~:~:~~i~i~~?Y.:~!~:~~i::~~f :f ~~[\:~;~:i::tff lf.~~~:~~f.f~~~~;o~~~t~
ie~:ngstieren 2 dragende vaarzen' één hokkehngd, 3 paar e~gebreid zoodat het getal runderen in 1861 met
~pn ' . . door den overvloed van veevoe er zeer u. ' Het J. aar 1864 geeft echter eene
m de laatste Jaren . 863 et 631 is toegenomen. . B" d
5 000
in 1862 met ruim 6,000 ' m 1 m d i·n dat J. aar wordt toegeschreven. i.J e
ongeveer ' ' het O'ebrek aan voe er 84 54
vermindering met 3,783 .stuks' hedtgee~ a~n863 lt4'2 in 1864 421 stieren aangeb?den' wadarvabn t ge~:nrde
. · gstieren wer en m ' j 080 an de eigenaars er es
keurmgen van rl~-Î:~nwordt uit de provinciale fondsen eene som van 1, t:r helfte van j 15. De prijzel} van
af~~lrnu;::~.e:a~oeJgekend, ingedeeld in 54 premi~n, te: he~fte va~{n2~~taalde voor kalfkoeijen in 1863 van
spnngs i over het algemeen minder dan m vonge Jare~. van j 70 tot j 175' voor tweeëneenh/e:~~e~o~va/re;50,
in 1864 van j 90 tot j 280, v15o0or wvae~~~enla~~st~8~~el voor Ho1land en Belgie tot verdere
• c • t j 155 en j 90 tot J ' 0 d in den voorzomer
hal~:~f:
0 :~~dfn 1 ~~g~kocht; voor vette koeijen _en os~~~e~!~ ::~:~ :anel~{o ja:; ~~~n j o.36 tot j o.48
::~ 186l f165 tot f 180 ' later ~~~~ht~ 0 \[ ~~~a :::~ veel boter van goede hoe 1 dha~digh~i~ ;e~:a~:e~:nitgefee~
h d p levend gewogen' v h I 1864 was de hoevee ei mm e '
et ne . . ' " an j 0 90 tot j 1.20 per ned. p. verkoc t. u d d werden in 1863 drie gevallen van
d hoogen pnJS v · d o der e paar en
edn l""k Men besteedde j 1 tot j 1.1~0 per ne . P·· - nt Helmond Nuenen Cape1le en Stratum' waarvan
re e lJ . . 186/t zeven e ' ' . d" b" d"ge
droes waargenomen te Herpen en ~eur~e e~ :en in 1864 vele paarden a_an keel?ntstekmg' die lJ sp~e ~ij
vier in de laatste gemeente. Te eus. en e de en verkoelende middelen bmnen acht agen wee .
verzorgi~g ee: !~ ~=~~~:nv:: !::e:~~~ië:;::;:::~ die in M~art 1 ta~!:rh::~ende w~~::~i~e: d1 e~ 6 ~e!~ ~~~~~~:
de keurmg. . 1864 29 en 36 zijn aangeboden' werden m e d~ de beste vier- en vijfjarig. e mernen
36 mernen , m d · /50 aan ie van ..
~:landsche hengsten drie pr~~ie~ ; 1
a; {n 1 ~~ 6~ w;~~ :~~r een 1 buitenlandschen hen~t ~e ze;e~::~e:ie:~sp~~~
achttien premien van j 50 Ul ge -~ j. 300 uitgeloofd voor één buitenlandschen sprmg engs.. b < erd de
j 600 toegekend. In 1863 ZlJn - d" de vereischte hoedanigheden met ezat, w
van h t . 1864 ter keuring werd aangevoerd' ie . an j 600 voor 1865 te kunnen
d 'tsche engs m cl t einde eene premie v
m . .. ne van elijk bedrag voor 1864 gevoeg '. en . . ran j 300 tot j 400 ' voor paarden van
200 en van j 120 tot j 180' voor veulens
~~~:1:~:n~1J~:n betaal~e voor gewone handelspaa::~:n1~a~e~~ 5JOa:~~ J
weelde j 600' voor graspaardjen ~a: t18/t~~:.o ~aDe schapen waren in 'beide jaren in het alg:eenb!::~~~· v~:
van j 70 tot j 130 en van . 5 . o ronden. De prijzen waren steeds hoog. . en
teelt neemt af door de ontgmnmg/der _wo~~~e4 ~emiddeld j 6' voor scharige en tweescharige j 11 ~ot j h1t7
lammeren in Augustus 1863 j ~ tot 7 '. m 1 90 in 1864 j 2 per ned. p .. - Onde~ de varkens eersc e
en f 10 tot j 17. De wol gold m 1863 j 1.80 tot j . t November 1863 eene ziekte in de :ngewanden' waaraan
Heusden en Oudheusden van September tot en m~ arkens vooral biggen' aan zieke bee~~n geleden '
te en bezweken en hebben te Luyksgestel verscheiden v In 186~ werden in enkele gemeenten biJ de va:kens
vel n zi·J· na weken lijdens langzamerhand herstekDle~.t 1 d bederf aan de long of eene soort van longziekte,
waarva · 1 t D rne en m e oor S h "k
verschillende ziekten waargenomen' das e teu Sambeek eene hevige kreupelheid' te Cuijk' Beers.\ c 1 alJ en
te Schïndel en Heesch het kwaa vuur' . e arvan weini aangetasten herstelden' te:wi.J veen on-
J h "den soms onbekende ziekten' wa .. . dg 1864 in sommige polders veel
Halsteren verse ei ' d Ber en op Zoom Z\Jn m en zomer van '
middellijk werden afgemaakt. On er g
varkens gestorven, hetgeen aan bederf van het drinkwater cloor aanhoudende droogte wordt toegeschreven.
Men l-etaalde voor vette varkens schoon aan den haak in 18û3 f 0.40 tot j 0. 1.5. in 186-i- j 0..11 tot f o.~10 per
ned. p., voor biggen in 1863 in het vom:jaar j 6, in het najaar j 3 per stuk.
In Gelderland neemt de veestapel toe, doordien men zich meer toelegt op de fokkerij; zoodat het getal
runderen, vergeleken met het gemiddeld cijfer 1851/ 60 , met 29,000 is vermeerderd. Door de longziekte z~jn
aangetast in 1863 95, in 1864 29 runderen, waarvan 1 en 6 gestorven, 67 en 17 geslagt, terwijl 27 en ()
herstelden. In het laatst van 1863 leed onder Arnhem veel rundvee aan gastrische ziekten en stierven enkele
melkkoeijen aan hartziekte. Onder Hummelo hadden tot 30 Maart 1863 37 gevallen van te vroege en moeijelijke
verlossingen plaats,· waarvan één doodelijk. In het tweede kwartaal beliepen aldaar de moeijelijk verrigte verlossingen
13, en hadden sommige koeijen den buitengewoon langen draagtijd van één jaar en drie weken .
waardoor de kalveren zeer zwaar werden, zoodat sommigen het gewigt hadden van 75 tot 90 ned. p.; dit
laatste werd ook te Steenderen waargenomen. In het derde kwartaal leed een migental koeijen aan de trongylus
bronchialis. Onder Huissen zijn in 1863 in het begin van het jaar verscheiden beesten aan kalverziekte en in
den zomer enkele runderen door gebrek aan of gebruik van onzuiver water gestorven. Iu 1864 leed in den
zomer het rundvee onder Arnhem aan wormachtige longziekte, terwijl te Hummelo in de drie eerste maanden
van het jaar de toestand van het vee door het slechte voeder minder bevredigend was en verscheiden koeijen
door moeijelijke verlossingen stierven. Ook later liet de gezondheidtoestand veel te wenschen over, zoodat veel
vee vermagerd bezweek. Onder Hengelo en Zelhem werd veel over bloedwater geklaagd. Onder Steenderen ,
waar op nieuw moeijelijke verlossingen voorkwamen, waren in het vo01jaar vele ziekten van gastrischen aard.
Onder Doornspijk zijn in Julij 1864 2 koeijen, door een dollen hond gebeten , wegens dolheid gedood en één
aan die kwaal gestorven. Te Gent zijn in het voo1:jaar van 1863 eenige runderen aan de kalverziekte gestorven.
In f863 is door het schrale weiland het vee in de tweede helft van den zomer slecht gegroeid, waardoor de
vetweiderij niet zeer gunstig uitviel. Over het algemeen is in 1864 het voor de vetweide bestemde vee slecht
gegroeid. Op de fokkerij oefende zulks een zeer nadeeligen invloed uit. Door den geringen voorraad van
wintervoeder en het geldgebrek werd veel vee, zelfä met nadeel , verkocht. De sterkte van den veestapel, vooral
het getal kalveren, onderg~ng hierdoor eene aanmerkelijke vermindering. De handel in vee was in 1863 levendig.
Voor vet vee van de beste soort, dat echter schaarsch voorhanden was, werden hooge prijzen bedongen. De
vette 'ossen werden tegen./ 0.50 tot j 0.60 , de m,inder zware van .f 0.40 tot f 0.50 het ned. p. verkocht. Melken
fokvee waren hoog in prijs. Het vette vee werd veel voor de londensche markt opgekocht; het dragtig vee
ging meest naar Belgie , minder naar Pruissen. Men betaalde voor kalfkoeijen en driejarige ossen j HO tot.
j 140. In 1864 was de handel in vee zeer gedrukt, waardoor de prijzen daalden. Op

'2\lO
· l"t" ' J
J
11 het m 11·a.ar zi1·n zij aanmerkelijk verbeterd,
·· · de zomer veel lao·er a11 111
oToot en hunne pnJzen m .n . ,
° ),). · · · dd
'ö . 1 s duur bet·rnld werden. Men bestee e voor
0
d l 1 · het vleesch en van e"'n goeL ra ' · ' ' ·
zoodat toen e paan en, g·oe< m , . . . l h - . 1863 /3-o tot /500 in 1864 f350totf450, voor
··f'" · f. sche rekening· opge rnc t, 111 • • ;) • ' ht
\"ier- en VlJ Jarige, voor ian , . d l lfJ"arige door saksische kooplieden het meest gezoc '
. . · f . 0 t t f980 f260totf280. voor an erm < ' • • d
clneJange 2;> o " en , , . ~lens f 60 tot f 120 en f 10 tot f 100. - In beide Jaren waren e.
f 125 tot f 200 en f 120 tot f l80' vooi ve E d , .. · 1 1 1863 aan galachtigheid, waaraan enkelen
· l d · slechts onder c e e en Zl] m T
schapen over het a gemeen gezon '. , , t , rt met het invoeren van Leicester rammen. e
' b . eredelmg van het ras gaa . men voo h f I
stierven. 'Ier ver etermg en v . h d h ft men in 1863 een veertigtal aangesc at. n
. eene !':Chapen werden ge ou en, ee b .. l '
Batenburg' waar vroeger g ~ Scha en en lammeren g·aven in 'l863 ' lJ even-
:1864 is het getal schapen door gebrek aan voeder alfgen~.men.h• g· p De gekruisde ramme;1 halfbloed engelsch'
d · t ook in 1864 bleven c e pn1zen oo · '
digen handel, goe e wms en; d . 1863 /14 tot f 20' in 18M f 18 tot f 25' de vette lammeren'
zijn het meest gezocht. Devette hamels gol en 111 12 t t 18 terwijl de éénjari&e hamels in 1864 met/U
meest voor Engeland opgeko~ht, ! 1 o. tot f ~~. e,n / h o ~lheid en goede hoeda:igheid, goede winsten. Op
betaald werden. De wol gaf m beide Jaren, 1J imme oev d . en o ekocht en gold in 1863 f 'l.50 tot
de Veluwe wordt zij veel door de fransche ;oopliede~h a~~ e:t::~n~~e~ var~;ns was in 1863 over het algemeen
f 2 in '1864 f 2 tot f 3.50 per ned. p" - e gezonkc ei o d" estorven terwiJ"l onder Ede in het najaar
' B ld ·· ige m·oote var ens spoe ig g ,
zeer goed. Onder arneve z~1n een . o· . t" kele varkens te Bemmel aan het St. Antoniusd
d b' In het begm van het Jaar s ierven en d d
sterfte was on er e igg:en. . k l evallen voor van brandziekte. Hoewel in 1864 e gezon -
vuur. In het Ambt Doetmchem deden zich en e e ~h t der de varkens meer ziekten voor dan onder
h 1 oed was deden zic nog ans on
heidtoestand over et a gemeen g , .. 10t l stierven en Oldebroek heerschte de var 1 rnnsde
andere dieren. Te Doornspijk ' Elburg' EwiJk ,Hwaar leeln -~ eenige 'varkens aan het vuur gestorven. Te
h
l ffi Te Gendringen en oeve a rnn ZlJn A ld
ziekte en eisc te vee o ers. . k d" lotselino·en dood ten gevolge had, terwijl te pe oorn
Beuningen heerschte eene onbekende zie ·t~, ie eekn p . . ~863 zeer toegenomen en g'ing voorspoedig. Vele
l
. k . h ·toonde De fokkenJ van var ens is m d D ..
de kreupe zie te zie ver . . d h . kocht en ook naar Zeeland verzon en. e pnJzen
biggen werden· voor p~uissische .rekenmg 1~n~ ~0~11;:n1~Kfewas de fokkerij voordeelig. De g·ekruisde rassen
waren lager in het naJaar dan m het voorJa : h t .· goed van prijs De prijzen daalden in den zomer
. werden het meest gezocht. De biggen waren mld e voodrJ_aar zes weken. i~1 -1863 in het vo01jaar van f 5 tot
. . het najaar Men betaa e voor ie van , b"
en kl_ommen o~ menw m '. !t emiddeld omstreeks f 6. Ook in dat jaar werden vele iggen voor
f 8, m het naJaar van f 3 tot f 5 ' :n 186 g . t van het koorno·ewas en de lage prijzen van granen en aard­
Duitschland opgekocht. Door de rmme opbrengs d ·1 ens z~er vet en zwaar. De centraalspoorweg werkt
d
. b "d . eel gemeRt en waren e var { h kt
appelen wer m ei e Jaren v , d I L86~ .. ele vette varkens voor de rotterclamsc e mar .
. · l v l , zeer in de han . n ' · ~ z~1n v . k 11
de afzendmg op ce eu~'l\e .. . l ts naar Eno·eland. De schottelingen of wmtervar ens go een
opgekocht en hadden a~nz1enhJke verzendi~~e~~ :~uk' de vet~e levende varkens f 0.36 tot f 0.40 en f 0.34 tot
in 1863 f '16 tot /20, 111 1864f12 tot f d .. . 186A tegen fO !~O tot /O.H het ned. p. verkocht.-·
, cl G l t en schoongemaakt wer en ZlJ m "' . , . . l 300
f0.40 het ne . p.. es ag N d D etinchem Terborg (Gendringen), waar 1111863 . ,
. . .. h l l . ek wordt o-edreven te ee e ' o , . d . G ld
A anzienhJke anc ~ m sp . ;> • 00 en 3 160 varkens zijn afgeleverd. - · De geiten wor en m e eren
te Ede , waar m elk :an b_~1de Ja~en. ~ , O etal 'ehouden. Zï voorzien hen van de noodige melk en van de
land door de daglooners m VrlJ a~nzienbllJbk g hg bb n De p~ijs eener o-eit wordt gemiddeld geschat op f 5.
mest voor het stukje land ' dat ZlJ te e ~uwen d"e ed. l. p de melk:riJ. heeft g·ewerkt. In Gelderland beh
cl d · dieren eene ziekte ie na ee ig 0 · h
In 1864 he. ersc te on er ie
B '
1 1 M · 1859 opgerigt te Stad- en Ambt-Doet111c em
H 1 Keppel in 1833 te orcu o, op - e1 . ' . . d d
staan te umme o en ' . . D d D t te Lent is reeds in ·L838 opgerigt, mtslmten voor e
en te Lent (Elst) onderlinge veeverzekenng onb tsenl.d \ot 1 November 1842 4 o/ tot 1 November 18-19 3 oio,
d. b rtschap De- deelnemers e aa en o, d d d
inwoners van ie uu · J b '1 8
" fl 11 1 o/ en later niet meer dan één ten hon er van e getot
1 November 1853 2 °fo, tot 1 N.~vem edr ;)l,l i2 o ele J·aren 4 3 '.l en 1i12 o/ moeten voldoen, als zij
· 1 d · biJkomen e te rnns zoo v · · , ' "' o
schatte waarde , terwiJ e nieu:: V t t t eiding dienende wordt de helft van voornoemde b~jdragen
h t b . l"d geweest z1Jn oor vee o ve w d f 4 3A
rlie van e eg1? i . . 1 o Van 1838 tot en met 1863 z~jn ontvangen aan bij ragen ,8 "'.' aa:i
betaald , doch nimmer mmder dan io· ··1 t 80 ten honderd der geschatte waarde aan schadevergoeclmg is
· tt erwinst/1131·terWIJ eg·en /16742
rente van mtgeze e ov .. , . 'k t f 80 In 1862 hadden 81 veehouders 168 stuks vee tegen '
uitgegeven f 3,380, ~an administratie Oost e: 18~4 met een batig slot van f 2,930.83' waarvan f 2,200 lt°fo N.
verzekerd. De rekenmg sloot op 26 c o. -~rf 850 ene andere wijze belegd waren. Het doetinchemsche fonds
W.S. aangekocht tegen/2,004.295, ~erwiJ t opte1864 eene ve~goeding van/3616.21 voor 68 koeijen en
d 1856 ·af in regen 1 Jaren to en me ' t
bestaat se ert en g
• k .. 29 geiten in 1863 333 en 1~7, in 1864 330 en 52, er
. V b rgd waren m 1862 317 oeiJen en , D b 1864
28 g·eiten. erwaar o_ . 63 f 25 7'>7 in 1864. De rekening sloot op 15 ecem er
waarde van f 26,515 m 1362, f 26 ,868 m 18 en , "'
met een . batig slot van f 1 ~~~!:~~id toestand van het rundvee in beide jaren zeer gunstig en werd de longzi~kte
In Zmdhollancl was de g V l . h t u r estland wordt veel vee aano-efokt. Door den levenchgen
h
. . mate waargenomen. oora in e vv o •·1 . 1 6' cl
slee ts m gennge D b t d . 186" in voldoende hoeveelheid gemaakt. terwiJ m 8 "' e
uitvoer bleven de prijzen hoog .. e o e~ wert mt cl" der landeriJ'en In beide jaren war~n de prijzen hoog.
b t t . l door den mm o-unstigen oes an . f t t f 48
?P rengs egenv1,e . 4 f 1 ;O tot f L40 het ned. p .. In het laatste jaar gold de weiboter 36 o ,
111 1863f1 tot f 1.25' _m 1_86 ,/ . vierde vat De kaas werd in beide jaren met goed gevolg gemaakt en
de boter eerste hoedanigheid f 60 heth ·1 . ren de paarden gezond. Onder Nieuwveen en omstreken
.. f et Over et a gemeen wa . d
tegen hooge pn.Jzen a gedz .. - .. dikwïls voor door den kouden winter, door den on bestendigen zomer en_. en
kwam echter de kwade rnes vnJ J. d . c·e zeer toe daar voor goede paarden hooge pnJzen
natten herfst. De paardenfokkerij nelemt m ezed prov~~a~rRchte van, voeder lager dan in 1863. De afdeeling
b cl d De priJ"zen der veu ens waren oor s , , 1 1 t t
estee wor en. h .. 1 dbonw heeft in ·t 863 t.e Goidschalksoorc gep aa s een
Beijerland van de hollandsche maatsc appiJ van an , · .
uitmuntenden vie1jarig·en dekheng::;t , aang·ekocht in Holstein en bekostig

293
uajaal' leden, vooral op V.' alchereu , vele paal'

versch gekalfde koeijen, waardoor een gedeelte van den uijer voor verdere melkg·eving verloren ging. '1 1 e Hèino
heeft de gierziekte, die reeds in '1863 werd opgemerkt, in 1864 sterk geheerscht en veel nadeel berokkend. De
dijkbreuken in den winter -1862/ 63 hebben door den ongunstigen hooioogst de sterkte van den veestapel zeer
verminderd te Kampen, Kamperveen, IJsselmuiden, Genemuiden en Zwollerkerspel, zoodat in die zes gemeenten
2,293 ruuderen minder aanwezig waren in December 1863 dan in December 1862 en het rundvee met 9.7, de
koeijen alleen met 8.6 ten honderd waren afgenomen. In beide jaren was het rundvee mager door de schrale
weide. De prijzen waren over het algemeen in 1863 lager dan in 1862. Ook de boter was iets lager in prijs.
In de overstroomrle streken zoo als in Kampen werd één derde minder gemaakt dan in gewone jaren en liet
de hoedanig·heicl veel te wenschen over. In 1864 was de groei van het jonge vee uiterst langzaam. Het guste
en magere vee werd wegens g·ebrek aan en duurte van voeder tegen zeer lagen prijs van de hand gedaan en
veel uitgevoerd; vette beesten en melkvee waren prijshoudend. Door den schralen toestand der weiden werd
minder boter dan in andere jaren gemaakt, te Zwollerkerspel één derde minder. De prijzen waren hoog: en zijn
zelfs geklommen. In Overijssel bestonden in 1863 39, in 1864 40 onderiinge vereenigingen tot verzekering
tegen schade door verlies van runderen in tweeëntwintig gemeenten. De opgaven ontbreken geheel in 1864
van twee der vier vereenigingen te Zwolle; voor de overige bedroeg het getal deelgenooten in ·1863 3,325,
in 1864 3,492, dat der runderen waarvoor is deelgenomen 9,395 en 8,499, ·de verzekerde waarde, in beide jaren
onbekend voor de gemeentevereeniging te Kampen en voor de vereeniging te IJsselham (Oldemarkt), .f 492,075
en/391,820.30, het getal runderen waarvoor schadevergoeding is verleend 195 en 163, de schadevergoeding·
fH,811.63 en.f 8,951.035. De beide _laatste opgaven bepalen zich echter in 1863 tot 33, in 1864 tot 31 vereenigingen.
De bijdrage, welke voor elk verwaarborgd rund wordt betaald, wisselt van 3/ 4 tot 4 ten honderd
der waarde. Daarenboven bestaat nog te Kampen een fonds van de meijers der stadserven met 83 deelgenooten
in 1863 en 84 in 1864, waaraan volgens de pachtvoorwaarden alle meijers moeten deelnemen. Dit fonds opg·erigt
in 1850 dient alleen tot vergoeding van verlies door longziekte. De vergoeding, die in twee derde der waarde
bestaat. wordt voor de helft door de gemeente, voor de helft door de pachters naar eenen omslag, naar· den
maatstaf van elks pacht berekend, gedragen. Sedert het bestaan van het fonds is eene vergoeding van .f 80,385
verleend voor 1,05'1 runderen. Van de overige vereenigingen geniet enkel de vereeniging tot onderlinge verzekering
van hoornvee te Kampen eene ondersteuning uit de gemeentekas. Bij de deelneming wordt in die
vereeniging het vee niet geschat, doch slechts bij het sterven van het rund en tot geen hooger maximum dan
.f 120. De omslag geschiedt dan naar het getal verzekerde runderen. - De paarden bleven in beide jaren over
het algemeen g·ezond. In 1864 heen;chte in het vo01jaar onder de paarden op de stadsmeenthen vrij algemeen
de gewone of goedaardige droes. Te S tad-Vollenhoven zijn 4 paarden afgemaakt wegens kwaden en verdachten
droes. De paarden zijn vooral in 1864 aanmerkelijk in prijs gedaald; in dat jaar leed de fokkerij door de duurte
van het hooi. - Ook de schapen waren over het algemeen gezond. In 1863 zijn te· den Ham gevallen van
galziekte voorgekomen. Schapen en wol waren hoog in prijs. -~ De varkensziekte, die in 1863 weinig voorkwam,
vertoonde zich in den nazomer van ·J 864 in de omstreken van Kampen , Zalk, Kamperveen, Grafhorst,
Wilsum en Genemuiden, voorts te Zwollerkerspel, Zwartsluis en Olst. DP,ze ziekte, die vooral in de gemeenten
liggende om Kampen en Zwolle hare verwoesting·en heeft aang·erigt, is van miltvurigen aard. De meeste diere11
sterven binnen 24 uren , terwijl zij die van de ziekte opkomen, achterlijk in den groei blijven en voor vetmesting
geheel ongeschikt zijn. Bijna alle varkens die aangetast worden gaan verloren. Bij de koele weêrsgesteldheid
in de laatste maanden van het jaar was de ziekte spoedig geweken. Het ontstaan der ziekte wordt vooral
toegeschreven aan slechte oppassing en stalliug en te sterke voeding bij te groote warmte. In '1863 zijn de vette
varkens in prijs gedaald; in 1864 was de mesterij gunstig en hielden de prijzen, hoewel niet bijzonder hoog',
zich vrij wel staande.
In de provincie Groningen was de gezondheicltoestand van het vee in 1863 gunstig. Slechts op één stal te
Grootegast zijn 3 runderen wegens longziekte afgemaakt. Ook zijn te Marum eenige runderen aan het bloedpissen
of de wee en een 20tal jonge aan het Jrnuclvuur gestorven. Te Oude Pekela stierven. 2 vette koeijen
plotseling aan het miltvuur; terwijl tB Slochteren bij eenige melkkoeijen en bij het vet vee verzwering·en aan de
uijers werden opgemerkt. Ook in 1864 was de toestand zeer gunstig. Te Marum en Haren stierven 12 runderen
aan de wee en onder Wildervank vertoonde zich in het laatst van Augustus en het begin van September
eene opzetting in de uijers bij vroegmelkte en guste koe\jen. Enkele werden geslagt en verkocht; de meeste
herstelden, doch waren in de vetwording ten achteren geraakt. In de bouwstreken vermindert het getal volwassen
vee, doordien de graslanden meer en meer tot bouwlanden worden aangelegd. In 1863 is het vee wel
gegroeid; de vetgemeste hebben zich niet bijzonder ontwikkeld, zoodat er weinig goed vette runderen waren.
In l 864 oefende de schaarschte van veevoeder een ongunstigen invloed op het vee uit, waardoor meer verkocht
werd dan gewoonlijk, het zuivel schaarsch bleef en weinig vee goed vet is geworden. Dit laatste was buitengewoon
-duur. Behalve het woeg gezaaide zomergraan moest veel graan wegens de lage p;i:ijzen tot mesting van het
vee gebruikt worden. Zij die goede weiden hadden hebben hooge weidegelden, zelfs .f 80 tot .f 100 per stuk
genoten. Daar slechts een gering getal vee te gelijk op de weide voedsel kon vinden, was de weiderij in het
algemeen niet voordeelig. De belangrijke uitvoer van vee naar Holland en over Friesland naar Engeland oefent
een grooten invloed uit op de welvaart, ook van de afgelegenste deelen der provincie, waar men zich thans
op de veredeling van het rundvee toelegt door aanvoer van stieren uit de beste streken. Het kruisen. met
Durnhamstieren wordt in het noorden der provincie langzaam voortgezet, daar men steeds vreest dat de wmst,
door spoedige ontwikkeling en snel vet worden verkregen, door gemis aan zuivel verloren g·aat. De prijzen
Yan het vetgemeste vee waren in 1863 eerst laag, doch rezen later aanmerkelijk, zooclat goede ossen teg·en
./140 totf210 verkocht werrlen. Het op stal vetg·emeste vee ii·old in het voorjaar .f0.55, nit de weirle in den
29ä
herfst./ 0.40 tot./ 0.50 het ned. p.. Melkkoeijen voor Holland be d .
tot ./ 170' enkele ./ 200 en onder Winsum g h 1 t Il stem g·olden lll het v o01jaar van 1863 ./ 1 ç,O
./ 170' later tegen Mei slechts./ 140 / 130 e ee e s .a den .f ! 70 tot ./ '180 het stuk, in 186.1. eerst ./ 160 t~t
./80 t t./110 · '· en nog mm er. Men betaalde v ·d f "
o ' voor weide-ossen in 1863 ./70 tot -r8o . h . oor wer e- o varekoetJen in 1863
tegen den \~inter de prijzen van jongvee langzar::erha~~n e~t ~~01:1aar.van 186~./112 totf120. In 1863 zijn
de vette koel.jen./ 145' de vette ossen .f 150 of . d 1 g ~a ' vooral de mmdere soorten. In 1864 golden
koeijen, waarvan in het oostelijk gedeelte van dm .en. s ~gttlJd .f 0.44 to~./ 0.60 het ned. p" Vroeg gemelkte
1864 ./ 140 tot .f 160. De hoogste prijzen wer~e~1~v:~m~l veel naar Dmtschland wordt verzonden, golden in
W~sterkwartier' voor melkvee naar Duitschland f 185 aa c voo~ runderen uit de zware kleigronden van het
Frresla?d ./ 200 , voor vetgeweide ossen van tweeêneenh,al~::rr ./ o1lland f 180 , voor vet.geweide koeijen naar
goed, m 1864 b~jna het geheele jaar door gerin M b tJ Id . 52.50. Het gemaak van boter was in 18fi3
./34 totf54 de kwart ton of.JO 8~ tot.f1 e ./g1. . en e aha e m het eerste jaar ./36 tot f40, in het tweed"'
b · d · · v n en meer et p D d v ,,.
er e Jaren gezond. Onder Finsterwolde en Ad d " - e paar en waren over het algemeen in
vo01jaar van 1863 eene ligte keelontsteking of ~ar en o~ bijna alle stallen onder Beerta heerschte in het
Voorts zijn op verschillende plaatsen kenteekenezoogen~am de ke;ldroes' waaraan slechts enkelen bezweken.
8 paarden zijn afgemaakt' te Groningen Hoogezan~ v; t w~ enk roe~ voorgekomen' als: te Veendam waar
enkele gevallen voorkwamen. Te West~rnieland !E , es e~'. roe ' Wildervank, Meeden en Vlagtwedde' waar
gestorven. Ook in 186-1- worden enkele gevallen. enrukm) Zd!Jn 4d paarden plotseling aan eene onbekende ~iekte
. 1 . . van wa en roes v Id t V
pmgec am' m welke laatste gemeente 4 aarden zïn f. erme e eendam' Groningen en A.pligten
droes, beiden in geringen graad~ Te OuJdora gemaakt. Te ~eer~a heer~_cht: keelziekte' te Eenrum
23 December en volgende dagen verscheide , p' gemeente Uithuizen' Z~Jn m Junij 2' te Baflo o
korten tijd , welke aan schadelijl;e woekerpla:~e~a~de~ ~anfetast door eene ziekte doodelijk binnen een zee~
i 863 geklaagd, dat vele merrien onbevrucht bl p e ~ roo wordt toegeschreven. Onder Eenrum werd in
gedekte merrien als 1 tot 3 3 De commü:sie evden , zood a~ het getal geworpen veulens stond tot dat der
h t b' · · "' voor e paar en10kkerij hield op 27 M
engs en, waar ij 7 werden afgekeurd en aan 8 .. t aart 1863 eene keurinO' van
De te Warffum geplaatste engelsche hengst oefep:;:~:ed::e~ezamelijke b.edrage v~n .f 730 werden toegekend.
ras. In 1864 werd vooral geklaagd over schaarscht , d gunstrgen IDvloed mt op de verbetering van het
vooral van veulens , enters en gewone werkpaardeenvan voh~ erl vooral van rooden klaver. De prijs der paarden.
voor b t t · d was rerc oor algemeen lag d · ·
es e mgpaar en in 1863 ./ 400 tot./ 600 in 1864 f 300
er an ID 1863. Men betaalde
en .f::?00 tot .f 250. De mindere paarden voor~l d t . tot ./.500, voor beste werkpaarden .f 200 tot / 300
de schaapsteelt voorcleelig door het weg' ·bliJ've e en ]ers , waren m beide jaren laag in prijs. - In 186J was
·schap d , n van a gemeene rampen en door d h . "
en en van e wol ' welke laatste in het noorden d . . e ooge pr!Jzen van de vette
werd a~?ezet. Ook in 1864 gaven de schapen ·roote ::o~;:t~n er provmcre tegen .f '1:50 :ot./ f.60 per ned. p.
waar btJ twee arbeiders van 19 schapen 17 'kg cl e.en. ~okken vertoonden zich m 1863 te Usquert
U . h · < zre wer en en l O stier · t "! ·
te rt mzen , waar zeven aangifte g·edaan ZÎJ·n e ,L Z 1 ven. erwrJ \an 31 lammeren 28 stierven.
· h I · c , 11 i,
zrc oo { ID 1864 te Uithuizen waar één sch .
uanc t
,
waar 49 stuks
ZIJn
·· aangetast. Die ziekte vertoonr1e
·
t A . , c • aap rs gestorven en onder e . k cl 1 .. ,
e ppmgedam. Ook te Loppersum deed zich één eval , en~ge u c en te gelijk met de schurft.
28 schapen door de pokken aangetast en openba.a d , .gh . Mvoor van pokziekte. Onder 't Zandt zii·n in 1861-
. l h b ' r e zrc m aart d h . ft b.. .
zie de e ben onder Hoogezand de schapen in h t l t t . e se ur IJ 20 schapen. Aan deze laatste
het laatste halfjaar 95 i:ichapen hierdoor aanget ~
aa s, van 1864 veel geleden. Te· Uithuizermeeden zijn in
werd in 1863 het inenten der pokken als vo~~b~h::;~~~~et4 d:;rdacht ~erklaard.
In deze laatste ge~eente
besmette kudde met het beste gevolg aangewend. zood t . nog met aangetaste schapen eener reeds
slechts 45 de pokken gehad hebben waarvan 1A ' , 1 da vaVn 337 schapen en 392 lammeren, na het inenten.
1863 t T B ' '· ~ o>er e en oorts wordt h ·
e en oer en Uithuizermeeden In 1863 l cl l. l nog van se urft melding gemaakt in
186" · 1 · ' · een ce sc1apen te U'th ·
- ~ ee111ge andbouwers uit Hoogkerk schapen aan de Je elzieh I mzen aan de tongblaar; terwijl in
verloren. In 1863 golden de lammeren f 3 t t .f 6 l p ' e' een gevolg· van gebrekkige voeding hebben
./10 tot.f12 of.f0.30 tot./6.40 het n'ed po I11 ,h ete 'l~~tte sckhape~f15 tot.f30, vette lammeren in d~n herf:st
f 2 I · ·· e vv ester wart cl · ·
. 0 tot 25 gretig· opgekocht en werden de vet geweide l rer wer en m 1864 de vette schapen tegen
der provincie legt men zich op de teelt toe 1 ammeren tot .f 18 betaald. Vooral in het noorden
U:~rkten wor~en gezonden. De Lincolns voi

H in 1862. 'l'e Borgercompag·nie en te Veenkolonien ·heeft zich dat jaar een groot landbouwer op den aanfok op
uitgebreide schaal toegelegd, zoodat hij een groot deel van de Veenkolonien voorziet. In deze provincie geeft
men de voorkeur aan met engelsche beeren gekruiste varkens. Te Zuidbroek werd in 1863 door de commissie
van landbouw op nieuw één volbloedsbeer van het groote Y orkshire ras ingevoerd. Te Blijham (Wedde) zijn
in 1863 uit den amsterdamschen dierentuin een paar maleische varkens ontvangen, waarvan de zeug 7 biggen
heeft geworpen. Deze varkens munten uit door overgroote vruchtbaarheid; zijn echter als mestvarkens onbruikbaar.
Zij blijven klein, het zwoerd is zeer dik en geheel met borstelige zwarte haren doorwassen. De ge>vone varkens-­
ziekte maakte in 1863 minder slagtoffers dan het vorige jaar. In elk van beide jaren zijn afgemaakt te Hoogkerk
29 en 36, te Ezinge 74 en 72, te Aduard 106 en 138, in 1863 te Ten Boer 176. De ziekte was in het.
noordelijk gedeelte van Grijpske1•k in 1863 minder dan in 1862; doch heeft onder Delfzijl, Kantens en Middelstum,
in welke beide laatste gemeenten zij eerst laat is begonnen, eenig nadeel te weeg gebragt. In geringe mate
vertoonde zich de ziekte in 1863 te Oldehove, Oldekerk, Bedum, Baflo, Ulrum, Eenrum, '\i\T arffum, Bierum,
Appingerlam en Slochteren, in 1864 te Oldekerk, Grootegast, Bedum, Baflo, Eenrum, lîsquert en het noordelijk
deel van Grijpskerk. Verscheiden gevallen kwamen in dat jaar voor te Kantens, Middelstum, Ten Boer,
Oldehove, Delfzijl en Noorddijk. Uit Zuidbroek worden veel varkens van het engelsche ras uitgevoerd. In
beide jaren waren de prijzen der jonge varkens hoog. De biggen golden in het Westerkwartier in 1863 f 5
tot f 7. Die van engelsch of gekruist engelsch ras te Zuidbroek en in de Veenkolonien vonden in 1864 op den
leeftijd van zes weken tegen f 6 tot f 10 gretigen aftrek. In Westerwolde kostten in dat jaar de jonge varkens
.f 5 tot f 25, de andere f 10 tot .f 50. De vetgemeste varkens waren in beide jaren niet hoog in prijs. Men
betaalde in 1863 f 0.40 tot hoogstens f 0.54, in 1864 f 0.40 tot f 0.50 het ned. p .. Ook was door den invoer
van buitenlandsch of amerikaansch spek het drooge spek beter koop.
In Drenthe verkeerde het rundvee in de drie eerste maanden van 1863 in een zwakken toestand, waardoor
veelvuldig hoesten voorkwam en hier en daar veel runderen zijn bezweken. Bijna overal nam men waar het
afzetten der kalveren en het niet tijdig ontlasten der nageboorten. Men schrijft zulks toe aan bet slechte hooi
en het koude en slechte weder in 1862. In de zes volgende maanden kwamen vele gevallen van bloedpissen en
hardnekkige diarrhee bij het jonge vee voor. In den zomer openbaarde zich bij vele runderen de zoogenaamde
wrang aan den uijer. Ook waren gevallen van doorloop niet zeldzaam, waaraan eenige runderen op het land
stierven. Longziekte kwam slechts voor op twee 'stallen te Kolderveen (Nijeveen) en op één te Havelte. Het
meeste vee werd door inenting gered. In het begin van 1864 waren de runderen over het algemeen gezond,
in het tweede kwartaal zijn eenige dieren aan de wee gestorven en was het verwerpen der kalveren niet :zeldzaam.
In den zomer leed veel vee aan uijerontstekingen, waarvan dikwijls het verlies van tepels het gevolg
was. Gewoonlijk gingen daardoor een of meer kwartieren van den u~jer voor de melkgeving verloren en verloor
het vee voor de slagtbank bestemd in vleesch en vet. Onder het jonge ·vee vertoonden zich eenige ziekten in
den vorm van bil- en lenden vuur en kopzwelling, die met den dood eindigde. In de drie laatste maanden van
het jaar was het verwerpen der kalveren zeer algemeen en waren de meest voorkomende ongesteldheden aandoeningen
van maag en darmkanaal en van de slijmvliezen der ademhalingwerktuigen. De aanvoer van vee op
de jaarmarkten was in 1863 grooter dan in 1862; de handel echter minder levendig. De prijzen waren in beide
jaren, vooral in 1864, lager dan in 1862'. De beste· soorten, waarvan veel door vreemde kooplieden werd aan­
-gekocht, bleven echter prijshoudend. In 1863 werd de mindere opbrengst van boter in den voorzomer vergoed
door de hooge prijzen; zulks was ook het geval in 1864 vooral door den uitvoer naar Engeland. Op de markt
te Meppel gold de botèr naar de soorten in 1863 van f 34 tot f 44, in 1864 van f 42 tot f 52 het ·kwart vat
van 4'0 ned. p.. - In 1863 kwamen onder de paarden in het tweede kwartaal zeer vele gevallen voor van
droes onder verschillende vormen. Van 5 paarden lijdende aan kwaden en verdachten droes onder Smilde zijn
·3 genezen. In het derde kwartaal waren gevallen van ontsteking, door het te veel gebruik van pas ingeoogste
graansoorten, van oogontsteking en kreupelheid niet zeldzaam. Ook zijn in de omstreken van Diever vele
gevallen van goedaardigen droes voorgekomen. In de eerste maanden van 18M was de gewone droes vrU
·algemeen, enkele keeren verbonden met eene rot.achtige longontsteking. In de drie volgende maanden waren
catarrhale aandoeningen van keel en borst menigvuldiger dan anders. Enkele paarden stierven met bloedbraking
en neusbloeding. In den herfst kwam het mondzeer menigvuldig voor als ook verscheidene kolyken. Drie paarden
stierven aan den kwaden, 3 aan den goedaardigen droes. In de drie laatste maanden van het jaar kwam de
droes ·veelvuldig vnor, waaraan te Gieten verscheiden paarden stierven. Ook vertoonde zich sporadisch de
influenza. Op de jaarmarkten werden in 1863 veel meer paarden aangevoerd dan het vorige jaar; hoéwel iets
lager, bleven de prijzen nogtans tamelijk hoog. In 1864 was de aanvoer minder en de prUzen lager. De beste
paarden werden echter door d-e hollandsche kooplieden op prijs gehouden. Jaarlijks worden door het genootschap
ter bevordering van den landbouw./ 400 uit de provinciale fondsen voor de paardenfokkerij besteed. - In 1863
ha'd het ongunstige weder van 1862 en het slecht gewonnen wintervoeder op de schapen een nadeeligen invloed,
terwijl op enkele plaatsen door het scheeren en daarbij gevatte koude verscheiden schapen bezweken. In het
derde kwartaa1 stierven e-enige schapen aan eene ·scherpe darmontsteking van typheusen aard . . Het jaar 1864 was
voor de schapenhouderij voordeelig. Hun getal klom met 6,000 stuks of 5 ten honderd. De handel in schapen
was in 1863 vrij levendig en de prijzen tamelijk hoog, f 2 tot f 7 voor het drentsche schaap. In 1864 was de
handel zeer levendig, zoodat 5,700 schapen meer dan het vorige jaar werrlen ter markt gebragt. Het drentsche
schaap gold f 3 tot f9, het friesche f 5 tot f 20. De wol gold in 1863 f f.'70, in 1864 f 1:50 het ned. p. -
In 1863 is de varkensziekte minder •da:n het vorige jaar voorgekomen. Zij heeft echter onder Dwingelo hier en
' honderclen wirkens weggesleept. Als voorbehoedmiddel worden door de varkens-
2H7
houders jenever , ··
·k ' . azlJn en zwavelzuur het l t t
var ens door prmssische k r , aa s e met het beste geval b . .
Pruissen waardoor de .?op teelden opgekocht; ook iri 1864 was in f~ ge ez1~d .. Uit Dalen znn in 1863 vele
f
' prIJzen er magere l ze provmcie een d ukk .
28, oude f 20 tot f 45 D var rens tamelijk hoog waren J r e mtvoer naar
ned. p. verkocht I .h te vet~e werden in 1863 tegen f 0 38 tot f 0 ~8 o~ge varke'!ls golden in l 863 f 4 tot
. - n e voorJaar van 186" f . .. ' m 1864 van ./0 A1 t
vooral met aardappelenschil en de cd "' s rerven plotseling eenige geiten d . i ot f 0.45 het
van den dood wordt aan de . d. a~~ e aardappelen verbonden kiemen met kl .gevoe met keukenafval en
In Limburg werden te M~:str~~ht l~:en ~anwe~ig·e solanine toegeschreven. eme aardappelen. De oorzaak
en 4 geslagt. In 1864 zi·n in die o- 1863 10 iunderen door de longziekte aan ·e
tingen onder het vee he;ft het mih em~ente 12 ~angetasten behandeld' waarvan 1 Og ;ast' waarvan 1 gestorven .
gestorven. In 1864 wordt va d' ~m.r aanger1gt, waaraan in ·1863 ruim 100 5~slagt. Grootere verwoesgemaakt,
waar 8 runderen e~ 2 re zie~te slechts in drie gemeenten' Maastricht ~un ~ren en 4 paarden zijn
enkele gemeenten van het .d . paar en bezweken. Het mondzeer of de tongb/ eme en en Herten' melding
Beegden leden 70, Bugo-en~~ :~ 7 en oosten der provincie en was slechts voo~~re vertoon~e zich in 1863 in
te Buggenum bezweken5 2 r d ' Roermond '113, Horn 100 runderen en 400 h nkele dieren dóodelijk. Te
:toor de ziekte aano-edaan w~~~t eren ~n te Horn 3 koeijen en 10 schapen. Het se:~~~ a~n deze ziekte. Slechts
m geringe mate te5 Maastricht onge {?okt als schadelijk voor den mensch besch~e I ur r . er. melk van koeijen
het bloedpissen voor te W ·t en St. Pieter waargenomen, waar 3 en '> rund . u.':"d. Die ziekte werd in ·18134
in 1863 eenige halfbloed /e1 henlom~_treken en maakte vele slagtotfer; Te· eienbZIJn_ aangetast. In 1863 kwam
. I urn am rne1Jen ing·ev tl D . l ver etermo- van h t
Jaren. n 1863 werd te Grnbb t " oer .· - e g·ezondheidtoestand tl . 51 e ras werden
die ziekte ziin o·estor·ven 0 1 e:ors een paard afgemaakt weo-ens k\"aden d er paarc en was goed in beide
0
-.J 5 · o r m 186" ·· • ' roes · terw "1 t l\""
eene bouwhoeve te Sch· b "' ZlJn te Maastricht en St Pr.eter ' IJ e '..laastricht 4 aan
aes ergen stier · . · een paar ge 11
~uttigen van versche haver. In 1863 ~~nm 1863 bmnen weinige dagen 9 paarden ten (yva, en voorgekomen. Op
hgchaamsbouw ze tot een uitstel dZlJn te Heerlen 20 veulens van bouloo-neras i~ 5e,olge. va~1 het overmatig
g·etal schapen was in deze pr . rn~ .akkerpaard maakt. Voorts werdeno halfbl ~evo~rd' wier meengedrongen
leken met het vorige J·a ovmcre m 1863 sedert f 860 met 2 500 toeo-e oe veu ~ns aangekocht. - Het
cl . ar, eene vermee ·cl · ' "' nomen terwijl ·
e Jonge varkens zijn in 1863 eeni. r e~lmg verkr~jgt van 3,019. Zij zijn inged~eld. 1 G)~enl m 1864 , vergedoodelijk
waren Het getal k ge geva en van ontsteking der g·ewrichte km ,-a9 rndden. - Onder
D
. var ens was ve l 1 n voorge omen di d
e opgaven van het l · .. ' rge e rnn met 1863, in i 864 t "_ ' e voor e meesten
wordt opgegeven in de v~l uun~ee ZlJn. h?ogst onvolledig. De sterkte op :eet 1 : 8~a toegenom:n.
Zuidholland 200 229 en 20~~:11.e r~o~mcren: Noordbrabant in 186.t 208 250 in ~me; ~~~ elk Jaar 18G3 en 186~ .
Friesland 153,32,6 en 15G> 80-~ -L~ . gbo ale opgaven ' welke onder ande;·en voo/nRetrt eednenzeventig gemeenten,
."D . . ·-, , rm urg 2137H e 1808 . oer am geheel tb 1
'~l entwmtig gemeenten 0 d d . ' . n ' 11 m honderddertien en 1 l d . on re rnnJ'
Breda , Eindhoven' Em~ikh~v:: ~e opgaven z9.n voor N oordbrabant niet be lOr:r er twaalf van de honderd-
Zeelst en Zwaluwe ' estel ' Heesw1Jk, Klumlert Sprang· St ". g 1~en de gemeenten Asten
I N
. ' ' IIJp , rlburg· Vess ur '
n oordbrabant ziJ·n de bro .
1
cl . ' em, n aalré,
k ·k . erse s er kippen · b .d .
m ens m 1863 f 0.80 tot f 1 20 . m er e Jaren goed o-elukt M b
In Gelderland was in be' l .. , m 1864f1. 5 . . en et.aaide voor het koppel
. l . ice Jaren de broei' .. l.
vie m 1864 zeer tegen D t f JerIJ van nppen eenden en
per 100 stuks voor de. er·~ s er tle onc!er deze dieren was echter minder gdanze~ vold~ende; die der kalkoenen
K. Jeren eer krpp ./2 an m vorige . M
. ippen en eenden werden onder Zut e.n tot f 3' der eenden f 2.50 tot f 3 50 Jaren. . en betaalde
~n 1864 was veel aftrek van eijere . p~en lD/863 teg·enf:I, in 1862 tegenf1 totf2 h ~er ganzenf6 totf1.
r~ beide jaren weinig aanwezi . n' ~IJ :ver en o~der Zutphen bij groote parti' en e paar verkocht. Vooral
zrch weinig wilde eendvogel gl' vod01al m het na.Jaar van 1864 en in den d J opgl ekocht. Eendvogels waren
t k
.s c oor en Jagen t cl aarop vo genden .· t
s u s gevangen. Het hond d s an van het water In 1863 d v;,m er vertoonden
werd. In 1864 was slecht.s er 3g]ew~~d gold in beide jaren f 60 to~ f6:: t w~:l ehn op elke kooi slechts 350_
op rnolJen t A l · " ' erwIJ et st k f
en was ongunstig te Batenburo- Dri l e /Peter~ de vangst aanzienlijk; zij viel te G u met . 0.75- betaald
van aankoop en voedino- van t5, e en oederoIJen. Te Brakel vero·oedde d ameren middelmatig uit
In Zuidholland vinde~ d .. amme vogels. 5 e vangst naauwelijks de kosten
In Noordholland e eIJ~ren goeden aftrek door toenemend . .
tot./ 4.50 en ./c2 40 gtolden de k1ppeneijeren in 1863 f 2 tot ./5 .e verzendmg naar het buitenland.
· ot f 5 de 100 stuk d 1 . ' lll 1864 ,f 2 tot f '> 45 d
f 0.80 eri f 0.35 tot f 1 d s, e nppen ./ 0.30 tot f 1 40 en j 0 40 •.. ' e eendeneijeren .f 2
het stuk. De pluimen d, e ganzen f 2 tot f 2.1 O en f 1.80 tot f; d . . tot./ 1.20, de eenden f 0 25 tot
er ganzen zijn in 1863 ' e zwanen f 4 tot f 4 50 .
zwanendriften opgerigt. In de omstrek tegen f 3.80 het ned. p. verkocht In 1 .: en f 4 tot f 7.50
het dons naar het buitenland w ·dt . en van Purmerend worden veel zwanen . 863 ZlJn te Castricum twee
:oedsel in kleine visch bestaat. o~u urtg.~voerd. De eenden worden vooral aan ~: ganzen gehouden , waarvan
m menigte in het Koegras z·~ n~e eIJeren worden verzameld en aan de b 1 k kusten gehouden, waar hun
geven dan de eenden, wie~ v~~a::1~ee~ tha~s ook meer in den Schermer g:~o~~e:er~ocht. ~anzen treft men
In de provincie Utrecht viel d b .. uu.~ IS. , aar ZIJ meer voordeel
minder goed uit De eiJ·e e ~OeIJerIJ van het pluimvee in 1863 .
I F . ren waren m beide . h zeer gunstig in 1864 h
n riesland gaven in 1863 k" Jaren oog in prijs en golden f 2 50 , over et algemeen
veel gevangen zoodat het ippen en_ ganzen aan de houders goede d . 1 tot f 5 de 100 stuks.
v . k , vervoer van gevangen d voor ee en In de eend k ..
OOlJaars ?ude eenden' kievitten en ande. een en zeer aanzienlijk was. In '18~4 hebb en OOlJen werd
beneden drn van vorio-e J·aren bl f. D .re trekvogels zeer laat o-eleod ·d en door de langdurige
vr" d 5 ee . e kippen g 5 o , waai oor de opbre t d
IJ goe e vangst en gaven gro t · l aveu een voldoend getal eijere D ~.gs er eijeren
II . o e vo01 c eelen door de hooge prijzen H t l ~1 . . e eendenkoorJen hadden eene
. . , . e p u1mvee bestond in December 18G:l
38

,-".
~ ~ rD" e. ~ ~ ~· s. ; ig
"' l;'4 ~ ~ ~ ~ tt g ~· ~ ~ : ....
? l:'1 g. ~ Eï ~ P..&: ::s ~ o ::s ~
: 9· c+ -p.. g.OQ.: Il'-1g'~t:l OQ>-1 - ~
,_. CD ~ I» ê j;;' jz g. .... W
p.. ~. .E: ~ • ~ s· g_ CD ~ ~
~ "'-'• p.. t::J ::S "d -c!::: CD_..
~ ~ CD S CD ~ . § ~ ::S
g. ê fD" ~ g-~ ~· p.. ê .... 5
~Eï ~>'1§~ 1-têp..:ê
p~p.. ::s CDt.ig-
; "'~~g' p..trj>-1~~
~ WCDrllc+ CD~\:.11'-
CO ·CD~::r' CD "d::S
"' ~ t:l 0 g ê ~"d ê ~
w c+OQ a.p.. p..~§-:
~ 0>'1CDCD CD...- °"'"00
C1t c+g_?::S ~;" CD CD 1-t t:l !» p..
"- p.. >B. s· 8.. o ::s p.. ~ s.
~ CD "d p.. ~ ëi)' ..- ~ ~ <
g ::S§CD.:'2 S:-~:=;§ê
~10 0..,. --
p.. ..... s p.. 0 q::i
CD ::S CD ril 0 >'1 ~ (:0 ..,._ ~
::r'
0
§-
a.
ril
~
FD"::s~g t:le;;lCD ....
>'1 CD Il'
c
~
1) 6,006 trek-, 5, 146 slac:tossen. 11) Waaronder 689 paarden zonder nadere aanduidinc:. 21) 889 rammen, 23,048 ooijen, 7,604 hamels, 6,008 lammeren.
2) 5,733 trek-, 4,980 slai:tossen. 12) 620 bokken, 3 ,196 c:oiten, 879 stuks zonder nadere aanduiding. 22) 549 beeren, 7,825 berllen, 5,181 zeullen, 5,188 i;ilten.
3) 2,239 trek- , 13,847 slalltossen. 13) 17, 904 boven. 5,423 beneden de drie jaren. 23) 1,092 sla1JI-, 2 trekossen.
4) 812 ezels, 23 muilezels. 14) 2,075 slallt- , 37 trekossen. 24) 215 .sla(lt-, 2,653 trekossen.
5) 584 bokken, 37,192 lleiten. 15) Waaronder l,609 stier-, 9,026 vaarpinken. 25) 12,876 rammen. 32,685 ooijen, 17,521 lammeren.
6) 1,946 trek- , 13,294 ala(ltooaen. 16) 964 rammen. 24,031 ooijen . 5,255 hamels, 6,530 lammeren. 26) 197 ·•laat-, 2,230 trekossen.
7) 842 ezels, 39 muilezels. 17) 570 beeren, 8,083 beraen, 5,425 zeni:en, 5,284 !lillen. 27) 14,484 rammen, 32,640 ooijen, 18,977 lammeren.
8) 594 bokken, 36,075 lleiten. 18) lS,101 boven. 5,358 beneden de drie jaren.
9 ) Waaronder 597 paa1·den zonder nadere aanduidin(l. 19) 2,065 sla(lt- , 26 trekossen. •) Voor Rotterdam ontbreken de opllaven voor beide jaren.
10) 668 bokken, 3 ,514 lleiten, 877 stuks zonder nadere aanduiding. 20) Waaronder l ,599 stier-, 9,190 vaarpinken.

50t
RIJENHJELT
onm ,1865 EN t86t
- -Y215t:>9 'a h .' en, eppe' oorn , Rumen, Rmnerwold en de WiJ'k in 1863
' , - , ne . p. omg 2 658 en 2 29A tl I Ik ·
tot f 0.28 en f 0.60' zuiver f 0.40 tot'./ ~.45 en J 0.8i0 ~et >p~ ~asd n . e Jaar gold de honig bij de korf f 0.20
Men telde in Limburg in 1863 1û 696
.
0
· ' e was f 1.80 en f 2 het ned. p ..
oefend te Venra.y en Weert waar i:1 18~;n3 1580604 22,1149192kolrven. De teelt wordt op de gTootste schaal uitged
m wer
.
elk Jaar
.
geschat op
'
6
' en , rnrven werden gevonden D b t k f
26 en 8 40 ned
1
. · e op rengs per or
· .- . p. iomg en op 1.67 en 1.8 '1 ned. p. was.

303
VERVEENING
OVEl\ 1863 EN 186~.
l tl
. 1864 te Paterswolde' gemeente Eelde' ter
. ·d · Drenthe ver een m d te aan de
VergunninD"en tot verveenmgen wer en m 1 het Wildeveen in voornoem e gemeen
rootte van o3. b. 37 r. 30 e.' en voor twee percee en va~n van den accijns op den turf' bij de wet van
~ostzïde van het Noord-Willemskanaal. Sedert de afsc~~ e graven turf niet meer worden opgegeven. In 1863
31 D!cember 1863 (Staatsblad no 220)' kan de hoeveelhe1 t g ~ 287 derde klasse eerste soort laag veen' 55~,31.0
werden gegraven 17 '77 3,035 tonnen' waarvan 30,246 eers ee,en' De accijns van den turf heeft in deze provmc:e
eerste klasse, 17,189,192 derde klasse tweed5e soort )o;~.~61.~9 in 1862. In de veenderijen waren wer~aamr~~
in hoofdsom opgebragt in 1863f2'16,628.51 tegen . zich tot de twintig voornaamste gemeenten e~_P.
1863 6 728 in 1864 6,406 arbeiders. De opgaven b~?alen de rijzen kan het best uit de volgende vergehJkmg
incie 'De 'werking van de afschaffing van den acclJllS op ! blaauwen turf in 1863 f 40' in 1864 J 32' voor
;eke~d worden. Het dagwerk (250f tbo~n~:) rf 01 ~ 2v~~r/;:d~:n graauwen beste soort f 18 en f 1i i~i~d:~:~::
t haard brand f 30 en f 22, a ne ur ' h zuidenveldsche veenen' van ex o .
zw1a4ree:f8 De beg.rootingvan het veenschap deroostermoefrsc18~::2G5 in 1864 van f19,349.35. De reken5mgf·
f · b draD" in 1863 van ' · ' . 72 f 18 865.74 o
ingesloten' werd vastgestel~ tot een et fo20 5'11. 295 en f 1.8,709.80' in uitgaaf j 20,839. en ·ke~ die tot
af in elk van beide jaren m ontvangs ' . . 5 De staat van omslag over de negen mar . ,
fn elk jaar een nadeelig slotd van f. 3218~:~~ :/ ~!5:~:6~ is een derde veenschap vooKr tl~ g~onde~e: d~:a:~!:
dat veenschap behooren' be roeg m .. t der den naam van: veenschap er en oven '
van K~rkenbosch' gemeente Zuidwolde' opger1g .' ~n 9 J ulij 1864 is vastgesteld. . d
het re 1ement bij besluit der staten van de provmc1e van oo ·aar eerst in het midden van Mei met e ve:-
In cfverijssel is in 1.863' niettegenstaande :et ;roo~:o: d:in z~chten winter 1.862/53 veel oude turf .~anwez1~
• . ·n de lage veenen een begin gemaa t, ~ar "l de aftrek niet groot was en de pnJzen ~ee
,eenu~~· ~ werd minder geveend dan in vroe~ei: J.aren, ter;iJ d drooD". In 1864 werd door het drooge voorJaar
wads. kto . De tnrf was van goede hoedamgneid en wer ~oe okt Het werk is in de laatste helft van
g e ru waren. · een begm gemaa · b
d in de laatste helft van April met de verveemng . . het loon tusschen de werklieden en veen ~zen.
~eei s gedurende veertien dagen gestaakt door een versch~e~~~r dan in 1863; de aftrek was echter. zeer gen~g'
. de afschaffing van den accijns werd .me~~ veen ver rf in de veenderijen overbleef. De meuwe wa er-
Do01 .. het einde van het jaar een aanz1enhJke voorraad :u in . oldering van uitgegraven veengronden
~~~s~:~ b~Jaar zee te Blokzijl werkt gunstig op de verve::1~g.inD1e864 ~ijn ingepolderd. rre Steenw~jk verk;~~~
wordt steeds voortgezet, zoodat te Olde~arkt onrgone~::: eenig.e uitbreiding en werden in. 1864 ongeveerr3810,000
. h t teken van meuwe g .. . lk beide Jaren ongevee '
~:.;:;:~:~~g i:E•ii!~:~~::.:~:·~:i:;.~• j~;::nd:i;~:;;:~~:::i:.:::::v:::d', zi;~ ~n v~!~!,:~1::•:;
ton O~e::::s~okken
sponturf gemaakt. Te W. anneperveen w;en ~! Ambt-Vollenhoven neemt. het verveenen ~lJ
21,8064 Ook te Oldemarkt is weinig veenspec1ze meterl ~oobrheadnroeg. de hoeveelheid gemaakte turf m 1863 48,~23t, in
· · · · t Te war s ms . boden terrem oe.
~~t:;e~~~;~4 d::n:::g~:1::g s::~ 1 ~rs~i klas:e.I T~!l~!ij:~~~e;::!r d;J~e:i:~~~:! e; ;:~fh~rst w~rdt :~~:~
:::~ :::~ a;:,?:;~~~;~l~o~::F o~;;:: j::~:;::':~·;::.:;~~;•::~d ·~:k: ~.:~:~ ::1 ::i~::~!::;
vindt In de hooge veenen te vere~s , d -t 31 December 1863 onder A vere-est' romen en . . . turf
de la~e prijzen was de afzet zoo germg, ~n of864 werd ~nder Avereest en Ambt-~ardenberg w:i~F1!hi'nt
nog 3,574,~14 tonnen voorhan~en50~a;;;·tonnen, in de laatste één v~erde 1:1inder da~ l~. 186~e~ei~ 1863 d~or
raven m de eerste gemeen e ' d d. en In de irreguliere veen enJeU ' I
geg de ~rijzen der steenkolen niet te kunn:n me de ;ng de doch bij lage prijzen weinig wer.d a~gezet. n
~ee~en unstige weder vrij wat turf gemaakt, die goe e:~!'nte~ waar nog veel turf van het vorige Jaar aa~~
1864g werd onder Hellendoorn T, deLn Hamk renenanVd~::e~een is be~rekkelijk veel turf gegraveln ' nadgenodeegre2g7t~l~ere
· · , end e onne e
1
d. In 1863 ever en
w~~~n~~~ h::: 1 !gi:~~ wa.s goed en de afzet in het begin :l~~~~~ \~~=~see::;st~g ~oort, 546,728 eerste, 6,434,5.24·
to d ." 7 960 105 tonnen' waarvan ü68,600 eerste' 10,2_5 ~ ~ 7 Gl98 eerste 381 867 tweede en 1,628,486 der de
ycen enJen 1 ' • r , 2 5~7 651 waanan

Het armenfonds vermeerderde met inschrijvingen van f 800 en f 400 , en steeg dus tot een nominaal bedrag
van f '17 ,800 2 I/ 2 % nationale werkelijke schuld. Voor het slikfonds van den Middelpolder onder Nieuwer­
.Amstel was gestort op het einde van elk der dienstjaren 1863 en 1864 f 179,629 e11f185,063.91. In het eerste
jaar zijn f 13,003.63, in het tweede f '10,295.97 5 besteed tot aanleg en onderhoud van werken en kosten van
beheer. Het waarborgfonds der grond- en polderlasten, op het grootboek der 3 % nationale werkelijke schuld
ingeschreven, is in elk jaar nominaal vermeerderd metf127.86enf4,750 en dus geklommen totf153,300. Het
armenfonds, bestaande uit inschrijvingen nationale werkelijke schuld 21/ 2 % , vermeerderde nominaal metf 5,100
en f 3,800 en bedroeg op het einde van het dienstjaar 1864 f '130,400. Van den Zuidpolder onder Muiden steeg
het slikfonds tot een nominaal bedrag van f 15,100 in 1863 en f 15,600 in 1864 I). Het armenfonds bleef
nominaal groot f 8,4 00, het verwaarborgingfonds f 24,600 2 I/ 2 % nationale werkelijke schuld. De droogmaking
der Holendrechter- en Bullewijkerpolders, waaraan na voltooijing· van den vijzelmolen en van het werktuiggebouw
met pomp sedert 15 J anuarij '1863 geregeld werd gewerkt, was op '15 Mei van dat jaar zoover gevorderd dat, de
droog te maken plas in alle rigtingen begaanbaar was en eene groote uitgestrektheid met koolzaad kon bezaaid.
worden. Wegen en vaarten werden aangelegd. In 1864 was het eerste koolzaadgewas verpacht, waarvan
de opbrengst g·oed is uitgevallen. Op groote schaal is dat jaar g·emiddeld met 260 arbeiders gewerkt aan hetg·elijk
maken der gronden , het schieten van vaarten en togten en het uitdiepen van toegeschoten slooten. De ko~ten
der droog·making hadden sedert het begin tot op het laatst van November '1864 f 250,000 gulden bedragen.
Tot droog·making van het Monnikemeer onder Broek en Waterland, groot 122 b. 28 r. of met dijk en ringsloot
132 b. 40 r. 60 e., werd bij Koninklijk besluit van 29 Mei 1863 vergunning verleend. Die droogmaking, door
middel van een gewonen watermolen met hellenden vijzel en 26.1 el vlugt, was in .Augustus 1864 zooverre voltooid,
dat in November de volledige oplevering der werken kon plaats hebben. Bij Koninklijk besluit van
6 October 1863 werd vergunning verleend tot droogmaking van het Noordmeer in Broek en Waterland en
Ilpendam, groot 114 b. 50 r., waartoe in 1864 de ringsloot is gegraven en het stoomwerktuig, uit eene middelpuntvliedende
pomp bestaaude, is geplaatst. De watermaling, waarmede in .Augustus was begonnen, was op
het einde van 1864 tot ongeveer de helft g·evorderd. De werken tot droogmaking van het Burkmeer te Broek
en Waterland, waartoe eveneens in 1863 vergunning· was verleend, bepaalden zich op het einde van 1864 tot
het leggen van een deel van den omringdijk en het plaatsen van den molen. Uit de oude landen van Graftermeer
zijn geveend in 1863 111,120, in 1864 87,984 vierk. ellen, welke in elk van beide jaren 53,260 en 43,832
tonnen turf eerste, 6,230 en 2,512 derde klasse hebben geleverd. Met uitzondering van eene lengte van 700
ellen in vier verschillende vakken, was in 1864 de geheele dijk tot een bepaald profil opgewerkt. Krachtens
Koninklijk besluit van 19 Maart 1863 werd het Lutkemeer door het . Rijk verkocht voor f 1,400 , onder voorwaarde
dat de droogmaking binnen drie jaren moet volbragt zijn. Het werktuiggebouw met ketelhuis was
tegen half J ulij 1864 voltooid, waarna een pompwerktuig·, naar het stelsel van GwIJNE, geplaatst werd. Nadat
de monding van het meer op 15 J ulij aan de Ringvaart van den Haarlemmermeerpolder was gesloten, werd
met de bemaling begonnen, zoodat in het laatst van 1864 gemiddeld 0.50 el water in het meer achterbleef.
Voor de droogmaking der Legmeerplassen werden op de Staatsbegrooting voor 1865f '10,000 toegestaan als eerste
gedeelte van eene rijksbijdrage over vijf jaren te verdeelen. De reguliere verveeningen, waaruit in elk van
beide jaren turf werd afgestoken, hadden, behalve die onder Nieuwer-Amstel, waarvoor slechts in 1863 10,7611'­
vierk. r. worden opgegeven, eene uitgestrektheid van 2,887 vier k. r. 50 vierk. e. en 2,388 vierk. r .. In die onder
Weesperkarspel en Muiden werd op nieuw niet geveend. In die onder Nieuwer-Amstel werkten van half .April
tot het begin van J ulij 1863 500 tot 600 arbeiders, de overig·e bezigden in elk van beide jaren 216 en 170
arbeiders. De turf gold buiten de rijksbelasting per vierk. r. in 1863 f '19.50 tot f 35, in 1864 f 22 tot f 35.
Bovendien zijn nog verkregen in elk van beide jaren te .Aalsmeer 5,297,000 en 3,192,000 steekturven, ter
gemiddelde waarde van f 2.50, en te Uithoorn 763,800 en 300,000 tegen f2.50 en f2.25 de 1,000 stuks. Tot
de irreguliere veenderijen behooren, die: te Haarlemmermeer, waar in 1863 zijn afgegeven 126 vergunningen
tot verveening en wel voor 6,745 veenstokken turf eerste soort eerste klasse, 125,710 duizendtalllen turf eerste
soort derde klasse en 3,794 kluiten turf tweede soort derde klasse; terwijl zijn verveend 59,·l 11 tonuen baggerturf
eerste soort eerste klasse, 493,001 steekturf eerste soort derde klasse en 20,340 steekturf tweede soort derde
klasse, tegen een middenprijs van f 2.50 per 1,000; onder Noord- en Zuid-Schermer, waarvan hebben gebruik
gemaakt in 1863 22, in 'l 864 23 eigenaren, terwijl de gestoken gaten eene oppervlakte hadden van 443 vierk. e.
in 1863 en 505 in 1864 en 1,201 en 1,136 tonnen turf hebben geleverd; onder Schermerhorn, waar in 1863
7 eigenaren eene oppervlakte hebben verveend van 180 ellen en 410 tonnen turf hebben verkregen; onder
Berkhout, waar in elk jaar 10,171 en 8,200 mudden turf zijn gestoken tegen een middenprijs van f0.40 en
f 0.325 het mud. Voorts wordt nog turf gestoken onder .Avenhorn, Oudendijk en Ursum; uit welke gemeenten
de opgaven ontbreken.
In N oordbrabant werden vergunningen tot verveening verleend in 1863 vier, onder Hoeven en Zwaluwe, in
1864 vijf, onder Etten en Leur, Hoeven en Zwaluwe, over eene uitgestrektheid van 6 b. 41r.10 e. en 4. b. 30 r. 50 e ..
In 1863 werd in deze provincie aangifte gedaan van 1,299, 787 tonnen, waarvan 52,972 eerste, 79,083 tweede,
1,167,732 derde klasse, waarvoor met inbegrip der opcenten en zegel f 43,8'11.645 aan belasting betaald werd.
De maatschappij tot ontginning en verveening der Peel Helena-veen, gemeente Deurne, heeft hare werkzaamheden
onafgebroken doorgezet. Het veenkanaal en de wijken werden verlengd over eene uitgestrektheid
van 2,630 e., zoodat thans de vaarten eene gezamelijke lengte van 22,160 e. bereikt hebben. In 1863 zijn door
het gun.stige weder 2,911 , in 1864 door de gure weêrsgesteldheid gedurende den geheelen zomer slechts
505
1,9'13 dagwerken turf gestoken. De verkoo van tnrf . ..
gewoonl.IJk plaats uit de magazijnen in de verschil-
lende steden gevestigd. De prijzen waren !hter o J ve~:eft
1 ~64 een groote voorraad turf op het terrein was ~ver plaatsen mrnder dan vroeger; terwijl in het be ·in van
~idbdelen' terwijl de sleepboot dit vervoer zeer gemakk~~~even.1~ Helt verv?er g~~chiedt hoofdzakelijk doo~ eigen
mt etaald' waarvan 85 000 en 57 000 h J maa .t. n elk Jaar ZIJn 146 400 en 109 700 d 1
t f ' , voor et steken afbanken l f: ' - , ag oonen
~ae~ ,:1: '..:,ooo en 2,000 voor het begreppen van het 'terrein 1 / ocoroooge~ ~ a zetten en aan scheepsboord brengen
b 1 ZIJ:VIJ en' 5,000 en 1,800 voor het aanlegg·en van bo l d "eD. , 00 voor het verlengen van het kanaal
oe {Weitland, 12,000 en H,000 voor het zaaïen c . uw a~ , 4,400 en 3,100 voor het aanmaken van nieuw
en 25,000 voor dat werk onder Horst De J ' '.01schenf .en mzamelen van boekweit in Noordbrabant 23 000
derde kl D · verveenmo- ga 111 elk jaar 0 ' , ·
m h. ass~. e vaste bevolking bestond in 1863 ui~ 325 in 186t! 't ngeve~r 700,000 en 500,000 tonnen turf
~n ieron er 59 en 61 mannen' 60 vrouwen 90 ' . i m 321 zielen. Ir: elk van beide jaren telde
hmzen gebouwd elk met twee . , - 6 en 200 kmderen en dienstboden In 1863 " d ..
womngen voor landbo · · t · Z!Jn ne steenen
vermeerderd, bevattende twee arbeidersw . uw mger1g ; terwijl in 1864 de gebouwen met één ..
scheepswe~~ f 4,500 hebben bedragen. V 0:~1~:::~~:~~~\::nwcle. koste~ met de herstellingen en uitgaven voo1~1~:
en onderwIJzerswoning daargesteld. Eene oppervlakte J ordt door de gemeente Deurne een geschikt lokaal
waarvan de zijkanten' dreven en afwe ·en mees . van ongeveer 50 b. wordt als gewoon bouwland bewerkt
~cheepstimmerwerf werkten dagelijks fot herste~li~:~t schaarhout. en opg·aande boomen beplant zijn. Op d~
m 1864 245 met turf beladen vaartu1·g·en f o van se iepen' 8 of 9 werklieden. Van uit het veen ..
I z · lh . a gevaren. ZlJn
n . me olland IS de droogmakino· van den veen .
nadat m het vorige jaar de omring·fng was eslot/older M1dd~lburg , groot bijna 300 b., in 1863 be onnen
. droogmaking .geschiedt door het bestuur vang cl~ n me\:e be.1de daartoe gebouwde mole~s. De bedij~ing e~
Voor de droogmaking der plassen ten oosten v:n v;_:~fo d·er mt ~et. fo~d~ door de verveeuing bijeengebragt.
geraamd op f 2,377,387' waarvan de uito-aven door 1 er ~~ ' on ei H1lhgersberg en Kralingen' aanvankelïk
f 2,030,247. zijn g·esteld, is voor het rijk:aande~l . cl iet RIJk en de provincie elk voor de helft te dragen ~
de begro.~t~ng voor 1864 uitgetrokken; terwijl a:~ta~e;;osten vo?r het eer~te jaar eene som van ./ 288,00~ o~
tot bestnJdi~g van de helft dezer som besloten hebben cl van Zmdholland m hunne zomervergadering van 1863
van den Zmdpolder onder Oost- en West-Barendrecht .e gelden op te nemen. Door dijkgraaf en heemraden
~oste van ~en polder' ter oppervlakte van 64 b. 6 r. 50 ~s het cl b~kad en van eenige bnitendijksche gronden ten
rnst, was m Augustus 1863 voltooid In d , . . . ' on ernomen. De bekading. die./ 12 300 heeft
haar g·etal t , , cl' · eze provmcie bestonden in 1863 · · '. ' ge-
. me eene, ie in de gemeente Vrijen ban . . cl vierentwmt1g veengraverijen. daar
negentie~ en verminderde met die in de o-emeente H:·1;~ vermeer erd. In '1864 bedroeg haar getal ~!echts
~ve~~m~en. ~e verveende oppervlakte w:rd van ~eo-e1n I~~r~~8e~'f , Noot.dorp' Rijn~aterwoude, Vrijen ban en
oor iec t' ~ ieuwerkerk aan den IJssel ' Pijnacker o S . " , ~es I~ 18.64' die te ter .Aar, Kralingen
:voude en Vr~1enban in 1863, niet opgegeven. in de o en. hupt1Jk m beide Jaren, te Nootdorp. Rijnsater~
m 1863 661 b. 87 r. 67 e. , in 1864 659 b. 19' r 1 venge VlJ tien en dertien veengraverijen werden verveend
n~uddllen, waarvan 970,791 en 839 ,786 eerste soo.rt :·~ ~~ wer::~ verveend in 1863 '1,031,376, in 1864 969.704
na a en derde klasse, en in 1863 7 054 ' , en v.918 tweede soort, op 1 494 en 1 400 d.tl
eerst t ' ' waarvan 4 756 eerste 2 998 t cl 11 , ' mu en
e soor waren in elk van beide jaren 732 084 , 6 ' , ~ wee e rasse derde soort. Van de mudden
van 136,547 en 65,970 de klasse niet werd o '.e en 38,0~4 eerste, .~02,'160 en 135,8'12 derde klasse terwïl
stuks. turven van alle soort verveend. De tu;f g·~l~v~:· ~aa1en~~en ~IJn nog in 1864 te Woubrugge' 300 50JO
per mud voor de eerste' f 0.15 tut f 0 50 f 0 90 { van eide Jaren f 0.20 tot f 0.80 en f 0.12 tot f ~ 70
~edrde soort. Het getal arbeiders, onbek~nd' voo;-de ~oetef ::40 ~~or de tweede en in 1863 f 0.75 per mud voor .de
e roeg voor de overige 589 en 561
nt:>rave11Jei1 te ter.Aar, Nootdorp PiJ'nacker en v.-· b
I G Id · ' I lJen an ,
n e erland' waar de veenderijen zich tot cl . .
van 144 b. 56 r. 55 e. in 1863 144 b 78 r 13 e ir~eguhere bepalen, werd verveend over eene uitgestrekthe'd
Eiberg w· h H ' · · e. m 1864 in de g· B i
en' isc ' eumen en Wijchen. In h . . " emeenten arneveld' Ede' Scher enzeel
eerste, 106,119 ~:veede, 52,438 derde klasse. et eerste Jaar ZlJn veraccijnsd 214,127 tonnen, waarva: 55,57d
In Zeeland ZIJn slechts in 1864 d . .
H l ne vergunmngen 1 d
u st over eene oppervlakte van 4 b 50 r 50 e . l;er een tot verveening in het polder-arrondissement
t~gen(0.20 totf0.235 en tegenfO.~O per.ton G I~ e. d van ~eide jaren zijn gegraven 120,170 en 81,820 ton
meuw m de gemeente Axel eene geringe verve~ . e .e~1g. wercen 210 en 181 arbeiders. Daarenboven werd op
nmg oor een verveener met één arbeider uitgevoerd.
IJ Jurr,anrrcn XII en XIII , 21le 1;e1l. . l>l~.
2R·i, rcr,cl JO'""' onderen .iaat' /24,300 , lee•' /J.1,300
·n.
30

~07
JAGT
EN VISSCHERIJ
OVER 1865 EN 1864.
JAGT.
. . . i 1863 door eene schaarsch te in allerlei soort van "'.ild;
In Noord bra bant kenmerkte zich het Jagtsa1~oen ~ . aren Ook in 1864 liet de wildstand' hoewel gunstiger
houtsn;ppen ve"oonden ûch echter me';;' dan m ~':'::;Je jac~n w.,.en we;n;g pab°\i'en. WateTI'ogl~ wer~en doo;
het vori e jagtsaizoen, veel te wensc en over. bedrïf van kooiman zeer nadeehge uit oms en ga.
ddaenn lagen !aterstand bijna .niet aangetrodffehn' zo?datt hdeatar dele dieren meer schuilplaatsen vonden. Indelk vatn
k
Die waterstand werkte oo na tl ee l' ig op e azenJaD" o '1, ·a takten waaronder m . elk Jaar . 5 groo te van e eers .. e
beide jaren werden verleend en afge~~ven 790 en 77~~ Jv! de t~eede soort of tot alle geoorloofde jagtbedn.Jven
soort of tot alle geoorloofde jagtbednJven' 777_ en 5 kleine waarvoor' behalve zegelregt en opcenten'
.t derinD" van de lange jagt en valkenJagt, 8 en " , .. f in 1864 vier jagtakten als onafgehaald
met m zon o . . b Id rden In 1863 ZlJn VIJ '
·d , r de
f 11 605 aan recogmtien etaa we . J .. 1857 (Staatsblad n 0 87) wer en 'iOO
f lt ,845 en , In ev ol e de artt. 16 en 26 der wet van 13 un\] ch;eten van schadelijk gg. n e me ' < .d
door den watervloed in het najaar van 1862 e s aa ·nkenvarwst was in 1863 aan den kant der Zm erzee
stroomde gemeenten waren vele patrij~en verdr~nken~d~1~ l1 el doorn oen Wehl was' in de laatste gemeente vooral
door
zeer voldoende;
de stI·ooperiJen
in
.. 1864
, het
daare~tege~
kleme wild
met
schaarse
gu~stl1g.GO f ivild pwerd in eenige bnnrtschappen onder A.pelaoorn en
1. ro v
onder Ede in menigte aangetroffen. Onder Epe daarentegen werd geklaagd over het nadeel van het te veel
ach;eten van he"en en reeên ;n het vo,·;ge jagtsa;aoen. In 1864 was de staat van het jagtveld aeer ongunsUg,
vooral in de gemeenten in de beneden-dist.rikten en die aan de Zuiderzee. Ook onder Apeldoorn, Stad
Doet;nchem en Zevenaruc was het k]e;ne wHd schaarsch. Pat,ijaen waren uüerst aeldaaam door het koude voorjaar
in den broeit~jd. Van het grove wild had de landman te Apeldoorn en Ede veel te lijden. Daar in den winter
186% 3 de polders van water niet ruim voorzien waren, was het waterwild in 1863 schaarsch. Ook in 1864 vertoonden
zich door den lagen stand van het water, vooral in het najaar en gedurende den winter, niet veel
wilde eendvogls. In '863 we,d veel geklaagd ovm· benadeeHng ru>n landbouw en houtteelt, vooral op de
Vel uwe, door het konUn; terwijl ;n de u; tgestrekte hosschen van ·het d;strikt Zutphen veel vossen , bunsfog.
en roofvogels, tot groot nadeel van den wildstand , werden aangetroffen. In elf gemeenten hebben in .1864
vooral vossen, bunsings, wezels, valken en konijnen zeer veel nadeel veroorzaakt. Te Valburg werd in 1864
over het toenemen der kraaijen in het Loenensche bosch geklaagd. Buitengewone magtigingen, meest tot het
sch;eten van schadelijk getl;erte , werden verleend ;n 18"'/"' 426, fo 18"'/" 534 . .Tagtakten werden ;n elk jaar
verleend 793 en 786, waarvan 2 en 1 groote van de eerste soort, 786 en 780 van de tweede soort, waaronder
f fo 11,755 1863 hebben eene suppletofre, opgebragt. ;n elk jaruc 5 k!e;ne, welke te aamen, behalve aege!regt en opcenten, f 11,875 en
Van den staat van het jag·tveld wordt op nieuw in Zuidholland geene melding gemaakt. Het getal verleende
jagtakten bedmeg ;n elk van be;de j acen 842 ell 815 , waaronder 34 en 35 groote eerste, 804 en 77 6 groote
tweede soort, ;n elk jam- 4 k!e;ne , waarvoor , behalve aegelregt en opeen ten , f 13, too en f "· 71 O aan recogn;t;en
betaald werden. Buitengewone magtigingen tot het schieten van konijnen en ander schadelijk gedierte werden
verleend in 1863/ 64 132, in 1864/65 1 76, tot het verdrijven van schadelijk gevogelte door pistool- of geweerschoten
557 en 579, tot het vangen van houtsnippen met war-, laat- of valflouwen in elk jaar 2. Met het
begin van Maart 1864 zijn, krachtens art. 29 der wet van 13 .Tunij '1857, van rijkswege weêr premien uitgeloofd
voor vertoonde gedoode vossen. In deae wov;nc;e hehben afoh echte' sedect een aantal jaren geene
vossen meer vertoond. In elk vau beide saizoenen werden kostelooze registratien verleend tot het houden van
eendenkooijen 38, duiventillen 7, zwanendriften 1.
In N oordhollaud was de wildstand in 1863 vrij gunstig. Vooral was het getal hazen groot, waarvan velen
te Bloemendaal aan eene leverûekte ûjn gestorven. 1'e Ve!aen, Zandvoort en Laren waren vrij wat patrij,en.
Overigens waren zij niet overvloedig en vooral schaarsch te Heila, Limmen en Egmond binnen. Fazanten waren
overvloedig te Bloemendaal en Velzen, zeldzaam te Zijpe. Ook in 1864 was het jagtveld niet ongunstig en
werden vele hazen aangetroffen te Berg·en, Hei!o, Huizen, Laren, Nederhorst den Berg, Velzen en Zandvoort.
Zij waren schaarsch te Bloemendaal en stierven veel aan de leverziekte te Zandvoort. Overvloedig waren
de faaanten te V efaen; vc(j talr\jk de pahijaeu to Be,-gen, Hufaen en Laren , gring ;n getal te Bloemendaal ,
Calantsoog, Heila en Velzen. 'l'e Bergen, Egmond binnen en Ouder-Amstel werd in 1863 het waterwild in
grooter hoeveelheid dan in de laatste jaren aangetroffen; overigens was het schaarsch zoowel in 1863 als in
1864, in welk laatste jaar echter te Bergen en Ouder-Amstel eene betrekkelijke hoeveelheid van dat wild
aanwezig was. Afgegeven werden in elk van beide jaren 545 en 546 jagtakten, waarvan 3 en 5 groote eerste,
539 en 537 gmote tweede, Wru>ronde,- 1 en 2 suppletofre groote tweede soort, 3 en 4 k!e;ne, waarvoor, behalve aeglregt
en opcenten, f 8,190 en f 8,225 betaald werden. Kostelooze registratien werden verleend in 1864/ voor eendenkooijen
11, voor awanendriften 7. Aan den du;nkant, vooral te Bloemendaal en Ve!aen, had men 65 ;n be;de jaren
veel te lijden van konijnen. 'l'e Blaricum was in 1864 het schadelijk gedierte overvloedig. In 1863 had men te
Hilversum nog al last van wezels en bunsings, te Schoorl van bunsings en roofvogels; terwijl in 1864 de veldvruchten
en het grasgewas te Hu;wn door het konijn, de wilde gamen en eenden werden benadeeld. Ve,gunnfogen
tot het scMeten van schadel\jke vogels voor den landbouw werden te Beemster ;n 1863 ten gtale
van 13 verleend en in 1864 verscheiden magtigingen tot het schieten van konijnen en enkele tot het vangen
dier dieren des nachts met netten. Onder Haarlemmermeer , Heila en Nieuwer-Amstel wordt in beide jaren en
onder Egmond b;nnen, Lllnmen en Ouder-Amstel fo 1864 over het gebrekk;ge toeûgt over de jagt gklru>gd.
Wegens overtredingen van de wet en verordeningen op de jagt en visscherij zijn in 1863 221 , in 1864 'l 97
bekeuringen gedaan, waarvan 198 en 1 71 tot regtsvervolging aanleiding gaven. Van deze laatste zijn 189 en
141 met veroordeeling, 9 en 19 met vrijspraak geëindigd, zoodat in het laatste jaar 11 vervolgingen onafgedaan
bleven. Van de overige 23 en 26 aijn 5 en !O bij dad;ng af gedaan , we,-d hU 13 en 12 van de vervolgfog afgezien,
terwijl in 5 en 4, zaken de vervolging werd ·voorkomen door betaling van het maximum der boete.
In Zeeland werd over het algemeen in 1863 minder klein wild dan in het vorig·e jaar aangetroffen; ook in
1864 was de staat van het jagtveld ongunsag. Op de landerijen, WMr door de droogleggfog geene greppen
meer aanwezig zijn, en op de met doornheggen beplante landen in den Wilhelminapolder is onder Kattend~jke
het getal hazen verminderd. Waterwild werd in beide jaren weinig gevonden. In elk van beide jaren werden
afgegeven 432 en 45 I jagtakten, waaronder in elk jaar 9 groote eerste, 406 en 426 groote tweede, 17 en Hl
kleine, waarvoor, behalve zegel regt en opcenten, f 6,445 en f 6,7 40 betaald werden.
In de provincie Utrecht was in 1863 de staat van het jagtveld gunstig, behalve te Achttienhoven en Westbroek,
Breukelen Nijenrode, Maarssen, Maarsseveen, Nigtevecht, ~toutenbnrg en Woudenberg. Klein wild
was overvloedig in het oostelijk gedeelte der provincie, schaarsch in de overige streken. In 1864 was, met
uitzondering van Vreeland, Nigtevecht en Mijdrecht, de staat van het jagtveld ongunstig. In beide jaren was
weinig waterwild. In de zandstreken, vooral te Amerongen, Baarn, Eemnes , Leersum en Soest had men in
·l863 overlast van konijnen, te Renswoude en Woudenberg van bunsings en vossen. Ook in 1864 had men in
de aandstreken veel van kon;jnen te Hjden en gaven voo,-,J de weaels overlast te I,eusden , Renswoude, W;.ik

ij Duurntede, Jutphaas en Loosdrecht. _1Ug·egeven werden in elk van beide jaren 335 en 325 jag'takten ,
waaronder 9 en 7 kleine en in 1863 1 groote eerste soort, waarvoor, behalve zegelregt en opcenten, f 4,!J50 en
f 4"805 betaald werden. Ter registratie werden in elk jaar aangegeven 54 en 13 eendenkoo~jen. Te Utrecht en
te Zeist worden thans zwanendriften gehouden. Het getal bekeuringen wegens overtredingen op de jagt en
visscherij bedroeg in elk van beide jaren '168 en 137: waarvan 68 en 67, betreffende 87 en 80 personen, in
het arrondissement Utrecht. Van deze personen zijn in elk jaar onbekend gebleven 1, niet vervolgd 5 omdat
de processen-verbaal als onvervolgbaar moesten worden ter zijde gelegd, 4 en 9 dewijl de eigenaar geene
vervolging verlang·de, terwijl 15 en 19 de vervolging· ·rnorkwamen door vrijwillige betaling. Van de overige
62 en 46 personen z~jn 55 en 30 veroordeeld, 7 en 2 vr~jgesproken, zoodat van 14 de zaken op het laatst van
1864 hangende bleven. Van de bekeuringen in het arrondissement Amersfoort zijn 4 en 8 bij dading afgedaan
en l.n elk jaar 3 als onvervolgbaar ter zijde gelegd. Het getal vonnissen in eersten aanleg bedroeg in elk jaar
voor het arrondissement Utrecht 48 en 38, waarvan 44 en 32 veroordeeling·, 4 en 6 geheel of gedeeltelijke
vrijspraak ten gevolge hadden. In hoog·er beroep werden in elk jaar 3 en 2 vonnissen uitgesproken, waarvan
1 het vonnis in eersten aanleg· vernietigde met ontslag van regtsvervolging van den beklaagde. In het arrondissement
Amersfoort werden gewezen in eersten aanleg te Amersfoort 45 en 26, te Rhenen 23 en 12 , te
Wijk bij Duurstede 21 en 19 vonnissen. In 1864 is ééne zaak verzonden naar den auditeur-militair, eene
andere gelijktijdig met een ander misdrijf bij de regtbank zelve behandeld. ·
In Friesland waren in 1863 slechts in enkele gemeenten hazen, patrijzen, eenden, watersnippen, schrieken
en kemphanen in tamelijke hoeveelheid voorhanden; overigens was het klein en waterwild zeer schaarsch. In 1864
was de vangst van schrieken en kemphanen redelijk en werden meer korhoenders geschoten dan in het vorig"El
jaar. Slechts in eene enkele gemeente waren tamelijk veel hazen. eendvogels en watersnippen. Over het
alg·emeen was het kleine wild, vooral patrijzen en het waterwild, zeer schaarsch. De wilsters gaven in dat jaar
eene goede vangst. J agtakten zijn verleend in 1863 633, in 1864 639, waaronder 23 en 24 groote eerste, 333
en 348 groote tweede , 277 en 267 kleine, waarvoor, behalve zegelregt en opcenten,f7,070 enf7,275 betaald
werden. In elk jaar werd ééne groote akte tweede soort niet afgehaald. Kostelooze vergunningen tot het
vangen van houtsnippen met laat-, vvar- en valflouwen werden verleend in 1863 59, in 1864 61, terwW in
elk jaar 8 en 5 zwanendriften, 25 en 26 eendenkooijen, 33 en 30 duiventillen ter registratie werden aangegeven.
· Buitengewone mag·tig·ing·en tot het vernielen van schadelijk gedierte werden in elk jaar verleend aan
130 en 146 personen, waarvan 93 en 83 uitsluitend tot het schieten van wilde ganzen; magtiging tot het
verdrijven va,n schadelijk gedierte door pistoolschoten aan 9 en 4, tot het houden van klopjagten op hazen iri
1863 aan 1 , op vossen aan 8 en 14 personen, terwijl in 1863 ééne vergunning werd afgegeven tot het brengen
van staande honden voor het wild in het veld gedurende den gesloten jagttijcl. In elk jaar kregen '18 en 13
rijksveldwachters de vergunning met schietgeweer in het veld te komen. Het nitoefenen der jagt op waterwild
werd aan 27 en 47 personen vergund, aan 14 en 28 op gronden en wateren der provincie, aan 13 en 19 op
wateren aan den Staat behoorende. In 1863 werd in sommige gemeenten meer over schadelijk gedierto dan
yroeger geklaagd, zoodat eenige jagtliefhebbers te Beetsterzwaag (Opsterland) zich vereenigden tot het toekennen
van premien, waardoor in elk van beide jaren 584 en 610 stnks gedood zijn. In beide jaren werd door
wilde ganzen hier en daar aan bouw- en weiland eenige schade toegebragt, terwijl zwarte kraaijen en eksters
nadeel veroorzaakten aan landbouw en jagtveld en vooral te Ooststellingwerf zich in 1864 vele vossen vertoonden.
Wegens overtredingen van de wet en provinciale verordeningen zijn bekeuringen ingesteld in 1863 147, in
1864 169, waarvan 102 en 105 door bezoldig·de rijksveldwachters, tevens opzieners der jagt en visscherij, 4 en
10 door onbezoldigde, 20 en 18 door rijksveldwachters, 16 en 28 door g·emeenteveldwachters, 4 en 8 op aangifte
van g·etuigen en in 1863 1 door ambtenaren der belastingen. Van de bekeurden zijn 96 en 13'1 veroordeeld ,
5 en 4 vrijgesproken; terwijl 20 en 5 de vervolging in regten voorkwamen door de verklaring dat geene
vervolging· verlangd werd, 23 en 25 door het betalen van het maximum dei· boeten. Tegen 4 personen kon in
18û3 · geene vervolging· worden ingesteld, terwijl in 1864 in 4 zaken op het einde van het jaar nog geen vonnis
was gevallen. Gedeeltelijke vrijstelling van beloopen boete en verbeurdverklaringen werd door den Koning
verleend aan 11 en 2, g·eheele in 1864 aan 5 personen. In hooger beroep werden in 1863 'I , in 1864 4 vonnissen
vernietigd. De betaalde boeten bedroeg·en f 646 en f 379 , de verbeurdverklaringen f 18.66 en f 3U.65, terwijl
aan de ambtenaren met het toezigt belast f 114 en f 157 voor premien werden toegekend.
In Overijssel was in 1863 in de gemeenten, die door de stormen geheel of gedeeltelijk overstroomd zijn, het
wild grootendeels verloren gegaan en werd uit dien hoofde bepaald, dat de jagt op hazen en patrijzen niet
:inogt worden uitgeoefend in de gemeenten Kampen, Kamperveen, Zalk, IJsselmuiden, Grafhorst., Wilsum,
Genemuiden en Zwollerkerspel. Over het algemeen waren dat jaar beide wildsoorten schaarsch. In 1864 was
het wild zeer schaarsch, behalve onder Ambt-V ollenhoven, waar hazen, fazanten en patrijzen zich zeer vermenigvuldigen,
terwijl weinig gejaagd wordt. In de omstreken van Kampen is het wild bijna geheel uitgeroeid en
bepaalt zich tot waterwild. Afgegeven werden 425 jagtakten in 1863, 41!) in 1864 , ·,vaaronder in elk jaar 2
groote eerste soort, 2 en 1 kleine. Behalve zegelregt en opcenten werden aan recognitien betaald f 6,385 en
.f 6,305. Het g·etal geregistreerde eendenkooijen bedroeg in elk jaar 31, dat der duiventillen 11 en 10. Onafgehaald
bleven in '1863 4, in 1864 3 gr•e akten tweede soort. Over de vermeerdering der vossen \verd in
1863 nog al geklaagd, zoodat op hen de vroegere voorschriften op het dooden van schadelijk gedierte op
1 Maart 1864 zijn in werking gebragt. Door de klimmende prijzen van het wild neemt de strooperij in deze
provincie zeer toe.
In de provincie Groningen was de staat van het jagtveld in 1863 niet gunstig-. Slechts in enkele streken
\Yflren hazen en patrijzen in voldoen(1P hoeveclheitl v·ool'harnlen. In fle zanrl - en hoRchstrPken wordt geklaagrl
50!1
~::r ~e:~~s:t~d~~.h ;~~;1~:~1ig;~1l~~~~e:~e~:elk wild verni~le_ll. Wildel g·anzen waren in beide jaren hier en daar
lel d . wamen we1111g voor. n 1864 was' met uitzonderin VJ
:eecre:·~nb:ii;~~a~n v~:n h~~.0~~~t~.el~~~l:: ~:~~:~~~~· ~:~ ~::~! 1 : 1 ~~~s toe aan h~t ~oudde en g~.r~ ~~:rjaa:g:~
loop en belet, waardoor eene me ·
00 op graan an en e patr1Jzen het doorjaren
slechte uitkomsten' met u~~~~ed:r~:gd~nk~~~:l~::r~:k~{en _e: o~lnvamen. De eendenvangst gaf in beide
gevangen eenden naar Engeland wordt verzonden In '1864 "ooi e . ruml, vadn waar het grootste getal der
5 rekel- 66 n1'et 1 . ZlJn premien ver een voor het dooden van 10 moer-
' vo wassen vossen ten bedraae van .f 69 50 D k h d · '
velden van Westerwolde werden a~ngetroffen 5 komen da ... h e or oen ers' die vroeger in de uitgestrekte
jagtakten in 1863 Q47 in 186A w . 1 2 ' ar t ans zelden meer voor. Afgegeven werden 252
kleine waarvoor 'b;hal ~' aai one er 5 en 28 groote eerste' 216 en 209 groote tweede soort' 11 en 10
cl
' . Il . ' ve zegelregt en opcenten' aan recognitien ziJ'n ontvangen f 4 045 en f 4 025 Gere~· t l
wer en 111 e { Jaar 4 e cl l' ·· . . ' , . ~ rs reerc
b 1 . e~. en ,oo~ien , 15 7 en 161 dm ven tillen en 44 zwanendriften. Wegens overtred · 0 • cl •
epa 111gen van de wet ZlJn ter zake van de 't D . 1 . mgen er
8. van elke der " . , bi UI oe en111g c er pgt 59 en 47 bekeuringen gedaan. terwiJ'l 18 en
, vonge Jaren over even. Van deze bekeurin en z" 4 " '
vonnis afgedaan' de overige onvervolo·d gebleven Oncler. Tegn B lJ~ .5 ednt 47kbl1J' d4 en 2 zonder regterlijk
t d o · , , oei wor ge aag over het · · t t 1
s roopers' at vooral in gesloten jagttijd het wild bemeestert. groo aan a
In Drenthe was het jagtYeld in 1863 niet ruim voorzien M ] •"f · ·
jong wild door schadeliJ'k gedierte tot l1et doode . len se UIJ t. zulks toe aan de vermel111g van veel
, n waarvan ve e veraunmngen l cl ·· V l
vossen sterk vermeerr1ercl. Ook in 1864 was het ·a tveld h o . ve~ een ZlJn. oora waren de
door de stortregens in den broeitijd en door de ;e~ielingscd::;s~:l~:: ';:~!d 1~06o;z1~~· D~ p~trijz~n led~ln veel
bedrage vanf27() voor het dooden van 39 moer- Ql rekel e 266 .·t l ZIJn premien mtgereiü ten
in '1863 238 in 18û4 Qv . D' , - - n me vo wassen vossen. Afgegeven werden
b h ' -25 Jao takten' waaronder 2 en 4 groote eerste soort en in 1863 1 ki .
e alve. zegelregt en opcenten, aan recognitien betaald werden f 3 590 en /" 42'"
eme' waarvoor'
In Limburg was de wildstand in beide jaren niet on u fa H ' ' ~~ "·
~.:oo:Je:o~::~~~egne:i:nkw~:teJ·lasa\tvaorre) n int e~k.ellle ~trekben gd~~d·;d:1:' i:z::d:;ep~~:;i~:7r~~a;~~~:;d::s. i::n~~;~~!~
5 · ·0 wa e1w1 c is on e m end In ·1863 "·· 21 · 186 ·
Grof wild vertoonde zich in beide jaren te Belfeld B . . E h ~IJn ' m 4 20 reeen geschoten.
Ottersum ' Vaals en Venlo' in 1863 te Arcen en Ve,Jdenerg~:~k c tW'tterken?osch en Melick' N ederv:eert'
Weert. Het verleenen van buitenamvone ma ti ino· ' .en I em' 111 1864 te Slenaken' Stem en
gesloten jagttijd werkt gunstig opo de nitroeijfrwg va°n ~:tt ::~a~~~~~en ~~ .~et honden ~an klopjagten in den
vermeerdering van vossen en konijnen geklaagd.oAfae ·even v' ·d J {.ge ier e.
1
n. sommige st1:eken wordt over
onder in elk jaar 1 groote eerste soort 20 en '13 1~ ~ i\'er en 111 1863 448' m 1864 410 Jagtakten' waarf
6,485 aan recognitien betaald werden.' Aanvra e ' eme' "'.a~~v~or' behalve zege~:·egt en. opcenten' f 6,535 en
driften werden in beide jaren niet gedaan Het.ge~ ~obt {eg1~ uratie .van eendenkooIJen' dmveutillen en zwanen-
230' waarvan 64 en 85 in het arronclü~sem. ent Mg ~ . t:htrnunngen m zake van jagt bedroeg in elk jaar 224 en
• < · ' . aascrIC . '160 en 145 in het · cl' R
dad111g werden afgedaan 33 en 45 bel'eurüw t . -··1 6;. . arron issement oermond. Door
' 5en, eIWlJ ~, en 42 meest mt. onbekendheid m t cl ,,.
onvervo l g d gebleven. In het arrondissement M t . ht cl . . . e e presonen z.",
aas nc wer en m elk Jaar 27 e 52 · · l
waarvan 25 en 44 veroordeeling' 2 en 8 vrijspraak ten e l 1 . del n. vonmssen. mtgespro rnn'
en 9 zaken aanhangig. De 57 vonnissen in '1863 in hetg a:1~o~~i ~a en. Op het e111de van elk Jaar waren 20
oordeel end' van de 77 in 1864 uitgesp1·oken h dl 65 cl l~sement Roermond gewezen waren allen ver-
. a c en veroor e 111 a 12 r" I t l ·
van elk Jaar bleven 18 en 5 zaken aanhangig. o' v 1 Jspraa { en gevo ge. Op het emde
VIS S CHERI.J.
a. binnengaats.
In Noordbrabant werd op nieuw slecht l t · h
boden' in 1863 van 1 April' in 18û4 vans 2~e A vr'.:tc en met a~kerkuilen gedurende een bepaalden tijd vervischakten
uitgegeven' waaronder 256 en 266 a~ooteto~ 15 JnnIJ. In .elk van beide jaren werden 962 en 917
centen' aan recognit.ien betaald werden . 2 339 o ~ 06 en 651 kleme' wa~rvoor, behalve zegelregt en opl~end
tot uitoefening der visscherij tijd~ns' het e:~r'~~t 5 ~: Vbo~t~ werden m elk jaar 4 vergunningen ver­
VISschen met één vischtuig. JS e e t was, 1,724 en 1,604 kostelooze tot het
In Gelderland is op de Waal te Brakel de zalm " h " · b · · "
bestond in 1863 uit t 50 in 1 864 uit 200
t , 1
\JS~d ~~IJ m eide Jaren tamelijk goed uitgevallen. De vangst
slechts ten getale van 2~ eva .s u ,s' gemi e zwaar 9 en 8 ned. P·; zomerzalmen werden in 1863
de zomerzalm f1 p p 8ok ndgeen,.kgk~m1ddeld zwaar .5p" De winterzalm gold in 1863/1.80, in 1864fL90,
· " pn envanast was m 1863 in d'e t cl b d
ongeveer 5 tal of 1 040 stuks per schuit De 0 'kk lel .
1
geme~n e goe en e roeg in dat jaar
De vangst van elft' bestond aldaar ·
1 ; , pri en go en 111 1863 f 16 ' m 1864 f 22 per tal van 208 stuks.
f 0.40 in 1864 werd beta,ald 'r 'cl m û3 mt 200 stuks per schuit' terwijl het stuk met f 0.35 in 1863 en
. n eze aemeente wordt de · h " t · h · ·
waarden was de zalmvisscherij in 186; l ht 'dd l. . v1ssc erlJ me tien se mten mtgeoefend. Te H eeredie
van paling en anderen visch slecht ~c sl~1 e matig. De vangst van elft en houting is dat jaar mislukt,
f'n 734 Yischakten . waarvan 356 en 3C>8s..,. 1 ~me ~J {/t\edegevallen.. In elk van lJeide jaren werden verleend 840
· • w "' oote, ci8 - ~ en 406 klemf': wa::iryoor , bPhalve zegel regt en op

3t5
. . , , ; . l 171 en 150 o·roote, 923 en 004 kleine, waar~oor, behalve
beide J. aren t.094 en 1,054 v1schakten ' \.\ aa1' ai •t· beotaalcl werden Kostelooze vergunnmgen werden
' . o o j· 2 1013 aan recogm ien < • •
zeo·elreo·t en opcenten, f 2,2 3..,,5 en_ , . ' 158 tot het bevisschen der provinciale wateren aan
o o 1 t · · ischtmo· aan 15'1' en , l"k ·
Vel·leend tot het vissc rnn me een v o . 11 . r C> Gl en 11 waarvan 113 en 4 bij regter IJ . vonms
. l b l .· en bedroeo· m e >: Jaa "'"' , . W
18 en 19 personen. Het geta e rnurmg " o h t einde van elk jaar 2 zaken hangende waren. egens
ZÎJ·n afgedaan, li, en 5 onvervolgd blev~n, terw1J.l orl) .~ i·J·n ten behoeve van het Rijk ontvangen aan boeten
• ]' 0• der J aat en ViSSC leIIJ Z . .:i b l· l
overtreding der wet ter reg e mo . o.. . f 37 40 en f 1 lt.49; terwijl aan prem1en wegens geuane e ,e1 -
,
0 f 05 50 aan verbeurdve1kla11ngen ·
j 525.5 en '1' • ' « .
ringen f ·102 en f 178.50 zijn mtbetaald. ·even 359 en 334 vischakten, waaronder 45 en 43 g-roote, 314 e~ 291
ln de I)rovincie Drenthe werden afgeg f f 135·1 50 betaald werden. Kostelooze vergunnmgen
d . l · t en opcenten 1396 en ·
kleine, waarvoor zon er zege ieg
werden verleend 13'1 en ·129. l . h .. cle Maas en de overig·e wateren voortdurend on-
.. 1 b · t omtrent c e vissc enJ op d Af _
In Limburg bhJVen c e eng en . d d f h .. ch in 1864 meer zalm in de Maas vertoon e. ge
unstia. De zalmvisscherij is zeer onbe~m en , o se o~n dzi. 8Gl en 85 groote. 149 en 139 kleine' waarvoor
g o . . e>31 q24 vischakten waaron e1 "' , . l , ·l d
geven werden 111 elk Jaar "' • _en " . ' betaald werden. Kostelooze vergunnmgen werc en \er eei~
zonder zegelregt en opcen~en 111 ~ll~J~~r /~33.~~ ·aar 49 en lt3 bekeuringen plaats gehad, waarvan 8. en 7 m
C>1 C> en 229. \Vegens de vISschenJ e en _m de t J Roern'ond. hiervan hebben 20 en 15 de vervolgmg door
"' "' .· l t 41 36 111 a van ·' ' . ·· . · l t
het arrondissement Maastnc l ' en . . , 1 l i·J·n gebleven. Vonmssen zlJn gewezen. 111 rn
··1 7 b keunngen on vei \.O ac z · h
dading voorkomen' terWIJ 2 en e . i . 5 :aarvan 4 veroordeelden eu 1 vrijsprak; m et arronarrondissement
Maastricht 2' beide ~erooi:c0,eelen~3 e~ero~rdeelden en 2 in elk jaar vrijspraken. Op het einde van
R d 2C> en 15 waa1van "' en .
dissement oer~on . t"genoemd arrondissement 3 en 1 zaken aanhangig.
elk jaar bleven 111 eern
b. In de Zuiderzee.
. cl waren voor beide J. aren , vooral voor
d de visscherij in J.e Zm erzee
De berigten omtrent den toestan van
1863, guns
f
ig.
·
. . rooter dan in de laatst voorgaande Jaren.
· D
e meuwe.
· teelt
.
1863/ welke
~~' "
D e van ast van harmg was 111 1863 g cl' .t z ll·s i's v·oor·al voordeelig voor die visschenJ, dewiJl
0
• · 1 · t · d voorspoe · ig· m . u ' h
met October 1863 begmt, vie me :11~ erft d d vo01jaarsharing en juist die najaarsharing j~ren ac ~ereen
de najaarsharing veel grooter waar e ee ~n e '1861- was cle panharing tamelijk overvloedig. De meuwe
t Ook in het voorjaar van · h l t werd in
zeer schaarsch was gewees . .. . . . flater vrï gunstige uitkomsten. De g-e ee e vangs .
lt 1864/ voldeed aanvankelijk m111de1 , doch ga J 1 . ziJ'n aangebraat te Monmkendam
t ee 65 . H 802 0913 en 48 947 .284 stu rn' waa1van o l h
elk van beide jaren geschat op . 4 ~, , , ~t 84,3 000 Harderwijk 2,4 00.,000 en 6,000,000' Vol en oven
25.754,13913 en 20,278,28/t' Enkhmzen 1,033,000 en 3 ~00 ~00 'De prijzen hielden zich in 1863 goed staande. In
5 GH 400 en lt,826,000 en Elburg 10,000,000 en 1 ' ' ·· eer Jaaa· in het laatst van het jaar daarentegen
' , .. door de groote aanvoeren z c o' . hl d M b de
het vo01jaar van 1864 waren ziJ d l d' raag voor Belo·ie en Dmtsc an . .i: en esom
. loog door cle betrekkelijke schaarschte en e even ige Ev l h -,. f k 7099 61 en f 5 094. Te Harderwijk
zeer 1 . ,
86 " f 105 "64 te 1 n >: mzen . , · ' "
te Monnikendam in 1863 / ·166,038, i_n 1 ; 095'" te,Vollenhoven in elk van beide jaren/1.~5 enJ1:'12:
besteedde men per tal van 200 stuks 111 18~1 f .ht~r als middenprijzen beschouwd worden' daar 111 het naJa~r
te Elburg· f 2 en f 2.25. Deze opgaven moe en ec . h . er •ot zeer lag·en prijs wordt afgezet, zoodat men m
veel meer besteed wordt; terwijl daarentegen de vooiJaalrs arml "open en zelfs te Harderwijk in het vo01jaar van
d 20 b kl 'ng·en voor 10 cents rnn aan rn . 1813/i li 00
1863 soms te Amster am o n b t ld erden Te Huizen waar in '1863 350 ' m , i l
1864 het tal of de 200 stuks slechts met 8 centen cle aa w. brag.'t g·old in beide jaren het tal f 0.60. Deze
1 t e 200 in ·1862 wer en aange , R cl H lder
lasten van 10,000 stu rn' eg n . , .t . f d uit Marken Hoorn, Muiden, ans orp, e ,
llarino·visscherij wordt in Noordholland nog uhi g~oe en ·st v·oere11 ei~ Zaandam, dat 19 vischvaartuigen op
o . ll t " man ter armo·vang . . · d . cl
waaruit in '1864 7 booten, e '- me 1S , • o 1863 de handel in steurharmg· met voordeehg oor e
het IJ en de Zuiderzee t.elcle. Te .Amsterdam was ~ln cl , a ·tui·gen 3ft.OOO en met amsterdamsche vaard
ld t C>31 monm rnn ammei Vfü I .
lage prijzen; in '1864 wer en a aar me " k d l aangevoerd die tegen een middenprijs van f 1.50 per
cl b kk' g van 200 stu s e manc ' < ' d d In
tuigen 3,500 man en o 111 , ·h rin bestond uit 5,500 manden tegen f 2. 75 e ma~1 . -
mand verkocht werden. De aanvoe~ van stem ~ f?' 1864 gunstig· in elk jaar zijn 10,500 en rmm 15,000
Lems
terland was de haringvangst 111 18133 matig , 111 0 . t 1 '
'del ·· f 1 rn en /1.5 per a .
tal aangevoerd , tegen een mi enpr_iJS va~ d. z 'cl even als in Zeeland en N oordbrabant, zeer tegen-
. l " . . beide Jaren 111 e ui erzee , 0 t k
De ansjovisvissc rnnJ is 111 . . . . 1863 1 915 in 18134 1.334 ankers van 4,00 s u s aangevallen.
Op de hoofdmarkt te Monmke~da~ ziJ~ei: in elk ~~n beide jaren in de aan de Zuiderzee grenzende
gebrag-t, tegen 4,44L5 in 1813:2. In het g;1e~ wer 50 ouden teo·en 9Jt13.5 in 1862, waarvan ·1,7'17 en 2,827.5
g
emeenten ·ingezout ·1,784 en 3,603.5 an mis van 91 p . Gelcl~rland 43 en 474 voor Overijssel. Voegt men
cl 21 281 voor Utrecht 3 en "· voo1 , cl 5 OC>1 en
voor Noordhollan ' , en l , cl . te Bergen op Zoom in 1863 28 ,5 ton wegen e , "'
hierbij de vangst in Noord bra bant en Zee an , waar 1 12 lil69 en 3 ankers wegende 155 ponden' te Tholen
2 ankers wegende 100 ponden, in '1864 70 ton dweg:enr e t' dan verkrijgt men voor de g·eheele opbrengst der
1P en !~7.5 ton en te Kanter 5.25 en 9 ton wer enkmge~ou , 10 2313 in 186C> Deze cijfers geven echter niet
.. . 1863 1 9613 5 in 1864 4 04!) an ers egen , ". d iet
ansjovisvisschenJ 111 , . , . t"~. die regtstreeks aan de verbruikers worden toegezon en, n
de aeheele vangst, dewijl vele kleme par iJ 0es '. b . .. Ui't de opgaven van Gelderland blijkt, dat
o b de belast111g earnpen ziJn. 'f
in de opgaven van de am -~enaren. van. 18 3 20 in fs64 25 en te Elburg in het laatste jaar 12_ ankers. e
te Harderwijk aan wal ziJn _gebragt 1110 "06 in ;8134 f 0.30 tot j 0.40. Door de slechte vangst 111 de Jaats~e
Elburg· g·olden de 100 stuks m 18133 f . , • l , 1 . .. cl crerleeltelijk opgeruimd. Men betnalde 111
.. i ," aanmerkeli]'k aerezen en 1s c e ouc e '0011aa 0 .
jnren zi.Jn ne priJzen

~.
rmede de eerste jager huiswaarts keerde. Na ~lien dag kre~ren
"9 JuniJ' had mèn eei;st 161/6 ton verkregen, w~a N fl den 1'aaotiJ'd bleef de vangst schraal. In
- 1. ." ede ladrnO' .r a a oop van . o cl
de 6 andere jagers spoec ig eene VllJ go_ ol· d' . 03 tot 123 tonnen. In September waren e
1 h 27 h . en bnmen met a mgen van - . . .
AuoD"ustus kwamen sec
1 t
ts
11
se ep l l 'tzonde1·in0' hunne tweede reis konden ondernemen.
l epen met eene en rn e m o ' · . · b d
uitkomsten beter' zooc a a e se 1 . ' • l . D ar zoowel in die maand als m N ovem er e
In October was de vangst zeer germg do~r d~e~!~:t ::~r~\:uü:c kunnen zijn' indien slechts de _mogelijkheid
haring in overvloed werd aangetroffen' ha cl o . l 11oeclanigheid van den visch' vooral m het laatste
't t pen Door e zeei goec e . . ·
had bestaan om de
·
netten
b h
m
·d
e wer
ogtans
.
de van D'S
t
van
·1863 tot
·
de middelmatiD"e.
o
Het minst voldeden sommige
• .
g·edeelte van het Jaar ' e ooi e n h t ob . September daar de haring toen het me.est Is gel
A t en van e egm van . . ' c .. cl
aanvoeren van de maanc
cl
ugus us .. b" l h t che kust waar de harinD' in dien tIJd veelal roog en
·b. dte soms VrlJ na lJ c e se o s ' o .. cl . d
vano·en o op 560 noor ei iee ' cl . gst vriJ " schraal v· ier se l iepen 11ebben dat J·aar sinds 22 JunlJ' g·e men e
smah:eloos is. -
·
In
h
18G4 was e van b cl .. . ·ht e nI.et meer dan 3fJ3/s ton haring gevangen' we
11
rn
9o 600 noorder ree te gev1sc n . · ,
Yier nachten' tussc en 5 en G cl ·ende den O'eheelen jaag·tijd liet de vangst vee
1
Le
·met den eersten jager huiswaarts werden gezonden.l e UI d . f. laatoste niet meer dan 147/s ton aanbragt. In
- d cl · • }echts 60 c e zeven e o ' ·
wenschen over' zooclat e twee e Jager sb' . e'n1· O' haring· te vang·en en keerden slechts 44
. d . t h lft an Septem er was zeer w l o .
Julij ' Augustus en m e e~is e e v 0 of ·emiddeld hoogstens 100 tonnen. In de tweede ?elft -yan
schepen terug met
d
eene laclmg van 19 tot 1~ ' - gel t 1 sche1)en welke toen J'uist hunne tweede_ reis beg_·on-
t }·Japs zeer rmm zoo a c e ' . h
September werd e vangs eens~ cl' ' h . . t keerden Voor de overige schepen' die van unne
. t"d . t ene goede la mg mswaar s . " h l
nen waren ' m korten IJ me e cl cl • . te laat daar de overvloed m et aatst van
. t . ekomen beg·on e twee e reis ' . . .. . . h' Id
eerste reis nog met waren er ug g ' h h Ik tot aan het . einde van de visscherlJ aan le '
· k . e nieuwe se aarsc te, we e . d ·
September plaats maa te voor een cl . b en slechts 4 tot 8 last van die twee e reis
. t . October hunne twee e reis egonn ' cl D
zoodat de schepen' die eers m . h " . 1864 tusschen 490 en 570 noor_derbree te. . e
cl J. t t k voor de VIssc erlJ was m b t
medebragten. De voor ee lgs e s ree cl 0 k h bben de speerhaaijen veel minder nadeel toege rag
. 'd cl · cl1 werd wer g·eroem . o e . . , t en
hoedamgheI van en vis ·: . d b. g·t 2 484 en 1 9'14 Jasten van h
I
tonnen eg
lk b cl Jaren wer en aange Ia ' ' . . cl
aan haring en wand. n e van ~I e . cl • 7 . ·ers en voorts in 86 en 80 eerste' 84 en 59 twee e en
3 lü4 in 1862. Zij zijn aangebragt m elk Jaar o~r .Jatgbeg·repen de haring· in. -1863 aangevoerd met eenen
' , · o cl deze opgaven is me · 96
in 1863 in 5 derde reizen. n er . cl h . MAAS
Z
te Scheveningen waarvan de eerste 1 '
1 'éne bomschmt van en eer ' . -
kerfvaarder van wartewaa en e V l hoeveelheden werden gevangen 96 lasten' 41D;l6 tonnen en
cle laatste 106 tonnen hebben aangebr~g. t. "adn ce3zel t .61/ tonnen en 989 lasten, 135/s tonnen bij de eerste
cl
'> ·1 lasten 56/s tonnen ge uren
de den J aag·tiJ
'
91 as
d
en '
.
2
. 1863 82 Jasten 13 tonnen bq
.. d
e
d
er
d
e reis.
. .
• ' b" de twee e reis en m . · . .
reis 1 392 lasten en 902 lasten 5 tonnen IJ 11 62 31 maaties 279 en 191 iJ'le , 24 en 15 kmtzieke
' ' · 119 1 677 lasten vo e en · cc ~ • ' •
De hoeveelheid bestond mt 2,~ . en ' . , 7 'h en hebben deelgenomen, gaf in 1863 f 59,436' - m
. " . m '1863 65 m 186,~ 5 se ep f . . ·7 80" d
haring. De JagenJ , waaraan
.
.
1862 De
'
mtgaven
. b
e
cl·
roegen
i'n ·elk 3'aar f70
'
583.39 en 22,88 . -";
h
e m-
-18G4 f 33,000 tegen f 58,635 m . . . " 1 t dus i'n 1863 met een nadeelig slot van f 12,351.12' etgeen
f 3 5
komsten f 58,232.27 en 3
' 233
. 32
.
De
"
JagenJ
~ 1
s 00 t . 1864 met een voordeehg
· ·
slot van f '10,345.5
o
.
D-
~ze
·
o d n verkoor)PrlJS neer mm ' In .. h l ·11 k .
op ongeveer. 20.5 lo van . e . h f/181.50 per schip. Daar de inkooppnJS ge ee w1 e eung
winst, omgeslagen over 57 deelne~en~e se ~p:~e'c{ft,: schïnbaar en een gevolg van het aanzienlijk bedrag der
g esteld wordt' is het geleden verhes m 186 l"k Jr i'nkoop van 'de 'deelhebbers overgenomen ·l,34815/rn
. "d I 1863 werden name lJ voo D t
aanvoeren in_
l
den
h
3aagtlj . n " f 60 '>49 h0 in 1864 slechts 299i/s tegen f 13,'137.40. e eers e
· tegen den UrlJS van ,. ·4 • d " f 0-0
. tonnen zeestu { armg' ' E. cl · 1 t . kon door de aanbrengst van 171/2 ton' e priJS op _"
haring gold _in 1863/ ·1,00? per ton. "enJn~f a::i~e de,prijs van/250 tot/100; terwijl de nog~v erg~~leven
tot /275 gebragt worden:. Van 8 tot _o fJ 36 d lle f' 48 de maatiesharing. Gedurende den JaagtlJd was
. J 1" ·k ht werd tegen e vo './ ~ . d' kl . h
J·aag·harmg op 21 u IJ ver QC • cl h. · · t aan de smaak voldeed en door e em an-
L cl . dere Jaren daar e armg me . . . , . d .
.het debiet minder grooL . an m ~n ' k i·t ·d Na afloop van den jaagtijd bedong e eerste
· · l h · hollandsche ver oc1 wer · . - . d ·
delaren . . veel . schotse , 1e l!-rmg ... voor . cl lle f 60 voor . cl e maa t" Jes ha· , r1'ng . 'Toen van dien tiJ'd af tot het em e van
vanD"er op 7 Augustus f 42 voo1 e vo ' 1 d 1· en de priJ'zen terug tot f 25 in de helft van Augus-
0 • . • ·eld op elkander vo g en ' iep . . h lf s t b ·
November de aanvoeren ge1eg _. . . d f19 75 ·n het begin van September, /17.25 a ep em er
tus ' /21.50 tot f 22 aan het ei~de van ~1~ ~a~n ' ~tva~ge~ werd opgeruimd tegen f '17 de v~Ile' f 11.50 t_ot
niet in verhou~m~ tot ~n zeer g mber het sterkst doet gevoelen_. Guns ,ti~er w~s de" ~t~n" er
haring,, 4ie z1?h _m Jt)hJ, August::s en Se~te October 2'1 t~tf22, in Novèmbér/2_2 totf24, wa~~do?~ ~e
prijzen in het najaar. De voile hanng go!d"1·~ 1 , , "k:vooraeelen geribten. Terwijl de uitvoer· naar Rusland
reeders' d-ie eene goede v~~gs.t ha~den _ , VrlJ _e angrlJ d'nD'en toe naar Belgie en het Tolveroónd. ! De geheele
en .de Oostzeehavens jaad1Jl~s - ~fneemt, _ nemen dde' ~e.rzent .~db weM geschat in i863 . op /584,ooo, . in 1864 ~P
. . . h . . h i'lJ na afloop van en Jaag lJ ' . , . . ., ., . " ill
waarde
,
der
.
zout armgvissc
f'
e
h'
'
f
. . , . f 3 337 . én f. 4-.158. De staridpr1Jzen van vo en
f 578 000 ", hetgeen gee t per .s_c 1 .P , 6 ' 79-1 en f , 7 ' 225 ' · per ' reis
f, 6 · ,
1862 ,
harin~ 1n 1N-ovember waren f 16. 50 en f 22 per ton' tegen ' 1 m .
De volgende staat gee_ft in tonnen een vijt]arig· overligt van den uitvoer va~ gekaakten haring naar de
plaatsen van bestemming:
en f 16 begin October. De harmg na 2" co er o . . l ·r St Petersburg gaven ongunstige uitkomsten.
f ." cl . · de Oostzee en voorn naa · , . . . . 'cl
14.25 de IJle. De verzen
d A
mgen
• ·i naar
ooral .
m , 0
cto b'
er en November vriJ. bélangr'iJ'k, doch mmder wmstgeven
h '
.
De uitvoer naar Noor -n_men
d .
rn
t
was
d
v
. het zeer aanzien
. l"k
lJ e a
g1'0 op het goud . en den_ buitengewoon oogen
cl
daar een goed deel v_an e wms oor . ". 'd . October besp'eurde ·m.en dat voor den laatst aangevoer en
. " . . l . R eds tegen het em e van . ' ... . . . h h .
wisselkoers ver oren gu~g. e .. ' ;d l:i cl gen daar de schotsche harmg zeer se aarsc was
·haring :hoogere prijzen dan f 17 hadden kunnen woHr_ enb e. on Belg' ie en den Rijn. De prijzen klommen in Feg
. ragen kreeg voor am mg' · d ·d
eworden en men meuwe
• A
aanv
'lttf25 f26enf27, t
egenwe lke sommen biJ'na de geheele voorraa wer
b
bruariJ. -1864_ tot f 2'1' m n_pn o ' d t "l . Mei geene enkele ton tegen f 33 meer e-
" · h bb 1 ter f 30 gegol en erWIJ m d .
af'.gezet. Enkele part1Jtjes e en a . . d ' ;" of:schoon hoog·er dan in het voorgaan e Jaar '
n '1864 waren e p11JZen' h l
schikbaar was. In den voorzomer v.a M l ·i·J·f't zulks toe aan de mededinging van den se otsc rnn
. d ermgen aanvoer. en se u d d
Hamburg, Noorwegen, Vereenigde GEHEET, BEDRAG VAN 1
JAREN.
Tol-
Hannover Zweden Staten
verbond. Belgie. Rusland. en
en
van
Denemar- Noord- den de
Bremen. ken. Amerika. uitvoer. vangst.
1
1
1
1
1860.
1 1
1
t 1,54~ 4·,841 1
1 3,044 '1,508
1
835 ·J ,751 24,336
1861.
26,222
1
22,513 4,633 1 1,908 1
1,763
1
720 1
780
1
32,706
1862.
29,260
23,152 5,6:i!l
1 2,850 1
3,254 1,342 2,490 39,086
1863. 1
51,108
j 20,008 5,129 1 1,444 1
3,891 709 2,219 35,089
1
35,088
1864. 1
1
28,392 9,738 i
1,268 1,703 1
357 1
1
1,592
1
43,59'1 26,792
1
1
" ..
1
.. , . ..
Van echten hollandschen haring werden uitgevoerd in 1863 22,25019/ 32
, in 1864 14, 7269fa tonnen. Daarentegen
zijn ingevoerd 16,69e en 27,1)94 tonnen, waarvan uit Groot-Brittanje 15 ,993 en 24,457, Noorwegen 546
2
en 3,425, Belgie 99 en 42, Pruissen 51 en 13 , Hannover 1 en 6, in '1863 uit Hamburg 6, Oostenrijk 3 en
in 1864 uit de vereenigde staten van Noord-Amerika 51 tonnen. Van dezen ingevoerden harü1g· werden voor
binnenlandsch gebruik aangekocht of in hollandsch fust verpakt en op die wijze naar het buitenland verzonden
3,680 en 8,364 tonnen, zoodat in elk jaar voor doorvoer zijn overgebleven 12,839 en 19,630 tonnen. Van de
geheele vangst van den hollandschen haring 35,088 tonnen in 1863 en 26, 792 tonnen in 1864, zouden dus in
elk jaar voor binnenlandsch gebruik 12,838 en 12,066 tonnen zijn overgebleven. De opgaven, althans voor 1864,
verdienen weinig vertrouwen, il.aar de vangst van echt hollandschen haring in dat jaar gevoegd bij het getal
ingevoerde tonnen vreemde haring, een bedrag geeft van 54 , 786 tonnen; zoodat, na aftrek van den uitvoer
43,591 tonnen, slechts 11.195 tonnen voor binnenlandsch gebruik zouden overblijven. Behalve den gekaakten
haring ontving men in elk j aar te Vlaardingen eene partij hollandschen steurharing, groot 56,000 en 24,750
stuks; hij gold in 1863/11 tot/26.25, in ·1864 gemiddeld f24 de 1,000 stuks. Daarenboven zijn aldaar in
1863 aangevoerd 2 partijen steurharing uit Schotland afkomstig-, de ééne van 100,000 stuks, verkocht tegen
f 28, de andere van 50,000 tegen f 23 de 1,000 en 85 ton gekaakten schotschen pekelharing.
Aan versch- of kustharingvisscherij hebben deel genomen 179 en 180 schepen, waarvan 126 en 130 uit
Scheveningen, 45 en 43 uit Kat.w~jk, 8 en 7 uit Noord wijk. Zij werd als gewoonlijk uitgeoefend van half
A ugustus tot het einde van het jaar. In 1863 was de uitkomst nog al verschillend, doch voor de meeste
schuiten de vangst zeer voordeelig. Zij die ligte machinale of katoenen netten bezigden hadden over het algemeen
de ruimste opbrengst .. In 1864 waren aanvankelijk de uitkomsten minder voordeelig dan in de laatste jaren;
later nam de visscherij een gunstige:n keer, ofschoon de opbrengst verre achter bleef beneden die van 1863.
Het gebruik van katoenen netten is niet slechts te Scheveningen maar ook te Katwijk dit jaar toegenomen.
I n 1863 hebben groote rampen de visschersvloot getroffen, zoodat de geheele bemanning te Scheveningen van 4 ,
te ~atwijk van 2 schuiten verloren ging en van deze 6 schuiten door zeeramp getroffen slechts ééne te
Scheveningen voor de vaart behouden bleef. In 1864 is ééne der scheveningsche bommen met de geheele
bemanning van 8 koppen verongelukt, terwijl op andere schepen uit die g·emeente nog 4 personen door toeval
of stormen het leven verloren. Van de bemanning der katwijksche vloot vonden 2 personen den dood in de
golven. In elk van beide jaren werden aangebragt 38,612,'150 en 33,535,000 haringen, in 417 en 420 reizen.
De opbrengst werd geschat op f 4·21,64 l en f 529,586, waaronder voor 1864 eene som van f 20,960.90 voor
geschonden haring. De middenprijzen waren in 1863 f 11.05, in 1864f15.50 per 1,000 stuks. Als hoogste prijs
werden in elk jaar besteedfH en/39.30, als laagstef6 enfH.50 per 1,000. De meerdere vangst in 1863
werd dus meer dan opgewogen door aanmerkelijke prijsvermindering. De middenprijzen in 1861 waren meer
dan tweemalen zoo hoog als die in 1863. Hierbij komt, dat in 1863 door de groote vangst de slijtage van
netten en vischtuig veel belangrijker was, het vervoer van den visch meer uitgaven veroorzaakte en ruim
f 18,000 meer voor zout moest worden uitgegeven dan in 1861. In weerwil van de mindere vangst in 18G4 ,
was de uitkomst voor de reeders veel voordeeliger dan in het vorige jaar, doordien de boH:ing, na de belangrijke
daling in de beide voorgaande jaren, op nieuw in prijs is gerezen. De gemiddelde besomming ván elk schip
ter steurharingvisscherij uitgerust bedroeg in 1863 f 2,356, in 1864 f 2,942 tegen f 2,6'18 in 1862. In beide
jaren werd weinig haring gekaakt, in 1863 1271; 4 , in 1864 '133 tonnen. Onder de bovenstaande cijfers zijn niet
begrepen 200 en 130 tonnen, die voor eigen gebruik der visschers gediend hebben. Men besteedde in Augustus
1863/25 totf38, in 1864 /23 tot/27.50, in September 1863/22, Octobèr '1864/17.50 voor den pekelharing
per ton. Daarenboven werd nog in den herfät van elk jaar door 3 bomschuiten uit Egmond aan Zee de verschharingvisscherij
uitgeoefend. Deze schepen hebben in elk jaar iu 15 en 13 reizen 694,000 en 593,800 steurharingen
aangebragt, verkocht tegen f 8,800 en f 8,550 off 12.65 en f 14.40 per 1,000 stuks. Men besomde dus te
Egmond per schip in '1863 f 2,933, in ·J 864 .f 2,850 tegen f 2,616 en f 3, 120 te Schevening·en , f 1, 74G en f 2, 122

te Katwijk, j 1,677 en j ,1,684 te Noordwijk. Reeds verscheiden jaren achtereen is gebleken, dat het eerste
gedeelte van het vischsaizoen te Egmond veel beter uitkomsten g·eeft dan in de drie overige gemeenten, terwijl
het laatste gedeelte zich door veel schraler \·angst kenmerkt. Uit Eg·mond vertrokken 3 vaartuigen in 1863 op
Hl September, hadden reeds op den 26'1cn dier maand den eersten haring aangebragt en tot November eene
overvloedige vangst, waarna z\j zeer tegenviel. In '18M waren zij op 13 September uitgezeild en reeds op
13 October van hunne tweede reis terug met eene besomming van j 6,300. Men is dus voornemens de verschharingvisscherij
in het vervolg op 1 November te sluiten, dewijl na dien tijd de opbrengst de kosten niet kan
g-oecl De maken. zoogenaamde noordvaart of de korde- of schrobnetvisscherij op platvisch wordt in de eerste helft van
het jaar meest uitgeoefend. door de schepen, wellrn in de laatste helft voor de steurharingvisscherij dienen. In
'1863 was over het algemeen de vangst vrij overvloedig· en rijker dan in 1862. Daar de hooge prijzen zich niet
handhaafden, was de einduitkomst minder gunstig dan dat jaar. In 1864 gaf de vangst niet onbelangrijke
voordeel en, doordien zij overvloedig was tegen hoog·e prijzen, vooral toe te schrijven aan de levendige vraag
voor de belgische markten. Deze visscherij wordt vooral uit Schevening·en, Katwijk, Noord wijk, Eg-mond aan
Zee en Zandvoort uitgeoefend. Men bezigde in de drie eerste gemeenten in '1863 Hl2, in 18M '191 schepen,
waarvan 13!~ en 135 uit Scheveningen, 4.9 en 4,7 uit Katwijk , 9 in elk jaar uit Noordwijk. De geheele opbrengst
der schrobnetvisscherij \vorclt in die drie gemeenten g·eschat op j 40 LA90 in 1863 en J !~78,'l 72 in 18M. De
gemiddelde opbrengst per schip bedroeg in elk van beide jaren te Schevening·en J 2,262.67 en J 2,647.14 , te
Katwijkft ,755.35 en/2,312.30, te Noordwijk/1,364.30 en/1,347.78. Onder de opbrengst van deze visscherij
is te Katwijk in elk jaar niet begrepen eene som vanf2,152 en/1,694, voortvloeijende uit den verkoop van
zeesterren. De schol, die in g-roote hoeveelheid te Katwijk wordt aang·evoerd, bedong in beide jaren en vooral
in 1864 hooger prijzen dan in 1862. De mand schol gold alclaa.r in J anuarij ·1863 J 2.50, in 18M f 4.25 tegen
j 2 in 1862, in J unij j 3 en j 4.25 tegen j 2.40 in J\1lij ·1862. Te Egmond aan Zee werd de kustvisscherij in
elk jaar gedreven met '19 bomschepen, bemand met 120 koppen in '1863 en 114 in 1864. Zij besomden met de
kor- of schrobnet j 32,250 en j 37 ,540. In beide jaren was de vangst schraal. De hoogere besomming in 1864·
was meer het gevolg van de zeer hooge prijzen. In de meeste maanden was de visch schaarsch door de toeirnmende
mededinging van de engelsche visschers, die van het begin van Mei tot het einde van J ulij telkens
in grooter getal het Binnenlek met hunne vaartuig-en bezoeken en eene groote menigte visch opvangen. Te
Zandvoort was de visscherij met het schrobnet in beide jaren bevredigend.
De beug- of hoekwantvisscherij op schelvisch en kabeljaauw werd in 1863 uit Egmond met 16 groote en
10 ldeinere schuiten uitgeoefend, welke te zamen slechts j 9,555 besomd hebben tegen J 13,290 in 1862. In
October was op de kust nog geen schelvisch of kabeljaauw te vangen. Toen de visch in November en December
o>ervloedig kwam opdagen hebben veelvuldige stormen het visschen belet. Bijna de geheele vangst werd tegen
hooge prijzen voor de duitsche markten opgekocht. Het best slaagde de kleine beugvisscher\j met 9 groote en
kleine booten uit Egmond van half Maart tot half J ulij uitg·eoefend, welke j 6,886 heeft opgebragt. Beter was
het met de beug- en hoekwantvisscherij in '18M gesteld, zoodat, hoewel de vang·st slechts matig· was , de '16
vaartuigen door de hoog·e prijzen j 15,300 besomden of j 5,745 meer dan in 1863. De kleine visscherij op
schelvisch en kabeljaauw , van April tot half Junij, met 12 booten elk met 5 koppen uitgeoefend, gaf/10,100
of j 'f,2 J!1- meer clan in het vorige jaar. De geheele visscherij heeft te Egmond aan Zee opgebragt in '1863
f 57,571, in '1864 /7'1,490 tegen fû2,660 in ·1862.
Te Zandvoort werd de visscherij in 1863 uitgeoefend met 11 pinken, die een gedeelte van het jaar de
schrobnetvisscherij uitoefenen en een ander gedeelte t er beugvaart worden uitgerust. Hoewel zeer ongelijk was
de vangst met het schrobnet in beide jaren voordeelig door de zeer hooge prijzen. Men betaalde voor scharren
in 1863 j 7 tot j 8, in 1864 j 5 tot j 1 O, voor kleine schol j 3 en j 2 tot j 4. de mand, voor de groote j 0.30
tot j 0.35 en j O.liO tot j 0.50, voor tongen j 0.20 tot j 0.25 en soms in 1864 j 0.35 tot J 0.40 het stuk. Slechts
voor tarbot bestond in '1863 weinig vraag; in 1864 gold deze visch in de week voor Paschen j 4 tot j 5 per
stuk, doch moest later soms voor zeer lage prijzen worden afgezet. De hoekwant- of beugvisscherij is in beide
jaren tegengevallen. In 1863 moesten door de schrale vangst de meeste pinken deze visscherij reeds zeer spoedig
staken: ook in 1864 was op de kust bijna geen kabeljaauw. In elk van beide jaren werden te Zandvoort
besomd j 29,000 en .f 30,000, waarvan in elk jaar slechts f 1,000 met de beugvaart. Te Zandvoort koestert
men gunstige verwachtingen van de toekomst welke de visscherij te gemoet gaat, zoodat men aldaar eene
nieuwe reederij heeft opgerigt, welke zich voorstelt verscheiden schuiten uit te rusten en reeds in '1864 2 nieuwe
groote vaartuigen voor de visscherij heeft ingerigt, waardoor de visschersvloot van 11 op 13 schepen gebragt is.
De beugvisscherij , vroeger te Schevening·en een zoo belangrijke tak van nijverheid, vermindert aldaar jaarlijks.
De kabeljaauw schijnt het gedeelte van de kust door de beugvisschers bezocht geheel te hebben verlaten. In
de laatste jaren hebben schelvisch en kabeljaauw zich in het voor- en najaar slechts vóór Zandvoort en Egmond,
in de nabijheid der kust , vertoond. Van de 20 booten 1
die in 1862 voor die visscherij dienden, zijn in 1863
7 verkocht om te Zandvoort en Eg·mond in de vaart te \Vorden gebragt. In 1863 hebben 13, in '1864 12 booten,
Ü' zamen/6,336.75 en/3,383.70 of/487.44 en/28'1.97 per boot besomd; terwijl in 1859 of het laatste voordeelige
jaar 2 l booten eene waarde opbragten van j 35,7 40.70 of j 1 ,654.32 per boot.
Van de visscherij op de hoogerop gelegen kusten van de N oorclzee beantwoordde de schelvischvangst te
Enkhuizen in '1863, in de eerste helft van J anuarij, vrij wel aan de verwachting, doch was later van weinig
beteekenis. In plaats van schelvisch werd eene menigte schol gevangen, waarvoor men goede prijzen bedong·;
welke visscherij tot het laatst van Mei aanhield, toen de schol plotseling geheel verdween. In het tweede
halfjaar gnf, vooral door de merlerling-ing van rle rng-elsrhe vissc·hcrs. rlr visscher\i bijna niet.s. In 1861 werrl
in het begin van Januarij uit Enkhuizen met de beu tam l"k ·
werd afgezet. Toen deze visscherij verminderde in g men ~IJ F v~el s~~elv1~ch g·e_:angen' die tot hooge prijzen
jaauw en rog te vangen. De eerste visch ' g hg h nel le rual'lj eemge m1Jlen verder van wal om kabeld
, waar oor voor eze v1schsoort b 1 ·'k
was se aarsc e aatste werd t t h ··
oor de verlaging van het tarief in Belg1·e d ' cl . o zeer ooge pr1Jzen opgekocht
wordt. De scholvisscherij' van April tot het laatst van J unï f e~ne e angnJ. e m~rkt geopend
en tot laat in den herfst werd voor·a] ki . h l J ' ga zeer goede mtkomsten. Midden m den zomer
. eme se o gevangen waarvoo d ··
engvrsscherij in de twee laatste maanden van het . aar af z ' .. r ~en zeer goe e pnJZen bedong. De
b
vangst hadden' anderen toen de vor·st . . 1 tJ g eder on~ehJke mtkomsten' zoodat velen eene schrale
.. , mvre , me eene goe e ladmg t N' cl' b.
h
ooge prlJzen bedongen. In elk van beide jaren zïn t E l h . -EJ reuwe iep mnen kwamen en zeer
120,825 en 130.400 schelvisschen' 11,64,0 en 9 87~ to:o-en n \ ~izen aange~ragt 1,275 en 1,720 kabeljaauwen'
schol. De opbrengst werd in elk jaar eschat ~ 61 ~1 ' ,~08 en 1,58:> t~rbotte~' 494,600 en 523,556 p.
koopjes op de vischmarkt afgeslagen t~r waard: !an f 129:: /s 63,6/26; met i~begnp van 969 en 926 kleine
en/65,590. - Te Helder werd in elk van beide ·aren aa' .' he~ 1,964, klimt het_ bedrag tot/63,658.88
gebragt voor eene waarde van f 36 793 en f 82 02J cy n vd1sc '. m de Noord- en Zmderzee gevangen' aand
ei , , rn lJZOn ere personen aan cl h t k
. ' • , •, waaron er niet begrepen d · h cl l"k
en zon er afslao- verkocht en dr·e well b.. cl e v1sc ' age lJ s aangevoerd
.
mtventen. - Aan de heldersche zeewerin werden door cl e se .m en .. oopen of de visschers zelve
775, in '1864 700 ponden paling, verkoch~ in 1864 te enef~ac~terderv1sscher~1en aldaar geva~gen in !8~3
1864 per tal f1.52 golden en in dat jaar C.)00 talle g cl. je 100 p., 60,000 en 20,000 harmgen , die m
geep ' re 5 pe~· tal opbragten, - Van de botters' te
Edam te huis behoorende in 1863 115 in -1864 11; .
het tweede een 70tal de Noordzee beva;en Elk. tl~ g~ta~, h~bben m het eerste jaar ongeveer de helft' in
/8 off 10 verdienen. In de lente van 186.4 wasvdaar ~t1gl eet, :hal:e den schipper, 4 knechts, die wekelijks
·t cl .. .. . e m s ag gunstig· m het na· d d d. .. .
s ormwe er bemoerJellJ'kt Uit Hui.ze l) .. . lk . ' Jaar wer e vaart ikwiJIS door
· n ZlJn m e Jaar 24 en 10 t · · ··
gevaren. In 1863 was de botvangst gunstio-· . 1864 cl . vaar mgen ter visscherlJ buitengaats uit-
7 en 12 bunvaartuigen voor deze visscherij ~~b~n· cl i>war:~ e mtkomsten_ ong:ms~ig. Op Terschelling zijn
namen in beide jaren 160 schuiten te z1g . e mt ~rosten waren m berde Jaren ongünstig. Op Urk
.. ' zamen van 4,350 tonnen mhoud Ik t 3 k .
e rJslandsche visscherij werd in beide . . t . ' e me oppen, aan de v1sscherij deel.
D
1863 3' in 1864 2 nederlandsche schepe. i1 dJeaerlenHntrem dtgeoehf~nd. Aan de visscherij op Groenland namen in
" b · e ou ste se ip Dirk· Ad
,.,oo ro ben mede en heeft nic t eens de walvischvan ·st be r D ' ye . ama' groot 343 ton' bragt slechts
Noorwegen. Ook het tweede de Noordnool k. g. b ~doe_ Cl; het werd m 186-1. verkocht aan een kantoor in
' r , reeg m er e Jaren eene sch · l t ·
ou
510 cl
e robben welke te zamen f 9 860 23 h bb b ra e vangs ' m 1863 520 jonge en
Het schip Mrtri~ uit Purmerend verl•re~o- in \ei~: ~pge rag~. ~e traa~ werd tegen j 47 .50 het vat verkocht.
en 1,480 jonge robben aangebragt. o Jaren vee etere mtkomsten' en heeft in 1863 1,790 oude
De beug- en winterkabeljaauwvisscherij verkeerde in beide ·aren ..
voor de belgische markten in bi eiJ'enden toe t cl 0 l d J door d.e hooge pnJzen en de levendige vralMl'
· 1 cl s an · o { on ervond men 1 186 ~ · h -t:>
mv oe van den aan de geepvisschers toegeke cl .. cl .. , n -"' m ooge mate den gunstigen
zijn in 1864 47 tonnen o·eep gezoute11 In Jn en v:~ omFvabn zontacCIJnS. Aan de vischdroogerij aan den Helder
o · anuanJ en e ruariJ. 1 "63 , d ·
verbeterde' ontstond groot gebrek aan g·eep en mo t . A . o
. es men
was e vangst germg' toen die latfü'
111 pnl en Me· cl h
op it aas wachten ' zoodat zelfs één der sche .t r h 1 soms agen ac tereen aan den Helder
d
laatste gedeelte van het jaar werden vele sch pen dm ~ rhen oofde van de laatste beugreis moest afzien. In het
epen oor et gure weder da e ht · cl
ou
h d
en. e hooge priJ·zen wogen ecl1ter r r· l t . g n ac ereen m e haven teruggeu
msc ioo s op te()'en die on f d.
D
slechts hoekers' van ééne bun voorzien die d 1 h o . guns ige omstan igheden. Terwijl vroeger
. d ' us oo { verse en vrsch kunnen a cl
ge
b
ezrg ' nemen thans ook buishoekers. uitsluitend voor d h .· .. a~v~eren: voor e beugvaart werden
1864 was de vangst over het algemeen g,unst· H t e armgvisschenJ mgerrgt, aan die vaart deel. In
· io-. e aas voor de kaber · l ·
Jaar overvloedig. In het laatst van het J·aa lei d d . ' h Jaauwv1ssc rers nood1g' was het geheele
. h . .. . r ee e v1ssc ersvloot nog al cl t
en vrsc tmg vrlJ wat schade werd toeg·ebrao-t t van e s ormen' zoodat aan ankers
elk van beide jaren ter markt gebragt 1' t:;39en we6e personen het leven verloren. Te Vlaardingen werden in
•>,'l· en 1 592 tonnen kab r
2, 174 schelvisch' 1,836 en 1.972 kibbeling 599 436, b t k . e Jaauw '. 3,315 en 3 ,942 leng' 1,593 en
' ' en o en olv1sch 394 e 451 k 1 .
eene waar e van j 8 643 en f h . h . ' n ee en en lippen en voor
cl ' 17 ' 501 aan verse en v1sc De kabel· Id .
tot/28.25enf15.35 tot f32.2 , delen 5 6 _ 15 tot ; Jfü~uw go melk van. beide jaren /13.15
3 5 6 2
en/2.50 tot/8.25, kibbeling/ . totfg { en/ { ·Oen f - a tot/14, de schelvrsch/2.10 tot/8.50
6 25 1 25 6 5
kolvisch /6.25 tot /i.2.75 en /1250 tot ./.13 50 l. 1 tot/1~.75, botf5.50 tot/23.50 en/6.50 tot/20.50
, V . · · , meen en lippen /20 t 0 tf37 '
se
h
epen
.
te laardmgen
. '
te zamen bemand
me
t 700 en 780 koppen en
·
d' cy47
per ton.
·
Van de 53 en 49
ie ben m elk Jaar 40 de beug·- er1 l{ol . h .. . r ie • en 234 reizen gedaan hebben
l b
v1ssc eriJ mto-eoeiend en aa b t 6 '
1863 3 lasten kolvisch. Te lVIiddelharnis cl d b o . ... nge rag 04_ en 641 lasten beugvisch en in
oefend met H sloepen die in '1863 2- :ve:86he eu~v1sschenJ m elk jaar van 20 Mei tot 1 October uitge-
400 en 360 ton leng h~bben aangebragat, IDn ib18 reihzenbbgem~akt. hebben en 3,000 en 2,422 ton kabe!J·aauw
. aaren oven e en mt die g t · , '
naamde voorteeltreis gemaakt en te zarnen 181 t k b 1 · emeen e m 1864 2 sloepen eene zooo-eb
. T . on a 8Jaauw verkocht teo-e /1850 d t:>
aange ragt. e Maasslms zijn elk jaar 4 sche e Ik b 'd o n . e ton' en 20 ton leng
bezigd. Zij hebben in 1863 596 ton t . ph n ' e eman met 12 koppen' voor de beugvisscheriJ. 0 o-eb
V< n e1 e Jaren 2 en 1 hoel e 8 1 ·
zou env1sc en 443 ton rammeling · ·
aange ragt. Te Pernis werden in ell{ a b .d . en een wemig versche kabel1·aauw
met 206 en 180 koppen bemand' te Zwartewaal 2 hoekers ' rs' s oepen' 3 bezanen en 6 schokkers
schappen tot de visscheriJ. buitengaats b . cl H ' 6 en 5 sloepen en 1 schokker met 98 en 86 man~
. ge ezw · et g·etal schepe t t d b
echter met opgegeven. Te Katwijk werden ino 1863 l ht l n o e eng- en kolvaart g·ebruikt wordt
. s ec s 1 s oep en een paar booten uitgezonden. Te Zierikzee

werd slechts in 1863 één schip voor de beug·vaart gèbezigd. Het visschen met de l~ol wordt meer ~n meer
uitzondering sedert de ondervinding geleerd heeft, dat in de zomermaanden met de beug betere uitkomsten
worden verkregen; zoodat te Vlaardingen in ·1864 slechts 2 kolvaarders zijn uitgerust, waarvan 1 eene reis
deed van 1 i, de andere van 9 weken, die te "1amen 37 ton kabeljaauw hebben aangebragt. - Voor de plompvisscherij
in September en October werden uit Middelharnis in 1863 5, in i864 4 schepen gebezigd, die in
elk jaar vrij goede uitkomsten hebben verkregen. In 1863 was de vangst matig, doch de prijzen in Belgie
besteed zeer hoog , doordien het inkomend regt toen reeds van f 14.40 op f 6 was teruggebragt. - De beugvisscherij
van schelvisch in den herfst, die in November begint, liet zich in 1863 aanvankelijk gunstig aanzi.en.
De kleine visschersvloot van Middelharnis werd door de hevige stormen zoo zeer geteisterd, dat 2 schepen
verloren gingen, waardoor 26 personen, welke 19 weduwen en 40 kinderen nalieten, den dood in

~ "d ~ :?.: ~ ~ :El: ~ ::- ~ ~
~~::sp..g~s~ ê. Er· ::sfü""
:-~ :;; (!) a. o :> Q>
g ~ e. - §: ê (!) ; ~ ~ ~ (!) ~ 2.: _:>
Cl\:l as. < < fü ~ ~ a· -"' (!) ;;- P ~Jg ~ § § g ~~~ s· ~ o? ~ ~
....
~
~
PROVINCIEN.
Verleende en afgehaalde jagt- en vischakten en kostelooze vergunningen tot het vangen van houtsnippen met flouwen en voor de visscherij met één
vischtuig (art. 6 der wet van f3 Junij i857, Staats b 1 ad n° 87) over de jaren i865 en i86~ .
Jaren.
JAGT.
GETAL AKTEN.
Groote.
-;;;l •fl5
Kleine.
Bedrag
der
recognitien.
1
Noordbrabant""""" ~ 1863 • • 5 777 8 f 11,845
(1864 .. 5 762 5 11,605
Gelderland"""" .. . " ~ 1863 • • 2 786 5 11,875
. 1864 .. 1 780 5 11,755
Zuidholland"" " " . . . . ~ 1863 • • 34 804 4 13, 100
' 1864 .. 35 776 4 12,710
Noordbolland .. .. .. , .,, ) 1863 • •, 3 539 3 8,190
. 1864 . . 5 537 4 8,225
Zee land ... ; . . . . ... . . . , . ~ ! m
: :
9 406 17 6,H5
9 426 16 6,740
Utrecht"." . " " "" " ~ 1863 • •
1 325 9 4,!)50
1864 .. " 318 7 4,805
Frie8land".""" . . " " ~ 1863 ' '
23 333 277 7,070
1864 .. 24 348 267 7,275
O"erijHe;"" " ... " ". ) 1863 ' • 2 421 2 6,385
~ 1864 .. 2 416 1 6,305
Groningen\"""".""~ 1863 • •
25 216 11 4,045
~ 1864 .. 28 209 10 4,025
D1•enthe""." ..""". ~ 1863 ' '
2 235 1 3,590
~ 1864 .. 4 221 " 3,435
Limburg"""""" . . "~ 1863 ..
1 427 20 6,535
. 1864 .. 1 426 13 6,485
------
Totaal"" ~ 1863 · · 107 5,269 357 f 84,030
1864 .. 114 5,219 332 83,365
i
VISSCHERIJ.
GETAL AKTEN.
Groote.
Kleine.
Bedrag
der
recognitien.
Getal
akten.
TOTAAL.
Bedrag
der
recognitien.
256 706 f 2,339.00 1,752 f 14,184.00
266 651 2,306.50 1,689 13,911.50
356 484 2,506.00 1,633 14,381.00
328 406 2,249.00 1,520 14,004.00
1,244 1,989 9,203.50 4,075 22,303.50
1,213 2,049 9,138.50 4,077 21,848.50
411 914 3,426.00 ·l,870 11,616.00
417 940 3,495.00 1,903 H,720.00
170 653 1,829.50 1,255 8,274.50
156 650 1,755.00 1,257 8,495.00
254 555 2,102.50 1,144 7,052.50
252 521 2,041.50 1,098 6,846.50
270 856 2,634.00 1,759 9,704.00
254 742 2,383.00 1,635 9,658.00
165 586 1,704.00 1,176 8,089.00
172 531 1,656.50 1,122 7,961 50
171 923 2,239.50 1,346 6,284.50
150 904 2,106.00 1,301 6,131.00
45 314 696.00 597 4,286.00
43 291 651.50 559 4,086.50
82 149 633.50 679 7,168.50
85 139 633.50 664 7,118.50
f 29,313.50 l •
3,424 8,129
7 ,••• lf 113,3'3.50
3,336 7,824 28,416.00 16,825 111 , 781.00
Zegel regt
KOSTELOOZE VERGUNNINGEN
::r' g'Cl\:l CJ' ~ El 8" ~ cg ~ ~ g '-;, ~ ~
~ ~ ~ > ó m ~ ciCî' g- t:l fi ~ -~ - l3
Eï g --s. ::s g_ ~ < ~ ~'-;, :>

UIBA~HTS-
EN FABRIEKNIJVERHEIO
OVER t865 E.N t86t
In N oordbrabant was met uitzondering van de katoennijverheid' de toestand van het fabriekwezen over het
algemeen vrij gunstig. De fabrieken van wollen stoffen en de linnenweverijen ha~den voortdurend druk -:erk'
vooral de laatste verkeerden door de duurte van het katoen in een allergunstigsten toestand. De ber~gten
omtrent de ambachtsnijverheid zijn zeer voldoende. Door het oprig-ten van nieuwe gebouwe~' ook publieke'
waartoe door de gemeentebesturen dikwijls werd besloten' en de menigte gebouwen ten dienste der staatsspo~rwegen
in aanbouw of in aanbesteding en door het daarstellen van openbare '~erken heersc~te v:e_l w:l~aa~t
bï den ambachtsman. Ook werden vele woningen van bijzondere personen en '~mkels verfraaid ?f -ver111e~:V .
Jetselaars' timmerlieden, smeden enz. zagen hierdoor de dagloon en verhoogen. Niettegenstaande die verhoo.,., mg
bestond vooral bij de smederijen' op sommige plaatsen gebrek aan werkvolk. b k
Ook in Gelderland verkeert de ambachtsnijverheid in een guustigen staat en geve~ vele open are wer ben
en toenemende aanbouw in eenige gemeenten overvloed van werk. De overdreven pnJzen van het katoen e-
lemmerden de werkzaamheden der katoenweverijen. d d" . h t
In Zuidholland waren de suikerraffinaderijen, vooral in _1863, gedn\kt door de sterke m~ e .mgm15 va~ .~
buitenla~d. In 18G4 heeft de verlaging van regten in Engeland, waar~oor aldaar het .debiet I~ vermee~l ~t';
een unsticren invloed op dien tak van nijverheid uitgeoefend. De oorlog I~. Noord-Amerika was zeer n~o. o Io.
voorgde br~nderijen en de daarmede verwante kuiperijen of fustenmakerlJen. De overgroote mee~lmh~~ :er
branders te Schiedam heeft zich' in vereeniging met die te Rotte:dam '. Delft' Delfshave~ en aar m?.en
· d l h d b d "dend te beperken door de fabneken m gegeven omstandigheden wekellJkS
verbonden om e wer 'zaam e en e m ' . h f . l r
één dag te doen stilstaan. De ambachtsnijverheid verkeert in een staat van voormtgang en ee t olvei v oel ~g
erk terwijl het loon geëvenredigd is aan den arbeid. Vooral wordt een g-root aantal openbare wer rnn stee s
~erri 't en aan de grootste gemeenten eene belangr~jke uitbreiding gegeven.
In g N oordholland breidt zich de fabriekn\jverheicl gedurig uit. De toestanc~. van een groot laanftal arbeiders
· d 1 d · t genoegzaam ZIJn voor hunne be ioe te. Ofschoon
blijft echter hoogst ongunstig' daar e oonen e1 mees en on d . d . t
~mio·e tal· ken van nijverheid zoo als die in katoenen stoffen, de scheepsbouw en de aar me e ver wan e
~~kken"' doo; de tijdsomstandigheden in min g-unstigen toestand verkeerden' was echter over he~ a~g·e.~iee~ ~e
toestand bevredig~nd ' vooral in die fabrieken, waarvan de arbeiders ~n grootek g·e.~ouwe~ :ere~111f ~lJn o r~
root ·etal in hun ei ene woningen werken. Zoo verschaft bijv. de s1garenma eriJ aan mze~. e an en we .
~e zaa~sche nijverhe~ was door den politieken toestand van Europa zeer gedruk~' te~WlJl dde ~a~oen- 8;
he ta ïtweverïen te Hilversum leden door de katoenkrisis en' na de vermmder~ng er m rn~:n e
:~~~~:c doo/rien ver~eerderden invoer van schotsche tapijten van betere soorten. He~ paleis voor ~·ol~s~~1Jt te
Amste;dam' waarvan de bouw iu 1858 is begonnen' werd op 16 .Augustus 1864' m tegenwoor ig e1 van
7 tot & 000 personen plegtig geopend. d l ·n d
'fe Utrecht had de ambachtsman in beide jaren veel werk door de werkzaamheden aan e ve.rsc 11 en e
s ,oonve diensten' het bouwen van schoollokalen en andere bel~ngrijke .. stadswerken, waar.~nder m 18M de
b~terhal~ Niettecrenstaande in de buitenwijken vele nieuwe wonmgen ZlJU ~.angebouwd' bhJft aldaar st~e-ds
t end beho:fte bestaan aan woningen voor ambachtslieden. De huurpnJZen vo?r ~ezoude en geschikte
oen~m " erkelijk gestegen Vooral hadden metselaars, timmerlieden, hmssch1lders ' stukadoors en
wonmhgen Z~Jn eaealn'~erl{ In die gemee~te wordt veel verrigt voor de zedelijke ontwikkeling van den ambachtsman.
steen ouwers v , 'v · . l · · f t t t d r
Behalve de verbetering van het lag·er en middelbaar onderwijs'. kwam m. 186.3 eene eesm:1g m~ ~ . s a~ . v;o
ba htslieden waarvan het denkbeeld van de handelssocieteit aldaar is mtgegaan en m 186 4 vereemgmb:n
~: be~ordering 'van fabriek- en handwerksnijverheid. De wasch- en badinrigting werkt voortcl~rencl zeer. g.~l~~·tl!
d · delijkheid en den gezondheid toestand van de lagere volksklasse. .Aan eene doelmatige zwemmug Ll~b
~~or eh;~n volk blijft groote behoefte bestaan. De toestand van de fabrieknijverheicl was over h~t algemeen mel
on unsti Sommi e fabrieken leden wel door de amerikaansche en deensche oorlogen en den f?e r~k.ten toestan
va~ de ~ldmarkt ~ de meesten verheugden zich in voortdurenden bloei, zoodat enkele tot mtbre1dmg moesten
~rv~rg.aan.
In Friesland werden, volgens de opgaven dei· gemeentebesturen, in 1863 en 1864 doo·r 7 ,453 en 7,973 meesters,
9,297 en 9,651 knechts 87 en 88 ambachten uitgeoefend. Door 1,632 en 1,643 fabrikanten werden g·edreven 65
en 66 verschillende fabrieken of trafieken, waarbij werkzaam waren 5,246 en 5,333 personen, waaronder 3,529
en 3,581 volwassen mannen, 297 en 294 volwassen vrouwen, 1,330 en 1,375 jongens, 90 en 83 meisjes. De
scheepsbouwmeesters en hunne knechts zijn onder de ambachten opgenomen. Tot geene ambachts- of fabrieknijverheid
maar tot andere \verkzaamheden werden gebezigd 41,439 en 43,227 niet inwonende arbeiders, waaronder
20,351 en 21,536 volwassen mannen, 9,849 en 10,096 volwassen vrouwen, 6,676 en 6,776 jongens, 4,563
en 4,819 meif'\jes, 23 ,559 en 22,726 inwonende arbeiders en dienstborlen, waarvan 11,647 en 10,722 van het
mannelijke, '11,!H 2 en 12,004 van het vrouwelijke geslacht. De toestand der fabrieken was over het algemeen
gunstig, met uitzondering van de koorn- en pelmolens, die in kwijnenden toestand verkeerden, de scheepstimmerwerven
en aanverwante vakken , die weinig werk hadden.
In Overijssel was de toestand vau den voornaamsten tak van nijverheid, de weverij en spinnerij , ongunstig
door de duurte van de grondstof. Het verschil tnsschen den prijs der garens en dien van het fabrikaat zou een
geheelen stilstand ten g·evolge gehad hebben, zoo niet allengs in 1863 eenige rijzing in den prijs dier goederen
aan de oost-indische markt was ontstaan. In 18G4 zijn op die markt de prijzen der vervaardigde goederen
op nieuw gedaald. daar de vraag door cle mislukking van den oogst gering was en door de duurte vaü. het
katoen die naar linnen toenam. Ook op de binnenlandsche markt is de vraag naar katoenen goederen veel
verminderd. De handwerlrnnijverheid was vrij levendig, vooral in Twenthe door den opbouw van Enschedé.
In de provincie Groningen bleven de scheepstimmerwerven , t0uwslagerijen , zeilmakerijen, anker~mederijen
en blokmakerijen in een ongnnstig·en toestand verkeeren door het kwijnen van de scheepvaart. In '1864 was
de toestand van vele fabrieken ongunstig, vooral van de olieslagerijen door den grootendeels mislukten koolzaadoog·st,
het toenemend gebruik van petrolfmm en de slechte verhouding van de grondstof tot het fabrikaat.
De ambachtsnijverheid was over het algemeen bloeijend, daar overvloedig werk voor den handswerkman te
..;,-inden was. In de gemeente Groningen werden in 1863 driehonderd vijfenv\jftig, in 1864 driehonderd drieenvijftig
fabrieken en werkplaatsen opgegeven met 1,547 en 1,502 arbeiders, waaronder 1,000 en 956 volwassen
mannen, 103 en 108 volwassen vrouwen, 36G en 355 jongens, 78 en 83 meisjes.
In de provincie Drenthe is de fabrieknijverheid van weinig belang. Zij breidt -zich nogtans langzamerhand
uit ; vooral te Assen.
In den toestand van het fabriekwezen te Maastricht is vooruitgang waar te nemen. Te Roermond oefende
de amerikaansche oorlog, vooral in 1864 , een ongunstigen invloed uit op de katoenfabrieken. Te Venlo en
-Omstreken was de toestand der nijverheid niet ongunstig. De aanleg van den staatsspoorweg en de bouw van
de brug over de Maas gaven aan vele handen werk. ·
Wij gaan thans over tot eene afzonderlijke beschouwing der voornaamste soorten van fabrieken.
Su~ker:fab1·iehen en s1tihe1·rqjftnaderi/cn. De toestand der raffinaderijen was in 1863 en 1864 nog minder gunstig
dan rn 1862 , door gebrek aan geregelden afzet, wanverhouding tusschen de prijzen van grondstof en fabrikaat
en toenemende mededinging door oprigting van nieuwe en uitbreiding· van bestaande raffinaderijen zoo binnen
als buiten 's lands. De meeste en grootste suikerraffinaderijen verwerkten in 1864 minder dan in vorige jaren
en hadden slechts korten t~jd hun gewoon getal werklieden in dienst. Zij moesten dit getal herhaaldelijk
verminderen. De volgende staat geeft een overzigt van den in- en uitvoer van ons land in de laatste vijf jaren.
ALGEMEENE INVOER. INVOER TOT VERBRUIK. ALGEM:EENE UITVOER.
Ruwe suiker. Ruwe suiker. Ruwe suiker. Geraffineerde suiker.
18(30 97,367,673 ned. p. 78,5G1,842 ned. p. 31,544,421 necl. p. 58,949,217 ned. p.
'1861 114,982,232 85,730,412 20,651,630 64,198,304
1862 104,966,259 85,761,747 45,124,960 63,900,413
'1863 119,015,86f 91, 152,370 36,319,926 64,554,340
18(34 117,287,458 93,600,702 21,848,982 68,911,292
De beetwortelsuikerfabriek te Zevenbergen bezit een stoomwerktuig van 200 pkr. en bezigt bij afwisseling
dag en nacht 275 personen, tegen een arbeidsloon van f 0.35 tot f L In elk van beide jaren werden 900,000
en 800,000 ponden suiker naar Frankr~jk vervoerd. De nederlandsche beetwortelsuikerfabriek te Oudenbosch
verschaft werk aan ongeveer 200 pei·sonen, nagenoeg allen van de hulpbehoevende klasse. Te Bergen op Zoom
kwam in '1863 eene nieuwe fabl'iek iu werking, sedert 1864 met eene gasinrigting, die in elk jaar aan 200 en
190 personen, waaronder 140 en 128 mannen , 40 en 42 vrouwen en 20 kinderen werk verschafte. De toestand
dezer fabrieken is zeer gunstig met eeli vrij aanzienlijken uitvoer vah suiker naar het buitenland. - De suikerraffinaderij
te Dordrecht werkte -in beide jaren met 6 mannen en verkeerde in gunstigen toestand. De beetworsuikerfabriek
te Dubbeldam werkte vrij gnnstig, in 1863 met 275, in 1864 met 250 mannelijke arbeiders en
met vijf stoomwerktuigen van 46 pkr. en vier stoomketels van 170 pkr" De suike'r- en stroopfabriek uit melasse
te Gouda had door de duurte van de grondstof slechts een geringen omzet. Van de vier suikerraffinaderijen
te Rotterdam wordt het getal arbeiders niet opgegeven. Slechts ééne werkt met stoom en bezit vijf werktuigen
van 3'1 pkr" Iu de beetwortelsuikerfabriek te Rijswijk waren GO en 80 arbeiders werkzaam. In 1864 werd te
Delfshaven eene ·stoom-suikerraffinaderij op groote schaal opgerigt met vier stoomwerktuigeil van 72 pkr. en vijf
ketels; -zij bezigt 200 arbeiders. - De hollandsche suikerraffinaderij te Amsterdam, sedert J unij 1863 in volle
werking, bezat in elk jaar zeven en acht stoomwerktuig·en van 47 en 66 pkr., twee toestellen tot het uitdampen
in het luchtledige en acht turbines 'en bezigt ongeveer 136 ma.n tegen een gemiddeld weekloon van f 8. In de
l
1
1
J

suikerraffinaderijen kwam in beide jaren geene meldenswaardige verandering'; slechts werden in die van de
heeren BEUKER EN HuLSHOFF de ovens voor beenzwart met twee vermeerderd. Deze fabrieken, waarvan twaalf
door stoom gedreven , bezaten op het einde van 'l 8(H zevenendertig stoomwerktuigen van ongeveer 400 pkr. en
veertig ketels. Verwerkt werden in elk van beide jaren door de elf en twaalf stoomfabrieken 7 t~,025,652 en 79,53'1 ,D50
ned. p., door de negen overige 1,628,·l 78 en ·1,353,359 ned. p. suiker. In deze fabrieken werkten ruim 1,300
man, gemiddeld tegen een weekloon van f 8 tot .f 8.50. De twee kandijraffinader~jen met stoom werktuigen van
111 en 2 plu., bezigen 38 mannelijke tegen f 7 tot f 12, 16 vrouwelijke arbeiders tegen f 2 per week. De
laatste werken slechts wekelijks twee dagen. Zij hebben in 1863 minder verwerkt dan in i 862 en hadden in
het volgende jaar veel werk voor uitvoer naar Engeland. In 1864 worden acht suiker- en dessert-werkfabrieken
opgegeven, waarvan ééne, met een stoomwerktuig van 3 pkr" 17 mannen tegen f8 totf18, 8 jongens en 4
meisjes, tegen f0.50 tot f3.50 bezigde. Zij verwerkte in 1863 ruim 44,000, in '1864 47,000 ned. p. suiker
en van cacao, amandelen, anijszaad, gom en andere grondstoffen ongeveer 11 ,000 ned. p" Hare bestellingen
voor Oost-Indie nemen toe. Van de zeven overige bezigde ééne 12 mannen, 3 vrouwen, 2 jongens en
!~ meisjes tegen een weekloon van f 'l. 75 tot f '12, zes elke 5 of minder arbeiders. De twee suikermaalderijen
met drie molens door paarden bewog·en bezigden '12, de stoom-suikerwaterstokerij 1 tot 5 werklieden. In 1863
hebben zes stroopfabrieken 110,000 ned. p., in 1864 vier 75,051 ned. p. stroop verwerkt. Van de twee stroopmakerijen
te Nieuwer-Amstel, waarvan ééne tevens suikerraffinaderij , wordt niets medegedeeld. In 1863 werd
eene beetwortelsuikerfabriek opgerigt op den huize Zwanenburg onder Houtrijk en Polanen. Zij werkt met
acht stoomwerktuigen van 64 pkr. en bezigde in elk van beide jaren 99 en 205 arbeiders, onder welke laatsten
22 vrouwen en 44 jongens, tegen een weekloon van f 3 tot .f 5 voor de jongens, .f 3 tot f 6 voor de vrouwen,
f 6 tot f 12 voor de volwassenen. In 1864 werd voor deze fabriek van 299 b. in het Haarlemmermeer, van
16 b. uit Waard en Groet en van 13 b. onder Aalsmeer de suikerbiet geleverd. Daar de teelt in den Haarlemmermeer
tegenvalt, was de toestand dezer fabriek niet zeer gunstig. - De suikerraffinaderij te Groningen,
met twee stoomwerktuigen van 14 pkr. en twee ketels, bezigde in elk van beide jaren 52 en GO knechts, waaronder
40 en 42 volwassen mannen, 2 en 3 vrouwen, 1 en 1 jongen, 9 en 14 meisjes, tegen een weekloon voor de
mannen vanf6 totf18, de vrouwenf2.50 totf3, den jongenf3 , de meisjesf'l.50 tot f2.50. Zij had in
beide jaren belangrijken aftrek en werd in 'ISM vergroot door bijbouwing van twee pakhuizen.
Te Amsterdam worden in 18G4 zes koJ/ijverlezeri.Jen opgegeven, waarvan ééne 3 mannen, 20 vrouwen en 30
meisjes bezigde, tegen een weekloon van f 1 tot f 8 en 1,500 balen heeft verlezen, eene tweede 5 vrouwen en
8 meü~jes, tegen./. 0.60 tot f 4.50. Het koffijverlezen, waarbij geene werktuigen worden gebezigd, bestaat in
het uitzoeken der beschadigde boonen, het zuiveren der koffij van steengruis enz. door zeeften en met de hand,
;.:oodat de hoedanigheid van elke baal koffij gelijker en fraaijer wordt; het geeft aan vele, meestal vrouwelijke
handen werk. Door het nieuwe stelsel van koffijverlezen wordt niet meer eene groote hoeveelheid koffij op eens
ter behandeling gegeven, maar meer geregeld over het geheele jaar verdeeld. Het aantal dezer koffijverlezer~jen
vermeerdert jaarlijks, zelfs in de cellulaire gevangenis wordt koffij verlezen. De kef.ft.jltleiwdM·ij, met 4 knechts
en één paardenmolen, gaf minder g·unstig·e uitkomsten door het hooge invoerregt op de gekleurde koffij door
het Tolverbond.
t De twee zoittziede1·i.Jen te 's Hertogenbosch, met H arbeiders, raffineerden bij raming 1,700,000 ned. p. 'sjaars.
In de twee te Breda, met één en twee pannen, werkten in 1863 10 arbeiders, die 73G,660 ned. p. zout vervaardigden.
De twee te Bergen op Zoom en die te Etten en Leur bezigden in elk van beide jaren 4 arbeiders.
Haar toestand was gunstig. Uit de zoutziederij te Oudenbosch werden in elk jaar uitgeslagen 115,309 en
113,500 ponden geraffineerd, 5,760 en 5,650 ruw zout. Die te Eindhoven had drnk werk, vooral in 1864. Die
te Ifaamsdonk werkte in elk van beide jaren met 3 volwassen arbeiders. Haar toestand was matig. In de
zoutziederij te Woudrichem werden 5 volwassen arbeiders gebezigd. Zij had in beide jaren een ruim debiet. -·
De zoutziederij, tevens steenbakkerij, te Arnhem bezigt twee pannen en 130 werklieden. Van de twee te Tiel
heeft de ééne in 1864 gunstig, de andere redelijk gewerkt, die te Nijmegen hadden in beide jaren ruim debiet. -
Van de zoutziederijen in Zuidholland bezigden de drie te Zwijndrecht, waarvan ééne met één stoomwerktuig
van 5 paardenkracht, 18 , die te Hof van Delft 10 , te Brielle 3 arbeiders. Z~j verkeerden in een gunstigen
toestand. De zoutziederij te Leijden, met zeven zoutpannen, heeft in beide jaren ongunstig gewerkt; die te
Oegstgeest met drie zoutpannen en in elk van beide jaren met 6 en 7 arbeiders, tegen f 6 en f 6.50 per
week, verkeerde in gunstigen toestand. - De fabriek van ammoniacale zouten der heeren v AN DER ELST EN
MATTirns te Amsterdam verwerkte in 1863 ruim 70,000, in '18G4 ongeveer 60,000 ned. kannen gaswater. De
vermindering in het laatste jaar was een gevolg van de te vroeg ingevallen vorst, waardoor de toevoer van
grondstof geringer was. De fabriek werd in 1864 uitgebreid door het bouwen van een nieuwen vleugel, waarin
een stoomwerktuig van 5 pkr. voor het overpompen van het gaswater en 2 stoomketels werden geplaatst. Van
hare producten werden proeven naar Java als mestspecie voor landbouwondernemingen uitgezonden, die wel
slaagden. Zij bezigde 14 werklieden, 12 mannen tegen een weekloon van f 6 tot f 10 en 2 jongens tegen f 1. 75
tot f 4.50. De twee zoutziederijen te Alkmaar met twee en vier pannen bezigden in beide jaren 9 arbeiders,
tegen een weekloon van f 7 tot f 8. Zij verkeerden in gunstigen toestand. De zoutkeet te Edam met twee pannen
bezigde 2 knechts en ééne vrouw, tegen een weekloon van f 5. De zoutziederij te Enkhuizen werkte met 3
tot 4 vaste knechts en eenige 10sse arbeiders, die te zamen f 1,495 'sjaars aan arbeidsloon verdienden. In elk
jaar werden 133,680 en 135,600 ned. p. portugeesch, 363,950 en 27,3,900 ned. p. geraffineerd zout verkocht. In 1863
"\verkte de mislukking der ansjovisvangst zeer ongunstig op het debiet van 't portugeesch zont, in 1864 de
mededinging o , ' voor e kinderen
kelingen in Noord-Amerika nr'et g st· D be cd11~. am en m de omhgge.nde gemeenten door de verwikun
rg. e ran en.Jen werl te 1 · d 1
De mouterijen gaven in beide J·aren goede 'tk t T D{ n we rs waar ru;;: door' doch met verlies.
d . c m oms en. e elfshaven bestonde · Il b 'd ·
zevenen ert1g branderijen met 91 ' ééne stoom-branderï . " n m e { van er e Jaren
met 9' acht mouterijen met 14 arbeiders Va cl b J d' te~ens destrlleerdenJ ' met f f en f 0' drie destilleerderijen
t . 1 d . · n e ran enJen stonden in elk J. aar · cl "
s i , e overige hadden veel minder werk D
.. vrer, van e moutenJen ééne
. · e voor 1 oopstokenJ met 3 arbeid ·kt · b ·a ·
ongunstig. De stoombranderij en de destilleerclerïen hadd ' . ers' w~r e :n ei e Jaren zeer
werk. In het geheel waren in deze provincie in 1~63 l . hen ddoor ~eer mtv?er ?aar bmte~' m beide jaren druk
branderijen' waarvan driehonderd d1·· l" 1 l cdne .on erd eenendertig' m 1864 driehonderd drieëndertig
. re en cue lOllf er vrer met 978 981 b ·a · , ,
Gouda' vier en vijf te Leijden drieëntwintiü' e t .. t . . en ar er eIS. Van eene en twee te
opgegeven. 1'e R~tterdam verk~erden de de:till n r lw~.~en w~n~? te R~~terd~m wordt het getal arbeiders niet
getal' de vier mouterijen en twee moutmolens d ee ~ e11Jen :o Jn~tokerlJen m elk van beide jaren veertien in
Naar Australie was de uitvoer van 'enever in lJ~~~ ~n. gen~~?en urtvo.~: naa.r Amerika in ongunstigen toestand.
was. Van de dertien en veertien fij1~e l 'l . t 1 .. e Jar ~n Vl.~J belanl?11Jk' mettegenstaande de markt overvoerd
gedeeld. Van de vier en vijf branderïe1nrn;:1sLoe~~~;:~' ~~ eh~terfab~rek. en de alcoholstoker~j wordt niets medewaren
twee mouterii'en in l . . Jl. . J . 1~ en m elk .Jnar slechts twee en dne gewerkt. In 186a
. wer ung, c re met voormt gmgen De viJ'f dest'll l " l dd ·
zendingen naar het bnitenland . . 1 l 1 I . . . i eerc erl.Jen ia en m 18G3 door ver-.
gerege c wen. n 1864 waren In werkmg zes destilleerderijen der eerste , twe ~

.'
526
der tweede klasse. Van de twee koffijstroopbranderijen, elke met 4 arbeiders, bezit ééne één stoomwerktuig,
terwijl de andere vloeibare gebrande stroop vêrvaardigt. Te Delft bestaan zeven branderijen met 68 knechts. De
voornaamste, -tevens destilleerderij, bezigt 27 -knechts, ·103 beslagbakken, 16 ruw- en 8 destilleerketels, terwiji
in 1864 een stoomtoestel geplaatst werd tot het destilleren van alcohol. De toestand dezer fabrieken en der
destilleerderij, met 8 knechts en 3 ketels, Was in beide jaren kwijnende. Van de mouterij met 8 eesten en 15
knechts, de beide moutmolens, waarvan één door wind, de andei· door stoom wordt gedreven, de twee likeurstokerijen
en de koffijstroopbranderij met 2 knechts wordt niets vermeld. De veertien branderijen met 42
arbeiders te Oud- en Nieuw-Mathenesse verkeerden in beide jaren in tamelijken, de twee mouterijen met 3
arbeiders in gunstigen toestand. De koffijstroop- en aardappelenstroopfabriek te Delfshaven, met 3 arbeiders was
in elk van beide jaren het geheele jaar in werking; zij vervaardigde in 1863 40,000 p. koffij- en 30,000 p.
attrdappelenstroop. De aardappelenmeel-, sago- en stroopfabriek te Gouda, met één stoomwerktuig van 8 pkr.,
heeft vooral in de vier laatste maanden van 1863, door het overvloedig gewas en de lage prijzen der aardappelen ,
druk en met voordeel gewerkt. Door de vroeg ingevallen vorst werkte zij in 1864 minder druk. Door den
hoogen prijs van de uit suiker vervaardigde stroop vond het vervaardigde tegen voldoende prijzen gereeden
aftrek. De aardappelenstroopfab1•iek te Hilligersberg met 10 arbeiders had in beide jaren goeden aftrek. -
Te Amsterdam worden opgegeven in '1863 zestien, in 1864 éénentwintig likeurstokerijen. Zij vervaardigden iu
het laatste jaar 2, 1 H,033 ned. kannen. De uitvoer van fijne zoete likeuren naar het buitenland bereikte in 1863
eene ongekende hoogte, vooral door den lagen prijs der grondstoffen; terwijl het binnenlandsch debiet eenigzins
afnam. Eéne dezer fabrieken, waarin 10 man geregeld werkzaam waren, heeft in 1863 24,000 kannen likeur
en ruim 95,000 kannen jenever afgeleverd, eene andere met ruim 50 werklieden ongeveer 900,000 kannen
gedestilleerd en likeuren voortgebragt. De uitvoeren van jenever bedroegen in beide jaren minder dan in vroegere
jaren door den voortd·urenden oorlog en de verhoogde invoerregten in Noord-Amerika. Andere overzeesche
markten waren van jenever overvoerd, zoodat ook de uitvoeren derwaarts g·eene goede rekening gaven. De
Jage prijzen der granen in 1864 hebben overigens de kansen op winst verbeterd. In de fabrieken der heeren
°W~IJNAND FocKING, Erven L. BoLs, VAN ZuYLEKOM LEVERT EN 0°, P. HOPPE EN J. H. HuLSMAN werden te
·zamen ongeveer 110 werklieden, waaronder 7 vrouwen, in het werk gesteld. De weekloonen zijn zeer ongelijk en
bedragen van f 5 tot f 20, meest echter f 6 tot f 8. De stoom-moutwijnstokerij te Bussum werd in 1863 gesloopt.
Te Weesp worden in 1863 twee jeneverstokerijen opgegeven met 7 en twee mouterijen met 4 werklieden
tegen een dagloon van f 1 tot f 1.20 in den zomer, f 0.80 tot f 0.90 in den winter. In 1864 hield ééne jeneverstokerij
en mouterij op te werken, terwl.jl de tweede met 6 werklieden, tegen een weekloon van f 8.50 tot
f i 8, onvoordeelig werkte. De twee mouterijen te Alkmaar werkten met 2 arbeiders tegen een dagloon van
.f 1.10totf1.25 in den zomer, f 0.85 tot f 0.95 in den winter. De likeurstokerij te 's Graveland, in 1863 opgerigt,
·bepaalde zich tot het verbruik in de gemeente. - Te Middelburg worden in '1863 opgegeven drie likeurstokerijen,
elke met '1 ketel. - De drie koffijstroopfabrieken te Utrecht zijn steeds zeer bedrijvig. De likeurstokerij te
Amersfoort werkte in 18'63 met 2 knechts tegen een weekloon vanf3.50 totf4, in 1864 zonder knechts.-'­
De drie jenever- en likeurbranderijen in Friesland bezigden in elk van beide jaren 7 en 6 mannelijke arbeiders ,
tegen een weekloon van f 3 tot f 7. Die te Harlingen verkeerde in 1864 in gunstigen toestand. De aardappelenstroopfabriek
te Hu:i.zum, gemeente Leeuwarderadeel, \verkte met één stoomwerktuig van 14 pkr. en 2 ketels.
Zij bezigde in elk van beide jaren 8 arbeiders, waaronder 1 jongen, tegen een weekloon van f 4 tot f 6 voor
de volwassenen en van .f-1 tot f 1.50 V'oor den jongen. - Te f?tad-Almelo wordt in beide jaren ééne jenevei·­
stokerij opgegeven. De Koninklijke likeurfabriek te Kampen, die vooruitgaat, bezigde 6 arbeiders tegen f 4.50
tot f 5.50 per week. - In de drie likeurstoker~jen te Groningen werkten in beide jaren 7 knechts , waaronder
3 jongens, tegen ·een weekloon voor de volwassenen van f 3.75 tot f 5.50' voor de laatsten van .f 1 tot f 2.
Eéne bezit één stoomwerktuig en 1 ketel. In de àardappelenmoutwijnstokerij en branderij te Sappemeer werkten
in '1864 60 arbeiders, waaronder 52 volwassen mannen tegen f 4.20, 4 vrouwen tegen f 2.40, 3 jongens en
1 meisje tegen/1.20 totf1.50 per week. Zij bezit één stoomwerktuig van 12 pkr. en 2 ketels. Door de buitengewoon
hooge prijzen van den moutwijn stond zij in 1863 en het grootste gedeelte van 1864 stil. Bij de daling
der prijzen in het laatst van dat jaar weder in· werking getreden, gaf zij echter weinig voordeel. De aardappelenmoutwijnstokerij,
branderij der 5.1c en sc1° klasse, te Slochteren, bezigde in ·elk van beide jaren 62 en
42 arbeiders, waaronder 56 en 38 volwassen mannen, 4 en 4 jongens-, tegen een weekloon voor de mannen
van .f 3.60 tot f 6, de jongens van f L80 tot f 3. Zij bezit één stoomwerktuig van 18 pkr. en 4 ketels. Haar
toestand was gunstiger in 1863 dan in 1864. In de aardappelenstroopziederij, tevens sagoflores- en aardappelen~
meelfabriek, te Hoogezand werden in beide jaren gemiddeld 65 en 80 arbeiders gebezigd, waaronder 42 en
60 volwassen mannen, 23 en 20 vrouwen, tegen een weekloon voor de mannen van f 4.80 tot f 6.80, voor de
vrouwen f 2.40 tot f 2.60. Zij wordt gedreven door één stoomwerktuig van 24 pkr. en 2 ketels en verkeert
voortdurend in gunstigen toestand. In de jenever- en likeurstokerij aldaar, met 2 destilleertoestellen en,één
ketel tot gaarstoken van aardappelen en afstoken van beslag, werkten in elk jaar 55 en 48 arbeiders tegen
een weekloon van f 3.80 tot f 5.40. Zij verkeerde in 1863 door den overvloed, de deugd en de lage prijzen der
aardappelen in g·unstigen, in 1864 in ongunstigen toestand. De branderij der 5"" en 6" 0 klasse, tevens mouterij
voor eigen gebruik, te Veendam bezigde in elk van beide jaren 13 en 12 arbeiders tegen een weekloon ván
f 3.60 tot f4.20. De twee aardappelenmoutwijnstokerijen te Wildervank verschaften werk aan 14 en 10 arbeiders
waaronder 4 en 2 jongens , tegen een weekloon voor de volwassenen van f 4 tot f 5, de jongens .f 1.50 tot f 3.
De aardappelenmee·l-, sago'- en ·stroopfabriek te Muntendam, met één stoomwerktuig van 18 pkr. en 3 ketels
en in elk jaar 20 en 25 arbeiders tegen een weekloon van f 3 tot ./8, vervaardigde in 1863 ongeveer 1,000,000
p. meel en 800 vaten ~troop of plantenlijm. De likeurstokerij te Winschotei1 bezigde 3 en 2 arbeiders, waar-
327
on ,llc~ ii;i 1863 l jon gen , tef?_eu een weekloon van .f 1 tot f !'î.50. - Te Maastricht worden in elk van beide ·uren
vee~'t~en en elf stroopn:i.akenJen, achttien branderijen opgegeven; van de laatste waren zeventien en ~esti~n . in
weikmg, welke 3,344 en. 2,80f. vaten gedestilleerd hebben vervaardigd. Met certificaten van oorspr d
naar .N:ederland~?h lpdie verzonden in 1863 2,222 kannen, in 1.864 2,432 flesschen binnenlandsch g~~~s:i~:er~~
?e zes branderlJen _te Venlo met 6 ketels, waarvan ééne in 1864 niet heeft gewerkt, bezigden in elk van beide
Jareu f 5 en H arbeiders tegen een weekloon van .f 3.60 tot f 4 80 en f 3 60 tot f .1.
L · b · . . . · . · · · · " · ....
20
,
I
n
d
e o.ver1ge
·
gemeenten
va~ . 1m urg wor~en m 1864 ieventwmtig Jenever-, Çlrie likeurstokerijen, ééne mouterij en honderdvierentwm~1g
stroop~~bneken en ooftclroogerijen opgegeven, meest va_n weinig beteekenis.
Bierbroit1ve1·11en.
h l b ·
In
·
N oordbrabant bestaan
·
nag·enoeg
·
honderd zeventig bierbrouw·eri·J·e
n ; van
d
e mees
t
e wor
d
t
e~ ge~a ar eiders met ~ opgegeven. De _acht te 's Hertogenbosch qezigden 19 arbeiders. Haar toestand was in
beide Jaren zeer gu~stig dool:' meer mtvoer naar H.olla.ncl .. ln. ·i863 werd eene ho.eveelheid 12 678.37 t
gebrouwd. Door de vier te Oudenbosch ZÏJ·n in elk van beide J·aren 3 275 96 en 4 9"·2 vate b 1 , va en
H b
. , . · , ~ n es ag aangegeven
et ier werd voor een groot gedeelte naar Holland en Zeeland verzonden In de vier b'e b " t ·
Ginneke d . Ik b 'd . . . - . . . . I r rouwer!Jen e.
n wer e~ m e . van ei __ e Jaren 1,560 en 2,080 vaten biel' vervaardigd. In drie werkten in beide ·aren
6 voh~assen arbeider~, die. wel~ehJks tot f 7 v~rdienden-_ De. vier te Oirschot werkten zeer voordeelig met J 5
en
6 arbeiders. In elk van beide Jaren werkten m de qne bierbrouwerijen te Bergen op Zoom 6 · d t
Etten en L
eur
7
vo
1
wassen ar
b
ei
'd
ers.
SI
ec
l
its van ééne was de toestand gunstig van
.
de overig
' in
"f
e zes
t. ·
e
.
Te Oosterh
ou
t b
es
t
on
cl
en m
· 1863
VIJ
"f
, m
·
1864 zes bierbrouwerijen met 15 en 16 arbeiders
'
waaronde
· e V.IJ
2 k'
ma
d .
ig.
Haar toest d t' · h · · ' r m eren.
. an . was ma 1g m et eerste, gunstig in het laatste jaar. Pe drie te Zevenbergen werkten in beide
Jaren, voordeehg, doch leden veel door d_en_ slechten toestand van. het \vater in de haven der gemeente. In de
tw:e .te Steenbergen met 2 volwassen arbeiders werden in 1863 i,623 va.ten beslag vervaardigd. _ In drieën.,..
twmt1g gemeenten van Gelderland bestaan bierbrouwerijen waarvan de voornaamste te He z-- " cl
· b h . · ' . · · urnen. lJ ZlJn ree s
>roeg·er opg:?'even '. e a 1 ve die te Eenkum in 1863 en te Wageningen in 1864 opgerigt. De laatste bezit
2 ketels, en. eene kmp; de weekloonen bedragen f 4 tot f 4.50. Die te N iJ'megen hadden veel cl b' t D b' .
br .. t .. A h . . . e ie . e ie1-
ouwenJ, evens moutenJ, te rn em. bezit 2 ketels m.et ovens, 1 eestoven, 1 werktuig ter verwarruin
hetwelk. eenen rr_ioutmolen. drijf~, e~ werkt met 14 knecht$. Naar N ederlandsch Indie werden met certificat;~
va~ ooi~prong m el~- van be~de Jaren 11 ,592 en '192 flesschen bier verzonden. De bierbrouwerï te Duiven.
v~1vaarcl1gt .:ooral beiJersche b1ersoor~en. De beide te Eibergen leverden in 1863 omstreeks 450 va1en b: D
~ierbr~uwenJ te Hedel levert goed bruin bier en heeft een vrij goed debiet. Die te Tiel- ~verkte guns;r· me~
~ knech.ts ~:gen een week1?on van f 4.50 tot f 8. De bierbrouwerij te Elburg verzendt vooral veel naar N~ordholl~nd,
Fue~land en Gronmgen. ~edert ~ 863 wordt., aanvankelijk met goed gevolg, Malz-extral;;:.t vervaardi :d
dat lil .versclullende plaa~sen verkrlJgb_aar _is gesteld. De bierbrouwerij te H;arderwijk stond in beide jaren stil~_:_
In ~mdholl.an~ worden m elk van beide Jaren achtentwintig bierbrouwerijen opgegeven, waarvan drieëntwintIO"
en eenentwmtig met 81 en 75 arbeirlers; hieronder twee te Delft met 13 drie te Dordrecht met ". 1
,1 cl.· t G - 0
chem t 1" t t S h' d b . " ' ~, ue e ormme
, . ~ en wee e c ie am met 8 ar e1ders. ZIJ verkeerden in het algemeen in beide J·aren in 0
t'
toestand De d · b' b " R cl
1
d · · !Ilguns 1gen
". · 1:ie ~er rouwerlJen te otter. am ia den in 1863 door den, gunstigen zomer een vrij voldoend debiet. De
hopprlJzen waien m het voordeel der fab~:1kanten . Door den hoogen pPijs en de slechte hoedanigheid der inlanclsche
garst moest voor een groot deel FhIJngarst gebruikt worden. In. ·~861- was d·e toestand zeer vold cl D
hop en garst bl h · " h l · oen e. . e.
. " . eve~ oog m pnJs, oewe iets minder dan in 1863. Voor den accijns werden door deze drie
b1ol'.:-VerlJen m elk Jaar 23,937.96 en 23 ,843.'16 ned. vaten beslag opgegeven. _ De drie voornaamste bie b _
wenJ:n _te Amst~r~am bevonden zich in beide jaren in den meest gunstig·en toestand en zagen haar deb' : · ro~
oo-~t-md1sche bez1tt1~?en en vooral in het l:;>innenla,nd zoo toenemen. , dat vele bestellingen om;itg~voerd 1 ~ 0 ~:te~:
bllJven .. De ?.rou.w_enJ ~e - ge/woonde Valk __ cl.er heeren. v A.0' VoLI,ENROVEN EN C 0 gaf in 1863 aan hare mouterï
eene belangrlJ~rn mtbreiclmg, waardoor ?lJ m staat was gesteld in de voor hare behoefte benoodigde h lh · l
mout te voorzien. In i 86 ~ werd bij deze fabriek eene nieuwe kui1)eriJ. in o-erigt Deze cJ1·1·e b1·ouwer1·. oevee eic
1
d' cl · Ik · . , • . 5 ·
· Jen vervaar-
~g. e~ m e Jaar 39,505 en 4ö, 103.;i6 vaten bier en verschaften in het laatste jaar gezamelijk werk aan 207
A
werklieden,
.
waaronder
. .
'176 volwassen
"
mannen
. '
tegen een weeHoon
'
vanf6 totf1" D b b
4. aaren oven estaan nog te
. mst_e1 d~m dne b1erbrou~ei·1Jen , elke met mmder dan 5 werklieden . .:Pe twee bierbrouwerijen te Alkmaar werkten
m beide Jaren met 6 arbeiders, tegen een weekloon van f 6 50 Eéne de Bu~r; van c M w 1 t · h
l . . . •, . '. . . . . ITTE, eg ZIC . met
goec gevolg to~ op vreem~:- bierso?rten en doet belangrijke uitvoeren naar de beide Indien. Te Bussum werd in t86.i
ee~e t:veede bier~rouwer~J opgertgt. Beide werkten met 3 knechts tegen een weekloon van f 5 tot f 8
. Van de
dne bierbrouwerlJen te Haarlem werkten het Scheem'e in elk J·aar met 3 l·etels en 8 man e t 1 l
7
f
f h -rJ ' c n n ' egen een wee { oon
van . tot 9; et He1·t met een stoomwerktuig van ~wee pkr. en één ketel en 9 mannen tegenf 7_ 50 totf _ 8 75
en I· JOnf?en te~en f 2.75 en f 2.50 per week; de Witte Raaf met één stoomwerktuig- van 4 tot 5 kr. en één
ketel en m elk Jaar 6 en 7 vol wassen mannen tegen f 3 tot f 1 o en één jongen tegen f 1 , 5 o per weeE D b ·cl
eers:e hebbe~ te ~amen in elk :an ~eide jaren_ 7,07~ . 8~ e°: 8,525.36 vaten beslag voor den accijns opgeg~ve:. ~ 1 I~
Z-~~l~nd w01den m elk van beide Jaren tweeen~wmt1g b1er~rouwerijen, waarvan twee tevens azijnmakerijen, in
VlJf~1en g:meeQten opgegeven, waarvan veertien en dertien met 52 en 46 arbeiders. De drie te Midclelburobez1gden
m '1863 11 knechts en hadden elke 2 ketels en 1 molen De drie te Hulst versch ft k
0
die te VI. . 4 b 'd D . a en wer aan 14
. _ 1ssmgen aan ar ei ers. - e toestand der drie bierbrouwerijen te Utrecht was in 1863 t' '
m 1864 iets beter In die a d d H c s onguns 1g,
, . · . "v' n . e w: 0 • • . CHUURMAN, tevens. wij11azijnmakerij, werden in 1864 5,236.4 ~
va~e,1 bier. vervaardigd; ZIJ bezigt vier paar tweelinglrnipen en verschaft werk aan 10 tot 15 mannen In de
be~de ove~1g: werken 13 mann·e·n, tegen een weekloon van f 6 tot f 7. Bierbrouwerijen vindt men v~rder in
deze provmcie te A mersfoort eene met 3 en 2 mannen teo-en f 6 en één J. onO"en teO"en f 1 50 . 1
Kockeno·en éé t 1 " 1 .. . o . o 5 . pe1 wee {' te
· "" ue , evens sne azIJnma reriJ , met 4 mannen tegen .f 6, te ~henen éént;i met 3 tegen f 5 te Vleuten
l,
f
1
'

..
J
1
ééne met 3 mannen en een jongen tegen f 5 , te Wijk bij Duurstede ééne tevens azijnmakerij, . te Zeist ééne,
elke met 2 mannen, tegen f 7 .50 per week en te lJ ssclstein ééne. - In de zes bierbrouwerijen in Friesland,
wier toestand gunstiger was in 1864 dan in 1863, werkten 10 arbeiders, waaronder 1 jongen, tegen een
weekloon van f 1 tot f 6. ~ De vier bierbrouwer~jen te Groningen hadden in 1863 vrij wat, in 1864 minder
werk door het minder gebruik van bier, vooral van ligtere soorten, door de ongunstige weêrsg·esteldheid. Z~j
bezigden 14 en 15 arbeiders, waaronder 1 en 2 jongens, tegen een weekloon voor de mannen van f 4.50 tot.
f 6.50, de jongens f 1 tot f 1.50. In elk van beide jaren werden in de pr?vincie Groni.ngen zesentwinti~· ~n
zevenentwintig bierbrouwerijen met H arbeiders opgegeven. - Te Maastricht hebben m 1863 achtentwmt1g
bierbrouwerijen 43,984, in 1864 dertig 48,795 vaten bier geleverd. De opgave ontbreekt voor ééne bierbrouwerij in
1863. Van de acht bierbrouwerijen te Roermond heeft ééne in 1864 tijdelijk niet gewerkt, de beide voornaamste
werkten in 1863 niet 4 en 7, in 1864 4 en 5 arbeiders. De weekloonen bedroeg·en in 1863 f 3.60 tot f 8.40,
in 1864 f 3.40 tot f 6. De vijf bierbrouwerijen te Venlo bezigden in elk van beide jaren H arbeiders tegen een
weekloon van f 3.60 tot J 4.80. Daarenboven werden in Limburg in elk van beide jaren opgeg·even honderd
tien en honderd zesentwintig bierbrouwerijen.
Azijnmalle 1·i:fen. Die in Noordbrabant zijn van weinig beteekenis en bevinden zich te 's Hertogenbosch,
Heusden, Linden, Schijndel en Vught. - De kunstazijnmakerij en bierazijnfabriek te Tiel heeft in ·1864 gunsti.g
gewerkt met 2 knechts tegen een weekloon van f 6 tot f 1. D~ azijnmakerij t~. Nijme~'.3n h~d veel afz~t; die
te Arnhem bezit twee paar tweeliugkuipen, die te Culenborg 1s tevens snelaz1Jnmaker1J Die te Doetmchem
is in 1863 opgeheven. - De drie bierazijn- en acht snelazijnmakerijen te Rotterdam leveren o~trent het vier~~e
van den in Nederland vervaardigden azijn. De afleveringen zijn in 186 3 toegenomen, doordien de lage pnJS
der gerst voor het debiet van bierazijn, die van de moutwijn voor dat van snelazijn bijzon~.er guns~~g hebben
gewerkt. In elk _van beide jaren werden veraccijnsd 14,644.40 e.n 10,869.46 ~ed . .:'aten az~n; terw1Jl door de
fabrikanten van snelazijn 1,694.56 en 1,765.69 ned. vaten gedestilleerd à 50 /0 ZIJn verbrmkt. In het geheel
telde men in Zuidholland in beide jaren zesentwintig bier- en snelazijnmakerijen, waarvan elf met 17 en 18
arbeiders. - Te .Amsterdam werden in 1863 vier, in '1864 vijf rozijnazijnmaker~jen opgegeven met 27 en 30
tweelingkuipen van eene gezamelijke ruimte van 2,354.19 en 2,410.94 vaten, met. 3 vern.ieuwingen 'sjaars. De
snelazijnmakerijen, in 1863 veertien, in 1864 zestien in getal, hebben vol~ens tiende~hgen aanslag 1.~ 1 235 .4 5
en 24 277.45 vaten vervaardig·d. De heeren RrJKS EN BurssANT bragten m het begm van 1863, biJ hunne
seder; 20 jaren bestaande moutwijn- of zoogenaamde snelazijnmakerij, eene rozijnmakerij in werking) terwijl
aan de fabriek van M. I1. DIAMANT in 1864 eene mosterclmaalderij op dusseldorfsche wijze werd toegevoegd.
De azijnmakerijen verkeerden in beide jaren in zeer gnnstigen toestand; de meeste koud~n niet voldoen a~.n
de vermeerderde bestellingen , zoo voor binnenlandsch debiet als voor 11itvoer naar het bmtenland. De fraa~1e
zomer in 1863 en de in beide jaren buitengewoon lage prijs van den moutwijn was voor de azijnmakerijen
zeer voordeelig. De snelazijnmakerij te Edam bezigde één knecht teg·en ee.n weekloon van./ 6, cl~. dri~. te
Haarlem, waaronder ééne snelazijnmakerij , 11 werklieden tegen f 6 tot f 12 m de week. De twee roz1Jnaz1Jnmakerijen
te Beverwijk, in 1863 met 5 en 4 , in 1864 elke met 5 paar tweelingkuipen, . bezig~en in :~k
jaar 4 en 3 werklieden tegen een weekloon van f 4.80 tot f 5.25 , die te Hoorn, met 2 tweelmgk~1pen en een
knecht tegen f 6 per week, ging niet voornit; de uitslag bedroeg in 1863 6,00U kannen. - De roz1Jn- en snelazijnmakerij
te Middelburg werkte met één paar tweelingkuipen van 450 tot 500 vaten en 2 .~mechts. - De
bierazijnfabriek te Utrecht verkeerde even als vroeger in min gunstigen toestand door de lagere pnJzen der ande~·e
azijnsoorten; de snelazijnmakerij en de wijnazijnfabriek hadden g·oeci deb~et . De eerste met een s'.?omwerktmg
van 911 2
tot 15 pkr. en 2 ketels, vervaardigde in 'l864 259.45 vaten gedestilleerd. De op versnelde WlJze werkende
rozijnazijnmakerij met 2 kuipen te .Amersfoort bezigde in beide jare~. één man tegen f 3.25 .per week. Vo?.rts
bestaan in die provincie ééne azijnmaker~j te Zegveld en ééne te ZeiJSt, de laatste met 3 kmpen. - De aZIJnbrouwerij
te Harlingen bezigde in elk van beide jaren 2 arbeiders tegen een weekl~on van f 3 tot f 6. - De
azijnmakerijen te Groningen, in 1863 vijf, in 1864 drie in getal,. me~ 8 en 6 .arbeiders, tegen een weekl.~on
van f 4 tot f 5.50 , hadden in 1864 door de koude weêrsg·esteldhe1d mmder debiet. dan vro~ge1:. De snela~~Jnmakerij
te Winschoten bezigde in 1864 2 arbeiders. - Te Maastricht worden in elk van beide Jarsn zes az1Jn-,
te Venlo drie snelazijnfabrieken opgegeven, de laatste met 3 arbeiders tegen een weekloon van f 3.60 tot
f 3.90. Voorts bestaan twee az~jnfabrieken te Tegelen met 2, ééne te 'V'~ eert m~~ één arb~ider.
Olieslageri/en. In Noordbrabant werden in beide jaren honderd elf oheslagenJen e~ ohemole~s opg·egeve.n.
De vier te 's Herto

350
éé ko l·n ée'rl pel·- één pel- tras- en koornmolen, met 40 en 38 arbeiders 1 tegen f 0.60 tot
tevens run- n o - , ' ' ·· · t
' l d · gunsti"gen toestand De twee molens , welke koorn malen, ztJn voorzien van s oom-
! 9. per d ag ver rner en m ' · · 1 kt ·
• ~ · ' . l . 11 , · ketel Te Zwolle bestaan twee stoom-ohemo ens met wer mgen
werktuigen van 40 en 30 p n . en e { een · . · b · ··f
, , ketel Van de negen en acht oliezuiveringfabneken te Gronmgen ezigen viJ
30 en 8 p 1 u- en e 11 r een · - ' h d
::n vier 20 en 1 ~ arbeiders' tegen een weekloon van f 4 tot f 9; de overige _werke°: zonde.r knec ts; e zes
·
, · te'\'ens ci"choi·eifabriek c;i7 en 26 knechts, waaronder m elk Jaar 1 Jongen, tegen f 1
ohemo 1 ens waarvan een ' - · · h d · t h
tot f 9 w~ekloon. Zij verkeerden in beide jaren in slechten toesta~d door de. on_gu~st1g·e ~er ~u· dm~ ussc. ~~
rondstof en fabrikaat en meer gebruik van petroleum. Men telde m_ de provmcie m elk '\an ei e J~:en VlJ
g .. ft" r lens met 161 en 1 4 8 knechts. _ Oliemolens worden m Drenthe opgegeven te Assen een met 3
envi.! ig o ien_i? t kt ·g van 18 plff te Aulo één met een stoomwerktuig van '14 pkr. ' tevens roggerbeiders
en een s oomwer m ·, kl f 2
a G lt , , met
1
3 te Roden en Hooo·eveen één, elk met 2 arbeiders, tegen een wee oon van
mo en te asse e een ' IS , , l" l . k" ebrao-t
' f 4
t t f 4. 5 o en te Zuidlaren twee. Te Vries werd in '1864 een stoom-o ~emo en m wer mg g IS
tot f .1, e~ "d . o - Behalve één water-oliemolen bestaat te Horst één stoom-oliemolen. tevens graan- ~n
met 5 ar ei ers. rklieden en één stoomwerktuig van 8 pkr. en één ketel, in beide jaren aanhoudend m
pel~~len 'T~e~[~a:~:ee werden in 1863 twee oliemolens' waarvan één' in 1864 vier' allen tev~ns gra_anmo1~~s
wer mg. . . , , k . an 10 kr en één ketel. Van de dne overigen ziJn
opgegeven; één dezer ,i:iolens belzeit e;;aa~::.:~:~ ~~~e: in Li!bt~rg in 1863 veertig' in 1864 vijfenveertig
twee tevens water-, een rosmo n. , , , , . 1- en
. ns waarvan zeventien en tweeëntwintig tevens graan-' een graan- en mout-,, ~en giaan~ , en pe
ohem~le ' l H. . d , , te Maasniel met één stoom werktuig van 4 pkr. en een ketel, een te Arcen
één hJnkoekenmo en. ieron er een . , , , E ht t . ,
en Velden en één te Sevenum elk met één van 6' twee te Venray elk met een van 8' een te c me een
z , ~ · d~·ri ·en. De twee zeepziederijen te Breda, waarvan ééne met 1 stoomkete '. even m guns ige~ -::
van 8 pkr en één ketel. 1 bl · t" toe
~{P~~e te~ Ber en 0
Zoom en Etten en Leur, met 1 en 3 arbeiders, ~ebben v~ordee;ig gewerkt. De zeepzie~~l'lJ
stan H. b gh b p. de " te Woensel 3 arbeiders en verkeerde m gunstigen LOestand. - Zeepziede1 iJen
te 's ertogen osc ezig · u, . . 1 k ht t
· G ld land te Arnhem met drie zeepketels; Stad-Doetmchem van harde zeep met nee egen
b estaan m e er N.. V d t lf eep
;veekloon van 3. Zalt-Bommel met 2 knechts tegen f 4 per week en te lJmegen. - an e waa ~ -
e~nd' .. . Zuid:all~nd opgeo-even bestonden te Delft drie, te Dordrecht twee, te Rotterda~ twee. Die .te
~e r:~~~t i:et 8 arbeiders k;ijnen. Te Leijden houdt de ziederij van zachte groe~e zeep zich met mo.eite
o d d" harde en van toiletzeep heeft een toenemend debiet naar het bmtenland en de kolomen'
staande; r z~~ :::rmalen moeite heeft de bestellingen in tijds uit te voeren. De fabri~~ van h~rde zeep ' parfuwaa_r_
o.o J te Voorburg bezigde in elk van beide jaren 6 mannelijke en 5 vrouwehJke arbeiders. -. De tw~e
~ene~. enz._ . te Amsterdam vervaardigden in 1864 te zamen 112 , 848~ meest ~oor den ~itvoer' e
ziedenJen v~n harde ~~~p6435 p zeep Van deze werkte de voornaamste, de stoomzeepfabnek de K etzersk1·oon,
vier van z.ac te zeep ~ , : ·. t f 2 50 tot f 3 en 3 vrouwen tegen f 5 tot f 7 per week.
t '15 nu en teo-en f 6 tot j 9 , 3 Jongens egen . .
me ma . c . d .. . Noor·dholland hebben de twee te Alkmaar' met 3 en 4 werklieden tegen een
Van de overwe 5 zeepzie erlJen m . b ·d f 5 t t
f 5
t t f 7 in beide J·aren gunstig gewerkt , die te Enkhmzen met 2 ar ei ers, tegen ~
weekloon van o ' " 8 · d · d · 1869. · die
l l
. · l 38 176 en 40 093 p. zachte zeep of 5,985 en 4,0u p. mm er an m ",
f 5 5 o per wee { vervaarc ig c e , ' . d '· t H
· ' b ·a t een weel' loon van j 6 verkeerde in voormtgaanden toestan ; me e oom ,
t H ·lem met 5 ar ei ers egen ~ ' f
e aar t l' eu 6 looo·bakken bezigde 2 en t~ werklieden , waaronder 1 jongen' tegen .een '"."eekloon van 0.~0
met 2 ke es . ö ' b d . 18"3 117 595 p .. die te Monnikendam bezigde m '1863 3 tot 4' m
t 0
t f 5 50. de uitslag van zeep e roeg m u ' - ' . .. . . . d. d . ,
· . ' . kl f 6 _ In de zeepziedenJ te Zierikzee werden ver vaar ig m 1863
186 "· 2 werldieden tegen een wee oon van · . . d . , . ,
) bedroeo- Te Vhssrngen beston 111 1864 eene
·1 t .. 1 d 'tslag "1 3"5 en 94 286
0287" "1i86496922p. erwiJ eui ;;i , u ' 1 . c· . . ... .. d"d
' ~ ,dn .. · · t 9
'k l t' _ De fabriek van zachte zeep te Utrecht was tamehJk beclnJvig. ZIJ vervaar ig. e
zeepzie enJ roe " nee lhts. Dce twee te Zeist waarvan ééne tevens lmarsenmakerij , met één stoomtmg·
· 1864 1 075 .555 p. zac e zeep. ' . . 1 D
l~ , • bezi den te zamen 10 mannen, 6 jongens en 6 meISJ es, tege~ f 0. 90 tot f 6 per wee ~· - e
'an 9 pln. ,h g . d . . . Fr"esland bezi&den in elk J. aar 23 en 27 arbeiders , waaronder 4 en 5 Jongens'
. n en ac t zeepzie enien m i c . z·· k d
zeve 11 . 3 tot f 6 voor de volwassenen' f 0.50 tot f 2 voor de Jongens. IJ wer ten oor
tegen een wee { oon ".and f t. . 18"4 da11 in 1863 - De zeepziederiJ. te Deventer bezigde 3 arbeiders
dedinging mm er guns io- m u · , ,
m. eer me d l f 0 "~ IS1 stoomketel tot looo-bereiding. De zeepfabriek te Zwolle heeft een stoomtegen
een ao- oon van .u:> en IS . f 4 k
. ~ ketel Te Ram en werd in i8ö4 ééne zeepziederij opgerigt met 3. arbeiders te~en . per wee .
werktmg en d . t. ~ De drie zeepziederijen te Groningen werkten m elk van beide Jaren met 12
Haar toestan was gnns ig. . ens te en een weekloon voor de mannen van f 4.50 tot f 7' de jongens van
en it~tkn~c:~~ ·v:~;~;nb~:~a!~~~gdie ~ro;incie zeepziederijen te Hoog·kerk , Oude. Pek.~la en Veendam, elke met
f 1 hf · T M stri'cht worden in elk van beide jaren tien en zeven zeepziedenJen opgegeven. De zeep-
3 lmec ts. - e aa · · · l kl f 6 · dP
R d h f 'te werk 1·n 1863 aan 3 in 1864 aan 2 arbeic ers tegen een wee oon van , v
iederij te oermon verse a ' T w t
z · V · ll van beide J·aren aan 3 arbeiders tegen een weekloon van f 3.60 tot .f 4.50. c eer
twee te en 1 o m e { . ·· b "d V t b t te
· " d · t 2 arbeiders in 1864 ééne zeepzieden] met 1 ar ei er opgegeven. oor s es aan
worden m 18u 3 ne me , . .
iederïen met 4 te Venray ééne met 1 arbeider. .
Echt twee zeepz f .l ,f" 1 • • z' In de lakn10esfabriek te 's Hertog·enbosch' met één stoomwerktmg van 12
L t it en ·om· ware'1,t aurierten. . ~ b · 1
00
~ w - · kt
1
31
arbeiders Zij verkeerde in g·unstig en toestand. - De loodwit- en lakmoes1a ne {
plu. en 2 kete s , wer e~ 10 t t 12 ~annen en heeft voortdurend door haar deugdelijk fabrikaat een goed
te Dordrecht werkte mel ~ l t: briek met 6 arbeiders blijft met voordeel werkzaam. De loodwitfabriek
debiet. Ook de r:l~auwse - enkta :moes a 10 pk' r had in beide' J·aren overvloed van werk. De loodwitfabrieken
t G da met een stoomwer mg van · , . . . d
e on , . t 1 b ·gden in 1863 42 in 18G4 36 arbeiders. Bovendien vmdt men 111 eze ge~
t Rotterdam twee m ge a ' ezi ' . , h lt
e " ' ~ b · k é, l odaschbranderiJ. en drie verfmolens, waarvan een tevens tras en se ors maa .
;meen te eene blaauwse 11a ne , ene o .
55i
De loodwitfabriek te Schoonhoven, in elk van beide jaren met 41 en 28 mannelijke arbeiders, had druk werk.
Die te Kralingen met 9 arbeiders, tegen een weekloon van f 5 tot f 6 , verkeert in bloeijenden toestand. In de
laatste gemeente bestaan voorts twee looclaschbranderijen met 3 arbeiders, waaronder één jongen·, die f 2.50
tot f 6 per week verdienen, in matigen, en ééne fabriek van verfwaren en lakmoes in bloeijenden toestand;
de laatste bezigt 16 arbeiders, waaronder 12jongens , tegen een weekloon vanfi totf8. In de loodwitfabriek
te Bodegraven werken 11 knechts tegen een èti.gloon van f 0.60 tot f 0.80. Zij verkeert in gunstigen toestand
De fabriek van verfstoffen te Leijden, welke thans met goed gevolg aniline vervaardigt, gaat vooruit. -
stoom-loodwit- en pleisterfabriek te Amsterdam was in beide jaren voortdurend in werking en kon niet voldoen
aan alle aanvragen om loodwit. Zij vervaardigde in 1864 ruim 382,000 p. , waarvan het grootste gedeelte
in het binnenland geplaatst, omstreeks één derde naar Hamburg en een klein gedeelte naar Oost- en West­
Indie verzonden werd. Voor het bereiden van loodwit werden 35 tot 40 werklieden gebezigd, tegen een weekloon
tot f 7. De gebrande pleister, ten bedrage van 71 ,000 p., wordt alleen voor het binnenland vervaardigd.
Aanvoeren uit de gentsche fabrieken tegen zeer lage prijzen maakten de mededinging moeijelijk. De Jood-·
witmolen te Koog a/d Zaan, die het zoogenaamde Peerebooms-loodwit vervaardigt, met 13 en 8 werklieden,
tegen f 6 tot f 8 per week, werkte in 1863 geregeld door, doch had in 1864 weinig vertier. Eene lakstokerij en
vernisbereiderij te Amsterdam werkt met 7 mannen tegen f 5 tot f U en 2 jongens, tegen f i tot f 1.50 per
week. De zegellakfabriek munt uit door de deugdzaamheid van het fabriekaat, hetwelk minder vloeibaar is dan
het binnenlandsche. Deze fabriek had echter in 1864 minder werk dan het vorige jaar , vooral in plaatlak,
waarvan ruim 1,000 ned. p. minder werden vervaardigrl. De grondstoffen , voor het grootste gedeelte uit Amerika
aangevoerd, waren tijdens den oorlog hoog in prijs. De nederlandsche koolteerstokerij te Amsterdam ondervond
den invloed van den amerikaanschen oorlog voor den uitvoer van hare produkten; ook werkte de kwijning der
zijde- en katoenfabrieken nadeelig op hare werkzaamheden. Aan het gebouw der fabriek werd in 1864 uitbreiding
gegeven. Zij bezigde 20 manuen tegen f 7 tot f 10 en 4 jongens tegen een weekloon van f 2 tot f 4
per week. De stoom-lakmoes- en blaauwselfabriek te Westzaan, met één stoomwerktuig van 8 pkr. , bezigde
in 1863 40, in 1864 38 tot 45 mannen tegenf7 totf10 en 8 jongens tegenf2.50 totf5 per week. Zij heeft
regelmatig doorgewerkt. De bergblaauw-, blaauwsel- en chocoladefabriek aldaar verschafte werk aan 20 mannen
in het eerste, aan 21 mannen tegen f 3.50 tot f 7 en 2 jongens tegen f 1.50 tot f 3 per week in het laatste
jaar. Zij had in 1864 een belangrijken afzet. De bergblaauw~abriek te Beverwijk , met 1 knecht en 2 jongens ,
verkeerde vooral in 1864 in ongunstigen, de blaauwselfabriek te Haarlem , met 2 werklieden tegenf 5 per week,
in beide jaren in gunstigen toestand; van de vier lak- , vernis- en standoliefabrieken aldaar bezigden drie 4 mannen
tegen f 5 tot f 9 , en 2 jongens tegen f 3 tot f 6 per week; haar toestand bleef onveranderd. De bremer- en
friescbgroenfabriek te H aarlem heeft slechts in den winter van 1863 g·ewerkt en sedert dien tijd door de duurte
der grondstoffen stilgestaan. Te Enkhuizen werd in December '1863 ééne fabriek tot het bereiden van vernissen ,
lakken en standolie met 2 mannelijke arbeiders tegen een weekloon van f 6 tot f 9, en te Medemblik in 1864 ééne
standolie-vernis- en verfwarenfabriek opgerigt. Te Nieuwendam worden in elk jaar twee en ééne frieschgroenfabrieken
met 2 en 1 arbeiders , tegen f 6 per week, te Nieuwer-Amstel twee lak-, vernis- en standoliefabrieken
opgegeven. In de laatste gemeente hebben de twee chocolade- en blaauwselfabrieken in 1863 opgehouden
te bestaan. Te Weesp bestaan ééne blaauwvenverij en ééne blaauwsel- en chocoladefabriek elke met
2 werklieden tegen een weekloon van f 2.50 tot f 5. De blaauwsel- en chocoladefabriek te Wormerveer werkte
in 1863 met 2, in 1864 met 7 mannen tegen f 5 tot f 7 en 9 jongens tegen f 1 tot f 3 per week. Voorts bestaan
in deze provincie verfmolens: te Koog a/d Zaan drie met 9 en 8 werklieden tegen f 6.50 tot f 8.50; te Wormer
vijf, tevens voor verfhout , met 7 mannen en 9 jongens tegen f 2 tot f 8; te Wormerveer twee met 4 mannen
en 2jongens tegenf2.50totf6; te Zaandam negen , welke niet onvoordeelig hebben gewerkt, met 37 arbeiders
tegen f 4 tot f 8; te Zaandijk twee met 7 werklieden tegen f 5 tot f 10; in 1864 één te Westzaan met 4 werklieden
tegen f 5 tot f 6 per week. - De loodwit- en meniefabriek te Utrecht, met één stoomwerktuig van 20
pkr. , één windmolen en drie ovens, verkeert voortdurend in een bloeijenden toestand en verschaft werk aan 24·
arbeiders tegen een weekloon van f 4.50 tot f 6. De branderij van beenzwart met één stoomwerktuig van 6
pkr. had geregeld werk; de afzet was echter minder in de vier laatste maanden van 1864 door het minder werken
der suikerraffinaderijen. Aan loonen worden maandelijks f 700 tot f 800 uitbetaald. Zwavelzure ammoniac vond
goeden aftrek. Voorts bestaan te Utrecht één ros-verfmolen , ééne verfmaalderij en ééne ultramarijnfabriek met
één stoom werktuig van 10 pkr. en 10 volwassen mannen, tegen een weekloon van f 4.50 tot f 6. De fabriek van
beenzwart , mineraal blaauw en sodapotasch te Loenen werkt met 19 arbeiders, waarvan 13 mannen tegen .f 5
tot f 16 en 6 jongens tegen f 1 tot f 3 per week. Zij verkeert voortdurend in een bloeijenden staat. - In de
vier frieschgroenfabrieken in Friesland worden slechts 2 arbeiders gebezigd, tegen een weekloon van .f 3 50
tot f 5. Die te Leeuwarden had in 1863 meer afzet dan in 1864. Te Sneek bestaan twee lak- en vernisstokerijen.
- De beenzwartfabriek te Zwolle bezit één stoomwerktuig van 12 pkr. en 1 ketel. - De loodwitfabriek
te Groningen, met 14 volwassen mannelijke arbeiders tegen een weekloon van f 6 tot f 8, één stoomwerktuig
van 12 pkr. en 1 ketel, had in 1863 aanmerkelijk minder aftrek naar de overzeesche bezittingen door de lustelooze
stemming voor dit artikel; de omzet voor het binnenland was ook minder dan gewoonlijk.
De twee pharmaceutische en cliemisclte fab~· ieken te Dordrecht werken met stoomvermogen en elke met 2
mannelijke arbeiders. De vernis-, standolie- en drukinktfabriek aldaar krijgt meer uitbreiding. Haar fabrikaat
wordt algemeen geroemd en door deskundigen met dat der beste engelsche fabrieken gelijk gesteld. De in
-1862 opgerigte fabriek van dien aard schijnt met voordeel te werken. In het geheel worden in Zuidholland in
elk van beide jaren vijftien vernisstokerijen opgegeven, waarvan zes met 11 arbeiders. Van de twee fabrieken
van chemicalien te 's Gravenhage bezigde de voornaamste 18 en 19 knechts , waaronder in 1864 één jongen ,
De

555
tegen een weekloon van f 2.50 tot f 9.50. Zij werkte met een stoomwerktuig van 6 pkr. tot drijving van.
2 stel maalsteenen, 3 sta~pers, 'l uitdampketel en 1 wrijfwerktuig. De toestand was in beide jaren voldoende.
De zwavel- en salpeterzuurfabriek te Kralingen, met één stoomwerktuig van 2 pkr., b~zigde '~ 2 lrne~~ts,
waaronder 2 jongens, teg·en f L50 tot f 7 per week. Zij verkeert in kwij~enden, .~e dne vermsstok~nJ~n,
met 7- knechts, waaronder 2 jongens, tegen een weekloon van f L50 tot f 6, m tamehJken toestand. De fabnek
van schrijfinkt te Schiedam met 2 knechts, waaronder l jon8in, teg·en een weekloon van f 1.50 tot f ~,
verkeert in bloeijenden toestand en zendt haar fabrikaat schier naar alle oorden des lands. - .De t:vee. chem~calienfabriekeu
te Amsterdam, waarvan ééne met een stoomwerktuig van 3 pkr., verkeerden m beide Jaren m
een. kwijnenden toestand, doordien de chemicalien uit het buiten'.a~d beneden haren fabrie~sprijs. kunnen word~n
aano-evoerd. De heeren KETJEN EN CoMP. konden hunne vitriool- en sterkwaterfabnek rn~t geregeld ~n
werldng houden wegens den hoogen prijs van het zwavelzuur. B~jna een derde van hunne fabrikaten werd m
1863 tegen zeer lage prijzen naar het buitenland uitgevoerd. In 1861- zijn 247.,000 pon~_en zwavel verwerkt,
meestal voor binnenlandsch verbruik. Verder worden te Amsterdam opgegeven m 1864 eene kamfer-, boraxen
oliteitst.okerij, ééue drukiuktfabriek, vier ktJ.nstmineraalwaterfabrieken, ééne specerijbereiding met een st?omwerktuig
van 2 pkr. en een locomobile, ééne vuurmakersfabriek, twee vuurwerkfa~rieken m~~ 19 werklieden
tegen een weekloon van f 1 tot f 12, ééne zwavelstokerij, tevens zwavelluchtmakenJ, terpentlJn-. e~ salpeterstokerij,
ééne zwavelzuurfabriek met 2 ketels en 8 werklieden tegen f 8 t~t f ~ per week, die m ong~nstigen
toestand verkeert, en ééne affineerfabriek. J?e amsterdamsch~ sodaf~b~·1ek, m. 1864 ~? het g~ond~e?ied
van Nieuwer-Amstel opgerigt en nagenoeg voltooid, komt eerst m 186a m werkmg. ZIJ kan 1 /2 m1ll10en .
pond ruw zont voor de bereiding van verschillende so

2,351 p. mul uit racine, 3 vaten vaagsel en 3 vaten verstampte racine; in 1864/65 3 vaten vaagsel, 164 vaten mullen,
5 vaten on beroofde en 4 verstampte van elders ter bewerking aangevoerd. De garancinefabriek te Middelburg met
één stoomwerktuig van 16 pkr. en Sl ketels heeft in beide jaren stilgestaan, doordien de racine nagenoeg onverkoopbaar
was. Eéne der drie meekrap- en garancinefabrieken te Goes is in '1863 uitsluitend tot meekrapfabriek
ingerigt en in September van dat jaar met het begin van de teelt in werking gebragt met 11 volwassen arbeiders,
meest hoofden van gezinnen; zij bezigde in 1864, in welk jaar meer werktuigen zijn aangebragt, 8 \·olwassen
mannen en 1 jongen. De beide andere hebben in 1863 niet gewerkt, terwijl slechts ééne in 1864 enkel wortelen
heeft gedroogd. Ook de garancine- en meekrapfabriek te Zierikzee was in 1863 en het grootste gedeelte van 1864
buiten werking. Eerst aan het einde van dat jaar hervatte zij ten deele het werk. De Koninklijke fabriek voor
meekrap- en garancinebereiding te Wilhelminadorp, gemeente ~attendijke, met éénen directeur gaf in elk jaar
werk aan 1 machinisi en drooger, 1 kuiper, 15 arbeiders en 6 jongens , tegen een weekloon van .f 3.50 tot .f 8.
Zij stond een gedeelte van beide jaren stil door de hooge katoenprijzen en de verminderde vraag naar geverfde stoffen.
Van de ko01·n- en pelmolens in N oordbrabant bezigen stoomwerktuigen: de koorn- en pelmolen te Zundert
van 30 tot 35 plu. met. één ketel; de schors- en graanmolen te Dongen van 20 plu. met één ketel; de vier
graan- en één pelmolens te 's Hertogenbosch, waarvan drie tevens olie-, één tevens tras- en pleistermolen,
elk één, te zamen van 58 pkr. met 8 ketels; de graan- tevens oliemolen te Br~da en de meelfabriek te
Rosendaal van 12 pkr. met één en twee ketels; de koorn- tevens oliemolen te Etten en Leur, de koorn-:­
molens te Ravenstein en Rosendaal elk van tO pkr. met éénen ketel; de koornmolen tevens wollengarenspinnerij
te Tilburg twee van 8 en 10 pkr. en 2 ketels en de koorn- tevens oliemolen te Wouw één van 11
pkr. met één ketel. - In Gelderland worden opgegeven honderd twee koorumolens, waarvan achttien door
stoom, vierentachtig door wind , water en paarden bewogen. Van de eersten waren één tevens koek- en tras- ,
één tras-, twee houtzaag-, drie olie-, één pel- en één pel- en oliemolens. Van de laatsten twee tevens pelen
run- , één run- , vier pel-, één boekweit- en mout-, één lijnkoek-, één olie-, één boekweit-, één olielijnkoek-
en houtzaagmolens. Slechts van vijf stoom-koornrnolens worden de paardenkrachten , ten bedrag·e van
.1-7 , opgegeven. Van de stoom-koornmolens heeft die te Epe in 1863 stilgestaan, doch in 1864 gunstig gewerkt;
die te Hengelo was slechts zelden in werking. De koornmolen te Doesborgh werd in 1863 tot oliemolen ingerigt.
In den stoom-koornmolen te Zalt-Bommel waren in elk jaar 3 en 2 knechts werkzaam, tegen een
weekloon in 1863 van .f 4 tot .f 7, in 1864 van .f 2.50 tot .f 8. Die te J_,oenen, in 1863 opgerigt , is tevens
grutterij en werkte in 1864 voordeelig. In 1863 werden te Arnhem ter vermaling aangegeven 406,345 ned. p.
tarwe, 1,508,292 ned. p. rogge; ingevoerd werden 647 ,544 ned.. p. tarwe-, 200,299 ned. p. rog·gemeel, 55,715
ned. p. tarwe-, 31 ,782 ned. p. roggebrood en koek; uitgevoerd '164,036 ned. p. tarwemeel, 638 ned. p. tarwehrood.
De stoom-meelfabriek te Westervoort g·ing in beide jaren goed vooruit. In die te Zutphen is in 1864,
ter verbetering der verbranding, de schoorsteen 1 O ellen verhoogd en een verwarmingtoestel van nieuwe bewerking
geplaatst, waardoor het voedingwater verhit in den ketel wordt gebragt; voorts is het kamwerk dat
vroeger de steenen in beweging bragt, vervangen door ijzeren riemschijven. Grutterijen en grutmolens worden
opgegeven ten getale van zesentwintig in 12 gemeenten; voor 8 gemeenten wordt het getal niet opgegeven. In
die te Zalt-Bommel, door stoom gedreven en tevens fineerzagerij , werken 4 knechts tegen een weekloon in 1863
'{ilJ!../3 totf5 , in 1SG4 vanf4 tot.f5. De grutterijen te Apeldoorn hadden in 1863, niettegenstaande den
-- ",:;;i·vlocd van aardappelen , goeden aftrek. Die te Dreumel had goed , te Lienden tamelijk debiet, terwijl die te
Elburg steeds in volle werking was. De twee te Stad-Doetinchem met 2 arbeiders gaven weinig voordeel,
die te Driel bezigde in 1864 2, de vier te Tiel 4· arbeiders, tegen een weekloon van .f 3.25 tot f 4·. De laatsten
werkten ongunstig in 1864. Voorts vindt men in 13 gemeenten vijftien pelmolens , waarvan drie tevens
koorn- en run-, één olie-, zeven koornmolens, twee tevens grutterijen. Van deze molens bezit die te
Warnsveld één stoom werktuig van 8 pkr. en had in 1864 veel werk. Mosterdmolens bestaan te Arnhem,
Doesburg twee en Zutphen , de laatste tevens lijnkoekmolen, runmolens te Doesburg, Stad-Doetinchem, Elburg,
Wageningen twee, allen tevens koornmolens, Winterswijk, tevens leerlooijerij, en Zutphen. De boekweitmolen
te Scherpenzeel bezigde in elk jaar 2 knechts en één jongen. - Men telde in Zuidholland fabrieken
en molens ter vervaardiging van meel door stoom gedreven in 1863 tweeëndertig, in 1864 zesendertig in 18
gemeenten, te zamen in elk van beide jaren met drieëndertig en zevenendertig stoomwerktuigen, 39 en 42 ketels
van 534 en 601.5 pkr" Onder deze stoomfabrieken behooren de rijst-, pel- en moutmolen te Kralingen, de
rijst- , pel- en meelmolens te Nieuw-Lekkerland en Rotterdam, de pel- en moutmolen te Oud- en Nieuw­
Mathenesse, de pel- en runmolen te Vlaardingen , de boekweitmeel-, koorn- en mout.molens te Delft, vijf
meelfabrieken te Dordrecht , Gorinchem, 's Gravendeel, Hilligersberg en Voorburg, de twee bakkerijen te
's Gravenhage en ééne te Rotterdam , tien grutterijen en grutmolens te Dordrecht, Gorinchem, 's Gravenhage
(2), Leerdam, Leijden (3), Rotterdam (2) en Schiedam. De overigen zijn koorn- en pelmolens. De brood- en
meelfabriek te 's Gravenhage, die in vrij gunstigen toestand verkeerde , bezigde in elk van beide jaren 35 en 40
knechts , één stoomwerktuig van 8 pkr. en één kneedwerktuig van BOLAND. In elk van beide jaren werden
aan weekloonen uitbetaald.f267.50 tot./313.50 en.f290 tot.f340. In de stoommeelfabriek te Voorburg waren
in elk van beide jaren werkzaam 22 en 26 mannen, tegen een weekloon van .f 6 tot .f 30. Zij bezigt twee
stoomwerktuigen elk van 25 pkr. en verkeert in gunstigen toestand. In 1863 werd één nieuwe ketel geplaatst.
Van de tien wind-koornmolens te Rotterdam, waarvan één tevens r~jst-, vier mout.molens, is in 1864 één
opgeheven. De stoom-meelfabriek te Gorinchem , die druk werk heeft, bezigde in elk jaar 1 O en 11. arbeiders,
waaronder 4 en 5 jongens. In het laatst ·van 1864 werd in deze gemeente de koorn- en pelmolen met gunstig
gevolg tot tarwemeelfabriek ingerigt. De stoom-, pel- en moutmolen te Oud- en Nieuw-Mathenesse, met één
stoomwerktuig van 38 pkr. en 10 volwassen arbeiders , heeft druk vertier. - De vier r~jstpelmolens te Amsterdam,
waarvan drie met stoomvermogen, hebben in ·1863 minder rijst gepeld dan in 1862 N d fl
stand van het artikel hadden zij echter reden tot tevredenheid Doo~ de firma's G OcHsN~R Eaar C en aDauwen
BRODIE T G cl . h . . 1 N OMP.) A VID
CJ • en H. . ULCHER wer en i~. et geheel 133, 145 balen rijst gepeld, tegen ongeveer 167 ,000 balen iu
18~~: De verhou~mg tuss?hen de _PrIJzen van ongepelde en gepelde soorten was niet bijzonder unsti . de
po~~tieke omstandigheden m Amerika bragten, vooral in het begin des jaars, eene verhooging te w!eg i ~' den
prlJs va~ de betere en grove soorten, de aanvoer van Java was minder door de hooge prijzen aldaar en de
verhoudmg tusschen de prijsverhooging der gepelde en den hoogen prijs der ongepelde rijst was ongunstig De
r~gtstreeksch~ aanvoe:. was echter v~:doen~e, .zoodat van Londen of andere plaatsen weinig is aangebragt.· De
uitvoer v~n gepeld~ rIJst naar de rhiJnprov111cien was onbeduidend. In het binnenland was het debiet uiterst
beperkt, m het bmtenland vo?den de betere soorten geregelden afzet. In den rijstpelmolen de Vr·iendscltap van
den heer . GuLCHER werden m 1863 belangrijke verbeteringen aangebragt. In de drie genoemde pelmolens
werkten 111 ·1863 geregeld 65 tot 75 mannen tegen weekloonen van ./6 tot.f8 en van ./-10 tot ./1 5
H t "
i864 gaf. voor de rijs:pelmolens door de :age prijzen van alle levensmiddelen geene gunstige uitko.mst:n. ] ~air:_
pelden mmder :oor b111nenlandsch ver?:·mk. en hebben voor den uitvoer, met uitzondering van Duitschland ·~
waarheen de mtvoer toenam, belangnJk mm der g~leverd, zoo dat zij niet het geheele jaar doorwerkten en zelfs
de pelmolen. van den heer GuLCHER het geheele Jaar stil stond. In de fabriek van den heer D. BRonrn . ·:!
ter verbet~r111g van ~et fabrikaat één nieuw stoomwerktuig van 20 pkr. en eenige nieuwe werktuigen ge; :~~::
Deze fabriek werkt~ m 1864 geregeld door en pelde ruim 6,000 ,000 p. rijst. De drie molens bezigden in rn 64 5 ~
tot 7?. mannen en. 2 JOn~ens, tegen een weekloon van .f 6.50 tot .f '1 O voor de eersten en .f 1 tot./ 2 voor de laatsten
terwi:Jl ~e werklieden m de werkplaats f 10 tot .f i 3 per week verdienden. Te Amsterdam werden in f86 4 vïf~
~~tw111t1g koornmolens opgegeven~ _waarvan één met twee stoomwerktuigen van 30 en 40 pkr. en 4 ketels Jen
een met twee elk van. 12 pkr. en ~en ketel. Het getal werklieden is niet opgegeven, de weekloonen bedroe en
van! 7 tot./ 8. De mtvoer was m111der, behalve die naar Duitschland. De "maatschappij voor meel- e b , g d­
fabneken" te Amsterdam op de Vijzelgracht, met twee stoomwerktuigen te zamen van 31 pkr., had ~n 1 ~~
64
5~ mannen tegen ./ 8 tot.f 12.50 en 3 jongens tegen .f 2.25 tot .f 6 per week aan het werk. Deze fabriek zoowel 1
~ie van de heeren A. en 1:1· NERING BöGEL en de meelfabriek van de GEBR. VAN RossuM EN Co~rP., blev::
m denzelfden toestand als m 1862 verkeeren. Op 3 J ulij 1864 kwam eene nieuwe fabriek. " de amsterda l
brood en meelfabriek" · I · cl' h 1 · msc ie
e -:-- m wer nng, ie op . ~t aatst van het jaar 26 volwassen werklieden , tegen./ 7 tot./ I 2
n 1 .1onge~1 '.tegen.f 1.50 per week , telde. ZIJ had. een toener:iend debiet van brood, terwijl het schee sbeschuit
go~den aftrek vond. De verkoop van het vervaarchgcle meel is dikwijls moeiJ'eliJ"k door de O'l'Oote to p .
bmtenlandsch 1 l 't d h'' . . o evoeren \an
mee , voora m e r iJnprov111cien, van de Oostzee en uit Amerika doordien in d' l d cl
prijs de~ ;arwe .'10 °~0 tot 12 % lager ~~ dan te .Amster~am. Behalve te Amsterdai'u worden in ~:o:~:l~an~
;~or.elk \an beide Jaren op?egeven: eenenveertig en vijfenveertig koorn-, waaronder vier boekweitmolens en
een m 1863 tevens .mout-, 111 186 4- tevens trasmolen. Van dertien en twaalf molens is het getal arbeiders niet
opgegeven, de ovenge~ telden 66 en 65 werklieden, tegen .f 4 tot .f 9 per week; achtenveertig en zevenenvi 'ftia
0
pelmolens, waarvan drie en zeven tevens meelmolens en in 1864 één tevens riJ'st- en gerstI)el- " J
ceme t . . r 1 n· b . d .. . l een run- en
n - , een o iemo en. . iervan ez1g en VlJfenveertig te zamen '!Ho en 23CJ werklieden t kl
van ./ 3 t t ./ 17 cl . .. cl f d . - , egen een wee oon
_ o . ; neen er ig en zeven ertig grutterijen en grutmolens, waarvan zestien en éénenderti met
2() en :>3 werklieden, tegen een weekloon van .f 3 tot .f 1 o · twaalf en elf mosterclmolens . t g ·
6 ·b · l " . ' , waarvan wee met
a1 eic ers tegen een weekloon van .f 5 tot .f 7 tevens snuifmolens en in 1863 twee met 4 b 'd ·
-- t t l V ar ei ers, m 1861-
een . evens rasmo en. an ~e koo:nmolens bezigde die te Purmerend één zuiveringtoestel en had veel werk De
over.1gen ~:elden ~eer of m111der m den ongunstigen invloed der mededinging· van meel uit het buitenland· De
dertig en eenendertig pelmolens te Zaandam., waaronder één in t8G3 afO'ebrand i'n 186h h "b :l b · cl ·
en 155 wer{ie 11 . d en, waaronder 20Jongens. . De rijstpelmolen werkt met o één stoomwerktuigva , · ~ er ouwr h . ezig en -t 52
5 ·k·
· · · D ·· . n 4 P l. , 9 mannen
en een Jongen. e stoom-rIJstpelmolen te Nieuwer-Amstel heeft in ·1864 stil gestaan v cl
H ·l t !) 11 11· l b . ' . an e zes grntmolns
aai em me en wer { JG( en ezrt één een stoomwerktuig· van 15 }Jkr u re d - cl
l .. " 1 . ~ '°"'
v1 geus en voor ee 10'en aard:.
appe enoogst en de lage prijzen der tarwe verkeerden zij in ongunstig·en toestand Zuil s
met d tt " d 1 1 · { was oo 1 r °h et geval
e gru erlJ en e zeven pe mo ens te Koog a/d Zaan , waar één in beide jaren heeft stil gesta t
met 30 en 24 werklieden. Van de acht grutterijen te Alkmaar. met 18 werklieden hebbe11 t t an, ekza:nen
k · , wee s oomwer tmgen
v.an 4 en 5 p r. en verkeeren, even als de zeven door paarden gedreven grutmolens te Hoor t
A • • bl ·· l d n me 7 mannen
en ~ Jongens, 111 OeIJenr en toestan . Bovendien bestaan: te Wormerveer ééne meelf:abI·i"el t - -
wer
·l
{
t
mg
·
van
34
p
l r me een stoom-

,..
-
537
,,
terijen en de pelmolen werkten nadeelig door gering debiet. ~re Zierikzee hadden de koornmolens in 1863
tamelijk te malen. Door de goede hoedanigheid en de lage prijzen der granen was de invoer van bloem en
meel in de laatste helft van ·het jaar niet zoo groot als vroeger. In 1864 werd één molen, die reeds in f863
stilstond, afgebroken: de overigen hadden slechts matig werk door het toenemend verbruik van vreemd meel. -
De vijf wind-koornmolens te Utrecht verkeerden in 1863 door het toenemend gebruik van met stoom vervaardigd
meel in geen gunstigen toestand. In 1864 gingen zij niet terug, doordien de watermolen van de meelfabriek
zich meer op eigen fabrikaat clan op het voor loon malen toeleicle. Bij den stoom-koornmolen de Theodom, in
1863 weinig bedrijvig, nam in 1864 het werk zeer toe; in dat jaar werd een nieuw zuivering- en builwerktuig
aang ebragt. In de meelfabriek van de maatschappij de Koornschoqf, door water en door één stoomwerktuig met
2 ketels te zamen van 20 ..pkT. gedreven, werden in 1864 ruim 2,500,000 ned. p. graan gemalen, terwijl 500,000
aan afval ·verkocht werden, waarvan het grootste g·edeelte voor engelsche rekening is opgekocht. Ook was de
afl;yering voor de indische bezittingen niet onbelang·rijk, waardoor meer bedrijvigheid werd veroorzaakt.
::S iettegenstaande de groote aanvoeren van amerikaansch meel en de zeer gedrukte prijzen in Nederland werd
nog- met voordeel gewerkt. De arbei

,...
li
--
558
1
ft
De drie te Groning·en bezig·den 38 en 40 knechts, waaronder '1 û en 20 volwassen mannen ~egen. J 3.50 tot
f 6.50, 2 en 3 vrouwen tegen f L50 tot f 3, 17 en 17 jongens tegen f 0.50 t~t f 2 per week ... ~éne ~ezi~ één
stoomwerktuig van 8 pkr. en 1 ketel. Door den weinigen aftrek naar Amenka verk~:rden z~ m be.1de Jaren
in ongunstigen toestand. - De twee cichoreifabrieken te Zuidlar?n werkte.n m~t tam:hJk. gunstigen_ mtslag. -
In Limburg werden opg·egeven, te Maastricht in 1863 negen, m 18G4 v1e~ _c1ch_oreifa?rieken en m elke der
g·emeenten Roermond in 1863, Venlo en Venray ééne; voorts te Maasbre~ een c1ch~reistampm?len.
Tabaks-, sigM·enjab 1·ieken en snuifmolens. De toestand der tabaks- en sigarenfabrieken te Emdhove_1'.1, th~ns
twintig· in getal, wordt steeds bloeijencler. Aan ééne sigarenfabri:k werd in 1863 eene aanmerkehJke. mtbreidino-
o-ecreven terwi 1·1 J·aarliJ"ks tot oprig·ting nieuwe vergunnmgen verleend worden. In deze fabneken
5 5 0 , . - . . 600
werden in 1864 gebezig·d 223 mannen, 260 jongens en 89 meisjes, en vervaardigd 28,000,000 sigaren_, 66,)
ned. p. snuif, 170,000 necl. p. gekorven tabak en 120,000 ned. p. karotten. De vijfendertig sigarenfabn?lrnn te
's Hertogenbosch verschaften werk aan 214 arbeiders en verkeerden in gunstigen toestand. D~ acht Sig~renfabrieken
te Breda, met gemiddeld 240, de drie te Oosterhout met 50, de negen tabaks- en s1g~renfabn_~ken
te Heusden met 26 de zes en zeven te Rosendaal en Tilburg met 7 en 12 arbeiders verkeerden alle m tamehJken
toestand. _ De vijf sigarenfabrieken en de tabakskerverij te Zalt-Bommel bezigden in elk va~ beide jaren
!Oll e1 1
126 arbeiders. De volwassenen verdienden in '1863f3totf9, in 1864/1.50 totfU, deJongensf0.25
tot-./ t.20 en f 0.25 tot f '1 per week. In de twee sigarenfabrieken te Culemborg werkten ~n elk van beide
jar('ll 1 t en 13 knechts, 'LO en 8 jongens, in de vier tabakskerverijen 3 en 4 knechts,. 2 en 2 JOng~ns. De twee
t" ~t'l d-Doetinchem, in ééne waarvan tevens tabakshandel gedreven wordt, gaven 111 1863 ~emiddel~. aan 4
tot 6 personen werk, doch moesten in 1864 door groote mededing·i~g worden opg~?even. ~ie te N iJm~?'en
hadden goed debiet. Te Arnhem worden in '1864 opgegeven negenti~~1 tabakskerv~nJen en Sigare~makenJen ,
met 125 waarvan de twee voornaamste met 26 en 30 knechts; ZlJ verzonden m 1863 3,500 sigaren naar
Neêrland,sch Indie. In de sigarenfabriek te Wageningen werkten in elk van beide jaren 120 en 150 werklieden.
De weekloonen bedroeo·en voor de jongens f 0.60 tot f '1.20, voor de sigarenmakers of de volwassenen
j 3 tot f H . T e Dreumel bes~onden in elk van beide j~~en twe_e e~ ééne ta?akskerverijen en ééne sigaren.­
malwrij. _ In Zuiclholland worden in zeven gemeenten v~fendertig sigarenfabneken opgegeve~ ', waaronde: dne
te Delft met 68, vier te Leerdam met 27 en 33, achttien te Rotterchnn met 561 en 532, eene te Schi~dam
mrt 29 arbeiders; voorts in vijf gemeenten acht snuifmolens, waarvan vier te R~swijk met 1_2 ~n 8 arbeiders
in f:'imstigen toestand verkeeren. De snuifmolen te Rotte~dam, ~ie tevens specenJen m~alcle, IS, 111 186: op~~heven.
De twee en drie karottenfabrieken aldaar werkten m elk Jaar met 21 en /~5 arbeiders. Eene soortgellJl~e
fa 1-iriek te Kraling en, die aan 5 personen werk verschaft, verkeert in reclelij_ken toestand. Uit Delft werden rn
elk van beide jaren met certificaten van oorsprong· naar N eêrlandsch Indie verzonden. 1,1~80 en 310 . ned. p.
gekorven tabak, 69,'100 en 145,000 sigaren en in 1863 50 flacons snuif. De karottenfabnek _te Delft, die reeds
in 1863 stil stond, is in 18M verkocht. - De opgaven voor Amsterdam z\jn hoogst onvolledig. I_n 1863 worden
opgegeven achtenvijftig tabaks- en sigarenfabrieken met 920 en twee snniffabriel~en met 28 wer~heden, waar~an
in drie geregeld ·120 , 49 en 28 personen werkzaam waren. In 1864 worden mt het ~atentregrnter opgegeven
honderd zeven tabaks- en honderd negenentwintig· sigarenfabrieken; van elke van beide soorten werkten met
minder clan 5 werklieden achtenzestig· en achtennegentig, met 5 tot 20 dertig en negen~ien, _met 20 tot, _50 acht
en acht, met meer clan 50 werklieden ééne en vier. Daarenboven bestonden twee snmffabneken ~ de ee:1_e met
met minder clan 5, de andere met minder dan 20 werklieden. In de acht voornaamste clez~r fabn~lrnn ziJn 4.~o
tJt 500 personen, zoo volwassen mannen als jongens, geregeld werkzaam. De me~sten .. di~r fabneka~te~ ZIJil
tevens winkeliers, terwijl verscheiden ter bevordering van hunne verkoopen verph~t ziJn 111 de provmcien te
reizen. De weekloonen wisselen voor de volwassenen van f 3 tot f 11.50, voor de J_ongens van f _0.50 tot f 5,
terwijl de vrouwen f 3.25 verdienen. Een zeer aanzienlijk getal arbeiders wer:~t te hms. Vele werklieden hebben
van f 2 tot f 6 per
jongens in dienst. De loonen, die per stnk worden berekend, zijn zeer ongelijk en b.edrage~
1,000 sigaren. Deze aloude tak van nijverheid verkeert op nieuw te Amsterdam 111 bloeI.J~nden toestand. De
falJrieken hebben zeer drukke werkzaamheden en sommige moesten in 18G4 het aantal werkhed~n vermeerderen.
De sigaren genieten eene gunstig·e bekendheid en worden voor den uitvoer n~ar Duitschlancl, Zwitserland, Denemarken
, Zweden en Noorwegen , Eng·eland, Frankrijk en ook naar Gnekenland veel ge~raagd . Zelfs naar
E gypte en China werden sigaren uit Amsterdam verzonden. De meerdere zorg aan de fabnkage besteed doet
dikwijls het gebrek aan geschikte arbeiders gevoelen, voora~ omdat __ de meest bekwame onder hen naar Eng~land
of naar Noord-Amerika zich begeven en hunne plaatsen met altIJcl terstond door andere bekwame arb~iders
worden bezet. In 1863 was de g·rondstof vooral voor de goede soorten hoog in prijs en moes.ten :ele fabrieken
zich toeleggen op het verwerken van bij-soorten. De aanvoeren van echt~ havana- en mamlla sigaren waren
wegens de hooge prijzen minder dan in vorig-e jaren. Het gebrek aan fi.Jne tabak- :n goede dek~oorten ~:cl
een grooten invloed op het vervaardigen der sigaren. In ééne der :oornaams~e fabneken, w_aar. m 1 ~64 een
stoomketel werd geplaatst, wordt de tabak met stoom geëetst. De -~igaren~abnek te Haarl?_m bezigde 111 18~.3
8
0 werklieden en verkeerde in bloeijenclen toestand. Te Hoorn ZIJn dertien tabakskervenJen met 22 en VIJf
sigarenmakerijen met 11 knechts. Verder vindt men te Aalsmeer ééne taba.ks- en sigarenfabrie~, met 3 en .2
\Verklieden tegen f 5 per week, twee snuiftabaksfabrieken, beiden met w111dmolens ~ waarvan eene tevens IS
mgerigt om ook rijst, krijt en droog·erijen te malen' .. te Uithoorn éé_ne . tabaksfabriek U:~t 2 . knec!:lts t~gen
ongunstigen
f 5
.50 tot f 6.50 per week, te Weesp vier sigarenmakenJen, waarvan dne m voldoenden, eene 111
toestand, met 30 mannen tegen f 5 tot f 14 en '18 jongens tegen f 0.40 tot f 2 per week, te ,Zaandam tw~e
L 't 20 werklieden, 10 mannen tegen f 8 tot f 12 en '10 jongens tegen f 0.50 tot f 1 per week, 1 te 1c:·ommeme
~én snuifmolen met 2 werklieden tegen f 4 tot f 6 per week. Van de tien sigarenfabrieken te Middelburg
bezig de de voornaamste 120 werklieden. '.tie Goes wordt in beide jaren ééne sigarenfabriek opg·egeven. De sigarenfabriek
ie Zierikzee moest in 1864 haar getal werklieden vermeerderen; in dat jaar werd aldaar eene tweede
sigarenfabriek opgerigt. - Te Utrecht worden in 1863 zevenenvijftig, in 18G4 negenenvijftig tabaks- en
sigarenfabrikanten opgegeven, waarvan veertien alleen werken, de overigen bezigden te zamen 759 en 780
arbeiders tegen een weekloon van f 3 tot f '11 voor de volwassen mannen, f 2 tot f 8 voor de vrouwen, f 0.25
tot f5 voor de jongens en /0.70totf5 voor de meisjes. Op 1 Januarij '1864 telden de tweeëntwintig voornaamste
757 tlrbeiders, waaronder 385 volwassen mannen, 60 vrouwen, 233 jongens en i9 meisjes. Die van
den heer Rnrnrus PELLETIER verschafte werk aan 140 volwassen mannen, 60 vrouwen, 82 jongens en 79
meisjes. In deze fabriek worden dagelijks 40,000 sigaren, meest alle van fijnere soorten, vervaardigd, die voor
een groot deel naar het buitenland worden gezonden; de fabriekmatige bewerking door de vrouwen geeft
voortdurend gunstige uitkomsten. De sigarenfabrieken breiden zich steeds uit en hebben veel aftrek naar de
kolonien en het buitenland. Zes en vier sigarenfabrieken te Amersfoort bezigden 8 en 6 mannen en '18 en 16
jongens, tegen een weekloon van f 1 tot f 6, de twee sigarenmakerijen te Rhenen '18 mannen en 35 jongens
tegen f 0. 70 tot f 5, die te Mijdrecht aan 5 en 2 tegen f 3 tot f 4, te Amerongen aan 2 tegen f 3, te Zeijst
aan 20 mannen en 12 jongens tegenf0.90 tot/10per week. Te Montfoort werd in 1864 ééne sigarenmaker\j,
tevens tabakskerverij, opg·erigt, welke slechts leerjongens bezigt. - In Friesland worden in elk van beide
jaren negenenzestig tabaks- en sig·arenfabrieken in bloe\jenden toestand met 225 en 221 arbeiders, waaronder
65 en 75 jongens, en twee snuiffabrieken met slechts 1 arbeider opgegeven. De weekloonen wisselen van f 2
tot/9 voor de volwassenen en van/0.30 tot/2.50 voor de jongens. In ééne dezer fabrieken te Sneek is één
stoomwerktuig en 1 ketel van 5 pkr. , tevens voor het raspen van suiker, malen van specerijen en chocolade. -
Van de acht tabakskerverijen te Steenwijk, met 18 arbeiders tegen f 3 tot /5 per week, hadden vooral drie
in beide jaren druk werk en ruime verzendingen. De sigarenfabriek te- Deventer bezigde in elk van beide jaren
17 en 20 arbeiders , waaronder in 1863 7 jongens, tegen een dagloon van f 0.20 tot f 1. Zij verzond met certificaten
van oorsprong in 1864 81,000 sig·aren naar Oost-Inclie. Te Kampen wordt in 1863 slechts ééne sigarenfabriek
vermeld met 100 volwassen mannen en 75 kinderen tegen een dagloon van f 0.10 tot f 1.50; in 1864
twee met 350 mannen tegen f 3 tot f 14 en 320 kinderen, tegen f 0.30 tot f 3 per week. Zij hadden in dat
jaar druk werk en breiden zich meer en meer uit. In 1864 werden in ééne dezer fabrieken twee verdeel- en
dertig wikkelwerktuigen uit de fabriek van G. ALBERT REINIGER te Stutgart en tevens één papiersnijwerktuig·
van CARL FROM te Stutgart ingevoerd. Te Zwolle werd in 1863 ééne sigarenfabriek opg·erig·t , waarvan echter
verdere opgaven ontbreken. - Men telde in de provincie Groningen in elk van beide jaren vijfenveertig en
zesenveertig tabaksfabrieken met 92 en 97 knechts, waarvan te Groningen vijfendertig met 72 en 80 arbeiders,
waaronder 17 en 22 jongens, tegen een weekloon voor de volwassenen van f 3 tot f 6.50, voor de jongens
f 0. 75 tot f 2.50. Eéne dezer fabrieken werkt met één stoomwerktuig ~n 1 ketel. De sig·arenfabrieken te
Groningen, in elk jaar zeven in getal, bezigden 80 en 84 arbeiders, waaronder '10 volwassen mannen tegen
./ 5.50 tot f 8.50, 23 en 27 vrouwen tegen f 2 tot f 6, 19 jongens tegen f 0.30 tot f L50, 28 meïsjes tegen
.f 0.30 tot ./2.50 per week. - ~'e Maastricht bestonden in elk van beide jaren acht tabaksfabrieken met 88 en
en 81 werklieden, de voornaamste met 34 en 35. De volwassen mannen genoten in elk jaar een weekloon van
.f5 tot/6 en /3 tot f7, de jongens vanf0.75 tot /2 en/0.90 tot/2, de vrouwen van /4 en /2.75 tot
.f 4.50, de meisjes van f 1 en f 0.90 tot f 1. In de twee tabaks- en sigarenfabrieken te Roermond werkten 32
en gg werklieden, waaronder 21 en 20 kinderen, tegen een weekloon van f 3.60 tot f 4.80 voor de volwassenen ,
van f 0. 78 tot f 1.50 voor de kinderen. In de tabaks- en sigarenfabrieken te Venlo, in 1863 elf, in 18G4 tien
in g·etal, werkten in elk van beide jaren 28 en 24 arbeiders, waaronder 8 en 6 kinderen, de laatsten verdienden
f 0.30 tot f 1.50, de volwassenen .f 3.60 tot f It.20 per week. Voorts bestaan sigarenfabrieken drie te
Gennep met 14, tabaksfabrieken te Tegelen drie met 9 en '10, Arcen en Velden ééne, Beesel ééne, Venray
ééne, vVeert in 186 3 vier, te zamen met 12 en 7 arbeiders.
Sclieepstimme1·rvM·ven. In Noorclbrabant werden drieëntwintig scheepstimmerwerven opgegeven, die 99 arbeiders
bezigden , waaronder 5 jongens. Van deze bevinden er zich vier te Waspik, twee te Werkendam en
te Cappelle, één te Bokhoven, Geertruidenberg, Klundert, Oosterhout en Rosendaal, die in beide jaren goed
hebben gewerkt. - Men telde in Zuidholland in 1863 honderd achtenzestig, in '1864 honderd vijfenzestig werven
voor de ?innenlandsche, negenentwintig en dertig· voor de buitenlandsche vaart. Op stapel waren op 1 J anuarij
v~n elk Jaar op_ de eerste 6~ en 92 , op de laatste 20 en 16 schepen, terwijl in den loop van het jaar op stapel
ZlJn gezet op die voor de bmnenlandsche 122 en 153, voor de buitenlandsche 7 en 9 schepen en van stapel zijn
geloopen op de eerste U5 en 167, op de laatste 15 en 8. Het getal arbeiders bedroeg voor de binnenlandsche
'1,047 en 1,225, voor de buitenlandsche 1,088 en 1,086, dus voor beiden tezamen 2,135 en 2,311. De toestand
"".as dus voor _de werven voor de binnenlandsche vaart veel g·unstiger in '1864 dan in 1863, ongunstiger voor
die van de bmtenlandsche vaart. Op enkele dier werven stond het bouwen van zeeschepen geheel stil en bepaalde
zich het werk tot het doen van herstellingen. Zulks was onder anderen het geval te Dordrecht, Delfs­
~1aven, Sc~iedam en te Capelle a/d IJssel. Van de sleephelling te Papendrecht voor zee- en rivierschepen, die
111 ongunstigen toestand verkeert, hebben in 1863 13, in 1864 12 schepen gebruik gemaakt. Zij bezigt naarmate
van het werk 2 tot 40 arbeiders. Aan de sleephelling te Schiedam hebben in elk van beide j aren 35 schepen
herstellingen ondergaan. Van de beide werven aldaar voor buitenlandschen scheepsbouw bezigde de Ni:fve-rlieid
68 en 70, de Lelie 20 arbeiders. Op de eerste werf werd in 1863 de kiel van eene brik gelegd, die in 1864
van stapel liep. Men telde te Delfshaven in elk jaar vier scheepstimmerwerven, waarop in 1863 gemiddeld
90, in 18M 150 tot 200 arbeiders werk vonden. In 1863 werd aan ééne scheepstimmerwerf eene sleephellinB
voor schepen voor de groote vaart aangebragt. De drie werven voor de binnenlandsche vaart te IJsselmond_
i
)
1
• -=- '--'-- 'F --=..::;__ - --

-
__ "
540
li
li
11
1
li
11
werkten met 10 en 11 , de twee voor de buitenlandsche met 60 arbeiders, tegen f 0.95 tot f 1.40 en f 1 tot.
f 3.50 per dag. Op de binnenlandsche werd slechts in 1864 ééne boeijerschuit op stapel gezet; op de buitenlandsche
waren op stapel op 1 Jan uarij en liepen van stapel in 1863 1 gepantserde kanonneerboot, 5 goederen-­
vaartuigen en 'l ligterschip, allen van ijzer ; op stapel werden gezet en liepen van stapel in 1864 1 ligterschip
en 1 stoomschip, beiden van ijzer. Van de stoomsleephellin-g te :U'ijenoord werd in elk van beide jaren door H
en 38 schepen gebruik gemaakt. Te Dordrecht bestaan vier weryen voor de binnenlandsche en rijnscheepvaart,
die in 1863 39, in 1864 33 werklieden bezigden, grootendeels voor herstellingen. Eéne vijfde aan de grens der
gemeente de Mijl, waar kleine zeeschepen gebouwd en hersteld worden, werkte in elk van beide jaren met
12 en 10 man. De eigenaren der werf voor raschepen hebben in 1863 ééne tweede en grootere werf in het
zoogenaamde, Wilgenbosch aangelegd voor den bouw van een oorlogstoomfregat voor de japansche regering,
weik schip in 1864 op stapel stond. Zij werkten met 180 tot 190 man en hadden daarenboven op stapel op
1 Januarij van elk jaar 1 clipperschip, in den loop van elk jaar te water gelaten. Het getal raschepen te Dordrecht
te huis behoorende bedroeg in 1863 17, in '1864 20, metende 5,950 en 7,283, dat van kleiner charter 19 en
18, roetende 1,421 en 1,432 lasten. De drie scheepstimmerwerven voor buitenlandsche vaart te Rotterdam ver-·
keerden in beide jaren in kwijnenden toestand. Slechts één schip werd in f863 te water gelaten, groot 352
gemeten lasten , terwijl de kiel werd gelegd van een schip groot omtrent 200 gemeten lasten, dat in 1864 op
stapel stond. Het getal werklieden bedroeg in elk van beide jaren 367 en 268. Op de twee werven voor de
binnenlandsr.he vaart met 10 werklieden werd slechts in 1864 één kraakschip gebouwd. De zes en vijf werven
voor binnenlandsche vaart te Vlaardingen, waar, behalve de haring- en vischschepen , ook schepen van grooter
charter en voor de buitenlandsche vaart kunnen worden gebouwd, verkeerden in zeer ongunstigen toestand.
Z\j bezigen doorgaans 30 tot 40 werklieden. Slechts in 1864 werden 2 vischsloepschepen voor rekening van
reederijen te Middelharnis op stapel gezet. De twee werven voor binnenlandsche vaart te Ouderkerk a/d IJssel
verschaften werk aan 13 en '18 arbeiders. In elk jaar stonden op 1 J anuarij op stapel 2 en 3, werden op stapel
gezet 2 en 3, liepen van stapel 1 en 2 schepen. De vier werven voor de buitenlandsche en twee voor de
binnenlandsche vaart te Nieuw-Lekkerland verschaften in elk jaar werk aan omtrent 235 en 250 mannen. Voor
de buitenlandsche vaart stonden in 1863 op 1 J anuarij op stapel en werden te water gelaten 2 schepen, metende
565 en 945 tonnen; dit laatste geheel van ijzer werd in 1864 te water gelaten. In 1864 zijn twee schepen,
roetende 2,405 tonnen, op stapel gezet. Voor de binnenlandsche vaart stonden op 1 J anuarij i863 en 1864 op
stapel 2 en 5 ijzeren stoom booten, van 235 en 460, 1 en 1 zeilvaartuig van 12 en 38 tonnen en daarboven op
1 Januarij 1864 1 boeijeraak van 36 en 1 overdekte aa;k van 13 tonnen; in den loop van elk jaar zijn 8 en
12 ijzeren stoombooten van 700 en 1,100, in '1863 3 houten zeilvaartuigen van 72 en in 1864 1 roeij€rpavilloen
van 42, 1 open aak van 16 en 1 duivelanclsche aak van 14 tonnen op stapel g·ezet. Van de stoombooten zijn
in elk jaar 5 en 9, van de vaartuigen in elk jaar 3, te zamen groot 521 en 1,032 tonnen te water g·eloopen. -
'.re Amsterdam verkeerden de scheepstimmerwerven en alle met den scheepsbouw verwante takken van nijverheid
in beide jaren in een ongunstigen toestand, zoodat slechts weinig nieuwe schepen werden uitgerust en het
werk het meest zich bepaalde tot het herstellen van oude; terwijl vele schepen door verkoop in vreemde handen
overgingen. Hierdoor verminderde het getal werklieden en onttrokken zich vele bekwame handen aan den
scheepsbouw. Bovendien klagen eenige eigenaars van amsterdamsche scheepstimmerwerven dat de reeders aldaar
aan het bouwen op andere plaatsen de voorkeur geven. Het getal werven voor de binnenvaart bedroeg dertien
in elk jaar. Daarenboven worden drie mastenmakers-, ééne sloepmakers- en twee houtwerven opgegeven. De
drie mastenmakerijen bezigden in 1.863 30 arbeiders tegen een weekloon van f û tot f 9 voor de volwassenen en
j 0.90 voor de jongens. Eéne vervaardigde in 1864 30 tuigen voor een gelijk getal ligterschepen, bestemd
voor Egypte. Voor de buitenlandsche vaart werken

.
l
;
1
1
i
,i
f
m
de eersten in den zomerf6, in den winterf3.50, de laatstenf3.90 enf~. Gebouwd werden 10 en 9 / 'J.ar'­
tuigen, metende te zamen 704 en 429 tonnen, in 1863 26 punters en bootjes, in 1864 29 kleine vaJ.ri·liJo-en.
hersteld 327 en 274 vaartuigen. De minder levendige scheepvaart in 1864 had op deze werven en daara r, ~er~
wan te bedrijven een ongunstigen invloed. De zeven mast-, boom- en blokmakerijen in deze gemeente \ rerkten
met 14 en 12 volwassenen , 8 en G jongens. De weekloonen bedroegen voor de eersten in den zomet .f 5.40
tot f 5.60, in den winter f 3.50, voor de laatsten f 1.50 tot f 1. 75 en f 1. Op de werven te Steenwijkerwold
werden behalve eenige herstellingen in elk jaar 7 en 9 kleine vaartuigen gebouwd, te zamen var. 36 en 1.9
t~~n.en. - Men telde in de. provincie Groningen in elk van beide jaren in 21 bouwoorden negene•weertig en
VlJfüg werven. In 1863 werd.en volbouwd 68 schepen van 4,304, in 1864 67 van 4,714 gemeten lasten. Tot en
met 3.? Junij 1864 waren volbouwd en uitg·erust 37 schepen van 2,414, in aanbouw en uitrusting waren op
1 JuhJ 1864 75 schepen van 5,519 gemeten lasten. De groningsche koopvaardijvloot, op 30 en 29 plaatsen ,
bestond op 31 December van elk jaar uit 924 en 909 zeeschepen, roetende 54,581 en 54,517 lasten of 103,118
en 102,766 tonnen. Door 65 verliezen werd de inhoud in 1863 met 6,800 tonnen verminderd. De D'eheele nederlandsche
koopvaardijvloot bestond op 31 December 1863 en 1864 uit 1,857 en 1,837 schepen, m~tende 460,574
en 466~421 to~nen, zoodat de groningsche vloot in getal schepen in 1863 ruim, in 1864 ongeveer 4911 2 °fo, in
tonnenmhoud m 1863 ongeveer 221/ 2 %, in 1864 ruim 22 % van het geheel bedroeg. In Nederland waren in
1863 en 1864 86 plaatsen, waar de schepen der vloot te huis behoorden, in de provincie Groningen 30 en 29. -
In ~renthe bestonden in elk van beide jaren negentien en twintig scheepstimmerwerven, waarvan zeventien en
zestien met 93 en 84 arbeiders, waaronder 4 en 6 jongens. De opgaven van het getal arbeiders ontbreken in
beide jaren voor Meppel, in 1864 voor de werf te Assen. De laatste had voldoend werk. Op de beide werven te
~asselte werkten in elk jaar 12 en 13 personen boven en in 1864 3 beneden de achttien jaren, tegen een dagloon
m den zomer van f 1 , in den winter van .f 0.60, terwijl de leerlingen .f 0.10 tot f 0.20 verdienen. Van deze
werven liepen in elk jaar van stapel 2 tjalken elke van ongeveer 100 tonnen. In 1864 is behalve de twee
~jalken, 1 schip op stapel gezet van ongeveer 65 tonnen. Op de negen werven te Hoogeveen werkten in elk
Jaar 43 en 40 volwassen mannen tegen f2.50 totf5.40, 4 en 3 leerlingen tegen j'0.30 tot j'0.60 per week.
Op die werven zijn in elk van beide jaren op stapel gezet 9 en 7 overdekte, 4 en 5 onoverdekte pramen, 8
brandschuiten en, in 1864 1 punter. Afgebouwd en van stapel geloopen zijn 9 en 7 overdekte, 7 en 6 brandschuiten,
en in elk jaar 5 onoverdekte pramen en 1 punter; hersteld 131 en 124 overdekte, 137 en 140 onoverdekte
pramen, 80 en 74 brandschuiten, 28 en 24 punters. Op de twee en drie werven te Meppel zijn in elk van beide
jaren 4 en 5 nieuwe vaartuigen gebouwd en 94 en ·130 oude hersteld. Op de werf te Norg werkten 4, op de
twee te Roden 9 en 7 tegen een dagloon van f 0.50 tot f 1 , op de twee te Smilde 16 knechts. Op de beide
laatste werven zijn in elk jaar 2 schepen gebouwd, te zamen metende 141 en 148 tonnen en in 1864 3 nieuwe
bokken of brandschuiten, te zarnen roetende 31 tonnen. - In Limburg wordt slechts in i864 melding gemaakt
van ééne ~~heepstirnmerwerf te Venlo , met 5 arbeiders tegen een weekloon van f 3.60 tot .f 4.50.
De lioutzaagmolen te Klundert werkt met één stoomwerktuig van I 2 pkr. en één ketel. - Van de negen
houtzaagmolens in Gelderland worden vier te Culemborg·, Dinxperlo, Stad-Doetinchem en Nijmegen door
stoomwerktuigen gedreven van 3 , 9, 8 en 20 pkr" Die te Dinxperlo tevens koorn-, Nijmegen en Stad-Doetinchem
tevens koorn- en runmolen, hadden gestadig werk; de laatste bezigde gemiddeld 6 personen. De houtzaagmolens
te Ambt-Doetinchem, met 6 tot 8 arbeiders, en te Elburg hebben veel vertier. Die te Vorden is
tevens koorn-, lijnkoek- en oliemolen. De beide overigen bevinden zich te Arnhem en Nijkerk. - In de
provincie Zuiclholland telde men in 1863 vijfennegentig , in 1864 honderd houtzaagmolens, waarvan éénentachtig
en tweeëntachtig met 388 en 373 arbeiders. Van de achtendertig en veertig houtzaagmolens te Dordrecht ,
Dubbeldam en Zwijndrecht behooren drieëntwintig, waarvan vijftien op het grondgebied der gemeente en
negen paltrokken , aan ingezetenen van Dordrecht. Van deze molens bezitten drie, twee te Dordrecht en één
te Dubbeldam, stoomwerktuigen van 20 , 15 en 25 pkr" Op eiken bovenkruijer werken 5, op elken paltrok
3 mannen. Door den voortdurenden stilstand van den scheepsbouw was de toestand in 1863 ongunstig, in 186·4·
iets gunstiger. - Te Amsterdam worden in elk jaar tweeënzeventig en vijfenzeventig houtzaagmolens opgegeven,
waarvan drie met stoomwerktuigen in 1863 van 16, 14 en 8 pkr. met 5 ketels, in 1864 van 12, 14 en
20 pkr. met 6 · ketels. Van de overigen, door wind bewogen, waren in 1864 elf bovenkruijers met twee, zes
bovenkruijers met drie , één .bovenkruijer met vijf sleden, vijfenvijftig paltrokken, waarvan vierenvijftig met
twee, één met drie sleden. De geringe levendigheid op de scheepswerven, de groote mededinging en het
toenemend gebruik van hout en ijzer uit den vreemde maken hunnen toestand ongunstig. De twee stoomho~tzaagmolens
van de heeren TERPSTRA EN LANGEVELD bezigden in 1864 25 mannen tegen f 6 tot f 12,
7 Jongens en 10 sjouwers tegen/1.50 totf5 per week. Van de overige houtzaagmolens is het getal arbeiders
niet opgegeven. Bovendien bestaan te Amsterdam zes plaatzagerijen, waarvan vier met stoomwerktuigen te
zamen van 38 pkr" Die van de heeren GuPFFERT bezigde 9 werklieden. De heeren HARMAN EN ÜOMP. hebben
hu?ne f~briek v~o: de .vervaardiging van alle soorten van houtwerken ingerigt , sedert door de onlusten op
St. Dommgo weimg fiJnere houtsoorten , vooral mahonyhout, voor de zagerijen wordt aangevoerd. De achtentachtig
wind-houtzaagmolens te Zaandam, die in geen gunstigen toestand verkeeren, bezigden in beide jaren
"HO arbeiders, waaronder 100 jongens, tegen een weekloon van.f2.50 totf8 voor de volwassenen, vanfi
tot f 1.25 voor de jongens. De drie te Zaandijk, wier toestand in 1863 ongunstig was, hebben in 1864 goed
gewerkt en bezigden 10 mannen en 3 jongens, die, behalve vrijen brand, f 1 tot f 7 per week verdienden. De
vijftien houtzaagmolens te Westzaan, wier toestand niets te wenschen overliet gaven werk aan 60 werklieden
waarvan 45 volwassenen tegen.f6.50, en 15 jongens tegen.f2.50 per week. De fabriek van houtwaren in dez~
gemeente , die in bloeijenden toestand verkeert , werkte met 8 personen tegen een weekloon van f 2 tot f 6.
j
I
1
1:
De drie houtzaagmolens te Alkmaar, met 19 en i 5 arbeiders, waaronder ~ jongens, in 1864 tegen een weekloon
van f 6 tot .f 7, terwijl de jongens f 2.50 tot .f 3 verchenen, hebbe1: goed gewerkt. De houtzaagmolen met
houtloods te Edam is in 1863 afgebrand, doch bij het einde van dat Jaar weder opgebouwd; 6 mannen tegen
j en één jongen tegen 7
f 0.50 per week hebben daarop voortdurend werk. De ~ier houtzaagmolens te Koog
a/d Zaan bezigden in 1863 4 mannen, in 1864 9 manne~ tegen ./. 4 tot .f 9 en 6 J o~g·ens ;egen .f 1 tot .f 5 per
week. De vier te Nieuwendam, waarvan één bovenkrmjer en drie paltrokken, bezigden MO mannen tegen f 3
tot .f 8 en 4 jongens tegen .f 3.50 per week. Deze acht molens ha~clen voldoend wer~. Ook de h~utzaagmolens
te Buiksloot, Monnikenclam en Purmerend, met 3, !~ en 6 arbeiders, verkeerden m zeer ~unstigen toestand.
In het geheel worden in N oordhollancl opgegeven tweehonderd elf e~ twee ~onderd zeventien houtzaag.molens
in drieëntwintig en zesentwintig gemeenten. - De stoom-houtzagerlJ te Middelburg, met een we~lümg van
plu., had in beide jaren aanhoudend werk en bezigde 10 werklieden .. In 1863 werden 5 lachngen hout
15
erd en is een derrl.e zaaD'raam aangelegd , dat door het stoomwerktmg gedreven wordt en zeer goed
aang evo o . . cl" · b ·
voldoet. In 1864 is veel gezaag·cl hout verzonden. Van de vier wmd-houtzaagmolens, ie m eene hr..a unge
te
oor midclelburgsche rekening worden gedreven, hadden twee onafgebroken werk. In 186~ werden
gemeen v ·'f · cl l t
voor deze molens drie ladingen hout uit het buitenland aang·evoerd. - Te Utrecht bestaan VlJ wm -1ou zaagmolens,
die veel werk hebben , en twee mahonyhoutzagerijen , waarvan ééne, tevens voor het malen van meel,
een stoomwerktuig bezigt van 16 pkr. en werk verschaft aan 5 arbeiders tegei: .f 5 tot ./ 6 , de andere, door
wind en water gedreven, tevens cement- en snuifmolen, slechts één man ~ezigcle tegen .f ~ tot f 8. Voorts
vindt men te Utrecht ééne houtzag·erij en wolspinnerij met een stoomwerktrng van 20 plu., die aan 6 mann~n,
vrouwen en 7 jongens werk verschaft tegen een weekloon voor de eersten van.f5 tot.f8. Van de overige
5
houtzaagmolens in de provincie Utrecht bezit die te Hoogland een stoomwerktm? van 12 pkr. en werkt met
6 mannen en 2 jongens tegen een weekloon van.f1.50 tot.f9, verschaften de dr1~ te Jutphaas werk aan 1?,
die te 'Villeskop aan 7 arbeiders teg·en f 5 per week. - In Friesland worden m. elk Jaar negenenve~rtig
houtzaagmolens opg·egeven. Die te Ameland werkt zonder knechts, terwijl de overigen 202 en 206 ar~eiders
bezio-clen, waaronder 50 en 52 jongens, tegen een weekloon voor de volwassenen van.f2.50 tot.f8, \oor de
jon;ens van.! 0.50 tot .f 3. Van deze molens bezitten die te ?3arradeel, Hemelum~r Oldephaer~ en Noordwolde
en Leeuwarden stoomwerktuiD'en van 24, 50 en 25 pkr" ZlJ hadden meer werk lil 1863 clan lil 1864. - Van
de drie houtzaagmolens te Ka~pen is één in 1863 vervallen; de overigen bezigden 9 arbeider~ tegen f 4 tot
.f 6 per week. Eén dezer molens werkte in 1864 met één stoomwerktuig van .25 pkr. en 5 arbeiders tegen. een
weekloon van .f 9.50. De stoom-houtzagerij te Steenwijk met één stoomwerktmg van 20 pkr. e~. ~ k~tel, bezigde
10 volwassen arbeiders tegen .f lt tot .f8 en 3 jongens tegen f 1.50 tot .f 2.50 per week. Z1~ _ 1s lil den.nacht
van 12 op 13 October 1864 grootendeels door brand vernield. Die te Ambt-Vollenhove, met een w.~rktmg van
24 pkr., gaf werk aan 12 vaste arbeiders en 2 j ~~geus te?'en ee~ weekloo~ van ongeveer f 5 .. ZlJ verke.ere_n
allen in gunstigen toestand. - D e toestand der v1Jfenveertig en vierenve.~rtig houtzaagmolens m - ~e provmcie
Groningen was in beide jaren ongunstig door den voortdurend hoogen priJS van het ongeza~gde b111tenlan~sche
hout en het stijgen der vrachten. Zij bezigden 152 en 151 , waarvan de zeven te Gromngen 34 arbeiders,
waaronder 2 jonD'ens tegen een weekloon voor de volwassenen van f 3.75 tot f 8, de jongens van f 1.75 tot
.f 2. De zes te Hoog~zand , waarvan twee met stoomwerktuigen van 30 en 8 pkr._, bezigden 19 arbeiders t~gen
een weekloon van f 4 tot .f 7.50. - De drie houtzaagmolens te Assen gaven m 1863 werk aan 9 arbeiders
tegen een weekloon van .f 6. De in 1862 aan de Hoog·eveensche vaart, gemeente Smilde_,_ gebouwde houtzaagmolen
kwam in 1863 in werking. In elke der gemeenten Gasselte en Roden bestaat een houtzaa~molen,
de eerste tevens koornmolen, elk met 2 arbeiders tegen een weekloon van f 2.50 tot .f 5.75. - In Limburg
wordt slechts ééne houtzagerij, die te Beek, vermeld met 20 we~ldieclen. . . . .
In N oordbrabant worden in zesentachtig gemeenten in -1863 vierhonderd vierenzestig, lil 1864 vierhonderd
negenenzestig /dompemnakerijen opgegeven, waarvan t~veehoncl e:· cl tweeë~zestig en tw.eeh?nclerd .zeven~.n~estig
46 5
en 401 volwassen arbeiders, 26 en 21~ kinderen bezigden. Hieronder lil elk van beide Jaren v1erenv1Jft1g en
drieënvijftig te Schijndel, tweeëntwintig en vierentwinti.g te St. Oedenrode, :'v~ntig te Veghel, achttien te
Boxtel zeventien te Mill, vijftien te Liempde en Oirschot. In zevenentwmtig g·emeenten verkeerden de
klompe,nmakerijen in gunstigen, in zesendertig in matigen, in de overige i? ongunstigen .to.estan~. Het .?"etal
stoelenmakeri.f en in deze provincie bedroeg vijfennegentig en zeven~~negentig , w~arvan . dneenzestig en VlJfenzestig
H en 73 mannen, ééne vrouw en 12 kinderen bezigden. ZIJ verkeerden lil matigen toestand. Hoepelmakerijen
bestaan te Made, Dinther, Dussen, Raamsdonk en W erkenclam. In de laatste .gemeent~ vers~ha~en
zij gedurende den winter vast werk aan een groot getal arbeiders. Van de tweehonderd drieëntachtig kuiper?..?en
verschaften honderd negenenzeventig in elk jaar werk aan 230 en 236 volwassen mannen'. 25 en 24 kmderen.
Van deze kuiperijen , die in matigen toestand verkeeren , zijn der~ii>n te y e?h~l, dertien te 's Hertogenbosch.,
negen te Tilburg. - De klompemnakn·ijen 1 \~aarvan .1:0~1cler.cl vierentwlilt~g 1~ 12 gemeenten 1 gaven
in Gelderland aan vele handen werk. Te Culemborg bezigden VlJftien lil elk van beide Jaren 30 en 34 knechts,
12 en 11 jongens. De dertig te Ambt-Doetinchem bezigden in ~lk jaa~ .. meer clan 100 personen, tegen een
dagloon van .f 0.55 tot f 0.60. Te Dinxperlo en Hengelo wor~t ~it beclnJf op gi~oote schaal gedr~ven. 1:-et gaf
in 1863 in de laatste gemeente aan 84 personen eene broodwlilnmg. De handel m klompen was lil 1864 lusteloos.
De talrijke klompenmakers te Wamel hadden in 1864 goeden afzet en ~erzon~~n weder .veel na~r Utrecht
en Nijmegen. De 1 oo paren golden f 23. De klompen-, rad- en stoelenstaafmakenJen t~. W mterswlJk hadden
geregeld werk. Te Culemborg werkten in elk van beide jare?. in ~e twa~lf stoelenri~ ~k erven 140 en ~ 49 volwassen
mannen, 32 en 32 jongens , 23 en 28 vrouwen en meisJeS, lil de kistenmakery 20 knechts en S Jongens,
in de hoepelmakerij 7 knechts en 4 jongens. Te Stad-Doetinchem verschafte het zagen van hout met kraan~
'
- .
-·

I!
li
li
Il
11
zagen in beide jaren aan vele arbeiders een goed daggeld. Het hakken van schors, die gemalen bij duizende
mudden naar alle oorden des Rijks wordt verzonden, hield een veertigtal arbeiders bezig tegen een weekloon
van f 3, terwijl sommigen tevens vrije woning hebben. Kuiperijen vindt men in 22 gemeenten, waarvan
acht te Arnhem met 5 arbeiders. De vijf te Groenlo werken meest voor de jaarmarkten. - De twintig
kniperijen of fustmakerijen te Schiedam verkeerrlen in beide jaren in gedrukten toestand, doordien geen
vaatwerk naar Noord-Amerika en geene arakleggers naar N eêrlandsch-Indie werden verzonden. Zij gaven
werk aan 42 volwassen mannen tegen f 6 tot f 8 en 26 jongens tegen f 0.60 tot f 2 per week. De kelderof
kistenmakerij bezigde in 1863 2G volwassenen tegenf8 totf12, en 4jongens tegenf1 totfi.50 per week.
Door de toenemende verzending van jenever in kelderflesschen is het getal afzonderlijke werkplaatsen in 186-.\
tot vijf geklommen. Zij bezigden te zamen 36 volwassen arbeiders tegen f 7.50 tot f 9 en 14 jongens tegen
f 0.50 tot f 1.50 per week en hadden druk werk. Eéne werkt thans met één stoomwerktuig van 2 pkr.. De
drie kuiperijen te Delfshaven met 20 en 22 arbeillers hadden weinig, de vier kistenmakerijen met 83 en 80
arbeiders druk werk. Te Leijden kwijnden Je kuiperijen in 1863, doch hadden meer vertier in botervaatwerk
in 1864. Van 1 Mei tot 31 December 1864 zijn 19!) vierde, 14,379 achtste en 3,230 zestiende vaten geijkt. De
twee kuiperijen te Maassluis werkten met 21 en 20 knechts tegen eeu dagloon van f 0.50 tot f 1.50. Te Delft
worden in 1863 vijftien kuiperijen opgegeven. Met certificaten van oorsprong werden in elk van beide jaren
naar Neêrlandsch Indie verzonden 127 en 281 arakleggers. Te Krimpen a/d Lek bestonden in elk van beide
jaren zes schoppenmakerijen met 15 en 14 knechts, waarvan ééne tevens borstelhout- en blokmakerij met '12
en 8 , vijf en vier klompenmakerijen met 5 en 3 knechts en in 1864 ééne hoepelmakerij met 1 knecht. Houtdraaijerijen
bestaan te Boskoop ééne , Broek zes, Noord- en Zuid-W aJdinxveen in elke gemeente twee, te
zamen met 63 arbeiders, te Gorinchem twee en drie en te Rotterdam ééne. Zij verkeeren in gunstigen toestand.
De hoepmakerij te Vianen bezigde in 1863 17 tegen f 3, in 18û4 1 G arbeiders tegen f 4.50 per week. In de
drie klompenmakerijen te .A.alsnreer werkten 10 en !) arbeiders tegen een weekloon van JG. Zij verkeerden in
gunstigen toestand. Te Nederhorst den Berg bestaan twee klompenmaker\jen met 1 O, vier hoepelmakerijen met
24, te Kortenhoef ééne hoepelbuigerij met één, te Koog a/d Zaan drie kuiper\jen, te Oostzaan twee kuiperijen,
te Hoorn tien kuiperijen en vaatwerkmakerijen met 18 arbeiders en drie kal!-skoppen- en matendraaijer\jen, cloor
paarden in beweging gebragt, met 6 en 4 arbeiders tegen een weekloon van j 6; te Alkmaar drie holdraaijerijen
met !) arbeiders tegen j 6 tot f 9 per week. - De acht klompenmakers te Utrecht werkten met 17 werklieden.
De alleen werkende zijn niet opgegeven. Over het algemeen waren de klompenmakerijen gedrukt door
de hooge prijzen van het hout en hadden veel minder afzet. De hoepelmakerijen waren in het algemeen niet
zeer bedrijvig. De twee hoepelbuigerijen te .Jutphaas werkten met 24 mannen en 3 jongens tegen /2.50 tot
j6, die te Kockengen met 4 mannen en 2 jongens tegen/0.70 totf4.50 per week, die te Vreeland, tevens
pannenbakkerij, met 11 mannen en 6 jongens. Te I.J sselstein worden opgegeven tien en acht hoepelfabrieken,
waarvan één tevens klompenmakerij , met 95 en 125 arbeiders, waaronder 17 en 19 jongens, tegen een weekloon
voor de mannen van j G.50, voor de jongens van f 2.20. De vier te Harmelen bezigden 10 mannen en 1
jongen, die loon ontvingen per bos hoepels. - In Friesland werden in elk van beide jaren opgegeven negen
en dertien klompenmakerijen, waarvan zeven met !) en il knechts tegen een weekloon van /2.50 tot f 6.60;
voorts driehonderd achtenvijftig en driehonderd vierentachtig kuiperijen met 232 en 231 knechts, tegen een
weekloon van /0.50 totf7. De laatste hadden in 1863 vooral aan botervaten volop werk. In 1864 was de
afzet van botervaten door bet minder botergemaak belangrijk minder dan in de laatste jaren. - De klompenmakers
te Gramsbergen werken meest voor rekening van kooplieden uit Hoogeveen, waarheen in 1863 ruim
14,000 paren werden verzonden. Te Ambt-Helden werkten in 1863 40 klompenmakers voor eigen rekening.
Uit Olst werden in 1864 door de klompenmakers ruim 67,000 paren verzonden. - Te Assen worden in 1863
vijf kuiperijen, te Norg in beide jaren ééne klompenmakerij met 10 en drie kuiperijen met 7 arbeiders opgegeven.
De fabriek van landbouwwm·ktitigen te Tiel verzond weder veel naar andere plaatsen en naar de overzeesche
bezittingen en verschafte in 1864 werk aan 18 knechts tegen een dagloon van f 1 tot j 2; zij bezigt één stoomwerktuig
van 4 pkr" Die te Hattem, die in 1863 steeds werk had, scheen in 1864 in ongunstigen toestand te
verkeereri, daar verscheiden werklieden werden ontslagen. De dagloonen bedroegen j 0.40 tot j 1. De metaalgieterij
, aan deze inrigting verbonden, breidde zich uit; enkele bekwame werklieden verdienden j 2 per dag. -
De fabriek van landbouwwerktuigen te Utrecht had in 186!~ door de schaarschte van hooi meer vraag naar
snijwerktuigen. De fabriekant kon hierdoor en door zich meer en meer toe te leggen op andere werktuigen en
ijzerwerken aan zijne werklieden, ten getale van 22, voldoenden soms ruimen arbeid geven. In 1864· werd
een ijzerschaafwerktuig aangebragt, dat uitmuntend voldoet.
De zeven meitbelmake'l'iJen, kabinet- en scltri/nme'l'ke'l'ijen te Eindhoven en de tien meubelmakerijen te Breda,
de vijftien te 's Hertogenbosch, met 19 arbeiders, verkeerden in bloeijenden staat. Van de overige meubelmakerijen
in Noordbrnbant, waarvan zes te Bergen op Zoom, v~jf te Boxmeer, drie te Zevenbergen en twee te Rosendaal,
wordt niets bijzonders gemeld. - Te Arnhem worden in 1864 drieëntwintig meubelmakerijen opgegeven
met 137 werklieden. Die te Nijmegen hadden goeden aftrek. - Van de acht meubelfabrieken te 's Gravenhage,
die jaarlijks vooruitgaan, bezigde de voornaamste een stoomwerktuig van 8 pkr. en in elk jaar 225 en 230
knechts. De stoomfineerzagerij, met een werktuig van 16 pkr., werkte in 1863 met 11 knechts, waaronder
3 jongens. De meubelmakerijen en de fineerzagerij te J.Jeijden verkeerden in gunstigen toestand. - Te .Amsterdam
hebben in 1863 slechts vijfentwintig meubelmakerijen met 360 arbeiders opgave verstrekt. In 1864
werkten van honderd achtenzeventig, honderd zesenveertig alleen of met minder dan 5 knechts, vierentwintig
met 5 tot 20, zeven met 20 tot 50, ééne met meer dan 50 knechts. Het weekloon bedraagt voor de volwassen
mannen j 6 tot j 13, voor de jongens f 0.50 tot f 3.50. Zij hadden in beide jaren ruimschoots werk, meest voor
)
buitenlanclsch gebruik en gaan in het algemeen vooruit. Door gebrek ~n gesc~ikte werk~ieden moe~ten soms
belangrijke bestellingen van de hand worden gewezen. Naar Oost-Indie werd m 1863 mmder dan m andere
jaren verzonden. Voorts bestonden te Amsterdam in 1863 vijf, in 1864 zeven jalousiënfabrieken, waarrnn éé_ne
12 mannen tegen j 5 tot f 12, 2 jongens tegen j 1.50 tot j 2 en 4 vrouwen tegen f 3 to~ f 4 per week, ':_i~r
elke minder dan 5, twee 5 tot 20 arbeiders bezigen. Eéne werkt met een stoomwerktm~ van 2 pkr. en een
ketel. De zes meubelmakerijen te Alkmaar werkten met 14 mannen tegen f 5 tot j 8 en 4 Jongens tegen f 1.50
tot /2 per week. Te Uitgeest bestaan vijf werkplaatsen voo~ klein h~utwerk met 36 mannen en 11 jongens:.­
Van de meubelmakerijen te Middelburg werkt eene op bestellingen bmten de gemeente. - De meubelmakeriJen
te Utrecht hadden in 1863 minder bestellingen voor de kolonien. In 1864 was vooruitgang te bespeuren, daar
veel naar elders werd uitgevoerd. - In Friesland worden. in beide jaren dertig meubel- en spiegelfabrieken
opgegeven met 227 en 223 knechts, waaronder 77 en 70 jongens, tegen"een weekloon voor de volwass~nen
van j 2 tot j 7, voor de jongens van j 0.20 tot j 2.50. De voornaamste ziJn de zeven te Leemv_arden, "die te
zamen 150 arbeiders bezigden, waaronder 54 en 50 jongens. Zij verkeerden_ over het al?emeen m bl~eiJe?den
toestand. Het fabriekaat munt uit door fraaijen vorm en deugdelijke bewerkmg. Voorts m elk van beide Jaren
achttien schrijnwerkers met 45, zeven en acht stoelenmake~s met _3, vij~ kunstdr.aaijers met 5 en d~ie en twee
houtwerkers met 4 arbeiders. - Te Groningen bestonden m elk Jaar vierendertig en zevenendertig meubelen
spiegelfabrieken) waarvan zes en acht zonder) de overige met 210 en 224 werklieden) waaronder 66 en
60 jongens, tegen een weekloon voor de volwassenen vanf4 totf14, de jongens vanf0.2~_totf2.50. -_Te
Assen worden in 1863 drie schrijnwerkerijen vermeld met 6 arbeiders. - Van de meubelmakenJen te Maastncht
wordt in beide jaren geene melding gemaakt. De kunstmeubelmakerij te Roermond werkte met 5 en 6 knechts
tegen een weekloon van j 3.60 tot f 6. . .. _
Van de borstelmakerijen in Noordbrabant bevinden zich te 's Hertogenbosch acht met 41, te Rosendaal vijf
met 4 arbeiders. Zij verkeerden in ongunstigen toestand. - De rietmattenfabriek te Tiel werkte in 1864 met
20 knechts tegen ~en weekloon van j 2.50 tot j 3.50, de mattenmakerij"te Nij~erk, teve?s vlasspinnerij, ~et
120 tot 130 personen. In 1863 werd te Millingen eene mattenmakeriJ opgengt, waarm ged~rende eemge
maanden van dat jaar een vijftal personen hun bestaan vonden. In 1864 werden 2,600 stuks netmatten vervaardigd
en aan verschillende steenfabrieken afgeleverd. Te Arnhem bestaan twee borstelmakerijen en ééne
zeeftenmakerij. De borstelmakerijen te Nijmegen, wier getal niet wordt opge~even, ~~bben goeden afzet.
Bezembinderijen en makerijen vindt men te .Apeldoorn, die met goed gevolg werkten, NiJkerk en Groesbee_k,
in welke laatste gemeente zij in elk jaar aan meer dan 200 huisgezinnen onderhoud vers?haffe1_1. - De vier
rietmattenmakerijen te Capelle a/d IJssel bezigen elke 4 mannelijke en 4 vrouwelijke arbeiders, waar~nder 3
volwassenen en 5 kinderen. De dagloonen bedragen voor de volwassenen f 0.65 tot f 0.75, voor de kmderen
j 0.15 tot f 0.40. In de twee rietmattenmakerijen te Krimpen a/d IJssel werkten in e~k jaar 50 ~~ 41 arbeider~,
in die te Vianen 7 en 12 jongens tegen een weekloon van f 'l .50 in 1863, van j 3 m 1864. z.1J verkee~den m
gunstigen toestand. De borstelmakerij te Krimpen a/d Lek bezigde 6 ~n 4, ~e twee en. _drie te Gormche~
9 arbeiders. Te Delft worden in 1863 11 borstelmakers opgegeven. De bmdrottmgwasschenJ te Gouda had m
1863 weinig, in 1864 meer werk. De fabriek tot splijting van bindrotting te ~harlois, . in 1864 opgeheven,
bezigde in 1863 14 knechts. De baleinfabriek te Broek met 8 arbeiders verkeert _m gunstigen toestand. ~_In
1863 telden te Amsterdam zes borstelfabrieken 70 arbeiders. In 1864 worden zestien opgegeven, waarvan eene
20 mannen tegen f 5 tot f 1 O en 6 jongens tegen f i tot j 4 per. week ~ezigde; zij had druk werk v?or het
binnen- en buitenland. Van de overige werkte ééne met 11 werkheden die per stuk worden betaald, éene met
4 tegen f 3 tot j 6 per week, elf verschaften werk aan minder dan" 5, twee aan 5 "tot 20 personen. ~ij gav~n
niettegenstaande vreemde mededinging gunstige uitkomsten. De_ VIJf borst~lmakenJen te ~oorn ~ez1gden _m
1863 3 werklieden. Van de bindrottingfabrieken te Amsterdam m 1863 dne met 40 werklieden, m 1864 vier
in getal, bezit ééne een stoomwerktuig van 3 pkr. en één ketel. De rotting wordt aldaar gereinigd, gebleekt,
gezift, gepakt en gespleten; zij werkte in beide jaren met 17 arbeiders tegen een dagloon van f f. ?e be~e~makerij
te Weesp bezigde 5 en 6 personen. - Te Zierikze~ besta~t ééne b_orstel-. en kwastenfabnek, die m
1863 met een klein personeel het geheele jaar door werkte; ZIJ werd m 1864 uitgebreid en gaf ~erk aan 12 personen.
Zij vervaardigt thans alle soorten van borstelwerk voor huishoudelijk- en scheepsgebrmk, band-, punten
teerkwasten, geweven cocos-matten, blok- en draaiwerk, bezit een werktuig voor het gereedmaken van
borstelmakersblokwerk en verzendt ook naar Oost-lndie. - Te Utrecht worden in 1864 negen borstelmakers
met 25 tien mandenmakers met 29 werklieden opgegeven. Door den grooten appelen- en perenoogst hadden
de mandonmakers in 1864 ,,eel werk; alleen voor verzending van vruchten werden ruim 10,000 manden ver~
vaardigd. _ In Friesland worden in 1863 negen, in 1864 tien -~orstelmakerijen opg~geven? in elk j~ar: met
6 arbeiders tegen een weekloon van j 2 tot f 5. De bezemmakenJen, te Leeuwarden m elk Jaar, te TietJer~steradeel
in 1864 drie in getal, de eerste met 9 en 10 arbeiders tegen f 2.50 tot f 4 per week, heb be~ m
Friesland gçieden aftrek, niettegenstaande den steeds toenemend~~ invoer van engelsch borstelwerk. _In elk Jaar
werden in deze provincie dertig en tweeëndertig boendermakerIJen opgegeve~ met 24 en 26 arbeiders tegen
./ 0.1 o tot j 7 per week. - De twee bezembinderijen te Steenwijk, met 14 arbeiders ~egen een weekloon van f 3
tot/5, deden in beide jaren veel verzendingen. De drie te .Avereest, met 12 arbe1d~rs, worden met ~oordeel
gedreven. Te Steenwijkerwold gaf het vervaardigen van bezems en boenders werk m 1863 aan 20, m 1864
aan 15 arbeiders waaronder 8 en 2 jongens tegen j 2.50 tot j 4 per week voor de volwassenen en f 1 tot
f2.25 voor de j;ngens. De mattenmakerij, vooral te Genemuiden, Zuidveen (Steen~ijkerwold), .Avereest en
Blokzijl, was in beide jaren in vrij gunstigen toestand.' D~ pr~jzen der_ russchen _en biezen ~n ook der ma~ten
waren hooger in 1864 dan in 1863. Dit werk wordt mtslmtend des wmters en m de womngen vervaardigd.
II.
1•:
j

Te Genemuiden zijn omstreeks 600 matters, waarvan 360 van het mannelijke, 24?. van het vrouwelijke geslacht,
waaronder 200 jongelieden van to tot 18 jaren. De russchen-mattenmakerlJ , waarvoor de grond~tof
overvloedig in die omstreken is, wordt zeer door de vereeniging tot \verkversch~ffin? te Avereest. aan_gemoed1gd.
Zij geeft vooral

348
had in beide jaren druk werk en verschafté aan een aanzienlijk getal vrouwen en kinderen een bestaan. De
twee wollenkousenfabrieken te Helmond verkeerden in voldoenden, de apprêteerfabriek in slechten toestand.
De bestellingen voor de Nederlandsche handelmaatschappij en het departement van kolonien voor Oost-Indie
en Japan waren in beide jaren te Helmond zeer gering, meer die voor West-Indie. In den loop van 1864
werd vergunning verleend tot het oprigten van twee stoomwerktuigen, één van 6 pkr. in de apprêteerfabriek
en één •an 4 met één ketel van hooge drukking in eene der roodverwerijen. Met certificaten van oorsprong
zijn in elk jaar, meest uit den voorraad van 1862, naar Oost-Indie verzonden 100,848 en 97,486 ned. ellen in
kleuren geweven katoenen lijnwaden of 202,075 en 205,437 ned. ellen minder, 7 H ,216.5 en 490,069.5 ned. ellen
in kleuren gedrukte katoenen lijmvaden of 225,460.2 en 446,607.2 ned. ellen minder, 19,250 en 31,250 ned. p.
geverwd adrianopelrood garen of 48,036.5 en 36,036.5 ned. p. minder dan in 1862; in 1863 625 ned. p. oranje-,
625 ned. p. donker en licht groen garen. Ook in het naburige Gemert verkeerden de fabrieken, vooral in 1864,
in ongunstigen toestand. De meeste katoenwevers zouden zonder werk geweest zijn, indien zij niet tot het
weven van linnen waren overgegaan. Men telt in die gemeente in gewone jaren nagenoeg 800 wevers, die
voor de fabrieken te Gemert en Helmond werken. Binnen de fabrieken waren in elk van beide jaren werkzaam,
in de negen voor katoenen stoffen 50 en 45 volwassen mannen, 10 en 8 kinderen, in de acht blaanwverwerijen
iO, in de twee katoendrukkerijen 2 mannen. De toestand der stoffenfabrieken te Eindhoven was in beide jaren
zeer gunstig, doordien in die fabrieken niet slechts katoenen maar ook linnen stoffen worden vervaardigd, welke
laatste bij de duurte van het katoen de eerste vervingen. Hierdoor bleef in 'de fabrieken te Eindhoven dezelfde
bedrijvigheid heerschen en vonden de linnenwevers uit Helmond, Gemert en omliggende gemeenten aldaar
steeds werk. Het linnenweven bereikte zijn toppunt in het midden van 1864, doch verminderde later, toen, bij
het einde der verwikkelingen in Noord-Amerika, de hoop op lagere prijzen van het katoen verlevendigde.
Op f Januarij 1864 kwam een nieuwe fabriek in werking. De wolspinnerij te Eindhoven, met een stoomwerktuig
van 4 pkr. en één ketel, had in 1864 zoo druk werk, dat aan de bestellingen niet kon worden voldaan.
Zij bezigde 28 mannen, 1 vrouw en 31 kinderen. In de twaalf wollen, linnen en katoenen stoffenfabrieken
waren, behalve een groot getal wevers buiten de fabrieken, 133 mannen, 7 vrouwen en 40 kinderen werkzaam.
In 1863 werden vervaardigd 10,230 stukken wollen en halfwollen stoffen, 37,245 stukken linnen en pellen, in
1864 2,200 stukken katoenen, 1,556 wollen, 19,900 linnen stoffen, 2,118 stukken van wol met katoen, H,600
st. van vlas, wol en katoen, en in elk jaar 3,370 en 4,690 stukken half linnen en katoen. In de elf damastfabrieken
te Boxtel werkten 143 arbeiders, waaronder 23 kinderen. Men telde in elk jaar zesentwintig en
zevenentwintig pellenweverijen, waarin behalve de eigenaars 17 volwassen arbeiders werbaam waren. Zij
verkeeren in een matigen toestand. In 1863 werd eene linnenweverij met een stoomwerktuig en 1 ketel van
25 pkr. opgerigt, zoodat thans drie bestaan, die in 1864 20 mannen, 20 vrouwen en 10 kinderen bezigden. Zij
verkeerden, even als de drie blaauwverwerijen en katoendrukkerijen, in matigen toestand. De dagloonen bedragen
f 0.30 tot f 1.40. Te Geldrop bestonden in elk jaar twee stoom-wollengarenspinnerijen, ééne wolspinnerij
door water gedreven, achttien wollen en katoenen stoffenfabrieken en ééne stoomvolderij van lakens, te zamen
met 664 en 700 arbeiders, waaronder 306 en 325 volwassen mannen" 176 en 189 vrouwen, 182 en 186 kinderen.
Zij bezitten drie stoomwerktuigen en 3 ketels, in 1863 met 43, in 1864 met 58 pkr., en verkeerden in een
gunstigen toestand. In 1863 is ééne linnenweverij met één stoomwerktuig van 20 pkr. en één ketel opgerigt,
die aan 98 arbeiders, waaronder 34 vrouwen en 19 kinderen, een matig werk verschaft. De overige linnenweverijen
in 1863 twee, in 1864 drie in getal, gaven in elk jaar werk aan 65 en 69 personen, waaronder 25 en 26
kinderen. Voorts bestaan nog in die gemeente twee pel- en damastweverijen met 45 volwassen mannen en
28 kinderen en ééne kleine katoenen stoffenfabriek met 3 volwassen mannen en 2 kinderen. In de twee fabrieken
van katoenen en halfwollen stoffen te Asten werd in beide jaren aan 500 arbeiders aanhoudend en geregeld werk
verschaft. Eéne dezer fabrieken, tevens verwerij, bezigt één stoomketel. De honderd tachtig linnenweverijen te
Nistelrode bezigden in elk jaar 200 en 205 arbeiders, waarvan 70 en 65 volwassen mannen, 15 vrouwen, 115
en 125 kinderen. Zij verkeerden in 1863 in ongunstigen, in 1864 in matigen toestand. In elf en dertien linnenen
pellenfabrieken te W oensel werkten 46 en 11 O vaste arbeiders, waaronder 36 en 70 mannen, 6 en 25 vrouwen,
4 en 15 kinderen. Behalve deze vaste werklieden werd nog aan 400 en 515 wevers uit de gemeente en den
Ómtrek werk verschaft. Zij verwerkten in t864 250,000 p. linnen garens en hebben 838 ,700 ellen linnen en pellengoederen
geweven. Zij hebben veel werk en nemen jaarlijks toe in bedrijvigheid. Ook de katoen~n en wollen
stoffenfabriek verkeerde in beide jaren in gunstigen toestand en verschafte werk aan 60 en 98 werklieden, waarronder
38 en 60 mannen, 12 en 28 vrouwen en 1 O kinderen. Voor deze fabriek werkten in de omliggende gemeenten
360 en 355 weefgetouwen. De pellenweverijen, in 1863 vier met 6 mannen en 8 kinderen, in 1864 drie.in getal,
verkeerden het eerste jaar in gunstigen, het tweede in matigen toestand. De blaauwverwerij met 37 arbeiders
heeft voordeelig gewerkt. De twee kunstwolfabrieken te Bergen op Zoom bezigden in elk jaar 56 werklieden,
waaronder 6 volwassen mannen, 25 vrouwen en 25 kinderen. Te Berchem zijn in elk van beide jaren 30,000 en
50,000 ned. p. linnen garens ingevoerd en aldaar en in de omliggende gemeenten verwerkt. In elk jaar bestonden
te Goirle acht en tien linnenfabrieken met 347 en 357 werklieden, waarvan 215 en 219 volwassen mannen, 89
en 91 vrouwen, 43 en 47 kinderen; t\veeënzeventig en drieënzeventig. linnenweverijen met 128 en 124 werklieden
waarvan 72 en 73· volwassen mannen, 27 en 24 vrouwen, 29 en 27 kinderen. Van deze werklieden waren
177 e~ 147 buiten de gemeente werkzaam. Voorts worden in elk jaar in deze gemeente opgegeven vier linnenbleekerijen
met 7 arbeiders, 2 mannen en 5 vrouwen, ééne en twee pellenwerijen met 3 en 17 werklieden, 2
en 1 o mannen, 1 en 5 vrouwen, 2 kinderen, ééne damast- en merinosfabriek met 6 en 2 werklieden, 3 en 1
mannen, in elk jaar f vrouw en in 1863 2 kinderen. In 1863 verkeerde de laatste in matigen, de overige in
gnnstigen , in 1864 de pellenweverijen in gnnstigen, de overige in matig·en toestand. De katoenen stoffen- ;
wollen-, linnen- en pellenfä.briek 'te Grave bezigde in elk jaar 151 en 140 werklieden, waarvan 120 en lf5 volwassen
mannen, 6 en 5 vrouwen, 25 en 20 kinderen, tegen een weekloon van f 0. 10 (voor de kinderen) tot f 7 ,
en had veel werk. In de katoendrukkerij en kalanderij werden 10 arbeiders gebezigd, waaronder 3 kinderen; zij
had weinig werk. De katoendrukkerij en verwerij te Uden werkte in elk jaar met 9 volwassen mannen en 1
kind, de twee blaauwverwerijen met 3 vrouwen. Deze fabrieken en de linnen- en pellenweverijen, waarvan het
getal werklieden niet is opgegeven, verkeerden in ongunstigen toestand. In de beide damast-, pellen- en linnenfabrieken
te Veghel werkten 25 volwassen mannen, 20 vrouwen en 4 jongens. Zij vervaardigden in 1864 1,145
stukken ter lengte van 44,500 ned. ellen. De twee blaauw- en stoffenverwerijen in deze gemeente, waarin 3 volwassen
mannen, 1 vrouw en 1 kind, en de acht linnenweverijen, waarin 1 O mannen werkten, verkeeren in matigen
toestand. De vijftig linnenweverijen te Veldhoven bezigden in elk jaar 107 en 101 arbeiders, 67 en 66 volwassen
mannen, 6 en 5 vrouwen, 34 en 30 kinderen, de twaalf pellen weverijen 23, 18 volwassen mannen en 5 kinderen;
zij verkeerden in matigen toestand. De damast-, linnen- en pellenfabriek, wier toestand gunstig was,
bezigde 4 werklieden, waaronder 2 vrouwen. Te Zeelst bestonden in beide jaren acht damast-, linnen- en
pellenfabrieken met 40 werklieden, waaronder 14 vrouwen, in matigen, tweeëndertig en drieëntwintig linnenweverijen
met f30 en fOO arbeiders, waarvan 90 en 60 volwassen mannen, 22 en 28 vrouwen, 18 en 12 kinderen,
in gunstigen toestand. De pellen weverij gaf voldoend werk a~n 5 arbeiders , waaronder 2 vrouwen. In
verscheiden gemeenten van N oordbrabant wordt linnen geweven. Men telt onder anderen te Oirschot éénenvijftig
linnenweverijen met 86 en 84, te St. Oedenrode vijfendertig, te Herpen twaalf, te Hilvarenbeek veertien,
te Nuenen tien. In de fabrieken te Breda kwam geene verandering. Te 's Hertogenbosch werkten in de zeven
keurslijvenmakerijen i 46, in de elf garen-, lint- en koordfabrieken 123 arbeiders. Zij verkeeren in gunstigen
toestand. De kunstwolfabriek te Ginneken, waarin tevens schors en verfhout wordt gemalen, met één stoomwerktuig
van 20 pkr. en 1 ketel, 6 en 4 volwassen arbeiders tegen f0.60 tot f i, en 4 en 3 jongens tegen
f0.30 per dag, heeft in beide jaren slechts voor eigen gebruik kunstwol vervaardigd. Het bereiden van
kunsthennep is in 1864 geheel opgehouden. - De wolkammerijen te Barneveld stonden in beide jaren bijna geheel
stil door den hoogen prijs der wol, die in i 863 f i.60 tot f 9., in 1864 f 2.50 per ned. p. gold. Zulks was ook
het geval met die te Ede en te Scherpenzeel. In de eerste gemeente worden te Veenendaal in 1863 zesendertig,
in 1864 drieënveertig en te Lunteren in elk jaar ééne opgegeven. Zij verschaften in het eerste jaar
nog werk aan 110, in het laatste slechts aan 87 personen. Te Scherpenzeel waren in elk jaar in tien wolkammerijen,
in de wollen-, garen- en lakenfabrieken en de blaauwverwerij 46 en 45 volwassen mannen,
8 en 9 jongens werkzaam. De wolkammers ontvangen f 0.10 p. p. en verdienen f 2.50 tot f 3.50 , de overigen
's zomers f 4.20, 's winters f 2.40 per week. De wollen stoffenverwerij gaf in 1863 aan 1 knecht en 1 jongen,
in 1864 slechts aan 1 knecht werk. De fabriek van halfwollen stoffen, tevens weverij van gekleurde katoenen,
te Winterswijk werkte in beide jaren met kracht door en bezigde hetzelfde getal arbeiders als vroeger. In de
duffel- en

550
drie met tweé weefgetouwen en 2 werklieden, de overigen met slechts één weefgetouw. De drie linnenwevers
en de stoffen~ en blaauwverwerij te Steenderen hadden in beide jaren eeu goed bestaan. De toestand der
katoenweverijen te Wisch was in beide jaren .iets gunstiger dan in 1862 .. De bleekerij te Warnsveld had in
beide jaren veel werk. De bontweverij te Lichtenvoorde hield in beide jaren slechts enkele wevers aan het
werk. De twee katoenweverijen te Groenlo waren in 1863 minstens tien maanden, in 1864 het geheele jaar
zonder werk, zoodat de arbeiders op de heide werk moesten zoeken. - De drie lakenfabrieken te Leijden
hebben in 1864 meer gewerkt dan in de laatste jaren, doordien zij behalve lakens ook !lrtdere modestoffen
vervaardigen; zij bezigen nagenoeg 350 arbeiders en vijf ·Stoomwerktuigen van 68 pkr. met 5 ketels. De drie
.grein- en polemietenfabrieken met 190 en 230 .knechts hadden weinig werk door den hoogen prijs dei•
grondstoffen en dei:i. onzekeren toestand van den handel met China en Japan. In 1864 werd eenig grein vervaardig

,,
11
11
[i
1:
1
{,
'
gedurende rn weken gemiddeld 24 en 23, in de zomers 1863 en 1864 gedurende 23 en ~H
weken gemiddeld
i 4 · en 19. in die te Hoek elk en winter gedurende 22 en 25 weken gemiddeld i 9 en 20, el ken zomer gedurende
22 weke~ f 7 en f8 personen werkzaam. De kleine weverij_ in de laatst_e gemeent: gaf gedurende het geheele
jaar met 4 weefgetouwen werk aan 5 en 4 volwassen werklieden en 3 km deren, die te zamen f f 7 en f f 6 p~r
k genoten. Te AardenburO' werd in i864 ééne vlasserij opgerigt, welke met voordeel werkt en wa_arm
:::loopig 2 tot 3 personen ;erken. In den loop van dat jaar werd te Zierikzee ééne inrigting gevest:gd,
die ruim f2 bunders vlas bereidde, waarvoor van October af, aan ongeveer 20 personen f 2,000 aan arbei~sloonen
werden uitbetaald. Te Goes bestaan twee verwerijen van zijden en katoene? stoff~~· De galonfabriek
te Middelburg bezigde in 1863 1 knecht, 2 jongens en drie weefgetou~~n. De zeilmakerijen alda~r hadden
; 1864 einiO' werk. - Van de fabrieken te Utrecht verkeerden de ziJden en wollen stoffenfabrieken met
~~ arbeid:s d~or de hooge prijzen der grondstoffen in ongunstigen toestand; de katoenspinnerij met ~8 werklieden
ging niet vooruit. De wolspinnerij tevens houtzagerij met 20 arbeiders heeft één. stoomwerktmg met 2
ketels elk van 8 pkr .. Van de stoffenverwerijen en perserijen, in elk jaar elf en twaalf m ge~al ~et 21 en 25
beiders bezigt de voornaamste 11 werklieden, 17 blaauwkuipen en ééne pers. In elk van beide Jaren worden
~~erenvee~tig en vijfenveertig kleederbleekers opgegeven met 189 e~ 200 _knecht~; ééne. bleeke_rij met 20
werklieden heeft één stoomwerktuig van 4 pkr .. 1-'e Amersfoort bezigden m elk Jaar dne en vier katoenspinnerijen
50 en 77 werklieden, waaronder 16 en 30 mannen tegen f 4, iO en ~1 vrou~en tegen f 2 ~ 15
en 16 jongens tegen f 0.90 en 9 en fO meisjes tegen f 0.80 per week; de zes marseille-, diemet- en kalmmkfabrieken
150 en 233 mannen tegen f 3.50 en f 4, 18 en 52 jongens tegen f 2 en f ~-50 per week. Deze
fabrieken leden veel door de verwikkelingen in Noord-Amerika en het gemis van bestel~i-ngen voor het_ oost:-:
indische leger. De afzet van russisch kalmink bleef. redelij~. 1-,e Vee~~ndaal bestaat .eene groote spmneriJ
en weverij, gedeeltelijk eerst sedert November 1863 m werkmg, met e.en stoomwerktmg van 8_0 pkr. en 136
arbeiders waaronder 52 volwassen mannen en 12 volwassen vrouwen tegen f 3 tot f 5, 42 Jongens en ~O
meisjes t~gen f o. 75 tot f 2 per week. Van de twee katoe~- o~. calicotsweverijen heeft de ééne een stoomwerktmg
van 80, de andere een van 20 pkr. j te zamen verschaften ziJ werk ~a~ 210 personen, 109 Volwassen mannen
en 35 volwassen vrouwen tegen f 3 tot f 4.50, 29 jongens en 37 meisJes tegen f 1 tot..(. 2 per ":~ek. Van de
zes voornaamste wolkammerijen, waarin ook stoffen worden geverfd, zijn twee _tevens saaJJetruakeriJen; waarvan
ééne , tevens spinnerij , 65 mannelijke werklieden , waaronder 30 jongens '.. bezigt , tegen_ ~en weekloon v_oor de
volwassenen van f 3 tot f 4.50, voor de jongens van f 0.80 tot f f.50; ziJ ~erkt ~et een stoomwerktmg van
12 pkr .. De vijf overigen werken met 8 kuipen. Voornoemde zes wolkammerlJ_~n bezig~n te ~amen 108 man~elijke
werklieden, waaronder 34 jongens. Daarenboven bestaan te Veenendaal VlJfenveertig kleme wolk.~mmen~~n
of saaijetmakerijen, waarbij aan huis enkel met de huisgenooten wordt gew~r~t. De kousenweveriJ met een
machinaal weefgetouw bezigt 5 mannen tegen f 4 tot f 8 , i 6 jongens en 4 meisJ es tegen f 2 tot f 3 per w_e~k.
In de stoom-wolspinnerij tevens koornmolen werken 6 mannen te~en f 3. tot f ~.' 12 __ Jongens en i2 meisjes
tegen f 1 tot f 1.50 per week. Van de overige wolkammerijen bezigden die te W iJk biJ ~uurstede 19 tot 20 ,
te Renswoude, in elk jaar drie en twee in getal, 3 en 5, te Woudenberg t":ee 5 arbeiders. De weekloonen
' bedragen f 2.50 tot f 4.50. In de lampenkousenfabriek te Zeijst werke? ~O arbeiders t~?en f2.40 totf 6.60 per
week._ In Friesland worden in 1863 éénentwintig, in 1864 tweeëntwmt1g wolkammenJen. opgegeven, waar:an
tien met 28 arbeiders, waaronder 12 jongens. In elk van beide jaren bezigden twaalf en dertien ~atoendrukkeriJen
15 en 18, waaronder 4 en 6, zeven en acht katoendrukkerijen en spinnerijen 12 en 15 a~beiders, waarvan. 4
en 6 jongens. In acht katoenen-, wollen- en andere stoffenfabrieken waren 32. en 3.~ arbeiders, wa_aronde~ m
elk jaar 2 vrouwen, 12 en 14 jongens en in 1864 5 meisjes; in de hennepspmnerlJ te ?J'raneker m elk.~aar
2 vrouwen, 1:0 en 5 jongens, 1 o en 7 meisjes werkzaam. In drieëntachtig en achtenze:ventig blaauwverw~riJen ,
die in gunstigen toestand verkeeren, werkten 50 en 52 arbeiders, waaronder 5 en 8 Jongens. In de zaklmnenfabriek
te Harlingen werkten in elk jaar 215 arbeiders, waaronder 5~ 1:1annen tegen_f 1.50 totf7, 95 ~rouwen
tegenf0.75 totf2.75, 43 jongens tegenf0.50 totfi.25 ~n 27 rneisJeS t~?enfO.:>O totfi.50 per ~eek. D~
toestand was minder gunstig door de aanhoudende verhoogmg van de~ .priJS der grondstoffe~, Jute en heede.
Tweeënveertig zeilmakerijen, die door den geringen scheepsbouw weimg werk hadden'. bez1.?den 105 en .~02
arbeiders tegen een weekloon van f 0.30 tot f 1 O. - In Twenthe was in 1.863 in de. spmneriJen en weveriJen
en de daarmede in verband staande takken van nijverheid het werk le.~endiger dan i~ 1862, doe~ ~egen laag
loon in verhouding van bloeijende jaren. Op de drukkerijen, verwenJen en bleekeriJe.~ werd wemig, o?. de
weverijen van jute-koffijzakken, vooral in 1864, vrij wat gewerkt. De damastweveriJen en wattenfabrieken
hadden een ge wonen afzet. Volgens de kamer van koophandel te_ Enschedé bespeur.de men aldaar tegen, het
einde van 1864 meer levendigheid. Sedert 1860 is aldaar het. fabriekwezen ~eer ~oormtgegaan. Te Ensch~de en
L ker telden in 1860 de zeven spinnerijen, met inbegrip der handspmneriJen, te zamen 25,000 spmdels,
::r::en door stoomwerktuigen van 162 pkr., terwijl twaalf spinnerijen, nog gedeeltelijk in aanbouw in 1864,
Tn werking zullen brengen 69,800 spindels met eene stoomkracht van 327 pkr.. De ~~arlijksche. opbrengst zal
dan op 1,163,300 ned. p. per jaar kunnen geschat worden. In de stoom-katoenwevenJen van beide gemeent~n
waren bij het einde van 1860 in werking 868 weefgetouwen met eene stoomkracht van ongeveer 100 pkr., m
1864 geheel of gedeeltelijk gereed, veertien weverijen, waarin 2, 7 00 weefgetouwen met eene stoomkracht van 264
pkr .. De kamer berekent, dat die weverijen jaarlijks ongeveer 2, 700,000 ned. p. garens. zullen. behoeven. All_~en
te Enschedé waar in 1863 de meeste fabrieken stil stonden of slap werkten, telde men m dat Jaar zes_ weveriJen
met 6 stoom~erktuigen te zamen van 154 pkr. en 8 ketels en ééne spinnerij met ee~ stoomwerktmg van 30
pkr. en 1 ketel, in 1864 negen, waaronder ééne tevens spinnerij, met 9 stoomwerktmgen van 222 pk.r. en .. f2
~e~ls ep. twee spinnerijen met 2 stoomwerktuigen van 46 pkr. en 2 ketels. Van de twee stoom-katoenspmnerlJen
der naarnlooze maatschappij Enschedésche hatoenspim1 c~ · i:J te Stad- en Ambt-Almelo bezigde de eerste, gedreven
door een stoomwerktuig van 30 pkr., in elk jaar 38 en 12 mannen, 20 en 9 vrouwen, 10 en G jongens, 6 en
4 meisjes, teg·en een weekloon van f 0.56 tot f 4. Zij heeft in 1863 68,500 necl. p. garens gesponnen. Die te
Ambt-Almelo, met een stoomwerktuig van 54 pkr., heeft in beide jaren niet gewerkt. De tweede stoom-katoenspinnerij
in deze laatste gemeente met stoornwerktuigen van 60 en 66 pkr. heeft in beide jaren onafgebroken
doorg·ewerkt met 74 en 98 mannelijke werklierlen , waaronder 42 en 24· jongens en 46 en 60 vrouwelijke,
waaronder 30 en 45 meisjes , tegen een dagloon van f 0.30 tot f t en f 0.40 tot f 0.85 . . Op het einde van 1864
was te Ambt-Almelo ééne derde stoom-katoenspinnerij in aanbouw. Voorts bestaan zes stoomweverijen, waarvan
ééne in 1863 in aanbouw. Die te Stad-Almelo heeft een stoomwerktuig van 25 pkr. en slechts in 1864 gewerkt
met 17 volwassen mannen, 15 jongens en 3 meisjes, tegen een weekloon van f 1.50 tot f 5. De vier en vijf
te Ambt-Almelo met stoomwerktuigen van 50, '16, 15, 30 en 15 pkr. bezigden in elk jaar 617 en 548 arbeiders,
waaronder 300 en 270 volwassen mannen, 127 en 145 vrouwen, 137 en 94 jongens, 53 en 39 meisjes, tegen
een dagloon van f 0.25 tot f L05 en van f 0.25 tot. f 0.85. Voorts bestaat nog te Ambt-Almelo ééne stoomweverij
en bleekerij met 4 stoomwerktnigen, te zamen van 30 tot 35 pkr., die in beide jaren niet heeft gewerkt.
Van de twee stoombleekerijen, beide met stoomwerktuigen van 6 pkr., bezigde die te Stad-Almelo 8 volwassen
personen tegen f 3 tot f 3.50, te Ambt-Almelo 5 volwassen mannen, 1 vrouw, 4, jongens en 2 meisjes, tegen
f 'l.80 tot f 3.60 per week. De twee damastweverijen te Stad-Almelo hebben in beide jaren goed doorgewerkt,
in 1863 met 28, in 1864. met 23 werklieden tegen een weekloon van f 3 tot f 5.50. De hand weverijen hebben
niet gewerkt. In den loop van elk jaar zijn met certificaten van oorsprong naar N ederlandsch Indie verzonden
201,102 en H0,890 stuks katoenen lijnwaden en in 1864 250,000 jute-koffijzakken. De uitvoer voor het binnenlandsch
debiet werd in 1864 geschat op 67 ,500 stuks katoenen en 8,500 geheel en halflinnen lijnwaden. Van
de vier fabrikanten van calicots te Stad-Delden hebben twee hun bedrijf laten varen, terwijl de overigen met
130 personen, 117 mannen en 13 vrouwen, tegen een weekloon van f 1.50 tot f 2 zijn blijven doorwerken; in
1864 bepaalde zich het werk tot het vervaardigen van eenig pilow. De calicotfabriek te Hengevelde (Ambt­
Delden), die in 1864 hee(t opgehouden te bestaan , heeft in 1863 nog gewerkt met 4 volwassen personen,
1 jongen en 1 meisje. Buiten de fabriek waren in de gemeente werkzaam 230 wevers, 'l 71 mannen en 59
vrouwen, waaronder 28 voor calicots, 02 voor linnen en pellen, 110 voor gemengde stoffen. Te Denekamp,
waar in beide jaren de vier calicotweverijen stil stonden, was de toestand der linnen- en katoenbleekerij en
kunstdroogerij niet ongunstig. In de fabriek van gebreide g·oederen te Deventer werkten 18 mannen , terwijl
aan 480 vrouwen in hare woningen een dagloon van f 0.10 tot f 0.70 verschaft werd. De calicotfabriek te
Diepenveen stond in beide jaren stil. De nienw opgebouwde t\ 1 ventsche stoombleekerij te Goor kwam in 1864
in werking. Zij werkt met 3 stoomwerktuigen van 1 '13 pkr. en 5 ketels en gaf, bij gebrek aan bleekgoederen,
slechts bij tusschenpoozen werk aan 30 mannen , 11 vrouwen en 6 jongens tegen een dagloon van f0.35 tot
f 0.60. De tweede stoomweverij, in 1862 in aanbouw, in 1863 voltooid en in werking gebragt met één stoomwerkt•Jig
van 15 pkr. en 1 ketel , bezigde 26 mannen, 9 vrouwen, 14 jongens en 1 meisje. De twee overige
stoomweverijen voor linnen en katoenen stoffen. met stoomwerktuigen van 25 en 16 pkr. en 3 ketels, verschaften
werk aan 110 mannen, 31 vrouwen, 14 jongens en!) meisjes, tegen een dagloon van f0.25 tot f 1.25. De
hand weverij van linnen en pellen bezigde 10 mannen, 3 jongens en 1 meisje tegen f 0.25 tot f 1.25 per dag. ·
De bleekerij van linnen garens te Goor, met 2 stoom werktuigen te zamen van 16 pkr. en 1 ketel, verschafte
voldoend werk aan 12 mannen tegen f 6 tot f 8 en de blaauwverwerij met 4 kuipen, tevens drukkerij, aan 3
mannen tegen f 3 tot f 4.80 per week. In elk jaar werden met certificaten van oorsprong 18,263 . en 23,860 stukken
katoenen en -linnen goederen naar Neêrlandsch Indie verzonden. De weverij van katoenen en linr;ten stoffen en
de bleekerij , tevens droogerij van katoenen en andere stoffen, te Haaks berg·en, werken met 2 stoomwerktuigen
van 16 en 3 pkr. elk met 1 ketel. In de eerste waren in elk jaar werkzaam 39 en 20 volwassen manuen, 31 en
32 vrouwen tegen f 3 en f 3.50, 24 jongens , 4 en U meisjes tegen f 1.50 per week; in de tweede werkten 15
mannen tegen een weekloon van f 3. Daarenboven waren voor deze fabrieken in de gemeente aan huis in elk
jaar werkzaam H 1en87 mannen, 76 en 40 vrouwen, 24 en 18 jongens, H en 12 meisjes tegen een weekloon van
f 3 en f 2.10. Ook hier werd eerst tegen het einde van 1864 meer levendigheid waargenomen. In den Ham werden
door de wevers aan hunne woningen in elk jaar vervaardigd 18,000 en 18,800 ellen linnens , ta:fel- en servetgoed.
De fabriek van calicots te Stad-Hardenberg heeft in beide jaren niet gewerkt. In die te Ambt-Hardenberg
werden in elk jaar slechts 7509/8 en 4369/s, 84.06/ 4 en 8056/ 4 stukken calicots vervaardigd door arbeiders, meest
kinderen, tegen een weekloon van f I.50 en f 2. 70 voor de volwassenen. De stoom weverij van Nijverdal, gemeente
Hellendoorn, werd in l 863 merkelijk uitgebreid; zU bezigt thans een lokaal met 500 getouwen en 1,000
powerlooms, en werkt met één stoom werktuig van 80 pkr. en 3 ketels, twee cylinders elk van 4 O pkr .. Zij stond
stil tot 1 October 1863 en gaf van toen af tot in het laatst van 1864 , toen het werk begon toe te nemen , slechts
werk niet beperkten tijd. -In de 3 laatste maanden van 1863 en de 4 laatste van 1864 waren aan die fabriek
werkzaam 153 en 143 mannen, 65 vrouwen boven de 18 jaren , 33 en 40 jongens, ~8 en 40 meisjes van 14
tot 18 jaren , en 57 en 78 kinderen beneden de '14 jaren, gemiddeld tegen een weekloon van f3.50. Ook de
stoombleekerij had meest slechts één of tweemalen per week eenige uren werk. Zij bezigde in elk jaar 38 e.n
31 mannen , 13 en 11 vrouwen, 2 jongens en 4 en 2 meisjes. Te Heng·elo, waar een groot getal wevers van
bont buiten de fabrieken werkt, bestaan vier weverijen voor bont, bombazijn, calicots en andere gekleurde en
witte katoenen stoffen. Van deze bezigden in 1863 drie, tevens apprêteerderij, stoomwerktuigen van 8, 1 O en
15 pkr. met 4 ketels. In 1864 kwam in de stoomweverij met 10 pkr. een tweede stoomwerktuig van 30 pkr.
in werking. Twee dezer weverijen zijn tevens verwer~jen. Daarenboven bestaat nog· te Hengelo ééne afzonderlijke
verwerij en ééne katoendrukkerij. Het vervaardigde wordt meest naar Oost- en West-Inclie gezonden. Te
II.
45

11 •
lt
li
11
lt
11
11
I•
lt
1
Holten werkten in elk jaar voor de fabrieken 113 en 118, werklieden , 10() en tf.>. volwassen, 4 en 6 kinderen 1
tegen een weekloon van f 0.65 ·tot f 2.50 voor de wevers van calicots, f 1.20 tot f 3.05 voor die van jutekoffijzakken
De twee trijpfabrieken te Kampen met 40 en 47 mannen waaronder 1 jongen tegen een weekloon van
f 2.50 tot f 5.50, hadden veel meer werk dan sedert jaren; ook de wolkammerij met 4 arbeiders tegen/ 3 totf 4,
verkeerde in vooruitgaanden toestand. De twee calicotfabrieken hebben niet gewerkt. Van de duffel- en dekenfabrieken,
die vroeger in deze gemeente bestonden, is slechts ééne overgebleven, die nog enkele stukken vervaardigt,
doch hoofdzakelijk werkt als trijp- en tapijtfabriek. De kousenfabriek verschafte in elk jaar gedurende
zes maanden werk aan 625 en 620 vrouwen en kinderen tegen een dagloon van f 0.20 tot f 0.80. De katoenspinnerij
der naamlooze maatschappij: de ensc'hedésclte katoenspinnerij, te Lonneker, met 3 stoomwerktuigen
van 24, 30 en 10 pkr. en 5 ketels, waarvan 1 van 10, 2 van 24 en 2 van 30 pkr., heeft in beide jaren niet
gewerkt, zoodat de aandeelhouders tot den verkoop hebben besloten. In de weverij voor katoenen stoffen aldaar
met één stoomwerktuig van 16 en 1 ketel van 20 pkr. , werkten 25 mannen , 2S vrouwen, 2 jongens en 1 meisje
tegen f 1.20 tot f .1,; in de weverij voor katoenen stoffen, tevens verwerij en kalanderij , met één stoomwerktuig
van 12 en 1 ketel van 16 pkr., 1S mannen, 2 vrouwen, 6 jong·ens en 5 meisjes tegen f i.50 tot
f 3.60 ; in de kunstbleekerij , tevens verwerij en weverij van katoenen stoffen, met een stoomwerktuig van 10
en 1 ketel van 20 pkr. , 20 arbeiders tegen f 2 tot f 3.60; in de kettingsterkerij, tevens olie-, pel- en koornmolen,
met één stoomwerkt uig van 1 O en 1 ketel van 20 pkr., 9 mannen tegen f 2.40 tot f 3.60 per week; in
de twee linnen- en katoenbleekerijen 2 en 3 werklieden tegen f 3.60 per week. In werking kwamen in 1S63
ééue katoenspinnerij met één stoomwerktuig van 25 pkr. en 1 ketel, met 32 mannen, 7 vrouwen, 14 jongens
en 7 meisjes tegen een weekloon van f 1.20 tot f 3.60 en ééne katoenweverij en stoffenverwerij met 15, twee
stoffenverwerijen met 3 en 2 werklieden; in 1864 twee linnen- en katoenbleekerijen met 3, ééne stoffenverwerij
met 4, ééne touwslagerij met 3 werklieden. Het getal fabriekarbeiders wordt gemiddeld op 250 geschat, dat
der wevers, vroeger meer dan 2,000, is tot één derde verminderd. Onder deze fabriekarbeiders zijn niet begrepen
de werklieden te Enschedé woonachtig. Naar N ederlandsch Indie werden verzonden in 1863 10/}7 4
moltondekens en 287 stuks madapollams, in 1864 1 ,040 stuks drillings. Certificaten \'an oorsprong ter verzending
naar Oost-Indie werden in elk jaar gegeven voor 583 en 3,950 stuks madapollams, 2,250 en 600 gebleekte,
450 en 300 stuks ruwe shirtings, 100 en 2,5SO stuks cambrics, 2,920 en 9, 100 stuks ruwe drillings, 14,500 en
11,000 stuks jute-koffijzakken. daarenboven in 1S64 voor 200 stuks gebleekte drillings, 1,460 moltondekens,
5,475 stuks ruwe en S50 gebleekte calicots, 400 stuks gebleekte diemetties en 200 stuks oogjesgoed. De calicotfabriek
te Losser verschaft slechts werk aan enkele personen. De wevers werken meest aan huis voor fabrikanten
te Enschedé en Oldenzaal g·evestigd. In de stoom-katoenspinnerij en ketting·sterkerij te Oldenzaal werkten in elk jaar
38 en 37 volwassen mannen, 4t en 46 vrouwen, 27 en 23 jong·ens en 50 meisjes tegen een weekloon van
f 1.50 tot f 7. Deze fabriek bezigt 2 stoomwerktuigen van 80 en 5 pkr. en 2 ketels .. De katoendrukker~j en
verwerij, met één stoom werktuig van 5 pkr. en 'I ketel, gaf werk aan 25 en 30 werklieden. De negen cahcotweverijen
hebben in beide jaren stilgestaan. In 1864 werden ééne stoom-katoenweverij en twee fabrieken van
koffijzakken opgerigt. De eerste kwam niet in werking , de twee laatste bezigden 50 werklieden. Aan de wevers
kon slechts eene g eringe hoeveelheid garens ter bewerking aan huis worden verstrekt. Van de Ommerschans
zijn .in elk jaar 328,000 en 32S,500 jute-koffijzakken naar Oost-Indie verzonden. In de calicotweverij te Stad­
Ommen is niet gewerkt. In de vijf calicotweverijen te Ootmarsum werkten in 1863 60 mannen, 40 vrouwen, 30
jongens en 20 meisjes tegen een weekloon voor de volwassenen van f 2.50 tot f 3, voor de kinderen van f 0.45
tot f 0.90. Deze fabrieken hebben in 1864 nagenoeg niet gewerkt. De stoom\veverij, in '1862 in aanbouw, bezigde
in 1S64 20 volwassen mannen, 10 vrouwen , 12 jongens en S meisjes tegen een weekloon voor de vol~
wassenen van f 2.50 tot f 3, voor de kinderen van f 0.50 tot f 1. In '1864 was eene tweede stoom weverij met
één werktuig van ·12 pkr. in aanbouw. Te Rijssen verkeerden de blaauwverwerijen, de katoen- en linnenweverijen
en de calicotweverijen in kwijnenden staat. De koffijzakkenweverij werkte matig, terwijl de
pilowfabrieken, die in 1 S64 zeer bedrijvig waren, goede uitkomsten gaven. In 1864 werd in die gemeente een
begin gemaakt met den bouw eener stoom-jutegarenspinnerij. Eéne der beide fabrieken of weverijen van
verschillende katoenen stoffen werd in 1 S63 opgeheven. De andere, met één stoomwerktuig van 17 pkr. en 2
ketels, bezigde in elk jaar '130 en 100 werklieden van beide geslachten, waarvan één derde kinderen. De weekloonen
bedroegen voor de volwassenen f 3 tot f 4.20, voor de kinderen f 1 tot .f 3; zij stond stil in de drie
laatste maanden van 1864. Voorts bestaat in deze gemeente ééne kleine damastweverij met 4 en 5 arbeiders.
De calicotfabriek te Wierden bezigde 8 en 12 mannen, 3 en 5 vrouwen, 4 en 6 jongens en 2 en 4 meisjes ,
die te Enter (in deze gemeente) 5 en 8 mannen, 3 en 6 vrouwen , in 1864 2 jongens en 4 meisjes tegen een
weekloon van f 0.50 tot f 3. De st.oombleekerij met 5 stoomwerktuigen van SO pkr. en 2 ketels, verschafte
werk aan 40 mannen , 10 vrouwen, 3 jongens en 10 meisjes, tegen f 0.40 tot f 4.SO In de vijf linnenbleekerijen
te IJsselmuiden, die in bloeijenden toestand verkeeren , werkten in beide jaren 75, meest vrouwelijkê werklieden
tegen een dagloon van f 0.60 tot f O.SO. - De machinale wolspinnerij , tevens koord- en veterbandslagerij
, te Groningen bezigde in beide jaren 48 arbeiders , waaronder 12 mannen tegen f 4 tot f 8, 15 en
14 vrouwen tegenf1 totf1.75, 9 en 10 jongens en in elk jaar 12 meisjes tegen fO.l~O tot.fi.75 per week.
Deze fabriek heeft in 1863 hare wolspinnerij belangrijk uitgebreid door aankoop van spinwerktuigen en dooi•
vergrooting van het stoomwerktuig, thans van 12 pkr .. De hooge prijzen der katoen vermeerderden in beide jaren
het debiet van hare wollen stoffen , doch stremden de werking der koord- en veterbandslag·erij. De machinale
vlasspinnerij , met één stoomwerktuig van 20 pkr. en 2 ketels , bezigde in beide jaren 140 arbeiders, waaronder
30 mannen tegenf3 totf8, 61 vrouwen tegen/1.50 totf9, 22 jongens tegenfi totf3, 27 meisjes
tegen f 1 tot f 2.50 per week. Door de hooge pr~jzen van het katoen maakte zij in beide jaren een goeden
555
prijs voor hare linnens, terwijl daarenboven in 1863 het vlas zeer goed was van hoedanigheid. Zij werd in
1864 uitgebreid door aankoop eener belendende loodwitfabriek. Van de elf en tien wolkammerijen te Groningen
werkten vier en vijf zonder, de zeven en vijf overige in elk jaar met 30 en 27 knechts, waaronder 14 en 11
jongens, tegen een weekloon voor de mannen van f 3 tot f 5.50, de jongens van f 0.50 tot f 2. Voorts worden
te Groningen opgegeven in 1 S63 negentien, in 1S64 achttien fabrikanten van wollen en katoenen stoffen ,
waarvan zes zonder, de dertien en twaalf overigen met 40 en 44 arbeiders, waar- onder 26 en 28 mannen
tegen f 3 tot f 6, 12 en 14 jongens tegen f 0.30 tot f I.50, 2 meisjes tegen f 1.50 tot f 2 per week; van
de zestien en dertien blaauwverwerijen, waarvan ééne tevens katoendrukkerij , zijn vier zonder, de twaa1f
en negen overige met 35 en :H knechts, waaronder 9 en 7 jongens, de laatsten tegen f 0.50 tot f f.50, de
volwassenen tegen ./ 3 tot f 7 per week. - In de rUksgestichten te VeenhLlizen, gemeente Norg, werkten in
beide jaren in vier spinnerijen 96, in twee koffijzakkenweverijen 71, in twee voerlakenweverijen 21, in de
wolweverij 7 personen. Voor de katoenspinnerij te Frederiksoord, gemeente Vledder en de weverijen tll Meppel
ontbreken de opgaven. De calicotfabriek te Coevorden is in 1863 opgeheven. De drie zeilmakerijen te Hoogeveen
bezigden in elk jaar 5 volwassen arbeiders tegen f 3 tot f 5 per week, terwijl ~ en 1 leerlingen .f 30
tot f 40 per jaar \·erdienden. Te Assen worden in 1863 opgegeven ééne wollenweverij met 5 arbeiders en
vijf weefgetouwen , ééne linnenweverij met 8 en twee blaauwverwerijen met 3 arbeiders en 3 kuipen. T e
Dalen is in 1S63 ééne stoffenverwerij opgerigt. De katoenweverij te Smilde heeft in 1863 een gedeelte van
het jaar gewerkt met 6 volwassen arbeiders, die f 0.40 tot f O.ûO en 2 kinderen, die f 0.25 tot f 0.40 per
dag verdienden. In de zeilmakerij aldaar werkt slechts de eigenaar met 1 arbeider. - De fabriek van lakens ,
dekens en wollen stoffen te Maastricht , met één stoomwerktuig van '15 pkr. en f ketel, bezigde in elk van
beide jaren 14 en 22 werklieden, onder de laatste 5 kinderen, tegen een weekloon van f 1.20 tot f 50; die van
dekens en wollen stoffen, met één stoomwerktuig van 30 pkr. en 2 ketels, 56 en 55 , waaronder 2 en 4 kinderen,
tegen een weekloon van f 0.50 tot f '10. Van de vier boorden- eu halfhemdenfabrieken werkte de voornaamste
in elk jaar met 32 .en 30 volwassE'n arbeiders en 22 en '10 kinderen; cle overige bezigden tezamen
33 en 34 arbeidsters, waaronder 7 en 6 meisjes, en in 1863 2 mannen. De weekloonen wisselden in elk jaar
van f 0.90 .tot f 6 en f 0. 72 tot f 6. Van de vijf blaauwverwerijen wordt het getal werklieden niet opgegeven.
In de fabriek van wollen , halfwollen en katoenen stoffen te Roermond waren in 1863 9'10, in 1864 S20 arbeiders
waaron~er 635 en 597 volwassen mannen tegen f 3.60 tot .f 7.20, 30 en 21 vrouwen tegen f 2 tot f 3.80, 230
en 190 Jongens tegen f0.90 tot /2.40, 15 en 12 meisjes tegen f0.90 tot f2 per week. De wolspinnerij en
verwerij van diezelfde firma werkt met één stoomwerktuig van 25 pkr. en 1 ketel en bezit een waterrad van
liO pkr. , één volmolen en droogkamers. In elk jaar werkten 3S en 21 volwassen mannen tegen f LSO tot f 7.20
20 en 15 vrouwen tegenf0.90 totf3.SO 3 en 10 jongens tegenfO.ûO tot/2.40, 7 en 5 meisjes tegenf0.90
tot f 2 per .week. De drie fabrieken van katoenen en halfwollen stoffen met verwerijen bezigden te zamen in
1S63 332, m 1S64 205 volwassen mannen tegen f2.4·0 totf7.20, 35 en 38 vrouwen tegenf0.50 totf3.SO,
67 en 6S jongens tegen f 0.90 tot J 2.40, 23 en 22 meisjes tegen .f O.ûO tot f LSO per week. In de adrianopelrood
katoenen garenverwerij , met één stoomwerktuig van 15 plu. en 1 ketel , werkten in elk jaar 2'1 en H
mannen, waaronder in 1863 5 jongens , tegen een weekloon van f 2.40 tot f 6 en f 3.60 tot f 6 voor de volwassenen,
f 0.90 tot f 1.20 voor de jongens. Voorts bestond nog in 1 S63 te Roermond eene inrigting tot het
r;:aken van .. geborduurde kragen, in 1864 opgeheven, waarin 2S arbeiders per stuk betaald werden; in beide jaren
eene weverlJ van fluwelen band met 3 en 2 arbeiders tegen f 3.60; twee wattenfabrieken , waarvan ééne tevens voor
ka to ene.~ stoffen, met S en 7 arbei~ers , waaronder in '1863 1 jongen, tegen f 2.40 tot .f 4.50; ééne kalanderij en
glan~enJ van stoffen met 5 werklieden tegen f 11-.SO tot f 6 en f 3.60 tot f 6, twee blaauwverwerijen met 4
arbeiders tegen f 3 tot f 3.60 en f 3 tot f 4-.50 per week. Nieuw opgerigt werden in 1864 ééne fabriek van
katoenen en halfwollen stoffen. De adrianopelrood katoenen garenweverij te Herten, even buiten Roermond,
met één stoomwerktuig van ·~ pkr. en 1 ketel, die in 1S63 haar werk staakte, bezig·de in 1864 8 arbeiders
tegen een dagloon van .f 0. 60 tot f 1. Te Vaals bleven de twee lakenfabrieken , met stoomwerktuigen van 1 o
pkr. en eigen spinnerijen, en de twee afzonderlijke spinnerijen in werking; van deze laatste wordt de ééne door
water , de andere door één stoomwerktuig van S pkr. gedreven. In de lakenfabrieken werkten in 1S63 90 in
1 S64 92 arbeiders, waaronder 27 en 20 kinderen, in de twee wolspinnerijen 5!) en 49, waaronder 19 en' 15
kinderen. In deze fabrieken verdienen de volwassenen f 3.50 tot f 10, de kinderen f 1 tot f 3.50 per week. Uit
deze gemeente werken 300 tot 350 fabriekarbeiders, vooral wevers , bij afwisseling voor akensche fabrikanten. Haar
toestand was in beide jaren middelmatig. De fabriek van katoenen manufakturen te Horst bezigde in elk jaar
10 en 12 volwassen werklieden , 6 en 9 kinderen. De katoenwevers in die gemeente, die voor de fabrieken te
Roermond ~~·beiden, hadden, niettegenstaande de duurte van het katoen, in 1S63 nog al voldoend, in het begin
van 1864 blJna geen, later meer werk. In de lintfabriek te Nederweert werkten in elk van beide jaren 2
arbeiders. Voorts bestaan nog te W'ïttem ééne kunstwolfabriek met 12, en ééne wollen stoffen- en dekenfabriek
met 55 en 56 arbeiders. In de kantfabriek te Venray werkten 5 arbeidsters tegen een weekloon van f o. 75 tot.f 1.
In de tapi/ten.fabriek te Breda, met één stoomwerktuig van 6 pkr. en één ketel, werden in 1S63 12 tot 16 ·
arbeiders voor het weven en 18 tot 20 tot andere werkzaamheden gebruikt, die ruim 39,000 ned. p. haar
verwerkten en 436 stukken tapijt vervaardigden. De drie tapijtenfabrieken te Tilburg hebben in 1864 druk
gewerkt. De drie koehaarspinner~jen te Hilvarenbeek, welke in commissie werken, verschaften in b~ide jaren
werk aan 36 vrouwen en 120 kinderen. - De tapijtfabriek en verwerij van J. HEUKEKSFELDT te Delft bezit
~hans twee stoomwerktuigen elk van 5 pkr. , het tweede is namelijk in 1864 in de verwerij geplaatst. Voorts is in dat
Jaar de karottenfabriek tot tapijtfabriek en haarspinnerij ingerigt. De inrigting tot wering der bedelarij werkte
met no spinnewielen , 2 weefgetouwen voor dweilen en koedekken , (i voor haren en G voor wollen tapijten.
. ---~----- . -

~,
'
I•
556
In 1863 werden verwerkt '105 neJ. p. afval mu vlas, t0,213 ned. p. koehaar, 4·26 ned. p. linnen garens, 76\J
ned. p. jute touwgaren, 2,022 ned. p. wollen- en saaijetten-, !J6'1 ned. p. katoenen garens, en de grondstoffen
door het Departement van Kolonien verstrekt ter vervaardig·ing van kleeding- en equipementstukken. In het
werkhuis waren gemiddeld per dag in 1863 '122, in 1864 92, buiten de inrigting 250 en 240 personen werkzaam,
waaraan f 3,269.62 en f l~,850. 73 arbeidsloonen werden uitbetaald. Binnen de inrigting werden vooral
vloerkleeden, loopers on karpetten van koehaargaren, schotsch e tapijten en karpetten à la Jacquard geweven;
buiten kleedingstukken voor het Departement van Kolonien vervaardigd. In de tapijtfabriek te Krimpen a/d
Lek werkten in elk jaar 6 knechts. In elk jaar bezigden drie en twee haardoekweverijen te Rotterdam 35 en
31 , ééne te Hillegersberg 14, ééne te Capelle a/d IJssel 8 arbeiders; in de laatste tegen een dagloon van f 0.'10
tot f L25. - Te Hilversum worden in 181H vierentwintig tap\jtfabrieken opgegeven, waarvan drie tevens
baai vervaardigen. Zij bezigden 590 werklieden, waaronder 56 jongens, tegen een weekloon van f 3 tot f 8
voor de volwassenen en f0.60 tot f2 voor de jongens. Met haarspinnen wordt wekelijks door ééne vrouw f 2,
door één meisje f 1.25 verdiend. In beide jaren werden weinig schotsche tapijten, doch des te meer koeharen
vloerkleeclen vervaardigd. De koehaarkleedenfabrieken waren in beide jaren zeer levendig, nietteg·enstaande de
uitvoer naar Denemarken door de verhoogde inkomende regten bij na geheel heeft opgehouden. De drie
koehaartapijtfabrieken te Laren bezigden in elk jaar 18 en 9 arbeiders tegen een weekloon van f 2.10 tot f 6.
Van de achttien dweilengoecl- en koedekfabrieken, is het getal arbeiders, die allen aan huis werken, onbekend.
Deze fabrieken verkeerden in beide jaren in gunstigen toestand. De twee koedek- en dweilengoedfabrieken te
Blaricum hebben goed gewerkt. Voor deze fabrieken werkten aan huis in 1863 57 personen, in 186/t 53 mannen
tegen f 3.60, 24 jong·ens tegen .f 2.'10, 49 vrouwen tegen f 2.40 en 32 meisjes tegen f 1.80 per week. De
dweilengoed- en koedekkenfabriek te Bussum werkte met 21, de harenmakerij te Koog a/d Zaan met 6, die
te Zaandam met 3 arbeiders teg·en f 8 tot f 15 per week. Te Huizen bestaat ééne koehaarspinnerij. -
In elk jaar bezigden de tapijtenfabriek te Utrecht 9 en 7, twee en ééne te Amersfoort 5 en 3 knechts,
tegen een weekloon van f2.50 tot f 9. In deze laatste gemeente verschaften vierentwintig haarspinnerijen in
1863 werk aan '144 arbeiders, waaronder 28 volwassen mannen, 38 vrouwen, 34 jongens en 44 meisjes tegen
een weekloon van f 0.75 tot f 3.50. Zij hadden in beide jaren druk werk. De varkenshaarmattenmakerij bezigde
in 1863 2 mannen en 2 jongens tegen f 0.40 tot f 3.50, in '1864 8 jongens tegen f 0.60 per week. In de fabriek
van haren matten en kleeden te Harmelen werkten in elk jaar 12 en 7 arbeiders. - De tapijtfabriek te
Kampen gaf werk aan 7 volwassen mannen tegen f2.50 tot f5 en 8 kinderen tegen f0.75 tot ff.50 per
week. De koninklijke tapijtenfabriek te Deventer met één stoomwerktuig van 5 pkr., bezigde in beide jaren
31-5 personen, waaronder 150 mannen, 125 vrouwen, 60 jongens en 10 meisjes, tegen een dagloon van f 0.30
tot f1.80. Zij heeft veel werk en zag· haar buitenlandsch debiet vermeerderen door de verlaagde inkomende
regten in Belgie. De falH"iek van cocostapijten en matten in die gemeente blijft gunstig werken.
De zijde1veverij te Gorinchem kwam eerst in 1864 op nieuw in werking, aanvankelijk met gunstig debiet. -
De luiarlemsche machinale z{jcle1oev01·i,j bezigt één stoomwerktuig· van 6 pkr. en verschaft werk aan 51 personen,
waaronder 30 mannen tegen f 3 tot f t2, 11 vrouwen tegen f 2 tot f 7, 4 jongens tegen f 1 tot f 3 en 6
meisjes tegen .f 2 tot f 3 per week; zij weeft voorloopig uitsluitend zwarte zijden stoffen. De fabriek van z~jden
stoffen en garen, met één stoomwerktuig van 5 pkr. en 1 ketel, nam in bloei toe en bezigde in elk jaar 60
en 80, die van zijden buil- en koppengaren 16 tegen f 3 tot f 7 , de fabriek van z~jden en g·arengaas van
J. BuRGERS 3 werklieden tegen f 4 tot f 7 per week. - De zijdengarenfabriek te Utrecht bezigt slechts 2
arbeiders. - De fabriek van zijdestoffen te Roermond werkte in elk jaar met 30 en 15 vohvassen mannen
tegen f 5 tot f '10 en f 5 tot f 7.20, 15 en 5 vrouwen tegen f3.60 en f 3 tot f 6, 4 en 3 meisjes tegen f LSO
en/3.70 totf!~.20 en in '1864 1 jongen tegenf1.08 per week. De zijdefabriek, in 1862 opgerigt, heeftreeds
in 1863 opg·ehouden te bestaan.
De vier hoeden- en de vijf pettenmakerijen te Breda, de vijf hoedenfabrieken te Eindhoven met 36 mannen
en 21 vrouwen in 1864, en de zes pettenmakerijen aldaar bleven in gunstigen toestand verkeeren. Te 's Hertogenbosch
werden in 1863 vier hoedenfabrieken met 7 en veertien pettenmakerijen met 14,.te Grave in beide
jaren twee hoedenfabrieken met 10 en 6, vier en vijf pettenmakerijen met 33 en 32 werklieden, waarvan 11
mannen , 6 vrouwen, 16 en 15 kinderen , opgegeven. De laatste verkeerden in zeer gunstigen toestand. De
hoedenfabriek te Doesburg stond gunstig; die te geldersch Veenendaal, gemeente Ede, werkte in elk jaar met
14 knechts, waaronder 3 jongens, en vervaardigde in 1863 4,500, in 1864 ruim 4,000 hoeden. De fabriek te
Groenlo werkt voor de jaarmarkten. - Te Rotterdam werden in elk jaar vijf en zes pettenfabrieken met 96
en 104, vier en vijf stroohoedenfabrieken met 83 en 133 arbeiders opgegeven. De hoedenfabriek te Leijden
bezigde 16 en 14 knechts . .Aan de fabrieken van hoeden, wasdoek en metaalvergulding te 's Gravenhage werd
in 1863 door het veranderd stelsel van bestellingen voor het indische leger een zware slag toegebragt. - 'l'e
Amsterdam bestonden in 1864 zesendertig hoedenfabrieken, waarvan negentien met minder dan 5, zestien rnet
5 tot 20, één met 20 tot 50, achtenveertig pettenfabrieken, waaronder vijfendertig· met minder dan 5, acht
met 5 tot 20, vijf met 20 tot 50 ; drieënveertig stroohoedenfabrieken, dertig met minder dan 5, elf met 5 tot
20, twee met 20 tot 50; drie petkleppenfabrieken, waarvan ééne met 5 tot 20, de beide overige met minder
dan 5 knechts. De weekloonen bedragen in de hoedenfabrieken f 1.25 tot f 10, in de pettenfabrieken f 0.50 tot
J 7 , in de stroohoedenfabrieken f 3 tot .f 11. Van de bontwerkers werkten dertien met minder da~ 5 , twee met 5
tot 20, één met 20 tot 50 werklieden. Van de viltfabriek, van weinig belang, is het getal werklieden onbekend.
De drie stroohoedenfabrieken te Alkmaar bezigden 16 mannen en 2 vrouwen. - De stroohoedenfabriek te Hontenisse
werd in beide jaren door den eig·enaar en 3 vrouwel~jke werklieden gedreven. - De vier hoedenmakers
te Ut.recht bezigclen 23 werklieden tegen een weekloon van .f 5 tot .f 8 voor chi volwassen mannen; van df'
achttien pettenmakers werken dertien zonder, vijf met 8 knechts. ·- In Friesland worden in elk jaar zeven en
acht hoedenmakers met 6 en 7, honderd één en honderd éénentwintig stroohoedenmakers met 188 en 179, zesendertig
en vierendertig pettenmakers, met 1~3 en 45 arbeiders opgegeven. - De vijf hoedenfabrieken te
Maastricht bezigden in elk van beide jaren 16 en 15 arbeiders.
In de kunstwol- en bedveêrcn:f abriek te Amsterdam werden tot zuivering en uitzoeken van de bedveêren 1 O
knechts en 60 vrouwen en meisjes gebezigd. Van de vijf bedveêrenbereiderijen aldaar, waarvan ééne met één
stoomwerktuig van 4 pkr., werken drie met · minder dan 5, twee met 50 tot 100 arbeiders. Niettegenstaande
het toenemend gebruik van springveeren ;matrassen neemt ook dat van bedveêren in het binnenland jaarlijks
toe. Het weekloon voor de volwassen mannen was f 6.50 tot f H , voor de jongens f 3 tot f 4, voor de vrouwen
.f 1.50 tot f 3. De paardenhaarbereiderij, van weinig belang, verschafte werk aan 3 mannen en 2 jongens,
tegen een weekloon van f 8 en f 2.50. Voorts worden te Alkmaar vier bedveêrenbereiderijen zonder werklieden
opgegeven.
De papier:/abriek te Boxtel bezigde in beide jaren 31 werklieden, 25 mannen en 6 vrouwen, tegen een
dagloon van f 0.30 tot f L40. Zij werkte in 1863 met één stoomwerktuig van 10, in 1864 met twee te zamen
van 26 pkr .. - De tweeënveertig· papierfabrieken te .Apeldoorn verschaften werk in 1863 aan 284, in 1864 aan
272 personen, waaronder 159 en 119 mannen, 81 en 57 vrouwen, 21~ en 60 jongens, 20 en 36 meisjes. Met
certificaten van oorsprong werden in elk jaar naar Oost-Indie verzonden 16,000 en 17,251 riemen best schrijfpapier.
Met beurtschepen gingen in elk jaar naar .Amsterdam ruim 30,000 en 37 ,251 riemen en in 1864, ter
verzending naar Oost-Indie, 4,375 ponden en 575 pakken bordpapier, naar Rotterdam 26,000 en 25,290 riemen.
Aan één der fabrieken werd in 1863 ééne zakjesplakkerij verbonden. De lage prijzen van het papier in verhouding
tot dien der grondstof en gemis aan genoegzame waterkracht in 1864 waren zeer nadeelig voor de
fabrikanten. Door de verzendingen naar het buitenland waren de lompen schaarsch en hoog· in prijs; de
prijzen van de lijm en andere grondstoffen waren middelmatig. In de acht papierfabrieken te Brummen zijn
in 1863 22,000, in 18M 20,000 riemen ver\'aarcligd, tegen . 24,000 in 1862, waarvan 2,088 en 1,456 naar
Oost-Indie verzonden. In die fabrieken, waarvan ééne sedert 1864 met één stoomwerktuig van 5 pkr., werkten
in elk jaar 120 en 110 werklieden tegen een dagloon vanf0.20 totf0.65. Zij hadden weinig aftrek voor het
binnenland, meest voor het buitenland, vooral Belgie en Engeland. De vier papiermolens te Doorwerth
verschaften werk aan 16 mannen en 4 vrouwen. Die te Epe verkeerden in beide jaren in ongunstigen toestand
en verzonden weinig naar Oost-Indie. Van de drie water-papiermolens te Ermelo, in kwijnenden staat, is
één in '1864 opgeheven. Zij vervaardigden in 1863 3,000 tot 4,000, in 1864 3,000 riemen papier van de minste
soort. Van de drie handpapiermolens te Heerde stond één in 1863 stil en werd een tweede ingerigt tot het
malen van pap voor de stoomfabriek te Wapenvelde. Deze molens maakten in 1863 5,500, in 1864 5,000 riemen
papier, grootendeels voor Oost-Indie. In de stoomfabriek, met. één stoomwerktuig van 6 pkr., werkten in beide
jàren 50 arbeiders; zij vervaardigde in 1863 150,000, in 1864 1 f}0,000 necl. p. papier. De twee papierfabrieken te
Putten bezigden in 1863 elk 3 knechts en 1 jongen en vervaardigden 2,200 riemen papier, dat gereede koopers
vond. Door het opdroegen der sprengen kon in 1803 geen wit papier worden gemaakt en moest het werk in 1864 in
ééne fabriek gestaakt worden. In de tweede werden omtrent 1,1 00 riemen papier vervaardigd. De vier papierfabrieken
te Renkum werkten in beide jaren geregeld door. Van de zeven papiermolens te Rheden is één in 1864-
afgebrand. Zij verschaften in elk jaar, in 1863 zonder, in 1864 met inbegrip van de kinderen der fabrikanten , werk
's zomers aan 2'1 en 44, 's winters aan 15 en 41 arbeiders. De weekloonen bedroegen in elk jaar 's zomers f 2
tot f 4, en f 2.50 tot .f 3.60, 's winters f 1.50 tot f2 en f2.50 tot f 3.60. Zij vervaardigden in 1863 12,150, in
1864 11,800 riemen, waarvan 20 en 3,140 naar Oost-Indie verzonden. De vijf papierfabrieken te Roosendaal hielden
zich met moeite staande. Te Tiel is in 1864 ééne stoom-papierfabriek opgerigt met ééne gasinrig-ting voor eig·en
gebruik. In de groote papierfabriek te Zutphen zijn in 1864 zuiveringtoestellen en werktuigen, om het papier
sterker en deugdzamer te maken, aangebragt. De schrijfperkamentbereiderij te Borculo vindt steeds voldoenden
aftrek. Dé speelkaartenfabriek te .Arnhem, met één stoomwerktuig van 3 pkr. en eene gasinrigting voor eigen
gebruik, werkte in 1864 met 31 knechts. - Te Noord-Waddinxveen bestaan zes, te Zuid-Waddinxveen drie
papiermolens, elk met 10 arbeiders, 6 mannen, 2 vrouwen en 2 kinderen. Van de overige papiermolens in Zuidholland
werkten in elk jaar die te Broek met 9 en 19 arbeiders, waaronder 5 en 15 mannen. 1 vrouw en 3
jongens, de drie te Hillegersberg met 2t, en die te Rijswijk met 8 en 6 arbeiders. De laatste verkeert in gunstigen,
de overigen in ongunstigen toestand. De behangsel papierfabriek te Leijden bezigde 20 arbeiders. - De
basterd- en graauw-, de basterd-, graauw- en blaauw en de twee witpapiermolens te Zaandijk, allen door wind
gedreven, verkeerden in beide jaren in çmgunstigen toestand. Deze vier molens verschaften werk aan 85 volwassen
mannen teg·enf3 totf8, 30 vrouwen tegenf2.25 totf3, 15 jongens tegenf0.60 totf3 en 7 meisjes tegen
f 'l.25 per \veek. In de papierfabriek te Wormer kwam in 1864 een stoomketel van 16 pkr., zoodat zij thans met
4 stoomwerktnigen en i\. ketels te zamen van 56 pkr. werkt. Te Wormerveer worden in 1863 vier, in '1864 slechts
drie papierfabrieken opgegeven met 147 en 105 arbeiders ; onder de laatsten .rn mannen tegen f 5 tot f 10
34 jongens tegen f 0.GO tot f 5, 11 vrouwen en 14 meisjes tegen f2totf3 per week. Zij hebben door de hooge
prijzen der grondstoffen in beide jaren ongunstig gewerkt. De drie te Westzaan, met 48 en 64 arbeiders tegen
f 2.50 totf 7.50 per week, hebben goed, doch met weinig voordeel gewerkt. De twee zakjesplakkerijen in deze
gemeente bezigden in beide jaren 2 mannen tegen f 5 tot f 7.50, 18 jongens en 10 meisjes tegen f 1 totf 3 per
week. Zij hadden goed debiet en druk werk. In den graauwpapiermolen te Koog a/d Zaan werkten in 1863;
i 3, in 18û4 7, in clen papiermolen te Krommenie 17 en 18 tegen een weekloon van f 1 tot f 7 , in de twee te.
Assendelft 24 en 25 werklieden tegen f 6 tot./ 8 voor de volwassenen, f 1 tot .f 3.50 voor de jongens. VoorLs.
bestaan te Amstenh1n1 twee behang-;:;el11apierfa.hrickcn. meest yoor binnenlandsch verbruik , rlaar zij slechk1

11
11
11
.. ,
11
1:
11
55S
enkele bestelling·en voor de Oost- en West-Indien ontvingen; zij werkten met 19 arbeiders tegen een weekloon
van f 5 tot f 8; te Nieuwer-Amstel eene drukkerij van behangselpapier; te Koog· a/d Zaan ééne zakjesplakkerij
met 2 mannen en 13 jongens, tegen f 5 tot f 7 en f 0.60 tot f 3 per week; te Zaandijk twee en drie zakjesplakkerijen,
die allen gnnstig hebben gewerkt; te Nieuwe Niedorp ééne behangselpapierfabriek. - De papiermolen
te 'Vonseralleel bezigde in beide jaren 14 volwassen mannen tegen /3 tot f7, 6 jongens tegen f 1 tot /3
per week. De droogschuur is met den aanwezigen voorraad papier., turf enz. , op 24 December 1863 door brand
vernield. - De stoom-stroopapierfabriek te Kampen, met 2 stoomwerktuigen van 8 en !~ pkr. en 3 ketels,
bezigde in 1863 28 volwassenen en 1 jongen, in 1864 38 tot 40 arbeiders. De weekloon en bedroegen f 1 tot f 7.
Door duurte der grondstoffen en geringen aftrek van het fab riekaat, zelfs tot lage prijzen, verkeerden de drie
papiermolens te Tubbergen, die slechts enkele dagen per week werkten, in ongunstigen toestand. De papierfabriek
te Denekamp verschafte werk aan 6 arbeiders. - De drie behangselpapierfubrieken te Maastricht ,
waarvan twee tevens wasdoek vervaardigen , bezigden 157 en 185 werklieden, waaronder 67 en 69 kinderen,
tegen een weekloon voor de laatsten van f 1 tot f 2 en f 0. 96 tot f 3, voor de volwassenen van f 4.20 tot f i 0
en j 3.60 tot j 10.80. De verzending van behangselpapier naar Oost-Indie nam toe en was zelfs in 186!~ zeer
aanzienlijk; 2,737 rollen tegen 1,248 in 1863. De papierfabriek te Maastricht gaf werk in 1863 aan 274, in
1864 aan 268 volwassen mannen tegen/3 tot/15.'16 en/4.20 tot/14.16, 264 en 251 vrouwen tegen f2.f0
tot f 6 en j 2.40 tot .f 6, 103 en 80 meisjes tegen f 0.96 tot f 1.50 per week. Naar Oost-Indie werden in elk
jaar 14,844 en 30,927 riemen verzonden. Deze fabriek wordt thans gedreven door 7 stoomwerktuigen met 13
ketels, te zamen van 300 pkr" De speelkaartenfabriek bezigde in 1863 8, in 1864 5 werklieden. In de papierfabriek
te Weert, gemeente Meerssen, met 2 stoornwerktuigen van 50 en 5 ketels van 135 pkr. , werkten in
elk jaar fl5 arbeiders waaronder 45 en 40 vrouwen, tegen een weekloon van/1.80 tot/12 en/L75 tot/15.
Van de twee behangselpapierfabrieken te Roermond bezigde de ééne 60 en 71 , waaronder 17 en 29, de andere
45 en 18 werklieden, waaronder 20 en 7 kinderen, tegen een weekloon van /3.60 tot /7.80 en /2.40 tot
f 14.40 voor de volwassenen, van /1.20 tot f 3 en f 0.96 tot /2.10 voor de kinderen. De papierfabriek werkt
met 3 stoomwerktuigen van 35, 24 en 4· pkr. met 3 ketels en 2 stofmolens door waterraderen bewogen van
100 pkr" In elk jaargaf zij werk aan 179 en 168 volwassenen tegeu/1.25 totf6 en 17 kinderen tegen/1.20
tot /2 per week. De papierfabriek te Wittem bezigde in elk jaar 1.2 arbeiders.
In Noordbrabant worden in elk jaar opgegeven vierhonderd negentig en vijfhonderd leerlooi.je1·i,_jm met 701 en
763 mannelijke arbeiders, waaronder 67 en 105 jongens. De opgaven van het getal leerlooijerijen ontbreken in
elk jaar voor vijf en zes gemeenten, van dat der werklieden voor achtennegentig en honderd drie looijerijen.
Van de leerlooijerijen bevonden zich in elk jaar vierenzeventig te Dongen, veertig en achtenveertig te Loon
op Zand, vierendertig en zevendertig te Tilburg, tweeëndertig· te Waal wijk, negentien te Oisterwijk, vijftien
te Gilze, veertien te Etten en Leur, dertien te Oosterhout. Men telde in elk jaar zestienhonderd neg·enenzesti$·
en zestienhonderd zeventig schoenmakeri,_jen, waarvan duizend negenenzestig en acht honderd achtenzestig met
3,082 en 2,862 arbeiders, waaronder 1,9H en 2,065 mannen, 396 en 7 vrouwen, 775 en 790 kinderen. Het getal
schoenmakerijen van zes en vijf g·emeenten is onbekend. Van de schoenmakerijen waren honderd negentig en
honderd vierenneg·entig te Loon op Zand, honderd negenenvijftig en honderd vijfenzestig te Dongen, honderd
zeventig en honderd tachtig te Baardw~jk, honderd negen en honderd zeventien te Oosterhout, honderd te
Waalw~jk , achtenzestig te 'sHertogenbosch, veertig te Uden, vijfendertig te Capelle , zevenentwintig en
dertig te Sprang, zesendertig te Rosendaal, zeventien en negentien te Waspik, zestien en zeventien te Raamsdonk
, twintig te Udenhout. De leerlooijerijen verkeerden vooral in 1864 in min, sommige in geen gunstigen
toestand; bij de schoenmakerijen heerschte eene gewenschte bedrijvigheid. In elk jaar zijn te Loon op Zand
ingevoerd 200,000 p. huiden en 100,000 en 150,000 p. bewerkt leder; uitgevoerd meest voor de provincien
Zuid- en Noordholland 75,000 p. en 100,000 p. leder en ruim een millioen paren schoenen en laarzen. In de
drie leerlooijerijen te Ginneken heerschte in beide jaren veel bedrijvigheid en werden bewerkt 834 en 61!}
zoolleerhuiden, 117 en 635 kalfsvellen en in 1863 58 geitenvellen. De vijf leerlooijerijen te 's Hertogenbosch,
sinds eenige jaren zeer uitgebreid, bleven in 1864 druk werken en hebben dat jaar 1,870 koehuiden en
1,090 kalfshuiden verwerkt. - Leerlooijerijen worden in Gelderland in 1864 vermeld in zevenentwintig ge-'­
meenten; hieronder vier te Stad-Doetinchem, waarvan in 1863 twee, in 1.864 drie tevens lijmkokerijen, met
14 tot 18 arbeiders, die in 1863 werden uitgebreid en bij de hooge prijzen van het leder goede winsten
hadden. De leerlooijerij te Rosendaal verschafte in 1863 werk aan 30 personen en had in dat jaar 12, in
186'~ 18 kuipen. Bij ééne der drie leerlooijerijen te Winterswijk, die in beide jaren overvloedig werk hadden ,
is in 1864 één schors- of runmolen met één stoomwerktuig van ·6 pkr. geplaatst. De leerboijerij te Arnhem
werkt met 11 werklieden en 54 kuipen, die te Wageningen met 30 kuipen en 8 knechts tegen een weekloon
van f 4.50. Te Apeldoorn bezigde de leerlooijerij van zoolleder 2, de daaraan verbonden marokijnfabriek 4
arbeiders. Zij had in beide jaren druk werk. - In Zuidholland worden in elk jaar drieënveertig leerlooijer~jen
opgegeven, waarvan zevenendertig met 1. 35 en 128 arbeiders. De opgaven ontbreken voor drie te Gouda,
ééne te 's Gravenhage en twee te Stolwijk. De voornaamste bevinden zich te Leijden vijf en zes met 24, Haastrecht
drie met 16 en 15, Delft vier met 14 , Dordrecht drie met 13 arbeiders. Over het algemeen was de
toestand redelijk , van die te Leijden veel beter dan in 1862. Te Leijden worden in elk jaar zes vellenblooterijen
, opgegeven in wier toestand geene verandering kwam. De twee marokijn- en gekleurd lederfabrieken,
waarvan ééne met een stoom werktuig van 8 pkr. en één ketel , bezigden in 1. 863 9 , in 1864 18 arbeiders. De
fabrikanten zijn tevens zeemtouwers, één lijmzieder en traanstoker. Naar het lederfabriekaat was vooral in
1864 veel vraag. Zij hadden veel te lijden van den toenemenden aanvoer van zeemlappen uit het buitenland
on \'l'crden gedrukt (loor de buitengewoon hooge traan prijzen. De looijerij van geitenvellen te Kralingen , met
5 arbeiders tegen een dagloon van f 2.50, verkeert in bloeijenden toestand. - De zeven leerlooijerijen te
Amsterdam werkten in f864 met 113 kuipen, 52 volwassen mannen tegen/6 tot/12, 8jongens tegenf1.50
tot f 4, ééne vrouw tegen f 3.50 en één meisje tegen f 2 per week. Eene 'is tevens zeemtouwerij en marokijnfabriek
en verkeert in gunstigen toestand; de overigen kwijnden door de hooge prijzen van het leder en zagen
haar debiet tot het binnenland beperkt. Van de zes schachtenfabrieken werkt slechts ééne met meer dan 5 werklieden.
De weekloonen bedragen voor de volwassenen f 5 tot f 6, voor de jongens f 1. tot f 1.25. Door de hooge
prijzen van de grondstof en het dalen van de prijzen der schachten door het toenemend gebruik van· schoenen,
sedert de invoering der naai- en stikwerktuigen , is de toestand dezer fabrieken zeer gedrukt. Van de twee leertouwers
te Amsterdam werkt de één met 5 tot 20 , de andere met meer dan 20, de twee vellen bereiders met 5 tot 20
knechts. De drie huidenzouterijen zijn van weinig belang. Van de overige leerlooijerijen in Noordholland zijn
de voornaamste die te Purmerend met 14 kuipen en 6 en 4, de twee te Weesp met '1 O arbeiders. Te Alkmaar, waar
de drie leerlooijerijen in kwijnenden toestand verkeeren, bestaan, even als te Hoorn, drie huidenzouterijen met
7 kned1ts. Te Hoorn bezigden veertien zadelmakerijen 25 knechts. - De leerlooijerijen in Zeeland zijn van
weinig beteekenis. Die te Middelburg, die in kwijnenden toestand verkeert, werkt met 30 kuipen en 9 knechts. -
Te Utrecht zijn drie leerlooijers, waarvan één in elk jaar met 7 en 6 werklieden en 20 kuipen; terwijl de
beide overigen alleen werken; voorts twee huidenzouterijen met 4 knechts. De zes en vijf leerlooijerijen te
Amersfoort bezigden 10 arbeiders tegen f 1.50 tot f 7 per week. - In Friesland worden vier1:mdertig leerlooij
erij en opgegeven in elk jaar met 80 en 83 arbeiders. waaronder H en 12 jongens. De leermolen te Sneek
bezigde 3 arbeiders, waaronder 1. jongen. Van de tien runmolens zijn één tevens vol-, vijf schors- en trasmolens;
zij bezigden 27 arbeiders, waaronder 4 jongens. In de veertien vellenblooterijen werkten 25 en 24
arbeiders, waaronder 7 en 6 jongens. De weekloonen bedragen voor deze takken van nijverheid f 2.60 tot f 8
voor de volwassenen, f 0.40 tot f 2.50 voor de jongens. In elk jaar worden zevenhonderd zevenenzestig en
achthonderd twaalf schoen- en laarzenmakers met 746 en 779 arbeiders en vijftig zadelmakers met 54 en 53
knechts opgegeven. - De leerlooijerijen in Overijssel verkeerden in beide jaren, vooral in 1863, in geen gunstigen
toestand door de hooge prijzen van huiden en schors, die niet in verhouding stonden tot de prijzen van
het gelooide leder. De vijf leerlooijerijen te Steenwijk werkten in de zes zomermaanden met 30 werklieden,
waaronder 3 jongens, tegen een weekloon van f 3 tot j 7; in de zes wintermaanden met 52 werklieden. -
In de provincie Groningen werden in elk jaar vermeld honderd zesenzestig en honderd vierenvijftig Ieerlooijerijen,
waarvan honderd vijf en honderd met 145 en 143 knechts. Hieronder in elk jaar twaalf met 8 en 1 O te 't Zandt,
tien te ten Boer en twee met 17 arbeiders te Sappemeer. In 18t\4 werkten in twaalf vellenblooterijen 25
knechts. Te Groningen waren in elk jaar zeven en zes leerlooijerijen met 11 en 10 arbeiders, waaronder 3
jongens, zeven en zes vellenblooterijen met 14 en 12 arbeiders, waaronder 2 jongens, tegen een weekloon voor

,, Il"
•·'
I•
li
1:
Il'
lr•
I~
1
·'
1
560
te Zeist, tevens zeepziederij , met één stoom werktuig van 9 }Jkr , werkten in beide jaren 7 mannen 4 jongens
en 6 meisjes tegPn een weekloon van f 0. 00 tot f ü. - In Maastricht worden in 18ü3 vier, in 1864 drie veten
in elk jaar vier waskaarsenfabrieken opgegeven.
Gaifabrieken bestaan thans in N oordbrabant te 's Hertogenbosch met 23 arbeiders, Bergen op Zoom met 4,
Breda met 8, Oosterhont, Rosendaal, Schijndel, Veghel elke met 3, Grave en Steenbergen elke met 2, Tilburg·
met 6, Uden en Dussen elke met 1, Zevenbergen met 12, Oudenbosch, Eindhoven en Helmond. - Het
getal gasfabrieken in Gelderland is in 1863 tot twaalf geklommen door de oprigting van die te Apeldoorn en
Stad-Doetinchem, de eerste met 3 knechts. Die te Arnhem bezigt 28 retorten, 1 vervoerbaren stoomketel en
2'1 werklieden. De gasfabriek te Tiel , met 8 knechts tegen een weekloon van f 3 tot f 8, leed in 1863 veel
door de mededinging van het petroleum. Te Zutphen werd in 1863 een begin gemaakt met het leggen van
eene nieuwe hoofdhuis naar de stad en het terrein der fabriek meer uitgebreid. In 1864 is eene tweede stokerij
gebouwd ter plaatsing van vier ovens met 28 retorten. - In Zuidholland bestonden in 1864 gasfabrieken in
de twintig volgende gemeenten: Aarlanderveen met 2, Oud-Beijerland, Brielle met 6, Delfshaven, Delft met
9, Dordrecht met 18, Giessendam met 3, Gorinchem met 13, Gouda, 's Gravenhage, Nieuw-Helvoet, KralingE)n
met 56, Leerdam met 3, Leijden, Middelharnis met 2, Rotterdam, Schiedam met 29, Vianen met 2, Vlaardingen
met 7 , Zwammerdam met 2 arbeiders. Van de fabrieken van gasmeters en andere toestellen van gasverlichting
te 's Gravenhage en Schiedam bezigt de laatste 4 knechts tegen een weekloon van f 1 tot f 12.
Van de twee gasmaatschappijen te Amsterdam verschafte de Hollandsclie werk in 1863 aan ruim 220 vaste
werklieden, in 1864 aan 245 mannen en ï jongens, de Amsterdamsche piJpgas-compagnie, in 1864 in den
zomer aan 200, in den winter aan 300 werklieden. De weekloonen bedragen voor de mannen f 7 tot f 42,
soms zelfs meer. Op 1 .Tanuarij 1865 bezigde de eerste 6 stoomwerktuigen te zamen van 29 pkr. en 6 ketels,
de tweede 2 stoomwerktuigen van 10 pkr. en 3 ketels. Door eene verlaging van den prijs van het gas met
1 April 1864 is het verbruik zeer toegenomen en moesten de buizen vermeerderd en de fabrieken vergroot
worden. Door de afschaffing van den rijksaccijns op steenkolen is -de verkoop van coke toegenomen. Ook
was voor koolteer een goed debiet. De gasfabriek te Haarlem van de continentale g-asassociatie te Londen,
die vooruit gaat, bezigde in elk jaar 36 en 40 arbeiders teg·en een weekloon vanf7 tot/15. Voorts bestaan
nog in N oordholland gasfabrieken te Alkmaar met één stoomwerktuig van 2 pkr. en 2 ketels en 12 werklieden,
Edam in elk jaar met 6 en 7, Zaandam met 8, Purmerend met 5, Hoorn, · waar in 1864 één nieuwe
stoomketel werd geplaatst, met 9 , Helder met 6, Beverwijk met 2 , Krommenie, Monnikendam en Weesp met
3 werklieden, Bussem, Hilversum en Enkhuizen; de laatste sedert November 1863. De weekloonen bedragen
f 6 tot f 8, te Zaandam f 3.50 tot f 12, te Alkmaar f 7 tot f 10. - De gasfabriek te Middelburg met 2 ketels
bezigt 17 knechts en 3 jongens. Het gebouw is in 1863 g·eheel vernieuwd. Van de fabriek der goesche gasmaatschappij
ontbreken de opgaven. In de gemeente-gasfabriek te Vlissingen werden verbruikt in 1863 9,855, in
1864 11,156 m. kolen, welke '177,390 en 174,286 kub. ellen gas, 13,679 en 15,587 m. coke en in 1863 200 vaten
koolteer hebben geleverd. Het personeel aan deze fabriek verbonden bestaat in den zomer uit 15, in den winter
uit 16 personen. In de gemeente-gasfabriek te. Zierikzee werden in elk jaar verbruikt 6,981 en 8,509 m. steenkolen,
welke 122,569 en 146, 73 8 kub. ellen gas, 10,339 en 12,610 m. coke, 257 en 283 1/ 2 tonnen koolteer hebben
gegeven. Aan bezoldiging en loonen werden in elk jaar uitbetaald f 2,365.915 en f 2,559.86. - In de gemeentegasfabriek
te Utrecht, met 54 werklieden tegen een weekloon van f 6 tot f 9, zijn in werking 2 stoomwerktuigen
met 2 ketels elk van 4 pkr. en 1 vervoerbare stoomketel. In de gasfabriek te Amersfoort werkten 12
mannen en 1 jongen; in die te Zeist 2 mannen gemiddeld tegen .f 8 per week. - In Friesland bestaan thans
acht gasfabrieken: te Bolsward sedert 1863, Dokkum, Franeker, Leeuwarden, Schoterland, Smallingerland,
Harlingen en Sneek; van de beide laatste wordt het getal arbeiders niet opgegeven, de overige zes bezigden
38 en 37 arbeiders, waarvan 18 te Leeuwarden. De weekloonen wisselen van f 2 tot f 10. In die te Harlingen
-z\jn in 1864 70,000 m. steenkolen verbruikt, waaruit 7.000,000 kub. voeten gas zijn vervaardigd. - De gasfabriek
te Zwolle, eene gemeente-instelling, waarvoor destijds geldleeningen \·ar1f170,000 en .f 40,000 tegen
41/ 2 % en 41/ 4 % door de gemeente zijn aangegaan, heeft, met inbegrip van/5,000 voor de straatverllchting,
in 1864 aan gas geleverd en verkocht voor een bedrag vanf 36,854.28. De gasverlichting der gemeente bestond
in 1864 uit 154 lichten eerste en 146 tweede soort. Hare uitbreiding is noodzakelijk geworden; eeu derde gashouder
en de daarmede in vei·band staande gebouwen werden vereischt. '.l'e Deventer zijn in elk van beide jaren
57 en 53 nieuwe gasleidingen gemaakt en aan 84 en 70 uitbreiding g·egeven. Het getal bijzondere verbruikers
bedroeg op 31December1863 576, 1864 637, dat der straatlantaarns 245, allen met groote branders. De kanalisatie
werd in 1863 verlengd met 473 ellen. In elk jaar zijn 17 ,412 en 19,928 ned. m. steenkolen gedestilleerd die hebben
opgeleverd 336,887 en 380,413 kub. ellen gas, 52,900 en 88,533 ned. kannen koolteer, 26,4 74 en 29,094 m. cokes,
waarvan 9,071 en 9,438 in de ovens verstookt, 17 ,403 en 19,656 ten verkoop bestemd. Van het gas zijn in elk
jaar 337,210 en 378,891 kub. ellen de straatbuizen ingezonden, waarvan 287,704 en 324·,792 door aanwijzing
der meters zijn verantwoord. In de fabriek te Kampen werd het getal gasketels in 1863 met éénen van grooteren
omvang vermeerderd en de prijs van het gas voor de ingezetenen op .f 0.21 per knb. el gesteld. Zij
bezigde in elk jaar 13 en 6 arbeiders tegen een dagloon van .f 0.70 tot f 0.80. De gasfabriek te Steenwijk
bezigt 2 arbeiders tegen f 6.50 per week. In deze gemeente en te Stad-Almelo neemt het verbruik toe in
particuliere woningen. De stilstand der fabrieken deed in de laatste gen{eente het gasverbruik afnemen. Van
eene in 1863 verleende vergunning tot oprigting eener gasfabriek te I.Tsselmuiden is nog geen gebruik gemaakt.
- De gemeente-gasfabriek te Groningen bezigt 30 arbeiders tegen een weekloon von f 5 tot .f 12 en
bezit 2 stoomwerktuigen van 4 pkr. en 2 ketels. Zij voorzag· in beide jaren in de openbare verlichting met
649 en G54 gasvlammen, welke in 1863 2,604, in 18G4 2,5161/ 2 uren gebrand hebben en waartoe 240,775 en
.m
~31,650 kub. éllen gas zijn verbruikt. - De gasfabriek te Assen bezi de i . . · ·
het getal gasverbruikers 187 en 185 dat d .tt 886 g n 1863 4 arbeiders. In elk Jaar bedroeg
g·eleverd. Te Meppel bedroeg het get~l gas :\pr ::i1 . el~ ~,002 en werden 68,130 en 72,295 kub. ellen gas
terwijl voor de ~erlichtin . . v r rm ers m e Jaar 238 en 261' dat der lichten 1,249 en 1 407
Verbruikt werden 4,455 e~ :~34g~~e=:~:k~~!n g·a:~:~:a~~s~ 7 ;edurende 3 ,536 en 3,523 uren gebrand hebben'.
De kosten van aanleg van cle emeente . .'· . , e~ 89,354, kub. ellen gas hebben gegeven. -
j' 1G4 791 18 De fk r g b . -gas111ngtmg te Maastncht he boen tot 31 December 1864 bedrage
' · · par l u iere gasver rmkers hebben gebrand in 1863 3 638 · · n
233,208 en 227,421 kub. ellen as zïn verbruikt· . .. , '. - , m 1864 3,598 lichten, waartoe
7 '16,886 l/4 uren gebrand hebben.g Het ~·eheele gasv~r~~.::k~lbe~l!~e;n3;:~'-':t::at!~~t;;;nsll gedurende 692, 105 en
28, 759 m. steenkolen werden gebezigd. Aan cokes werden af eleverd i~ ~ . ' . . e en' waartoe 23,946 en
gemeente-gasfabriek te Roermond werden in elk jaar 7 en 6 !b .d . ~86_3 2a,79!' m 1864 31,112 m .. In de
totf9 enj'5.GO tot/10.50.
ei eis ge ez1gd, tegen een weekloon vanj'4.80
Potten-, pannen-, tegel- en steenbahhe1·i,_je1t. In N oordbrabant teld · · ··
bakkerijen met 132 en 133 arbeiders 06 e 97 ~ k. d e men m elk Jaar VIJfentwintig potten-
. . . , n mannen en 36 m eren Zij verkee ·d h 1
gunst1gen toestand. Hiervan bevonden zich elf te BerJYen o z . r en over . et a gemeen in
Oosterhout met 34 en 35 mannen en -! 0 kinderen Ste b kl ~- oom dmet 47. mannen en 23 kmderen' vijf te
. 1863 , , . en a rnllJen wor en opo-eryeven ten get 1 .
m ) ' eenennegentig in 1864' waarvan zevenenzeventig met 685 en 689 ~b 5.d a e van negentig
en 38 vrouwen' 202 en 193 kinderen. Hieronder acht te Tilbur me ..! ar er ers, 4.57 en 458 mannen' 26
Zeelst met 28 en 18 mannen. 14 en 17 kindere "f t z g h ~ i 7 mannen' 17 k111deren' zes en vijf te
25 en 20 kinderen' vier te Zundert met 8 man n' V\)8 k~ d esge udc. ten met 28 en 45 mannen, 10 vrouwen,
d · 0 . · nen. 111 eren ne te Best met 15 ma 10 i· d
ne te rrschot met 20 mannen en 14 kinderen De . t 1 ' . nnen ' - nn eren '
d . mees e ver meren 111 gunstigen toestand I G ld 1 d
war en opgegeven in 1863 honderd zesendertig· in 186J h d ·d .. f'. d . ... - n e er an
Eibergen' Gendringen' N eecle en Winterswi .k tevens ~ . on er VlJ en _ert1g steen bakker~en' waarvan die te
4,871' in 1864 honderd en VÏJ.f 5 270 arbe1·de1·s JD pandnen vervaar~1gen. In 1863 telden honderd en drie
. . , . e opO'aven er vervaardigde t b Id · ·
berde Jaren tot zevenendertig en vijfenveertio· stee~bakk .. Il . s eenen. epaa e~ zich m elk van
en één half millioen steenen hebben gebakl{eno D c enJen' we {e lil 1863 runn 115; lil 1864 ruim 138
. e voornaamste stee b kk ·· ·· d.
40,000,000, in 1864 30 000 000 Heteren r·n 18"" '17 800 000 H . n a eqien Z\]n re te Gent, die in 1863
' ' ' u'• · , mssen 17 300 000 17 1 R
en 15,450,000, Beuningen 8 500 000 en 10 500 oÓo I. 'd . ' . ' en " 90,000' heden 9,300,000
8,500,000' Millingen 7 600 00~ en' 7 900 000~.s, tee' '1 bjbren en blil elk Jaar 8,000,000' Heerewaarden in 1864
. ' ' ,. , " nen 1e en ge akken D t b l l ··
Jaren in gunstigen toestand en bakten veel mRer t . ' d .. e s een a { rnriJen verkeerden in beide
1 s eenen 111 1864 an lil 1863 Afzonde l "l
en P avuizen- of vloerenbakkeriien ten o-etale van t. .
.· r ~ rn pannen-, estrikken-
Angerlo met 20' Bergh met 1 i ei; 13 Dode d reHn 111
1863
en twaalf m 1864' bestonden in beide jaren te
W
' waar , eer-ewaarden Heteren Hnmmel K 1 L
met 8' ageningen' ten getale van twee met 40 arbeider·s u~·· l . ' - o en eppe ' ochem
H t t l b .d - . ' en vv lJC 1en m 1864 ééne te D . T.
e ge a ar er ers wordt meest niet afzonderlijk o )O'eO'even Het 1 . ' . .. urven en rel.
steenen wordt berekend. loopt uiteen van f 0 '1 ~ t t fl 52 do . D . _oon' dat 111 vele bakkenJen naar de 1,000
0
d ]. b d ' · i) aags. - e priJzen der steenen d Id · b ·d ·
a mg e roeg te Millingen in 1863 f 2 per 1 000 "tt1l s T lTbb l . aa en m er e Jaren; de
• , N ' • e erD'en ffeeg m 1864 ee d t !! b ·
een octrooi voor den tijd van tien jaren op de uit · d' b . n er s een1a nekanten
met horizontaal Iiggenden SJ)i]. De zes pottenbv1lnl m~ vanb e~ndver e~e. rd werktuig tot het maken van steenen
b 'd J a { rnnJen evm en zich te Arnhe A Id
ar er ers, Doesburg drie en WageninD'en één De terr tt.af: b . A m' pe oorn, elke met 2
b .d. h o . , a-co a ne' 1 te rnhem bezit 1 l
erer mg van et leem en een gewonen bakoven e b . ·d . een enge se 1 werktuig ter
in elk jaar ééuenvijftig steen bakkerij' en in 92 g·eme: t eZJg e m '1864 17 knechts. - In Zuidhol1and bestonden
D • n en. waarvan neD'enenveertig t 1837
e opgaven ont?reken _voor die te Alblasserdam en HaC:estein. De t 5 . . me en 1872 arb_eiders.
voornaamste bevmden zich te Rrimpen a/d I.T 1 "f o oestand is over het algemeen gunstig De
266' Gouderak zeven met 191 Nieuwerkerk :,~e I;lJ t1~t 226 en 232' Ouderkerk a/d IJssel zes ~met 24; en
Capelle a/d I.Tssel vier met 12~ Hendrik-Ido A bssehtvier met 183 en 168, IJsselmonde ééne met 60 en 58
' - rn ac t\vee met 114 LeiJ.de ·d d · '
met -158 en 188 arbeiders. Pannen- potten- en tig ·l lf: b .· l ' r orp ne met 95' Vianen twee
· .. f . ' (; 1e a He rnn \Vorden opg·eryeve t t 1 ..
m VIJ tien gemeenten. De opgaven ontbreken va t. t G d o n' en ge a e van v~fenveertig
ar b e1
.d
ers werkzaam, hieronder
n ien e ou a In de overig .. fi d . '
182 en 165 . W · e Vl.J en ert1g waren 557 en 533
K d m negen te oerden 90 en 9'1 · ·'f t Al h
ou ekerk en 44 en 29 in twee te Oegstgeest D . .. . ' .. m VIJ e p en' 44 in drie te
door en verschaften in 1864· met r·nbeg1·· d . i-· edvrerenvlJftig P\Jpenfabrieken te Gouda werkten gereD'eld
' ip er

562 .
, ·d· de 0 000 steenen De twee steenbakkerijen te Biervliet bezigden 8 personen tegen een daggeld
vei vaar ig 35 , · · l · ·· ·1 5 1 ;vassen
van f 0.7S tot./ L In eene steenbakkerij te Boschkapelle, sedert 1863 m wer nng> z1J
1
n :ver rnaam vo ~ < •
werklieden, 5 en 4 kinderen tegen een dag·loon van f 0.30 tot ./.'i .40' e~1 werden m e'.1( ~aar 300,000 en "00,000
. d D bakl,erI·J· tot het vervaardi o·en van clrameerbmzen te Goes is 111 1864 opgeheven. De
steenen vervaar cl ig . e ~ 0
" . • . f t f o 80
steenbakkerij te Groede bezigde g·eclurencle den werktlJcl m elk Jaar 7 en 8 persone_n tegen 0.75. to_ .
. ·cl 300 000 en 350 ooo steenen die gereeden aftrek vonden. Die te Oostburg , m 1862
c l aag·s en vervaar cl ig e ' ' ' . f cl o· Z" had
· t k · 1863 1 'n wer·l·ing en bezio·cle gemiddeld 18 1)ersonen tegen j 0.20 tot 2 per a 0 . lJ
opD'eng , wam 111 '- o . f o 7~
in ~ 18
M veel werk. De steenbakkerij te St. Jansteen bezigde in elk jaar 7 er~. 6 volwassen mannen t~gen . "
· cl t f o 30 tot f o k0 per daO' · die te Sto1)pelchJk g·edurende de zomei maanden 6
tot .f 1.20, en 4 1 nn eren egen • . ··• i:;, • ,
volwassen ersonen teo·en f 0.80 en 4 kinderen tegen ./ 0.30 daags. In elk Jaar werden gebal'-ken 420,000 en
p l 5 ltt o·en.fA 50 f5 totf550 enf750 de duizend. 'l'e ZaamslagenWestkapellewerden
ld0,000 steenen, verrnc1 e 1 0 · , " ·_ . • f · 11 · r
in 1863 steenbakkerijen opgerigt; de eerste beantwoordde n~et aan de verwachtmg, de tweede ga m e c ,Jaa
·edurencle drie maanden werk aan 6 en 7 mannen' 3 en 2 J ong·ens' :egen een dagg·elcl_ van f 0-~? tot f 1 en
~ . a· de , 170 000
en 19 5 OOO steenen. De steenbakkerij te IJzendijke, met 7 werklieden en een veldoven,
>eivaar 1g , ' . h t··1 . · t tt - e 1
vervaardiD'de 197 000 en 180,000 steenen. Eéne in het begm van 1863 te Se oonclJ rn opg.eng e po en .. r
)annenbakkerij b~zig·de in elk jaar 7 en 5 volwassen, 4 en 4 j ongere werklieden. - Van de vier steenbakk~nJen
~ Utrecht in elk jaar met '175 en 180 arbeiders, vervaardigt ééne tevens pannen. De dakpa~nen-, vlom- en
;nurteD'élf~briek werkt met 5 o, de twee dakpannen- vloertegelfabrieken te zamen met 30 arbeicl~rs. De weekloonen
beclrao·en voor de volwassen mannen f 5 tot./ 10' voor de vrou"".en .( 2 tot f 4' vo.~r. de Jongens f 0.50
0
cl · · f 1totf1 50 De steenbakkeriJ'en waren in beide Jaren zeer bednJv1g· en werkten met
tot f 2.50, voor e meisJeS ' · · c • • • l
- ·deel in '18û3. in 1864 waren de prijzen der steenen lag·er door de mededmg·mg der meuw.~ ovens aan c e
~~~~drivieren . E~kele proeven werden genomen met het machinaal vervaa~cligen van steen. De pnJ.zen de~ pannen
D'ingen tenw door minder verzending· naar het buitenland en overprocl1_1ktie. Vloer- en muursteentJeS _werden veel
~f ezet. va: de laatsten waren in '1863 veel bestellingen voor het bmtenlancl .. In de terr~-cottafabnek werkt~~
g erdonen tegen een weekloon van .f 5 tot f 12. Haar fabrielmat neemt toe m schoonhe~d van vormen,. ter"".IJl
30
dag~lijks meer voorwerpen van allerlei aard van terra-cotta worden gebezigd. ~are ?estelhngen bepalen.~1ch n~et
tot ons land, maar strekken zich uit tot Oost- en West-Inclie, ja zelfs to~ Cahforrne. D~.pot~enba:{~rnnJen, vier
in etal met 14
arbeiders, waren minder bedrijvig. 'l.'e J'utphaas bestaan vier steenbakken.Jeu. m. ell'". Jaar me; 166
en ~80 ééne pannen- en steenbakkerij met 70 en 69, ééne pannen-, tegel- en muursteentJesfabnek met - ~7 en
arb~iders van beide kunne; de beide laatste fabrielrnn zijn tevens ce~1entmolens. De loonen ~~drage.n ~an
33
1 tot f '10 In de overige gemeenten dezer provincie worden opgegeven m ·t 863 negm: stee~bakke11Jen, Wc'ta:•an
f
· · v cl' l\ir tf' ·t · 1 SCi0 opg·engt is het getal arbmders
ééne te Willeskop tevens pannen vervaarchgt. an ie te .m.on 001 , .1.n .J"' ' . • . , ,
niet o eo·even. De overige bezigden 228 werklieden. In 18û4 waren ZIJ .~lf 111 ?'etal door de opngtmg van eene
· pg t 5 en parliienbakkeriJ' te Willeskop en van ééne steenbakkerij te Lmschoten, van welke laatste het
meuwe s een- · . b l k · · v. 1 d
etal arbeiders niet is opgeg

jong·ens. De toestand was iu 18tli. minder gunstig· dan in ·186::!. ·-In den kal~wven te Ambt-V~llenhove werkten u
of 7 personen tegen j 1 , in de kalkbranderij te Kampen in elk jaar 2 en 5 a~~beiders, waaron~er i~ ~ 864 2 vrouwen,
tegen f 0.40 tot f 0.60 per dag. In de zeven kalkbranderijen te Zwartslms. met 25 ovens is wei~.1g werk, zoodat
zij soms dagen achtereen stilstaan. De dagloonen bedragen f 0.80. De vier schelpkalkbrandenJen te Avereest,
te zamen met H ovens, verschaften werk aan 38 volwassen mannen eu 13 vrouwen teg~n .een weekloon van
f 3 tot j 7 .50. Zij werkten in beide jaren met geringe verdiens:en door de .gro~te mededm?mg v.~n de stee~kalk
uit het buitenland. - In de provincie Groningen worden m elk van beide Jaren zeve~t1g en eenenzeventig
kalkbranderijen opgegeven, waarvan tweeëndertig en negenent~intig ~iet 66 en 64, de overige zond~r knechts. -
De kalkoven der drentsche veen- en middenkanaalmaatschappiJ te Nieuw-Dordrecht, gemeente Emmen, heeft
in beide jaren weinig gewerkt. In de drie kalkbranderijen te Hoog·~veen . von~en in elk jaar ·18 en .20 perso~en
werk tegen een dagloon van f 0.50 tot f 0.80. Die te Gasselte had m beide Jaren geen werk. In die te Smilde
werkt slechts 1 arbeider.
De glasbtazeri:J te Culemborg bezigde in elk jaar 33 én 43 knechts, 8 en. ·12 jongens, teg·en ;-reeklo?n van/,5.
tot f 15. die te Vuren had druk werk. - Van de veertien in Zuidholland , m 9 gemeenten, bez1gcfon m. elk JS.at
twaalf 4~4 en 470 knechts, waaronder de voornaamste, te Leerdam vier met 169 en 168, waarvan 29 en 36 Jongens ,
Kralingen ééne met 54 , waarvan 8 jongens , tegen een weekloon van f 6 tot f.40 voor de ~ohvassenen, f 1.50
tot f 4 voor de jongens, Nieuwerkerk a/d IJssel ééne met 50 en 47, waarvan m 1864 17 Jongens, t~?'en een
weekloon voor de blazers van j 40, de stelders van j 12, de overigen van .f 6 tot f 7, Ma~henesse eene met
volwassen arbeiders, Capelle a/d IJssel twee met 42 mannelijke arbeiders, waaron~.er 6 Jong·ens, t:ge~ een
30
dagloon voor de eersten van j o.oo tot f 6 , voor de laatsten van f 0.~5 tot f 0.40, Zw1Jndr~cht twee m~slmtend
. flesschen met 63 arbeiders, Delfshaven ééne met 46 en 50 arbeiders. In de laatste, die druk werk heeft,
voor . d . 6" . o8 000
worden uitsluitend fl.essche~ vervaardigd ter verzending van het g edest1l1eer , waarvan 111 '18 · ~ rmm v 5, .
Van de beide overige te Delft en Vr\jenban worden toestand en getal arbeid~rs niet opgegeven. - In de twee
glasfabrieken of glashutten van de firma Vos , HANRATH EN "\V rnGEL te N1euwer-Amst~l werkten 64 volwassen
mannen tegen f 5 tot f 30 en 32 jongens tegen f 2 t~t f 5 per week. Deze fabneken hebben druk
werk door vele bestelling·en en doen jaarlijks belangrijke afl.evermg·en. - Van de twee ?'lashutten te Loosdrecht
wordt slechts ééne bij afwisseling gebruikt, welke aan 35 volwassen mannen en 5 J~~1gens ':'erk versch~fte
tegen f 4 tot f 23 per week. - Te Avereest kwam in ?ecember 1863. ééne glasbla~er·iJ van witglas en WlJ~fl.e:;schen
in werking. In '1864 werd, behalve 200,000 w1Jnfl.esschen, wit- en bastaa_rdglas geblazen. Het perel
' me ' . 1 bl ." 1
est buitenlanders bestond uit 22 volwassen mannen , 8 vronwen en 12 kmderen tegen een weekloon
sone
van f 3 tot f 25. _ 'l'e Stadslrnnaal. gemeente Onstwedde, bleef de toe~tand der twee. gas ~zei lJe?, even a s
Stl·g zoodat met 1861- ééne is op

56()
eeue stangenmakerij met 2 werklieden , alle van weinig beteekenis. De twee metaalgieterijen te Zeist bezigden
in beide jaren 35 arbeiders, waaronder 9 jongens, tegen weekloonen van f 7.50 tot f 1.50. - In Friesland
worden in elk jaar vierhonderd veertig en vierhonderd tweeënveertig grof- en hoefsmederijen opgegeven met
574 en 613 arbeiders, waaronder 103 en 124 jongens, vijf ankersmederijen met 11 en 16, waaronder 2 en 3
jongens. De weekloonen bedroegen vanf0.50 totf 'LO voor de volwassenen en vanf0.40totf3 voor de jongens.
Alleen te Leeuwarden telde men zevenenveertig en vijftig grof- en hoefsmederijen met 70 en 75 arbeiders.
De ijzergieterij in deze gemeente had voortdurend druk werk, in 1864 vooral door de spoorwegwerken. Zij
bezit één stoomwerktuig van /~ pkr., 1 ketel, 1 koepeloven en 3 vormen en bezig·de in 1863 27, in 1864 45
arbeiders, waaronder 11 en 25 jong·ens. In de twee grofsmederijen te Sexbierum, gemeente Barradeel, werden
in 1863 vele landbouwwerktuigen vervaardigd. - De ijzergieterij te Deventer werkte in beide jaren met '115
arbeiders, waaronder 15 jongens , teg·en een dagloon van f 0.30 tot f 2. Zij bezit twee stoomwerktuigen van
12 en 14 pkr. en had in beide jaren een goed debiet. De grof- en fijnsmederij te Kampen met 'LO arbeiders
tegen f 0.30 tot f 7 per week, verkeerde in gunstigen toestand. - De ~jzergieterij te Groningen, waarin
tevens draai-, schaaf-, boor- en ponswerktuigen, gedreven ~jzer- en nienw koperwerk worden vervaardig·d,
bezigde in elk jaar 76 en 45 volwassen mannen tegen f 4 tot f H, '14 en 5 jongens tegen f 0.60 tot f 3 per
week. Zij bezit één stoomwerktuig van 1 O pkr. en 1 ketel. Zij stond in 'l 863 eenige weken stil wegens het
bouwen en stellen van een nieuw stoom werktuig; overigens had zij g·eregeld werk en vele bestellingen. In de
ijzergieterij te Hoogezand, met één stoomwerktuig van 8 pkr. en '1 ketel en toenemend debiet, werkten 48 en
50 arbeiders tegen een weekloon van f 3 tot f 12. In de provincie Groningen worden in 1863 vierhonderd
vierenzeventig, in 1864 vierhonderd tweeëntachtig ijzersmederijen, waaronder vier aukersmederijen, met 577 en
627 arbeiders opgegeven; hiervan bevinden zich, met inbegrip van drie en twee ankersmederijen met 8 en 6
arbeiders, éénenzestig en tweeënzestig te Groningen, waarvan achtenveertig met 91 en 97 volwassen knechts
tegen f 3.50 tot f 9, 47 en 49 jongens teg·en f 0.50 tot f 2.50 per week. - In den constructiewinkel te Maastricht,
met één stoomwerktuig· van 3i1 2 pkr. en 1 ketel, werkten in elk jaar 50 arbeiders tegen een weekloon
van f 4.80 tot f 9.90 en f 4.50 tot f H.34. In 1863 wordt slechts van twee der drie ijzergieterijen te Maastricht
het getal arbeiders opgegeven; de voornaamste werkte in elk jaar met 38 en 39, de tweede met 9 en 15, de
derde in 1864 met 36 werklieden. De weekloonen bedroegen in elk jaar voor de volwassenen f 4 tot f 12 en
f 4.50 totft4.20, voor de jongens/1.69 totf2.36 enf'l.20totf4.16; zij werkten met twee stoomwerktuigen
elk van 6 en één van 4 pkr" elk met 1 ketel. In deze gemeente bestonden in 1863 zesendertig, in 1864
vijfendertig smederijen met 79 en 68 knechts tegen een weekloon van f 5.64 tot f 7.08. In de voornaamste, met
20 en 30 werklieden, één stoomwerktuig van 3 pkr. en 1 ketel, wordt tevens vertind ijzerwerk vervaardigd.
De ijzeren werktuigenfabriek bezigde in ·1863 2, in 1864 4 werklieden. De ijzergieterij, tevens ijzersmederij,
te Tegelen, met één stoomwerktuig van 12 pkr. en 1 ketel, hield in elk jaar 42 en 41 arbeiders aan het werk,
Voorts bestaan nog ijzergieterijen van weinig belang te Venlo en Maasbree.
· De loodpletteri:f en looden piJpent1·ekkeri:f te 's Hertogenbosch met een stoom werktuig van 40 pkr. en 2 ketels
bezigden elke 3, de acht loodgieterijen te zamen 8, de vier tingieterijen 16, de twee koper-geelgieterijen 5,
de hagelgieterij 3 arbeiders. Zij werken alle met goed gevolg. - De kopergieterij te Arnhem bezigde in 1864
4 knechts. Van de veertien koper- en blikslagerijen en lampenmakerijen in deze gemeente bezigden in 1864
negen 26 knechts. De koperpletterij te Apeldoorn heeft in elk jaar met 6 en 11 knechts, waaronder in
1864 1 jongen, onafgebroken doorgewerkt. Certificaten van oorsprong werden afgegeven in 1863 voor ruim
01,2787/ 17 ned. p. rood koper, 12,802i/rn necl. p. geel metaal en 15,000 ned. p. theelood, in 1864 voor ruim
100,6561/rn necl. p. rood koper. De koperfabriek te Epe, die reeds in 1863 weinig koper naar Oost- en West­
Indie had verzonden, heeft in 1864 hare werkzaamheden gestaakt. De koperfabriek te Voorst, in elk j aar met
17 en 16 arbeiders tegen f 0.60 daag·s, blijft in kwijnenden toestand. Hare beidé stoom toestellen worden zelden
gebruikt. Van de vijf koperslagerijen te Tiel werkte ééne met een stoomwerktuig van 3 plff. en 6 knechts,
die wekel~jks f 1 tot f 7 verdienen. Van de vier overige bezig·en ééne door paarden g·edreven 8 lmech ts tegen
f ·1 tot f 7, twee elke 3 tegen f 0.50 tot f 5 en ééne 2 tegen f 0.25 tot f 4.20 per week. Zij verkeeren alle in
gunstigen toestand. De koper- en blikslagerijen te Nijmegen hebben voortdurend veel werk. De lmoopenfabriek
te Zalt-Bommel bezigde in elk jaar 5 en 7 knecht~ tegen een weekloon van f 1 tot f 7. Daar de bewerking
door stoom niet aan de verwachting beantwoordde, werkt zij sedert 1864 zonder stoom. - De koper- en
geelgieterij te 's Gravenhage, die vooruit gaat, bezigde 8 arbeiders tegen een dagloon van f 0.40 tot .f t.50.
In de zinkbewerkerij te Delft, waarin ornamenten, goten en daken vervaardigd worden, worden 25 werklieden
gebezigd. De zeven koperslagerijen te Schoonhoven werkten met 45 en 1~0 knechts. De koper-, tin- en metaalgieterij
te Gorinchem, met één stoom werktuig van il/ 2 plu. en 1 ketel, bezigde in elk jaar 8 en 11. knechts,
waaronder 4 jongens en had voortdurend veel werk. Te Dordrecht werkten in de platloodgieterij in elk jaar 2,
te Leijden in de koper- en metaalgieterij 4 mannen. - De drie platloodgieterijen te Amsterdam , waarvan
ééne met 2 stoomwerktuigen van 30 en 2 pkr. en 2 ketels, verschaften werk aan 30 pP,rsonen. De verlaging
van het invoerregt op platlood oefende een nadeeligen invloed uit op hare werkzaamheden. Te Amsterdam
worden in 1863 acht kopergieterijen opgegeven met 85 arbeiders, waaronder twee tevens ijzergieterijen. Van
deze laatste werkt ééne sedert 1864 met een stoom werktuig van 2 plu., verschafte in dat jaar werk aan
7 mannen en 1 jongen tegen f '1.30 tot f 8 per week en heeft 35,000 ned. p. ijzer en 1,000 ned. p. koper
gegoten. De tweede bezigt een stoomwerktnig van 6 plu., 4 ovens en 3 draaibanken. Van de zes overige
verschafte de voornaamste in 1864 werk aan 30 mannen tegen f 4.50 tot f 12.50, 3 jong·ens tegen f 1, ééne
tweede aan 4 mannen en 4 jongens tegen f8.50.enf1 per week. Van de Nederlandsche pletterij, met 2 stoomwerktuigen
van 180 pkr. en 3 ketels, wordt het getal arbeiders niet opgegeven. De twee koperdraadtrekkerijen
bezigden in 1863 20 werklieden. De platloodgieteri · te H · ·J · . • .
per week. Z~j had veel te doen door cl b J a~1 em be~igcle. m beide Jaren . 4 arbeiders tegen f S
M
"cld lb en aan ouw van meuwe hmzen m de t
te i e urg waren de werkzaamheden in 18ü4 . t b 1 .. k gemeen e. - In de loodgieterii
l . .. me on e angnJ _ In cl ·1·t · 1
..,
gee gietenJ te Utrecht werkte in ell ·
10 1
· e mi i aire moopenfabriek tevens
k " . r Jaar vo wassen knechts tegen f - 50 · '
wee.; ZIJ bezigt 2 ovens en een stoomwerktuig met 3 ketels elk A. ~· en 5 ~ongens .tegen f 1.80 per
draaibanken. De fabriek van militaire ornamenten en metalen k;an l pkr. .tot h~t m werkmg brengen der
Utrecht worden in elk J·aar elf en t\"aalf k . t 10open bezigde m 1864 20 werklieden Te
• v operg·ie ers met 28 en 30 drie·· t · · · · · ·
met 70 en 84, zestien en zeventien lood .· t . , en wmtig en vierentwmtig koperslagers
gie eis en pompenmokers met 73 09 · .
en twee lampenmakers met 7 arbeidP.rs . D k en , twee tmgieters met 3 en drie
J: b . 1 . . opgegeveu. e oper- en g·e l . t ." d 1
1a ne rnn van utrechtsch bruin of ketelm l .. . d , e gie ellJen, e i:ranenmakeriJ·en en de
.. a rnrlJen vm en gereed en afaet h · ·1- · ·
lampenmakeriJen hadden druk werk door het t d b . van are a1ti ~elen. De bhkslagenJ'en en
1
.. . · oenemen o·e nuk van petr l D . h .
wer rnnJen allengs de loodgieteriJ'en hebbe ·cl o o eum. aar m et bmtenland de zinkn
ve1 rong·en zao·en te Ut ht cl 1 d · ·
plaats van lood te verwerken. Haar beclriJ'f" . cl ·t c1· ' ..'?d . ree e oo gieters zich verpligt zink in
1
" is se e1 ien tlJ voormtg·eo·aa D t
ma rnr~ien te Amersfoort werken zonder lmechts I , R··1- o n. e wee passement- en lmoopen-
. · · · n s iJ 's munt te Utrecht ·c] · Ik ·
sp.~cien vervaardigd voor eene geldswaarde van f 10,959 385 en 10 . C> wer m e Jaar aan munt-
RlJk ten behoeve van den geldso111loop h" t l cl . ' f ,715,~85.50, waarvan voor rekening van het
ier e an e m 1863 1C>40000 t'
10,216,000 centen, 2,428,000 halve centen· in 1801, C> OC>6 000 ,~ ' ien cents-, 640,000 vijf centsstukken
den handel in 1863 50,652 riJ'ksdaalders '7 986 11 .3 ~'. l~l , cen~en, 2,0'16 ,000 halve centen; voor rekening vai;
d · 1 · ' ' , g u cens . 5,12084 halve g· 11 ·
aalcers, 3,600.t43 g·uldens en 400·1385 h 1 Id D , , urens, m 1864 2.033644 riJ'ks-
, , " ave gu ens. e muntf::)ao· 1 ft , 1 l · ' '
en 13,683,002 stukken opgeleverd te1· norr1· l l f ~ o iee 111 iet ge ieel m elk J. aar 27 753 085
: rna e waarc e van Jo 965 976 5 f ' '
en 13,677,172 aan 'sRiJ'ks munt zi1'n g·eslao·en • t .' 1, . 5 en 10,72l,943.50,waarvan27,742849
V . o , ~o eene nomrnae waarde · /10 n- - '
an '1840 tot en met ·1864 ziJ'n door 'sR1·1·1{s t ! c van . ,t.a9,38a en ./10.7·15 285 50
.. . mun aan goec g·ekeurd t 11 f 1 ' ' · ·
73,299,fl 12 I'~jksclaalders ' 82 507 'l 54 o·uldens h5 11" J ·12 h l 11 e s u r rnn a ge everd: als standpenningen
1 . 1 ' ' IS , ' , ", ave o·u c ens ter g·e I"k cl
as zi veren pasmunt 43.C> 10 480 vl·J·[!ent
11
. t' t 11 ,., ' zame lJ e waar e van f 288.316 490.
1
. ~ >
uWlll ig een SStU ;, rnn 58 965 68::> ti • . '
stukken , tezamen waard (16 976 187 "0· 1 '. ' , ~ . en centsstukken, 5,494 939 ViJ'f cents-
• ' ' .:t ' aan rnperen pasmunt 80 0'19 886 t , , '
426,086,245 centen 4ü4 434 rno halve ce • t ' ~ ' wee en een halve centsstukken
, , , u llcen. e zamen waard /15 0::>3 8"3 9 cl '
1.840 Uilt en met 18G4 geleverd bedraao-tf3C>Ó 3'16 -513~ . . '~ ' .''. 5; zoo at de geheele waarde van
" cl . o - , ,a · • waai van aan zilver f 30~ 292 6·77 40 H'
ve1zon en naar onze buitenlandsche be 'tt' . ' '" , · · iervan werden
'8" "9
zi mgen voo1 eene waarde van f19C> 814 651 ,.._
• f • 4,:1 0, 752.50 en aan koper f 8 30 899 2
~ I . . ~, ' · ', waarvan aan zilver
. . , ·d· cl . ' ' · . n e 11 { Jaai werden voor Nede J d
veI \aai ig ter nommale waard€ van ./ 440 000 f "Q- 00 - r an 5 ,500,000 stuks postzeo-els
cents-' 2,700,000 en 2,600,000 roocle of 10 ~ents~n 30~~0.J~O 0, ~aaronder 2,~00,000 en 2, 700,000 blaauwe ~f 5
voor Nederlandsch-Indie 1 450 000 en 3C>6 500 . d, f' en 00,000 oranje of 15 centszegels. Daarenboven
G . ' ' ~ , l oo e o 10 centszeo-e]s _ 1 d · .
t.e .ronmgen ' waarin uitsluitend tooisels voor 1'aa1·den e .. cl o . .. n. e meuw zilver- en kopergieteri1·
· 11 · " n sie1 a en voor l'ljtu . . d ·
111 e i: .Jaar 8 volwassen mannen teo·en f 4.50 tot f '12 9 , . Igen wor en vervaardigd, werkten
Maastricht bestaan twee loodpletteriJt;'en met st.o . ' ·kt' . JOn_gen~ tegen f 0.50 tot f 1.50 per week. - Te
J d 1
.. OID\,er lllO'en van 3 en 4 pl·r , , ·
oo p etterlJ te Roermond tevens fabriek . 5 . . . ~ . en eene meuw zilverfabriek. De
J tl
. b . ' van geperste compositiebmzen ..
oo ·en mzen , met één stoomwerktuio· va11 5 1 1 1 1 . voor gas- en waterleidmgen en van
o P u-. en ' rnte verschaft · 11- · .
t€gen een weekloon van f 3.60 tot f8 In cl f: b . l ' < e m e ~Jaai werk aan 5 en 8 werklieden
· ' · e a ne { van metaal- en con ·t' V
m 18ü4 5 volwassen mannen tegen f 3 60 tot f 3 90 . . iposi iewaren te enlo werden in 1863 6
D . . . en m 1863 2 Jon.o-ens tege f 0 CJO t t f ,
. e mape1ifab1·iek te Maastricht bezio-cle in elk J·aa1· 190 do n .~ o . 1.50 daags gebezigd
kl o , waaron er 40 J·ong 1 b · ·
we.e oon van f2.40 tot/ 12 en f5 tot f 14 Z" b . , , ens, en 40 ar eiders teO'en een
0
l cl
• · iJ ezit een stoomwerktuig· va 10 k k
ver Jon en geweerloopenfabriek te Oud-Vroenho 'e t , , . . n p r. en 1 etel. In de hieraan
D t f b . ' n, me een stoomwerktmg van 12 }- . k
. e wee a neken van stoom- en andere we·rkt1ti.,r;ett te TilburO' hadden i . ~ ·~., wer ten ~O arbe~ders.
bmten de gemeente overvloedio· werk Di'e te , 1:r t b l "' n beide Jaren voor fabrieken 111 en
. " o · s .i.er 00'811 osc 1 met 6 a ·b 'd · B
metaalgietenJ' bezig·den elke één stoomwerktuio· van 8 pl,01· e , , I t l < r eki eis en te recla' teveils ijzer- en
B" d' t ' H 0 ' · neen rn e en ver -eerden b"d · ·
i3 1€ .e ~ ert0genbosch \Vas in ·1863 eene iizerO'ieterï in aanb . " . "'~ e m gunstigen toestand.
tweede fabrwk van stoom werktuigen we1·d •. to J. .. ouw' tei WIJ! m die gemeente in f864 eene
· opo·eng waarm IJzeren st d
en die tevens dient tot het karboniseren van hout , l 1 . .. oom- en an ere schepen .gebouwd worden
We . D' i". b . .' a s rnpergieten1 en tot het ver,·aa f' "
r pen. - e ia nek van stoom- en andere 1 t . , . . re igen van IJzeren voorwerktuig
van 3 pkr. en 1 ketel De f: b .· 1 wer { mgen, tevens metaalfabnek' te Nijmegen bezigt één stoom-
! . .. .. · a iie { van stoom- en andere werl t · t A h ·
rnpergietenJ, lJ Zer- en staaldraaiJ"eriJ. bezi't e'e'n st l t . i: mgen e rn em, tevens Ijzer- en
., . · oomweri: mg van 10 pkr cl " d
van IJzer' 5 draaibanken' 1 pons- 4 boorwerl't1J1·ge 1 t l l . ' rljven e een oven t0t het smelten
. ' ' · n , zwar se mo en 2 sliJ·p t
vmen' 1 smeltoven voor koper en bezi' o·t on 100 l l D ' s een en, 1 h out d raai . bank 6 smids-
' o geveer mec1ts ere t' · l 1 '
spoorwegmaatschappij in deze g·emeente werkt met A l l t .. b . P~_ra iewm rn van de nederlandsche rhiJ·nd
'b ~ mee 1 s en ezrt een stoom ·kt ·
eene raai ank en eenen slijpsteen De fabrie]{ "a st cl wer mg van 6 pkr. ' drijvende
15 k . c v n oom- en an ere werktuige t G cl" .
en. 17 nechts, had steeds druk werk - De f: b" l· l cl i cl n e en rmgen, m elkJ·aarmet
- · a ue ' r er ne er an s l t b
met 6 stoomwerktuigen te zamen van 74 pkr en 6 l'etel . b . cl • . cie. s oom ootmaatschappij te Fijenoord
110 · · . · ' s, ez1ry e m elk Jaar 770 760 b 'd '
Jongens, die Jaarlijks f 340 OOU en f3-o 000 b 'cl l o en ar ei ers, waaronder
'kl . ' , aan ar ei s oonen ontving·e I 1863
verwi - rnlmgen de binnenlandsche en vooral de b "t l d h 1 . n. n waren door de politieke
stonden de werkzaamheden hoofdzakelijk i~ herste~~i~~e~1 esc e Jest~ll mgen betrekkelijk gering. In :f 864 bevervaardigen
van belangrijke stoomwe~·ktuio·en voor cl; .·n vers~~:llencle smeed- en gietwerken en in het
het buitenland. In de beide fabriel'en van sr:-t rd1ia11ne en ~Jzondere personen' waaronder weinig voor
• . ' " c oom- en an ere werkt O' t D rn 1
m 18ü4 nagenoeg 250 arbeiders g·ebe~i·gcl D l h d moen e e s1aven werden in 1863 220
b'l · " · e wer {zaam e en bepaalde · h t t h . '
i en en het herstellen van 'Nerktui()'en I11 de sto kt . f: be . l n zie o et vervaarcbgen van 1ocomol
o · omwer mgen a ne - t R tt cl ··
\Ver {Zaam. De twee te Nieuw-Lekkerland met 40 arb . l . l . ~ e o er am ZIJn steeds 3-1 arbeiders
c eic e1 R Jezig·en twee stoomwerktuigen te zamen van 16
567

(
568
pkr. met 2 ketels tot het vervaardigen van -werktuigen en één van 10 pkr. met 1 ketel voor het zaagtoestel
en de draaibank. De fabriek van stoomketels en smederij te Dordrecht, bijna uitsluitend voor hare eigen
stoom booten werkzaam , bezigt 9 werklieden. De fabriek van stoomwerktuigen te Leijden , tevens koper- en
metaalgieterij en fineerzagerij, met 9 knechts, bezit één stoomwerktuig· van 5 pkr. met 1 ketel en · 1 ijzerdraaibank.
De fabriek van stoomwerktuig·en te Kralingen bezigde in elk jaar 15 arbeiders, waaronder 3 jongens,
tegen een weekloon van f 8 tot f 10. Zij werkt met één stoom werktuig van 10 plu. en 2 ketels en
verkeerde in 1863 in tamelijken, in 1864 in bloeijenden toestand. - In het gemeenteverslag van Amsterdam
over het jaar 1863 worden elf fabrieken van stoom- en andere werktuigen, ketelmakerijen enz. opgegeven,
werkende met achtentwintig stoomwerktuigen van 6 tot 28 pkr., waardoor in werking worden gebragt 155
tot 160 draai-· en boorbanken voor cylinders, ijzer, staal en hout, 8 molens voor het malen der aarde, voor
de vormen in de vuurvaste steenen, 28 schroefsnijbanken voor de moerschroeven, 20 slijpmolens, '19 drilboren,
33 schaaf- , 8 steek.werktuigen, 6 ijzeren koepelg·iet-, 17 kroes- en gloeiovens voor het gieten van koper en
metaal, 21 drukwerktuigen tot het drukken van gaten in ijzer met een slijp- of polijstmolen, 10 werktuigen
tot het snijden , 17 tot het boren van ijzer, 6 scharen, 1 pluneerwerktuig voor koper, 1 trekbank voor koper,
9 hamers enz .. Fabrieken tot het vervaardigen van stoom- en andere werktuigen bestaan te Amsterdam ten
getale van acht, te zamen met zeventien stoomwerktuig·en van 239 tot 242 pkr. en 18 ketels. Hiertoe behoort
die van de maatschappij de Atlas met twee stoom werktuigen van 37 pkr. en 3 ketels, waarin voor binnenlandsche
fabrieken en voor de suikerfabrieken in Oost- en West-Indie belangrijke "verktuigen werden vervaardigd; zij
verwerkte in 1863 640 ,95 0 ned. p. gegoten ijzer, 140,980 plaatijzer, 78,340 staaf- en hoekijzer en klinknagels,
8,560 gesmeede stukken en staal, 11,250 koper- en metaal werk; in 1864 864,751 ned. p. van verschillende
metalen, waarvoor aan steenkolen en cokes werden verbruikt 7GO,OOO en 721,275 ned. ponden. Zij gaf in elk
jaar werk gemiddeld aan 200 en 197 personen, waaronder 49 jougens , tegen een weekloon voor de mannen
van f9 tot f 12, voor de jongens van f 1.50 tot f 5.50. Voorts de fabriek der Gebr. SCHUTTE met één stoomwerktuig
van 12 pkr. en 1 ketel , waarin 417,931 en 328,697 ned. p. verschillende metalen verwerkt en 8,705
en 8,733 mudden steenkolen en cokes verbruikt, terwijl gemiddeld '140 en 100 personen in dienst waren tegen
een weekloon van f 7 tot f '18. De fabriek van G. H. BROEKMAN met één stoomwerktuig van 5 pkr. en '1 ketel
en 1 stoomhamer van 500 pond , met 40 tot 50 werklieden , waar in 18M 505,000 p. ijzer werden gegoten en
geslagen en 280,000 p. steenkolen en cokes verbruikt. De drie fabrieken van PAUL VAN VLISSINGEN, DuDOK
VAN HEEL ENZ., waarvan ééne constructiewinkel der amsterdamsche stoombootmaatschappij voor ijzeren vaartuigen,
ééne voor stoom- en andere werktuigen en de derde , waai:voor deze firma vereenigd is met DEROSN E.
ÜA.IL, HALOT EN COMP., koperij en ketelmakerij voor suikertoestellen. Deze drie fabrieken werden in 18M
gedreven door elf stoomwerktuigen te zamen van 152 pkr. met 9 ketels; z\j bezigden , behalve 285 personen in
Alexandrie voor hunne fabrieken werkzaam, 978 werklieden, waaronder 1 '18 jongens, tegen een weekloon voor
de volwassenen van f 6 tot f 18. Van deze drie laatste fabrieken heeft die van stoom- en andere werktuigen .
afgeleverd in 1864 voor eene waarde van f 1 ,889,121 . waaronder aan stoom- en andere werktuigen f 1,2\H ,8 08 ,
voor herstel van fabrieken f 83,980, van stoomvaartuigen f 191,061, aan werktuigen voor de oostindische kolonien
f 28 '1,2 l 7 en aan kleine werken f 41,055. Onder hare voornaamste werken behoorden in dat jaar het volledig
materieel voor een ijzeren drijvend droog dok op Java , toestellen voor eene buitenlandsche suikerfabriek, een
paar geslagen ijzeren sluisdeuren voor het kanaal van Terneuzen, vijf scheepsstoomketels, vier destilleertoestellen,
twee scheepsstoomwerktuigen van 300 pkr. , vijf landstoomwerktuigen, gereedschappen voor eene inrigting
tot het bewerken van pantserplaten te Vlissingen, twee suikermolens en vier luchtledige toestellen voor
Java, dertig ijzeren _ligters en eene stoomsleepboot voor Egypte. Van de beide overige fabrieken van st.oomen
andere werktuigen, die van H. C. VAN RossuM met één stoomwerktuig van 12 pkr. en 1 ketel en van
J. ZIMMER EN ZooN met één stoomwerktuig van 6 pkr. en 1 ketel worden geene bijzonderheden medegedeeld.
Voorts worden te Amsterdam in 18M drie herstellers van stoom- en andere werktuigen opg·egeven, die te zamen
34 mannen en 15 jongens bezigden tegen een weekloon voor de eersten van f 8 tot f 15, voor de laatsten van
f 2 tot f 5. Van de werkplaatsen der rhijnspoorweg·maatschapp~j met één stoomwerktuig van 1 pkr. en van de
Koninkl~jke N ederlandsche Marine met één van 80 pkr., wordt het getal werklieden niet opgegeven. Van de
drie fabrieken van stoom- en andere werktuigen te Haarlem bezigde ééne, tevens grofsmederij , draa.ijerij en
kopergieterij , met één stoomwerktuig van 8 pkr. en 1 ketel, in elk jaar 42 mannen tege11 f 16 en 5 jongens
tegen f 0.60 per week. De beide overige werkten met stoomwerktuigen van 1 O en 5 pkr. elk met 'l ketel en
verschaften werk aan 28 mannen tegen f 12 en f 13 en 5 jongens tegen f 0. 70 tot f 1.20 per week. Zij verkeerden
in beide jaren in zeer gunstigen toestand. De werkplaats der hollandsche ijzeren spoorwegmaatschappij te
Haarlem werd in 1864 zeer uitgebreid tot het maken van nieuw materieel. Zij werkte met één stoomwerktuig
van 12 pkr" '172 en '164 werklieden, waaronder 14 jongens, tegen f 14.40 voor de volwassen mannen. - De
fabriek van stoomwerktuigen te Zierikzee bezigde in elk jaar 20 werklieden en leverde stoom- en maalwerktuigen
in '1863 voor vijf, in 1864 voor zes meestoven en voor de zoutkeet te Zierikzee. - De nederlandsche
rhijnspoorwegmaatschappij bezigde in hare werkplaatsen te Utrecht in elk jaar 304 en 283 werklieden, waarvan
119 tegen f 0.90 tot f 1.SO en 133 teg·en f 0.50 tot f 1.80 per dag in de werkplaatsen op het stationsplein of
den herstelwinkel, 185 tegenf0.70 totf1.80 en 150 tegenf 0.80 totfl.80 per dag , allen volwassen mannen,
in de wagenmakerij. In gebruik waren in beide jaren drie stoomwerktuigen met 5 ketels, waarvan 3 elk van
·12, 1 van 16 en 1 van 10 pkr" In de werkplaats werden in 1863 een nieuw schroefsnijwerktnig ,. een werktuig
om moeren te schaven en een nieuwe vlamoven geplaatst; in de wagenmakerij zijn in 1861~ een ijzeren schaafen
twee boortoestellen gebragt en werd de smederij uitgebreid en met vijf smidsvuren vergroot. In de wagenmakerU
werden voltooid: in 1863 4 gemengde r~jtuig·en eerste en tweede klasse, te zamen voor 180 reizig·ers
met eene afdeeling voor 1,600 ned. p. bagag~, 2 derde klasse voor 82 personen, 12 bagagewa ens met remwerk
en co~ducteurskoe~els, 5 goederenwagens; m 1864 6 gemengde rijtuig·en, 6 bak voor 3
[ tweede en voor
24 eer~e klasse of te zamen voor 324 personen, 70 kolenwagens, waarvan 6 met remhuisjes en remtoestellen
20 goe eren wagens met remhuisjes en remtoestellen en 21 yee\vag·ens . daai·enbo,·en ~·ai·e · b · · · '
h · l " · · ' · '' n m ewe Jaren verse
eic en rIJtuigen en wagens m aanbouw en werden velen veranderd In de locomotieven is · ·1 . ·
soort van vla n " t 1 . " m 863 eene meuwe
. . . i pijpen van ~ aa , ter vervanging der koperen aangebrag-t Bij het vervoer van steenkolen dienden
m 1863 4, m 18M 7 arbeiders, tegen een dag-loon van fO.DO tot /'110 e "t'fi ·
Ik 4 000 d l . . n eene gia 1 cat.re van f 0 30 voor
e e , . ne · p. opgec ragen steenkolen. In elk j aar waren 4.3 locomotieven in dienst Aan het h fel ~ t' t
Utrecht waren 32 en 39~ machinisten' stokers en ~oe tsers werkzaam, die , behalve eene v~rgoeding· v~~r ~e:;~~n e
;~n br:n~stoff~n' f.0.9o. tot f 2.50 per dag v~_rdrenden. ~ij het locomotiefdepartement en de werkplaatsen ware~
vas e ea~ te~ m drenst. De maatschappij tot exploitatie der staatsspoorwegen heeft thans te Utrecht hare
':'erkplaatsen 1? die , welke vroeger aan de maatschappij van spoorweD'materieel behoorden In 1863
h · Id
zich vooral bezig· met het vervaardigen van wag·ens. Het getal arbeide~s bestond op het la~tst van 186i: uit~:;
mannen: waaronder 3 vreemdelingen. In de werkplaatsen waren 2 stoomwerktuigen van 16
en pkr en 14 2
locomob1len van 6 en 4 pkr .._ De arbeiders worden per uur betaald van 8 tot 17 centen en werken O'e '.dd lel
12 ~ren per dag. Be~~lve wi.~le~ en veeren zijn alle benoodig

570
tot j o; in de twee bran~lrnstenfä,brieken. û tegen j 1~ tot .f û per week. -; De, Koninklijke :abr~ek v~n br~ndspu,i:en
te Kampen met 7 arbeiders verkeert m een matigen toestand. - Te Scheemda :v01dt m beide ~arei: e~ne
brandspuitenfabriek opgegeven, in ·l 861~ met 4 arbeiders. - '.re Roermond :verden m de brand~pmten~abriek
tevens looden pomprnaker\j ':'l , in de kopergieterij en fabriek van brandspmten, pompen enz., m elk Jaar 10
en 12 arbeide~·s gebezigd; in de eerste tegen een weekloon van .f l~.80, in de tweede van .f 3.60 tot .f 7.80 en
f 4.SO tot f 10.SO. In de kunstsmederij werkten 3 volwassen arbeiders teg~n/5.98tot /S.64· en 2 jon?ens tegen
.f 1 tot j 1.50 per week. In ·l SM wordt te Maastricht :voor het eerst meldmg g·emaakt van eene fabriek tot het
vervaardi()'en van telegrafische toestellen met 2 werklieden.
De tw:e speldenfabrieken te ·s Hertogenbosch bleven met 20 arbeiders werkzaam. De spijkerfabriek te Grave
bezio·de 7 arbeiders, \va:1ronder 2 jong·ens, en verkeerde in matigen toestand. In 18G2 werd te Helmond eene
nag:l- en spijkermaker\j opg·erigt, die spoedig zoo zeer in belangrijkheid toenam , dat in 1863 eene tweede op
uitgebreider schaal en voorzien van een stoomwerktuig van 8 plu. en. 1 ketel werd aan?'ebouwd; a~n welke
laatste eene stoom-houtzagerij is gevoegd. Beide fabrieken hielden zich gedurende het Jaar 1S64 met alleen
staande maar schijnen voor verdere uitbreiding vatbaar. Eéne fabriek van draadnagels te Rosendaal, in 1863
opgerigt, werkt met 3 arbeiders en verkeert in gunstigen to~~tand. - ~e spijker-: ~n. brandspu~tenfab.i:iek te
Arnhem, met één stoom werktuig van 4 pkr., drijvende 4 sp1Jkerwerktmg·en, 1 renugmgwerktui~.' dr~Jf~ank
en slijpsteen en 1 smeltoven voor koper, bezigt 13 knechts'. Te Zalt-Bommel werkte .de stoom-sp1Jkerfalmek,
waarin tevens ijzerwaren vertind worden , in 1863 met 60 , m 1 S64 met 53 knechts, die een weekloon genoten
in 18G3 van /1 tot /1G, in '!SM van /2.10 tot /'16. De sp\jkermakerijen te Nijmege~ leveren deugd:aam
werk en hebben veel afzet. - Van de drie spijker- en ankersmederijen te 's Gravenhage bezigde ééne 5 arbeiders
teo·en een weekloon van f 1 tot .f S. - De zeilnaaldenfabriek te Amsterdam, in 18G3 met 10, in 18G4 met 6
arbeiders tegen een weekloon van .f G tot .f 7, blijft in kwijnenden toestand verkeeren. - De zeven spijkermakerijen
te Amersfoort bezigden in -18G4 10 mannen en 13 jo~gen~. teg·en .f 0.90 tot .f 3.50 per week. - .In
de twee spijkerfabrieken te Kampen, waarvan ééne tevens vertmde IJzeren keukengereedschappen vervaardigt
en die in gunstigen toestand verkeeren, werkten 19 en 1 S volwassen mannelijke arbeiders teg·en een weekloon
van jû tot /8, 2 en 3 jongens tegen /0.50. - Te Maastricht bestaan drie spijkerfabrieken, waarvan ééne
reeds vroeger vermeld. Van de twee overige bezigde de ééne in elk jaar 1;0 en 28 volwassen mannen tegen
f 3 tot .f 14 en .f 3 tot .f 11 .28, ééne vrouw tegen .f LSO tot .f 3 en f 1.50 , 8 en 2 jongens tegen .f 2 tot f 6
en/2.'10 tot/4.20 per week. Deze verzond in 1SG3 G7,730 p. ijzeren sp~jkers, de andere, ';aarvan het getal
arbeiders niet is opgegeven, in 1864 1,760 p. draadnagels naar Oost-Indie. In de speldenfabriek aldaar worden
slechts 2 arbeiders gebezigd; in die te Heerlen 24 en 23.
Te 's Hertogenbosch bestaan drieenveertig goi~d- en zilversmeden, in 18G3 met 195 arbeiders: Ter ~euring
werden in elk jaar aangeboden 132,815 en 13·1,537 wigtjes nieuwe g·ouden, 257,570 en 24G,565 meuwe zilveren ,
35 en 5 buitenlandsche gouden, 2,220 en 4,260 buitenlandsche zilveren, 4·76 en 816 oude gouden, 21~,445 en
28.595 oude zilveren werken, waarvoor aan belasting is ontvangen /22,'l30.6S en /21,9!~9.23. Onder de oude
w~rken zijn begrepen 239 en 431 wigtjes gouden en 3,ldO en 2,920 wigtjes zilveren werken uit de bank van
leening'. De twaalf fabrieken voor gouden en ~ilveren borduurwerken en passementwe~ke~~jen bezigde.~ 29 arbeiders.
Deze fabrieken en die in goud- en zilverwerk handhaven haren roem door sierlijk en degelijk werk.
De negen goud- en zilversmederijen te Grave bezigden 31 en 37 arbeiders, waaronder 17 ~~ 22 mannen, 14
en •15 kinderen. Zij verkeerden in g·unstigeu toestand. De passement- en gouddraadtrekkenJen te Breda verkeeren
door talr~jke verzendingen van militaire uitrustingen naar Oost- en W est-Indie steeds in bloeijenden
toestand. -· Te Schoonhoven hebben vierentachtig goud- en zilversmederijen met 298 en 270 knechts in elk
jaar ruim S7 en S2 ned. p. goud , 2,179 en 2,254 ned. p. ~ilver verwer~t en /2,9,'812.07 en /3.l.,293.82 aan
belasting betaald. Te Rotterdam bestaan negen goud-. en z1lverwei:kfabneken en eene goud~l,agenJ, te Gou~a
veertien goud- en zilverwerkfabrieken. De goud- en zilverwerkf~bnek t~ Voorschoten, met ee~ stoomwe~·l~t~1g·
van 16 pkr. en één ketel, bezigde 90 en 95 knechts en verkeert m gunst1gen toestand. De fabnek van militaire
ornamenten te Delft bezigde in 'ISG3 50 werklieden. Men telde in dat jaar in die gemeente zes goud- en
zilversmederijen, waarvan vijf met 9 knechts, die naar N ederlandsch Indie 916 en 1,523 wigtjes goud- en zilve:wer~
hebben verzonden. De fabriek van zilveren en vergulde ornamenten, wapens en knoopen, tevens metaalg·ietenJ
te 's Gravenhage , bezigde 2'1; knechts, waaronder 5 en 4 jongens, tegen een weekloon van .f 0.50 tot j 30. Van
de twee fabrieken van goud- en zilverdraad en militaire ornamenten, gouden en zilveren g·alons aldaar is
ééne tevens hoedenmakerij, de andere bezigt 32 knechts, waaronder 6 jongens, tegen een \veekloon van .f 0.50
tot f 15. - In Amsterdam waren volgens de patentleggers in 18G4 dertig goudsmeden, waarvan zevenentwintig
alleen werkende of met minder dan 5 knechts. Van de drie overige bezigde één 1 S mannen tegen .f 5 tot
f rn 17 jongens tegen .f 1 tot .f 1.25 en één meisje tegen .f 1.35, twee te zamen 20 volwassen mannen teg·en
'/3.5 1 0 tot/15 , 6jongens tegen/0.50 tot/2 en 6 meisjes tegen.f2.50 tot/5.50 per week. Voorts vijfenveertig·
·zilversmeden alleen werkende of met minder dan 5 knechts en vijftig g·oud- en zilversmeden en juweliers,
waarvan éénenveertig alleen werkende of met minder dan 5 knechts, terwijl de negen overigen te zamen werk
verschaften aan 100 volwassen mannen tegen f 5 tot j lilO, ééne vrouw teg·en j 3.50, 28 jongens tegen f 0.40
tot f 5 en 8 meisjes tegen f2.50 tot f 6.50 per week. Daarenboven drie goudslagers alleen werkende of met
minder dan 5 knechts en één goud- en zilverdraad trekker met 7 vol wassen mannen tegen .f 6 tot f 15 , 2 vrouwen
tegen .f 3 tot .f 5 en 3 jongens tegen .f 2 tot .f 3 per week. De goud- en zilverwerkers te Amsterdam bewerken
grootendeels te huis het werk hun door de fabriekanten en handelaars opgegeven, van waar het gToote getal
gepatenteerde goud- en zilversmeden. Van bewerkt zilver werd veel i:aar het buitenland, vooral naar Eng·elancl
en Oost- en 'Vest-Indie, nitgeyoerd. Door de zorg aan de hewerkmg besteed wordt aan cle amst.erdamsche
voortb~·eng~elen de vo~rkeur boven de \Teemden gegeve11. Van gouden artikelen wordt minder uitg·evoerd en
ook mmdei voor het bm~enland bewerkt~ omdat voor deze door de sierlijkheid van teekening en den goeden
si_naa~~ van vorm het bmtenlandsch fahnekaat wordt voorgetrokken. Ook bij dezen tak van nijverheid wordt
d1kw1jls gekla~gd over gebrek aan, bekwame wer~lieden. Aan de heeren A. BorrnnAKKER EN ZooN werd op
de tentoonstellrng v~1: metal~n te .s Gravenhag·e m '1863 eene zilveren medaille toeg·ekend. De twee borduuren
gou~d.raadtrekkerlJen bezigden l~ 'l8G3 18 werklieden. De vereenvoudiging der militaire kleedingen en on­

;)75
werk. - De bascuien- en kagehelfabriek te lüuupen, waa1·ia teven::; vertinde ijzeren keukengereedschappen en
spijkers worden vervaardigd, verschafte in e1k jaar werk aan 18 en 29 volwassen manne~ t~gen f ·~ tot f: ,
3 en 2 jongens teg·en f 0.75 per week. Zij verkeert in gunstigen toestan.~. - In de pro~m~~e Gronmge~ z~n
verscheiden kag·che1smederijen met ijzersmederijen vei:bonden. ~fzonde.rli.Jke kagchelsrne c.en~en worden .m e.k
jaar opgegeven ten getale van zevenentwintig· en dertig, op drie na m 1863, a1le te Grom11g~n. In die gemeente
gaven zij werk aan 91 en 07. volw.assen arbeiders . ~~gen ,/3.50 tot/' 12 , 4'. e ~ 49 J~nge ns. tegen
.f 0.25 tot .f 3 per week. - Te Beek 111 Lunburg bestaat eene slotemnakenJ, waarm 111 elk Jaar 2't en 20
werklieden werden gebezigd.
In de dimnantslijper1j" van den heer OosTEH. te Amsterdam werd in 1863 het getal molens vermeerderd en werden
de g·ebouwen uitg·ebreid. Door een stoomwerktuig van 45 pkr. worden .. tha~.s 204 sc~ijven in .~ew.~g·ing gebra~:
In ·! 8û4 verschafte zij werk aan 300 mannen en 150 jongens. Van de slijperiJen der diamantA11Jperlj-maatschapplJ
werkten twee met 2 stoomwerktuigen, te zamen van 80 pkr. en 4 ketels, terwijl de derde stil stond. Het getal
arbeiders bedroef)' in elk jaar 797 en 674, verdeeld in 1863 in 210 bazen, 262 knechten en 325 leerjongens en
verstellers. in 1~M in 308 volwassen mannen en 216 jongens. In deze twe.e slijperijen hebben in 1863 360
brillantslij~ers 151,000 , 112 roosjesslijpers 22,7 00 karaat diamanten geslepen; aan slijploonen genoten de eersten
f 500,500, de laatsten f ·170,250, of, na aftrek van alle onkosten, f 204,200 en f 57 ,000. De 179,700 karaat bewerkte
diamanten hadden eene waarde van .f 0,'100,000. Voor '1864 ontbreken de opgaven. In 1863 hebben de
bri1lants1ijpers s1echts 170, de roosjesslijpers 312 dagen gewerkt. In de slijperijen der m~atschappij wo:·den de
::;chijven aan de werklieden of aan hunne meester~ verhuu~·~· De loonen worden per ~tul{ mt~~taald. De diamantklovers
verdienen per week /20 tot f 50, de dmmantsmJders f Hl tot f60, de diamantshJpers /12 tot f60.
De aanvoer van diamanten was in ·1863 nagenoeg even groot als in 1862, de aftrek en omzet buitengewoon.
Zeer belanD'rijke aanvoeren van geslepen diamanten uit vreemde g·ewesten vonden tot hooge prijzen eene zoo
onmiddellijke plaatsing, dat de enropesche markt gedurig· onvoldoende voorzien bleef .. In 1864 was de .aanvoer
belangrijker en ook het werk clrnkker in de eerste dan in de laatste helft van het Jaar. D.~ handel m ru_we
en bewerkte diamanten 'Jestigt zich meer en meer in Frankrijk , terwijl Amsterdam den zetel bhJft der bewerk111g
en herhaalde proeven om die naar Frankrijk over te breng·en rnislu~t zijn. Volgens de patentlegge~s waren te
Amsterdam in 1864 tweeèntwintig diamantklovers, waarvan veertien alleen werkende of met mmcler dan 5
werklieden zeven met ;:; tot 20, één met 20 tot 50 knechts, tweehonderd zesenveertig diamantslijpers, waaronder
twa~lf met 5 tot 20, één met 20 tot 50, tvvee met meer dan 50 werklieden, negenenveertig diamant-·
snijders , ·waarvan zeventien met 5 tot 20 en t\vee met 20 tot 50 knechts; voorts elf diamantzetters, waarvan
het getal werklieden onbekend is. . , . .
De steen- en marnierzage1'i;f te Dordrecht, met één stoomwerktmg van 6 pkr ... en een. ketel .en 4 ar~eiders}
dingt steeds met goed gevolg· met het buitenland. In '1861- is ééne tweede. zagenJ. opgengt, die eerst. m 186:>
in werkinD' zou komen. - Van de tien steenhouwerijen te Amsterdam bezigen clne van 5 tot 20, dne 20 tot
50 werkli;den; zij hadden veel vverl' voor bonwondernemingen. De hancl~l in .ruw en be\verkt. marmer was
echter in 1864 minder levendig, doordien het marmer thans regtstreeks i..ut Itahe naar Oost-Indie wordt verzonden,
zoodat de meeste uitvoeren derwaarts hebben opgehouden. De aanleg van staatsspoorweg~~ gaf a~nleidino·
tot O'rooten aanvoer van blaauwen escozijnschen steen uit Belgie, waarvan echter de pnJzen, mett.eO'en:taand~
de verlag·ing van het tarief van invoer, zijn gestegen door den vrijdom bij den invoer in Frankrijk.
D: weekloonen bedragen voor de volwassen mannen f6 tot f12.25, voor de jongensf0.70 totf3. ~e twee
steenhouwerijen te Hoorn werkten in beide jaren met 7 volwassen knechts tegen .f 6.50 tot f 8, 2 Jongens
teaen f 1 per week. - Te Utrecht \Yorden zes steenhouwerijen opgegeven me~ 77 en ~l, waat·van de voorna~mste
met 30 knechts. Zij hadden in 1863 minder, in 1864 veel werk. De middelmatige schoorsteenmantels
worden tegen minderen prijs bij groote hoeveelheden uit Belgie ingevoerd. De ~ltrechtsche stee~~ou:-rers ~eggen
zich vooral toe op het vervaardigen van fraaije schoorsteenmantels. - In de dertien .steenhouwenJeil m Friesland
werkten in elk jaar 70 en 81 knechts, \vaarvan drie te Sneek met .32 e~ 42 ~ dne te Le~uwarclen met 28 e.n
. De weekloonen bedroegen .f 0.20 tot f 11.50. De toestand was 111 beide pren bevredigen~. - I~ de dne
25
marmérslijperijen te Maastricht werden in elk jaar '18 tegen een weekloon van f 8 tot .f 12, 111 de V1Jf steenhouwerijen
in 1863 15, in 1864 14 werklieden gebezigd. De twee werkplaatsen voor het be\~erken van namenschen
steen te Roermond bezigden in 1863 elke 3 , in ·1864 3 en 5 knechts, waaronder 1 J ong·en, de tw~e voor
marmer elke 2 arbeiders tegen een weekloon van f 6 tot f 7 .80 voor de volwassenen, f 1.40 voor den ~ongen.
De beide steenhouwerijen te Venlo bezigden 18 en 21 vohvassen arbeiders teg·en /3.60 tot ./5.40, 3 Jongens
van .f 0.30 tot f 1.50 per week. De ontginning van maas~richtschen steen .. iu . de ver~chillende groeven van
I,imburg wordt g·eregeld voortgezet'. Van het spoorwegs~ati.on Valkenburg ZlJn 111 elk Ja::_r 1,068 en 657 kub.
ellen verzonden. Ih 1863 is vergunn111g verleend tot ontgmnmg der Ravenboschgroef te Ho~.them.
Te 's Hertogenbosch werkten in 1863 de drie 1·ijt1tig.fabrieken met 38, de twee 1vagenm{Ûteri;en n:~t. 3 k~echts.
In de drie r~jtuigfabrieken en vier wagenmakerijen te Bre

. ·. · · . ·ktuio· van 3 pkr" H 'ieromler waren zes met minder dan ~ · ,
tweeenveertig boekdrukke1·iJen met een stoomwe1 , , o t meer dan 50 werklieden. In 1863 telden vijfendertig
. . t 5 t t 20 negen met 20 tot 50 eene me d . f 0 50
zesentwmtig me o ' b tl . de volwassenen f 3 tot j 9, voor e Jongens .
dezer drukkerijen 510 knechts.'. De weekloon~~1,y ~ ra.!::i v~:~rkten dertig met minder clan 5' zeven met 5 tot
tot f 3. Van de steendrukkeriJen' achtender tit:>l inldg .:ft' 12~ arbeide"s De weekloonen bedragen voor de
t
t 50 knechts· in '1863 iac en viJ ien , a i. h . t
20, de voornaams e me ·. '
3
D -teendrukkerijen te Amsterdam werken t ans me
volwassenen f 7 tot f 14' voor cle Jongens f 1 to tl fb . t 11~ s . t Duitschlancl Van de zeven plaatdrukkers
h b
. 1 cl maar ontvangen oo \: es e mgen m · t
sloohts voor et nmen an ' 'd · . t 5
t t 90 . van de twintig linieerfabrieken, negen me
· d l 5 de be1 e overigen me o - ' tl
werkten vijf roet mm er can ' h D t b h aselpa1)ierfabrieken bezigden in '1863 17' waaron er 10
d d lf et 5 tot 90 knec ts e wee e an"' c f 0 90 t t j' '.!
min er an 5 , e m - · kl f 5 tot f 8 voor de volwassenen, van · « o "
jongens' in 1864 19 werklieden tegen eenh webe. oonl va: doch hebben ook bestellingen voor Oost- en Westd
. Z" erken vooral voor et mnen an ' . cl d'
voor e Jongens. iJ w . 11 t erklieden en de hooge invoerregten met me e mgen
Indie. Deze fabrieken kunnen door gebrek aan gesc u {he vlN ·k Behalve de reeds vermelde lettergieterij,
1 · l · d · p veel grooter se aa wei en. c
roet de franschen en c~itsciei~, ie .. o -drul+erïen tezamen met 52 volwassen mannen tegenf9 totf12,
bestonden te Haarlem m elk Jaar viJf boekI d~ ~ J t d ·ul'l-eI·i·J·en werkten 18 volwassen mannen tegen
t 1 eek n e twee s .een 1 ~ ~
16 jongens tegen .f 0.50 ot f per w . k V tl t e boekdrukkerijen te Hoorn werkt ééne met een
f 12 tot f 15 en '12 jongens tegen f 1 per wee . " an ed ·wke ZiJ' verkeeren in zeer gunstigen toestand
, , d l . t twee ST !\.NROPE i1zeren r u persen. d .
snelpers ~n eene, e anc ere me - , 7 . 3 . on ens te ·en f 0.30 tot f 1.50 per week. Van e vier
en bezigen 6 volwassen mannen tegen f 6 tot j , J g g ne11 te ·en f 6 en 3 J. on.Q'enS tegen f 1.25
b · t tl rnaamste 19 volwassen man g u k
boekdrukkerijen te Alkmaar ezig e voo 11'd" l 2 aI1nen en 1 J. ongen. - Van de drie boekdru -
d d kk ·" werken teaen hetze 1• e oon m .
per week. In e steen ru enJ o l d' . 1863 te zamen f 2 4'17:10 aan loon ontv111gen. -
1 d . aamste met 10 kneclts, ie 111 ' d . ·
kerijen te Goes wer ü e voorn . . b 1 steendrukl·ers opo·egeven ' waarvan rie en vier
Te Utrecht worden in elk jaar ~erti~n en ve:r;;e~n ~~t w:~klieden. Hi~rvan b:zigden clrie te zamen in 1863
zonder knechts werken, de overige tien m~~ .. Ut ·echt acht in aetal waaronder zes groote roet
123 in 1864 141 knechts. De boekdrukkerlJen ziJn t~ans t~ dr l ·l' . o 171 'werklieden die in dat jaar
, .. b . d . 186"
4
te zamen met mbegnp er eer mgen, ' d' l
10 snelpersen. ZiJ ez1g en m • '
1
et 55 34 en 30 knechts. Door ren c e
f 43.760 aan loon verdiend hebben. De clne :o?rnlaaml~te wer.{~n :au het' vak wiJ'clen zijn door de groote
' . 1"1 h . ·den en zeer we111ia eer 111gen zie 1 ' .. l b"
werklooiien Jaar iJ rn ooger wor . . "'d D l t brengen van vele snelpersen ziJn trnns IJ
mededinging de verdiensten aanmerkelijk vermmder . ooid' iel ka~~ die J·aarliJ'ks in getal toenemen' doen
d kl t b l riJ'k minder De steen ru z enJen' < l d
groote oplagen de ru rns en e ang .. . . . h den geliJ'ken tred met het buit'en an .
" h 1 l fb ·eul- ZiJ streven steeds voonnt en ou h
voor dagelijkse e za rnn vee a r ~. . . . . . De laatdrukkerij wordt slechts beoefend tot et ver-
Vooral de houtgraveerkunst gaat voortdurend '~.oi mt:. . lp ht twee van g·rooten omvang. De voornaamste'
vaardigen van etsproeven. Van cle steendrukkenJen lziJn ls ecVs ·ts worden te Utrecht in 1864 vierentwintig
kl
" b . l . elk J·aar 58 en 68 mec1ts. OOI . k
tevens boekdru, \.enJ' ez1gc e 111 , D b ekbincleriJ'en hebben voortdurend rmm wer .
" t' b ekverkoor)ers opaeo·even. e o j 0
boekbinders en tweeenveer .1g o . "' o l tegen f 8 en 3 J. ong·ens tegen . 1.5 per
·· t A foort bezig·den 5 vo wassen mannen
De twee boekdrukkerijen e ~ers . . " . . en vïfentwintia boekdrukkers met 131 en 1.37' zesweek.
- In Friesland worden rn elk Jaar dneehntwmtt1? teeJ drukker~ met 14 en 18 arbeiders opgegeven.
. b kb' cl met 42 en H ac t en ien s n " . t
en achtenveertig oe m ers . - ' "ft' b ekbinders met 15 en 20 en v1Jf en vier s een-
Hieronder te Leeuwarden negen boek~rukl~ers .met 70' ~iJ ie~ ~ De vier boekdrukkerijen te Assen bezigden
drukkers met 10 knechts. Zij hadden 111 beide Jaren"vee weMr , t·· l t bezigde de voornaamste 16 volwassen
cl V cl vier boekdrukkenJen te aas nc
in 1863 17 werklie en. - an e k Voorts worden 1
te Maastricht in elk jaar opgegeven
mannen tegen f 6 tot f 6.60 en 1 jongen tegen f 2 per weeT. R .' d bezigden de vier boekdrukkerijen en
b
. d d · iJ'f steendrukkers e oermon
negen en zeven boek 111 ers ' ne en v . . 6 f 3 tot f 6 en in 18 64 2 jongens tegen
. . l en teO"en f 3.60 tot f en d ·
binderijen 111 elk Jaar i 2 vo wassen mann . o f 3 t t f 4 80 per week. Te Venlo werkten de ne
f
1 20. de twee steendrukkerijen 4 en 5 arbeiders tegebn. d ".o ~ 16 en 15 knechtR In 1864 wordt slechts
· ' " . lk · t rn en 13 de vijf boek m enJen me ~· f
boekdrukkerijen m e Jaar me " ' e met 1 knecht tegen een weekloon van f 3.60 tot 5. 40 .
ééne in 1864 twee steeudrukkenJen opgegeven' elk k . 1 '.! pkr werkte in elk jaar met ·I 0 en 8
' " C 1 b rg met één stoomwer tmg van • . ' f' b . 1
De groentendrooger't) te u em 0 ' . cl . 1863 es in 18M zeven vruchtennat a ne rnn,
· I Zmdholland beston en 111 z ' .
knechts' waaronder 4 JOng·ens. - n ·er te Rotterdam twee te Boskoop' m 1863 twee
die in gunstiaen
. t
oes
t
an
d ·\·erl·eerden
· ' '
waarvan twee en v1
V d inleao·ers
'
van provisien
. .
o
f f'
a
b
ne
. l
rnn
van
o t:! b . d r te Aarlanderveer1 - an e zes o"' . d
met 8' in 1864 ééne met u ar ei e s ·,, t één stoomketel van 2 pkr.' bezigen twee mm er
verduurzaamde levensmiddelen te Amsterdam' waadrvan eene met , 0 tot 50. van de beide overig·en is het getal
kl . cl n e voornaams e 1 ~ • •
dan 5 twee meer dan 20 wer ie en' waarva t 'tgeyoerd ZiJ' doen belangrijke verzendmgen
' d I 1863 den voor j 9 490 aan groen en m · . .
werklieden on beken . n wer . . ' . 'tk msten der scheepvaart iets minder m 1863' m
naar het buitenland en de Kolo1.üen' door de o?gunsltrgde hm d ob. t toene~en De heeren ALBERDINGK THY!vl
. · ·en ook het b111nen an se e ie · .. . - t
1864 dan m vroegere Jaren' en zi b 'tl oedzame en smakelijke volksspiJzen m groo e
. h t' gevolg toe op het erei en van v - d ld
EN co leggen zie met guns ig .. d , 1 het scheepsvolk in het genot wor t geste
b t b t kkeliJ'ke laae prl]zen waar OOI oo \. bl 1 l
blikken verkrijg aar to ere 5 . .. ' H cl' . '1860 1'10 okshoofJ.en ingezouten oem wo
cl " De bloemkoolzoutenJ te oorn' ie m " l 1 f 1 5(:).
van verduurzaam e spiJzen. . . Ik . . 50 30 vrouwelijke arbeiders tegen een wee { oon van .
naar het buitenland verzond, bezigde 111 e Jaa~ ~n" I de fabriek van verduurzaamde levensmiddelen
t t f 3 Bovendien bestaan aldaar vier zuurkoolmma enJ.en. n . t t d
o . 4 . . ij verkeert 111 gunstrgen oes an . .
te Schoten werkten 1 man en 1 vrouwen' z 1 . 1863 druk werk door den grooten aanvoer van harmg
De vier bokkingrookerijen te Elburg hadden' voora md l' b l k'na per kar naar Arnhem' Nijmegen' Zutd
. Duitschland Ook wor t vee o t i o b . ht
en de groote verzen mgen naar . . . . l cl .·. en rookerijen te Scheveningen ezigen ac
~hen en Deventer verzonden. - Van de zestien visc 11 roogei iJen n en 8 J. 01wens tegen een dagloon van_
l
1 1el1 01- vo wassen vrouwe "'· '
94 arbeiders' waaronder 22 vo wassen mam ' .
J 0.25 tot f 1.25. In 1863 leden zij door de lage prijzen, ;f\3 3 destilleerder\jen , 1 brander~j, 1 Rnelazijnfabriek te Leijden, 1 fabriek van compres

576
bewerkt veen en verkoling van turf met stoomvermogen te 's Gravenhage, 2 meestoven met stoomvermogen ,
1 stoom-houtzaag- , 1 wind-koorn- en pel-, 1 stoom-koorn-, 1 stoom-meel- en pel-, 1 koornmolen , 7 kalkovens,
·1 vernisstokerij te Bergschenhoek, 1 kopergieterij te Gorinchem; in '186-1- 2 snelazijnmakerijen te
Dordrecht en Leijden, 1 branderij en 1 bierazijn brouwerij te Schiedam , 1 likeurstokerij te Dordrecht, 1 fabriek
van scheikundige voortbrengselen te Schoonhoven, 1 fabriek van g·eparfumeerde zeep en 1 pottenfabriek te
Leijden , 1 fabriek van dakpannen en plavuizen en 1 van ciderwijnen te Vianen, 1 vernisstokerij te Gouda ,
1 loodwitfabriek te Delfshaven ; 2 kalkovens, 1 stoom-verf-, tras- , koorn- en mout-, 2 houtzaag-, 2 stoomkoorn-,
1 wind-koornmolen.
In N oordholland: in 1863 1 kunstazijnfabriek te Alkmaar, 1 oliekokerij te NieU\ver-Amstel, f zeepziederij
te Sloten , 3 kalkovens, 1 gasfabriek te Wormerveer; in 1864 te Amsterdam 1 likeurstokerij, 1 zink- en
kopergieterij.
In Friesland: in 1863 tabaksfabriek te Kootstertille (gemeente Achtkarspelen), 1 zeepziederij te Joure
(gemeente Haskerland), 1 koorn- en pel- , 2 koornmolens, 2 panneilbakkerijen; in 1864 1 stoomfabriek tot
zuivering van raapolie te Almenum (g·emeente Barradeel), 1 tabakskerverij te Bolsward, 1 tabaksfabriek te
Franeker, 1 rogge- en pel-, 1 wind-koornmolen. ·
In Over~jssel: in 1863 1 zeepziederij te Stad-Almelo , !~ stoomkatoenweverijen te Enschedé , Hengelo, Losser
en ·Ootmarsnm, 1 stoom-spinnerij en verwerij te Enschedé , 1 stoom-spinnerij te Lonneker, 1 bierbrouwerij
te Oldenzaal , 1 rijtuigfabriek, 1 likeurstokerij en 2 metaalgieterijen te Zwolle , 4 wind-koorn- en pelmolens;
in 1864 1 stoom-katoenspinnerij te Ambt-Almelo, 2 stoom-spinnerijen, weverijen en verwerijen te Borne en
te Enschedé, 3 katoenspinnerijen en weverijen te Lonneker, 2 jute-koffijzakkenfabrieken te Oldenzaal, 1 jutespinnerij
en weverij te Rijssen , 1 bierbrouwerij te Ootmarsum, 1 pottenbakkersoven te Deventer, 3 windkoorn-,
1 wind-koorn- en olie-, 2 wind-koorn- en pelmolens.
In Groningen: in 1863 1 rog·gemolen en 1 gasfabriek te Hoog·ezand, 1 steen- en pannenfabriek te Veendam ,
i kalkbranderij te Midwolde; in 1864 1 koorn- en pelmolen te Nieuwolda , 1 houtzaag·molen onder Zuidhorn ,
1 steen- en pannenbakkerij en 1 rijtuigfabriek te Bedum, 2 veldkalkbranderijen te Veendam en te Muntendam ,
1 patent-j agthagelgieterij te Groningen, 1 aardappelenmeel-, sagoflores- en stijfselfabriek te Veendam.
In Drenthe: in 1863 1 wind-koorn-, pel- , olie- en schors-, 5 wind-koornmolens; in 1864 1 stoom- of
wind-oliemolen op de Punt (gemeente Vries) , 1 kalkbranderij te Schoonoord (gemeente Sleen).
1
1
\
PROVINCIEN.
13
Utrecht ... ." " . " ~ ) 1863
. l3) 1864
Frie8land. " "" " ~ 16) 1863
16) 1864
Getal stoomwerktuigen in Nederland op 51 December f 865 en 1864.
Aànt.al GETAL
fabrieken,
gebouwen,
werk-
plaatsen werk- Ketels.
Stoom-
enz.
tuigen.
Noordbrabant .... ~ i) 1863 138 2) 141 172
1) 1864 147 3) 159 18'1
Gelderlancl." .... . ~
4) 1863 81 5) 81 107
4) 1864 85 2) 84 H2
6
Zuidholland" . ... . ~ ) 1863 7) 245 290 326
6) 1864 278 329 367
Noordhollancl.. . . . ~ 8) 1863 149 224 9) 280
8) 1864 151 262 10) 321
62 2) 62 t\9
zeeiancI" .. " " ... ~ ~! j Im
68 3) 72 79
34 14) 42 55
37 15) 48 63
17) 31 29 18) 35
17) 35 34 18) 39
67 78 90
Overij88el .. .. . ... ~ ~~l !~~!
75 90 i02
Groningen .... . . .. ~ 1863 38 39 53
1864 39 43 56
Drenthe" "." . " . ~ 21 ) 1863 5 5 5
1864 10 10 10
101 78 159
Limburg"" ... " . ~ ~~~ m!
106 90 167
Paardenkracht.
1,639 à 1,645
1,859 1 /2 à 1,869'/2
1,182 à 1,192
1,212 à1 ,22 2
3,5903/4
4,0431 /2
5,4693/4 à 5,4803/4
11 )5,2793/4 à 5,2813/4
5381/2
624
648 à 666
725 1 /2 à 7431/2
37I
416
1,7453/4à1,7503/4
2,0883/4 à 2,0933/4
435 à 436
474 à 477
441/2
1601/2
1,2541/2
1,4041/4
Aantal
stoom-
23
24
9
10
82
87
16
17
1
2
19) 4
19) 8
14
10
2
2
2
22
25
vaar-
tuigen.
Stoomwerktuigen.
29
30
13
14
H2
147
GETAL
Paardenkracht.
Ketels.
24
25
10
11
102
104
680
699
557
573
5,889
5,611
76 131 92 3,846
84 140 97 4,180
22 17 836
24 18 894
1 1 12
2 2 24
5 4 230
11 8 310
24 {9 868 à 878
16 12 613 à 623
3 2 59
3 2 59
2 2 10
22 22 803
25 31 867
1
'l'otaal .... S
•
1863
1864
951
1,031
1,069
1,221
249
271
392 293 13,780à13,790
414 312 13,840ài 3,850
1) Hi e ~ond c r tien stoo ~nw~ rkt~i crc n '. in. 1863 van 7, in 18 64 vaH 4 paardenkracht
en 14 ketels m ti en h cfd ad18e ucstichtcu j é én van 2 pkr. en 1 ke te l
~~t het bewea cn ccn cr pomp van de spoorw crrmaa tsC'happij te Rosendaa l en
een van l pkr. m et 1 ketel to t h et b ereiden van beestenvoeder
2) Twee buiten w erking. .
3) E ên buiten wcrkiurr.
4) Tw ~.c ~ toonnv~rktui.~en V

HANDEL EN SCHEEPVAART
OVER t865 EN t864.
BINNENLANDS CHE.
In Noordbrabant werden nieuwe markten ~pgerigt: .~n 1863 ~vekelrsc~e t beo~e:e~r~~:i ~en Se~::bje~'!:ar:
Waspik' eene maandelijks~e veemarkt ~:k~~~:: ~~ ~i~t ~~n 186~v:~n=r w~kelijksche botermarkt te Dongen,
van rundvee' . scBha:en' var zen~ env:~:~~kt te Veghel ~eekmarkten te Besoyen en Waalwijk' eene maa_ndegraanmarkt
te ergen op
00
' ' B O de acht Jaarl~jksche
beestenmarkt te Oosterhout' .tweekjaarmbar~i:.dten. in Maart e:i~e~uf~~t~1se!e'l 27o:mp::~den p 3,525 en 3,362
k t ' Hertogenbosch werden m el van ei e Jaren aang , ~ , ' ..
mar ten e s 10 k 42 en 41 schapen. in 1863 118 geiten en 6 ezels, 193,600 ellen wit, 33,70?
runderen' 7 ,507 en 7 '7 var ens' k . b le ewone markt zijn in elk jaar aangebragt
ellen graauw linnen' 4·7 ,340 ellen pellen. Op de oom e~rs 1~~3c 2 f32 m haver /~ 089 en 3 034 m. boekweit'
753 en 307 mudden tarwe' 14,3.98 en 12,363 m. rogge' m ' l . k '. ' ·1863 6 r:i zaden 1 368 m.
r. d b t 800 en 958 nee. p. aas, m · , '
9 en 13 m. garst, t46A74 en '127,474 ne . p. oer, - d an /15 250 ·1an groenten· en ooft, in 186.i
8" o d p kersen en voor eene waar e v , c
appelen' 270 m. peren' 4 ne .l .. 11 1 990 m wortelen en in elk van beide jaren aan hout 170 en 822
6?,895 m.Ga~rdtappele~l~i~l~::d:i· v:~~e=~d~n 'te 's Hertogenbosch in beide jaren in geen ongunstigen toestandd.-'­
vimmen. roo - en tb selen van den landbouw beletten, oo·r
Te Breda zijn ded bel~~mtei~~nge~~ ~iee ::~~~e~dde~e~o~;;::::e v~~r d::n~veg geruimd. _ 're _Tilburg heeft d~
het wegnemen er IlJ s o en . orwe lïn o Breda De handel m deze gemeente
handel veel voordeel on~ervonde.n door de ho;e~~ng vtn dde~~Jaarm~r~tenp worde~ bij voortduring druk bezocht.
bepaalt zich op e~kele mtzonderm~en t~t96: i~nen an4 .230 varkens en. biggen. Voor de verschillende fabrieken
.Aangevoerd zijn m 1864 3'14 paa~ en'.. ' run eren' ' k len aan ebra t. De aanvoer van grondstoffen
en het bijzonder verbruik worden JaarhJks 17 ,oo~ooo;e;,p. tt~~: oCapelle gen O~sterhout en per spoortrein was
i;net voertuigen uit de havens va~ 's Hertogenllosc ~ ffi aa i:1\~ide jaren belangrijk. - Te Eindhoven is de
door den drukken gang der fabriek~.n v~n wo en s o en men De beste boter' ongeveer 2/3 van den gehnndel
in boter door den verkoop b1J wi~e va~ alfsl.ag bto~ge~o De. handel in vee is sedert het in de vaart
heelen aanvoer, is steeds voor Engelan en e gie es em . 'a· l enheid in 1863
brengen der rotterdamsche schroefstoom1:ot' a~nmerke~ijl~ to~~;~~=e~ ~:~~s:;~ou~e w~: ~~ binnenlandsche
1,200 stuks zijn verzonden' ~eest .. bestem . v~o~ tet en~::~ \oter schors leder' potten' hooi en stroo. - Te
handel in beide jaren gu~stig; hiJ be~a~lt z1c do t gr. die \n hou~ en eik~nschors' het voornaamste artikel voor
Boxtel neemt de handelh~n b?uw1~:~er;:i:~e:t~:v:n~i~ doordien het eikenhout in deze . streken weinig meer
deze gemee~te' was ec er .m aarvan de ~eest bozochte die van April, werden in elk jaar aan-"­
voorhanden is. Op de twee Jaarmarkten' w k b' Te Waal'''iJ'k bestaat de binnenlandsche handel
· - d 2"6 en 276 var ens en WO"en. - "
gevoerd 166 en 17~ rnn eren' '~ ellen leder ~~hoenen manufakturen, bouwmaterialen' granen en
vooral inh scho~' mlands~h~e;~~es~er~: d:anke~. Doo; den slapp~n gang der leerlooijerijen en schoenmakerijen
v~ldvruP- ten ~n ~~;:~~~delo eenigzins achteruitgegaan. Op de voornaamste der zes veemarkten werden aan?'eziJn
groot- - d 0 die markten wordt tevens handel gedreven in linnens' lakens' galanterien'
voerd 570 en 8:>5 run eren. p - en ïzerwerk. In '1863 zïn op jaar- en weekmarkten in deze
manufakturen' koekbakkerswaren' 1 gemaakt5~~~~ e lin~en aangevoerd. - rfe Dongen bestaat de binnenlandschè
gemeente 5,30? runderen, 70? vanens :n leder e~ schoenen. Uitgevoerd werden in elk jaar 180 en 200 stuks
handel vooral m rundvee, huiden, scha s, h t ··1128900 en 12.t.100 stuks huiden,
l d 145 000 en 150 000 paren se oenen; erwiJ , '
;:~ 'o~~,~~O 6e8~ ~~~O~Oel' / g~dersche schors zij'n ingevoerd. Voor plaatselijk verbruik dienden in d elk jaarl 28,00~
' cl ' l d - Te Heusden bepaalt zich de binnenlandsche handel tot granen' za en en evens
en 30,000 ne . p. e er. d Wekelïks wordt eene druk bezochte koornmarkt gehouden. - Te Loon op
~eho;r~~~ \: ::r~!na~:r;:oje:r~n 200,0~0 p. huiden' 100,000 en 150,000 p. leder ingevoerd. , De voornaam~te
u~~oer .bestaat in leder' schoenen en laarzen, grootendeels naar Holland. Van leder we~?en 75,000 en ru~:i
.. ·--·· - ' · . h . · ·l"l . · i 000 000 paren uitO"evoerd. De bedongen pnJzen stonden, voo
f00 ,000 necl. p., van SC oenen JUnl IJ CS lUlill " ' ' ö
579
in i864, niet in verhouding tot den prijs der g•rondstoffen. Schoenen gingen dat jaar bijzonder vlug van de
pand. - rre Gemert neemt de handel in vee zeer toe, doordien de jaarmarkten druk bezocht worden. In deze
gemeente bestaan twee jaarmarkten; op de meest bezochte in April werden 1,180 en 1,200, op de minst bezochte
ih September 974 en ongeveer 1,000 stuks vee aangevoerd. - Te R.osendaal is de toestand van den
binnenlandsche handel, vooral in granen , zaden, boter, varkens, mestspecien en schors, telhout en dijkmaterialen,
zeer gunstig. De maandagsche markt wordt druk bezocht; op de vrijdagsche worden slechts boter en
eijeren verkocht. Op de beide vette beestenmarkten werden in elk jaar aangevoerd 669 en 554 stuks hoornvee,
waarvan UO en 250 verkocht; de magere beestenmarkt is van weinig beteekenis. - Op de drie jaarmarkten te
Zevenbergen zijn in 1863 verkocht 250 paarden, 160 runderen. -- '1 1 e Veghel bepaalt zich de binnenlandsche
handel op de weekmarkten tot granen, zaden, vlas op staal, vee, boter en landbouwgereedschappen. De weekmarkten
geven een groot vertier aan den klein- en groothandel. Van de vier veemarkten is de meest bezochte
die in April, waar 636 en 483 runcler

580
51 740 schepeu, metende 227 ,782 en 229,'1 _8 3, bij_ de afv~a:t 4,9U en 5,418 schepen, roetende 20;, 1300 en 213,541
tonnen. Het getal stoombooten bedroeg 111 elk Jaal' 2,1.1:>5 -~n .2,957, ~etende .31.5,838 en. 318,534' ~onnen. - Te
Oudenbosch neemt de scheepvaart jaarlijks toe. De haven ZlJn m 1863 m- en ~itgevaren ~33 va~rtu.1gen, me~ende
31 ,330 tonnen. - Te Veghel was in beide jaren de scheepvaart zeer levendig. In elk Jaar ZIJn 111- en uitgevaren
879 en 823 schepen en stoom booten , roetende 30,349 en 28,948 tonnen, waaronder 470 en 386 beurtschepen
en stoom booten, metende 19,033 en 15,878, 2.rn en 21~9 mest- en aschschepen van 4,106 en 4,271,
1G3 en 188 andere v!).artuigen, van 7,210 en 8,799 tonnen. In 1864 bedroeg het ge_tal stoo~booten 125, roetende
12,250 tonnen. De haven te Waalwijk zijn voor de binnenlandsche scheepvaa:t m- en _uitgevaren 73i en 58i
vaartuigen, roetende 16,239 en 12,3:35 tonnen en in 1864 81 niet gemeten klei~e vaar~mgen, beh.alve 8 b·e~rtschepen,
waarvan 6 te Waalwijk te huis behooren, groot 3'.6 tonnen, welke m elk Jaar 200 reizen gemaakt
hebben. Daarenboven kwamen in elk jaar uit Belgie en Prmssen 49 en 8 schepen van 7 ,990 en 650 tonnen •
. Deze vermindering is toe te schrijven aan de verplaatsing van steenkolenmagazijnen naar Tilburg. 1:': H~usden
was in 1863 de scheepvaart nog al levendig, daar 377 vaartuig-en roetende U,582.5 ton de haven ZIJD bmnengekomen.
. . · I
Te Arnhem was de handel in tabak in beide jaren levendig; de omzet was echter mmder dan m 1862:. n
het begin . van 1863 begon de handel in inlandsche onder zeer gunstige vooruit:igten, later w~rden de priJzen
dier soorten door de belangrijke aanvoeren uit Amerika zeer gedrukt. De meuwe oogst, die door schoone
hoedanigheid uitmuntte, werd grootendeels tot hooge prijzen, j 20 tot f 2'. voor de gehe~le plant, verkocht. In
de eerste helft van 1864 deed · men belangrijke verzendingen naar het bmten.J.and; later m den herfst werd het
grootste gedeelte van den nieuwen oogst tot vaste prijzen bij de planters opgekocht. -De houthandel te Zutphen was
in beide jaren aanzienlijk. In elk jaar -..verden aldaar gelost 2 en 3 schepen van 2U en 141 tonnen met klaphout
of duigen en staven, 101 en 11 O schepen, metende 5,620 en 5,505, geladen 99 en 60, :neten~e 6,12~ en 3,049
tonnen, allen met scheepsbouw- en timmerhout, 29 en 39 van 1,81:1 en 2,355. met bran~hout, m elk Jaar 1 va~
16 en 45 tonnen met klaphout of duig·en en staven. De nieuwe houtwal bmten de v1schp_o~rt voldoet goed,
slechts in het najaar van 1864 hadden de kolk en de daar~~ behoorende :vateren te wem1g water. Ook te
Apeldoorn, Brummen, Ambt- en Stad-Doeti~chem, DoornspiJk .en Er~elo is de houthandel van veel belang.
In de laatste gemeente zijn, de takkebossen met medegerekend, m elk Jaar . 86 en_ 90 schepen met 4,30~ en
3,600 tonnen scheepsruimte met hout bevracht. Die handel bragt aldaar, met mbegnp van vrachten e~_arbeidsloonen
in 1864 ongeveer f 80,000 in omloop. Hij gaf minder voord~~l ~an vro:ger door de lage priJzen van
turf en steenkolen. Aan den houtwal bij Dommerholt te Gorssel ZIJD m elk Jaar 21 en 1û schepen, roetende
1, 5
36 en 1,037 tonnen, met brandhout, kribbossen, boomen, gezaagd hout, ongemalen schors e~ ~lompen gelade~.
'fe Arnhem zijn met timmerhout gelost in 1863 2.0, in '1 864 67 schepen, metende 1,045 en 3,6:>:> tonnen; ~~rw1Jl
in 1864 646 vimmen schelhout zijn aangebragt tegen een middenprijs van f 7.83 5 • - Te Arnhem _ziJD __ de
markten van voortbrengselen van den landbouw zeer belangrijk. Te Apeldoorn wordt de. koornmarkt JaarhJkS
meer bezocht. De aanvoer bestond in elk van beide j~ren uit 6,075 en 6;~06 ~- _boekwe~~, :,sm en 2,537 _m.
rogge; voorts uit vele raap- en lijnkoeken en verscheiden meel soorten. Ie M11lm?en ZlJn m elk van beide
, , c;30 en 7 080 m tarwe 2 070 en 3.270 m. roo·ge , 1,800 en 900 m. boekweit, 2,479 en 'l ,996 p. meel,
Jaren 7 ,~ ' · '
1
0
'
. . . • · , 2 - 63/
en 1,153 p. brood uit Prnissen ing·evoerd. Te Tiel zIJn aangevoerd ter mmkt m 18 6 /53 45,a~7, ~8 64
891
m. granen, op monster verkocht 9,636 en 10,461, opgelegd 13,193 en 13:74~ m .. In elk_ Jaar is aan
381266
markt- en opleggeld ontvangen /693.55 en /631.44. In de vroegere steden der provmc1e, Hattem mtgezonderd,
werden in elk van beide jaren ter markt verkocht 191,739 en 204,553 m. tarwe, 105/!87 en 94,145 m. rogge,
en 12,339 m. garst, 34,664.5. en 28,570 m. boekweit, 55,303 en 63,8~7 m. haver, 13,667 en 5,786 m.
141490
kool- en raapzaad, 3,591 en 3,066 m. paardenboonen, in elk jaar 730 m. cap~1c1Jner, 3,789 en 2,480 m. graauwe,
en 4,4l2 m. groene, 454 en 4'16 m. witte erwten, 1,866 en 843 m. wikken, 75,308 en 73,494 m. aardap-
41512
Cl 3115 m appelen 5 624 en 16 765 m. peren, 1,444,408 en 1,578,226 stuks kool, 530,845 en
pe 1 en, 14 , 94 5 en 4 ~, u · ' ' ' · . . . j f o 92s
4 8 344 ned. p. boter, 16,501 en 21,44'1 ned.p. kaas. De boter gold 111 elk.1aarvan/0.84tot 1.15f>en~an ·
51
tot /1.305 , de kaas van/0.41 totf0.52 het ned. p .. D~arenboven werden nog _verkocht te Ar~hem melk van
b "d · 809 en 1 417 m duiven- 128 en 44 m. witte, 401 en 76 m. brmne boonen en m 1863 1,517 m.
ei e Jaren 4 , . , · ' C b
klaverzaad te Wag·eningen 324 en 215 m. witte boonen. Voorts werden op voornoemde markten, ulem org en
Harderwijk uitgezonderd , verkocht 22,202 en19,329 runderentegen/0.345 tot/0.70en/0.39 tot/0.70,41,328
en _ keujen tegen 39 313
f 0.335 en j 0.35 , 1,1'19 en 974 kalveren tegen j 0.57 en f 0.56 , 15,384 en 18,198 vark~n~
tegenj 0.29 tot j 0.65 en f o.315tot f 0.65, 10,4'18 en 6,647 schapen tegen j 0.30 tot/ 0.1~2 5 en f 0.32 5 t?.t f 0.:~3
het ned. P·, 224 en 170 lammeren tegen f 7 .07 en j 9.50 het stuk. De aanvoer van raap- , hennep- en }IJnkoeken
t z tphen is zeer toeO'enomen , zoodat in elk van beide jaren 54 en 56 schepen, roetende 3,594 en 3,3~6 tonnen,
h~er~ede gelost werd:n. Ook de handel in granen is aldaar levendig. In elk jaar z_ijn gelost met tarwe 6 en
schepen van 261 en 446, met rogge 7 en 6 schepen van 423 en 208, met boekweit 8 en 4 schepen van 431
9
en met haver 70 en 62 van 2,607 en 2,333 tonnen; geladen in 1864 met tarwe 2 van 62 , met rogge 2
219
van 'enlllethaver2 van1~9 tonnen. Te Zutphen zijn in18643 schepenmetende '191 tonnen, tegen19, ~etende
64
tonnen in 1863, met aardappelen geladen. De geringe aanvoer van aar~appelen z?owel_ als van ~ogge m 1864
11100
is hieraan toe te schrijven, dat de landlieden, bij gebrek aan veevoeder, zich van die artikelen met ont~eden,
ten einde in het wintervoeder van hun vee te kunnen voorzien. De in September 1864. geopende wekeliJksche
koornmarkt te Zevenaar voldeed boven verwachting, zoodat in de vier maanden van dat Jaar 10,736.5 m. granen
werden aangebrag·t. Te Haaften zijn in elk van beide jaren 51,506 en 53,414 m. aardappelen naar Engeland
verscheept. _ In elk van beide jaren worden opgegeven: we:kmark~~n, waa~op voortbrengselen van den landbouw
verkocht worden, in zeventien, jaarmarkten in tweeëndertig en v1Jfendertig , op de meeste va-n welke paarden
38t
en vee verkocht w_orden, afzonderlijke paardenmarkten in twaalf, rundermarkten in zesentwintig en vijfentwintig,
schapenmarkten m acht gemeenten. Daar de opgaven zeer onvolledig zijn en van enkele het aangevoerde, van
andere ~et. verkochte vee wordt opgegeven, bepalen wij ons tot de voornaamste. Te Barneveld, waar thans
éénentwmt1g sc~a~enmarkten worden gehouden, zijn in elk jaar verkocht 26,560 en 25,677 schapen. Te Zalt­
Bo~mel, met VlJftien veemarkten en ééne paardenmarkt, zijn in elk jaar verkocht 300 paarden, waarvan in
elk Jaar ~angevoerd 760 ~n 700, 760 en 950 runderen, 1,460 en 2,844 varkens. Te Borculo, met vijftien veemarkten
m 1.863 en elf m 1864, werden in elk jaar aangevoerd 2,680 en 2,577 runderen, waarvan verkocht
1;~18. en 1,~53, 6,223 en5,252 varkens, waarvan verkocht 4,548 en 3,783; te Aalten, waar dertien jaarmarkten,
ZIJD m.el~Jaar aangevoerd 51 en40 paarden, 2,5t9 en 2,100 runderen, 3,731 en 3,126 varkens; te Beusichem,
met dne Jaarmarkten, 2,836 en 2,876 paarden,163 en 118 runderen, 313 en 204varkens, 1,475 en t,587 schapen.
Verkocht werden: te Stad-Doetinchem, waar acht jaarmarkten, 1,100 en 1,140 runderen, t,956 en t,865 varkens,
515 en 660 schapen! te Beesd 30 en 14 paarden, 164 en 225 runderen, 377 en 485 varkens, i,426 en i,8H
schapen; te Wagemngen 470 en 231 runderen, 7,7.47 en 7,367 varkens, 2,338 en 1,339 schapen; te Tiel 33,000'.
en 32,093 varkens en biggen; te Nijkerk 5,687 en 5,302 runderen en in t864 2,681 varkens en t,565 schapen.
Op de schapenmarkt te Doornspijk zijn in elk jaar aangevoerd 3,000 en 2,300, op de acht te Scherpenzeel
7, H 8 en 4,594 schapen. Voorts zijn aangevoerd: op de zes veemarkten en de paardenmarkt te Elst 3 695 en
3,340 runderen, 270 en 360 paarden; op de beide paardenmarkten te Gent 238 en 235, op die te Hedel 685
en 674, te Brakel 1,000 en 900, waarvan verkocht 250 en 225, Culemborg 130 en 180 , op de twee te Nijmegen
674 en 1,125, waarvan verkocht 232 en 359, op de drie en twee te Tiel 1,232 en t,tot, op de vier te Wamel
664 en 680 paarden; op de zeven jaarmarkten te Hengelo 1,994 en 2,878 paarden, 1,645 en 1,035 runderen,
3,469 en 2,946 varkens; op de elf jaarmarkten te Wisch 1,785 en 1,697 runderen, waarvan verkocht 696 en
527, 1,460 en 1,813 varkens, waarvan verkocht 715 en 1,060; op de zeven en acht jaarmarkten te Wijchen
2,586 en 2,735 paarden, waarvan verkocht 1,628 en 1,760, 2,530 en 2,999 runderen, waarvan verkocht 1,585
en 1,606, 645 en 563 varkens, waarvan verkocht 458 en 395. Aan de Klomp, onder Ede, werden in elk jaar
5,000 en 3,760 varkens voor de amsterdamsche en rotterdamsche markten afgeleverd. Te Doornspijk worden
v.~le ~emeste kalveren afgezet; terwijl aan het station Nunspeet (Ermelo) in i864 1,750 stuks vee per spoor
ZlJD mtgevoerd. Voorts bestaan no~ in deze provincie botermarkten te Apeldoorn en Barneveld; eene bijenmarkt
aan de Klomp te Ede, waarop m 1863 5,255 stokken zijn aangevoerd en in t 864 3,076 verkocht zijn; wolmarkten
_te Ede en Zelhem; houtmarkten te Hattem en Oldebroek. De hennepmarkt te Dinxperlo, van weinig
belang, is na 1863 ?pgeheven. Op de markt te Barneveld werden in elk jaar verkocht 4t,900 en 37,200 ned. p.
boter te?"en f 0.95 en f 1 het ned. p.; op die te Apeldoorn 6,254 en 4,611 ned. p., 45 en t9 achtste, 638 en
~69 zestiende :aten. Te Borculo neemt de uitvoer. van boter naar Zutphen en Deventer in belangrijkheid toe.
Te ~~d-Doe~mchem wordt veel handel gedreven m hammen, spek en klompen en te Neede in hammen, boter
en e1Jeren. Uit deze laatste gemeente z~jn in 1864 10,000 hammen naar Oost-Indie verzonden. Te Wisch neemt
de spekhandel meer en meer toe. In elk van beide jaren is het spek afgeleverd van t,300 en 'i.l,000 varkens. Te
Heerde wor~t v~el handel op Engeland· gedreven, waarheen in elk jaar 25,000 en 40,000 ned. p. spek en hammen
en _eene aanzienhj~e hoeveelheid boter zijn uitgevoerd. Te Nijmegen is de binnenlandsche handel zeer belangrijk.
De aanvoer geschiedt deels door stoom booten en beurtveeren, deels met vrachtwagens en vrachtkarren uit 's Hertogenbosch,
r.rilburg, Maastricht en andere fabriekstreken. De granen in -1864 aangevoerd en ter markt verkocht
werden geschat op eene ';aar~~ van f 600,00~. 1?.e wekelijksche aanvoeren van manufakturen worden geschat op
t,000 ned. P:· Ook wo:dt JaarhJkS eene aanzienlIJke hoeveelheid meel uit de fabriek te Gennep en veel glas- en
a~rdewerk mt .. de fabriek_ van ~en. heer R .EGOUT te Maastricht verzonden. - Te Harderwijk wordt steeds een
met onbelangnJke handel m ansjovis, bokkmg, hout en roggebrood, meest uit Amsterdam, gedreven. De aanvoer
va~. en de handel in steenkolen te Apeldoorn is sedert de afschaffing van den accijns op de brandstoffen aanmerkehJk
toegenomen. - Te Nijkerk hebben in elk van beide jaren 131 en 74 vaartuigen ruim t,000,000 ned. p. hooi
aangeb~~gt. Te Zutphen hebben in elk ~aar 28 en 24 schepen, roetende 2,181 en 1,822 tonnen, met hooi gelost. -
Turf bhJft steeds het voornaamste artikel van aanvoer te Zutphen. In elk van beide jaren zijn gelost 328 en
268 schepen, metende 14,891 en 7,659 tonnen, waarvan 22{ en t 23 met langen, de overige met korten turf. Met
metselsteenen hebben aldaar in 1864 gelost 149 schepen, meten

,..
582
g-emeenten dezer prnvincie hebben gelost 8,08~ en 8,101 schepen, waarvan 6,936 en 6,752, metende 251,336 en
JJ22,661 tonnen; geladen 4,860 en 4,807, waarvan 3,688 en 3,468 roetende 138,477 en 141,973 tonnen. De op­
Q"a.Ven ontbreken voor Ammerzoden, Brakel , Doesburg, Haaften, Harderwijk, Hedel, Heerewaarden, Nederhemert
en Westervoort in beide jaren en in '1863 voor Hummelo. Door de Rijnbrug te Arnhem kwamen in
elk jaar 1,327 en 1,110 schepen 65 en 54 houtvlotten, 7'74 en 761 stoombooten. Van de kade hebben aldaar
in elk Jaar gebruik gemaakt 2,105 en 2,340 schepen, waaronder beurtschepen, marktschuiten en stoombooten
niet zijn begrepen. In 1864 kwamen aldaar aan 95 ledige schepen, metende 3,325, en zijn van daar vertrokken
1,793 schepen, roetende 53,726 tonnen. - Op het apeldoornsche kanaal was de scheepvaart doo~ ijsbezetting
gestremd van 31 December 1863 tot 26 Februarij en van 14 tot 31 December 1864, door het sluit~n van .een
gedeelte van het kanaal voor uitvoering van werken van 9 Junij tot 2 Julij 1863. De vaart heeft m elk Jaar
plaats gehad met 5,567 en 5,079vaartuigen, metende219,195 en 201,316 tonnen, welke/7,174.62 5 enf.6,902.19li
àan brug- en schutgelden betaalden. Van deze vaartuigen werden geschut aan de apeldoornsche sluis 831 en
754, aan de koudhoornsche 911 en 882, de vaassensche 1,059 en 988, de bonenberger 1,278 en 1,1~4, de
hezenberger 1,488 en 1,33L De vaart op de Berkel was in beide jaren niet zeer levendig. De veldhorster
i>tuw was in elk jaar gedurende 77 en 83 dagen gesloten wegens laag water. Ook was in 1864 de scheepvaart
gestremd door ijsbezt;itting in Januarij en Februarij gedurende 24, in December gedurende 1û dagen; voorts
door herstellingen in 1863 in Augustus, in 1864 van 3 tot 9, 11 tot 16 en 20 tot 24 J ulij en van 1 tot 6
Augustus. Vele Berkelschippers waren in 1863 te Zutphen werkzaam aan het vervoeren van grond voor den
spoorweg. J{et onderhoud van de werken op de Berkel heeft in elk jaar gekost f 2,686.64 en f 2, 797. Door de
veldhorster stuw zijn opgevaren in i863 933, in 1864 1,073; afgevaren 939 en 1,082 schuiten, 78 en 132 houtylotten;
onder de Middelpoortkug te Borculo opgevaren 464 en 474, afgegevaren 472 en 480 schuiten, 48
en 106 houtvlotten; door de rekkensche stuw opgevaren 340 en 322, afgevaren 341 en 321 en 67 en H9 houtvlotten.
Volgens aanteekeningen aan de no.odbrug te Zutphen voeren langs den IJssel in de laatste elf
]Ilaanden van 1863 stroom af 4,124, stroom op 4,076 schepen, waaronder 449 en 450 passagiersstoom.,­
booten, 17 en 31 sleepbooten, 329 en 392 beu.rtschepen, 604 en 446 ledige vaartuigen. De hoogste dag was
i 7 April toen 87 schepen werden doorgelaten. Het ·verkeer tusschen de Maas en de Waal was levendiger in
i863 d:;i,n in 1862, doch minder in 1864. Door de schutsluis te St. Andries voeren van de Waal naar de Maas
in 1863 3,298, in 1864 3,056 vaartuigen, metende 128,174 en 109,363 tonnen, van de Maas naar de Waal
_a,619 en 3,406, metende 146,466 en 132,312 tonnen. Uit Valburg werden met stoo;rnbooten naar Rotterdam en
êlders vervoerd in 1863 132 vaten, in 1864 8,000 mudden, in elk van beide jaren 9,708 en 12,H 2 manden fruit, 80
en 40 balen tabak, '1,218 en 1,060 runderen, 8,672 en 12,132 schapen en in 1864 2,105 zakken graan; terwijl
zijn aangebragt 327 en 31 O fusten bierazijn, 99 en 85 vaten gedestilleerd, 120 en 1,290 zakken graan. Gedurende
elk van beide jaren zijn aldaar gelost 36 en 38 schepen met kalk, steenkolen en turf, geladen 18 en 5
met kersen, appelen, pruimen en aardappelen.
In 4et getal markten te Gorinchem kwam geene verandering. De handel in granen was door het toenemend
gebrJJik van tarwe- en roggebloem in 1864 minder levendig. Op de koornbeurs blijft echter de aanvoer van
granen en ?:aden zeer belangrijk. Vooral op de rundveemarkten was de handel in beide jaren zeer levendig,
terwijl voor rundvee en paarden hooge prijzen betaald werden. Op de maandagsche weekmarkten wordt
veel vee aangevoerd. De vrijdagsche is van weinig beteekenis. Aan de waag werden in elk jaar gewogen
389,467 en 3H ,'690 ned. p. hennep, 458,301 en 429,434 ned. p. kaas, 2,259 en 2,284 vette varkens. De aanvoer
van boter was minder in 1864 dan in 18()3. De boterhandel wordt meest in het naburige Leerdam geg~even.
De handel in visch v:,m elders aangevoerd is in deze . gemeente zeer belangrijk. Voorts wordt nog al
h_andel gedreven in }).out, ijzer, kalk en tras. - Te Gouda werden in elk jaar ter markt gebragt en verkocht
45,580 en 42,470 ned. p. boter tegen f 0.70 tot f 1.26 en f 0.80 tot f 1.46 het ned. p., kaas tegei1f16 tot f 27
fn .f 19 tot f 29 de 50 ned. p .. Daarenboven worden aanzienlijke partijen boter en kaas bij de handelaren opgekocht.
In 1863 werden door minderen aanvoer van amerikaansche kaas goede prijzen voor de binnenlandsche
bedongen. 09k in 1864 waren de prijzen van boter en kaas, die meest naar Engeland worden verzonden , hoog.
Pe voorraad, die in 1864 door den konden zomer slechts gering was, ging redelijk van de hand. De aanvoer
van Jrneijen en kalveren is in 1863 belangrijk toegenomen, die van kalveren en schapen was minder in 1864'.
De weekmarkten worden door de landlieden druk bezocht en geven veel vertier. Vooral worden vee, pluimgedierte,
kaas, boter en boomvruchten aldaar aangebragt. De vrijdagsche paardenmarkt is in diep verval, zoodat
in 1864 geen enkel paard werd aangevoerd. - Te Leijden werden in elk jaar ter markt gebragt 383,330 en
413,330 ned. p. boter tegenf1.!0 tot/1.50 en/1.20 totfi.40 het ned. p.; ~~n~ijl in 1.864 33,693 ned. p . . kaas
aan de waaO' zijn gewogen. Op de zeer belangrijke vier lammerenmarkten ZlJn m elk Jaar aangebragt 34,717
en 33,826 l:mmeren, waarvan verkocht 29,093 en 33,180 . .Zij zijn van het gron:ingsche en texelsche ras en
golden van f 2 tot f 11.50 en f 4.46 tot f 14.96. De wolhandel was in d_en zomer van .. 1863 zeer levendi?, doch
in de laatste maanden van dat jaar gedrukt. In 1864 was die handel met onbelangnJk ~n kenmel'lüe z1?h door
meer aanvoer van buitenlandsche wol. - Aan de stadswaag te Delft werden gewogen m '1863 1, 181 , m 1864
766 kwart, 30,840 en 31,006 achtste, 4,915 en 4,845 zestiende vaten bot,er, te zamen inhoudende 7t3,190 en
699,210 ned. p.; 2,849 en 2,669 stapels kaas, wegende 779,458 en 735,544 ned. p .. De boter gold in elk jaar
f0.90 totfi.45 enf1 totfi.75, de kaasf0.14 totf0.23 enf0.11 totf0.26 het ned.y .. Naar Nederlandsch
Indie werden verzonden aan boter in 1863 232,777, in 1864 248,731 ned. p., aan kaas m 1863 i0,955 ned. p ..
Op de veemarkt werden aangebragt in 1863 14,047, in 1864 16,835 runder~n, 3,418 en. 3,548 .kalveren. De
jaarlijksche paardenmarkt, die in J unij wordt gehouden, neemt .. voortdure~~ toe, zoodat m elk Jaar o~geveer
600 paarden aan de lijn waren. Graan- en aardappelenmarkten ZlJn van we1111g belang, De boommarkt is .aan-
585
merkelijk toegenoinen, zoodàt niet slechts grove boomsoorten ma!J,r ook fijne heesters en vrnchtboomen worden
~ange;oerd. De aanvoer vah visch op de vischmarkt was in 1863 bijna het dubbele van vorige jaren, .in 1864
iets mmder. -:- Op de aar~appelenmarkt te 's Gravenhage zijn ter keuring aangebragt in 1863 250,l :i 5, in 1864
251,370 m. tegen 234,383 m 1862. Ter slagting werden in elk jaar ingevoerd en goedgekeurd 6,703 en 7,283
r~nd~ren, 7,663 en 7,532 kalveren, 3,428 en 2,87f schapen, terwijl 1,095 en 1,104 goedgekeurde schapen geslag~
zIJn m~evoerd; voorts a~n gesl~gt vleesch 282,173 en 159,717 ned. p .. De botermarkt is in 1864 eènigzins
achtermt ge~aan, zoodat. m dat Ja~r slechts 93,254 ned. p. zijn aangebragt tegen 98,916 in 1863 en H1,968 iri
1862. J?e pr1:Jzen waren m 1864 buJtengemeen hoog, zoodat meh de hooiboter met f 53 de 40 ned. p. betaalde.
De klemhandel geeft een ruim vertier, terwijl de groothandel toeneemt. - Te Dordrecht was de binnenlandschè
groothandel in ~out, rijnsche houtwaren in 1863 minder levendig dan in 1862, in 1864 op niêuw iets levendiger.
Ook heerschte m het laatste jaar meer bedrijvigheid in de hontkooperijèn. De graanhandel was in 1863 minder·
gunstig, doordien de groote buitenlandsche aanvoeren van tarwe en rogge op de prijzen der binnenlandschè
granen sterk drukte~: In garst, haver en boekweit, die een zeer middelmatig gewas gaven, is weinig omgegaan.
In 1864 kw1Jnde de graanhandel door de groote aailvoei·en van ineel uit .Amerika, den Rijn e:n de
O?stzeelanden en door het overvloedige aardappelgewas. Daarenboven lieten hoedanigheid en gewigt van het
wmterkoorn veel te wenschen over. In boekweit is door het ongunstig gewas weinig omgezet; van haver eli
?"arst was .de omzet voldoen~:· Het koolzaad vond in '1863, bij ee:ne ruime opbrengst en goede hoedanigheid~
m het ~~gm van den oogsttIJd geree~en aftrek tegen vrij hooge prijzen. In April en Mei 1864 zijn die prijzen
b.ela~?'r1:Jk gerezen door de verwachtmg van slechte uitkomsten van het kóolzaadgewas in dat jaar. Daar aan..:.
z1.enl1:Jke voorraden van raapolie voorhanden waren, g·ingen de prijzen tot aan het einde van het jaar terug,
~nettegenstaande den slechten koolzáadoogst. Het slaan van koolzaad gaf dus geen voorded aan de oliemolens.
Het toene~end gebruik van petroleum drukte in 1863 den prijs der raapolie, vooral toen de fabrieken algeme·en
koolz~ad gmgen verwerken. Ook vonden dat jaar de raapkoeken minder aftrek, doordien de weiden tot zeer
la~t m den ~~rfst het schoonste gras leverden. In 1864 vonden de raapkoeken nog laat in het najaar tot
khmmende pnJzen g·ereeden aftrek. Het inlandsch zaailijnzaad was sedert jaren niet zoo uitmuntend van hoe.:...
danigheid als in 1863 en vond tegen hooge prijzen gereeden aftrek, ook ter verzending naar het buitenland ,
vooral naar Ierla~d. In 1864 liet. de hoedanigheid veel te wenschen over. Men had echter geregelden aftrek,
vooral ter ver.zend1~g naar het buitenland, tegen goede prijzen. Boonen en erwten kwamen in 1863 weinig ter
markt, doordien ZlJ meest tot veevoeder dienden; in 1864 was de omzet voldoende. De handel in meekrap,
vla~, t.ras, pannen, steen, stokvisch en levertraan en de kleinhandel stonden nagenoeg gelijk met dien van
vonge Jaren. IJzer, steenkolen en zout werden meer aangevoerd én omgezet. - Te Rotterdam was de binnenlandsche
graanhandel in 1863 niet gunstig door gebrek aan aftrek naar het buitenland en de -mededinging
van vreemd rn_~e!. De prijzen van inlandsche tarwe zijn in de vijf eerste maanden van het jaar gedaald. Latei·
kwam .~e.ne r1Jzmg van ongevee: f 1 per mud door ~e verontrustende berigten over den oogst in Hongarijé.
Deze r1~zmg maakte echter spoedig plaats voor eene meuweda&ng, zoodat het jaar sloot met eene notering
van rmm f 1.50 per mud beneden die in het begin van het jaar. De aanvoeren overtroffen sedert den oogst
de flaauwe vraag. De roode tarwe uit de oostelijke en zuidoostelijke provincien wordt thans grootendeels regtstreeks
o~ de l~~dmarkten door de grootere meelfabrikanten opgekocht, zoodat, in vergelijking met vroeger,
betrekkel1:Jk we1111g ter rotterdamsche markt komt. In 1864 bepaalde zich de handel tot binnenlandsch verbruik.
Van wi~te t~rwe wordt daarentegen wei.nig op de landmarkten opgekocht, zoodat de aanvoeren nog steeds
belangr1:)k Z1:Jn. Het gewas van 1864 het echter in hoedanigheid ve·e1 te wenschen over. Ook van deze soor't
werd dat jaar weinig uitgevoerd. Tarwemeel wordt wekelijks in vrij belangrijke hoeveelheid door de fabrikanten
aan de markt verkocht. Ook vonden zemelen van de binnenlandschè fabrieken en het buitenland in 1864 gereeden
aftrek, terwijl vrij belangrijke partijen zijn uitgevoerd. Inlandsche rogge, waarvan de aanvoer in 1863 zeer
voldoende "."as, ~ad een geregeld vertier. In den zomer ondergingen de prijzen weinig veranderingen; zij zijn
na den overvloed1gen oogst omtrent f 1 gedaald. In 1864 was opbrengst en hoedanigheid slechts middelmatig
en werd uit de oostelijke en zuidoostelijke provincièn weinig, uit Zuidholland, Zeeland en Vlaanderen veel
àangevoe~d. Alles w~rd voor het binnenland opgekocht. Van inlandsche g'arst was in 1863 de markt vrij
wel voorzien, slechts m den rnmer ondergingen de prijzen slechts eené kleine rijzing. In 1864 was door ruimen
uitzaai veel zomergarst. Het meeste werd ·afgezet in het binnenland met e·enige verzending naar Belgie. Haver
werd zeer spaarzaam aangevoerd en vond gedurende een gedeelte van 1864 goeden afzet naar dèn Rijn. Boekweit
~~d in 1863 vrij goeden aftrek, de prijzen gingen in het voo1jaar langzaam vooruit en waren tegen den
oogstt1:)d f i.50 tot f 2 p. m. hooger dan bij het begin van het jaar; zij daalden later ongeveer f f.50. in f86t.
?epaalde zich de o~zet tot binnenlandsch verbruik. Van peulvruchten waren in 1863 de aanvoeren zeer matig;
m 1864 werden kleme erwten veel aangevoerd , die veel aftrek vonden voor het binnenland en nu en dan naar
Frankrijk en .Engeland werden verzonden. De groote erwten of zoogenaamde schokkers worden meest aan
E.n~eland verkocht. Witte en bruine boonen, waarvan het gewas middelmatig was, vondèn in f864 bij het
begm van den oogst vraag voor verzending. Van paardenboonen had eenige uitvoer plaats naar Frankr~jk. Van
koo.l~~ad waren in 1863 de aanvoeren ruim, de prijzen waren ongeveer f 4 beneden de notering van Januarij
~n z~.n later nog meer gedaald. In 1864 was het gewas allerongunstigst, 4,500 lasten tegen een gemiddelden
Jaa~l1:Jkschen oogst van 30,000 lasten. De handel en omzet in inlandsch koolzaad was hierdoor dat jaar hoogst
.germg; daarentegen werd veel aan- en doorgevoerd uit de Oostzeelanden en Hongarije. De oogst van meekrap
wàs ïn 1863 zéer bevredigend, daar hij ongeveer 13,000 vaten bedroeg; in het begin van dat jaar was
echter de handel zeer flaauw. Later hebben de lage prijzen door verzending ên voor de garancinefabrieken
J.Mèr vráag uitgelokt. In 18M was de oogst ongeveer 5,000 vaten kleiner) doch de hoedanigheid zeer goeà..
1

38~
De prijs hield zich in het begin van het jaa~ staande, doch daalde lat~r zeer. Vlas was in 186~ veel uitgezaaid
en het gewas goed en overvloedig; de priJzen eerst laag hebben zich later hersteld. Ook m .1864 was de
handel in vlas zeer levendig, zoodat in J unij het gewas van 1863 genoegzaam geheel wa~ opg~r~imd. Dat v~n
1864, hetwelk goed uitviiel, vond reeds bij de eerste aanvoeren goede vraag. De handel i:i z~aihJnzaad ':'as m
beide jaren zeer levendig tegen hooge prijzen. I~ 1863 was de ?ogst groot e~ de h?edam?"heid zee.r fraai. ~et
gemaak van boter en kaas was in 1863 belangnJk grooter dan m 1862, doch iets mmder m 1864, m welk Jaar
dit verschil door hoogere prijzen werd vergoed. Het maken van zoogenaamde engelsche kaas ~eemt do~r de
hoogere prijzen voortdurend toe. De openbare veilingen van voortbrengselen van den landbouw m den Wilhelminapolder
bij Goes hebben te Rotterdam onafgebroken plaats. Andere landbouwers in Zeeland en Zuidholland
beginnen dat· voorbeeld te volgen. Ook neemt het verkoopen per wigt, ter vervanging v~n het meten aan de
rotterdamsche markt meer en meer toe , zoodat niet slechts buitenlandsche '. maar ook vele bmnenland~che granen
thans per wigt verkocht worden. Men beschouwt zulks als eene veranderm~. ten g?ede·'· daar de bmtenlandsche
orders, steeds per wigt berekend, bij voorkeur de markten .. zoek~n, waar ZlJ . op die WlJZe kunnen koope.n. Het
levendiae verkeer van Rotterdam met het binnenland blijkt mt de gedurige aanvrage~ om concessie voor
stoomb~otondernemingen en de levendigheid van de binnenlandsche schee~vaart. - De b1~n~nlandsch~ hand~l
te Schiedam in steenkolen, brandersgist en spoeling verkeert in een gunstigen toestand, die m gedestil~eerd is
in 1864 door de verhooging van den accijns vermindert. De spoeling go~d in 1863 f O.~O tot f ~.10 '. m .1864
f 0.50 in J ulij tot f 2.30 in Maart per ketel. Door de mindere voortbrengmg van moutw1Jn werd .. m beide .Jaren
minder spoeling gemaakt. -
Te Delfshaven is de uitvoer van aldaar gemest vee zeer belangnJk. ~ Nieuwe
markten zijn ingevoerd: in 1863 te Ameide voor rundvee, te Ouddorp voor paarden en rund.eren, ~n 1864 t~
's Gravendeel voor paarden op 29 of 30 Mei, voor runderen, schapen en varken~ 's w~~nsdags m Apnl en Mei.
Daarentegen is de paardenmarkt te 's Gravenhage in 1864 afgeschaft. In dat Jaar ZlJn de vroeger afgesc~afte
kermissen weêr ingevoerd te Papendrecht en Woerden, terwijl te Katwijk de in 1862 herstelde kerm~s op
nieuw werd afgeschaft. In elk van beide jaren werden van voortbrengselen van den landbouw aangebragt m de
volgende gemeenten: ·
Rotterdam.
Dordrecht. Gorinchem. Leijden.
1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864.
Tarwe ...•......... ned. m. 74,899 69,571 221045 20,215 2,318 2,207
Rogge.
12,825 12,778 8,345 6,695 2,470 2,393
Spelt ..
2,657 2,189
Garst .
31,674 34,479 2,735 2,200 2,154 1 ,929
Haver.
16,731 10,231 H,365 6,340 2,530 2,660
:Boekweit.
16,949 15,7i7
Koolzaad
49,174 78,504
Hennep .. ned. p. 389,467 3H,690
Lijnzaad .. ned. m. 32,199 59,1Ml
Witte boonen
80 72
:Bruine boonen . . . . . . . . . 645 661 519 409
Paardenboonen ......... 3,7H 6,797 1,662 1,382 616 593
Groene en gele erwten. . . . 7,238 6,651. 1,080 1,358
Aardappelen . . . . . .
13,100 11,350 4,050 5,000 132,652 133,956 503,000 503,150
:Boter
ned. p. 64,661 65,090 13,000 11,000 383,330 413,330 207,105 195,329
Kaas ..........•
31,781 20,602 458,301 429,434 34,405 38,075
Op de weekmarkten te Delft, Gouda en Leijden werden aangebragt 964 en l,i79 paarden, 83 en 289 veulens.
De paarden golden f 18 tot f 200 en f 12 tot f 200, de veulens f 30 tot f 100 en j 36 tot f 100. Te Rotterdam
werden in elk jaar door vilders opgekocht 64 en 89 ~aarden' .. waarvoor f 20 tot f 40 betaald werden. Op de
weekmarkten te Delft., Gorinchem, Gouda, Heenvliet, LeiJden, Puttt:irshoek, Rotterdam, Schoonhoven :n
Woerden in 1863 114,856, in 1864 134,706 runderen, 43,234 en 43,704 \rnlveren, waaronder 6,068 en ~·L.2
htere waarvan verkocht 6000 en 6650 tegenf1.50 totf15 en/2 totf15. De verkochte hoeveelheid is
:~eet bek~nd in beide jaren vo~r de ma;kten te Rotterdam en Woerden, waar in elk van beide jaren 49,:43
en 6 ,006 runderen, en in de eerste gemeente 20,472 en 21,364 kalveren werden ter 4
mark~ gebragt. In de overige
gemeenten werden op de weekmarkten verkocht 54,518 en 59,979 runderen, tegen f2. tot f300 en f25 tot
f 400, en, behalve de nuchteren, 15,230 en 14, l 35 kalveren, tegen j 2.50 tot f 84 en f 2.50 tot f 80. Op de weekmarkten
te Delft, Gorinchem, Gouda, Heenvliet, Leijden, Rotterdam, Schoonhoven en yv ~erden werd~n
en 65 341 schapen 51 373 en 52 288 lammeren. De verkochte hoeveelheid is onbekend m
aange b rag t 59 , 396 · ' ' ' ' . · ·· b
beide jaren voor de markten van Rotterdam en Woerden, op welke m elk Jaar ZlJn aange ragt 16,328 en
1 8
,034 schapen, 7 ,946 en 8,482 lammeren; zoomede van de in 1863 ter markt ge bragte en verkochte schapen
te Schoonhoven; op de overige markten werden verkocht 37,418 en 41,747 schapen, 36,344 en 41,669 lammeren,
de eersten tegen j 6 tot f 40 en f 5 tot f 40, de laatsten tegen f 2 tot f 20 en f 2. 7 5 tot f 40. Op de we~kmarkten
te Delft, Dordrecht (enkel biggen), Gorinchem, Gouda, 's Gravenhage (enkel varkens), Heenvliet,
··d Puttershoek Rotterdam en Schoonhoven werden gebragt 19,579 en 25,068 varkens, 35,238 en 37,516
L
biggen.
81J en '
De verkochte
'
hoeveelheid is niet opgegeven voor de markten van Rotterda~, op we.
Ik
e m
·
e
Ik
van
beide jaren gebragt werden 10,688 en t4,694 varkens, 5,362 en 5,182 biggen. Op die der overige gemeenten
585
werden in elk jaar verkocht 8,292 en 9,2()2 varkens, 28,320 en 29,8!.l2 biggen, de eersten golden f 10 tot f rno
en f 10 ~ot f 95, de laatste~ f 2 tot f 17 en j 2 tot f '18. In 1863 werden gehouden 64 paarden- in 27, 5()
~·under- m 16, 8 sc~apen- m 3 , 27 varkensmarkten in 9 gemeenten; in '1864 53 paarden- in 27 , 50 runderm
16, 13 schapen- m 4, 31 varkensmarkten in ·12 gemeenten. Op die markten werden in elk van beide jaren
gebragt H,287 en 11:678 paarden, 1,556 en 1,728 veulens, 16,296 en U,555 runderen, 2,935 en 2,448 kalveren,
300 en 130 vaarzen, 111 1864 300 kalf- en UO vaarkoeijen, 300 en 257 schapen, 7-18 en 723 lammeren, f.471
en 1,2.11 varkens, 2,070 en._2,284 biggen en 27 en 40 geiten. De verkochte hoeveelheden worden hoogst onvolledig
opgegeven. De pnJZen van verkoop waren voor de paarden van de beste soort in 1863 f 530 tot j 550
in .. 1864 / 500 ~ot f 575, terwijl de veulens in beide jaren liepen tot f 160. Voor het rundvee waren de hoogst~
priJzen 111 elk Jaar f 230. De schapen golden van f 10 tot f 30 en van f 4 tot f 28, de lammeren in beide j~ren
van/3 totf14, de varkens vanf7 tot/90 en vanf7 totf'120, de biggen vanf3 totf30 en van f2 tot
f 25, de geiten van f 4 tot f 10 voor beide jaren.
Uit de aanteekening .:Voor het haven~eld der binnenschepen te Rotterdam blijkt, dat uit die gemeente z\jn
vertrokken en aldaar ziJn aangekomen m 1863 2,031, in 1864 2,174 binnenschepen, te zamcn metende 99 734
en 1.06, 756 tonnen; hieronder zijn niet begrepen de stoom booten, beurt-, veer- of marktschepen, pak- en volksschmten,
behoorende tot ~e openbare middelen van vervoer te water, ongeveer 450 in getal, roetende 22,988
~oimen, ':elke met 238. bi~nenlandsche plaatsen de gemeenschap onderhielden. Van bir.nenlandsche vaartuigen
is aldaar melk ~~n bei~e Jaren aan havengeld betaald: bij het jaar van 1,775 en 1,832, metende 64,221 en
66,283 tonnen, biJ de reis 5,123 en 6,851, met eenen inhoud van 194,559 en 242,616 tonnen. Op den laatsten
December 1863 bestonden te Rotterdam 32, op dien van 1864 39 stoomsleepdiensten. De binnenlandsche stoombooten
m~~kten in 1863 8,0~5 tegen 8,278, de antwerpsche 203 tegen 202, de brusselsche 45 tegen 37 en die
op den Rljn 489 tegen 440 m 1862. Door de groote vermeerdering en de groote afwisseling in de diensten
heeft de kamer van koophandel te Rotterdam opgehouden die opgaven te geven. Te Schiedam werd de haven
~ezocht door 5,514 en 4,331 bi~nenlandsche schepen, meten

-~-----------~---------~1
5S6
Alkmaar.
1803.
1,000
Hoorn.
1803. 18G4.
2,967
Boonen van verschillende soorten.
Bruine boonen . /1 " 265
'Vitte, gele en bruine boonen. /1
" 1,5(34.
Koolzaad. 1,636 957 58 " 227
Mosterdzaad. 1,510 2,210 6,190 6,252
Li.1'n- en karweizaad 463 622 3,Ml 1 ) 3,237
67() ï\J8 ,, "
(j
Kanariezaad. . .
Aardappelen 4,Ul 2,792 14 ·, 9 q '14.,236 "
.J- .
Haarlem.
·1863. t864.
Te Enkhuizen wordt alles op monster verkocht' hetgeen ool~ grootendeels het geval his te H;l~rn. ~n ·18~3
. . l de

588
naar eene ligplaats in het oosterdok of uaar eeu der drooge dokken en werven gesleept i~1 1863. 901 , in 1864
1,224 schepen. De ligtervloot van de Firma JAN GOEDKOOP tusschen Amsterdam en het N ieuwed1ep ondervon:l
in bei

afbreuk aan de binnenlandsche scheepvaart. In 1864 kwam van Middelburg éé1:e stoombootdienst in werking
naar Berg·en op Zoom ter verbinding met den staatsspoorweg en werd concessie gevr~agd voor twee sto.omb
ooton d ernemmgen
·
op
,
s
H
e
r•ogenbosch
"
en
·
Schiedam
·
Daarentegen is het beurt.veer met zeilschepen
d
op
·
Amsteiclam
Ik · ar 1ó>.
h De haven van Zierikzee zijn in- en uitgevaren 1 ,064 en 1,07~ se 1 iepen, waaron er m e Ja ~
boplg~ e grsc ehven.D e. e b eur t veren O}) Middelbur()' . o , Bero·en o op Zoom, Amsterdam en Stavenisse en de stoomboot op
Rotterdam worden geregeld bediend. . . .
In de provincie U trecht was de toestand van den binnen1andschen handel .:n .beide Jaren over h~t a 1 gemeen
niet D'Unsti . In 1863 was de stemming van enkele artikelen gedr~lü; ~en~IJl m 1864 de geldschaarscht~ aan
den handel ~-eel nadeel berokkende. In den kleinhandel heerschte m beide .Jaren, zoowel te Utrecht. als 11: de
. · c·A veel bedriJ'vigheid. In Jen graanhandel g-ingen in 1863 de prIJzen terug door. den .~ve1vloed1gen
provm OOD'St.
L'
De handel in tarwe, het voornaamste gTaanart1ke
· 1 , ver l rner d e op d e l ioo fdrnarkten - . . m .. kw1Jnenden -. . staat
::i d l h 1 1
en wer angzamer
g·eheel kleinhandel daar Je aanvoeren van buiten1a!idsch meel aanzienlijke ondernemmgen
ai u ' . .. l ~!'- · t . · en
beletten. Ook in 1864 was de handel in granen niet winstg·evend, daar ~e pnJZen se< ert_ .mei eru~gmg:n
slechts de boekweit prijshoudend bleef. Ook dat jaar was de omzet 111 meel be!angnJkd De a~voe~ t vta~
amerikaansch meel was zeer toe- die van duitsch meel afgenomen. Aan aardappelen wei-- en te tree 1 ~1
markt ge ebragt in '1863 3 4,~2 0 , in 1864 60,679 m. minder dan in '1862. In het voorjaar v.an 18~3 waren 111
Maart en April de aanvoeren nog VrIJ " aunz1enllJ,{ · . "1 b" 1J ma t ige ' p1·1·J·' z en "an ' f " 1 · 20 tot f 1 · no ~ 111 Mei f ·u.o f tot eu
• ~.50 er 11.1" De nieuwe aardappelen g·olden aanvankelijk ./ 5 tot f 6, ZIJ daa ~den sp~edig to~ f 3 er 1 4 , ,
J wer d en p reeas l 111 · J u l" lJ t egen j' i. · ·10 tot;··) ~ . 110 ' in het naiaar ~ doorgaans tegen .f 1.40 to_t j UlO ve1kocht. ./ l 0 In 18(h
ld , " · J ";· " tot f 5 in J uliJ. en A uD"ustus f 1. 'IO tot f 1.80, in het najaar f 1.40 tot ' · 8 per m"
go en zIJ 111 lllllJ 4 , o . k " · 186:~ ]en
terwijl de beste of zeeuwsche soorten tegen f 2.10 verkocht werden. Op de fnutmar ten ZlJl: 111, _' ~ ap.pe d
veel minder peren en vooral kersen meer aangevoerd clan in '1802. In 18 G.l, was door den overv1oelu1gi'e~toogsltt te
aanvoer belangTijk ' grooter, doch de pq]zen, " voora 1 van appe 1 en en pei ·e n, buiteno·ewoon o laa()' o· 0 pc e rui marc · e
U trecht zijn in elk jaar aang·ebragt 'i35,416 en '129,136 p. kersen, '10 ,714 en 31 ,2'12 m. a~pelen , 6 ,99~. en 1 0 '. 7 1. 4
m peren In 18G~ golden de apnelen .f 0.60 tot f 1.30, de peren f 0.UO tot./ 1.40 het m" Uit Utrecht 2 IJ 11 c 1
1
aht Jaar
1
· ·
E d 80 ooo , )ei en 'eD'en f O 1-5 tot f 0.5 0 et m.
on ()'eveer 8 ooo m peren en 40.000 m. appelen naar i nge;an , , r.1. apr ' ~ "" . ·· . , . d
na=r D·, i ts~hland. oTootendee]~ voor de stroopfabrieken, uitgevoerd. Ook werden vele appelen naar :B n eslan en
0
Gronino·en '' verzonden. ' Voorts werden dat Jaar naar .r!J nge an ver voer , · · . . . , d
· ",, 1 . d , ,d 30 000 necl p zwarte en roode bessen en
eene m:nio·te pr·ümen kruisbessen en noten. Met hessen werd wekelijks ééne ::;chmt naar AmsLeruam g~la ~n
en veel vo~r Ha~ r lem 'opgekocht. Over het algemeen heerschte in dat j aar i~ den fruithandel eene onge ;:~n d:
druk Le. De
0
oToenmarkt te Utrecht worJt goed bezocht, terwijl Je verplaatsmg van de groenmarkt ~aar
boterhal voor de vijf eerste werkuaD"en zeer vo, id oet. ]) e vei;;eu'-'mg .." ,r vaa -. · o O'l'O"nten v • naar .A.msterdam " was 111 18G4 d t
0
be' ano·rijk 'l'e Utrecht werd ter botermarkt mm · d er aangevoerr . · l 111 · 1 "ü" '-' · ~ dan 111 '1863. · De pnJzen . waren a
1
ja~r :eer l~oog door het OllD'unstig grasgewas. Op 10 December 1864 is de botermarkt ov e rg~brag t n a~r re
nie;nve boterhal op de Ma1'.faplaats. De boterprijzen waren in beide jaren hoog. Me~ betaalde (111 h~t voo~- en
na.Jam
·- , --
\Oorgrnso
. b t
erm
· ·18"3f1 •;o tot f l 30 in 1864 f 1.30 tot f 1.40, voor weiboter ./ 0. 00 tov f O.l.18 en
v ·• · , • . , • 'bt 'fo-o
j . l to'· f 1 20 in Mei J unij en J ulij voor grasboter f 0.D6 tot f 1.10 en f 1 tot J 1.16, voor wei o 81 . · 1
tot o. 70 " en . f ' 0. 80 ~ tot .f ' 0.90. Op de hooimarkt werden m · 1863 · 2 , 7-5 ;) , 000 _ ' 111 · '1864· 4
,-
400
'
000 ned
' ·
p
•
ho01
_
aan-
utevoerd.
Het hooi gold in elk j aar f l 3 tot f 18 en f 2ll tot./ 30 de ;)00 ned. p" De blo:.m-' boo~1 ' l~o. '
~ezem-
en pottenmarkten te Utrecht zijn van meer ondergeschikt belang-, zoodat geene biJzonderheden hrei van
vermeld worden. Te Utrecht werden ter markt gebragt de volgende hoeveelheden:
1863. 1864. 1863. 1804.
Rogge. 10,758 9,544 mudden. Groene erwten . . 1,702 2,85 \) mudden.
Garst. 2,220 2,053 Graauwe erwten. 1!02 400
Haver . 18, 114 18,354 Aardappelen. 122,271 95 ,8·! 2
'.l'arwe. 37,:-251 3ü,834 Appelen. 10,71 4 31 ,2 '12
Koolzaad. 4,060 3,418 Peren . . 6,3 10 10,026
Boekweit 20,620 20,528 Kersen . .. '135 ,.l, 16 '129,I 36 ponden.
Hennepzaad. 21D 370 Grasboter. 11'1,0ïD 103,854
Vv itte boonen. 683 342 'vVeiboter '19,268 18.813
Paardenboo11en . 432 628 Zoetemelksche kaas . 35,208 37,259
Duivenboonen. 2,\..1,7 5,398 Leijdsche kaas . 9,754 10,750
en te Wijk bij Duurstede:
Rogge. 2,631 2,405 Boekweit 1,364 '1 ,353 mudden.
Garst. 53 60 Paardenboonen . 1,52.i- 1,533
Haver. 1,296 1,483 Groene erwten . 16 28
Tarwe. 3,686 5,517 Gras- en weiboter. 5,465 5,7'10
Op de weekmarkten te Amersfoort werden in elk van beide jaren aangebragt 3,051 en 2,731 ~· aa~dapp~len'
f08 en 1.532 m. appelen, 51 en 217 m. peren, '173,000 en 165,500 ned. p. ~oter~82D~~4·,~6~n!2 , 3~~e:e ~i~12aa:1~
170 200 en '180 800 eiJ. eren· op die te Veenendaal '143 en '1 ,9 10 m. appe en' d · P • ' , .
"7 481 ' ned · kersen ' 8 412 ' en 7,271 necl. p. boter , 1 !6,3;)1 - en 32 111 d p wol De paar enmar 1 üen waren m
1 ne · · · . 'de
beide " -~ Jaren · · p. vnJ " l even ' d.' rg, \. oOia . l 111 · 18"3 u de voorJ·aarsmarkten. H,under- en schapenmarkten waren m bei
51H
jaren veel drukkèr bezocht dan in 1862. Zulks was ook voor 1863 het geval met de varkensmarkten, waarop
vooral de aanvoer van biggen aanmerkelijk grooter was dan vroeger. In 1864 was de aanvoer van vette varkens
gering, die van magere iets grooter dan in 1863. Op de paardenmarkten werden in elk jaar aangebragt te
Utrecht 2,568 en 2,'145 paarden boven 1,188 en 1,676 beneden de drie jaren, waaronder 435 en 597 veulens;
Bunschoten 152 en 154 volwassen paarden, 5 en 7 veulens; Wijk bij Duurstede 49 en 54 paarden, Montfoort
534 en 503 volwassen paarden, 189 en 208 veulens; Rhenen 'l 77 en 180 volwassen paarden, 5 en 11 veulens;
Abcoude 315 en 320 volwassen paarden, 13 en 6 veulens; Amersfoort 724 en 807 volwassen paarden, 108 en
140 veulens. Op de veemarkten: te Utrecht 10,989 en 10 ,4 00 runderen boven 4,680 en 7,229 beneden 2 jaren,
waaronder 581 en 668 kalveren , 1,575 en 1, 182 schapen, 1,210 en 1,809 lammeren, 7 ,972 en 7 ,693 biggen,
3,647 en 3,745 magere. 352 en 225 vette varkens; Benschop 580 en 525 runderen; Abcoude 4 en 7 runderen,
waaronder 1 en 2 kalveren ; Montfoort 704 en 815 runderen , waarnnder 5 I en 125 kal veren; Veenendaal 40
en 35 runderen, 1,825 en 2,867 biggen, 154 en 287 varkens; Wijk bij Duurstede 2,032 en 2,415 runderen, 516
en 878 schapen, 317 en 611 lammeren , 1,5G5 en 1,590 bigg·en, 52 en 29 varkens , Rhenen 50 en 8 runderen ,
waaronder 6 en 3 kalveren, 81~ en 22 schapen, in '1863 18 lammeren, in 1864 8 biggen en 5 varkens; Amersfoort
3 en 24 runderen, 3,659 en 3,207 varkens; Amerongen 184 en 81 runderen, waarnnder 5 en 14 kalveren,
in elk jaar 4 schapen, 6 en 4 lammeren en in '1864 18 varkens. Te Utrecht waren de prijzen der beste paarden
in beide jaren hoog, die van de middensoorten in 1864 minder. De werkpaarden gingen , door de hooge prijzen
van het hooi, in het najaar aanmerkelijk in prijs terug. In '1863 werd te Utrecht veel amerikaansch spek ter
markt gebragt , waardoor in Julij en A ugustus het getal kramen op de vleeschmarkt van 1 tot 5 toenam, in
September is de aanvoer op nieuw verminderd. Zij was minder in 1864 en hield geheel op in de twee laatste
maanden van dat jaar. - Te Utrecht g af de handel in koffij in 1863 , doordien de prijzen in de eerste maanden
van het jaar meest stil stonden , en na de najaarsveilingen 2 tot 3 centen terug g·ingen, geene groote voordeel
en aan de handelaren. In '1864 was de omzet zeer belangrijk , doch waren de uitkomsten niet zeer voordeelig. De
prijzen liepen zeer terug in September en October, klommen in November, doch daalden later op nieuw. De
handel in thee bepaalt zich tot het dagelijksch gebruik. In suiker was meer levendigheid in 18G3 , door de
belangrijke aanvragen voor Rusland , waardoor de prijzen in April en Mei .f 7 tot f 8 rezen. D aar later de
prijzen plotseling daalden, werden aamienlijke verltezen geleden. Door de mislukking van den beetworteloogst en
de ong·unstige berig-ten uit Nederlanclsch Indie ondergingen in November en December de pr~jzen eene aanzienlijke
verhooging van f 11 en f i 2. In 18G 4· was de handel minder levendig en gaf weinig voordeel, doordien de
prijzen terug g ingen. In stroop vvaren in 1803 de omzettingen door de lage prijzen een groot gedeelte van
het jaar vrij belangrijk; in het naj aar onderging·en zij eene verhooging \.-an f 4 tot f 5. In 1864· werd veel
stroop van slechte hoedanigheid aangernerd en was de handel minder levendig. Bij gebrek aan carolinarijst
werd veel tafelrijst gevraagd. De verdiensten waren in bei le j aren gering en de omzet in 1864· niet belangrijk ,
daar in dat j aar slechts de beste tafelrijst prijsho:iclend was. De handel in specerijen was in beide jaren gunstig-er
dan in '1SG2 ; vooral in java-kaneel werd in l 8G3 veel omgezet. Ook WûS in 1864, veel handel in krenten.
waan·an de pr~jzen tot een vrij laag cijfer g·eclaald zij n. In j ava - ~abak is in beide j aren veel omgegaan, vooral
ter vel"\'anging van marylanrl-tabak. Vele speculanten waren in 'l 863 verpligt deze laatste soort van tabak met
verlies te verkoopen. De iulandsche tabak vond in 1864 g oe rlen aftrek tot krasse prijzen. De om zettingen in
manilla-tabak waren onvoonleelig. De handel in sigaren \vas in 'l 86il niet groot, doo rdien de soorten niet voldeden.
Door de g·roote aanvoeren van pe troleum gaf cle oliehandel in beide j aren geene gunstige uitkomsten.
Het. artikel was ook in '1864 onvoordeelig voor de oliesJo.gel'ijen door de o.ngunst.ige verhouding in prijs van
olie en zaad. De handel in drnogerijen en verfwaren \'i'as gcmst.iger in 18G4 dan in 1863. B ij den handel in
verfwaren werd vooral de ongunstige invloed van den amerilrnanschen oorlog ondervonden. De handel in h uiden
was in 1864 niet groot, daar de pr~jzen der inlandsche g·ezouten en gedroogden st.eeds terug gingen, waarop
slechts de kalfsvellen eene gunstige 11itzondering mnakten. De handel in man ufaktm en was lnvijnend in 1863;
in '1864 was in dien handel veel spanning door de g roote afwisseling der katoenprijzen. Hij was vooral in
October gedrukt door de uitzig· ten op vrede in N oord-.Amerilrn. In 1864 hield zich de handel in linnen en
garens met beperkten omzet goed staande. De wollen stoffen ondergingen reeds in het begin van dat jaar
eene prijsverhooging, terwijl de zijden stoffen grootendeels tegen het najaar 1 O tot 15 % rezen. De omzet
0
10
in manufakturen was in de groote mag·azijnen te U trecht in 1804· niet onbelang·rijk. De handel in ijzerwaren
en kramerijen is door den aanleg van spoorwegen en nieuwe industriele ondernemingen vo0rdeelig. In de laatste
helft van 1863 zijn de prijzen van ruw ~jz e r en staafijzer b elangT~jk gestegen. waardoor in de twee laatste
maanden van het jaar clE' kooplust zeer werd opgewekt. In de tweede helft van '1864. waren de prijzen van
plaat-, staaf- en bandijzer zeer gedrukt. De houthandel was in ·186il vrij, in 1864. zeer levendig. In het
laatste jaar was men door het vele werk aan de houtzaag·molens verpligt in de nabijheid van Utrecht eene
nieuwe stoom-houtzagerij op te rigten. D e handel in tras en kalk was in beide j aren zeer levendig-. De tras
wordt uit Utrecht naar het geheele land g·ezonden en voor een klein gedeelte naar Belgie, D uitschla1lcl , Oosten
West-Indien. De aanvoer van portlandschen cement, bazalt , zinksteen en keijen is zeer toegenomen. Ook
nam de invoer van steenkolen door de afächaffing van den rijksaccijns voor het verbruik belangrijk toe. Hij was
in 1864 minder voordeelig voor de handelaren door de klimmende prijzen der steenkolen aan de mijnen, de
verhoogde vrachten door den lagen waterstand en het toenemen der regtstreeksche bestellingen bij de nederlandsche
rhijnspoorwegmaatschappij. De coke van de gasfabriek der gemeente had in 1804 veel aftrek. De
handel in turf was in beide jaren belangrijk, doch in 1864 onvoordeelig door de gedrukte prijzen; zulks was
ook het geval met den handel in brandhout. De handel in wijn bleef in beide jaren g·edrukt. De boekhandel
vc1·keert steeds in hloeijenden toestand , ook de bnitenlanclsche boekhandel , vooral de hoogrluitsche , wordt met

vlas en aardewerk was vooral in 1864 niet onbelan~rijk,
goed gevolg gedreven. De handel i~ kramerijen, Over het al emeen is te Utrecht de toestand der w1~kelzoodat
het getal handelaren voortdmend t~en~e-~t. t" kassie~derij voorzien aldaar door hunne betrekkmgen
nering niet ongunstig. De kantoren van af mm1s r~ ie e~. eren stand en van bijzondere pE>rsonen even goed als
met het binnen- en buitenland in de behoe ten van e~ ntitJV. 1864 eene spaarkas op waar men dagelijks geld
f R tt d Een dezer kantoren ng e m , k ht
te Amsterdam o te o er am. . k t u ·. ht werden in elk van beide jaren bij afslag ver oc :
kan brengen en terug nemen. Op de v1schmar t e
Zalm .... ·
IJlbot ... .
Kabeljaauw.
Schelvisch .
Tong ..
Schol ..
Tarbot.
Griet ..
Scharren ..
Knorhanen
Steur.
1863.
13
2
1,672
14,050
54,740
79,426
256
52
4/100
48
Rog. • . .
13
140
Geep. · · · 13 460
Bot ... ·· · ······ '
1864.
9
3
2,251
25 ,324
65,608
35,328
279
40
4
4,140
tree
stuks. Krabben .... .
Elft ....... ·
Finten (versche)
Houting ... · ·
Gerookte finten .
Gedroogde schol . . · ·
scharren.
Gerookte bokking .
Sprot ...
Haring ..
Spiering.
Garnalen
Riviervisch . . . · · ·
1863.
8
3,462
10,560
312
940
150
4,600
153
106
111,770
281
9
1864.
8,159
750
1,388
stuks.
385 tal.
bosjes.
121,028 stuks.
1,062 bennen.
13
2,385 3,978 ponden.
5 27 458 35
heeft bedragen. De marktgelden bedroegen in elk jaar f 2,451.89
waarvandeopbrengst/24,803.12 en/ ' . . d mbtenaren bleven zuiver over /281.715 en/616.42&.
en f 2.703.825; na aftrek der onkosten _en tr~ldemei~te:k. er a hol scharren en garnalen zeer overvloedig' vooral
De aanvoer van bot was in 1863 matig' d1~ vdan do _ mg' ~cge J. ~ren. vooral was die van bot en schol middel-
. t A stus in 1864 mm er an lil von ' . lk . f 116 95
van April tot en me ugu ' . ld d De opbrengst dezer markt bedroeg m e Jaar .
matig, die van garnalen en bokkmg meer vo oen e.
enf9L75. .
863 3 A_ 5
in 1864 32 45 schepen, roetende 154,939en145,078
Te Utrecht zijn binnengeloopen en gelost lil ~- .~a ' l ran~n turf steenkolen, timmerhout, waaltonnen.
De voornaamste artikelen van aanvoer z1Jn a~:kdap~e e:i, garen i:n 18~3 6 738 in 1864 6,493 schepen;
· D h t l · 1) te VreeswiJ ZIJn mgev ' ' .
en metselsteenen en ho01. e se u suis .. h . f de afvaart naa7· Utrecht: iBlandsche vaarlmgen
uitgevaren 7,805 en 7,680. Hieronder waren biJ ">7~t i~;:r:nt~t 9 tonnen 276 en 303, roetende 2,082 en ~,301,
van 1 tot 5 tonnen 35 en 58' roetende 148 en - ' 216 119 tonnen 4û7 en 434 bovenlandsche vaartuigen'
boven de 9 tonnen 5,960 en 5,698' roetende 222~976 en .t, ' of de o 'vaart van Utrecht' iulandsche van 1 tot
inhoudende 2,344- ,137 en 1,919,331 centenaars; bij het ui varen267 en fo9 roetende 2105 en 2,306, boven de
5 tonnen 37 en 62' meten
d
e
157 en 286
'
van 6 tot 9 tonnen
b landsche
'
355 en 326
'
inhou
d
en
d
e 1,8
12
'
642
9 tonnen 7 ,146 en 6,983' roetende 302,818 en 304,929 bto~:e~' ov~~ sluis ingevaren 44 ~n 59 houtvlotten ter
en 1 Ml7 323 centenaars. Daarenboven zijn in elk van e1 e Jalrent an 68' en 7i2 ellen De sluis- en brug-
' ' 11 · rn en -17 ter eng e v '• ·
lengte van 25,635 en 27 , 58~ . een, uitgevaren"> en f5 748.585, bij de opvaart f 4,638.605 en f 4,503.16_5.
gelden hebben opgebragt biJ de afvaart /6,1-0.3~ .. 'schut naar binnen in 1862 6,946, in 1863 7,851, lil
Door de groote sluis te Vreeswijk' keulsche vaar , ZlJn ge . d 3-7 462 en 640 ijzeren. Daarenboven in
b . 8 1">5 9 133 en 8 077 schepen waaron er o ' . 642
1864 6,73'1; naar uiten ' - ' ' ' : el 'Do)r de schipbrug te Vreeswijk kwamen m 1863 4, '
elk jaar 1,550, 1,167 en 1,201_ lengten h_~ut v~n 20 h. stoombooten terwijl daarover zijn gekomen 5,249
in 1864 3,486' in het laatste Jaar 246 biJ nae t, se epen _eln 1 097 en '1 071 losse paarden en koeijen. De
.. . t . . 4319 en 3467 met twee w1een, ' ' .. 1 t t
en 4,117 rIJtuigen me vier' , ' l . . 1864 van 3 JanuariJ. tot 18 FebruanJ en van 5 o
· 863 b.. in het gehee met m d d d
scheepvaart was lil 1
1 Jna .. ..1 .. t' . dat J. aar veel .moeijelijkheid ondervon oor en
b
t d d or het IJS· terWIJ ZIJ evens lil /!
31 Decem er ges rem o .. ' r de schutsluis buiten de Waardpoort te Utrecht zijn aigevaren naar
lag·en waterstand van Maas en RhiJn. Doo
Amster·dam 13 009 en 12 562. Van deze schepen
· l864 11 846 opgevaren van ' '
Amsterdam in 1863 12,'145, lil ' '. 4387 e 4343 van 5 tonnen en minder, roetende 17,548 en
waren: bij de afvaart binnenlandsche vaartmge~nd~ 7 96: e;1 8·,680' 6,288 en 5,957 boven de 9 tonnen' roetende
17,372' 1,138 en 1,240 van 6 tot 9 tonn~n' ~et d h ' aartuio-en inhoudende 1,666,920 en 1,475,254 centenaars;
246,761 en 237,54~ tonnen, 332 en ;'306 ov~~:; vs~n e5vtonne: en' minder, roetende 17,980 en 17,756, 1,304 en
bij de opvaart : bmnenlandsche' l1,4fJ5 en 4 , 9 499 7 210 en 6 766 boven de 9 tonnen' roetende 308,026 en
1 357 van 6 tot 9 tonnen' roetende 9,128 en ' . , ' . h d 'd 1 462 086 en 1 292 279 centenaars. Daaren-
, 6 254 bovenlandsche vaartmgen' m ou en e ' ' ' ' 1 t
292,330 tonnen ' 27 . en . t 2'>. 360 en 20 998 opgevaren 15 en 14 ter eng e
boven zijn afgevaren 64 en 81 _houtvlo~ten' t~~ len~;b::n op~ebragt bij' de 'afvaart j 4,838.885 en f 4,695.69.
van 1,9211- en 940 ellen. De sl uIS- en rug ge en V htb te Zui ·1en 'kwamen in f 862 ' 1863 en 1864' tegen
bij de opvaart f 7 ,284.61 en f 6,870. 7 p. Door de h ec rug 70 t t J 72 tonnen 994 649 en 851 houtvlotten of
ld /
010 11066 4270 en 4105 se epen van o ' ' 25
een brugge van . •, ' ' ' 4 780 4 420 dorps- markt- of volksschuiten van 23 tot
koppels' tegen een brug·geld van f 0.05' 4,43~' ' ent f:b kk 2 3,65 2 320 en 2 310 vletpramen' kromme-
4 697 4 690 zand en steenhgters en ur o en' ' ' : ' lk l
tonnen; 5,395' ' en ' - ld I' 0 025 3 205 '3 375 en 3.425 turf- en me se 10uwen.
rijnders beneden 10 tonnen' en tegen een brugge van .; . ' ' ' ,
1) In t.lc \'Origc jt1a :·Gan ecn Sló\U I: cp·ooto slui ~ ' lees: Sl'hut~lui~ .
Met inbeg·rip van het nachtgeld, hetwelk in '1863 door 32 sehepen betaald werd, bedroeg· in elk jaar de opbrengst
f 1,287.425_, .f'1,263.725 en f 1,2H.225. In den loop van 1863 is de nieuwe ijzeren rolbrug over den
hollandschen IJssel aan den doorslag te Jutphaas voltooid en op 15 November van datjaar voor de scheepvaart
geopend, zoodat nu alle bruggen beweegbaar zijn en de scheepvaart over het geheele kanaal met staanden
mast kan plaats hebben. Langs dit kanaal z~jn gevaren in 1863 onder de Doorslagbrug (enkel in December)
komende van boven 121, van beneden 151, onder de Geinbrug van boven 1,741, van beneden 2,11'2, onder de
Hoogeboomsbrug van boven 691, van beneden 1,435, onder de brug te Montfoort van boven 445, van beneden
1,117 , onder die te 0 udewater van boven 656, van beneden 1,313 schepen. De scheepvaart was dat jaar gestremd
van 15 Junij tot 15 Augustus door de werken aan den Doorslag. In 1864 werden geopend de schutsluis
aan den Doorslag voor 2,352 op-, 1 ,552 afvarende schepen , roetende 65,550 en 42,462, de Hooge booms brug
voor 1,623 op- en .833 afvarende schepen, roetende 51,393 en 26,444, de schutsluis bij Gouda voor 4,409 open
3,957 afvarende schepen, roetende 95,760 en 8'1,350 tonnen. Wegens ijsbezetting zijn op 15 December de
schepen dat jaar het laatst aan den doorslag geschut.
In Friesland ziju- nieuwe markten ingesteld: in ·1863 weekmarkten te Hindeloopen en Woudsend (Wijmbritseradeel);
eene veemarkt, gedurende vier Donderdagen van October en November, te St. Anna-Parochie; in
1864 eene veemarkt den eersten Donderdag van Mei te St. Anna-Parochie en eene voor- en najaarsmarkt in
J unij en October te Appelscha (Ooststellingwerf). Daarenteg·en is in 1863 afgeschaft de kermis of jaarmarkt
te Ylst. De toestand van den kleinhandel was in 1863 iets beter dan in 1862. De handel in granen en zaden
was door den rnimen oogst veel belangrijker dan in de laatste jaren, waartoe ook de aanvoeren van rogge en
boekweit uit het buitenland bijdroegen. In het begin van het jaar ondergingen de prijzen weinig· verandering;
in Mei en J unij vonden enkele artikelen meer vraag en ondergingen eenige verhooging. Voor de speculanten
gaf 1863 weicig voordeel, daar velen nog in het bezit waren van oude voorraden, die, vooral op het einde
van het jaar, niet onbelangrijk in prijs verschilden bij de hoogste noteringen. Hierbij kwam dat er weinig vraag·
was voor het buitenland door de ongunstige verhouding der prijzen. Slechts in het vo01jaar werd nog al garst
en tarwe naar Belgie, haver naar Engeland verzonden. In 18Gl" was de binnenlandsche handel in verscheiden
artikelen in het eerste halfjaar zeer goed. In het najaar waren de verzendingen van granen en zaden zeer
beperkt door de gedeeltelijke mislukking van den oogst van koolzaad en tarwe. Veel graan werd niet ter
verkoop aangeboden, doch door den boer als veevoeder gebruikt. In witte tarwe was in het begin van 1863
zeer goede vraag in de lig-tere gewigten voor stijfselfabrieken, in de zwaardere soorten voor de provincien en
voor Belgie. De prijzen bleven in de vier eerste maanden van het jaar vrij goed op het standpunt van 1 Januarij.
Overdreven geruchten van roest in het te velclstaand gewas verhoogde den prijs met ongeveer .f 30 per
last. Later gingen de prijzen weer achteruit en was de handel g edrukt. 'l'oen bleP.k dat het nieuwe gewas
goed was gelukt bleef de achteruitg·ang voort prijs van October tot het einde van het j aar met f 25 per last gedaald. De witte tarwe gold
in elk jaar in het begin van Januarij/7.90 tot.f8.80 en /7.10 , op het einde en in het midden van .fund
f8.70 tot,/9.50 en/8.10 totf8.20 , op het einde van September en het begin van October /7.30 totf8.'10 en
/6.50, op het einde van D ecember /6.60 tot f7.20 en f 5.60 tot f 5.70 per m .. Van roocle tarwe waren in
1863 de aan voeren niet groot , het meeste werd voor de bakkerijen in de provincie opgeruimd. Het g·ewas van
1863 was overvloedig , puik van hoedanigheid , buiteng·ewoon zwaar eu uitmuntend voor bakkerijen geschikt.
De prijzen wisselden in 1863 ongeveer f 60, in 1864 .f 36 per last. Het g ewas van 1861- was meest slecht en
kon zonder vermenging i:p.et puike jarig·e soort niet voor de bakkerij g ebruikt worden. De roode tarwe gold
in elk jaar, bij een gewigt van 75 en 72 tot 15 ned. p" in het begin ,-an J anuarij .f 8.60 en f 7 .1 O, op het
einde en in het midden van Junij f9.25 en ./8.30. op het einde van September en het begin van October
/7.30 tot f8.10 en ,/6.80, op het einde van December .f7.20 en ,/6.4-0. De handel in rogge was in 1863 vrij
uitgebreid, daar veel werd aangevoerd uit Holland en Belgie en van de Oostzee. De prijzen bleven in de eerste
maanden van het jaar tamelijk vast en verhieven zich eenigzins in Mei en J ulij; terwijl zij later bij meest
beperkten handel langzaam achteruit gingen, zoodat men een verschil van f 36 per last verkreeg bij de hoogste
noteringen. Het nieuwe gewas voldeed uitmuntend voo1· de bakkerij, even als het belgische, waarvan verscheiden
lading·en in het laatst van het .i aar werden aangevoerd. In 18M waren de omzettingen vrij groot ,
meer in buitenlandsche clan inlandsche soorten, daar de eerste tot zeer bill\jlrn prijzen werden verkocht en uitmuntend
geschikt vvaren voor de bakkerij. Door de vele mededinging werd de rogge veelal lager verkocht dan
aan de markt te Amsterdam. In de eerste maanden van het jaar was weinig verschil in prijs met neiging tot
daling; zij verhieven zich eenigzins tegen half Junij, om later langzaam achteruit te gaan. De laagste notering
was in het begin van OctobeJ' f 27 per last beneden de hoogste. Het nieuwe gewas van '1864 was slechts
matig·. De rogge g·old in elk jaar, tegen een gewigt van 72 in ·1863 en van 73 in 1864, in het begin van
Januarij f7.10 en f6.25, op het einde en in het midden van Junij /7.20 en .f6.25 totf6.30, op het einde
van Decemberf6 en/5.75 en in het begin van Octoberf5.35 tot/5.40. Van boekweit was in het begin van
1863 weinig debiet. In Maart en April openbaarde zich meer vraag·, die tot op het einde van J unij voortduurde.
Uit Frankrijk en Holstein werd nog al aangevoerd, waarvan vooral de eerste door goede hoedanigheid,
billijken prijs en voordeel in de bewerking zeer gezocht was. Het nieuwe gewas van 1863 was minder zwaar
II. 50

. dan dat van 1862. Van veen boekweit, waarvan het nîeuwe géwas niet best gelukte, kwam zeer weinig ter
markt. In 1864 was door het goede aardappelengewas het debiet der grutterijen niet ~eer gro~t. De boe~""'.eit
steeg wegens schaarschte van w€ek tot week in prijs; terwijl gedurende den zomer mt. Holste_m zeer wemig1
uit ]'rankrijk niets werd aangevoerd. De prijs bereikte in Augustus eene hoogte. sedert Jaren met gekend/ ·~00
per last meer clan in J anuarij; later ging hij op nieuw achteruit, zoodat op het emde van Dec~mber de notermg
slechts weinig verschilde van die in het begin van het jaar. Het gewas van 1864 was nog h~ter dan dat va~
1863 en zelden zwaarder dan 67 ned. p" In elk van beide jaren waren de prijzen in het begm van JanuarlJ
f6.35 en.f6.15, ·OP het einde van Junij en het begin van Augustus.f7.10 en.f9.40 tot.f9.50, op h~t einde
van December .f6 en.f6.50 perm" De handel in wintergarst was in 1863 van ~rooteren omvang dan m 1~62.
Door de duurte der aardappelen nam het debiet van gort toe, zoodat de pellerlJen van Maart tot het emde
J unij vrij wat noodig hadden. Ook werd nog al garst verscheept naa: Holland .en Bel~ie.' Het nieuwe gewas
slaagde zeer g·oed. Daar echter de pellerijen en ook het buit~nland m h~t naJaar wem1g trok~en door het
gunstige aarclappelgewas, gingen de prijzen langzaam achteruit en verschilden .f 27 per last_ . blJ. de hoogste
notering. ,In 1864 was de omzet aanmerkelijk minder dan in het eerste gedeelte van ~et vorige Jaar en .bepaalde
zich meest tot de pellerij en slechts voor een klein gedeelte to~ binn~n- en buitenlandsche :erzendrn~:
Later bij meer debiet rezen de prijzen, zoodat het hoogste standpunt m JullJ ./30 per last me~ dat m JanuarlJ
verschilde. De prijzen waren op het einde van het jaar nagenoeg op het standpunt van het begm_:eruggekeer~.
Het nieuwe gewas gaf eene geringe opbrengst tegen een !5ewigt van 6?. tot 62 ned. ~" De pnJz~~ waren m
elk jaar in het begin van Januarij./5 en.f4.50, op het emde van JumJ. e_n het begm van JuhJ .f5.20 en
.f 5.50 en op het einde van December .f 4.30 en .f 4.40. De zomergarst, wen~ig aangebo~en, vond veelal go~de
koopers, vooral voor de zaaijing tegen hooge prijzen. In 1864 werd vroeg m het voorJaar veel voor de uitzaaijing
gevraagd, zoodat toen, daar de voorraad gering was, .f 6 tot ../ 7 per m. besteed werden. Het gewas
van 1864 gelukte goed. De eerste aanvoeren in September werden ongeveer .f 20 per last hooger betaald d~n
op het einde van December. De billijke prijs deed het artikel veel zoe~en voor. veevoeder."." Men betaalde m
t 863 in het begin van J anuarij .f 4.50, einde J unij .f 5, December .f !~, m 1864 m het begm van September
.f 4.40, einde December .f3.70 per m .. Naar haver was in de eerste maanden van 1863 eene goede vraag voor
binnen- en buitenlandsche verzending. Daar de prijzen in Friesland later meest hooger waren dan elders nam
de vraag later af. Van Januarij tot het nieuwe gewas was weinig afwisseling in prij~. Bij de aankomst _van
dat gewas, hetwelk zich uitmuntend liet aanzien, gingen de prijzen langzaam achteruit; zoo dat op ~et emde
van het jaar voor de fijne .f 27, de voerhaver korte .f 25, lange .f 20 per last met ~e hoogste notermg v~rschilden.
In 1864 was weinig vraag voor het buitenland, doch goede kooplust voor bmnenlandsche. verzendm.~
en voor speculatie; zoodat de prijs langzaam vooruit ging en in Julij ./27 per last hooger was dan m JanuariJ.
In den zomer was veel vraag voor de binnenlandsche verzending, zoodat de speculanten ~e~oegzaam hun ou~en
voorraad opruimden. In 18M was veel haver uitgezaaid door het om~loegen der met wmtergewassen bezaaide
gronden. Hierdoor gingen de prijzen wekelijks achteruit en stonden m ~et laat~t va_n Decemb_er nagenoeg o~
dezelfde hoogte als op 1 Januarij. De fijne haver van 50 ned. p. gold m elk Jaar m het begm van JanuarIJ
.f 3.50 en .f3.10, op het einde van J unij en het begin van J ulij .f 4, op het einde van December .f 3.10, de
korte voer van 45 en 47 ned. p. op diezelfde tijdstippen .f 2.90 en .f 2.75, .f 3.40 en .f 3.85, .f 2.55 en .f 2.80, de
lange voer van 40 en 4~ ned. p . .f 2.40 en .f 2.45, .f 2.90 en f 3.45, .f ~.25 e~ .f 2.50. De handel in groene en
graauwe erwten was in 1863 geringer dan in 1862, daar de eerste met puik van kook waren en de laatste
door de billijke prijzen der bruine boonen meer en meer werden verdrongen. Het ?'ewas van 1863 gaf eene
goede opbrengst.; terwijl de hoedanigheid der groene erwten veel t~ wenschen o:erhet, v.~n welke laatste de
omzet vrij belangrijk was in 1864 als veevoeder wegens de lage pnJZen. Verscheiden pa,rt1Jen werden aangevoerd
uit de Oostzeehavens en vonden steeds geregeld koopers. Ook de graauwe erwten waren wegens de
billijke prijzen in 1864 nog al gezocht. Het nieuwe gewas v.:as overvloedig doch viel in hoed~nighei~ nog al
tegen; waardoor de prijzen, aanvankelijk vr~j hoog, terug hepen. De !Sroene erwt~n golden m elk Jaar van
Maart tot Jnnij en Maart totJulij,/7 tot.f7.50 en.f6.75 tot.f7.25, emde December van.f6.75 tot.f7.25 en
van .f 7 .25 tot .f 7. 75, de graauwe op dezelfde tijden .f 8 tot .f 8:50 en .f 7 .. 50 ~ot .f 8, f 7 tot! 7 .50 en f 8.25 tot
.f 9. De aanvoeren van boonen waren in 1863 bel~ngrijke.r dan m het vorige Jaar; slechts. blJ de korr:~t van het
nieuwe gewas en bij enkele partijtjes voor de zaai gebezigd bespeurde m~n eene verhoogrng van. pr1Jzen. Voor
binnen- en buitenlandsche verzending was steeds vrij goede vraag en m het laatst van het Jaar veel voor
veevoeder. Het gewas van 1863 was meest blank, hard en bijna zonder insekten. In 18M was reeds in het
voorjaar voor alle soorten van boon en voor veevoeder en zaai goede vraag; tot op. _het nieuwe gewas werden
zij langzamerhand hooger betaald; later zijn vo~ral de wrakke so~rten tot la~e pnJzen verkocht. Het gewas
van 1864, uitmuntend geslaagd, werd veel, biJ gebrek aan ho01 op de kleigronden, op stam verkocht en
met het stroo gebruikt voor veevoeder. Op het einde van het jaar verschilden de paardenboonen .f 30, de
duiven-.f 15, de platte boonen .f 45 per last met de hoogste notering. In elk van beide jaren golden de paardenboop.en
in het begin van Januarij .f 5.50 tot .f6, op het einde van Junij en begin van J~lij (6.50 tot f 6.75
en .f 6.50 tot .f 7, op het einde van December f 5.50 tot .f 6 en .f 4.50 tot .f 6, op dezelfde t1Jdstippen de dmvep.­
boonen .f 7 tot.f7.25,.f6.50 tot.f7, .f7.20 tot.f7.50, .f6.50 tot.f6.75 en.f6.~0 tot.f7, de.pl~tte f5.50 tot
.f 6, .f 5.50 tot .f 6.50 en .f 6 tot .f 6,50, .f 5 en .f 5 tot .f 5.50. Het debiet van brume boonen, die m. rmw.e ma~e
werdei:i aangevoerd, was vooral in het begin van 1863, vrij belangrijk. De prijzen warep. laag tot m het b~gm
van Mei, toen zij ongeveer .f 60 per last klommen; voor witte boonen, minder gevraagd, gaven de pr1~zen
weinig verschil. Van het nieuwe gewas, goed geslaagd, was in f863 weinig debiet door den overvlo?d1g~n
~f.\rdappelenoogst. Ook in 1864 waren van bruine en witte boonen het debiet niet groot, de hoedamghei

596
.f 35 tot f 1!0 p. m .. Het debiet van gort was in het voo1:jaar van 1863 zeer goed; het ~eeft later d~or den·
goeden aardappelenoogst geheel opgehourlen. In '1864 was vooral in het laatst van het_ Jaar het de?iet. zeer
gering, zooclat de prijzen f 40 tot f 50 per last zijn gedaald. Men bet~alde voor de.?'ort m elk van beide 3aren
in het begin van J anuarij f 9.25 tot f 1 ·l .25 en f 9 tot f 11 , op het emde van J un~J ./ 9.50 tot./ ·11.50, op het
einde van December f9 totf11 en.f7.50tot.f9.50 p. m" De handel in meel , zoo binnen-:- als buitenlandscl::
was in· 1864 door de lage prijzen in verhouding tot die der tarwe zeer groot. Het gebrmk voor de bakken3
neemt jaarl\jks zeer toe. Te Leeuwarden worden van het buitenland verscheiden partijen regtstreeks aangev~erd .
In 1863 zijn de gedroogde cichorei wortelen van het vorige jaar gedurende den zomer zeer langzaam opge~1.umd.
Men l}esteedde in J anuarij f 9, in Aug·ustus f 8. 75. Gedurende den zomer waren de verkoopen belangnJk op
levering in het midden van September tegen f 8.50, in October tegen .f 8. De prijs. gi~g later ~chteruit tot
f 6.50. Het gewas van 1863 was over het algemeen uitmuntend en vooral overvloedig m de kleistreken. De
prijzen der natte wortelen waren in verhouding hoog. Op het einde van hetjaarwas de.voorraad van gedroogde
'''ortelen op de klei tamelijk, op het zand g ering. In 1864 is de overgebleven hoeveelheid gedurende den z?mer
voor een groot deel opgeruimd tot. steeds teruggaande prijzen, daar er weinig aanvraag- \.Vas voor het bt~1ten­
]and. De prijzen der gedroogde cichoreiwortelen, in het begin van 1863./7 totf7.25 per 100 ned. p. , gmgen
terug tot f 6. De oogst van 1864 was door de aanhoudende droogte in den zomer slechts matig doch ~an z~:r
g·oede hoedanigheid. De natte wortelen waren in het begin, vergeleken bij de gedroogde , te hoog m pn.JS.
Later herstelde zich het evenwigt.
Op de voornaamste markten in de gemeenten van Friesland werden aang·ebragt in:
1863. 1864. 1863.
Rogge. '107 ,173 13·1,070 mudden , gemiddeld .1 6.25
Garst . . 53 ,588 lJ.5 ,694· 4.55
HaYer 134,0·14 128,615 3.20
Tarwe. 85 ,291 101 ,063 8.15
Boekweit 71 ,073 47 ,961 5.95
Witte boonen. 73 2 61 9.25
Koolzaad. 108 ,987 40 ,736 15.00
Lijnzaad. 3-2,700 71 ,54-2 12.10
Wol 2,095 5,817 ponden , 1.k5
Paardenboonen. 10,850 17 ,412 mudden. 6.JO
Erwten 6,274 1L2i4 7.75
Kanariezaad. 3,120 240 6.40
Klaverzaad 797 392 48.50
Appelen .. 725 3,371 3.85
Peren .. 890 1.650 3.95
Aardappelen. 92,233 104,450 2.65
Bessen. 4,700 12,374 ponden, 0.20
1864.
.1 5.93
4.375
3.10
7.20
7.05
7.125
11.35
11.15
1.70
5.95
7.0û
42 .00
45.00
1.60
2.00
3.65
0.11
per mud .
Door de koornmeters te Leeuwarden werden in elk van beide jaren gemeten 63,841 en 52,943 m. tarwe,
68,462 en 4·9,473 m. rogge, 33,751 en 20.628 m. boekweit, 48,548 en 37,261! m: garst, 1'15,564 en 67,505.m.
haver, 9,020 en 5,712 m. paarden- en duivenboonen , 3,91!7 en 2,376 platte of tumboonen, 6,858 en 41.~ witte
en bruine boonen , 5,025 en 6,473 m. erwten, 75 ,087 en 27,682 m. koolzaad, 24"758 en 46,718 m. hJnzaad,
4,576 en 2,943 m. kanariezaad, 797 en 156 m. klaverzaad, 10,656 en 10,175 m. gort, te zamen 470,890 en
330,1!63 m" Zij hebben naar raming in elk jaar opgeb~agt f 3,413,260.1.5 en_./ 2,35.6,680. Aan d~ veemarkten,
vooral aan de wekel~jksche te Leeuwarden , heerschte m 1863 veel vertier. Vooral m 1864 was die hand~.l ze~r
levendig en werd te Leeuwarden veel aangevoerd. Die groote aanvoer was een gevolg van de noodzakeh.Jkhe1d
voor vele veehouders om, wegens gebrek aan voeder, zich van hun vee te ontdoen. Door de aanhoudende
o-roote aanvraag en de verzending naar Engeland hielden de prijzen zich meest staande. Aan de waag te
Leeuwarden werden gewogen in: 1863 1,873.400 , in 1864 1,834,990 ned. p. boter, tegen 1,985,420, aan die te
Sneek 2,216,700 en 1,943,860, tegen 2,130 ,840 in 1862. De mindere aanvoer was in beide jaren het gevolg van
de mindere opbrengst. De prijzen bereikten in 1863 hun hoogste standpunt te Leeuwarden op 6 Februar\j
f 58, te Sneek op 27 J anuarij f 57 , het laagste op 17" Jnlij en 30 J unij f 33 en f 34 per 1/ 4 vat of 4.~ ned. p.;
in 1864 was de prijs het hoogste op 12 en 2 FebruanJ f60 en ./62, het laagste op 10 en 14 Junl.J .f35 en
./ 35.50. De vatboter werd even als vroeger grootendee1s verkocht ter verzending naar Engeland. Aan de
waag te Leeuwarden werden in elk jaar aangevoerd en gewogen 134,234 en 86, 704 ned. p. kaas, tegen 167 ,608
in 1862 , aan die te Sneek 908,007 en 769,431 tegen 879,678 in 1862. De hoogste prijzen waren te Leeuwarden
op 13 November 1.863./25 tot.f33, op 7 October 1864./33 tot f.~6, te Sneek op 27 Octob(•r 1863 (~0.50,
op 4 October 1864 .f36.50 , de laagste te Leeuwarden op 3 JuliJ 1863 ./15 tot .f24.5.0, op 10 Jun~) 1864
.f2L75 totf25, te Sneek op 5 Mei en 28 Julij 1863.f20, op 12 April 1864.f2'1 per schippond of 150 ~:d. p"
Aan de markt te Leeuwarden stond in de eerste maanden van 1864 de aanvoer van boter nagenoeg geh.Jk aan
dien van het vorige jaar. In J ulij, Augustus en September was de wekelijksche aanvoer van boter en kaas
aanmerkelijk minder. In de laatste maanden van dat jaar nam de aanvoer van boter weêr eenigzins toe, t~rwijl
die van kaas gering bleef. In 1864 is vooral in het laatst van het jaar de aanvoer van woudboter, waarm de
handel sedert een drietal jaren bijna aanhoudend slap was geweest , in levendigheid toegenomen. In het laatst
pond.
mud.
pond.
597
van het jaar bestond op sommige marktdagen drie vierden van den aanvoer uit die soort van boter. De aanvo~r
van boter uit! de kleistreken was gering in vergelijking van vroegere jaren.
Op de voornaamste markten in Friesland werden aangebragt in:
'1863. 1864. 1863. 1864.
Paarden 5,278 5,159 stuks, gemiddeld f 129.75 .f 149.50 per stuk.
Veulens . . 588 598 50.30 53.50
Runderen. 52,869 68,899 101.65 85.00
Kalveren .. 9,784 10,131 27.10 22.00
Schapen .. 40,043 44,54-8 16.50 27.75
l1ammeren. 18,737 18,540 8.00 7.04
Varkens 6,745 8,968 52.00 45.00
Biggen. 14,228 15,958 23.50 24.50
Boter. 8,280,640 7,463,596 ned. p. , 1.14 1.15 ,, ned. p.
Kaas .. 2,137,529 1,740,753 0.17 0.20
Aan vee werden te Leeuwarden aangevoerd: in 1863 20,420 en 28,600 koeijen, gemiddeld verkocht tegen
./152 en./162, 9,610 en 10,750 vaarzen tegenfHO en/111, 4,740 en 9,000 pinken tegenf97 en.f9i, 8,310
en 9,300 kalveren tegenf31 enf29, 46,590 en 56,580 schapen tegen.f16 en.f20, 10,050 en 13,020 varkens
tegen.f53 enf65 , 1,110 en 1,290 paarden tegen.f92 enf64.
Door de sluizen en de bruggen dezer provincie, waar de schut- en doorvaartgelden bij gaardering· worden
geheven, zijn gevaren en hebben aan regten opgebragt:
VAARTEN OF KANALEN.
:Kanaal van de Nieuwe Zijlen over
Dokkum, Leeuwarden en Franeker
naar Harlingen . . . . .
PLAATSEN VAN INNING.
Zeesluis de Nieuwe Zijlen ..
Draaibrug onder Engwierum 1) .
Hooge of Klaarkampsterbrug .
Ophaalbrug te Ritzumazijl .
Bolswarderbrug (de)...... .
Ophaalbrug de Kingmatille ..
Raatsveldbrug bij Franeker . . .
Draaibrug onder Achlum, De
Koetille . . . ... .
( Verlaat te Stroobos . . ..... .
Kanaal van Stroobos naar Dok- ~' Gerben-alles-verlaat .. . .... .
lrnm . . . . . . . . . . . . . . . Kollumerverlaat. . . . . . .
Brug te Wouterswoude
Brug ove~ het Kolonelsdiep onder
Augustmusga ........ . .
Vaart van Stroobos naar Leeu- Brug over het Kolonelsdiep te
1
warden en Lemmer ....... < Schuilenburg ........ . . .
Draaibrug te Bergumerdam .. .
I
Ophaalbrug over de Scharsterr~jn
\ Follegabrug bij Lemmer .....
Rivier de Linde . . . . . . . . . . Lindesluis onder Oldetrijne
Vaartuigen.
1.863. 1864..
2,517 4,231
2,398 4,074
2,268 1,822
4,021 3,720
2,167 2,145
6,251
7,424 5,502
8,686 8,085
12,505 9,435
3,772 3,357
5,746 6,405
8,919 8,889
6,846 9,574
6,153 5,174
2,493 2,483
3,531 3,020
TOTAAL
Opbrengst.
1863. 1864.
.f 2,015.90 f 3,116.50
536.995 2) 497.00
546.85 604.50
299.50 313.65
105.10 169.65
475.645 2) 376.01
223.95 197.37
650.15 629.75
3,010.46 3,191.655
1,506.905 863.925
1,406.125 1,023.835
2,118.15 2,013.00
636.05 552.45
3,799.07 2) 4,607.00
1,335.09 1 ,273.88
914.00 79L925
.! 19,579.94 f 20,222.10
De draaibrug onder Engwierum en de ophaalbrug de Kingmatille zijn van 12 Mei 1863 tot 12 Mei 1866
verpacht. Van 1 tot 25 April 1864 is door den dood van den brugwachter geene aanteekening gehouden van
het getal schepen gevaren door de Bolswarderbrug. De opgave van het getal schepen door de brug over het
Kolonelsdiep te Schuilenburg dagteekent van 12 Mei 1863. De doorvaartgelden door de ophaalbrug over de
Scharsterrijn zijn sedert 12 Mei 1863 verpacht. De doorvaartgelden door het Gerben-alles-verlaat worden sedert
'12 Mei 1863 b\j gaardering geind. De toestand der binnenschipperij is in deze provincie niet gunstig door de
lage vrachten. In 1863 zUn nóg al voordeelen behaald door het vervoeren van materialen voor den aanleg van
spoorwegen. In 1864 had de schipperij veel te lijden door de langdurige stremming in de watergemeenschap met
de provi~cie Groningen, wegens de daar plaats hebbende slattingen. - De friesche maatschappij tot onderlinge
verzekermg van schepen te Heerenveen, telde op 31 December 1863 en 1864 145 en 141 deelnemers, die eene
w~arde van./ 450,800 en f 44-2,700 hadden verzekerd. - In het laatst van elk jaar waren, behalve de openbare
middelen van vervoer, in deze provincie aanwezig 2,821 en 2,856 schepen, metende 42,422 en 41,149 tonnen .
De opgaven ontbreken in elk jaar voor Leeuwarden en Dokkum, in 1864 voor Tietjerksteradeel, waar in 1863
H4 schepen waren, metende 1,624 tonnen. De tonnenmaat was onbekend in 1863 van 60, in 1864van130 schepen.
1) JaarGIJ· XII en XJIJ. 2dc eed . . hlr.. 3i4- 1 rcacl 27 \'an hoven ~taat: JEun:wlrdcn lees: Enuwicrnm.
2) Pacl>tsom .

598
In Overijssel was het vertier op de week- en jaarmarkten in beide jaren levendig door ruimen aanvoer en
afzet der voortbrengselen van landbouw en veeteelt. De handel met het buitenland lokt, door verbetering der
vervoermiddelen, eene steeds grootere hoeveelheid landbouwvoortbrengselen, vooral boter en vee, naar de markten.
De handelstakken, die met de katoennijverheid regtstreeks in verband staan, verkeerden even als deze nijverheid
in geen bloeijenden staat. De kleinhandel en winkelnering in Twentne. h~dd~n hiervan niet te lijden, doordien
de geringe fabriekarbeid voor een groot deel v:ergoed we:d door het vertier m ~~z~ streken ge~ragt ~oor de.n
aanleg van spoorwegen. Nieuwe markten zijn mgesteld: m 1863 te Denekamp VIJf Jaarmarkten m April'. Mei,
Junij, September en October, in 1864 te Diepenheim drie veemarkten in Mei, September en December, Wierden
zes jaarmarkten in Februarij, Maart, J uuij, September, October e? Decem~~r, Grafth?rst twee veemark~en
in April en October, Vriezenveen acht jaarmarkten, waarvan twee m JanuarIJ en twee m Maart, de overige
in Mei, J unij, Octo ber en December. Op de hoofdmarkten van veldvruchten, Kampen uitgezonderd, waarvoor
de opgaven ontbreken, werden in elk van beide jaren in mudden aangebragt de volgende hoeveelheden:
Zwolle. Deventer. Stad-Almelo. Steenwijk. Rijssen.
1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864.
Tarwe. 4,818 3,668 9,065 7,295
Rogge. 11,860 12,944 14,910 11,255 3,480 3,986 2,052 1,992 2,760 2,820
Garst . 718.5 74-4.5 2,066 1,958 203 - 67
Boekweit. 14,188 15,820 5,268 4.0 '15 2,633 3,342 5,087 2,425 360 390
Haver ... 416.5 354 1,089 791 60 60
Aardappelen 74,683 103,063 4,800 4,853
Daarenboven zijn in elk jaar ter markt gebragt: te Zwolle 314.5 en 325 m. paarden- en duivenboonen, 25
en 6 m. groene erwten, 104,600 en 78,200 knollen, 44,550 en 43,670 bloem-, 143,590 en 101,650 roode, 348,086
en 293,420 witte koolen, 4,589 en 3, 797 m. uijen, 870 en 12,500 ned. p. kersen, 192 en 238 ned. p. morellen,
4,010 en 1,900 kop aardbeziën, 4,470 en 84,907 abrikozen, 844 en 2,204 perziken, 253. 75 en 5,759.25 m. pe:en,
2,132.5 en 52,762 m. appelen, 193 en 414 ned. p. druiven en in 1864 1,000 ned. p. frambozen; te Genemuiden
HO en 128 m. rogge, 3,693 en 3,109 m. aardappelen; te Hengelo 1,080 en 1,140 m. rogge; te Wijhe 2.60 en
240 m. graan, in elk jaar 70 m. aardappelen, en in 1864 150 m. appelen. Op de veemarkten werden m elk
van beide jaren aangebragt 33,103 en 36,134 runderen, in tweeëntwintig en éénentwintig, 8.,103 en 9,234
paarden, ip. twaalf en elf, 20,627 en 20,678 schapen, in veertien, 18,214 en 23, 760 varkens in zestien gemeenten.
Aan de waag te Zwolle werden in elk van beide jaren gewogen 4,945 en 5,627 varkens, 5,832 en 5,408 achtste,
2,110 en 1,400 zestiende vaten, 5,321 en 5,07 '1 ned. p. boter in potten, 101.450 en 72,800 ned. p. hooi en stroo,
2,647 en 400 ned. p. zeegras, 4,040 en 2,887 ned. p. wol, 2,253 en 1,681 ned. p. varkenhaar en in 1863 1,860
ned. p. honig en 3,541 ned. p. was. Aan de markt aldaar zijn, behalve voornoemde hoeveelheden, aangebragt
622,100 en 758,400 ned. p. boter, 125 en 1161/ 4 ned. p. stroo, 740,300 en 463,050 bossen russchen, 27,460 en
29,140 kippen, 1,H5 en 1,605 eenden, in 1863 9 kalkoenen, 460 en 1,274 ganzen, 2,038,000 en 2,268,000 kipeijeren,
17,820 en 17,988 eendeijeren. Op de vischmarkt te Zwolle werden in elk van beide jare~ aangebragt
en verkocht 326 en 228 kabeljaauwen, tegen .f 1.325 en .f 1.40 per stuk, 13,896 en 32,632 schelv1sschen tegen
.f 11.475 en .f 15.10, 26,055 en 5,961 schollen tegen ,/25.90 en .f 32.80, 8,530 en 4,899 tongen tegen f 15.25 en
,/16.95 per 100 stuks, 340,400 eu 74,180 botten tegenf5.65 euf6.40per120 stuks, 4-13,500 en 28,000_oesters
tegen ,/16.125 en f21.70 per 1,000 stuks, 2,208 en 1,225 korven garnalen tegen ,/1.275 en fL3~, m 1864
1,435 korven spiering tegen f 1.10 per korf, 111.5 en 138.5 ned. p. zalm tegen ./ 1.621> en .( 2.10 per ned. p.,
98.5 en 154.5 ned. p. paling tegen f 13.925 en f 34.20 de 50 ned. p" 584,600 en 379,430 bokkmge~- te?'en f 1.50
en /2.85 de 200 stuks en in 1863 368 elften tegen f 0.34 het stuk. Aan de waag te Deventer ZIJn m elk van
beide jaren gewogen 338 en 199 levende, 15 en 28 geslagte varkens, te. zamen wegende 54,756 en. 33,922
ned. p., 2,033 en 2,296 achtste, 2,092 en 2,180 zestiende vaten boter. De .uitvoer van boter bedroeg m 1863
f,032,532 ned. p.-; in 1864 werden 416,344 ned. p. met de beurtschepen verzo~~en. Volgens opgaven va~ het
gemeentebestuur was de boterhandel in 1864 bijzonder levendig met g~e~e priJzen en verm~.erderde de uitvo~r
naar het buitenland. De paarden- en veemarkten in deze gemeente, die m 1863 aanmerkehJk waren achteruit
gegaan, werden in 1864 op nieuw drukker bezocht. Aan de waag te Kampen werden in elk van beide jaren
gewogen 33,094 en 32,687 achtste, 2,840 en 3,373 zestiende vaten boter, te zamen wegende 689,036 en 689,570
ned. p., 4,035 en 3,939 varkens. De botermarkt te Stad-Almelo, die in den herfst van 1863 is opgerigt en
elke week ééns wordt gehouden, wordt druk bezocht. In die gemeente wordt jaarlijks gedurende den slagttijd
veel slagtvee ter markt gebragt, waaruit een levendige ha~del onts~aat. V ?arts werden nog ter mar~t gebragt
op de weekmaFkten te Blokzijl 45,893 en 45,103 !led. p., Giethoorn m el~ Jaar 2,300 ned. p., allen uitgevoerd,
Genemuiden 1 t 72 en 1,583 achtste vaten, 12,987 en 13,537 ned. p" Kmnre 1,908 en 2,077 kwart, 778 en 648
achtste vaten,"Oldemarkt 2,805 en ~,392 kwart, 2,497 en 2,194 achtf?te tonnen boter, wegende in elk jaar
162,HO en 139,560 ned. p., Rijssen 275,000 en 28Q,OOO ned. p., Steenwijk in 1863 35,940 ned. p., in 1864
H>4 kwart en 2,184 achtste, Wijhe 8,685.5 en 9,765 achtste vaten boter. Uit Kuinre werden in efä van beide
jaren naar Holland-, Utrecht enz. 2,086 en 2,167 stu~s vee vervoer~. In elk van beide jaren werden gew?gen
aari de waag te Kuinre 818,425 en, 1,081,475, aan die te Genemmden 1,142,900 en 899,~00 ned. p. ho~1. -
Te Zwolle was in 1863 de binnenlandsche handel tamelijk levendig; de expeditiehandel daarentegen mmder
gunstig dan in 1862. De aanvoer van werktuigen, die in 1862 zooveel levendigheid gaf, hield in 1863 o~;
terwijl ook het verkeer minder was door den stilstand der fabrieknijverheid in Twenthe. In 1864 hee1·i;;chte m
399
d~ mêeste takken van handel weinig levendigheid; h~tgeen ook op den kleinhandel een nadeeligen invloed
tutoe.fende. Slechts het marktwezen en vooral de handel m vee ontwikkelden zich door de gelegenheid tot verzeudmg
la~gs den centraalspoorwe?'. - Te Deventer was de binnenlandsche handel in beide jaren gunstig.
De han~el m w?l en schapen was m 1864 zeer levendig, die in noordsch timmerhout in de eerste helft van
1863 vriJ levend1?°.' later zeer slap. De handel in klaphout was zeer levendig in 1863, die in eiken timmerhout
als o~k de exped1tieha~del zijn v~n weinig belang. De handel in gedestilleerd heeft zich in 1864 uitgebreid,
doordien voor de bergmg verscheiden entrepots werden opgerigt. Op de linnenmarkt in Mei die in 1863 druk
bezocht w~rd, waren in elk jaar 366 en 358. stuks geblee~t, 29 en H ongebleekt linnen, 1 ~ en 7 servetgoed.
Aan de beide houtwalle~ werden aangevoerd m 1863 235 vimmen van 104 bossen, eiken bosjes, 47 enkel hout,
6,000 stuks vaamhout, m 1864 44,000 stuks deventerhout, 26,000 bossen deventer-bosjeshout 6 vimmen riet
en in elk van beide ~-aren 37,000 en 66,000 beukenhonderdhout, 183,000 en 431,500 steenen e~ pannen, 12,7od
en 1,4,400 bossen twiJg, 139 en 164 kub. el grind. Door den kalkmeter werden in 1864 gemeten 7,568 m. kalk.
De m:oer van tu~f bestond. in elk jaar uit 4,488,000 en 3,164,000 lange, 12,444,000 en 10,193,000 korte, van
gedestilleerd. en likeuren uit 931,972 en 792,042 ned. kannen, van meel uit 129,000 en 138,500 ned. p., van
steenkolen uit 1,716 en 1,464 hoed. Uit Deventer werden in elk jaar vervoerd 7,010 en 13,898 ned. kannen
bier, 185,265 en 176,051 ned. p. koek, 8,887 en 10,8H manden, 8,100 en 8,068 stoelen, 623,825 en 55
0,039
ned. P· meel. Onder den in- en uitvoer is nie~ begrepen hetgeen te land of met stoombooten wordt aangebragt
en verzonden, waarvan het bedrag onb~kend is: - Te Kampen waren de weekmarkten in beide jaren goed
bezocht. - Te Almelo was door den mm gunstigen toestand van het fabriekwezen de binnenlandsche en kleinhandel
minder levendig dan in vorige jaren; vooral was zulks het geval met het debiet van koloniale waren.
~e aanvoer van oostzee-r~gge, reeds zeer verminderd in 1863, heeft in 1864 geheel opgehouden, als ook die
uit ~et ~raafschap Benth~im. De aanvoer van rogge en boekweit uit de omliggende gemeenten was in 1864
aanzienli.ik. In elk va~. beide jaren :"'erden 137,800 en 70,500 ned. p. stroo aangevoerd en gedurende de wintermaanden
een,e belangnJke hoeveelheid varkensvleesch, waarin de handel voor het binnenland zeer levendig is. _
Te Enschede worden de weekmarkten zeer druk bezocht, doch gaan de veemarkten niet vooruit. _ Te Oldenzaal
heeft de handel in lompen zich zeer ontwikkeld en is die in boter, eijeren en hammen toenemend. Ook
wordt van daar meer dan vroeger wild naar Engeland verzonden. Te Steenwijk hebben de graanmarkten door
de_.markten te Wolvega, Noord- en Oosterwolde en in 1863 door de mislukking van den boekweitoogst in
Friesland gel.eden .. D~ vee- e~ jaarmarkten worden zeer druk bezocht. - Te Rijssen is de handel, vooral in
boter, levendig. Di~ m turf, m 1863 .:an weinig belang, heeft zich in 1864 op nieuw ontwikkeld, zoodat in
het laa:st van ~et Jaar de voorraad_ biJna geheel was opgeruimd. - Te Goor was de winkelnering in 1863
zeer middelmatig door . dan ongunst1gen toestand der fabrieken; in 1864 bloeijend door de tegenwoordigheid
van vel~ vreemd_e arbeiders aan de. spoorwegen. T~- Avereest nemen de jaarmarkten steeds in belangrijkheid
toe en is de klemhandel zeer levendig. - Te Blokz1JI bepaalt zich de handel tot matten , tapijten, boter, aardappelen
en boomvruchten. _De h~ndel in riet was in 1863 vrij, in 1864 minder levendig. Men betaalde in 1863 ./2
~otf2.75 de 100 bossen, m 18ö4f2.50 tot,/2.75 per vim of 104 bossen. De handel in appelen, die gewoonlijk
m de I~ssel- en Wa.alst~eken worden opgekocht, gaf in 1863 weinig, doch was in 1864 zeer levendig. Men
bedong m .elk van beide Jaren per mudf3 tot,/5 enf1 tot,/1.75; in peren was de omzet in 1863 veel ruimer
en meer wmstgevend, in 1864 minder voordeelig; zij golden in dat jaar ft.20 totf2.50. - Te Genemuiden
w~s de handel ~n matten, hooi, riet, boter, rundvee en varkens in 186.1. vrij gunstig, terwijl de week- en
naJaarsmarkten m October druk bezocht werden. - Te Olst. is de handel in spek, hammen, vleesoh en worst
van ve~l belang, zoodat jaarlijks voor eene waarde van meer dan f 120,000 wordt uitgevoerd. Ook de houthandel
is aldaar zeer aanzienlijk.~ h~ was e~hter in 1864 minder levendig dan in het vorige jaar. Op de houtwallen
te Olst (Hengvorden) zi.in m elk Jaar afgescheept 864 en 841 vimmen deventerhout en in 1863 21.408
stuks beuken honderdhout en 5,790 beuken klossen. - Aan de turfmarkt te Zwartsluis zijn in elk jaar ~an­
?'ebragt en verkocht 2,085 en ::2,084 pr.amen hoogeveensche, 260 en 180 smilder turf. Die handel gaf in beide
Jaren slechts geringe verdiensten, waardóor de kleinhap.del gedrukt werd.
_De bekribbing v~n ~e Ve~ht tusschen de stuwen te Ane en te Haandrik is in 1864 geheel voltooid. De
stilstand van vele fabrieken m Twenthe oefende een grooten invloed uit op de scheepvaart in 1863 zoodat de
opbrengst der kanalep. ongeveer 5 % minder bedroeg. Te Deventer bedroeg de tonnenlast der af-' en aangevaren
schepe~ 188,HO_, te%en f 202,996 in 1862. In 1864 was de scheepvaart op de overijsselsche kanalen
grooter dan m de vorige Jaren. Hoewel door de vorst de vaart slechts gedurende negen en eene halve maanden
plaats vond, gaf de opbrengst der vaartgelden eene vrij belangrijke vermeerdering. Zij werd hoofdzakelijk
veroorzaakt door den aanvoer van materialen voor den spoorweg van Almelo naar Sal;zbergen en voor de spoorwegbrug
tusschen Zutphen en Deventer; voorts door den liigen waterstand van den IJssel in het najaar
",'aard~or vele vaartuigen met turf geladen langs de kanalen langs Zwolle naar Deventer moesten varen e~
em.deli.i~( door den aanvoer van zand uit den IJssel door de pothoofdsluis te Deventer ter ophooging va,n den
Snippehngs-:ove:laat. Ook de afvoer van turf uit de veenen is, vergeleken piet 1863 met 55 °/ toegenomen.
0
Door de sl~is n 4 vau de Regge nq,ar Almelo kwamen met turf geladen 1.,242 vaa;rtuigen, :metende 47,267,
door d~. slqis n° 6 661, metende 6,833 tonnen. Door den lagen wa,tersta~d op den IJssel werd de afvoer van
oer of IJzererts naar den boven IJssel en de Ruhr belemmerd. Afgevqel'd ?!in in i864 35 schepen, metende
385 to~nen naar Deventer en 49, metende 4,360 naar hoogere plaatsen. De gezamelijke tonneninhoud der 84
vaar:.mgen bedroeg dus 4,745, tegen 5,968 in 1863. Hierdoor _bleef op het laatst van het jaar eene aanzienlijke
parti.i oer op ~e stap~lplaatsen. In 1863 waren de vrachten laag en klaagden de turfschippers over tragen afzet._
Te Kampen 1s de bmnenlandsche scheepvaart toenemend. Van de beide monden van den I.Tssel zijn: binnen-

400
gevaren het Keteldiep in 1863 1,040, in 1864 2,003 schepen tegen 1,832, het Gauzendiep 1,220 en '1,110 tegen
1,310 in 1862; uitgevaren het Keteldiep 2,607 en 2,513 schepen tegen 2,1~04, het Ganzendiep ·l,250 en 1,212
tegen 1,280 in 1862. Waaruit volgt, dat het geheele getal schepen den IJssel ingevaren bedroeg in 1862
3,142, in 1863 3,160, in ·1864 3,H3, tegen 3,684, 3,857, 3,725 bij de uitvaart. De in- en uitvaart is dus toeg·enomen
door het Keteldiep, afgenomen door het Ganzendiep. Voorts blijkt uit deze opgave, dat het getal
uitg·evaren schepen steeds veel grooter is dan dat der ingevaren , en dus verscheiden schepen lang·s eenen
anderen weg terugkeeren. Door de brug te Kampen zijn den IJssel afgevaren in 1863 3,720, in 1864 3,846
schepen tegen 3,410, opg·evaren 3,290 en 3,410 tegen 3,220 in 1862. Te Kampen behoorden in elk van beide
jaren te huis 98 en 12'1 schepen, waarvan 11 en 8 beneden de 10, 67 en 90 van 10 tot 50, 17 en 21 van 50
tot 90, 3 en 2 van van 90 en meer tonnen. 'l'e Almelo is de scheepvaart in de laatste jaren aanmerkelijk
toegenomen; zij was echter minder in 1863 en 1864 dan in 1862. De havenkom zijn binnengevaren in 1863
2,000, in '1864 2,300 schepen, roetende 56,383 en 57,424 tonnen, tegen 2,400, metenrle 71,089 tonnen in 1862.
De vaart op de Vecht, vroeger van veel belang, bepaalt zich thans tot eenige schuiten naar Dalfsen, Ommen,
Hardenberg en Gramsbergen. Door de Vechtbrug bij Ommen kwamen bij de opvaart in 1863 48 , in 1864 45
geladen, 105 en 100 ledige schuiten van 16 tonnen, tegen 65 en 126, bij de de afvaart 290 en 275 geladen ,
61 en 58 ledige, tegen 320 en 70 in 1862. Het vervoer over de riviertjes de Aa en de Regge bepaalt zich tot
eenigen turf en steen. Van de vaart op deze laatste rivier maken nog een zestigtal schippers gebruik met
schuiten van 10 tot 13 tonnen en die bij eene halve lading van ongeveer 6,000 ned. p. 6 tot 7 palmen diepgang
hebben. Opgevaren zijn in 1863 438, in 1864 532 vaartuigen, roetende 7 ,251 en 6, 701 , afgevaren 395 en
485, roetende 6,116 en 5,935 tonnen.
Door de voornaamste kanalen en vaarten dezer provincie zijn gevaren en hebben aan regten opgebragt:
Dedemsvaart en zijtakken . . . . . . . . . . .
Kanaal van Zwolle tot Almelo met de lijn van
Raalte naar Deventer . . . . . . . . . . . .
Willemsvaart .
S teenwijkerdiep.
Zuidveener Aa .
Arembergergracht .
Meppelerdiep . . . .
Kalembergergracht
Mallegat ................... .
Moespotsche vaart. . . . . . . . . . .
Beukersgracht . . . . . . . . . . . . . . . .
Engbertsgracht ............... .
Vaart door de stad Hasselt . . . . . . . .
Trekvaart van Kampen en Genemuiden 6)
door Mastenbroek naar de Rademakerszijl.
Zwolsche diep . . . . . .
Nieuwe of Binnenvecht.
Twickelsche vaart . . . .
Turf vaart te Vriezenveen.
Aa of Bornsche beek . . .
1863.
7,470
i) 47,893
i) 13,706
vierkante
12,670
84 houtvlotten.
(26,426 vierk. e.)
3,964
880
3,572
12,452
4) 126
1,360
720
7,392
1,553
10,045 en
149 houtvlotten.
389
4,000
740
Vaartuigen.
1864.
6,708
54,956
12,569
ellen houtvlotten.
10,8H
59 houtvlotten.
(28,057 vierk. e.)
3,479
835
5)
3,!~26
11,!~84
99
1,375
810
6,994
1,562
8,941 en
108 houtvlotten.
154
3,800
514
Opbrengst.
1863. 18M.
f 66,654.885 f 60,361.32
39,206.45 48,549.07
20,269.015 16,792.10 5
3,112.92 2,739.10
2) 49.00 2) 40.00
2) 2,930.00 2) 2,930.00
22,930.19 2·1,939.05 5
2) 4,500.00 2) 4,63LOO
2) 462.00 3) 722.795
144.85 95.20
550.00 572.00
65.00 78 .00
2) 4,755.00 2) 4,755.00
865.00 873.00
8,935.45 8,149.49
2,985.63 2,645.18
497.00 1~20.00
37.00 25.70
Van de schepen in elk jaar de Dedemsvaart afgevaren waren 6,350 en 5,727 geladen, roetende 283,631 en
250,419, 1,120 en 981 ledig, roetende 22,774 en 18,912 tonnen. Onder de geladen schepen telde men ·106 en 115
beurt-, 104 en 86 volks-, onder de ledige 122 en 60 beurt-, 148 en 136 volksschepen. Behalve in turf bestaan
de afgevoerde artikelen in kalk, glaswerk , stróo, aardappelenmeel, hout en landbouwvoortbrengselen. Op het
kanaal van Zwolle naar Almelo en Deventer zijn in elk jaar opgevaren 18,251 en 20,177 geladen schepen,
roetende 518,578 en 630,001, 6,139 en 7,297 ledige, roetende 151 ,006 en 203 ,407 tonnen , 2,751 en 2,631 vierk.
ellen houtvlotten, afgevaren 17,966 en 19,725 geladen schepen, roetende 5'18,180 en 623,451, 5,537 en 7,757
ledige, roetende 131 ,415 en 2i0,126 tonnen, 10,955 en 9,938 vierk. ellen houtvlotten. Onder de schepen, welke
in 1863 en 1863 de Willemsvaart bevoeren, waren 8,509 en 7,102 geladen, roetende 331,271 en 267,393; 4,161
en 3, 701 ongeladen, roetende 132,363 en 120,064 tonnen. De 84 en 59 houtvlotten hadden eene lengte van
l } Deze cijfers 6C\'Cll niet hCt. ~etal n1artuigcn en vlotten door dlt ka naal rrc· 1 3) D e onzuÎ\'Cl'C opbrcn r,st bij caardc1Îllff e crrc\'CJl.
komen, maar het Bch cclc bcdrac der Bcdurcndc her j

--------------------------------------------------------------........ ~ r ...------------------------""...............""""""""""""
l
402
~chapen ., 2 paarden en 8 veulens. Op de twee veemarkten te Martenshoek, · gemeente Hoogezand, wordt jaarlijks
meer vee aangebragt, hetwelk in beide jaren tegen hooge prijzen werd verkocht. Voorts bestaan nog twee
veemarkten te Middelstum en Nieuwe Pekela, in beide gemeenten in Mei en November. In de laatste gemeénte
worden op de eerste, behalve runderen, veel biggen aangevoerd en was in beide jaren de handel zeer levendig;
de laatste is van minder beteekenis. Uit Aduard werden in elk van beide jaren ingescheept en naar Noord- en
Zuidholland vervoerd 587 en 476, en in '1863 naar andere streken 247 melkgevende koeijen, waarvan 347 en
174 uit de g·emeente herkomstig-; voorts werden aldaar vet geweid en in den handel gebragt 58 en 73 stieren
van 111 2 jaar, 493 en 648 runderen, 121 en 122 vette kalveren, 1,524 en 1,587 schapen, 367 en 438 lammeren,
61 en 68 paarden, 18 en ·l O vette varkens. Onder de uitgevoerde stieren waren in t 863 50, in 1864 18 voor
Polen en Oost-Friesland bestemd. Zij werden in elk jaar verkocht tegen f 70 tot f 150 en f 60 tot f 140 per
stuk verkocht. Voorts zijn uit deze gemeente in elk jaar uitgevoerd 97 l:; en 768 kwart tonnen boter; terwijl
van de hooioogst, die in elk jaar op 5,8U1 en 3,568 voeren geschat wordt, 42!) en 172 zijn ·uitg·evoerd. Het
graan wordt b~jna zonder uitzondering aan de koornbeurs te Groningen verkocht; boter, wol, vlas . hooi en
vee meest aan de huizen opgekocht. Uit Ezinge zijn in elk jaar uitgevoerd 26 en 33 paar

eerste maanden van het jaar en V

!06
407
tenlarnlsche h!:mdel i.u een ongunstigen toèstancl. Voor rekening der nederlandsche handelmaatschapp~ en voor het
Ministerie van Kolonien werden minder bestellingen ontvangen. De handel in tabak en cigaren neemt echter
in deze gemeente toe. - Te Bergen op Zoom breidt zich de buitenlandsche handel aanmerkelijk uit door de
nieuw opgerigte fabrieken. De voornaamste .uitgevo~rde handels~rtikel~n zijn kunstwol ~n beets.uiker. - Te
Oudenbosch bestaat de buitenlandsche handel m den uitvoer van suiker mt de beetwortelsmkerfabriek, waarvan
4:23,767 en 413,964 ned. p., in 1863 naar Belgie, Frankrijk en Rusland , in 1864 naar Engeland en Frankrijk
zijn verzonden. De invoer bestaat hoofdzakelijk uit steenk?len. - ~e Oosterhout neemt cl~ handel in steenkolen,
hooi, schors en vee toe. Ongeveer 5,000,000 necl. p. ho01, meest m doorvoer naar Belg.ie en ~ 2,'100 m. st~e~kolen
werden in 1863 in de haven aangevoerd. - De handel te Waalwijk was bevredigend m '1863, stil m
1864; zoodat in het laatste jaar de verzending naar West-Indie slechts ruim de helft bedroeg. van die van
vroegere jaren. Het levendigst was de handel in de eerste maanden, toen veel schoenen werden mtgevoerd. -
Te Gemert was de buitenlandsche handel in manufakturen in beide jaren gedrukt. De aanvoer van wollen
lakens wordt steeds minder; terwijl op de markten geen linnen meer wordt aangebragt. Vee en ?oter worden
daarentegen meer en meer uitgevoerd. - Te Rosendaal houdt zich de handel met Belgie voor~l m granen ~n
vee goed staande. De verzendingen van lijm waren in 1863 vrij aanzienlijk, t~rwijl ook. de mtvoe: van wild
derwaarts was toegenomen. De verzending van piano's naar Oost- en West-Indien was mmder dan m i862. -
Uit Etten worden vele paarden en runderen naar Belgie, Frankrijk en Engeland uitgevoerd. De invoer bepaalt
zich tot steenkolen .en guano. - Te Zevenbergen wordt veel handel met het buitenland in voortbrengselen
van den landbouw, paarden en vee gedreven. In 1864 was de handel in paarden minder dan in vorige j~:en.
Goede paarden werden voor rekening van belgische en fransche kooplieden tegen vroeger ongekende pnJzen
opgekocht. De. uitvoer van vlas was zeer levendig, zoodat in 1863 ongeveer 180,000, in 1864 280,000 steenen
voor bel o-ische rekening werden aangekocht. De meekrap wordt meest naar Rotterdam verzonden. De beetwortelsuikerfabriek
heeft in elk jaar 800,000 en 900,000 ned. p. suiker naar Frankrijk uitgevoerd. De branderij
tot het vervaardigen van spiritus vervoert hare produkten naar Belgie en Frankrijk. - Te Dungen bepaalt
zich de buitenlandsche handel tot den invoer van fransche schors, begroot op 200,000 en 192,000 ned. p. en
van buitenlandsche huiden op 1 H,000 en 108,000 ned. p .. - Te Ginneken heeft de buitenlandsche handel in ~
kunstwol, die naar Engeland en Belgie werd uitgevoerd, geheel opgehouden .. - T~ Veghel is de buitenlandsche
handel zeer belangrijk en zeer toegenomen door de geregelde stoombootdienst op Rotterdam en
Schiedam. In elk van beide jaren zijn uitgevoerd 9,526 en 7,37i vette kalveren, 55 en 13i koeijen, 577 en
933 vette varkens, 216 en 199 schapen, 222,250 ned. p. en 3,364 tonnen boter, 213,658 en 200,000 ned. p.
vlas, in 1863 4,000 m. verschillende ~uinvruchten, in 1864. 7,8~4 m. lijnzaad. Het vee en de boter worden I•'
hoofdzakelijk naar Engeland en Belg1e , het vlas naar Belgie mtg~voerd. . I -~
De volgende staat geeft eene opgave van de voornaamste artikelen van regtstreekschen mvoer langs de
kantoren dezer provincie in 1863 en 1864, waarbij dient opgemerkt te worden, dat de opgaven naar getal, 1
maat of gewigt en die naar de waarde voor alle posten zijn afzonderlijke en verschillende opgaven.
INVOER.
1863. 1864. Verschil "oor 1864.
BENAlll~G DER GOEDEREN. Getal. Waarde Getal , Waarrle Get•I , Waardo
maat of C'ewigt. iu culdens. m"1 of &•WÎ(lt. in rruldena. maat of &ewict. in culdcns.
Aardewerk, porcelein .... 116,266 137,542 + 21 ,276
gebakken steen en
dakpannen. 480,177 st. 480,177 st.
Bier .. ........ 145,064 k. 2,385 k. 142,679 k.
Fabriekwerktuigen. . . . 191,948 162,094 29,854
Glas, spiegel- en venster-. 62,182 106,483 + 44,301
Glaswerk ....... 93,677 79,81 i i 3,866
Goud- en zilverwerk .. 32,733 32,733
Granen ....... 10,773 m. 7,297 m. 3,476 m.
meel .......... 1,919 p. + 1,919 p.
en brood ..... 8,481 p. 8,481 p.
170 + 170
Haar- en zwijnborstels . i,945 p. 1,945p.
Hennep, gehekelde 5,652 p. 5,652 p.
Hoeden ..... 54,101 76,892 + 22,791
Hop .......... 7,264 p.
Hout, brand.- .... 2,210 3,917 + 1,707
Huiden, vellen, leder enz. 107,088 304,503 + 197,415
M uzijkinstrumenten 208,464 269,364 + 60,900 1
Kleederen. 458,603 581,0M + ·122,HS
Koperwerk ..... 97,313 3,160 p. + 3,160 p. 97,313
Kramerijen . . ... 744,166 525,269 218,891
7,264 p.
Manufakturen, saijet, garens,
enz . . . . . . . . . . . . 70,629 p. 3,508.994 92 ,712 p. 4,492,!)01 + 22,083 p. + ü83,907
:Meubelen en houtwerk ... , . 75,569 'H,516 9\13
H
1863. 18G4. V6rsehil \'oor 18G4.
BENAMING DER GOEDEREN. Getal, Waal'do Getal, \\raarrle Getal, \Vaanlc
11 ~ aat of t:cwirrt. in cnl1lcns. maat of Gewirrt. in cultlcns. maat of ucwiur. in i;uldens.
Modewaren. 612,427 726,886
+ i 14,459
Olie, petroleum .... 758,366 p. + 758,366 p.
Specerijen, vanille .. 1.60,114 1.60,114
Spijkers .. . . . . . 571.,687 p. 620,056 p. + 48,369 p.
Uurwerken .. . . 147,223 129,932 17,291
Vleesch, versch en gerookt . . 4,367 p. 9,206 p. + 4,839 p.
Was. . . 1,800 p. 1.800 p .
Wild en gevogelte. ·1,498 1,596 + 98
Wol, onbereide. 18,238 p. 18,238 p.
IJzerwerk enz. .. 234,495 144,082 90,413
De regtstreeksche uitvoer wordt slechts voor 1863 opgegeven. De voornaamste artikelen bestonden in dat
jaar uit: boter 111,133, kaas 58,896, garst 1,·135,798, hop 1,727, hooi 338,613, raapkoeken 36,745 , koffij
3,489,001, was 3,841, katoen 1,059,378, ruwe vlas 964,986, onbereide wol 2,392,710, lompen 25,987, manufakturen
en garens van wol 15,145 ned. p. en voor eene waarde van/ 1,879, 891 paarden, 23,725 runderen, H,775
s?h.ape~, 1,489 varkens, h~iden, vellen, leder enz. aan waarde f 1,087 ,205, aardewerk en porcelein f 40,426,
riv1erv1sch f 497 ,982, zeev1sch 816,519 ned. p., 3,039,928 gerookte bokkingen, wild en gevogelte voor eene
waarde van f 3,310.
Langs het kantoor van de rijnvaart te Lobith zijn in 1863 en 1864 opgevaren 3,109 en 2,657 schepen van
i0,611,492 en 9,329,014 centenaars belaadbare grootte, met eene lading van 5,976,168 en 5,·159,747, afgevaren
7,903 en 7,392, groot 22,783,161 en 22,108,700 met eene lading van 19,685,678 en 19,163,309. Daarenboven
H3en122 hout.vlotten met 33,54i 1 1 4 en 45,14231 4 kub. ellen, of 13!~,165 en 180,571 centenaars eiken- en
45, ~ 45 e~1. 38,464 kub. ~llen. of 90,291 en 76,928 centenaars dennenhout, wier inhoud onder de totaalcijfers der
ladmg biJ de afvaart met is begrepen. In elk van beide jaren zijn met schepen aangevoerd en onder het
g_eheele getal centenaars voor de afvaart begrepen, aan eiken- 107 ,556 en 34,944, aan dennenhout 54, 171 en
42,518 centen~.ars, zoodat de geheele aanvoer van bouw- en timmerhout heeft bedragel.l 386,183 en 344,961
centenaars. BiJ de opvaart betaalden 4,752,704 en 3,046,877 centenaars naar de eerste, 702,659 en 647 ,472 naar
de tweede klasse van het rijntarief, terwijl 520,805 en 565,398 waren vrij van regt; bij de afvaart 3,352,74!) en
3,238 ,438 naar de eerste, '12 ,299,825 en '13,591,670 naar de tweede klasse, 4,257,560 en 2,590,700 geen regt.
Van deze goederen kwamen 713,848 ('11.96 %) en 435,567 (8.H °fo) uit .Amsterdam, 4,351,735 (72.82 °fo) en
3,978 ,336 (77.IO 0 10 ) uit Rotterdam, 141,666 (2.37 °1 0
) en 146,868 (2.85 °fo) uit Dordrecht, 644,105 (10.77 %) en
505,498 (9.80 %l uit de overige nederlandsche havens, 124,814 (2.09 °1 ) 0
en 93,478 (1.81 °1 ) 0
uit Belgie in regtstre:ksche
doorvaart. Onder de opgevoerde goederen bekleedden in beide jaren de eerste plaats: ijzer, granen,
koffiJ i .. on

408
1:
I'
Naar Antwerpen zijn uit Nederland uitgevoerd in t863 50,684, in 1804 86,378 balen., tegen n,977 in 1862.
Koffij vindt, niettegenstaande de hooge prijzen, in het buitenland, vooral in Dnitschland, voortdurend gereeden
aftrek. De aanvoer van suiker te Rotterdam was in 1863 hoogst belangrijk, veel minder in 1864, hoewel ook
dat jaar grooter dan in 1862 . .A.an ruwe suiker werden naar Belgie uitgevoerd in 1863 6,138,183, in 18û4
slechts 1,207,100 ned. p., tegen 5,975,223 in 1862. De zeer goedkoope aanbiedingen uit Havre van havaua- en
java-suiker, vooral in de laatste maanden van 1864, waren oorzaak van dien grooten achteruitgang in dat jaar.
Uit Nederland zijn aan ruwe suiker verzonden naar Pruissen in 1863 15,'157,362, in 1834 '12,2'10,913 ned. p.,
tegen 16,522/~09, naar Rusland, Oost- en Witte Zeeën in 1863 9,778,196, in l8ü4 slechts 1,ü46, tegen 14,968,129
in 1862. In den uitvoer van geraffineerde suiker deelde in elk jaar Rusland, Oost- en Witte Zeeën met 12,ü47,40u
en 1,278,619 ned. p. tegen 3,684, Groot-Brittannje met 15,085,070 en 37 ,074,852 tegen 20,123,644; Oostenrijk
met 9, 767, 748
en 4,677 ,675 teg1m 12, 172,G44, het koningr\jk !talie met 15,200,490 en 15, 163,674 tegen
19,022,009 in 1862. De hoedanigheid der java-tabak liet in 1863 veel te wenschen over. Hiervan werden in
i 863 19,852, in 1864 20,316 pakken meer ingevoerd dan in 1862. De · aanvoeren van tabak uit Amerika zijn
op nieuw aanmerkelijk afgenomen en bedroegen slechts 3,670 vaten in 1863, 4,037 in 1864 tegen 9,702 in 1862
en 23,824 in 1861. Naar Belgie werd door den kwijnenden toestand van den tabakshandel aldaar in beide jaren
veel minder verzonden dan in vorige jaren. Rijst werd in beide jaren, vooral in 1864, iets minder ingevoerd
dan in 1862. In de laatste jaren kwamen in ons land geene direkte aanvoeren van thee uit China. De aanvoeren
uit Londen waren in 1864 betrekkel~jk aanzienlijk. Over het algemeen is de aanvoer van ·thee te
Rotterdam jaarlijks afgenomen, zoodat hij in 18û4 17 ,300 kwart kisten minder bedroeg dan in '1861. .A.an
noord-amerikaansche katoen werden in 1863 3,450, in 1864 4,750 balen 1 ) minder ingevoerd dan in 1862. De
aanvoer van surat-katoen bedroeg in 1863 795, in 1864 3,295 balen meer dan in 1862. In '1864 werd van t~jd
tot tijd eenig katoen naar Gend verzonden. De handel in katoenen lijnwaden was te Rotterdam in 1863 vrij
levendig bij steeds vooruitgaande prijzen. Ook in Oost-Indie steeg de prijs voortdurend en verminderde de
voorraad langzamerhand zeer, daar, bij geringe werkzaamheid in de fabrieken, door den hoogen prijs der
grondstof de aanvoeren uit N ederlancl kleiner werden eu ook van elders veel minder werd uitgezonden. De
invoer van arak bedroeg in 1863 526 leggers minder, in 1864 756 mem· dan in 1862. In petroleum werden
belangrijke zaken gedaan. Van den aanvoer in '1863 werden 17 ,500 vaten regtstreeks, 7,200 uit andere naburige
havens aangebragt; in 18G4 waren de omzetten in petroleum tusschen Rotterdam en Antwerpen veel minder
levendig dan in 1863. De vroeger zoo belangrijke uitvoeren van jenever naar de Vereenigde Staten van Noord­
Amerika hebben bijna geheel opgehouden. Naar deze Staten zijn in 1863 slechts 32, in 18G4 28 schepen uitgeklaard,
tegen 55, terwijl van daar ingeklaard 56 en 49, tegen 41in1862. Ook was de uitvoer van andere
voortbrengselen en van duitsche fabriekgoederen over Rotterdam in . '1863 veel geringer clan vroeger. .A.an de
Maas zijn in elk van beide jaren aangevoerd 39,500 en 20,800 lasten rogge, -10,100 en 5,375 tarwe en 25,600
en 27 ,800 garst. Van dien invoer kwamen te Rotterdam in 1863 16,840 l. rogge, 10,080 tarwe en 3,523 garst.
De opgaven ontbreken voor 18G4. Daarenboven zijn aldaar aangevoerd in 1863 3, 129, in '1864 L600 l. boekweit,
1,148 en 1,700 koolzaad, 3,9'13 en 2,900 lijnzaad, in '1863 11 millioenen ned. p. meel, in 1864 450,000
ned. p. russische hennep. Dit laatste artikel werd in '1863 minder dan anders aangevoerd, doch het te kort
rijkelijk vergoed door den toevoer van andere soorten. Het jaar 1863 was zeer ongunstig voor den graanhandel,
daar de meeste ondernemingen met verlies gepaard gingen en, vooral in het laatste gedeelte van het jaar, weinig
omging. Ook in 1864 \vas die handel gering van omvang en niet voordeel_ig. Niettegenstaande de veel geringer
aanvoeren van tarwe en rogge ·en de zeer kleine voorraden op het einde van het jaar was beider prijs toen nog
lager dan bij het begin van het jaar en de handel, vooral in de zes laatste maanden, minder beduiden~ clan sedert
vele jaren. In garst was in beide jaren de omzet levendig voor de branders, die, om veel gist voort te brengen,
thans deze graansoort meer dau vroeger gebruiken, en in 1864 voor de bierbrouwers, die groote hoeveelheden
afnamen. Rogge kwam in 1863 minder uit Rusland, meer uit de pruissische Oostzeehavens. Niettegenstaande aan de
Maassteden 4,800 lasten minder dan in 1862 zijn aangevoerd, waren de prijzen zelfs op het einde des jaars
f 40 tot f 45 lager dan bij het begin, door het verminderd verbruik der branderijen en gebrek aan uitvoer naar
de Rijnstreken. De meerdere aanvoer van tarwe was een gevolg van eenige doorvoerladingen naar den Rijn,
op berigt van misgewas in Hongarije. Het overige werd voor een goed deel aan de meelfabrieken afgezet.
Boekweit werd in 1863 nagenoeg geheel uit Frankrijk aangevoerd en iets meer dan het vorige jaar. Van koolen
lijnzaad werd in 1863 minder van het buitenland aangevoerd dan in 1862. De prijs van het koolzaad ging
sterk terug door den goeden biunenlandschen oogst. De mindere g·raanhandel oefende, vooral in 1864, een grooten
invloed uit op de scheepvaart met de Oostzee en het Noorden, zoodat in '1863 341 , in 1864 258 schepen ·rnn
daar zijn binnengeloopen, tegen 503 in 1861 en 361 in 1862 , waarvan in elk jaar uit Denemarken ·18 en 16,
Zweden en Noorweg·en 62 en 46, Pruissen, Lnbeck en Mecklenburg 180 en HO, Rusland, Oost- en Witte
Zeeën 81 en 86. Van Hamburg, Bremen en Hannover z~jn in elk jaar aangekomen 101 en 76 schepen, terwijl
derwaarts vertrokken 194 en 90. Van de onderscheidene havens der Middellandsche en Zwarte Zeeën zijn iu
elk jaar binnengekomen 120 en 69 schepen tegen 98 in 1862; terwijl 36 en 42 derwaarts zijn vertrokken tegen
36 in 1862. Uit Spanje en Portugal zijn aangekomen 6 en U, derwaarts vertrokken 2 en 8 schepen. Van
Frankrijk, noord- en westkust, kwamen in elk jaar 180.en 146 schepen, terwijl 162 en 126 derwaarts vertrokken.
l!.et groote getal schepen in 1863 is toe te schrijven aan de grooter aanvoeren van boekweit uit Frankrijk.
De stoombooten op Frankrijk deden in elk jaar 130 en 119 reizen tegen 127 in 1862. Met Belgie was in beide
jaren weinig vertier, met uitzondering van specerijen in 1863, die bij de lage prijzen meer aftrek vonden en
I···
1;
van _ den belangrijken uitvoer van koffij, vooral in de laatste helft van i8G4. Het verkeei• met Groot-Br1ttan' 6
Ierland :was in in beide jaren zeer levendig. Va~ daar zijn _in elk jaar ingeklaard 1,473 en 1,615 schepen, teg~n
1.,673, mtgeklaard 1,815 en 1,875, tegen 2,009 111 1862. Hieronder waren in elk van beide jaren 970 en ,1023
stoombooten. In 1864 is het getal stoombootdiensten op nieuw toegenomen. De verzending derwaarts van ~nze
landbouwvoortbrengselen _en vooral van vee ':'as b_~itengewoon groot. De uitvoer, hoofdzakelijk jong en mager
vee dat door het ongunstig grasgewas laag 111 prlJS was, bestond in elk van beide jaren uit: 28,933 en 61,828
runderen, 31,980 en 36,015 kalveren, 104,115 en 157,G94 schapen., 1,754 en 27,046 varkens. Patentolie werd in
t ~63 en vooral ~n ~ 861' belangrijk minder dan in 1862 naar Engeland uitgevoerd; veel wordt door de afzenders
~1t andere provmcien ~ver Rotterdam v~rscheept.. De prijzen beliepen in 1863 door de dalende zaadprijzen
voortduren~ te:ug. OoK was de verzend111g van mlandsche granen en raapolie in beide jaren onbeduidend.
N ogtans gmg _111 18~3 ~ene vrij belangrijke hoeveelheid inlandsche granen, vooral garst, in doorvoer. Inlandsche
zaden werden i~. beide Jaren veel naar Engeland verscheept, in 1863 bijna het geheele gewas van hennepzaad
tegen hooge prrJzen en g:ootendeels ook dat van karwei- en mosterdzaad; kanariezaad daarentegen weimg.
Van kaas en b~ter werd 111 18~4 eene groote hoeveelheid naar Groot-Brittanje verzonden. De uitvoer van
geraffineerde s~1ker derwaarts is ~eest bestemd voor de Middellandsche Zee en elders. De verzendingen te
water naar Dmtschland bedroegen m '~863 103,822 , in i864 95,740 lasten, tegen 107,769 in 1862. Terwijl het
vervoer va~ koopm_ansgoederen per schip of langs den Rhijn in de laatste jaren, vooral in 1864, is afgenomen,
n_~emt het i~ternat10naal goeder~nverkeer langs den nederlandschen rhijnspoorweg jaarlijks toe. Van Rotterdam
ZlJn langs dien weg verzonden m 1861 374,030, in 1862 457,026, in '1863 459,612, in 1864 769,211, derwaarts
vervoerd 451,530, 593,883, 718,339. en 1,167,807.5 centenaars. - Van Japan en .A.ustralie zijn in beide jaren
geen_e schepen a~nge~?men, do_ch 111 1864 3 naar Japan, in elk van beide jaren f3 en 8 naar .A.ustralie uitg:zeild.
Van Chma ZlJn enkel m 1863 3. schepen aang:komen. Naar de engelsch oost-indische bezittingen of
~mgapore, Hong~l~ong en Engelsch Indie vertrokken 111 1863 10, in 1864 12 schepen, terwijl in het laatste
Jaar 8 van daar ZlJU aangek.~me~, Van Manilla kwamen in 1864 2 schepen, terwijl 1 derwaarts vertrok. Van
de Kaap d~ Goede Hoop ZlJn mgeklaard 1 en 2 schepen, daarheen uitgeklaard in elk jaar 2. Naar .A.rrakan
ver~rokken m 186~ 2_ schep~n, terwijl 1 'l van daar zijn aangekomen. Voorts vertrokken in elk jaar· naar West­
Indie en de west-mdrnch~ eilancle~ 10 en 6 '. naar Brazilie 2 (ln 1, naar Bueno-.A.yres en Monteviedo 28 en 19,
de westkusten van Amerika 3, die van Afrika 8 en 6 schepen. Uit elke dezer streken kwamen in elk jaar aan
~3 en 20, 11 e~. 2, 5 en ~, 15. en 22, 7 en 6 schepen. - De zeescheepvaart ondervond in 1864 den gunstigen
mvloed der_ politieke verw1kkelmgen, niet slechts voor de groote vaart door de voortdurende onveiligheid der
noorcl-amer1kaansche vlag, maar ook voor de kleine, doordien de nederlandsche vlag op de Oostzee een tijd
lang de voorkeur had boven de duitsch~ e~. deensche e~ zelfs boven de noorweegsche en engelsche. Ook waren
de terugvracht_en va~ Java, ho_ewel d1kw1Jls zeer matig, van tijd tot tijd meer voldoende, zoodat over het
a~geme~n dat Jaar m~t ongunstig was voor de reederij. Tot de commissie van toezigt meldden zich om inlichtmgen
m 1863 938, m 1864 3,161 landverhuizers, tegen 480 in 1862, waarvan in 1863 39 in één rotterdamsch
in 18.~4 542 in vijf vreemde schepen regtstreeks van Rotterdam naar hunne bestemming vertrokken. '
WIJ laten thans volgen een vergelijkenden staat voor 1803 en 1864 van den invoer der voornaamste artikelen
en eene opgave van den voorraad op den laatsten December van elk jaar:
VOORNAAAISTE
ARTIKEl,EN.
VERSCHIL VOOR RAAI>
INGEVOERD.
in minder voor op 31 December
1863. !864. 1864. 1863. 1864.
Arak .... . .......... leggers t,243 2,525 + t,282 700
Asch, amerikaansche, paar]- vaatjes 174 291 + H7 i33
pot- 1,265 640 625 32 7
russische . 2,022 2,511 + 489 233 271
diverse .. 60 tO 50 22 133
Cochenille, java- kistjes 194 32 162 H 6
Curcuma ...... balen 2,781 + 2,781 500
Harst, bruine , amerikaansche.
vaatjes
geraffineerde. . . . . . .
Huiden, oostindische, koe- en buffel- stuks 133,153 138,100 + 4,947 36,200 9,128
westindische . 12,186 22,770 + 10,584 10,650 1.2,546
~ustralische
Indigo, java-........... kisten 3,532 3,179 353 528 1,513
bengaalsche . . . . . . . i06 288 + i82
Katoen, noord-amerikaansche. balen 5,950 4,650 1,300 55
surat-.... 23,000 25,500 + 2,500 1,250 4,300
Koffij , oostindische . 390,100 438,600 + 48,500 1.09,500 125,800
westindische. U,400 3,550 10,850 3,500
Lood, engelsch stukken 500 600 + iOO 65
duitsch 33,000 41,700 + 8,700 2,.t.50 7,tOO
Peper .. . . balen 14,403 i 1,635 2,768 3,708 610
Petroleum .. vaten 24,700 27,300 + 2,600 2,300 2,000
II. 52

,
uo
VOORNAAMSTE ARTIKEl.F.N.
INGEVOERD.
VERSOHIL VOORRAAD
in minder voor op 31 December
1863. 1864. 1864. 1863. 1864.
Quercitroen. . . . •. vaten 275 408 167 131 38
balen 3,583 1,571 2,012 2,223 1,058
Rijst , oostindische. . 262,700 246,000 16,700 4,850 9,000
Salpeter, chili-. . . . 19,190 15,893 3,297 2,250 2,000
) notenmuseaat ..... vaten 514 1,405 + 891 303 922
Specerijen foelie . . . . . . . . . . 377 343 34 301 351
· . nagelen ......... 608 608 ,,
Suiker, havana. kisten 8,375 1,843 6,532
braziel- 742 225 517 225
java-.. kranjangs 211 ,940 167,228 .{.4,71 !! 16,024 ·14,044
diverse. . balen en matten 10,001 6,502 3,499 1,264 1,867
vaten 715 212 503 11
Tabak, maryland- en ohio-. 3,579 3,657 + 78 3,256 1,773
virginie- en kentucky-. . 91 380 + 289 36 6
stelen .......... . . 225 143 82 42 5t
java-............... pakken 39,155 39,619 + 464 1,309 702
1.'hee van alle soorten .. " ..... " I/ 4 kisten 25,200 19,000 6,200 3,400 2,400
Tix;i. , banca- . . . . . . . . . . . . . . . schuitjes 59,560 92,465 + 32,9-05 31,586 31,400
1 zuidzeeUaan. . . . . . . . ned. vaten
400 + 400 400
noordsche levertraan . . . " 13,680 17,540 + 3,860 550 595
Vetwa_ren palmolie . .......... centen •. v. 50 n. p. 33,100 19,960 13,140 4, ·120 500
cocosolie . . " 1,480 2,840 + 1,360 590 640
Wol . . . . . . . . balen 3,527 2,665 862 3,660 2,155
Zwavel, ruwOS. en
7 5 6, terwijl uit het kanaal zijn gegaan: 946, 1,074 en 1,209 zeilschepen, 4.39, 526 ~n 798 stoom booten. Van
de binnenlandsche vaartuigen zijn in elk jaar in het kanaal geschut te Nieuwerslms 1,466, I,552 en 1,'176, I•
roetende 50,078, 64,207 en 62,100, te Hellevoetsluis 998, 979 en 1,239, groot 34,911, 37,150 en 46'.199 tonnen.
De kanaalregten hebben in elk jaar opgebragtf75 , 32l.25,f75,21~,41 enf85,849.55. De v~rbreedi~g en v~rdieping
van de haven te Hellevoetsluis, in 1863 aanbesteed, was m.1864. nagenoeg voltooid. De m- en mtklaring
door het brielsche gat geschiedt langs Brielle_ en Maasslms, die door het goedereesche gat langs
Hellevoetsluis. Te Brielle zijn ingeklaard in ·1863 847, m 1864 762 zeeschepen, waaronder 707 en 694 stoombooten,
roetende 275,562 en 275,439, uitgeklaard 1,523 en 1,020, wam-onder 668 en 641 stoombo~ten, metende
1
3 55 ,626 en 298,353 tonnen; te Maassluis ingeklaard 1 en 3 zeilschepen, mete.nde 7~ en 108, mtgekl.~~rd 192 1
en -1.97, metende 21,550 en 29,299 tonnen. Te Hellevoetsluis zijn ingeklaard, met mbegnp van ~6 en 15 b1Jh~gers,
2,306 en 2,299 schepen, waaronder 560 en 802 stoombooten, metende 464,678 en 530,233, mtgek~~ar~ 1,727. en
2,042, waaronder 568 en 839 stoom booten, roetende /~56,688 en 562,634 tonnen. Te Rotterdam ZlJn m e~k Ja~r
aangekomen 2,486 en 2,426, van daar vertrokken 2,590 en 2,507 schepen. Van deze waren transatlantisch m
1863 257 en 213, waaronder 125 en 103, in 1864 ~36 en 201, waarvan 123 en 112 van en na~r onze oostindische
bezittingen; van en naar de verschillende streken van Europa in 1863 2,229 en 2,377, m 1864 2,190
en 2,306. Onder de aangekomen zeeschepen waren begrepen 1,i75 en 1,255 zee~:oombooten, waarvan 9:0 en
1,023 van Groot-Brittanje, 118 en 1Hl van de noord- en westkusten van FrankriJk, 16. en 14 van de Middellandsche
Zee, 10 en 8 van Rusland, 31 en 42 van Hamburg, 25 en 26 van Bergen. m Noorwegen, 5. en 8
van Gothenburg en IJsstad, en in 1864 15 van pruissische havens. In dit laatst~ Jaar kwam eene meuwe
geregelde dienst tot stand op Gothenburg en werd het .verkeer met de g:aanhavens m de Oostzee door stoombooten
zeer uitgebreid. Eéne stoomboot deed eene reis naar Konstantmopel. Onder . de vertr.okken sch.epen
waren in elk jaar 1,178 en 1,254 zeestoombooten. De handel te Rotterdam was wel is waar m 1863 mmder
uitgebreid dan in 1862 door den burgeroorlog i~ Noord-Amerika en den onz~.keren toestand v~n Europa do?r
de poolsche en sleeswijk-holsteinsche verwikkelmgen, de toestand der reederlJen was echte:· mmder ongunstig
in de laatste jaren. De doorvoerhandel en het verkeer met Groot-Brittanje, de goede oo~st m de meeste landen
gavei:i veel bedrijvig·heid. In 1864 oefenden in de eerste helft van he~ jaar de noord-amenkaansche ?urge~·oorlog
en de vrees voor verwikkelingen, ten gevolge van den deensch-dmtschen oorlog, een zeer nadeehgen ~nvloed
uit. In de laatste helft van dat jaar brak een handelscrisis in Engeland uit, die ook in ons land h~.ren mvloed 1,~
deed gevoelen. Zij was een gevolg van de oprigting van allerlei crediet- en andere maatscha pp1Jen, van de l •
groote geldleeningen voor Noord-Amerika en van het uitzenden van.vele edele metalen .. voor den aankoop van
katoen. Door talrijke buitenlandsche faillissementen werden zware yerhezen geleden: terw1.il de groote schaarschte
fj
en duurte van het geld den handel in de laatste helft van het . jaar zeer verlamden. In December kwam op
nieuw door meer vertrouwen een grooter voorraad van geld. De disconto voor wissels, die een tijd lang tot he\
buitengewone cijfer van 7 °fo was gestegen, daalde op het einde van December weêr tot 5 1/ 2 °fo. Voor scheepvaart,
zeeverzekering· en het doorvoerverkeer gaf echter 1864 geene ongunstige uitkomsten, zoodat voor reeders
en tusschenpersonen, die van den handel bestaan, het jaar niet ongunstig wa13. Voor de arbeidende klasse was
de goedkoopte der levensmiddelen zeer v0ordeelig. De aanvraag naar g·eld was in 1863 te Rotterdam zeer
levendig, de rente voor disconto en beleeningen op effekten was afwisselend 4 °fo, 3 1/ 2 °fo, 3 °fo, 3 i1 2 °/ , 0
4 °fo, 4 1/ 2 , en van 4 September tot het einde van het jaar 5 °lo; voor promessen en beleeningen op goederen
21 2
°fo hooger. De handel in wissels was vrij levendig. Het getal plaatsen, waarop te Rotterdam een wissel
bestaat, neemt voortdurend toe. De grootste wisselzaken hadden plaats op Engeland, vooral op Londen. Zij
waren onbeduidend met Hamburg en zeer belemmerd met Frankrijk. Met het laatste land waren zij echter
zeer levendig op het einde van het jaar door belangrijke uitvoeren van N ederlancl naar Frankrijk. De wisselkoersen
voor kortloopend papier wisselden in '1863 op Londen van f 1L675 tot f 1 L90 per L. S., op Parijs
/46.40 totf46.95per100 francs en op Hamburg·vanf35.10 totf35.50 per 40 M. B .. In 1863 kwam minder
zilver in staven en gemunt dan in 1862 en ging in goud zeer weii:J.ig om. De katoen oefende dat jaar een
belangrijken invloed uit op de prijzen van het zilver, die eene gestadige vraag naar zilver in een groot deel
van Europa deed ontstaan ter betaling van het aangevoerde uit Brazilie, Egypte en vooral uit Oost-Indie. D:e
zeeverzekeringmaatschapp~jen hebben in 1863 veel geleden door de veelvuldige zeerampen veroorzaakt door de
najaarsstormen. In 1864 werd het postkantoor vergroot en tevens voor de bijbank der nederlan

!f 2
bij Koninklijk besluit van 27 September 1863 werrlen goedg·ekenrd, gevestigd met een kapitaal van f 12,000,000 ,
·de nederlandsch-indische spoorwegmaatschappij voor den spoorweg van Samarang naar Soerakarta, Djokjokarta
met een zijtak van 1.'empoeráng over 'l'oentang tot Willem I (wet 6 Julij 1863, Staatsblad n° 101), de nederlandsche
gasmaatschappij voor de gasverlichting te Kampen, B everwijk, Goes, Hoorn en Eindhoven.
Te Dordrecht zijn de aanvoeren van zout, levertraan en stokvisch, grootendeels voor binnenlandsch gebruik
bestemd, ongeveer dezelfde gebleven als vroeger. De aanvoeren bestonden hoofdzakelijk in ijzer, steenkolen,
porseleinaarde, noordsch hout, teer, granen, zaden en stukgoederen. Door de gunstige vooruitzigten van het
koolzaadgewas werd in 1863 in buitenlandsch slaglijnzaad weinig ondernomen en gaven de ladingen uit de
Oostzee, door teruggang der prijzen, slechte uitkomsten. De handelsbeweging was in beide jaren het grootst
van en op Groot-Brittanje. De aanvoeren over zee bedroegen in 1863 46,579, in 1864 48,670 lasten, tegen
49,400 in 1862. In 1864 zijn f02 schepen met bruinsteen beladen van Dordrecht naar Groot-Brittanje vertrokken.
De aanvoeren uit Nederlandsch Oost-Indie voor de handelmaatschappij waren in 1864 belangrijker dan in de
beide voorgaande jaren. De uitvoeren bestaan vooral in lijnzaad, zwavelerts, bruinsteen, beenderen, koeken,
lood, oud vaatwerk, hoepen, ijzer, aardappelen, vruchten en groenten naar Groot-Brittanje. Met. de lGndensche
stoom booten zijn in elk van beide jaren naar Londen verscheept 33,258 en 23,02'1 schapen en lammeren, 5,255
en 3, 780 runderen en kalveren, 3 en 95 varkens, 681 fusten en 961 vaten raap- en patentolie, 460 vaten en
28 okshoofden ingelegde groenten en vruchten, 927 en 1,54·1 kisten wijn, 8,825 en 7,838 blokken lood, 8,937
en 1,700 tin, 6,741 en 7,436 vaten zink, zinkwit en spijkers, 1,204 en 1,154 kisten en balen tabak, 35 en 47
manden g·evogelte, 508 en 590 kisten manufakturen, 7 41 en 620 vaten goudglid, 187 en 403 balen lompen, in
1863 9,975 bossen gaarden, f66 vaten kaas, 1,254 vaten schwerspat, 123,700 stuks lijnkoeken, 784 manden
mineraalwater, 8,946 geweerladen, 700 vaten loodwit, 222 balen hop, 1,67 5 m. haver, 1,833 m. hennepzaad en
246 kisten en vaten griffel:;, leijen en knikkers en in 1864 13,745 kelders jenever en 418 blokken koper. Naar ·
N ederlandsch Oost-Indie voeren in 1863 geene, in 1864 2 schepen. Het getal uitgezeilde schepen was in 1863
aanzienlijk minder dan in 1862, in 1864 nog iets minder. Beladen naar zee gingen in -1863 2H, in 1864 281
schepen, tegen 228, in ballast 248 en 172, tegen 285 in 1862. Uit zee zijn te Dordrecht binnengekomen in
f863 488, in f864 480 beladen schepen, metende 46,579 en 48,670 lasten, waaronder 3 en 1 oost-indievaarders,
als bijliggers buitenom van Amsterdam gekomen, tegen 5'11, metende 49,400 lasten in 1862. Van deze schepen
kwamen in elk jaar uit Oost-Indie 13 en 12 voor rekening der handelmaatschappij, Zweden, Noorwegen en
Rusland 87 en 93, Denemarken en de Oostzee 53 en 41 , Hamburg en Bremen 5 en 27, Groot-Brittanje 311
en 280, waaronder 70 en 57 stoom booten, !talie 14 en 18, Zuid-Amerika 2 en 4, Alexanclrie in elk jaar 2,
in 1863 .uit Frankrijk 1 en in 1864 uit Portugal 3. Van de uit Dordrecht naar zee vertrokken geladen schepen
gingen in elk jaar naar Groot-Brittanje '190 en 268, waaronder 70 en 61 stoombooten, Frankrijk 1 en 2,
Zweden en Noorwegen 8 en 6, in 1863 naar Rusland 1, de Oostzee 9, !talie 2, in '1864 naar Hamburg en
Bremen 2, N ederlandsch Oost-Indie 2, China L De aanvoeren uit zee naar den Rijn bestemd bestaan hoofdzakelijk
uit porseleinsteen, porseleinaarde, zwavel, sumac, salpeter, puimsteen en stukg·oederen; terwijl ter
verscheping naar zee werden aangebragt ongemalen tufsteen, spoorstaven, bruinsteen, zwavelerts en stukgoederen.
Regtstreeksche uitvoeren uit Dordrecht hadden in 1863 niet plaats; in 1864 is één schip met steenkolen
en één met steenkolen en stukgoederen op die wijze vertrokken. De beide stoombooten op Londen hebben
in 'l 863 70, in 1864 57 heen en terugreizen afgelegd en waren gewoonlijk geheel geladen.
De aanvoeren van granen te Schiedam bestonden in elk van beide jaren uit 754,050 en 363,911 m. rogge,
604,530 en 724,253 m. garst, 7 ,830 en 3,458 m. tarwe, 3,990 en 4,867 m. lijnzaad, 3,840 en 4,606 m. erwten,
in 1863 uit 390 m. boekweit en 60 m. hennepzaad, in 1864 uit 4,813 m. raapzaad. Uitgevoerd werden 84,750
en 196,739.5 m. rogge, 44,'160 en 150,962 m. garst en in 1864 218 m. boekweit en 105,619.5 m. mout. De
handel in granen was in 1863 zeer levendig door belangrijken uitvoer naar den Boven-Rijn; hij ging echter
gepaard met groote verliezen door de hooge inkoopsprijzen. In 1864 bepaalde zich de handel hoofdzakelijk tot
het benoodigde voor de branderijen te Schiedam en de omliggende gemeenten en was geen uitvoer van eenig
belang naar den Rijn. De prijzen wisselden voor de rogge in 1863 vau f 180 tot f 254, in 1864 van f 160 tot
j 200 , voor de garst van f 160 tot f 202 en van f 155 tot f 196 per last. De hoogste prijs -werd in elk van
beide jaren besteed voor de rogge in het begin, de laagste in de drie laatste maanden van het jaar; voor de
garst was in 1863 veel afwisseling in prijzen. De aanvoer van steenkolen uit Engeland, Belgie en van de Rhoer
bestond in 1863 uit 1,170,949 m., in 1864 uit '12,993,190 ned. p .. In 1863 zijn 4, '12'1 m. colrn ingevoerd. De
rhoersche kolen golden in 1863f22 tot f27, in 1864 f22 tot f40 de 100 halve mudden. De handel in gedestilleerd
was in 1863 minder lèveudig dan in het vorige jaar. Hoewel de staking van den uitvoer naar de
Vereenigde Staten van Noord-Amerika eenigzins vergoed werd door meer uitvoer naar Zuid-Amerika en
Australie, heeft echter de uitvoer slechts 29,218.17 of 25,003.83 vaten minder clan in 1862 bedragen. In 1864
bleef Noord-Amerika bijna niets trekken; de ;erzendingen naar Oost- en West-Indien, Zuid-Amerika,. vooral
Brazilie, waren vrij belangrijk. De gezamelijke uitvoer bedroeg ter zee , langs . de rivieren en de landzijde
U ,052.60 vaten gedestilleerd van 50 graden. De prijzen wisselden in 1863 van fiO tot f13.75, in 1864 van
f7.25 totf10.50 per vat. De hoogste prijzen werden besteed in beidejaren in Februarij, de laagste in 1863
in November en December, in 1864 in October en December. De laag'Ste prijzen hebben in 1863 veel uitvoer
van jenever naar Frankrijk uitgelokt. In brandersgist was in beide jaren de handel zeer belangrijk. Men
betaalde in 1863 in de zomermaandenf0.55, in Februarij, Maart en October f0.25, in 1864 in Jannarij, Julij,
Augustus en September f0.50, in Februarij f0.25 per ned. p .. Uit Oost-Indie werden in elk van beide jaren
aangebragt door de handelmaatschapp~j 17,041 en 9,679 kranjang·s koffij , 39,316 en 50,401 balen l_{offij, 2,701
en 8,780 blokken tin , 28,0f6 en 17,868 bossen bindrotting ; door bijzondere -personen 5 , 0~1 , 820 en 3,2U,OH
ned. p. rijst fn doppen, 69,00(} en 23,379 ned. p. hennep, 420 300 €il 80 000 d · ·
ned. p. zinkerts en 482 tonnen hout in 1864 2 314 ned , t . '1 . hne . p. ruw ijzer, tn 1863 20,050
d h
' , · p. gezou en v eesc 6 850 ned p onbewe kt h
1 ,090 ne . p. se apen wol, 728 zeetonnen hout ongebroken last en , , . . r aar'
f 'I 0,559 ongezaagd hout. Uit Belgie en van de Rhoer kwamen in el~o~:a;e::5 waa~~~ v~~ f ~,928 gezaagd'
63,662 en 68,589' regtstreeks uit zee 560 en 451 zeeschepen \Vaarvan 8 ~n 2 ent d nviersc ;pen, metenda
op stroom hebben gelost; de overige 552 en 44!), die te Schiedam hebben eha~:nd o:voergoe eren beladen'
72,280 zeetonnen. Van deze schepen zijn in elk jaar uit Danzig 46 en 5 L~ 4F. , are; groot 83,512 en
32' Petersburg 47 en 7, Riga 67 en 90, Memel 26, Stettin in 1863 34 aanau en 92, ev:-Castle 47 en
Schiedam overwinte_i:d ~O en 4~ schepen, terwijl de overigen in ballast zijn ve~:~~~:~: In elk Jaar hebben te
Te Delfshaven ZIJn m elk Jaar aangevoerd uit zee 220 en 458 l t
657 t as en rogge, 562 en 609 garst 1 650 en
onnen teer, 23,880 en 24,016 m. steenkolen in 1863 123 339 d ' '
144712 . , ' ne . p. cement, 96,300 gebroken glas 255 000
guano, , , · 5 ruw en staafiJzer, 209,100 melasse in 1864 383 ned p ï '"k ' '
gezaagd hout 109 tonnen en voor eene waarde vanf~20 Langs d . ·. . JZere~ splJ er~, 27,~41 petro~eum,
voerd, behalve enkele artikelen van minder belang 19.3 161 en 2e03nv30ie7ren wer ten va~ et buitenland mgeh
Ik l D . ' ' , m. maa - en m 1863 36 750 ned p
se ~~O ~Oen. de voorn~amste artikelen van uitvoer waren gedestilleerd 36,891 en 59,072 vaten, oud ijzer 120 ~O~
e~ , 0 ne . p. e~ m f863 voor eene waarde van f 47,0.00 aan stoomwerktuigen. In elk van beide ·aren 'zïn
bmnengekomen en mtgevaren 27 en 24 zeeschepen metende 3 431 en 3 323 t J J
Te Vla d. .. . 11 d , , , onnen.
ar mgen ZIJn mge {aar in 1863 95, in 1864 101 schepen roetende 13 456 en 8 126 't kl d 91
:: ~~~:r:=~~~. ~~'!!!de:i~~o~~ 7
t~:n:~~ ~;~::~er uit Vlaardingen' 25 en 26 ko~pvaardij~che;e:~ ~0 :tr1 , 770
~it Bnelle Z~JU m g~en van ·beide jaren kat,oenen stoffen naar N ederlandsch Indie uitgevoerd.
voo/ ;~~::~~:~s~7: 2~1tvoe~4 vat~ ~ee uit Noordhol!~nd naar de engelsche markten bestond in 1863 en 1864
en lammeren, in 1864 1:~aar;e~e~e:e~ o;;:~e~n u7~e1IJ;:~ !ne~ :7;al:~ren en hokkelinkge°:~ 9,895 en 466 schapen
veren en hokk r ' ' ' s ieren · ossen en OeIJen, 258 en 1 602 kal~
~~~er~=l~e~~:ij:~~:~~:~::Tsceh:;:1~ 9 ~~ ~:1::~1:~e:~ ~~~:~~~i:::~ !! 6 ! 3 ~ 2 s::r::n,\s::~el e!1 ke:eij1d, s~~e;e:~
Daareu boven wordt lan oen , 2.6,842 en 25, 195 schapen en lammeren en 1863 4 varkens, in 1864 f paard.
aldaar naar Engeland teg~::d= 1 ~g:;~~::p~ge~i:e;~n n~r1;olla~ds~h v~: ?aar Rotterdam vervoerd, ten einde
naar Engeland verscheept, tegen 392,296 in .1862. e er ZIJn m e Jaar 325,952 en 223,426 ned. p. kaas
?e :olgende staat behelst de voornaamste artikelen door de nederlandsche
beide Jaren te Amsterdam aangevoerd:
!
java . .
Koffij
ceylon.
Suiker.
Tin .....
Binclrotting
Thee ....
Indigo. . . . ..
Cochenille . . . . . . .
Potlood .... . ... .
oostindische. . •.
Tabak japansche ....
amerikaansche .
l
Katoen~ japansche ... .
~ oostindische. . .
Wol .......... · .... .
Kokosolie ........... .
Koko:igaren (in 1863 in strengen
en kluwen . . . . . . .
N otenmuscaat . . . . . . . . .
Kruidnagelen . . . . . . . . .
Foelie (in 1863 in balen) .
Kaneel .. .
Peper ... .
Cassia vera. .
1863. 1864.
377 ,670 460,908 balen.
2,078 492
vaten.
'133,797 kranj'.
matten.
79,213 blokken.
167,521 bossen.
.21 ,116 kisten.
1,667
163
11 vaatjes.
2,360 232 pakken.
22
1,064 vaten.
2,536 balen.
81 2,991
3,0f6 4,223
292 177 vaten.
107
\ f21 ,242
? 428
49,698
196,917
14,235
2,344
H,600
1,369
492
99
5,082
250
9,284 ned. p.
1,628 vaten.
417 balen.
608 vaten.
702 fardee! 11 •
1,893 balen.
300 pakken.
Gom-elastiek (in 1863 in piks. ~
Getah-pertjah .
Gom-d'amar .
Huiden ... .
Horens .. .
Hoornpitten ..... .
· Beenderen . . . . . . .
, boomwas ... .
goederen ... .
J apansche kamfer. . . .
) soya ..
zijde .
Koper ...
Notenzeep
Paarlemoerschelpen . . ~
Schildpad ..... .
Wortelhout.
Sandelhout ..
Sapanhout
Copperah ..
handelmaatschappij in elk van
)
1863.
20
192
50
27,497
44,700
2,000
1,094
9
3,132
f,411
3,195
150
242
1864.
20 zakken.
12 kisten.
9
8,336 stuks.
26 zakken.
f40 pakken.
kisten.
18,292 stuks.
37,735
2,997
6,000
397 kisten.
1,366
1,430 balen.
200 kisten.
133 balen.
• 189 kisten.
.2,235 plaatjes.
60 kisten.
61,926 paren.
2 kisten.
19
i ,403 stukken.
pikols.
knass.
De aanvoeren van koffi.j door de handelmaatschappij. bedroeQ'en 1·n lk b "d ·
bal 2 7 ~ e van ei e Jaren 775,733 en 975 620
en" 5 en 3~ vaten, die door -partikulieren 256,061 en 243 469 balen 679 en 1
2 23
t y d '
voeren kwamen m elk · ·t d cl
1
. . ' . , , va en. an eze aan-
1864 J,007 vaten., uit r~a~:e~~ind~sc~: :~.~~~se;: ~~~t~~di~~~: b~;t
9 tingen 216
1,003,599 e~ 1,202,569 balen en in
· ' . . , en vaten, mt Ceylon 2,150 en 834.

4f5
balen, ~57 en 37 vaten. De volgende cijfers geven een overzigt van den aanvoer van koffij te . Amsterdam en
Rotterdam in ml.llioenen ned. halve p., sedert 1855.
Amsterdam.
Rotterdam.
1855. 1856. 1857. 1858. 1859. 1860. 186L i862. 1863. 1864.
70
59
In 1863 was de koffijhandel weinig levendig; de prijzen bleven nagenoeg op dezelfde hoogte; de kooplust,
in de laatste maanden ±laauw, verlevendigde eenigzins in de laatste helft van December. Op dien handel hebben
in 1863 een nadeeligen invloed uitgeoefend de vrees voor eene belasting op de koffij, de onzekerheid omtrent
het toekomstig stelsel van koffijveilingen, hetwelk eerst in December van dat jaar bekend werd en het voortduren
van den oorlog in Amerika, door welk werelddeel in 1862 en 1863 jaarlijks 48,000,000 kilo's minder
werden getrokken en de vooruitzigten op een goeden oogst, vooral op Java en Ceylon, waardoor men de
inkoopen beperkte tot het volstrekt noodige. Op de beide veilingen werden verkocht: te Amsterdam 413,733
balen en 119 vaten, te Rotterdam 414,600 en 135, tegen de middenprijzen van .f 46.22 en .f 46.48. Het aantal
veilingen van door de Regering aangevoerde koffij , sedert 29 jaren twee in getal, werd in 1864 op negen
gebragt, en de koffij telkens bij kleinere hoeveelheden aan de markt gebragt. Doordien de uitgeputte voorraad
meer vraag voor binnenlandsch verbruik deed ontstaan bij een geringer aanbod, werden op de eerste
dier veilingen in Maart hoogere prijzen dan in vorige jaren besteed; men bedong voor java-koffij 46 centen.
De prijs daalde op elke der volgende veilingen, tot 401/ 2 centen in September. Die ongunstige uitkomst, nagenoeg
gelijk aan die in 1857, toen eveneens de daling 12 °to tot 15 % bedroeg, moet aan verschillende zamenwerkende
oorzaken worden toegeschreven. De daling was in 1864 meer opmerkelijk , doordien, toen de hooge
prijs van het geld zijnen drukkenden invloed het meest op den handel uitoefende , de prijzen der koffij
op nieuw begonnen te rijzen; in October en November zoo spoedig, dat zij den stand van Maart weêr bereikten.
Bij gemis van voorraad en het vooruitzigt dat de nieuwe veiling eerst in Februarij of Maart 1865 zou plaats
hebben, moest bij de novemberveiling veel gekocht worden. In veiling werden verkocht te Amsterdam 464,540
balen en 107 vaten, te Rotterdam 374,332 balen, tegen de middenprijzen op de eerste en negende of de beide
hoogste veilingen van .f 46.29 en f 45.87, op de zevende of de laagste van .f 40.82. Van braziel-koffij werden
te Amsterdam regtstreeks uit zee slechts in elk jaar 15,491en13,151 balen aangevoerd, tegen 25,680in1862·.­
De aanvoer van ruwe suiker uit Java in Nederland bedroeg in elk van beide jaren 479,200 en 468 ,100 kranjangs,
tegen 449,450 in 1862, waarvan te Amsterdam 228 ,200 en 251 ,100. Het aandeel der partikulieren in
den invoer bedroeg in elk jaar 208,222 en 202,952 kranjangs tegen 218,747 in 1862. Ook te Amsterdam was
de suikerhandel in 1863 in April en November zeer levendig door gedeeltelijke mislukking van den beetworteloogst
in verschillende landen. Het eerste tijdperk, vooral gunstig voor den uitvoer van geraffineerde suiker en
van korten duur, begon met de uitvaardiging der ukase in Rusland, waarbij de regten op de geraffineerde tot
die op ruwe suiker geheven werden verlaagd wegens den slechten beetworteloogst in 1862. Uit Nederland
werden in korten tijd 12,000,000 ned. p. naar Rusland uitgevoerd. Het tweede, van langer duur, begon in
October bij het bekend worden van een tekort van 90 millioen kilo's in den beetworteloogst in Frankrijk. De
prijzen van ruwe suiker zijn toen aanmerkelijk gerezen, daar o::ik Belgie minder voortbragt en slechts het
Tolverbond 15,000,000 ned. p. meer dan het vorige jaar kon leveren. Hierb~j kwam, dat de berigten omtrent
de oogsten in Louisiana, Mauritius en Réunion zeer ongunstig- waren en ook uit Java voor 1864 minder verwacht·
werd door de in 1863 vroeg ingevallen regens. Het geheele tekort in de oogsten van beetwortel- en
rietsuiker werd in 1863 geschat op 200 à 250 millioenen ponden. Toen in 1864 bleek , dat de beetworteloogst
over 1863 in Frankrijk, in plaats van de geraamde 80 tot 100, 125 millioen kilo's had opgebragt en dat van
Havana en Matanzas zelfs 35,000 ton meer dan in 1863 werd uitgevoerd, zijn de prijzen, in het begin van
i 864 hoog, gedaald; tegen half April kwam op nieuw groote levendigheid, dooràien de invoorregten voor geraffineerde
suiker in Engeland met ongeveer 30 °fo verlaagd werden. Na de groote uitvoeren naar Engeland
hield de geregelde vraag op nieuw op en bepaalde zich bij tusschenpoozen bij eenige vraag voor uitvoer
naar Zweden. Aan surinaamsche suiker werden in elk jaar 9,420 en 4,740 vaten te Amsterdam en 700 en
21 O in de overige havens ingevoerd; aan Havana 31 ,650 en 13,660 kisten te Amsterdam, 8,400 en 1,850 in
de overige havens; aan braziel-suikers in elk jaar 950 kisten te Amsterdam , 750 en 225 in de overige
havens; voorts aan diverse 1,100 en 120 vaatjes te Amsterdam, 9,700 en 3,100 matten en zakken te Amsterdam,
10,000 en 6,500 in de overige havens. Melasse werd in beide jaren zeer weinig aangevoerd; in 1863 800 vaten,.
waarvan 500 te Amsterdam en 300 te Rotterdam, tegen 3,00.0 fusten in 1862. De prijzen, in 1863 onveranderd,
zijn in 1864 door zeer levendige vraag belangrijk gerezen. - De handel in java-tabak was zeer levendig, In
i 864 werden voor de goede soorten hooge prijzen besteed; de mindere· werden teg·en zeer lage prijzen afgezet.
De ongunstige berigten omtrent den oogst van 1863 bleken overdreven te zijn. In enkele gewesten, als.
Kediri, was de hoedanigheid zelfs zeer goed, in Rembang iets minder. Van de geheele oogst , die in 186~ op
nagenoeg Ho;ooo, in 1863 op 100,000 pakken wordt gflschat, kwamen te Amsterdam in i.863 en 1864 59,803
en 49,H2 pakken. De oogst van 1862 liet echter in hoedanigheid veel te wenschen over. De java-tabak bewijst
als snrrogaat voor de Amerikaansche soorten goede diensten en werd uit dien hoofde in 1863 in belangrijke
hoeveelheid naar Bremen verzonden. De handel in amerikaansche tabak, in 1863 van weinig beteekenis, was
in i.864 vrij levendig. Bij kleine aanvoeren door den oorlog en den minder goeden oogst in Amerika gingen
zelfs in 1863 de prijzen van eenige hoofdsoorten terug. Bij het uitbreken van den oorlog waren namelijk l~
hoeveelheden amerikaansche tabak 11anwezig, waarvoor aanvankelijk te hooge prijzen werden gevorderd, doch
die tater tegen dalende prijzen moesten worden opgeruimd. De aanvoereii van z ·,1 - "k h .
. l b k b d . Uiu-umen aanso e ' voom 1
brazie -ta a , . e ongen . zeer slechte prijzen , vooral door de geringe hoedanigheid van den laatsten oogst die
zeer overvloedig was. Hierdoor was ook in 1863 de handel te Bremen zeer flaauw I
'k h · b k · n 1 864 was goe d e amer1
aansc e ta a , vooral va~ oudere ~an voeren , zeer gezocht, terwijl de groote afwisselingen in de prijzen
enkel hare oorzaak vonden m de dahng of ri1· zing van den goudkoers 1·n Noord A ·k D ··
l d · - mer1 a. e pr1Jzen van
mary an -. en kentucky-tabak waren zeer laag. De laatste soort verving den virginia-tabak, de java-tabak
den p~rtorico, d~ar van deze beide soorten amerikaanschen tabak aanvoer en voorraad ontbraken. Braziel-tabak
werd m 18M ~iet aan~evoerd; van den voorraad van den ruimen oogst in 1862, waarvan de hoedanigheid
beneden het m1ddelmat1ge .bleef, werd weinig verkocht en tegen lage prijzen. De hoedanigheid van den aangevoerden
havana-ta?ak viel tegen; de p:ijzen waren echter vrij hoog. In cuba-tabak, niet regtstreeks aang~voerd,
was levendige handel. Va~ mamlla-tabak werden eenige ladingen, tot een totaal van 7 ,625 pakken t
~eilende gekocht, waarop geen verlies werd geleden. Inlandsche tabak werd in 1863 veel meer aangepla t d
m f862, door de hooge prijzen in dat jaar verkregen. In 1863 zoowel als in 1864 was de oogst ov:r h:~
algemeen g?ed_ e~ werden g~ede prijzen bedongen: De inlandsche tabak was vooral in 1864 veel gevraagd. _
De handel m md1go was, mettegenstaande den mvloed van den amerikaanschen oorlog i be'd · ··
sf N d · T . , n 1 e Jaren vrlJ
gun 1g. a e naJaars~ei mg m 1862 gingen de prijzen eerst omstreeks 40 centen terug doch herstelden zich
later allengs. o.~ het emde van 1863 .was de .stand van het artikel gunstig en werden voor zeer fijne soorten
steeds hoo?"e prijzen bedongen .. Met mtzondermg van eene kleine daling in Januarij rezen de prijzen in 1864
tot het naJaar door den gunst1gen afloop der voorjaars- en Jnlijveilingen te Londen. In de eerste maanden
van 1863 werd ve~l naar Rusland uitgevoerd; in 1864 was slechts in het voorjaar en in den zomer de uitvoer
derwaarts .van eemg ~elang. In. 1864 waren de ~itvoeren naar !talie, Zwitserland en Belgie vrij belangrijk
en ook die _naar Dmtschland iets grooter dan m de laatste jaren. Aan java-indigo werden in elk jaar te
Amsterdam mge~oerd 4,!82 en 2,526 kiste~.' waarvan 1,616 en 1,202 door bijzondere personen. Van den oogs~
~an 1863 waren .m dat Jaar reeds belangrijke hoeveelheden aangevoerd. Van bengaal-indigo werden in elk
Jaar 145 en 3~0 krnten, van. de guatimala- en carracassoorten 245 en 274 ceroenen ingevoerd. In de beide laatste
s~orten was m het ee~·ste Jaar de handel vrij levendig, in het laatste niet groot en b~jna geheel beperkt tot dien voor
bmnenlandsch verbrmk. De. handel in cochenille was in 1863 veel belangrijker dan in jaren het geval was
ge.~eest. Daar de aanvoer mt Java zich slechts tot 194 kisten te Rotterdam aangekomen bepaalde, waren de ·
~l'lJzen hoo~. Va.~ eld~rs :werden aangevoerd te Amsterdam 445, te Rotterdam 24 balen. In 1864 werd de
J~V~-cochemll.: bIJna mtslmt~nd door ~e handelmaatschapp~j aangevoerd, te Amsterdam 163, te Rotterdam 32
k1st~es. ~-~ _rnJzen reeds laag m .~et begm van het jaar, daalden later belangrijk. Op het laatst van het jaar ontstond
eemge llJl.mg door betere pnJzen op de engelsche markt. Van Curaçao kwamen een paar kleine partijtjes
van Tene~1ffe en Honduras 138 b~len, die betere prijzen bedongen dan de java-cochenille. De handel in meekra~
e~. garancme ~as do~r den an:er1kaanschen oorlog in 1863 zeer beperkt, in 1864 was meer vraag en rezen de
P:.1Jzen, vooral m Mei en J umj, .t.oen uit Amerika belangrijke orders kwamen. Zij daalden plotseling in J ulij
blJ het, o~houclen d~r vraag en ~lJ het komen v~n den nieuwen oogst aan de markt. Tegen die lage prijzen
was me~r kooplu~t, m het l.ate naJaar. In de overige soorten van verfwaren was ook in 1863 de handel minder
belangrijk dan voor het mtbreken van den amerikaanschen oorloo-. Slechts biJ. beperkten omzet ware h
·· t b d · ·· d 1 ° n ooge
pnJzen ~ e mgen; ZIJ aa.den zood~a meer werd aangeboden dan voor verbruik noodig was. De verfhouten
deelden m het lot der verfwaren. Dommgo- campèche werd in beide J. aren vooral 1·n 1864 · · . t h l
h · d · .. . < ' , m g1 oo ere oevee -
ei m~. Cu~açao aangevoerd. D.~ prIJzen, m 1863 vast, daalden eenigzins in 1864. Van quercitron waren in
1863 b1J kleme aanvoer~n de prijzen ?"edrukt. Van maracaïbo-geel, caliatourwortels en sapanhout waren de
aanvoer~n veel groot.er m 1804 dan u~ 1863. De prijzen van g·eelhout, aanvankelijk hoog, daalden in 1804
belangnJk. Voor sapanhont bestond

U6
.wijl de japansche meer gezocht was. In 1863 werden prijzen 200 '/ 0
t~t 300 °fo ho~gér dan .~roeger als normaàl
b h d _ De handel in wol was in het begin van 1863 zeer lusteÎ'qos, doordien de prijzen langzamerhand
esc ouw . · . d b 1 "k k
terugliepen bij geringen omzet. Op het einde van Mei kwam hierin veràn~ermg, oor e angnJ e aan . oopen
van kamwol voor fransche rekening. Door de groote vraag voor fabrieken verkreeg toen de handel m_ .w~~
groote levendigheid. In 1864 waren in het begin van het jaar de prijzen vast. zoo~~t de handelmaatscha~~lJ b1J
hare eerste veiling in Februarij goede prijzen verkreeg. In den zomer daalden de pr!Jzen door de gr~?te veilingen
te Londen. De handelmaatschappij maakte echter bij hare tweede veiling m October g~ed~ pnJzen door de
uitmuntende hoedanigheid der toen verkochte wol. Voor die maatschappij zijn in elk van beide Jaren aangevoerd
6,536 en 5,130 balen, waarvan 3,016 en 4,253 te Amsterdam, 3,520 en 877 te Rotterdam. De aanvoer van
partikulieren bedroeg in elk jaar 1,752 en 3,104 balen, waarvan 901 en 1,254 te Amsterdam 851 en 1,850 ~e
Rotterdam. In beide jaren bestond de aanvoer vooral uit kaap- en buenos~ayr~s-wollen, van well~~ laatste m
1863 t ,600 balen meer dan in 1862. Van de eerste was in 1863 de hoedamghe1d ze.er goed, terwijl de l~atste
veel te wenschen overliet. De overige wolsoorten, als curaçaosche , portugeesche, russ1sch~, dee_nsche en dmtsche
worden slechts in geringe hoeveelheid aangevoerd. - Huiden werden in b:ide jaren ve~l mmde: mgevoerd, 86,1:8
73 032 stuks tegen 122 234 in 1862. Vooral verminderde in 1863 de mvoer der zmd-amenkaansc~e en wesu­
::dische soorten' en van oo~tindische buffelhuiden, welke laatste te hoog in prijs waren voor . de bmtenland~che
behoefte. Daarentegen was. veel kooplust voor oostindische runderhuiden; ook _werd van .mlandsche huiden
tegen vaste prijzen veel uitgevoerd. In 1864 was meer vraag naar j ava-runderhu1den voor uitvoer, v?oral naar
den Rijn en Zuid-Duitschland. De prijzen waren soms iets hooger dan o?. andere markten. Voor d~ mlandsche
huiden waren zij zeer laag; de mindere soorten gingen vooral naar FranknJk, de zwaardere naar Duitschland. -
Door de handelmaatschappij zijn in elk jaar aan banka-tin aangevoerd 112, 750 en 168,577 blokken, tegen
145,306 in 1862, waarvan 49,698 en 79,213 te Amsterdam, 49,662 en 61,650 te Rotterda~, fS,390 eu 27,714 te
Dordrecht, Schiedam en Middelburg. De mindere aanvoer in 1863 is hieraan toe te schrijven, da~ men wege~s
dàling der prijzen den voorraad in lndie sterk liet aangroeijen. Aan billiton-tin op Java geveild werden m
f8G4 te Amsterdam aangebragt 8,355 blokken, tegen slechts 200 in 1863 en te B:otterdam 4,~9ö. De aanvoer
regtstreeks uit zee bestond in elk van beide jaren uit 48,370 en 84.'348 schuit~e~ uit. Oost-Indie, tegen 73,5~~,
307 en 180 blokken uit Engeland, tegen 209 in 1862 en in 1864 mt 3H schuitJ~S uit St. Helena. ~~ 18.~4 Z!Jn
de prijzen in het voorjaar, door eene onverwachte vraag voor Japan, kortstondig ~erezen? later ZlJ~ ZIJ aanhoudend
gedaald. De uitvoer uit Nederland was minder, zoowel door het hooge differentiele regt m Noor.d­
Amerika als door de grootere aanvoeren van straits-tin naar Engeland, de meerdere opbrengst der K~rnwalhsmijnen
e~ den hoogen prijs van het geld. Nogtans werd in 1864 veel ~anka-tin naar Enge.land uitgevoerd,
. hetwelk echter, hoewel meer waard, niet duurder betaald werd dan stra1tsch. - De handel m koper beston~
in 186.3 vooral in gesmolten koper van de indische munt, waarvan 590,800 ned. p. door _de handelmaa~schapplJ
verkocht zijn· terwijl van drontheimer koper slechts 12,000 ned. p. verkocht werden. Ook m 1864 was die handel
van weinig beteekenis. - De aanvoer van arak te. Amsterdam bedroeg in elk jaar .~'~51 en 1,543 leggers, 44
en 50 halve leggers. Die vanjamaica-rum wordt in f863 op 200 stukken geschat, terw~Jl m i.864 te ~mste:dam en
Rotterdam 300 stukken werden aangebragt. De aanvoer van surinaamsche en nickene- bedroeg m .elk Ja~r 256
en 329 stukken. Voor beide artikelen was de stand der prijzen gunstig. - Aan cacao werden mt Surmame
evoerd 1 000 en 1 400 balen en vaten, van de overige soorten 300 en i ,088. Hoewel de aanvoer vooral
aang ' ' . . d .. 1 D
in 1864 belangrijk is toegenomen, was toch de handel met levendig en waren e prijzen soms . aag. - e
aanvoer van palmolie bedroeg in elk jaar 1,260,000 en 830,000 ned. p., gro.otendeels voor de stearme kaarsenfabrieken.
De prijzen waren in 1863 niet gunstig door. de flaauwe stemm~ng van de. meeste talk~oorten. De
hoedanigheid, die in 1863 te wenschen overliet, was m 1864 beter dan m vroeger Jaren. Van zmdzee-~raan
werden slechts in f863 1,000 ned. vaten aangevoerd, gedeeltel~jk in doorvoer; van robbentraan van de harhnger
· herij in elk jaar 150 en 250 vaten, van de purmerender in 1863 650 vaten, van archangel-traan 550 en 275,
v~stscL den in 1863 200 uit Astracan 1 070 vaten. Van levertraan werden in elk jaar 2,200 en 2,700 tonnen
u1 on , ' . h ··
uit Noorwegen aangevoerd. Zij werden, bijna uitsluitend voor binnenlandse~. verbruik.' tegen ooge pnJzen
r t - Van talk waren de aanvoeren uit Noord-Amérika in 1863 belangrijker dan m 1862. Het vermeeraigeze
. . . . . . b t . 1864
derde aanbod ook uit Belgie drukte den prijs. Uit Rusland werd m beide Jaren wemig aange rag ; m
hoogstens 200 vaten. Van amerikaansche reuzel w~rd in ... elk van ?eide jaren ongeveer 2,500 fusten aangevoerd.
De prijzen, laag in 1863, rezen in het volgende Jaar biJ l~vendigen handel. :--:- De aanvoeren van petroleum
bepalen zich nog bijna uitsluitend tot voorziening van het bmnenlandsch ~~r?ruik. In 1863 werde.n 7,000 vaten
aangevoerd en 7,000 voor den kleinhandel te Rotterdam opgekocht, terw!Jl m 1864 de aan_voer mt 15,000 vaten
bestond, waarvan hoogstens 6,500 regtstreeks uit Amerika. - Van fransche harst :'aren m 1863 de aa~voeren
vrij ruim, doch de handel minder le~endig dan_ in .vorige jaren .. ln 1864 bepaalde z1c~. de aanvoer tot di.e soort
van harst en bedroeg iets meer dan m het vorige Jaar. De am.eri~~ansche harst was .b1Jna geheel opgeru~md. -
De aanvoer van fransche terpentijnolie was in 1864 zeer aanzienhJ~, vooral .:Voor bmnenlandsch. v.erbrmk. De
prijzen waren dalende met geringe afwisseling. - In zwavel was m 1863 b1Jna geen ~andel·;· die m ruwe was
in 1864 iets levendiger. - De handel in salpeter werd in het najaar va~ 1~63 levend1~er biJ. de.n gespannen
politieken toestand; ook was de aanvoer belangrijker dan in 1863. In beide Jaren werd m oostmdisc~e salpeter
weinig handel gedreven en werd weinig chilisalpeter aangevoerd. De aanvoer van salpeter bedroeg m elk van
beide jaren te Amsterdam 680,000 en 890,000 ned. p., tegen 495,000, te Rotterdam 1,919,000 en f ,529,()00,
tegen 277,000 in 1862. - Van potasch werd in 1863 vóór Junij niets aang~voerd en slechts de voorraad opg-eruimd.
Na dien tijd kwamen vele partijtjes aan en werd de handel levendig, tot dat de markt ove~voerd wa:
en weêr stilte begon te heerschen. De toestand van dien handel was in i 863 over het algemeen ongunstig. In f 86
\
f~
,,
t-'
4!7
waren de. aanvoeren zeer belangrijk. Van St. petersburger werden 4,850 vaten aangebragt, tegen 3,100 in 1863
en 3,~50 l~ 1862. Het grootste gedeelte werd naar het buitenland verzonden , het overige aan de birmenlandsche
zeepziederyen verkocht. De grootere uitvoer wordt toegescheveu aan den !ageren stand der prijzen te Amsterdam
~an m R~sland. N ew-yorker p_otasch, waarvan in elk der beide vorige jaren 350 vaatjes aankwamen,
werd .m 1864 met aa~?'evoerd . ...:__ Bmdrotting "".~rd in 18~3 veel. gevraagd, b\j langzaam stijgende prijzen.
Ook m 186.4 waren blJ geregelde kooplust de pnJzen vast. Voor dit artikel blijft Amsterdam de hoofdmarkt.
Voor rekemng der handelmaatschappij werden in elk jaar aangebragt 392,635 en 303,709 bossen, waarvan te
Amsterdam 196,917 en 167,521, Rotterdam 142,258 en 136,188 en in 1863 te Dordrecht en Schiedam 53 460
bossen. Door p~rtikulieren werden aangevoerd in 1863 268,537 bossen, waarvan 174,629 te Amsterdam, 93:908
te Rott~rdam, i~. 1864 1 ~1,610 bossen, waarbij niet vermeld of die aanvoer zich tot Amsterdam bepaalt. _ De
handel m specer!Jen w~s m 1863 :~er gering en de aanvoeren minder dan in 1862. Voor verschillende specerijen,
als notenmus~~at, foehe e~z. , bhJft Amsterdam steeds de hoofdmarkt. In 1864 zijn de prijzen van noten, foelie
en nagelen VriJ a~nmerkel!Jk ~erezen, waardoor de lust tot speculatie meer werd opgewekt. Men schrijft zulks
toe aan het beslmt der regermg om het monopolie der specerijen in de Molukken op te heffen. De cultuurcontrakten
houden ~? in Mei 1865 , waardoor. de eigenaars der gouvernements-contrakten vrije beschikking over
hunnen oogst verkr!Jgen. ~ Van gom-bensom en gom-d'amar werden in 1863 te Amsterdam geringe hoeveelheden,
meer te Rotterdam aangevoerd. In 1864 werden van het eerste artikel 187, van het tweede 1 676 kisten
aangebragt en van gom-elastiek 1,958 pikols, teg·en 5,100 in 1863, in welk jaar echter de handel in 'dat artikel
lusteloos was, terwijl d~arentegen in 1864 de prijzen rezen. Gutta-percha bedong in beide jaren goede prijzen.
In 1864 werden 1,065 ~ikols aangevoerd. De aanvoer van cassia vera was in 1863 belangrijk, terwijl in goede
pad.ang~oort ~~n ~evend1ge h~~del heerschte. - In kamfer was de handel in 1863 minder gunstig dan in het
vorige Jaar b1J wisselende pr~·!zen. In ~ 864 werden bij de handelmaat.schappij 2,060, voor bijzondere personen
2.6 tobben aangevoerd. De priJZen van Japansche kamfer daalden sterk in het begin van het jaar, doch herstelden
zich later. - De handel in pek was in beide jaren van weinig beteekenis. De aanvoer was in 1863 zoo gering,
dat men me~ voordeel ui~ teer. pe~ heeft kunnen stoken. In 1864 werden 1,084 tonnen archangelsche aangevoerd.
De handel m .teer was m beide J~ren zeer gedrukt. De geweldig hooge prijzen 1862 daalden gedurig in 1863
en nog meer m 18.64. Van f 300 .m September 1862, kwamen zij in Mei 1863 op /205, in Februarij 1864 op
f 162 en op het einde van dat Jaar op f 130 tot f 140 de heele ton. Aangevoerd werden in elk jaar van
zweedsche en finsche teer 9,441 en 5,710 heele, 763 en 44.1 halve tonnen, tegen 10,696 en 1,021 in 1862. In
archangelsche teer was de handel zeer onbeduidend. - Van hennep werden in elk jaar uit zee te Amsterdam
aangevoerd 7,039 en 3,54~ bonden, waarvan 3,531 en 2,877 uit Rusland en in 1863 2,51.3 uit Oostenrijk. De
geheele aanvoer bedroeg m 1864 ongeveer 1,479,000 ned. p., vooral in fijnere soorten. In f863 was de handel
ni~.t minder levendig dan in 1862. De aanvoer van russische hennep was in beide jaren gering door den hoogen
prijs. Daarentege~ kwamen groote hoeveelheden uit de Kaap ~n Italie, waarvan de laatste tegen dalende prijzen, .
zelfs voor ':ederuitvoer werd verkoc~t. In 1864 waren de pnj~en belangrijk lager, doch de omzet levendig._
~e handel m m~nufakturen, vooral m katoe~en stoffen, was m 1863 nog minder dan in 1862. In het volgende
Jaar was voor dien handel de toestand wel n1et verbeterd, doch geen achteruitgang te bespeul"en. De uitvoer
van katoenen g~ederen uit Nederland naar Oost-Indie bestond uit 427 ,432 stukken in 1863, 530,381 in 1864,
tegen i ,499,119 m 1.862; vooral was het verminderd verbruik bij de ruwe calicots te bespeuren, hetwelk in
1863 gee~ ~erde bedroeg van dat in 1862; terwijl he~ verbruik van linnen op verre na niet met eene gelijke
hoeveelheid is toegenomen. In 1864 was het verbrmk van katoenen goederen iets grooter en werd daarin
voorzien. door de inlandsche fabrieken, die bij .gebrek aan uitvoer naa·r N eêrlandsch Oost-Indie zich meer op het
vervaardigen van zwaardere soorten voor de mlandsche markt hebben toegelegd. Ook geverfde en gedrukte
katoenen goederen vondén veel minder aftrek, niettegenstaande de fabrikanten om werk te verschaffen zich
met betrekkelijk lage prijzen te vreden stelden. De aanvoer van witte, rnwe en geverfde linnens uit het buitenland
en N oordbrab~tnt is in 1863 met 25 % vermeerderd. Ook de handel in gemengde stoffen van wol en
kato.en leêd eenigzins onder d.e dure prijzen der grondstoffen, vooral in die stoffen waarin bij de dure katoenen
kettmgen de lange wol gebezigd wordt; zulks was vooral het geval in 1864, toen in de laatste zes maanden de
lange wol eene ongekende hoogte bereikte. In wollen stoffen , als lakens, bukskins, merinos en minder zware
stoffen, was in beide jaren de handel levendig. Op het debiet van zware winterstoffen heeft echter de late
winter van 1863/64 na~eelig gewerkt. Zijden st?ffen en fijne modeartikelen hadden in beide jaren nagenoeg den
zelfden aftrek. De pnJzen waren laag, vooral m 1863, door gebrek aan uitvoer naar Amerika en Rusland. De
handel~aatschappij ~~eld in 1864 eene veiling van ruwe zijde te Amsterdam, waarop zij 134 balen japansche
e~ 4 J~vaa~sche, b1Jzondere personen 13 balen bengaalsche verkochten. De handel in linnen g·arens, die
?IJna mtslmtend van Engeland worden aangevoerd en waarin Amsterdam de hoofdmarkt is, was in beide
Jaren, vooral in de eerste helft van 1864 , levendig, die in katoenen garens onbeduidend. De prijzen \varen
hooger dan in 1862. De handel in wollen garens is, vergeleken met 1862, met 25 % vermeerderd. Manufakturen
worden te Amsterdam hoofdzakelijk uit Engeland aangevoerd. Het bedrag kan echter niet worden
opgegeven. Uit Duitschland kwamen langs den R~jn en per spoorweg in elk van beide jaren 22,327 en
~6,053 centenaars, tegen 23,1~3 in 1862. - De , houthandel was te Amsterdam in 1863 belangrijk minder drin
in 1862; v?oral werd veel m~?der aangevoerd. In de meeste artikelen was van J anuarij tot Mei de handel
zeer levendig. tegen v~ste prijzen: L~ter werd de stemming gaande weg flaauwer. Van balken was dat jaàr
de voorraad mterst germg, doordien m den herfst de afschepingen van K oorwegen moesten beperkt worden ·
wegens den aldaar ontbr:~enden voorraad in de .havens. Daarentegen waren deelen en ruighout zoo- ·rUkelijk
voorhanden, dat naamvl~Jks voor opslag· van mem..-e toevoeren p~aats te Yinden was. Uit de russische ien
II.
53

l
...""..."""_
r--------------------------------------~~-------------------"""
~t8
11
pruissische havens ln•mmen wel is ·'vaar 4 i ladingen minder dan in 1862; v~rsch.eidene ladin~en spoorhout,
balken of gezaag·d hout zijn echter voor rekening· vall aannemers regtst.reeks mt Riga en Dantzig aang·evoerd.
Van narvabalken bleef op het laatst van het jaar een ruime voorraad mt de aanvoeren van 1862 en 1863; van
de overige soorten was de voorraad niet groot. Uit de havens van Finland en Zweden werden een groot aa~tal
platen, die goed verkocht werden, en vierkante balken aangevoerd, welke laatste weg·ens de slechte hoedamg:-:­
heid grootendeels onverkocht blev·en. Van den Rijn werden slechts meer greenen .dan vroeger aan~~voerd; ZIJ
vervingen slechts zeer gedeeltelijk de plaats der russische masten. Van de ovenge soorten van r~Jnsch h?ut
was de aanvoer minder bij geringe vraag· door den kwijnenden toestand van den scheepsbouw ... Uit Amerika
zijn slechts duigen en esschen riemen aangevoerd. In 1864 .:vas de houth~n~el hoogst belangr1Jk. Door den
betrekkelijk geringen voorraad op 1 Januarij rezen de priJZen; welke r~1zrng later toenam door de hoogere
vrachten tijdens de blokkade der duitsche havens. Vele noordsche schepen werden toe~ voo:: het vervoer .van
hout van Canada naar Eng·eland gebezigd. ·De noordsche en zweedsche balken stegen m priJS tot op het em~e
van het jaar. Oostzeesche en finsche houtwaren bleven nagenoeg gelijk in prijs. De aanvoer van balken mt
Noorwegen bedroeg in ·J 864 ruim ~58,000 stuks, tegen 179,000 in 1863. Ook de a~nvoer van platen en deele~
uit de oostzeehavens was aanmerkelijk grooter. Met den houthandel van den RiJn was het eveneens beter
gesteld. De greenen veelal van uitmuntende hoedanig·heid vonden meest ~Tif ~'.ooper~. Door d.en groo~en aanvoer
van oostzeesch vurenhout wordt de behoefte aan rijnsch dennenhout Jaarli.iks mmder. Uit Amerika werden
belangrijke partijen bewerkte en onbewerkte esschen riemen en duig·en. aang·evoerd. Regtstreeks tüt zee kwamen
in elk jaar te Amsterdam 60,738 en 80,427 tonnen hout, waarvan mt Noorwegen 43,016 en 57,989, Zwe~en
5,4f6 en 3,314, Rusland 6,355 en 13,320, ~ene~arken .608 en 50, Pruissen 4,662 en 5,0:3, N ?01·~-Amenka
in elk jaar 68L De aanvoer van hout geschiedde m ellqaar met 292 en 316 schepen, waarvan :ut No~rwegen
157 en 225, Zweden en Finland 57 en 28, de Oostzee havens 78 en 62. Daarenboven kwamen m elk Jaar van
den Rijn 11 en 13 vlotten. - De aanvoer ·van rogge bedroe~ in 1863 n:inder dan ~n 1862. In 1864 was d~ handel
in dat artikel zeer levendig. De prijzen wisselden in dat Jaar gedurig, vooral m den handel op levermg. De
rogge op levering daalde in Maart vanf 170totf152, die op levering in ~ei daalde.~erst van./ 174 opfl59, doch
rees in de maand Mei weêr tot. f 171. Die op levering in October stond 111 J anuariJ op f 173, .~aalde vervolg-~ns
totfi66, doch rees in Junij door de blokkade der Oostze_e have~s to~/185. Later zijn de pr1JZenvo?r levering
in October tot f 143 gedaald. De omzet van tarwe verm111dert JaarltJks .door meer aanvoer van .?mtenlandsch
mee l , i·n 1863 met 25 °/ toecrenomen en doordien de fabrikant zich in het buitenland van ZtJne grondstof
o o ' . .. · h
voorziet. De boekweit g·af in 1863 zeer ong·unstige uitkomsten, doordien de pnJzen t~ h~~g waren m ver ouding
tot de overige voedingsmiddelen, waardoor weinig handel werd gedreven. HierbiJ kwam dat door de
zware regens de oogst in 1863 bijna geheel bedierf. Van het buitenland "~erden geen 100 lasten te ~msterdam
aang e vo ercl . I n het be o crin van 1864 waren de priJ' zen hoog; . zij stegen .. m de eerste helft van dat J aai'. · Men
betaalde voor 60 ned. p. amersfoortsche in J anuarij f 200, m J unlJ f 275 per last. Daar de omzet germg was,
. ·· later de 1 )riJ'zen hoewel lancrzaam aanzienliJ'k gedaald, zoodat amersfoortsche van 59 ned. p. het mud, op
Zt)n o . . kl . " h h
h~t einde van het jaar g·old f 206 per last. Van buitenlandsche boekwei~ werden e.emge
em~ partiJen ongaarsc e
en een paar ladingen fransche ingevoerd. De handel in garst was m 1863 met belangrlJk. Door den slechten
oog·st werd door het buitenland meer aangevoerd dan in 1862, te Amsterdam 1 ,500, aan de Zaan 2,000 lasten. In
1864- bestonden de aanvoeren meest uit deensche garst en bedroegen te Amsterdam 1,700 '. aan de Zaan 2,000
lasten. Men betaalde voor 56.5 ned. p. deensche in het begin van het jaar .f 182, op het e111de f 156 tot f.160,
yoor friesche winter- f125 tot f135, zomer- f113totf125 per last. Haver wordt slechts voor ~ageltJksch
verbruik in geringe hoeveelheid aangevoerd. De aanvoer van granen t~ Amsterdam regtstreeks ~It zee bestond
in elk van beide jaren voor rogge uit '16,147 en 15,347, tarwe mt 9,761 en 5,569, garst mt 1,399 en
2.657, boekweit uit 1 ,037 en 546 Jasten. Voorts werden uit zee aangevoerd 378 en 57 4 lasten erwten, 40,524
e~ 16,987 zakken en in 1863 1,050 vaten rogg·emeel, 34,346 en 29,116 zakken, 12,9H en 3,263 vaten tarwemeel.
_ De voordeelige oogst van koolzaad in 1863, die voor Nederland op 30,~~0 lasten gesc~at werd tegen
22,750 in 1862, gaf groote voorraden op het einde van het jaar en deed de pnJzen van de olie overal dalen.
In '1864 daarentegen viel de oogst, behalve in Hongarije en de ~ostzeelanden, overa:. tegen ~n bedroeg voor
Nederland slechts één vijfde van een gewoon jaar. De in 1862 mISlukte oogst van ltJnzaad 111 Rusla~d veroorzaakte
in 1863 eene aanzienl~jke r~jzing der lijnolieprijzen. Zij stonden in de eerste maanden van het Jaar.( 8
tot f 9 beneden die van raapolie, doch van het begin van J ulij. tot het. einde van N ~vember steed~ daarboven, .~n
Augustus .f 6 , in September f 7, in October f 6 tot f 8. ~ierdoor is het verbrmk van raap~~ie aanmerkeltJk
toegenomen. De lijnolie gold in J anuarij .f 29.25 tot .f 43, 111 Septe'.11ber f ~7 tot f 4.~.25; ZIJ daalde daar~a
aanmerkelijk en stond op 31 December f 35.25 tot f 35. 7 5. De raapolie gold m JanuarlJ f 48.50 tot f 53. 75, 111
April f 46.25 tot f 51 , in J unij f 49.25, in J ulij .f 41 , in November! 37 .50 .tot f 40.50, op 31 December f 39.50
In 1864 waren de prijzen van lijnolie door den goeden oogst van hJnzaad .m Rusland v~n 1863 s:eeds beneden
die van raapolie. Voor de laatste wisselden de prijzen van f 47 in het voorJaar tot f ~7 111 het naJaar. Aan den
ruimen oogst in Hongarije en de Oostzeelanden moet de buitengewone vermeerder~ng :van de~ aanvoer van
raapzaad en rubsen (aveelzaad) uit die streken worden toegeschreven. In elk v~~ beide Jaren .. ZtJn aangevoerd
4,990 en 4,830 lasten lijnzaad, 10,725 en 8,725 lasten raapzaad e.n rubsen; terw1Jl verkocht" ziJn voor de Zaan
5,870 en 2,940 lasten lijn-, 5,300 en 5,240 raapzaad, ter verzendmg 1,130 en 1,430 lasten hJn-, 2,455 en 2,175
lasten raapzaad. Regtstreeks uit zee zijn in elk jaar aangevoerd aan lijnzaad 4, 135 en 4,054, aan. raapzaad 4,362
5 295 aan dederzaad 142 en 138 lasten. De handel in zaden en olie was in 1863 zeer levenchg, vooral door
:~tv~er naar het buitenland. Alleen voor Duitschland werden langs den Rijn en den riJn~poorweg uitgevoe~d
~ t 7 ,821 centenaars of nagenoeg !'15,900 ned. vaten raap- en lijnolie, tegen !H,907 centenaars m 1862. Van raapohe
'
.'
'
·I
giug·en daarenboven zeer aanzienl~jke verzending·en naar Engeland en enkele naar Frankrijk. De afzendingen
van raapolie langs den Rijn waren hoofdzakelijk het gevolg van den mislukten koolzaadoogst in Hongarije,
zoodat zelfs verzendingen naar Weenen plaats hadden. Ook van koolzaad waren in het najaar van 1863 de
afzendingen ter voorziening· in de behoefte van de fabl'ieken aan den Beneden-Rijn en van enkele in Westphalen
aanzienlijker dan in de laatste jaren. Ter amsterdamsche markt kwamen in 1863 van Augustus tot
November 6,400 lasten koolzaad en rubsen, tegen 5,547 in '1862, 4,640 in 1861 en 6,005 in 1860, waarvan
afgeleverd aan olieslagers 3,900, tegen 3,222, 2,390 ei~ 4,455 in de drie, verzonden naar den Rhijn 2,075, tegen
1,675 en 650 in de twee vorige jaren. - Van havanahonig werden in ·1863, vooral uit Bremen, ingevoerd ongeveer
2,000 vaten. Ook in 1864 kwamen van daar en uit Hamburg vrij belang-rijke aanvoeren van dien honig, als
ook eenige partijen regtstreeks. De indirekte aanvoer bedroeg 615 tierces en 713 barrels, de direkte 36 okshoofden,
462 tierces en 330 barrels; terwijl te Rotterdam 651 tierces en 468 barrels zijn aangebragt. Van
fransche honig werden in 18G3 2,000, in 1864 783 okshoofden aangevoerd, waarvan 556 te Amsterdam en 227
te Rotterdam. In was heerschte levendige handel. Aan japansche was werden in elk jaar 434 en 397 kisten
aangevoerd, \vaarvoor gunstige prijzen werden bedongen. - Van sukade, in 1863 veel uit Livorno aangeboden,
waren in beide jaren de prijzen laag. - Van stokvisch werden uit Wadsoë, Bergen en Drontheim in 1863
110,000 ned. p. rondvisch en ongeveer 20,000 ned. p. leng aangevoerd, terwijl 234,000 ned. p. van Bergen door
de tweede hand werden betrokken, waarvan ongeveer 42,000 ned. p. leng over Rotterdam. In 1864 werden
regtstreeks aangevoerd 75,000 ned. p .. Het overige, waaronder 60,000 ned. p. over Rotterdam, werd indirekt
door grossiers betrokken. De verzending van verschen zeevisch over den neclerlandschen spoorweg neemt jaarlijks
toe en bedroeg in 1863 19,795, in 1864 23,577 centenaars, tegen 17,782 in 1862. Wij laten thans volgen twee
staten van den regtstreekschen aanvoer te Amsterdam van den Rijn en van de goederen regtstreeks uit Amsterdam
naar den Rijn verzonden, zoowel te water als . langs den nederlandschen rijnspoorweg, over 1863 en 1864 :
GOEDEREN.
Aarde ........ .
Aardewerk, ledige
kruiken enz.. . . .
Bier en azijn . . . .
Chemicalien en droogerijen
... .
Glas .....·.
l
'.l'arwe .. .
Rogge .. .
§ Boekweit .
~ 1 Garst .. .
0 Boonen .. .
Diverse .
Meel.
Haar.
Harst.
Kaas.
Koper
Kramerijen
Leder ... .
Lood . .. .
Manufakturen.
Minerale wateren .
Papier .. .
Siroop ...... .
l ~ ~~i;~~n·s~r~~t~
~ Tras en trassteen
rn Diverse .....
Steenkolen.
Suiker ...
Tabak en sigaren.
Veeren ... · ....
Verfwaren, verfhout
Vruchten.
Wijn ........ .
AANVOER TE AMSTERDAM.
1863. 1864.
"ersehil in 1neer voor
1864.
-
TE WATER. PER SPOOU, TE ZAME.N. TE WATER. PER SPOOR. TE ZAMEN, TE WATER. PER SPOOR.
Centcn 5 • N.p. Cculcns. N .p. Ccntcu 5 • N.p. Ccnlcn 8 • N.p. Ccntcn 5 • N.p. Ccnten 8 • N.p. Gcntcn5 • N. p. Centen&. N .p.
156627 40 ~
114458 19 (
4216921~
1585 40 185508 45
27295 15)
) 580HO 139270 34 !=
4219 "
19007 25
8287 40~
5384 30 11284 -15 16668.45 2898 2 13750 20 t6648 22 2486 28 2466 5
3313 17
2230 9
25556 131
4120 "
1 '148 "
20546 " .
144 " )
166 34
113761 11
2204 10
f6964 45
4058 24
124 2
3744 22
'162 23
30081 13
36919
22980 30
8420 34
2266 22
1967 20 5280 37 2612 8 3064 40 5G76 48
6097 40 8327 49 257'1 22 4899 20 7470 42
/
32478 14 J
875 30 52556 27
36612 5
1000 "
15525 25) 12988 30
21 20
•• 9" • I=
2328215 137043 26
314 6
\
84218 13 20335 20 '104553 33 -
5558 35
21500 35
6811 4
3822 1!)
25072 21
3618 9
3253 40
4246 20
2790 15
7076 9
29318 41
6408 24
3354 25
4535 40
2752 30
189 "
4548 5
25 15
21957 35
748 5
5718 40
3'13 2 129 47 165 15 295 12
8292 27 2877 21 5907 30 8785 1
162 23 44 3 44 3
3010628 17825 2 4040 1786542
22327 4 90!) 39 25144 5 26053 44
23728 35 26952 42 1705 45 28658 37
1413924 521745 736520 1258315
2266 22 1540 8 1540 8 -
·Em :_: 1 93745 25337 ... 1 H:H ': 8 1 1136 lO 203525 , 1=:
39'1124~ ( 522419~ ~
455586 25 !138668 35 1594255 10 473448 Il 1668315 10 2141763 10
7 " 7 " 2 20 140 40 143 '10
3734 46 H462 20 15197 16 2386 39 12412 10 14798 49
597 Il 688 35 1285 35 273 5 230 30 503 35
13291 29 2992 30 16284 9 '16756 33 4141:120 20906 3
548616 1149 25 6635 41 4750 7 H94" 59H 7
24!)98 32 !)825 15 34823 /~7 22310 24 9663 15 31973 39
701 9 1097 20
34113 - 1198 20
6922 1 l
324!)2 5
148 Il
5020 25
122 30,
147 22}
12113 Il
29542 48 - 2946 45
'1618 9 - 100 35
8107 26 - 289 20
440 15 37 35
5 45 - 23 35
867 1 1359 25
118 20
12256 11 15 25
540 20 3186 20
3972 12 . 957 40
3202 39 i646 30
726 14
4926 15i'
42013 ~4
198 •15
4420 Il
1312 45
17861 25 529646 25
2 20 133 ,jo
1348 7 94!) 40
323 45 - 458 5
3465 4 115{i 40
736 . 9 44 25
2688 . 8-:---- 162"
'·

GOEDEREN.
IJzer, ijzer-en staalwerk.
Zaad ...... .. .
Zout ... .. . .. .
Zuur (zout-, zwavelenz.)
....
Zwaarspath .
Diverse ....
GOEDEREN.
1863. 1864.
TE WATER. PER SPOOR. TE ZAlllEN. TE WATER. PER SPOOR. TEZAMEN,
Ver•ehil in meer 'WOOI'
1864.
----
'.l'E WATER. PER SPOOR.
Centens. N.p. Centeus. N.p. Ccnteu•. N.p. Ceutens. N.p. Centcnli. N.p. Ccntens. N.p. Centen8 • N. p. Ccntcr,s. N .p.
240507 4
2113 33
10316 22
857 3I
15249 30
19790 40
154842 5 395349 9 17D528 24
1691 40 3805 23 1987 4
10316 22 4769 ,,
27724 35
857 31
15249 30
4751525
5462 23
497619
15068 37
133988 10 304516 34
77643 20 79630 24
2 5 4771 5
44983 20
5462 23
497619
60052 7
69978 30 - 20853 45
126 29 75951 30
5547 22 2 5
4604 42
10273 11
4722 3 17258 35
149663612 1438913 40 2935550 2 1324835 47 206532140 3390157 37 --17180015 626408 ,.
UITVOER NAAR DEN RIJN.
1863. 1864.
--- -- , ..,..... -
TE WATER, PER SPOOR, TE ZAME!i• TE WATER. PER SPOOR. TE ZAMEN,
Ver•chil in meer "oor
1864.
TE WATER,
· PER SPOOR.
Centen•. N.p. Centen

,,
Pl.AATSEN VAN BES'l'EmllNG. 1863.
Centcu 1 • N.11.
Dusseldorp . . . . 72.745 32
Duisburg .... . 27,480 25
Wezel. ....... . 25,347 3
U rdingen en N euss. . . . . 81,069 6
27 ,525 30
TE ZAMEN . • . . 720,005 23
1864.
Ccnten 11 • N. I'·
93,266 45
23,490 8
3,610 28
42.976 3
27,108 2
494·,829 33
Ve1•schil
in minder voor
'1864.
Cenrcn 8 • N. p.
+ 20,521 13
3,990 17
21,736 25
38,093 3
417 28
225,175 40
De verzendingen regtstreeks naar den Rijn boven Keulen bedroegen in 1863 212,173, in 1864 f34,34·5 centenaars,
tegen 231,968, tot Keulen 507,832 en 360,484 tegen 630,057 in 1862. De verzendingen tot Keulen
bedroegen in 1863 70.53 % , in 1864 72.85 % , tegen 73.09 % , die boven Keulen in elk jaar 29.47 % en
27.15 % , tegen 26.91 % 1) in 1862. De verzendingen naar Keulen zijn aanmerkelijk afgenomen en bedroegen
in elk jaar 38.01 % en 34.36 °fo, tegen 48.07 % in 1862.
De aanvoeren uit Suriname en het distrikt Nickerie bestonden in elk van beide jaren uit 9,644 en 3,769
vaten, 675 en 104 vaatjes suiker, 446 en 225 balen , 634 en 268 vaten koffij, 290 en 212 balen katoen, 395 en
389 vaten melasse, 280 en 206 fusten rum, 992 en 1,385 balen en in 1863 94 vaten cacao, 1,607 en 2,407
stukken hout, 17 en 6 partijen, 10,175 en 80,060 p. kwassiehout, 1,000 en 50 stukspalmlatten , 16 en 18 vaten
en in 1863 6 kisten arrowrood, in 1863 uit 7 vaten huiden en 38 zakken katoenpitten en in 1864 uit 3 partijen
hout, 1 boomschors, 2 kokosnoten, 3 vaten limoensap, 1 kist visrhlijm en 2 naturalien.
Te Zaandam werden in elk van beide jaren ingevoerd 3,802 en 2,883 lasten granen, 5,696 en 10,659 lasten
zaden. Onder de graansoorten waren het belangrijkst in elk van beide jaren garst 1,996 en 1,985 en rogge
i,i63 en 580 lasten. Van de zaden werden in elk jaar aangevoerd 4,'133 en 9,890 lasten lijn-, 1,492 en 769
raapzaad. Voorts zijn in elk jaar aangevoerd van rijst, gepeld en ongepeld, 7,588 en 5,082 balen, hout, gezaagd
en ongezaagd, 459 en 1,076 tonnen, oker 350 vaten, lijnkoeken 61,000 en 36,000 ned. p. , in 1863 aan erwten
5 m" rijst.enmeel 2,285 balen, rood verfhout 478 stukken en in 1864 aan raapkoeken 181 ,000 ned. p., hennep
115 bonden en salt cake 30,000 ned. p .. Behalve den voorraad in de fabrieken waren op het einde van 1863 en
1864 aan de Zaan gezolderd 1,290 en ·l,134 lasten tarwe, 2,202 en 2,704 rogge, 291 en 234 garst, in 1863 85
kanarie-, in 1864 24 deder-, 2,779 en 2,625 kool-, 134 en 42 geel mosterd-, 1,'160 en 1,614 lijn-, 100 en 24
hennepzaad, 56 en 527 rubs, te zamen 8,097 en 8,928 lasten, tegen 7 ,358 op hetzelfde tijdstip in 1862. - Aan
den Helder zijn in elk van beide jaren i11geklaard 240 en 280 schepen. Zij hebben onder anderen uit Engeland
aangebragt in 1863 709,375 mudden, in HÎ64 75,700,000 ned. p. steenkolen en coke. - Te Purmerend zijn aangevoerd
94 en 116 scheepsladingen hout, waarvan in 1864 93 voor handelaren binnen de gemeente. De uitvoer
van vee, vooral wolvee, en van kaas, was in beide jaren belangrijk. - Te Medemblik werden van het buiten- ~
land aangevoerd 406,000 en 162,400 ned. p. ongemalen krijt, 230 en ·go schapen en lammeren, 1 en 2 paarden,
in 1863 H kalveren en in 1864 5 rollen van 42 ellen zeildoek; terwijl naar het buitenland werden uitgevoerd
1,950 en 1,545 m. haver, 891,777 en 784,463 p. kaas, 597 en 1,102 runderen, 26,842 en 25,195 schapen, en
voor eene waarde van f1,070 en f798 aan borstelwerk, in 1863 450 m. mosterdzaad, 4 varkens en versche
vruchten ter waarde van f 350 en in 1864 1 paard en voor f 50 aan minerale wateren. Voor de handelaars te
Edam zijn met hout binnengekomen 112 en 128 schepen, metende 28,000 en 39,031 tonnen. Voor den handel
in kaas worden meer dan vroeger aanzienlijke kapitalen gebezigd. - Te Hoorn zijn in elk jaar slechts 3 en 1
schepen binnengekomen uit Dantzig met rogge belast.
De buitenlandsche scheepvaart bestond in Noordholland in 1863 en 1864: bij de inklaring uit 2,4-45 en 2,511.
schepen, metende 510,999 en 572,501; bij de uitklaring uit 2,372 en 2,375 , metende 508.109 en 534,833 tonnen.
De reden was: voor de nederlandsche vlag in elk van beide jaren bij de inklaring 4L55 % en 45.08 % , bij
de uitklaring 41.57 °1 0
en 44.84 % , tegen 39.42 °1 0
en 40 04 % in 1862, voor de vreemde vlaggen bij de inklaring
58.45 % en 54.92 % , bij de uitklaring 58.43 % en 55.16 % , tegen 60.58 % en 59.96 % in ·1862. De
reden voor de nederlandsche vlag was dus in beide jaren, vooral in 1864 , bij in- en uitklaring gunstiger dan
in 1862. Het getal in- en uitklaringen stond in 1863 slechts voor Muiden, dat der uitklaringen tevens voor
Alkmaar en Enkhuizen gelijk aan dat in 1862; voor a1Ie overige havens waren beide minder. In de vermindering
deelde bij de inklaring Amsterdam met 37 schepen en 48,503 tonnen, Zaandam met 138 schepen en
i6,442 tonnen, bij de uitklaring .Amsterdam met 89 schepen en 44,319 tonnen, Zaandam met 70 schepen en
-f.6,600 tonnen. In 1864 zijn, vergeleken met het vorige jaar, de uitklaringen met 66 schepen en 61 ,502 tonnen,
de uitklaringen met 3 schepen en 26, 724 tonnen toegenomen. Die vermeerdering moet enkel in de ho1Iandsche
schepen gezocht worden, wier getal bij de inklaringen met 116, bij de uitklaringen met 79 is toegenomen;
terwijl dat der vreemde schepen, vooral door den oorlog tusschen Duitschland en Denemarken, afnam met 50
en 76. Te Amsterdam zijn in 1864112 nederlandsche schepen met 38,955 tonnen mee1" 125 vreemde met 17,139
tonnen ininder ingeklaard dan in 1863; terwijl de uitklaring een verschil gaf voor de nederlandsche schepen
in meer van 39 en 13,926 tonnen, voor de vreemde in minder van 145 schepen en 21 ,154 tonnen. Voor de
amsterdamsche koopvaardijvloot werden in elk jaar 16 en i 7 schepen, metende 3,474 en 4,722 tonnen, in de vaart
1) Jaart:••;cen XII en Xlll . 2de rredoelte, blz. 395, rer;el 32 '"lll onde·ren otaat verkee rdelijk aR .21 '/"
.m
gebragt , waarvan '10 en 15 nieuw gebouwd, 4 en 2 vreemde .onder nederlandsche vlag gebragt. daarentegen
verongelukten 17 schepen van 3,964 tonnen en ziJ·n 3 van 1 696 tonnen onde. . d . l '
D d d d " . . , r vieem e v aggen overgegaan .
. e toestan er ree err.Je?, m 186~ zeer ongunstig, was door de hoogere vrachten, vooral in het voorjaar en
m den zomer bedongen, rn 1864 mmder ongunstig dan de vorige jaren.
De volgende staat geeft een beknopt overzigt van de scheepvaartbeweging te .Amsterdam in 1 6 8 3
en . 1864
IKGEKLAARD.
UITGEKLAARD.
1863. 18134. 1863. 1864.
Sl'hel'cn. T onnen. S c·li cp c n. Tonne n . Schep c11 . T1!1lllCU. Schepen. Toonen.
Groote vaart . . . . . . 292 H4,778 274 124,29 l 177 73,133
Middellandsche Zee. .
189 80,505
.... . .. 70 '15,100 71 18,509 98 16,753 85 20,629
Groot-Brittanje, Belgie, Frankrijk,
Spanje en Portug·al 330 73,511 213 52,359 463 123,222 402 98,888
Zweden en Noorwegen. 220 51,277 260 65,969 280 65,683 326 80,477
Oost- en Witte Zeeën. 411 72,478 487 78,908 397 65,'179 311 50,071
Kleine vaart . 363 35,370 362 42,264 396 43,925 391
Kustvaart. 48,179
.... .. 2 379 8 2,409 12 6,618 13 8,636
TOTAAL. 1,688 362,893 '1,675 384, 709 1,823 394,513
---
1 ,717 387,385
Van de schepen behoorende tot de groote vaart zijn in elk jaar ingeklaard uit .Java 158 en rn 5
, metende
74,594 en ~! ,O_H ~onnen , . derwaarts uitgeklaard 78 en 97, metende 46,043 en 58,836 tonnen. Door de handelmaatschapplJ
ZIJn 111 elk Jaar voor retouren van .Java bevracht 160 en 149 schepen, metende 49
19 70
en ,lHJ 51 8
l~sten, waarvan op . Amsterdam 85 eu 75, roetende 23,971 en 24,046 lasten. Van Suriname zijn in elk jaar
bmnengekomen 34 en· 20, van Curaçao 13 en 15; terwijl 33 en 29, 13 en rn derwaarts ziJ'n vertr kk V
d K t G · k · Ik · b. o en. an
-~ . us :an . umea wamen 111 e Jaar 111nen 7 en 5, terwijl 5 en 4 derwaarts vertrokken. Naar .Australie
~IJ~ m beide Jaren .reg~streeks geene schep~n vertrokken. De vaart derwaarts heeft meestal plaats met oostmd1sch~
sche.p:n, die hie:mede de b:stemm111g naar .Java verbinden. De scheepvaart op .Japan wordt steeds
~eer mt?"ebreid, zoodat m 1863. 7, m 1864 10 schepen derwaarts zijn uitgeklaard , tegen 3 in 1862
. Slechts
m 1864 ZIJD van daar 2 schepen bmnen gekomen. Naar Noord-Amerika vertrokke · Ik · 11
0 b
n m e Jaar en 1 , tegen 2 i
en 19 , naar u a 12 en 11, tegen 17 en 20 naar Rio de la Plata 7 tegen 5 en 4 • v
B · · · ' ' , naar enezue 1 a 2 en 5
naar r~z1he m 1863 3, terwijl van dit laatste land in 1863 14 , in 1864 8 schepen binnen kwamen. Naar Chin~
vertrok m 1864 voor het eerst sedert 1859 regtstreeks ·l schi1) uit Amsterdam De , .
. . . . . -voornaamste regtstree 1 ische
aanvoeren mt Bntsch Indie bestonden mt katoen en rijst. Van het eerste artikel werden in 1864
. 1 610
het tweede in elk van beide jaren 144,974 en 120,727 balen aangevoerd Van daar ziJ'n 1·n ell· J·aar b. '
h
.. . ' mnenge 1 rnmen
' -.,;an
14 en 13 se epen, terwlJl 3 en 1 derwaarts vertrokken. Op de scheepvaart met de landen aan de M.dd II d
1
Zee werd in 1863 vooral verminderin.Q' geleden OJJ de haven~ der Zwarte Zee en op de D' V- i te al n se.re
d d . ~ ~ onau- ors ene ommen
,~o·r· en ~oeden graanoogst . 111 . geheel Europa. Ook l~ed de scheepvaart naar Italie, vooral naar Napels en
S1c1he door de groote mededmgmg van de fransche smker Voor 186 t ziJ. n onder de s h t
d M .d l d · c eepvaar naar en van
e . i c e1Ian sche Zee gebragt de stoom booten van .Amsterdam die naar die ..
F. k ... k d . ' zee vai en en vroeger onder
ian llJ vermei werden. He~ getal schepe~ bmnengekomen uit de Middellandsche Zee is in '1864 ei enlïk
8, dat der schepen van daar mtgegaan 25 minder dan in 1863. Alleen van de Zwarte Zee k
gh · .J
. d t "l . _, " . . wamen 10 se epen
min er, erwlJ nmzuer ZlJn mtgegaan naar Itahe 16 naar OostenriJ.k 19 In de ,.aa t , d 0 .
Ik
. . .. . . , , . • r voor e ostzee was m
e Jaar het aandeel van Prmssen brJ de mklarmo· 245 en 203 metende 46 074 en 4 5 892 b .. d · k .
. _ .. - . o ' , , , lJ e mt larmo-
181 en 147, metende 34,646 en 24,29:> , blJ die op de Oost- en Witte Zeeën dat van Rusland bij de inklarin °
162 en 186, metende 26,055 en 31 ,912, bij de uitklaring 175 en 83 metende 24 324 en 1 5
229 t N .g
WeD'e d . . h t t l b. l d ' , ' onnen. ooro
n on ergmg m e ge a mnen rnmen · e schepen eene groote vermindering in '1863. ter i ·1 · 1 ~ 86
d ·
getal met 62 is toegenomen. In dit laatste jaar kwamen van Noorwegen '14 973 to11ne11 ho'ut WJdin . :~ it
V] . , · . ' meeJ• an m 1863.
e e noo1dsche schepen komen in den Helder bmnen. Ook doen Harlingen en andere havens aan de Zuiderzee
veel afbreuk aan den houthandel te Amsterdam. In 1863 kwam veel minder teer van Zwede H t . d
" tl · n. e zwee se 1 i
IJzer wor t meest m doorvoer naar nederlandsch Indie vervoerd. Uit Groot-Brittanje zijn in elk jaar ingeklaard
246 en _166 schepen , roetende 57,9_21 · en 44,285, derwaarts uitgeklaard 395 en 3'~9, metende 109,296 en , 90 352
ton_nen. De booten op Lon~en en HulI deden in -1864 min~er reizen , daarentegen werden diensten geo end"o
Lerth en Hartlepool. De mmdere aanvoer van steenkolen mt Groot-Brittanje is.de hoofdoorzaak van d p · p
tw· dan 111 1862, door den grooten aanvoer van rogge, rijstmeel en tabak en uit Hamburg 45
sch p '
ter "l 3h d t ·· kl epen meer
':'IJ "' mee1· erwaar s ZIJU vertro rnn. - Van de drie drijvende drooge dokken hebben in 1863 en 1864
aebrmk
g·emaakt 232 en 235 schepen, roetende 86,387 en 92,096 tonnen, tegen 222 roetende 8 4
0
" t ·
86
t862 •.r z d ·· · lk · ·
11
d ' ,.., ·Onnen in
· - e aan am ZIJn me Jaar mgeiaar 212 en 216 schepen, met.ende 15,843 en 22,454· uit eklaard
i25 en 144, roetende 9,-426 en 14,763 zeetonnen. ' g
Behalve de rijn- en ijsselstoombooten zijn uit Amsterd~m regtstreeks naar den RiJ·n vertrokken 51 ~
4
schepe t d · 1863 2 " · en 436
. n, m~ en e 111 ,198, • 82 centenaars. Van deze schepen waren in elk jaar ledig of met eene ladin
naai eene bmnenland~che of maashaven 224 en 22:!.; de overige 290 en 213 met lading naar den Rijn. Van de~
\

Rijn zijn aldaar, behalve voornoemde booten, aangekomen 510 en 427 schepen, ~~tende in 18~3 2,1_57,11~
centenaars, waarvan 453 en 397 met lading van den Rijn, 57 en 30 ledig van den RiJn of met ladmg m~ eene
binnenlandsche haven. Onder deze schepen waren in elk jaar: opwaarts 50 en 42 stoom booten, 99 en 90 IJzeren
slePpkanen, 365 en 304 houten zeilschepen; afwa~rts 49 _en 39 stoom booten, 102 en 87 ijzeren. sleepkanen, 359
en 301 houten zeilschepen. Bij de opvaart waren m elk Jaar groot beneden de 1,000 centenaai s 7 en 10, 1,000
tot 2,999 159 en 148, 3,000 tot 5,999 229 en 175, 6,000 tot 9,999 110 en 96, boven de 10,000 centenaars en
meer 9 en 7; bij de afvaart beneden de 1,000 centenaars 8 en 10, 1,000 tot 2,999 163 en 144, 3,000 ~~t 5,~99
22l en 174, 6,000 tot 9,909 {09 en 92, boven de f0,000 centenaars en meer 9 en 7. Het ~?o?tste l'lJnschip,
dat in 1964 .Amsterdam bezocht, hield 10,34~, het kleinste 284. centenaars. De :rac~~-e~, die m 1862 ~~t eei:
zeer laag peil waren gedaald, ondergingen m 1863 v~o.r ~ommig~ goederen eemge UJZmg. Op 15 JullJ 186 -~
is op den geheelen Rijn een nieuw reglement van politie i_n werkmg gebraf?"t.
De koopvaardersluis te Nieuwediep zijn: binnengevaren m 1863 1,16_2 en m 1864 1,366 geladen zeeschepen,
roetende 349,275 en 418,233, 30 in ballast, roetende 2,824 en 3,631; mtgevaren ~91 en 405, roetende 131,971
2 706 574 en 731' ledige roetende 165,037 en 225,897 tonnen. Onder de blilnengevaren schepen waren
en 13
in elk
'
jaar
'
98 en 112 geladen
'
stoombooten, roetende 34,~86 en 41,50_5, on
d
er
d
e mtl?evare~
· 1'>9
-. , m~
t
e.n
d
~
4,011 en 47,574 tonnen. Daarenboven zijn door de hulpslms en het Nieuwewerk _te Nieuwediep m ell'- ia~r
5
geschut 3,114 en 3,093 binnenlandsche vaartuigen, waarvan i) 115 e~ 72 met krmd geladen. Met deze slms
werd in elk jaar het Noordhollandsch kanaal gedurende 67 en 36 tiJen afgetapt. De rolbrug over de keelgracht
van het fort Oostoever is in elk van beide jaren tot. het doorlaten van schepen 1,390 en 2,048 malen
d ])oor de dubbele wipbrug over de koopvaarders bmnenhaven voeren 215 en 221 schepen, waarvan
geopen . .. . · h z d ·· l
i 09 en 11 o naar, 106 en 111 van Willemsoord. Door de Z1Jperschutslms of de slms aa~ et an_ ziJn ge rnmen,
behalve de groote schepen, in 1863 12,915, in 1864 13,021 binnenlandsch~ vaartmgen '. 20,0:>0 en 26,0~0
tultbalken, 28 en 11 koppelingen. Het verkeer doo_r de Purmereuder schutslms bestond m~, 1,157 ~n 1,1.66
n 13 242 binnenlandsche vaartmgen 119 en 307 houtvlotten, 15 en h koppelmgen of
zeesc h epen , 10 , 165 e , , . . . " .
balken. Onder de zeeschepen voeren op naar .Amsterdam m elk van beide Jaren 595 en .;)67 zeil- en 94 en 1~1
stoomschepen, kwamen van .Amsterdam 339 en 369 zeil-, 129 stoomschepen. Onder de bmnenlandsche vaartm- 1 ~
gen door de Purmerender sluis geschut telde men 1,470 en 1,990 markt of veerschepen tegen f 0.30, } ,950 en
2 , binnenvaartuigen tegenf0.10, 861 en 985 tegenf0.15, 1,767 en 1,953 tegenf0.30, 833 en 8!J.7 t~gen
270
f 0.60, 583 en 632 tegen f 0.90 per schip, 295 en 308 van 100 en meer ton~en, te zamen roetende ~ 1,31- en
43 , tonnen, tegen f0.01 per ton, l,241 en 863 geabonneerde m~rktsch~ite~. tegenf0.2? per schip, 1,1~5
527
en , 3 394
binnenlandsche vaartuigen vrij van schutgeld. Door d.e W1llemslms ZIJD geschut m 1863 1,1~9, rn
9 zeeschepen, 22,105 en 16,761 binnenlandsche vaartuigen, 205 en 301' houtvlotten, 8 en 27 !"opper
'van de zeeschepen waren in elk van beide jaren uitzeilende 4·78 en 502, waarvan 37'1 en 390, roetende
1864 118
;::,~~2 en 133,456 in lading, 107 en 112, metende 54,522 en 52,384 tonnen in ballast. Van de g·e~ade·~ ~che~~n
· lk · r 130 en 136 stoombooten roetende 44 964 en 51,025 tonnen. In elk van beide Jaren ziJn
waren m e J aa ' ' . " · l
binnengekomen 681 en 687 geláden schepen, roetende 213,856 en 21 7 ,680 tonnen. Van deze s.~hepen ZIJn lil iet
kanaal gelost, in ballast naar Amsterdam 36 en 44 , meten de 3, 748 en 5, 110 tonnen, terwiJl. 3 en 5. van ~ 72
en 317
naar Kogerpolder en Alkmaar, 2 en 4 van 532 en 58~ tonnen naar. Pui:merend en Bmksloot m ladmg'.
·· ecraan Onder de binnenlandsche vaartuigen telde men m elk van beide Jaren 3,026 en 3,968 markt- of
zi.Jil g o • . · ~ f 0 1 875
veerschuiten tegen f 0.30, 2, 738 en 2,942 bmnenvaartmgen tegen f 0.10, 69~ en '1,2!J.2 tegen . 5, en
2 ,f tegen f 0.30, 942 en 969 tegen f 0.60, 622 en 681 tegen f 0.90 per schip, 311 en 315 van 1.00 ton~en
51
en meer, tezamen roetende 41,451 en 44,505 tonnen, tegen.J'.'0.01 per ton, 2,240 en 1.'773 geabonne~~de ~arkt=
schuiten tegen f 0.20, 1,442 en 1,300 geabonneerde melkschmten tegen f 0.15 per schip, 9,210 ~n 1,cd~ binnen
landsche vaartuigen vrij van schutgeld. Het schutgeld bedraagt door de ~urmerender en Willemsl~~izen v?or
de houtvlotten J2. 5 o, de koppelingen of balken .f i. Aan kanaalregten ziJn ontvangen aan het N10uwed10p
f 4 9
,040.87 en f 56,653.54, aan de \Villemsluis f 25,638.285 en f 20,071.62. De geheele opbren?st van het noordhollanclsche
kanaal bedroegdus in 1863f74,670.i55, in 18Mf85,725.16, tegenf86,505.305lil1862. De kosten
van gewoon en buitengewoon onderhoud der kanaalwerken hebben bedragen in 1863 f 4.67,000, i~ f864f225,500;
tegen/ 4 5
6.000 in 1862, waarvan/ 73,290.525 enf 72,806.16 voor gewoon onderhoud, f .393, 70~.47 enf 152,6~3.83·
voor buitengewoon onderhoud en verbeteringen. De kosten voor den bouw der kapitale meuwe schutsluis beoosten
de Willemsluis, onder voornoemd bedrag begrepen, hebben in '1863f307,431-.14, in 1864 f '142,557.ü5°
bed~agen. Deze sluis werd op f5 December 1864 voor de scheepvaart .openg~steld. Door de zeestoomsleepbo~ten
der maatschappij zijn in elk jaar aan zeeschepen gesleept naar het Nieuwediep 152 en 212, metende 57,89:> en
1,413, naar de zijde van Amsterdam 283 en 313, groot 109,9.12 en 122,009 tonnen. -.De haven aan het Oude
9
Schild op Texel hebben bezocht in ·J 863 1, 180, in 1864 058 b:nnenlandsche, 2 en 5 bmtenl~n~sche schepen .. ~e
schepen, behoorende aan schippers wonende op het eiland, die van de haven ~eregeld gebrnik maakten, h101-
der niet becrrepen bestonden in elk jaar uit ééne poststoomboot, 5 en 4 tJalken, 8 en H kagen, 4 en 3
on · t 6 en ° 5 visschers- ' 15 en 13 haringschuiten.' ))e haven van T ersc h e 11' mg ziJn " m- · en m 't ge 1 oopen 22
Jagen, , . . .
en
rijksvaartuigen, 6 en 12 buitenschepen, 61 en 49 bmnen-, 57 3 en 3~9 visschersva~rtmge~, waarvo~r aan
19
havengelden zijn ontvangen f 526.95 en f 384.895. Van de haven ~p Vlieland hebben i? elk Jaar ge?rm~ gemaakt,
behalve de aldaar te huis behoorende schepen, 41 en 37 bmnen-, 84 en 6f v1ssc~ersvaartmge_n, aa~
havengeld werden betaald in 1863f135.23, in 1864 f 92.48. De urkervloot bestond op het em~e van ~lk Jaar uit Il
-l 4 en f52 vaartuigen; daarenboven werd de haven bezocht door 355 en 333 vreemde vaartmgen. ZIJ betaalden t-:
5
1) J,1;.rca1111cn XII t=ll Xl_l J • 2de ceJ .. hlr.. 397 . t'Cccl 2G \" iill l10\'Cll i;laat : \' ~tar1utaen 87 t lees: \"3 !trlUÏfit:11 wa:tnan 87.
/~2ti
te zamen aan havengeld .f 572. 7 4 en f 495.63. De markervloot bestond in elk van beide jaren uit 1 H en 116
botters, 17 en 15 haringschuiten en in 1863 f bons. De haven werd daarenboven bezocht door 90 en 162 vreemde
vaartuigen. Aan havengelden werden betaald f234.48 en f 237.83. Van de haven te Huizen maakten in 1863
458 schepen gebruik, waarvan 119 te Huizen, 339 elders te huis behoorden. De havengelden hebben dat jaar
opgebragt f 3680.69. De opgaven ontbreken voor 1864. De haven te Hoorn hebben bezocht in 1863 2,439, in
1864 2,867 vaartuigen, waaronder 1,076 en 978 vischschuiten, die aan haven-, vuur-, modder- en liggeld
Ji,351.15 enf1,38\J.95 betaalden. Van de haven te Medemblik maakten in elk jaargebruik 39 en 38 zee-, 461
en 437 binnenschepen, die aan havengeld betaald hebbenf1,187.25 enf1,392.02. Door de sluis te Kolhorn,
gemeente Barsingerhorn, zijn naar binnen geschut in 1863 929, in 1864 781 vaartuigen, waaronder 312 en 267
tjalken, 617 en 514 gewone vaartuigen en in 1863 324 visschersvaartuigen, waarvan het getal voor f864 niet
is opgegeven. De haven te Enkhuizen werd elk jaar bezocht door 5,267 en 5,383 vaartuigen, waarvan 801 en
731, roetende 39,9H en 36,499 tonnen, aldaar hebben gelost. Onder deze schepen waren in elk jaar 1,033 en
f,700 drooge vaartuigen, welke van de haven enkel als vlugthaven hebben gebruik gemaakt. In 1863 zijn 2,953
vischschuiten bij afwisseling binnengevallen. .Aan havengelden werden ontvangeu f 1,351.15 en f 1, 106. De
opbrengst der haven te Broekerhaven is verpacht tegen f 1 ,360 per jaar. Door de sluis te Edam zijn geschut:
naar binnen 29 en 16 koffen, 532 en 418 tjalkschepen, 220 en 195 visschersvaartuigen en praamschuiten, 70 en
23 houtvlotten; naar buiten 33 en 20 koffen, 593 en 540 tjalkschepen, 259 en 244 andere vaartuigen, die in
f864 aan schutgelden betaalden f29L35. Aan de haven te Monnikendam hebben in elk jaar 223 en 215 vreemde
vaartuigen f285.82 5 en f896.365 aan havengeld betaald. De Gravesluis aldaar wordt thans zoo weinig bezocht,
dat eene verpachting van de opbrengst der sluisgelden in Junij 1864 door het collegie der uitwaterende
sluizen te vergeefs beproefd werd. Van de haven te Nieuwendam maakten, behalve de gewone marktschuiten
die onmiddellijk geschut worden, 211 en 217 vaartuigen gebruik, waarvoor f69.20 en f 71.35 betaald werden.
De haven te Durgerdam, gemeente Ransdorp, werd in elk jaar bezocht door 300 en 380 vaartuigen, terwijl
het havengeld bij openbare verpachting f 122 en f 112 heeft opgebrag-t. '- In het zeemanshuis te Amsterdam
zijn in elk jaar 786 en 800 zeelieden opgenomen, waaronder 488 en 492 nederlanders, 298 en 308 buitenlanders.
Hieronder waren in elk jaar 162 en 158 stuurlieden, 530 en 570 onderofficieren en matrozen, 94 en 72 ligtmatrozen
en jongens. Het getal kostdagen beliep 13,551 en 11,924, tegen 13,802 in 1862. Door f21 en 124
zeelieden werden goederen ter bewaring in deze inrigting achtergelaten; terwijl in 1864 voor eene som van
f 2,145.70 gedeeltelijk uit de spaarbank werd beschikt en gedeeltelijk tegen eene hoogere rente belegd werd.
Het zeemanshuis bleef in elk jaar borg voor 219 en 257 bij hun vertrek naar zee. Het leed in 1863 op een
bedrag van f 8,081 eene schade van f 44, terwijl in het volgende jaar geen verlies werd g·eleden.
De handel in fondsen was in 1863 door de politieke verwikkelingen zeer levendig. De binnenlandsche staatsfondsen
hadden minder dan anderen hiervan te lijden, doordien hunne hooge koersen minder gelegenheid tot
speculatie aanbieden. Voor die fondsen hielden de koersen zich staande en werden soms nog hooger opgevoerd
door inkoopen voor schulddelging in Januarij, krachtens de wet van December 1862, en door de aflossing der
overblijvende obligatien van de schuld ten laste der overzeesche bezittingen. Na eene daling in November herstelden
zich de nationale fondsen spoedig door de aanneming van een amendement, waardoor de post voor buitengewone
amortisatie op de begrooting van 1864 van ruim f 5,000,000 op f 11 ,500,000 werd gebrag-t, zoodat de slotkoersen
van 1863 bijna gelijk stonden met de hoogste koersen in dat jaar en in 1862. Voorts was in dat jaar de
speculatie zeer levendig in aandeelen van nieuw opgerigte maatschappijen, die in groot getal over geheel
Europa ontstonden. Door Amsterdam werd deelgenomen in de oprigting van vele maatschapp\jen, vooral te
Londen; terwijl fransche, in verbinding met amsterdamsche financiers en kapitalisten, te Amsterdam twee
groote credietinstellingen in het leven riepen: de nederlandsche crediet- en depositobank, die aan het amsterdamsche
publiek één vijfde van haar kapitaal of 8,000 aandeelen, elk f 250 waard, à pari aanbood; de algemeene
maatschappij voor handel en nijverheid, waarvan het uit te g·even kapitaal bedroeg f 20,000,000, in
aandeelen van f 250. De oprigters van laatstgenoemde maatschappij hielden de aandeelen zelven bij groote
posten en stonden slechts eenigen aan enkelen personen af. Tot verkrijging der aandeelen van eerstgenoemde
bank was de begeerte buitengewoon groot, zoodat op 7 April voor ruim 390,000 aandeelen op speculatie was
ingeteekend. Zoodra de inschrijvers verzekerd waren van het hun toegewezen getal aandeelen was de toevloed
van verkoopers groot, zoodat de oprigters der ·bank genoodzaakt waren een groot deel terug te koopen met de
hooge premie waarop die aandeel en aan de beurs waren ingesteld. Van den hoogsten koers i 30 daalden zij in
weimg meer dan ééne maand op 120 % en vonden tegen dien verlaagden koers slechts weinig amsterdamsche
koopers. De aandeelen van de tweede instelling werden door enkele oprigters voor eigen rekening in de laatste
dagen van April tot een prijs van 139 tot 140 % op de beurs aangeboden; doch vonden tegen dien koers geene
koopers. Eerst na weken, toen de koers der aandeelen van beide credietinstellingen op weinig meer dan 11 o 0 / 0
was gedaald, vertoonde zich bij het publiek eenige, hoewel steeds beperkte, kooplust voor beide fondsen. De
aandeelen van de crediet- en depositobank waren op het einde van 1863 nominaal 111 tot 113 % genoteerd.
~ij hielden zich in 1864 goed staande bij zeldzame omzettingen. De hoogste koers was in het begin van dat
Jaar 110 % exdividend, de laagste in December 102 °fo. De aandeelen der algemeene maatschappij voor handel
e~ .nijverheid, op het einde van 1863 104 tot 105 % ge.noteerd, en die in het begin van 1864 op hoop van het
dividend eenige speculatie uitlokten, waardoor de prijs rees tot 110 % exdividend, zijn na de mededeeling van
het dividend langzamerhand in prijs terug gegaan bij minder levendige omzettingen. In het najaar daalde de
ko~r~ van 90 tot 65 % met eene tijdelijke reactie tot 70 à 75 °fo. Op .het einde van het jaar bleef de prijs
Weimg meer dan 70 % bij gering·en handel. ~ In 1864 hebben de verwikkelingen in Sleeswijk-Holstein op
den handel in buitenlandsche fondsen eenen grooten invloed uitgeoefend; vooral werd in de eerste helft van
II. 54

· . .··1- che fondsen waarvan kollossale aanv.oeren op de amsterhe\
Jaar een groote handel gedreven m oostellllJ •S ht d t ·aa' r de handel in obliD"atien van de Vereenigde 6 millioen wegvloeiden en op het einde dier maand de muntvoorraad f 102,752,947.42 bedroeg·. In 1864 ver­
nagenoeg in J ulij. Later was de daling· eerst g·ering, vervolg·ens toenemend, zoodat alleen în December
0
h dd H t 1 endi O'St was ec er a J ' . . d
damsche markt plaats a en. e ev o . b. landsche turksche 6 of obhgatien was e minderde de voorraad voortdurend, van f 103,241,561.90 tot f 70,001,614.68 op 3 October. Het jaar sloot met
· o k · ·sche fondsen en m nmen o •
Staten van N oord-Amenka. o . lll russi h . . ieel speculatie in mexicaansche schuld. De nationa 1 e eenen voorraad van f 76,638,865.57. Door de sterke vraag naar edel metaal zag de bank zich genoodzaakt den
handel zeer belangrijk. In de eerste helft vanh et .Jadai ~as d'at J·. aar onder den invloed van amortisatieinkoopen. prijs van het ned. p. fijn zilver, die op 19 October f 105.20 bedroeg, allengs tot f 105.60 te verhoogen. De
. h b .· n 1864 en op et em e van , . ..... Jd 1··1·
fondsen stonden m et egm va . . .. 1 O'ing van de meest g·eliefde fondsen, die l!lepaa e 1 J " zilveruitvoer was vooral gerigt naar de engelsche markt ter betaling der aanzienlijke katoenaanvoeren uit
De hooge geldkoersen in 1864 veroorzaakten eene pnJsverl at~ .. Zull's \vas ook het geval met de binnenkl
landen, die vroeger dat prodnkt niet in zoo groote hoeveelheden hadden geleverd. De verkoopprijs van het
. orwerp van specu a ie ziJn. ' . l
tot geldbeleg·ging stre rnn en geen vo .. d . die verg·eleken met het begm' op iet zilver had op 22 Januarij f 106 bereikt. De direktie der bank zag zich op 27 Januarij verpligt den verkoop
d bl. t' biJzondere on ernemrngen ' ' .
landsche fondsen en met e o iga ien vanh . nietteD"enstaande op het eerste tijdstip de stemmrng van baren te staken. Zij werden op 26 April weêr verkrijgbaar gesteld; terwijl op 30 Augustus, toen de verkoopprijs
op nieuw de hoogte van f ·l 06 bereikt had, de vèrkoop van baren op nieuw gestaakt werd. De cijfers
einde van het jaar allen in prijs \varen ac teru1tgeg·aan ~ . ·. ol geldmarkt was geweken. - In den wissel-
. · . . het Iaatf'lte alle spanmng m c e , l f d
der beurs met gunstig was en op . . ·. L d h t belangrijkst. In de eerste helft van '1863 o ee e van disconto's en beleeningen waren in 1864 over het algemeen lager dan in de beide vorige jaren. De disconto's
handel was in beide jaren de omzet m papier op on he.~ l.e . de laatste helft langzamerhand tot f H.90, bereikten het laagste cijfer op 27 J unij 1864 f 4·0,807 ,680.51~; zij waren dat jaar het hoogst op 7 November
· l j 11 683/ en j Il 80 · IJ iep lil · .
koers voor kort papier tussc ien . 4 .. ' d. t t t j 11 80 In 1864 bewooO' zich de koers f 53,991,222.98. De grootste wisselingen hadden in Mei en September plaats. De vermeerdering van het c~jfer
doch behield dat hooge standpunt slechts kort en liep spoe l~ erug a ~er wi~seÎde van 5 tot :o °lo disconto. der beleeningen was zeer belangr~jk in Mei en Augustus. Het laagste cijfer werd op 14 Maart j 24,663,830,
tusschen j H.761/4 en j H .90; het verschil _tussche_n ~~rt e:we:~e~ ~np de behoefte langen tijd nog grooter dan het hoogste op 12 September f 3!~,499,008 waargenomen. Het cijfer der beleening·en nam in 1863 gedurende
.AanzienliJ"k was dat jaar de toevoer van w1Ssels u~t a e g t . 'en worden De omzettinD"en op Parijs waren het geheele jaar bijna onafgebroken toe en was bij het einde van het jaar ruim 5 millioen hooger dan op 4
. . . d .t d. o· van zilver moes voo1z1 . "' l . 11
het aanbod zoodat hierm oor m zen rnoen . /5-3/ tot /565/ 6 voor kort papier, doch ue < Januarij. Bankassignatien werden door de bank het eerst in 1864 uitgegeven, waarvan in omloop waren voor
' . D 1· " ·sselde dat Jaar van ::i 4
1 . . · l l
in 1863 van mmder belang. e ,oefo w1 In 1864 was in het begin van het jaar m dien wisse vee een bedrag van f 5, 734.04 op 28 November en voor 3,000 op 27 December. In 1863 en 1864- bedroeg het dividend
zich op het hoogste standpunt zelden la~g staan~e. kt h. an een einde. Het verschil tusschen kort en der nederlandsche bank voor elk der met 31 Maart afgeloopen boekjaren f '163 en f 165.32. In het eerste jaar
levendigheid. De moeiJelijke geldmarkt rn ~et n;Jaar tm:~ur~e:e;apier ging in Maart 1863' door de gro?te werden de aandeelen vóór het dividend van 196 tot 2001; 2 °fo, na de bekendmaking dadelijk 190 °fo exdividend
lang papier g·af een disconto van 4 tot 10 f o· n pel er d de waarde van het papieren geld ter m- betaald. Op dezen verhoogden prijs vertoonden zich echter eenige verkoopers; zoodat de aandeelen allengs tot
. R 1 d l m Met el rn maan rees . b .
uitvoeren van suiker naar us an ' vee o . .. . b . "kte haar toppunt teg·en het emde van Septem ei , 179 °fo in Julij teruggingen. Door de aanneming der nieuwe bankwet was de prijs der aandeelen tot 183i/ 2
wisseling van specie
·
te
St
.
p
e
t
ern
. b
u
rg
.
Deze l'lJzmg e1ei
l· .
·
l t midden van November
.
eene zeer gevoe 1.
ige
d . d f à 184 1 /2 °fo op 31 December gestegen. In 1864 steeg de koers vóór het dividend van 185 bp 198 °fo. Op de
180 was De koers "reeg m 1e
toen de notering op ne maan en . . . 1. . ld I 1864 waren door minder uitvoer van granen verklaring van het dividend volgde dadelijk eene verdere rijzing· van ongeveer 4 °fo, 185 tot 186 °fo exdividend.
.. . h t h d der mw1sse mg m ge · n · ' . . d
daling op de tlJdrng va.n e ?P o~ en and minder dan O'ewoonlijk. Door deze vermmdenng en e onuit
Rusland, de omzettmgen rn wissel op dat l l .t j 1"'63 '"ot j '140. hiJ. steeg later tot ongeveer j '150 1511/2 tot 210°fo. De toewijzing· geschiedde tegen 190°fo, waarop onmiddellijk eene rijzing volgde van 4 tot
Bij de uitgifte der 1,000 uieuwe aandeelen aan den Staat toegekend werden 3,239 aandeelen aangevraagd van
· R 1 d · de koers ac1tenu van " ' W
g unstige geldmarkt m us an grng . d . Rusland gesloten De koersen op eenen, 5 °/ 0
• Sedert dien tijd bleef de koers stijgende en bereikte in December 225 tot 230 °fo. - De aandeelen der
· h t · de van het Jaar oor · l''
door de binnenlandsche leemng op e ern h . d ' October op 100 tot '104 °lo gehandhaaio.; neclerlandsche handelmaatschappij ondergingen in ·1863 van het begin van het jaar tot in Junij, toen het
b
. l . 1863 van Maart tot et em e \an . 1.
Praag· en Triëst heb en zie 1 m . .·1· l bl. tien In '186!~ waren de koerswisse mgen op dividend van f 116 werd aangekondigd, langzamerhand eene rijzing van 10 ° f • 0
Later volgden de aandeelen
d . d dalmg der oostennJ ,se 18 o iga . d d b k
later ging de koers terug· ooi e d d td i·ende verbetering· van den toestan er an . de algemeene wisselingen der markt, in J ulij 140 tot 142, in September f.4.21/ 2 °fo. In November daalde de
.. 96 p 10'1 o/ oor e voor u l. d .
W eenen belangrijk. HiJ steeg van .. ~ ~ erin . daar de betalingen naar Oostenrijk gesc ue en m
koers tot 1361/ 2 °fo en sloot op 3 l December met 139i1 4 °fo. In '1864 zijn de aandeelen in de eerste helft van
D e omzet in wissel met Oostenr~1k is echter g Og , .. k eest door Londen en Parijs gedekt worden. het jaar vóór het dividend tot '148 °fo gestegen. Na de verklaring van het dividend handhaafde zich aanvankelijk
.. h ld die uit ostennJ m 0
coupons der oostennJkscbe staatssc u en en . ·1 t11ans veel minder uitgebreid dan vroeger. p de prijs, later in het najaar week de koers allengs van UO tot 14-1 °fo exdividend op 134 °fo door verkoopen
I 1
. · d . ·ncler mtvoer van sm rnr . 0 b .
Het wisselverkeer op ta ie is oor mi k . elden i·n 1863 tot het emde van cto ei
op speculatie. Op het einde van het jaar was de koers 140 °fo. De speculatie op het dividend, waarvoor in
· d . · ren De oersen wiss .
HamblffO' ging minder om dan m an eie Ja . . . . cl .·. n dit pa1)ier die tot het einde van het Jaar 1863 /95 totj'H2 betaald \verd, was in dat jaar zeer levendig , minder in 1864. - Voor de aandeelen in de
o k . ·erbetermg m en pIIJS va r , . h'
naauwelijks i12 oio; later wam eemge v . ·eel o·ele enheid om de haar toevertrouwde kapitalen vruc ~- nederlanclsche hypotheekbank vertoonde zich in het begin van 1863 eene levendige vraag, zoodat van f 80 tot
aanhield - De nederlandsche bank had m 1863.dv od.' thg 1 te ve1·schaffen In 1864 deed de bank groote j '100 per aandeel of per f 50 geleverd kapitaal besteed werd. Vooral voor buitenlandsche rekening werden
' · 1 cl 1 ·J·verhei · ere ie up · .
dragend te plaatsen en aan mn e en .. 111 • ewi ·ti e fluctuatien. Het bedrag· der rekenmg-courant groote posten genomen. Later daalde de prijs tot j 75 à / 80. In de eerste maanden van 1864 steeg de koers
omzettingen en bestonden in hare wekel.1Jksche opgav~ntg 1 ~e!n lager dan in de beide voorgaande jaren. In tot j 100. De maatregel in J unij door de bank genomen om de rente der reeds uitgegeven pandbrieven van
saldo's, disconto's en beleening~n was m '18G~do;er e~id~~~ 63/4 millioen hooger dan in 1862 en 161/2 millio~n
41/2 tot 5 °i 0
te brengen maakte een ongunstigen indruk. Hierbij kwam de vrees. dat de groote hypotheekbanken
in het buitenland opgerigt aan de nederlandsche instelling afbreuk zouden doen, waardoor de koers
1863 was het bedrag der rekenmg-courant sa os g ··r· . 1861 i·n November /39 576,263.94;;' in 1862 m
. · d het grootste ClJ er lil ' ' · ·
meer dan in 1861. Die sal~o s vert.oon en b . " 083 825 69 en in 18M in de week eindigende met 4 Janua~lJ op het einde van het jaar slechts f 85 bedroeg en de pandbrieven aan de beurs zeer weinig opname vonden.
December f 60 , 035,113.7~' m ~863 m ~ovem .. er J2:·~72 ;48.~'~' in 1862 in Maart /29,333,089.65, in 1863 m De aandeelen der nationale hypotheekbank vonden in 1. 863, vooral voor geldbelegging, een geregelden afzet,
/ 50 1.H 798.'12; het klemste m 1861 m Apnl f '. .' d t 18
J liJ. 126 _743 358.50. De rentestand was zooclat in het laatst van het jaar belangrijke omzettingen daarin plaats hadden. Zij werden verkocht tegen HO
, ' . 1804 in de week emchgen e me u . ' . cl . N -
Aug·ustus j H.'806,633.59 e.n 111 i o en 37 o in 1863. Het opererend kapitaal der b~nk' at 111 .l' o
tot 1'12 °fo. De hypothecaire schuld dezer bank bedroeg op 31December1864/3,351,400, waaronder /1,119,400
. 1'.Tederland m '1864 gemiddeld 5 /3 fo, teg /n lo .. h b . 1863 60i' millioen. biJ een rentestand van 176 leeningen in 1864 aangegaan. Zij heeft in dat jaar tegen eene rente van 4 ten honderd 1,346 pandbrieven
uitgegeven tot een bedrag van f 1, 119,400. Sedert het bestaan der maatschappij tot 31 December
in J.., • • b ·kt h d b droeg· b1J et egm van 12 ,
vember 1862 het hoogste ClJfer . ~r~i a ' ~ d van Maart en verminderde in die drie maande~ ongevee_~
·"an !~ en 41/2 °fo. Het daalde hierna tot het em e t k .. ·ng ver·toonde ioodat het standpunt m J anuarlJ 1864 z~jn aan pandbrieven uitgegeven voor /3,576,800, waarvan echter 314 ten bedrage van /225,400 zijn
• . ·1 M · · l eene zeer s er e r1JZ1 · ' · h
10 millioen . waarop m A pn en l ei zie 1 . .h . cl In de beide volgende maanden liep et ingetrokken.
· . . h t · d van 1\1ei was oversc ie en. .. . t
met ruim een half m11hoeu op e em e A t t t het e1·11de van het J. aar was de l'lJZmg voor .- Daar in 1863 en 1864 te Amsterdam verscheiden credietinstellingen zijn opgerigt achten :..Vij het niet
. ·11· terug. van UO'US us o . b d
opererend kapitaal op meuw 6 m1 wen . ' ·11· o h ger was dan in Januarij. Het gemiddeld e rag onbelangrijk een kort overzigt te geven van de instellingen aldaar bestaande. De oudste is de associatiekas,
. d . D mber rmm '12 mi wen oo ··!' b d·
durend zoodat het be rag m ece . H t . . h.l tt1sschen het hoog·ste en laagste c1yer e roeg
opgerigt onder het voorregt van beperkte aansprakelijkheid der vennooten, op 1 O Maart 1806, tot een maatschappelijk
kapitaal van f 1,000,000, verdeeld in 5,000 aandeelen elk van f 2,000, waarop de helft gestort
' ·11· 1 dan m 1802 e verse i , . . t
bleef in 1863 bijna 3 m1 wen ager . . d d.t kapitaal een ciJ·fer hooger dan eemg Jaar e
. . 1311 · 186G>. In 1864 vertoon e i .. . lk
in 1863 213/.i milhoen, tegen 4 m ". f . 1.3 ·11· hooger dan het hoogste ClJfer m 1863, we werd. De waarde der aandeelen dezer kas is langzamerhand tot 350 °fo· gesteg·en. Het bestuur bestaat nit drie
voren. Het was op 7 November j 86,151,775.~.8 o rm:ieer~~i~o~e: waren die in Februarij en Mei' de belang- commissarissen, elk met zes , en twee directeuren, elk met twaalf aandeelen. De laatsten stellen een bm'.gtogt
reeds alle vroegere overtrof. De bel~?gHnJkslte vet t dpungt was op 7 Maart j 69,076,804.11' zoodat het van j 50,000. Hare werkzaamheden bestaan in het ontvangen en uitbetalen van gelden voor anderen, het nemen
J·aar
. . M t J unlJ et aags e s an h t
riJ·kste vermindermgen m aar en . . h.ld Na de riJ'zing tot in November kwam op e
. lr an het hoogste vernc 1 e. ·
laagste standpunt rmm 17 m1 wen v . l 7711 illioen tenw. De veranderingen der rente waren. m 1. 8
6 3
van wisselbrieven iri disconto, het beleggen van gelden op beleeningen, op roerende goederen en effecten, het
doen van voorschotten op roerende goederen en wisselbrieven en den handel in specie. De credietvereeniging·
einde van het jaar het opererend kapitaa op 2 m h l o d 3 en 311 o/ en werd na het emde van werd goedgekeurd bij Koninklijk besluit van 26 Maart 1853, terwijl .bij Koninklijk besluit van 1 Mei 1855 in
.. bl f d d twee en eene a ve maan 2 o d
talriJ·ker dan in 1862; ZIJ ee ge uren e .. f k t t 5 511 o/ gebraD"t. Het g·emicldeld bedrag er de statuten eenige verandering g·ebragt werd. Zij heeft ten doel aan elk der leden, hoogstens tot het bedrag
.. h cl b'nnen VlJ we en o en 2 o o . 103
October trapsgew1.ize ver oog. en. i . . 1051/ millioen tegen ruim 98 millioen in 1862 en rmm
zijner inschrijving, tegen voldoende zekerheid , op geaccepteerde of niet-geaccepteerde wissel brieven of op eigen
omloopende bankbilletten was .m beide ~aren rmm99 396 ~50 o 2'1 December in 1864 /97,425,705' het hoogste promessen een crediet voor hoogstens drie maanden te verleenen. Niet-crediet trekkende leden worden door
in 1861. Het laagste was dat m Maart m '18~ ! . '186~ j ~ 19p306 150. De toevloeijing van metaal' die gedudat
in October in 1863/111/~40,015, PP 3 e1 m .. 1863 o'ortduren De voorraad was op dat tijdstip tot en minstens. acht leden bestaande, toegelaten of afg·ewezen. Het toezig-t op de direktie wordt door minstens
direkteuren en commissarissen, crediet trekkende door . een raad van admissie, uit direkteuren, commissarissen
rende i.862 onafgebroken aanhield' bleef tot Febr~darlJ 1 vd ande.n met G>. millioen doch herstelde zich 15 coFnmissarissen , waarvan één derde jaarlijks aftreedt., uitgeoefend. De Ycreeniging is op Hl April 1853 en.
H
.· ' ld · de bei e vo D"en e ma< · "' '
j '11 5 , 403 , 7~9.68 geklommen. IJ naa e m o

428
vier volgende dagen door 1 '14 leden opgerigt, die een kapitaal van f 688,000 vertegenwoordigden. De vereeniging
telde op 31. December van elk jam·:
1853 100 niet crediet- 97 crediet trekkende leden , met f 1, f t 1,500
-1854 97 296 2,250,780
. t855 98 554 3,381,39!)
1856 100 706 4,207,245
1857 94 865 4,803,075
1858 98 840 4,762,805
1859 92 841 4,950,655
1860 97 841 5,136,560
186'1 99 867 5,581,910
1862 93 916
6,03-~,330
1863 101. 1,035 6,924,730
1864 '108 1,465 9,730,690
In elk der beide laatste jaren bedroeg· de deelneming zonder crediet f941,500 en f1,.,018,500, die in blanco
f3,195,100 en f 4,329,100, op hypotheek /1,51!7,980 en f2,894,~40, op incassa's f324,000 en /333,500, ~p
borgtogt f 916,150 en f 1,155,250. Het bestuur disconteerde in elk Jaar voor f U,951 ,320.19 11 en f 2~,818,772.89 ,
verdisconteerde bij de nederlandsche bank voor f 13,981,542.77enf19,612,088. De gelden als deposit~ ontvan?en
beliepen f 5,155,395.855 en f6,487,058.165, tegen f 3,134,914.'10 in 1862. De bate~ bedroegen m elk Jaar
f114,962.33 en f154,669.605, de lasten /59 , ~84.34 e~/74,9~8.65, gevende e:n batig slot vanf55,477.99 ~~
f 79,7 5
0.9 5
5. Uit het saldo der winst- en verhesrekemng g·emeten de leden 4 /0 der geleverde gelden, ter:'~Jl
0
van het overblijvende 20 % komt aan de directie, 20 °/ 0
aan het reservefonds, 6~ 10 aan de leden . . ~et dividend
bedroeg 7 % in 1.863, 7i1 2
% in 1864. - De nederlan_dsche crediet- en de~~sitobank voor den .~~Jd va~ 50
jaren bij Koninklijk besluit van 22 Februarij 1863 opgengt, stelde aanvankehJk h~.t rnaatschappeliJk kapitaal
·op f lO,OOO,OOO, verdeeld in 40,000 aandeelen elk van f ~50 , waarop 60 % .gestort ziJn. J?,eze _bank heeft., daar
de groote meerderheid der aandeel en in Frankrijk , Zwitserland en Belgie g~~plaatst .. z~J~ , m het begm va~
18 6 hare aandeelen van f 250 op f 235 of ongeveer 500 francs gebragt. Bi.i de wiJzi~~g der statuten ~iJ
5
Koninklijk besluit van 23 Februarij 1865 werd het maatschappelijk kapitaal op 23i12. milhoen guldens of 50
millioen francs gebragt. De raad van bestuur bestaat uit 9 tot 15 leden , w_aarvan ~~nstens ~ te Amsterdam
t en Het getal leden der directie is onbepaald. Elk hunner moet eigenaar ziJn van mmstens 50 aanmoe
en won . . d o
0 h t bl" de
deelen Van de winsten der bank verkrijgen de aandeelhouders eerst 5 % en wor en 1 / 0 van e over iJven
voor het reservefonds afgezonderd. Het overschot wordt dan zoo verdeeld dat de aandeelhouders 90 °/ 0 , de r~ad
van bestuur en de directeuren 1. o °to ontvangen. De werkkring dezer bank be~~aat in handel. en geldbeleggmg
in staatsfondsen , pandbrieven, aandeelen en obligatien van banken, maatschappi.ien enz. , het di~conteren, koopen
en verkoopen van wissels , handel in edele metalen, het aangaan en openst~llen van. geldleenmgen, het ondersteunen
van ondernemingen van allerlei aard en het ontvangen van geld i~. deposito. O~ 31 Decembe~ 18M
bedroegen de depots f 181,230, de loopende wisselbrieven f 1,305,467, t~rwiJl a:n verscheidene schuldeische~s ~
j 3, 30
7 , 5
32 verschuldigd waren. Het opererend~ kapitaal w~s verdeeld• m f 3,2a5,'l 92 "e~ekten , -~ande~len i~
ondernemingen en credietinstellingen en pandbrieven der nat10nale hypo"heekbank, f 2,24.:>,016 wISsels m por
tefeuille en f 5,860,621. verschuldigde gelden. Het dividend bedroe_g i~. 1864 o~streeks 9 1 /4 ~/ 0 • - De alg~meene
maatschappij voor handel en nijverheid werd op~erigt ?ij KomnkhJk beslmt :an 9 Apnl 1863. Haar maatschappelijk
kapitaal kan tot 40 millioen worden mtgebreid. Het opererend k_apitaal bedroeg op 31 J?.ecember
1864 f 7 :90 7
,946 , bestaande uit aandeelen en oblig·atien van reële ondernemmgen. Deze maatschap:iJ b~oogt
de bevordering van handel, scheepvaart, nijverheid-crediet en landbouw, door deel te nemen a.~n onder nemmgen
van dien aard, door plaatsing van hare obligatien en door voorschotten teg~n onderpand; ziJ tracht onde:nemingen
van industrielen aard, ter bevordering van landbouw en openbaar nut, m het leven te roepe~, negotieert
leeningen ten behoeve van rijken, gewesten of gemeenten, geeft voorschotten op onderpand o~ depots, ontv~_ngt
lden à deposito opent rekeningen-courant, koopt en verkoopt publieke fondsen, aandeelen m maatschappiJen,
g:ndbrieven enz. ,' geeft met toestemming van commissarissen obligatien uit te~ eigen laste tot he:. beloop der
sommen vertegenwoordigd door de waarden door haar besteed en in portefemlle. De maatschappij werkt ook
met gelden van anderen in rekening-courant en à deposito ontvangen. Op 31 December 1864 waren f 8,341,804
aan verschillende personen voorgeschoten en bestond de portefeuill~ uit f 53,4~0 aan binnenlandsch~., f. 54,818
aan buitenlandsche wissels. Het bedrag van de saldo's der verschillende cr~ditem:en was op dat tlJdsti~ zeer
· r ·k h t bedroeg f 8 096 272 waaronder j 1 1 '>1 995 aan betaalde wisselbrieven. De maatschappiJ leed
aanzien lJ ; e . ' ' ' ) - ' cl d' . . 0 b d cl r
in 64 zware verliezen door het onverwacht verdwijnen van den voorzitter er irectie m cto er en e . a 18
i~g
van de meeste waarde~, waaruit het actief der maatschappij bestond, zood~.t op de algemeen~. verga~ermg m
Maart het verlies op f 4,492,4'13 geraamd werd, waarvan omstreeks één derde toen als werkeli.ik verlies moest
beschouwd worden. Het maatschappelijk kapitaal bedroeg hierdoor op 31 December 18M slechts f 5,?21:196.
De algemeene maatschappij voor handel en nijverheid is de voornaamste oprigtster van de neder~andsch md1sche
handelsbank. waarvan de prospectus op 18 J unij 1863 verscheen. Aan het ~.e~erlan~.s~he ~nbhe~ werden toen
.ooo aandeel en elk van f 250 of één vierde van het uit te geven kapitaal biJ mschr~1v~ng a pan aangeboden.
6
Op 25 Jim\j was voor 122,447 aandeelen ingeschreven. Zij werden o~middellijk à pan aan de markt geb1~a~~
en werden eenige weken uruk opgekocht met 3/ 4 °/ 0
tot 1 °1 0 prerme. In de laatste maanden van het ,Ja::tl
l·l
hadden de omzetting·en genoegzaam geheel opg·ehouden. Het jaar eindigde met een nominalen koers van 98 "/ 0
tot 99 °fo. In 1864 bleven de aandeelen ongeveer pari. Het maatschappelijk kapitaal der bank is vastgesteld
op f 12,000,000, bestaande uit 48 ,000 aandeelen, waarvan aanvankelijk de eerste serie van 24 ,000 aandeelen
werd .uitgegeven. Vóór 18 Jnnij was reeds voor een bedrag van f 4,500,000 deel genomen, waarvanf ·1,000,000
beschikbaar voor nederlandsch Oost-Indie. In Junij 1865 waren 15,000 aandeelen in handen van partikulieren
in Nederland en in Indie, de overige 9,000 grootendeels in de portefeuille der algemeene maatschappij. De
handelsbank, goedgekeurd bij Koninklijk besluit van 13 Junij 1863 voor den tijd van 99 jaren, wordt bestuurd
door 3 direktemen te Amsterdam en 6 tot 15 commissarissen, \vaarvan 3 te Batavia, waar het hoofdagentschap
gevestigd is. De bank verrigt allerlei bankzaken, doet voorschotten op ondernemingen van cultuur en
nijverheid, tracht ondernemingen van handel, nijverheid en openbaar nut in het leven te roepen, verschaft
gelden tegen uitgifte van pandbrieven, op onderpand van onroerende goederen en regten, die volgens de wet
tot onroerende zaken behooren en drijft voorts handel in produkten in Oost-Indie. De geregelde werkzaamheden
der bank zijn met 15 Maart 1864 begonnen, toen het hoofdagentschap te Batavia geopend werd. Op 31
December 1864 stond het hoofdagentschap in betrekking met 28 ondernemingen in 16 residentien en was een
kapitaal van ruim f 1,100,000 op onderpand van hypotheek uitgezet. De voor korteren termijn uitgezette geldsommen
~estaan hoofdzakelijk in voorschot op onderpand van cognossementen, cultuur en andere ondernemingen.
Op het emde van '186.t waren besteed voor éénjarige overeenkomsten f 958,000, terwijl voor f 359,000 op onderpand
van cognossementen was voorgeschoten. De portefeuille in Nederland bedroeg f 756,000, in Indie f 419,000;
de à deposito gegeven gelden f 483.000, waarvan bijna f 409,000 bij het hoofdagentschap te Batavia. De
crediteuren ston~~n ge?oekt in~ ederland voor f 104,000, in Indie voor f 47 ,000. - De algemeene maatschappij
voor handel en IllJverhmd bragt m September 1862 twee nieuwe maatschappijen aan de markt, die tot exploitatie
van s~aatss~?~rwegen en die voor nederlandsch indische spoorwegen. Voor de eerste onderneming opende zij
eene mschnJvmg met toekenning van provisie. Daar onder de oprigters van deze maatschappij tevens de nederlandsche
maatschappij van spoorwegmaterieel, die toen ontbonden werd, behoorde en de aarideelen aan de
aandeelhouders dier maatschappij niet meer dan 861/ 2 % kostten, werden eene maand later de aandeelen der
~aatschappij tot exploitatie van staatsspoorwegen tegen 86 % en zelfs later tegen 85 % afgegeven. Zij zijn
m 1864 op 80 % teruggegaan, tegen welken prijs belangrijke posten door het publiek werden genomen. De
laatste koers was in dat jaar 81 °fo. Vau de nederlandsch indische spoorwegmaatschappij was de algemeene
voor het grootste g~deelte aandeelhouder. Van de aandeel en ter beurze , tegen 101. % aangeboden, werden slechts
enkele .~~gen afdoenmgen genoteerd. Er bestaat geene vraag voor hare aandeelen. Het kapitaal dezer maatschapp~~
is groo~ f 14,000,000, :vaarv~n .!_ 10,000 ,000 in aandeelen van f 1,000 geplaatst zijn, terwijl de maatschappiJ
de ~venge f 4,000,000 m obhgat1en kan uitgeven. De Staat waarborgt de rente tegen 4i;~ % over het
geheele kapitaal gedurende 33 jaren en betaald ze halfjarig als renteloos voorschot.. De amortisatie van de
helft van het kapitaal door aflossing à pari binnen 33 jaren is verzekerd. - In '1863 werden te Amsterdam
2,500 aandeelen tegen f ~?O elk à pari aangeboden tot het oprigten eener English, Belgian and N etherlands
ban~ , waarvoor op 5 JumJ voor 5,729 aandee!en was geteekend. Van de 10,000 aandeelen , waaruit het geheele
kapitaal der bank be~~ond, waren 7 ,500 reeds eene maand vroeger te Londen geplaatst. Deze aandeelen, te
0
Amsterd~m op "8 . J uni.i '108 I 0 betaald, waren toen reeds te Londen niet meer à pari te verkoopen. Op den
dag der mschnJvmg werden reeds de aandeelen tegen 99 % afgegeven; z\j stonden den volgenden dag 100 °/ 0
en
lokten na de toewijzing der aandeelen koopers uit tegen 981/2 °1 0
tot 99 °1 • 0
Eerst in September vernam men
dat. de bank zich vereenigen zou met de kort te voren opgerigte bank of England and France. De vereenigde
banken vestigden te Amsterdam hun kantoor onder den naam van European bank. Van hare aandeelen vertoonde
zich in 1864 enkele malen eenige vraag voor engelsche rekening. Haar koers rigtte zich geheel naar
de londensche markt; het hoogste standpunt, dat niet behouden werd, was 106 % tot Ho °fo. - De rentekassa
te Amsterdam, wier statuten b\j Koninklijk besluit van 13 October '1864 zijn goedgekeurd, heeft haar ontstaan
t.e danken aan. de associat.i.~-kas. De geld~n bij deze in rekening-courant gegeven, worden door haar voor rekening
van den rekemnghouder biJ de rentekassa m depot gegeven , die daarvoor rente betaalt. Zij werkt met een kapitaal van
.( 500,00? , dat tot f 2,000,?00 kan verhoogd worden. Hare werkzaamheden bestaan in het ontvangen van gelden
a deposito tegen vergoedmg van rente, het in disconto nemen van handelspapier met minstens twee solidair
ver~ondenen -~n het geldschieten op beleening of prolongatie. De interest regelt zich naar het bedrag der
depots, den tlJd gedurende welken de rentekas op haar bezit kan rekenen en naar het disconto der nederlandsche
bank. -:---- De s~rinaamsche ba_nk, waarvan het plan door den heer S. ABENDANON Az., geregtelijk ambtenaar
te St'.rmame, 1s ontworpen, is als concessie aan de nederlandsche crediet- en deposito-bank bij Koninklijk
beshut van 19 November 1864 goedg·ekeurd en op 18 Julij 1865 in Suriname voor het publiek geopend. Het
is eene circulatieb~nk in werking gel~jk staande met de nederlandsche bank. Haar maatschappelijk kapitaal,
groot f 1 ,000,000, i.n aandeeleu van f 1 ,000 , is geheel gestort. De zetel der hoofddirektie is te Amsterdam met
eene direktie te Paramaribo. Haar werkkring bepaalt zich uitsluitend tot Suriname. - In f 864 werd te Haarlem
eene vennootschap onder firma opgerigt: de bankvereeniging, met verscheidene commanditaire vennooten met
een kapit~~l van f 100,000, waarop f 20,000 gestort zijn. Haar doel is vereenvoudiging en bezuiniging van
het geldehJk verkeer, vergemakkelijking van geldbelegging van kleine sommen en voor korten tijd, het geven
~an voorschotte~ onder verschillenden vorm en het verrigten van commissiezaken. Ieder rekeninghouder ontvangt
een boek.Je met 30, 50 of 100 gedrukte kwijtingen, waarop hij slechts de som die hij moet betalen
behoeft in te vullen. De interest wordt dag voor dag berekend en de rente aan het einde van het jaar bijgeschreven.
Incasseri11gen in Haarlem geschieden zonder berekening van loon. Voor remises op Amsterdam an
' Rotterdam worrlt geen plaatsverlies in rekening gebragt, wannee1" die te zamen niet meer dan één vierd-e van
J
,1

t5f
,,
het credietbedrag der rekening uit.maken. Voor incasseringen elders geldt het gewone tarief, onder aftrek van
1 o cents per f 100 voor rekeninghouders. Voor aankoop of verkoop van papier op het buitenland of het bezorgen
van appoint tot het verrigten van betalingen wordt de gewone courtage 3 /4 per mille voor Londen,
f per mille voor elders in rekening gebragt. Tot f 300 dagelijks en zonder voorafgaande kennis_g~:'ing kan
over het crediet-saldo der rekeniug beschikt worden bij kwijting· of aanwijzing of door het domic1heren van
wissels. Voor hoogere sommen moet opeisching· g·eschieclen 1 tot 3 dagen te voren. A deposito worden gelden
genomen bij sommen van f 10 en meer. . . . ..
De buitenlandsche handel te Middelburg· bestaat hoofdzakelijk in kolomale waren. In elk van beide Jaren ZIJn
uit Java 5 en 10 schepen binnengekomen, die 24,666 en 56,883 balen koffij, 9,367 en 17 ,415 kanassers suiker,
in 1863 3,229 schuitjes, in 1864 8,036 blokken tin en in 1863 11,281 bossen bindrotting hebben aangebragt.
Behalve de bindrotting, regtstreeks naar Amsterdam verscheept, zijn al deze goederen te Middelburg opgeslage?
en later in veilingen te Amsterdam en Rotterdam verkocht. Uit Engeland kwamen 24 en 18 schepen en mt
Schotland in 1864 2, allen met steenkolen geladen; uit N oof\vegen 3 en 5, uit Rusland 5 en 4 met houtladingen.
In '1864 kwam 1 schip uit Pruissen en 1 uit Hamburg. In 1863 werden uit zee te Middelburg aangevoerd
118,513 m. maat-, 85,500 ned. p. schaalkolen, 791 m. rog·ge, 32,500 ned. p. hennep, 1,276 tonnen
gezaagd en ongezaagd hout en 17 .266 p. petroleum. De uitvoer bestaat bijna uitsluitend in de voor de proviandering
der naar zee vertrokken schepen benoodigde artikelen. Naar Engeland vertrokken in 1863 27 schepen,
waarvan slechts 4 geladen, naar Noorwegen 4, Zweden 1 en Rusland 1 , allen in ballast. In 1864 zijn 89
ladingen steenkolen uit Engeland, Belgie en Pruissen met verschillende zee- en rivierschepen en in elk jaar
eene lading· hennep en rogge uit Rusland aangevoerd. Van de 0 en 8 schepen door de nederlandsche handelmaatschappij
op retour bevracht, behoorden in 1863 7; in 1864 2 te Middelburg·, in het eerste j~ar 2 _te
Zierikzee te huis. · In '1863 vertrok één dezer schepen reg·tstreeks van Middelburg naar Java met eemge mt-·
vracht, de overigen over Engeland met steenkolen naar Indie. J n '1864- g·ingen deze schepen meest met steenkolen
naar Indie of China om daar eene lading te zoeken. De schoonei·vaart van Middelbm·g werd in 1863 met één
vaartuigvermeerderd, vooral bestemd tot aanvoer van hont voor den stoom-houtzaag·molen. In 1864 onderging de
handelsvloot eene vermindering doordien één schip op Java werd afgekeurd en verkocht, een tweede verl~ocht
aan een handelshuis aan de Zaan en eer. derde g·esloopt, zoodat slechts 12 zeeschepen overbleven. - De bmtenlandsche
handel te Goes bepaalde zich in beide jaren tot aanvoer van steenkolen uit Pruissen en :Selgie en
hout uit N oorweO'en; de uitvoer bestond uit veld- en boomgewassen en vruchten, meest naar Belgie. - Te
Vlissingen neemt° de aanvoer van steenkolen toe door meer gebruik, de uitbreiding der stoomwerktnigen aan 's rijks
werf en den bloei der gasfabriek. In elk van beide jaren werden ingevoerd 112,376 e1~ 140,?60 m . · waarv~n
uit Engeland 69,32 3 en 85,8 55, Pruissen 41,543 en 39,852. Belgie 1,510 en 15,253. '.1it Dmtschland. werd i~
beide jaren eenig hout , meest tot werkhout gezaagd, aangevoerd. Uit Engeland kwam 111 '18~3 eene k~:im.e part\]
pek en uit Noorwegen in 1864 eene volle lading hout voor middelburgsche rek.ening·. ~an .lompen Z\)~ 111 t_8~4
4 ladingen naar Engeland verzonden; in 1864 slechts ééne lading. Behalve 4 lad111g·en UIJen 1111863 , Z\Jn weimg
veldgewassen verzonden. In 1864 gingen slechts 2 ladingen aardappelen, u~jen en appelen naar Engeland. In
1863 werd de oesterput zeer verbeterd , vvaardoor die handel toenam. H~j had nogtans in 1864 weinig te beteekenen
door de buitensporig hooge prijzen. De invoer bepaalde zich tot drie ladingen. - Te Zierikzee werde~.
behalve. eenige artikelen van minder belang , regtstreeks ingevoerd in 1863 106,30 7 m. en 97 ,650 ned. p., m
1864 9,997,250 ned. p steenkolen, 1,860,815 en 2,176,560 ned. p. klipzout. Uitgevoerd werden in elk jaar 1,160
en 1,041 m. tarwe, 950 en ·1,000 m. aardappelen, 2,550 en 4,450 m. ajuin, 60 en 784 m paardenboonen, ·14 543
en H ,619 ned.p. vlas, 15,452 en 18,861 konijnen- , hazen-, bunsing- en kattenvellen, in ·1863 1,735 m. garst,
341.5 m. koolzaad , 300 m. beer, in '1864 150 m. haver, 152 m. lijnzaad en 79 ,5 00 necl. p. snikerwortelen; naar
Oost-Indie werden in elk jaar uitgevoerd 4,000 en 8,000 stuks calicots, 78 ,'1~·3 .en 84,·~.56 ~annen. bier .en in
1864 17,275 ned. p. gezouten vleesch en 3,500 ned. p. l?eraffineerd zout. Te Zie;~kzee z.iJ~ m elk .i aar. mt -~et
buitenland ingeklaard •I 05 en 114 schepen; derwaarts mtgeklaard .rn en 54. - Ie Brmmsse worden parl\1ks
zaad- of plantoesters bij '1 ,0 00 tallen uit Groot-Brittanje en Ierland aangevoer~ en derwaarts, al~. ~ok naar
Belgie, aanzienlijke hoeveelheden mosselen verzonden. In 1864 gingen ook hiervan enk~'.e partl.JtJeS ~a~r
Duitschland. De handel in tabaksduigen wordt slechts door enkele personen gedreven. JaarhJkS worden ZIJ 111
vrij groote hoeveelheid uit Duitschland aangebragt. - Door de verbinding van Sluis met het land :a~ Kadzand,
een gevolg der inpoldering van een gedeelte van het Zwin, is de ban.del dier ge~eente i:iet Belgie 111 1864
aanmerkelijk toegenomen. De invoer bestaat uit steenkolen en bouwmaterialen, de mtvoer mt granen en stroo.
Langs Bath zijn: binnengekomen in 1863 3,453 , in 1864 3,663 geladen rivierschepen, rnetende 231,875 en
236,565, 1,090 en 1,035 ledige, metende 44,807 en 40,905, 305 en 279 geladen stoom booten, van . 55 , 6~2 en
51 ,616, 1 en 3 ledige van 129 en 344 , 239 en 344 sleep booten van 25,139 en 33, 120" 966 en 761 ledig~ v1schen
mosselschuiten van 14"061 eri 11,959, 13 en 2'1 geladen zeeschepen van 800 en 2,226, 2:_> en 12 ledige van
4 037 en 5 180 en in 1864 11 geladen visch- en mosselschuiten van '126 tonnen; uitgegaan: i) 2,54·5 en 2,733
g~laden ri~ierschepen van 138,5 15 en 149,894, ·l ,6 12 en 1,503 ledige van ·120,307 en 107 ,069 , 3'17 en 290 geladen
stoombooten van 57,260 en 53,657, 5 en 4 ledige van 888 en 421, 249 en 35 ·1 sleepbooten van 26,1'.5
en 33.876, 1 ,024 en 931~ geladen visch- en mosselschuiten van 1 1~,899 en 14,4'\.2, in 1864 18 ledige van 264, 111
elk jaar 20 geladen zeeschepen van 1,287 en 1,429, 6 en 1 ledige van 2.049 en 1,176 tonnen. Te Brouwershaven
kwamen in elk van beide jaren de haven binnen 385 en 367 schepen, rnetende ·183,00 en_ ·186 ,G U tonnen,
terwijl van daar na.ar zee zijn uitgegaan 154 en 177 van 95.998 en 109,451 tonnen. In elk Jaar waren onder
I·
de binnengekomen schepen 12 en 40 stoombooten van 4,851) en 15,231, onder de vertrokken 37 en 40 van
15,416 en 19 ,.~54 -~onn.en. 1'e Sas van Gent kwamen binnen 1,888 en 1,824 schepen, metende 100,870 en 99,085
tonnen, terwijl ZlJn mtgevaren 1,908 en 1.874 van 99,231 en 98,986 tonnen. Men telde in 1864 onder de eersten
1.90, onder de l~atsten 189 stoombooten, rnetende 8,170 en 8,127 tonnen. De haven van Vlissingen zijn binnengeloopen
vo~r die haven bestemd 38 en 53 schepen, waarvan in elk jaar 28 en 45 met steenkolen, in 1863 1
met steenko,~n en pek, 2 met oesters, 4 met hout, 1 met coke en 2 in ballast. in 1864 2 met fabriek- en
stoomwerktmge~, 3 ~et oesters, 2 met kleiaarde en vuurvaste steen en 1 met hout; het laatste uit Noorwegen
, de overigen mt Engeland. Uitgeklaard zijn in elk jaar 45 en 55 schepen, waarvan 30 en 46 met ballast
5 en 2 met. aardappel~n, uijen e.n oud touwwerk, 3 en 1 met lompen en in 1863 2 met gezaagd hout naai:
Engeland, m I863 2 m ballast, 111 1864 1 met oesters naar Ostende, in elk jaar 1 met steenkolen en in 1 8
6 4
1 met ballast naar Java, in 1863 2 in ballast naar Dantzig en in 1864 1 met ijzerwerk en kaas naar Lissabon
2 met ballast naar Noorwegen en op avontuur. In elk jaar hebben in de haven van Vlissingen vertoefd 48 e~
84 schepen, waaronder 35 en 61 onder nederlandsche, de overige onder vreemde vlaggen. Hiervan waren bestemd
in el~ jaar voor Vlissingen 36 en 50, Middelburg 1 en 5, Engeland 4 en 5, Antwerpen 1 en 5, in 1863 voor
SpanJe 1,.Portugal 2, Altona 1, Dantzig 1, Noord-Amerika 1, in 1864 voor Rotterdam 4, Schiedam 2 1
Dordrecht
f, Vlaardmgen 2, Ams:erdam 3, Gent 1, Brussel 1, Bremen 1, Denemarken 1, Smirna 1, Java 1, Santander L
y an cl~ zee~?hepen, die voor rekening van vlissingsche reederijen voeren, ging in 1863 één verloren, terwijl
111 elk Jaar een wer~ verkocht ; daarentegen werd in 1863 1 barkschip van 114 lasten aangekocht voor de vaart
op de Oost- en M1ddellandsche Zeeën.
Te Amersfoort bepaalt zich de buitenlandsche handel hoofdzakelijk tot schors. Te Utrecht nam in 1863 de
aanvoer toe van tras , cement en steen, terwijl die van buitenlandsche granen verminderde. in 1864 zijn meer
steenkolen en bazalt~teen en uit Antwerpen meer granen, vooral rogge en garst, dan vro~ger ingevoerd. Uit
Ame.rsfoort •~erden i~ '1863 13,698 necl. p. aldaar vervaardigde gele was naar Oost-Indie verzonden. De verzendmg
van sig·aren mt deze provincie is zeer belangrijk. Uit Utrecht worden naar het buitenland en de kolonien
v~rzonden :. boeken, meel, .chemicalien, tufsteen, gemalen tras, fruit, pannen en mum·steentjes; terwijl aldaar
mt het bm~enland vvorden mgevoerd meel en granen, bazalt en zinksteen, keijen, marmer, bier, hout, tufsteen
en tras, lmkscl:e :mlk.' steen~olen , ~out, zwavel, hardsteen, gips en gipssieraden, wijn enz ..
Voor de provmcie Fnes~and is Harlrngen de zetel van den buitenlandschen handel, door de geregelde stoomvaart
. tusschen de haven van die stad en Groot-Brittanje, waardoor vele goederen, vooral voortbrengselen van den
lan~?ouw van claar naar d~ engelsche markt worden uitgevoerd. Ook aldaar werkte in 1863 nadeelig de onzekere
r.ohtieke toestand door bIJna. -~eheel Em·?pa en de aanh~u~ende krijg in Noord-Amerika. Hierdoor bepaalde
zich de handel tot het dagel\Jirnch g.ebrmk. en werden we.1111g groot~ zaken verrigt. Aan hout zijn bijna 101000
tonnen, aan steenkolen 2.1·,000 m. mmder mgevoerd dan m 1862. Dit laatste moet vooral hieraan worden toegeschreven,
dat te Harlingen de invoer uit engelsche kolen bestaat, die meer en meer door de duitsche worden
ve:'.dron?·en. Ook van boter , ci~horei , huiden en vellen was de uitvoer veel geringer, terwijl door de lage
prijzen m. ,Engelan.d derwaarts bijna geene. granen zijn nitgevo.erd .. Slechts van vee, vooral runderen en schapen,
'~as ~e mt.vo~r bmte,nge,:•oon gro~~- Ook m. 1864 vertoo~de z1~h. 111 den buitenlandschen handel weinig levendigheid
, door. den 001log 111 SleeSW\Jk-Holstem en de talnJke faillissementen van handelshuizen in het buitenland.
De groote mtvoer va~ vee :v·as dat j aar grootendeels een gevolg van g·edwongen verkoopen wegens gemis van
veevoeder. 1\fen gebrmkte hiervoor eene scheepsruimte van ongeveer 15,000 tonnen. Voorts was een belangrijke
~oevoer van ongezaagd hout , op 56,607 tonnen g·eschat, tegen 48,300 in 1863, die echter in -O~t laatst van het
Jaar. nog g-rooten. deels onverkocht was. De voorraad balken bedr0e0' 01) i
_ _ . . .. ..· . o
JanuariJ. '18fik
,.,,
4
,
92"
"',
op 1 J ··
anuar~J
186;:i 15.13::i2, verkocht ZlJn i? 1863 131 ,2 77 en 111 18G4 122,322 balken. De invoer van melasse en ongesponnen
katoen is grootenrleels te met g·egaan; :laarentegen was de invoer van smeer, ter vergoeding van het gemis
van vleesch. voor de lag·ere volksklasse.: m 1863 belangr\jker dan in vorige jaren. De aanvoer van rogge is in
de la:t~te Jaren ~eer t~~genomen .. HIJ bedroeg in 1863 40,619, in ·1864 61,950 m. tegen 30,274 in 1862 en
~ 3,3 0::i m 1856, die van lIJnz~ad was m 186.4 zeer belangr~jk, 31,890 m. tegen 2,685 in 1863 en 19,'185 in 1862. _
Te Dokkum bestaat de bmtenlandsche handel, vooral in cichorei, granen, tabak, dakpannen en hout. _ Uit
Baar~eradeel worden kalveren naar Duitschland uitg·evoerd. Het geheel was in 1864 betrekkelijk gering, doch
het mtgevoerde van. de beste. soort. - Te Woudsend was de handel in hennep , die uit Petersbur,Q> en Ri a
wordt aangevoerd, m 1864 m111d~.r levendig dan het vorige jaar, die in klaphout tamelijk druk. - Te Grou!,
Idaar~eradeel, worde~ granen, hJnzaad, hout en klaphout uit de Oostzeehavens, talk uit Londen aangevoerd.
De mtvoer bestaat mt boter, kaas en vee naar Engeland en Duitschland.
De volgende staat geeft een overzigt van de voornaamste handelsartikelen van in- en uitvoer in de havens
van Harlingen, Dokkum, V\T orkum , Stavoren, JJemmer en Makkum, in 1863 en 1864:
BENAmNG DER GOEDEREN.
Amandelen .
Asch, pot- .
soda-.
Boter. . . .
Cement ...
INVOER.
1863.
1864.
Getal.
Waarde Gc1al, '"'aarde
maat of aewiat. În GUidens. maat Of ffC'Vifft. in (jUlrlens.
11,919 p.
37,100 p.
240 v.
760,577 p.
35,3'18 p.
10,987 p.
70,582 p.
48,903 p.
Venchil voor 1864,
Getal,
Waarde
maat o f gcwiat. in auldcns.
932 p.
+ 33,482 p.
240 v.
760,577 p.
+ 13,585p.

BENAMING DER GOEDEREN.
China's appelen. . . . . . . . · · . · ·
Fabriek-, landbouw- en stoomwerktuigen
.. . .... .
Garen van vlas, enz.
Granen , rogge. . . .
tarwe . ...
boekweit ..
tarwemeel ..... . .. .
zemelen .... . .. · · · ·
Hennep . · · · · · · ·
Hout , ongezaagd . . · · · · ' · · · ·
gezaagd .. . . · · · ·
brandhout ... ·
Huiden, gedroogde . .
Katoen·, ongesponnen .
Klei , vuurvaste . •
Koolzaad .. · · ·
Krenten .. · · · · ·
Krijt, ongemalen .
Katoen ...... · ·
hennep ..
wol .
Melasse .. · · · ·
Olie, aard-. · · · ·
steenkolenteer-. · · ' · ·
Pek ...... · · · · · ·
Raap- en lijnkoeken . ·
Robbenvellen, onbereid .
Rozijnen .. · ·
Rijst . . . . · · · · · · · ·
" afval van gemalen
Smeer , talk en roet.
Soda ... ·
Steenkolen
Teer . . · · · · · · · · · · · · · · · ·
Thee . . ... ···· · · · · · · · · · ·
Vleesch, gezouten, ongezouten, spek
Walvisch- en robbenspek
Wol , schapen . · · · · · ·
IJzer spoorstaven. . · · · · · · · · ·
' scheepsankers en kettingen ·
Getal ,
1863.
Wu.irde
maat of aewic:t. in {p1ld cns .
8,300 st.
51 ,200 p.
66,8f6 m.
843m.
5,118 m.
299,11-83 p.
20,500 p.
220,385 p.
51,614t.
3,604 st.
12,900 p.
11,165 p.
H8,42l p.
92,000 p.
36,474 el.
480 el.
4,192 p.
9,240 p.
1,913 st.
40,187 p.
78,000 p.
704,841 p.
129,9l2p.
80,585 m.
5,000.00
1,143.95
171.00
84 chahlron•. /1
3,913 t.
i0,052 p.
25,599 p.
133 v.
3,100 p.
1,933,811 p.
33,516 p.
1,060 chaldr.
185m.
Zaad.
" lijn- . 2,685 m.
Zout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,938,830 p.
Aardappelen . . ·
Aardappelenmeel .
Beenderen .. · · ·
Boter ... · · · ·
..... ·•
Cichoreiwortelen. • · · · · · · · · · ·
Eijeren .... · · · · · · · · · · · · · ·
Graan, tarwe, garst, haver, boonen .
Hooi . . ... ···· · ·· ' ··· · ··
Huiden ... · · · · · · · · · · ·
gezouten schapenvellen
Kaas ... ··· · · ·· ······
Lompen .... , · · · · · · · · · · · ·
Manufakturen, van hennep, vlas of
werk, ruw en ongebleekt .....
2,308 m.
186,000 p.
10,497,285 p.
3,423,084 p.
80,737 st.
30,648 m.
30,000 p.
49,093 st.
20,464 st.
2,415,712 p.
UITV O ER.
4,995.00
Getal,
1864.
1na:it of fl C\-YÎGt•
97 ,629 m.
2,190 m.
300m.
156,500 p.
3,500 p.
461,713 p.
59,151 t.
7441/ 2 m.
159,932 p.
180,000 p.
29,761 el.
39,177 el.
24,404 p.
66,941 p.
643,858 p.
45,520 st.
2,500 st.
17,367 p.
52,559 p.
72,232 p.
923,228 P'
103,628 p.
5,849 m.
7 ,373,963 p.
279,360 p.
25,080 p.
3,771 p.
250 v.
44,MOm.
3,307 ,699 p.
6,828 m.
633 ,648 p.
179,633 p.
1 i ,325 ,388 p.
2,968,704 p.
56,280 st.
30,729 m.
24,000 p.
2,531,665 p.
19,061 p.
W•orJo
Ve1•schi l voor 1804.
Getal,
Waarde
mnat of cevvir,t. in guldens.
455
iS63.
BENHllNG DER GOEDEREN. Getal, \Vaarde
maat of 8ewiar. in ffU ldcns.
C:etal,
maat ofaewiat.
1864.
W >tarde
in gu ldens.
Getal,
maat of acwic:t.
În uuldcns.
Schors, gemalen. . . . 72,770 p. 24,'170.00 23,500 p. 23,650.00 49,270 p. 520.00
350,00
Slagtvee , runderen .
14,503 st.
29,195st. + 14,692 st.
kalveren.
7,556 st.
11,866 st.
-+ 4,310 st.
41,598.00
+ 36,598.00
varkens ..
11,490 st.
13,402 st. + 1,912 st.
1,328.00
schapen ..
36,734· st.
38,356 st. + 1,622 st.
+ 30,813 m.
lammeren.
1,726 st.
3,631 st. + 1,905st.
+ 1,347 m.
Steen, gebakken, tegels en dakpannen
.. . .. . .... 4,903,625 st. 5,760.40 4,008,031 st. 5,576.00 895,594 st. t84.40
4,818 m.
142,983 p.
Visrh, zee-, rivier-, aal en paling. 384,000 p. 3,600.00 514,000 p. /~3 , 200.00 + 130,000 p. + 39,600.00
17,000 p.
~ Vlas, ruw en snuit van .. . 1,553,113 p.
2,242 ,769 p. + 689,656p.
241 ,328 p.
Vleesch , spek en hammen . 30,138 p.
46,814 p. + 16,676 p.
10,222.72 + 7,537 t. + 10,222.72 "Wild en gevogelte 12,833.00
13,851.00
1,018.00
1,143.95 Wol, schapen- ... 524 p.
4,321 p. + ·3,797p.
189.00
+ 18.00 IJzer, oud . .. . . 104,000 p.
90,000 p.
14,000 p.
3,604 st.
Zaad, kanarie- en mosterd-. 7,685 m.
5,165 m.
2,520 m.
12,900 p.
klaver- en kool-. . . . . 1,5221/ 2 m.
2,322 m. + 7991/ 2 m.
H,165 p.
!'-
+
7Hl/2m.
In de havens dezer provincie zijn binnengekomen in 1863 851, in 1864 927 schepen. Van 42 en 37 te Makkum
+ 41,511 p.
binnengekomen is het getal tonnen onbekend; de overigen hadden eenen inhoud van 150,680 en 143,969 tonnen.
+ 88,000 p.
Uitgevaren zijn 914, groot 156,132 en 982 schepen , waarvan 903groot140,421 tonnen. Van 79 schepen in 1864
6,7'13 el.
uit Màkkum uitgeklaard is de tonneninhoud niet opgegeven. Van deze schepen zijn te Harlingen binnengekomen
660 en 739, groot U'l ,281 en 133,591, uitgegaan 674 en 743, groot ·l.43,877 en 129,862 tonnen. Onder
4.00
+ 4.00
+ 38,697 el.
de binnengekomen schepen waren onder nederlandsche vlag 509 en 548 , engelsche 176 en 186, noordsche 74
+ 24,404 p.
en 109, deensche in elk jaar 6 , hannoversche 75 en 68, oldenburgsche 5 en 3, fransche 3 en 2, zweedsche in
+ 62 ,749 p.
elk jaar 1, in 1863 pruissische 1 , noord-amerikaansche 1 en in 1864 mecklenburgsche 3 , hamburgsche 1; onder
+ 643,858 p.
de uitgevaren onder nederlandsche vlag 531 en 554, engelsche 177 en 197, noordsche 74 en 95, deensche 9
9,240 p.
en 15, hannoversche in elk j aar 110 , oldenburgsche 8 en 6, zweedsche in elk jaar 1 , in 1863 pruissische 1,
+ 45,520 st.
fransche 2 , noord-amerikaansche 1 en in 1864· mecklenburgsche 3, hamburgsche 1. Te Harlingen alleen zijn
+ 587 st.
ingeklaard in elk van beide j aren 376 en 399 nederlandsche schepen, metende 47,587 en 48,184, 284 en 34·0
22,820 p.
vreemde , metende 93,694 en 85 ,407 tonnen , waaronder '176 en '185 engelsche, H en 109 noordsche; uitgeklaard
+ 52,559 p.
390 en 399 nederlandsche, groot 49,928 en 46,658, 28!~ en 344 vreemde , roetende 93,949 en 83,204 tonnen,
5,768 p.
waaronder 177 en 196 engelsche , 74 en 95 noordsche. Met ballast kwamen in elk jaar'binnen 15 en 32, voeren
+ 218,387 p.
uit HG en 409 schepen. De buitenlandsche scheepvaart was in 1863 ver van gunstig, ofschoon de vrachten
26,284 p.
eenigzins verhoogd werden. Aanhoudende stormen werkten schadelijk op den toestand der reederijen, daar
74,736 m.
ettelijke schBpen die te Harlingen te huis behoorden vergingen. Daarentegen behoorde 1864 tot de gunstige
jaren , doordien de oorlog de deensche en duitsche schepen aan de mededinging onttrok. De buitenlandsche
stoomvaart vermeerderde dat jaar met 2 stoom booten , de ééne op Leith , de andere op West-Hartlepool , beide
+ 15,028 p.
langs Amsterdam. Op Londen wordt geregeld de vaart met twee booten, op Hull met ééne voortgezet.
21,828 p.
Te Almelo is de doorvoerhandel aanzienlijk , voorar in koloniale waren voor Duitschland bestemd; die in
+ 117 v.
koffij is echter in 1864 door de wijzigii1gen in de veilingen aanmerkelijk verminderd. Uit Duitschland worden
3,100 p.
veel zeildoek , lakens en grof linnen doorgevoerd, minder paklinnen , hetwelk thans meer hier te lande wordt
- 1,933,811 p.
vervaardigd. De doorvoer van buitenlandsch meel naar Holland is door de oprigting van inlandsche meelfahrieken
23,f6LOO
in de laatste jaren zeer afgenomen. De doorvoer van eijeren uit Duitschland neemt daarentegen toe. De aanen
1,060 chaldr.
doorvoer van g esponnen en ongesponnen katoen en van steenkolen was door minder bedrijvigheid in de
185 m.
twentsche fabrieken bet.rekkelijk gering. Met certificaten van oorsprong werden in elk jaar naar nederlandsch
41,955 m.
Oost-Indie verzonden 201 ,102 en 140,890 stuks katoenen lijnwaden , 42,500 en 250 ,000 jute-koffijzakken, 22,040
+ 368,869 p.
," en 33,388 ned. p. rund- en varkensvleesch en in 1863 341 pikols muletwist. - Uit Deventer zijn onder anderen
met certificaten van oorsprong naar nederlandsch Oost-Indie verzonden in elk jaar 45 ,708 en 30,195 kannen wijn,
6,852 en i 3,902 ned. p. bot.er, 25,875 en 40 ,040 ellen katoenen lijnwaden, in 1863 635 hammen, 68 flacons en
+ 4,520 m.
178 blikken vruchten geconfijt en in het zuur en verduurzaamde groenten, in 1864 2H flacons en 24 stoopflesschen
morellen op brandewijn, 49 bussen gedroogde oranjebloesem·, 244 flacons vruchten geconfijt en in het
+ 633,648 p.
6,367 p.
zuur, 154 bussen groenten, vruchten en vleesch, 6,750 cartonnen doozen. - Te Kampen bestaat de invoer
+ 828,103 p.
vooral in koopmansgoederen uit Engeland, hout uit Noorwegen en Rusland, granen uit Pruissen; terwijl de
- 454,380 p.
uitvoer zich echter bepaalt tot rundvee , varkens en boter. Van de zeezijde zijn in elk j aar ingeklaard 4·8 en 38
+
24,457 st.
schepen , terwijl 33 en 28 g·eladen zijn uitgeklaard; bovendien in 1864 nog 11 schepen in ballast. Van de ingeklaarde
schepen waren geladen met koopmansgoederen uit Engeland 30 en 25, met hout 15 en 13 , waarvan
81m.
6,000 p.
12 en 1 O uit Noorwegen, 3 en 2 uit Rusland, in 1864 1 uit Zweden en in 1863 met granen 2 uit Pruissen,
i 71,823.00
met steenkolen 1 uit Eng·eland. Van de rivierzijde werden uit Pruissen aangebragt 23 en 18 ladingen met verschillende
goederen door de stoomboot en steenkolen met verscheiden schepen. - Uit IJ01meker zijn door de
20,464 st.
+ H5,953 p. b katoenfabrieken naar Oost-Indie verzonden in 1863 10,474 moltondekens , 287 stukken madapollams, in 1864 1,040
+ 19,061 p.
stukken drillings. Te Steenwijk bestaan de van het buitenland ingevoerde artikelen uit grondstoffen voor de
leerlooijerij en houtzagerij , als westindische huiden en noordsch hout. - Te Oldenzaal hebben meer dan
285.00
II.
\Vaarde
in (ptldcmc.

vroeger verzendingen plaats van wild naar Engeland. - Uit Hengelo zijn in 1864 voor ruim f 700,000 aan
geweven goederen naar Oost-Indie verzonden. - In den buitenlandschen handel te Zwolle kwam weinig verandering.
De handel in granen gaf in 1863 aanzienlijke verliezen; terwijl het jaar 1864 over het algemeen voor
den handel ongunstig was. De scheepvaartbeweging op de haven geeft geenszins een juiste voorstelling van
de handelsbeweging van Zwolle met het buitenland, daar een belangrijk gedeelte van hetgeen voor Zwolle
bestemd is te Amsterdam of elders wordt ingeklaard en van de voor Zwolle bestemde ladingen, wegens den
min gunstigeri toestand van het vaarwater, veel met ligters wordt ontvangen of elders wordt opgeslagen. In
elk van beide jaren zijn aangekomen 126 en 1'18 geladen zeeschepen , roetende 15,344 en -16,541 tonnen, waaronder
37 en 40 stoombooten. Deze schepen waren naar de vlaggen ingedeeld in 67 en 65 nederlandsche, 40
en 41 britsche, 12 en 7 hannoversche, 1 en 2 deensche, in elk jaar 2 noorweegsche, 4 en 1 fransche. Van
deze schepen kwamen uit Groot-Brittanje 65 en 57, Pruissen 29 en 33, Rusland 6 en 11, Noorwegen 13 en
8, Hamburg 4 en 5, Frankrijk 8 en 3, Hannover in 1863 1 en Denemarken in 1864 1. Uitgezeild zijn 67 en
71 schepen, waaronder 3 en 1 stoombooten, metende 5,891 en 6,568 tonnen. Van deze schepen waren bevracht
17 en 16, metende 1,593 en 1,388 tonnen. Naar de vlaggen waren zij in elk jaar ingedeeld en 52 en 60
nederlandsche, 4 en 2 britsche, 1 en 2 noorweegsche, 7 en 4 hannoversche, in elk jaar 1 fransch en in
1864 2 deensche. Van deze schepen zijn uitgezeild naar Groot-Brittanje 43 en 33, Noorwegen 10 en 7,
Rusland 3 en 4, Pruissen 5 en 17, Hamburg 4 en 8, Frankrijk in 1863 2, Denemarken in 1864 2. Van
de aangekomen schepen hebben in elk jaar 13 eri 5 garen, 37 en 41 garen, manufakturen, fabriek-, landbouwen
stoomwerktuigen en aardewerk, in elk jaar 43 granen, 13 en 9 hout; 9 en 4 steenkolen , coke en ijzer, 4
en 6 steenkolen, aardewerk, vuurvaste klei, vuursteen en, steen en aardewerk, in elk jaar 1 zout, 3 wijn en
gedestilleerd, in 1863 1 granen en lijnzaad, 1 granen en potasch, 1 lijnkoeken en hennep, in 1864 1 hennep en
potasch, 4 lijnzaad en hennep, 1 granen, lijnkoeken en hennep aangebragt. - De haven te Kuinre, waarvan
het beheer in 1856 door de provincie aan de gemeente is overgegeven, werd in '1861 en 1862 verpacht voor
/1,305, in 1863/65 voor /1,100. Het getal geladen schepen wordt jaarlijks geschat op 500 tot 700, roetende
30,000 tot 40,000 tonnen, dat der ledige van 600 tot 800, metende 20,000 tot 30,000 tonnen. - De haven te Vollenhoven
wordt meest gebruikt door vischschuiten. Van de aldaar te huis behoorende vaartuig·en zijn, naar het getal
reizen, binnengekomen in 1863 5,327, in 1864 5,535 vaartuigen, metende 53,338 en 55,383 tonnen; van de
schepen elders te huis behoorende 85 en 80, metende 2,540 en 2,400 tonnen; het havengeld bedroeg jaarlijks gemiddeld
f 560. - De haven op Schokland wordt enkel als noodhaven gebruikt door schepen die de Zuiderzee bevaren.
De volgende staat geeft een overzigt van de voornaamste artikelen van in- en uitvoer langs de kantoren in
deze provincie in 1863. De opgaven ontbreken voor het volg·ende jaar.
BENAMING DER GOEDEREN.
Aardappelen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aardewerk, porcelein en fijn in alle soorten .
potten bakkers werk. . . . . . . .
gebakken steen en dakpannen.
Beenderen en knoken . . . . . . . . . . . . .
Boter .... . ................ .
Cichoreiwortelen, gesneden en gemalen.
Droogerijen . . . . . . . . . . . .
Eijeren .............. .
Fabriek- en stoomwerktuigen.
Garens , om te weven . . . .
van allerlei soorten .
ongewonden .
Glaswerk ....... .
Goud- en zilverwerk .
Granen , verschillende soorten .
brood, beschuit, meel, van alle soorten
Hennep , ongehekeld .
gehekeld ................ .
Hop . . .................... .
Hout, allerlei soorten van houtwerk, gezaagd
en ongezaagd . . .
verfhout, gemalen.
brand-.
Huiden ...
Lederwerk
IJzer, ruw ..
bewerkt.
oud . . ..
INVOER.
Ge:al,
maat of ffCTV iat.
756m.
33,272 p.
1,602,552 st.
13,718 p.
7 ,024"978 st.
1,259,366 p.
99,476 m.
803,240 p.
141,043 p.
2,753 p.
'\-\"

-
45()
f2U2,5ü0. De rekening· courant saldo's bedroegenf6il4,783, de depötsf388,286. De twentsche bank-vereenig-ing
was hier te lande de eerste credietinstelling, die zich bepaaldelijk ten doel stelde het geven van voorschotten
op cognossement naar Java.
De buitenlandsche handel in de provincie Groning·en bestaat hoofdzakelijk in den graanhandel. De streng·e
winter van '1863.' met afwisselende vorst en dooi , terwijl de velden van sneeuw ontbloot waren, de schrale
64
noorderwind in het voorjaar en de voortdurende nachtvorsten tot in Junij deden van het kool- en winterzaad,
vooral van het eerste g·ewas, bijna niets te reg·t komen. Deze twee gewassen zijn in deze provincie hoof~bronnen
voor den buitenlandschen handel. De tarwe komt thans, door den velen aanvoer van meel slechts m
geringe hoeveelheid voor onder de artikelen van invoer; in '1863 slechts 80 lasten. Door de goede hoedanigheid
van den oogst in 1862, waarvan de aanvoeren aan de groningsche markt door de onbelemmerde scheepvaart
gedurende den geheelen wint~r 1862/ 63
bleven aanhouden, was de vraag naar dit artikel uit ~elgi~ en Noordholland
in 1863 tamelijk levendig· tegen goede prijzen. De nieuwe oogst van schoone hoedamgheid en zwaai•
van gewigt, veeltijds 76 tot 78 p. het mud, werd eerst tot hooge prijzen afgegeven, ter':ijl tegen ~et einde
van het jaar de prijzen voortdurend daalden. Men betaalde voor het mud van 75 ned. p. i~. FebruarIJ f .8.30,
in het laatst van het jaar f 7. In 1864 bepaalde zich de verzending, behalve tot enkele part:IJen aan de stiJfselmakerijen
in N oordholland, hoofdzakelijk tot eenige ladingen naar Belgie. Daar de nieuwe oogst grootendeels
wak en ligt was werd tot het einde van het jaar weinig tarwe gevraagd. D~ roode tarwe van 72 ned .. P· gold
in Januarij 18Mf6.90, in Julijf7.95, die van 68 ned. p. in Augustus.f'.7, 111 December.f5.90; de witte van
70 ned. p. in J anuarij en Februarij .f 6.90, in J ulij f 7 .80, van 66 ned. p. in Augustus f ().85, in Dec~mber
f 5.70. -
Van rogge werden in het vo01jaar van 1863 vele ladingen uit de Oostzee aange.voerd, doordien de
OOO'St van 1862 hier te lande niet gunstig· was uitgevallen en men tevens voor een toekomstig·en slechten oogst
vr:esde. Na den oogst zijn door den grooten voorhanden voorraad de prijzen gedaald. Tegen den winter zijn zij
wel eenigzins gestegen, doch niet tot het vroegere standpunt. Later is de voorraad nog :e~meerder~ door eenige
uit Belgie aangevoerde lading·en. Men betaalde voor het gewigt van .f 7 '~ ~ed. p. per m. m FebruarIJ 1863 .f 7 .30,
in December f 6.1 O. In 1864 werden, vooral van de Oostzee en Oost-Fnesland 3,000 lasten rogge aangevoerd
en in het vooijaar eenige ladingen uit Belg·ie. Daarentegen waren de invoeren van binnen 's lands het ~·eheele
jaar van weinig beteekenis, daar veel voor eig·en gebruik en veev~eder w.erd teruggehouden. :Van den meuwen
oogst was _in 1864 weinig ter markt verschenen. De rogge gold m dat Jaar tegen een gew1gt van 68 ~e~. p·
in Januarij .f5.65, in Maart.f5.05, in Junij /6.'IO , in September .f5.35, in December.f5.2~. -Boekwei.t is m
het voorjaar van 1863 belangrijk minder dan in 1862 aangevoerd uit Denemarken, Holst~~n, Oost-Fnesland
en Frankrijk. Men schrijft zulks hieraan toe, dat thans de provincien Gelderlan~ e~ Overijssel. regtstreeks ~e
boekweit van het buitenland krijgen, waardoor ook de verzending naar die provmcien van germge beteekems
is O'eworden. Doordien ook de oogst van 1862 tamelijk goed uitviel zijn de prijzen voortdurend gedaald, zoodat
me~, bij een gewigt van 68 ned. p., voor het mud betaalde in Februarij f 6.liO, in October .f 5.40. Later werden
op nieuw eenig·zins hoogere prijzen besteed door den onguns~igen uits.lag van den nieuwen oogst. In het
beg-in van 1864 waren de prijzen bijzonder hoog» De aanvoeren mt het buitenland bedroegen 1, 166 lasten. De
grijze gold in J anuarij f 5.40, Februar~j en Maart .f 6.05 , J~~nij f 7 .80 , September .f 6.10, December f 5.60; .de
zwarte in Januarij .f5.30, Februarij en Maart.f5.95, JunlJ f7.70, September f6, December .f5.50; beide
tegen een gewigt van 64 ned. p .. ~ Doordien de oogst van garst in 1862 ligt ~an gewigt was , beperkte zich
in het voorjaar van 1863 de vraag bijna uitsluitend tot de pellerijen. Van den meuwen oogst was. de .hoeveelheid
niet zoo overvloedig· als in vorig·e jaren, vooral zeer g·ering voor de zomergarst; de hoedamgheid echter
goed, soms zelfs vrij zwaar. De minder aanhoudend levendige vraag voor ~elgie en Limburg moet hieraan
worden toegeschreven, dat uit Frankrijk de garst, meest zwaarder van gew1gt ,· tot dezelfde soms t.~t lagere
prijzen werd aangeboden. De pellerijen in de provincie bleven hierdoor de voornaamste neemsters; terwijl slechts
dan vraag was ter verzending naar Belgie, wanneer de prijzen gedrukt waren en de aanvoeren de vraag overtroffen.
De prijzen der wintergarst bleven in het voorjaar tamelijk gelijk; zij daalden in het laatst van het jaar.
Men besteedde in het voorjaar en het begin van October .f 4.70, in December f 4.30 per mud, tegen een
gewigt van 60 ned. p .. Daar van den oogst van 1863 de hoedanigheid, met uitzonderin~ van h~t Oldambt, ligt
en wak was en veelal ongeschikt ter verzending· en ook de oogst van 1864 , met mtzondermg van enkele
partijen van het hooge land, weinig beter uitviel, was in dat jaa~. de verzending van weinig bet~ekenis. Men
ondervond daarenboven in Belgie de mededinging van de noordehJke departementen van Frankrijk, waar . de
oogst bijzonder goed was uitgevallen. Van zomergarst, van merkelijk beter gehalte, werd ee~ niet on belangrijk
gedeelte voor pellerijen gekocht en een groot deel voor veevoeder. genomen .. Tege~ een ge,~ngt van 54 ned. p.
per mud gold de wintergarst in J anuarij j 4.60, in Maart en April./ l~.30, m J UillJ f 4.80, m December f 4.05;
de zomergarst in J anuarij .f 4.35, Maart .f !~.05, J unij f 4.50 en December f 4. - Van h~:er, ~vaarvan de. oog·st
in 1862 zeer goed was uitgevallen, was de vraag voor Engeland tegen zeer goede pri~zen m h~t begm :an
1863 levendig. Daar de oogst van 1863 voor die van het vorig·e jaar achter .ston~l, was ae handel m het naJaar
minder vlug. Engeland trok wel menig·e lading, doch minder dan het vonge Ja~r. Ook bleef de vraag t~r
verzending naar Belgie en Frankrijk geheel uit. Men besteedde voor ~et mud. dikke haver van 50 ned. P: l~
Augustus f 3.55, in December f 3.05; witte voerhaver van 38 necl. p. m .de drie e~.rste maande~ van h~~ JUaI
.f2.70, in Junij .f2.95, in December .f2.45; zwarte haver van 40 n~d. p. m Januan.J ./2.85, Mei ~n JumJ .f3, J·
December f2.50. In 1864. werd in he~. voo1jaar, behalve voor he~ b1~11enl.and e.n En~e lancl, oo~{ iets ge~ome~
ter verzending naar Belg1e en den RiJn. In de zomermaanden gm~. m dit artike~ mets om. :Na h:t bmnen
brenO'en van den nieuwen oogst was, vooral sedert October, een b1.Jzonrler levendig verkeer. Daar die oogst op
meel~ dan één derde dan g·ewoonlijk kon g·eschat worden , kwam vooral uit het Oldambt veel ter markt. Vooral J,1
naar Engeland • . . werd in . de twee . . laatste maanden van het J·aar op uitO'ebrei'de
5
scha < a 1 m ·t ge voer d , waarvan d e
scheeps1eedenJe_n door het s~~Jgen der vrachtkoersen goede vruchten plukten. Ook ging, behalve naar het binnenla~d,
een met onbelangTiJk gedeelte naar Belgie. Men schat den geheelen uitvoer in f-864 op 6,466 lasten.
D: dikke haver van 44 ned. p .. gold in J anuarij .f 2.80, J unij .f 3.55, September .f 3.20, December .f 2. 75 . de
witte voerhaver van 38 ned. p. m Januarij.f2.35. in Junij /3.475, in September.f2.80, in December.f~.35·
de zwarte hav:r van 42 ned. p. in J an.uarij en F ebruarij .f.2. 70, in J unij .f 3.40, in September .f 2.85, i~
D~cember .f 2.;:i5. - Van boo~en waren m 1863 de aanvoeren m het voorjaar op de groning·sche markt tamelijk
:mm. Het .meeste wer~ g·ebrmkt voor veevoeder en slechts een weinig naar Engeland verzonden. De prijzen,
m het begm van het ~aar .f 5 tot .f 6, daalden tegen het einde tot .f 4. 75 tot .f 5. Van de oogst van 1864 die
veelal week en vochtig was, werden. slechts. enkele p~rtijen per stoomboot over Harlingen naar Engeland
verzonden. De paarde~boonen golden 111 1864 111 .JanuariJ f5.10, in Julij en Augustus ./6.20, in December
f 4.60. -: De handel m kool~aad was in het .voorjaar van '1863 gering, daar de voorraad tegen het einde van
FebruarlJ geheel was opgermmd. Van den meuwen oogst, die alle verwachtingen overtrof, werden de eerste
aan.voeren, ofschoon zeer schoon en gezond van graan, niet kraak droog, zoodat de eerste ladingen slechts per
schietl~st konden worden verzonden. Daar de verdere partijen merkelijk drooger waren, ontstond (')ene zeer
levendi~e vraag, vooral voor de Zaan, Overijssel, den Rijn, Belgie en Frankrijk. De prijzen stegen voortdurend,
.mettegens~aa~de de ~anvoeren s~ms tot 2,300 lasten op één marktdag klommen. De geheele opbrengst
werd m de provmcie G1:~mmgen op ~·mm 12,000 lasten geschat. Door de hooge prijzen hadden sommige Iandbou~v~rs
het zaad terug gehouden en m h~~ne schuren bewaard. Zij werden in hunne verwachting teleurgesteld,
do~1dien na den z~ogen aamden koo.lzaadtiJd de vraag verminderde en de prijzen daalden. De aanvoeren uit
Frie~la~d ware:1 met groot, doordien aldaar de hoedanigheid van het zaad verre stond achter die van de
provi~c1e Gronmgen. De slag van het koolzaad viel bijzonder goed uit en wordt voor de beste soorten op 8i/
tot 8 3 /4 vat geschat. In de laatste maanden van het jaar had de vraag ter verzending bijna geheel opO'ehouden~
In 186~ werde~ van koolzaad nag·enoeg zoovele mudden als in het vorige lasten aangevoerd. Ook ~aren de
verz~ndu~gen mterst onb.eteeke .~end. D~ invoeren bedroegen 267 lasten. De puike soort gold in Januarij 1863
f 16;,-5, ~n ~aart"('17 , m J~lhJ f '13, m November .f'12.35, in December .f 12.60, in J anuarij en Februarij
186 4 .(L, m JuhJ ./14.50, m October en November ./11.75, in December ./12.25. - Mosterdzaad van den
oogst i.n 1863 werd g·edure~de een korten tijd veel naar Engeland verzonden. Daar de oogst goed en ruim
was mtgevallen kwamen i~ September vel~ aa.nvoeren ter markt en vonden tegen steeds rijzende prijzen
gereede nen_iers, zoodat voo1 dezelf~e hoedamghe1d, waarvoor men in het laatst van Augustus .f 1 o tot .f 10.50
besteedde, m September f 12 en iets meer betaald werd. De prijzen kwamen echter spoedig op het vorige
standpunt terug. In -1864 was de oogst van mosterdzaad ruim, doch de hoedanigheid meest niet zuiver riiet
droog en slecht ~~n kleur, zoodat veel voor .olieslagerijen werd genomen tegen merkelijk lagere prijzen ~edurende
den oogsttlJd. - Van dederzaad ':.~as 111 1864 .een ongekende overvloed , zoodat dit zaad bij ladingen kon
worden verzonden. - .De aanvoer van hJnzaad was m 1863 van minder beteekenis dan in het vorige jaar. Het
m~~ste v:erd van K?mngsbergen aangevoerd, enkele partijen uit Rusland en oostindisch zaad uit Londen. De
~'.iJzen, m het VOOIJaar vrij hoog, zijn allengs niet onbelangrijk gedaald. In 1864 waren de aanvoeren van
hJnzaad ':an meer beteekenis dan in de laatste jaren. De invoer had vooral plaats van St. Petersburg en voorts
van .!{onmg·sbergen: Ook was de oogst van inlandsch lijnzaad bijzonder ruim, zoodat hiervan verscheiden
part1Jen ter v:rzendmg werden genomen. - Door de beëedigde meters te Groningen zijn in elk jaar gemeten
~l,677 ~n 3.0,ö83 lasten gran:.~ en zaden, tegen 40,525 ~~ 18~2. - De handel in vee was in 1863 het geheele
~aar levendig tegen ~ooge p11Jzen. In 1864 waren de pnJzen m den zomer laag·, tegen het einde van het jaar
zee~ hoog. Men s~hnJft zt~lks toe aan het t?enemend. vleeschverbruik in Engeland bij geringen invoer van
vleesch en ~pek mt Amenka. - ~e handel m boter, 111 het begin van 1863 bijzonder traag, werd later door
de verbetermg van den toestand 111 de engelsche fabrieksteden levendiger. In 1864 was steeds toenemende
vraag naar boter door algemeen gebrek aan gras. Het minder gemaak hier te lande en de veel kleinere aanvoeren
dan gew~?nlijk ui~ Am~rika hebben voor de engelsche markten een zeer levendigen handel in het leven
geroep~n. De priJZen bereikten 111 het ~:iajaar eene zeldzaam voorkomende hoogte. Hierdoor kreeg· ook de toevoer
van b.mtenland~~he boter aan de ~romngsche markten eene groote uitgebreidheid. De middenprijzen waren in
1861' m Jan~anJ.f40 tegen.f34, m Maart ./41.50 teg·en .f35, in Mei ./32.50 tegen .f30, in October ./48
tegen.f37, 111 December.f43 tegen.f37.50 in 1863. De laagste pr~js der boter was in 1864 op 24 Mei.f30
~e hoogste ?P H October .f 50 de kwart ton. - De handel in ijzer was in 1863, vooral in het laatst van he~
Jaar, .levendiger dan in 1862. De pri~zen, die in de laat~te jaren steeds daalden, hebben zich eenigzins hersteld,
d~orchen de aanvoeren regtstreeks mt Engeland, Belg1e en Zweden onbeduidend waren. In 1864 was de handel
m1~der leven~~g en .zijn de .?'.ijzen weêr :enigzins g·edaald. Ook waren, de aanvoeren niet belangrijk. Uit
Duitschland ziJn eemg·e partijtjes als proef aangebragt. - Ook in deze provincie is het verbruik van huis- of
~rnardkolen ~n de ~anvoer van steenkolen voor smederijen en andere fabrieken toegenomen. - Met beenderen
~s van Gronmgen m 1863 slechts . één schip van 60 tonnen naar Huil vertrokken, terwijl naar die bestemming
m .1864 ongeveer 6.0,000 ne~. p. vers~heept z~jn. Dit artikel wordt meest over Delfzijl uitgevoerd. - De prijzen
dei hennep waren 111 1863 m de russ1sche havens tijdens het verschepinO' J·aarO'etiJ'de zoo hoog dat de fabr·-
1 t . . 1 b l:S ' i
mn en we~mg ust g~voelden om regtstreeks hunne behoeften van het buitenland te betrekken en zich nagenoeg
~eheel ~ot mkoope~ mt. de tweede hand bepaalden. In 1864 werden hoofdzakelijk voor de touwslagerijen ongeveer
~50. sclup~onden mt Riga en Petersburg aanf:?ebrag-t. In de eerste zes maanden stegen de prijzen langzaam. In
No\embe1 kon men door de steeds dalende wisselkoersen tegen .f 12 per schippond te reo·t komen. - Van teer
werden , behahe eene kleine lading uit Zweden over Lubeck, achtereenvolgens enkele parti.Jtjes uit het buitenland

"""""""""""... ... ... """""""" "" """""------------~~ ~--------------"""""""""""""""""""""""""""""
~38
aangevoerd, Door de gevoelige daling in de prijien gaf dit artikel voor de ondernemers slechte uitkomsten. In·
1864 hadden geene regtstreeksche aanvoeren plaats uit het buitenland, wegens de hooge prijzen welke men
hiervoor in het voorjaar moest besteden. Daarentegen kwamen uit het binnenland nogal belangr~jke aanvoeren.
De prijzen van dit artikel zijn later belangrijk teruggegaan. - Van petroleum werden, behalve het aangebragte
uit Amsterdam en Rotterdam, van Bremen en Antwerpen ruim 2,200 vaatjes aangevoerd. - Te Delfzijl bestaat
de buitenlandsche handel hoofdzakelijk uit hout, steen, granen en zaden, manufakturen, kramerijen, steenkolen,
visch en a.ardappelen, uit Noorwegen, de Oostzee, Hamburg, Bremen, Hannover en Groot-Brittanje ontvan_:
gen of derwaarts verzonden. De doorvoer bestaat vooral uit boter uit Hannover voor Engeland bestemd. De
volgende staten geven de voornaamste artikelen van regtstreekschen in- en uitvoer uit deze provincie in
i863 en 1864:
INVOER.
1863. 1864. Verseliil voor 1864.
BENAMING DER GOEDEREN. Getal . Getal, Waarde
Getal,
mailt of gewigt. in rruhlcns. maat of aewigt. in c:ulden~ . maal of aewiB'r.
Aardappelen ........... . 1,853 m.
Aarde- en pottenbakkerswerk, fijn
Bier ... 54,970 k.
Boeken ..
:Boter .. .
Bijen .. .
Eijeren . . . .......... .
Gedestilleerd . . . . . . . . . . . .
Gereedschappen, werktuigen ..
Goud- en zilverwerk . . . . . . . . .
7,563 p.
. 221,001 p.
1,423 k.
798,944 st.
648 k.
Granen, boonen en erwten . . . . . 177, 797 m.
brood, koek, meel, gort enz. 502,18.t. p.
Hennep . . . . . . 5,256 p.
Hop . . . . . . . . . . . 3,033 p.
Hout, gezaagd. . . . . 294 t.
ongezaagd . . . 2,023 t.
ongebroken last. . . 4,353 t.
Houtwerk ....... .
Huiden, leer enz .. .
Indigo ........ .
Kramerijen . . . . . .
Krenten ....... .
Loodwit ....... .
Lijn- en raapkoeken .
Manufakturen . . . . . . . . . . . . ~
Mest ...... .
Meubelen, enz.. . . . . .
Modewaren ....... .
Paarden en veulens. . .
Pelterijen . . ..... .
Petroleum.
Rozijnen ........ .
Rijst. . . . . ..... .
Schelpen . . ...... .
Schepen, schuiten, enz. .
Slagtvee , runderen . . . .
kalveren en hokkelingen.
varkens ........ .
schapen en lammeren
Steen, gebakken, dakpannen ..
bewerkte en onbewerkte.
Steenkolen, maat-- . . .
schaal-.... .
Tabak, sigaren, enz .... .
Verfwaren en droogerijen .
Vet , roet, enz.. . . . . . . . .
Vleesch, spek, gerookt enz ..
Wol .............. .
376p.
16~,503 p.
3,346 p.
160,H3p.
18,417 p.
191 rol
415 st.
78,041 p.
10,830 m.
592 st.
i8 st.
5,730 st.
947 st.
27,579 st.
75,886 m.
115,400 p.
. . 542,574 p.
370,066 p.
29,953 p.
11,669 p.
408 m.
8,777.17
91,871 k.
13,101 p.
557,1481/2 p .
834 k.
835,056 st.
2,677 k.
6,562.40
1,978.00
175,913 m.
985,7181/2 p.
90,880 p.
2,789 p.
i2,340.00 9761/2 t.
431,955.25 8,096 t.
7,822.86
11,535.45
9,384.71
178,74\J.89
741 p.
315,912 p.
143,927 p.
973,950 p.
4,36\J.25
10,232.55
400 st.
i2,017.00
20,974 p.
H,609p.
625,5541/2 p.
5,840.00
310.00
1,288 st.
16 st.
6,889 st.
1,782st.
214,970 st.
9, 128.l~O
2,031 m.
7,100,880 p.
618,177 p.
7 ,059.60
9,9121/2 p.
27 ,7881/2 p.
12,603 p.
Wa"rde
in nuldens.
i,445 m.
5,104.63 3,672.54
+ 36,901 p.
+ 5,538 p.
+ 336,147 1 /2 p.
79.50 - 589 k. + 79.50
i,070.60
26,909.00 +
544,177.00 +
4,434.80
49,813.75
+
5,897.27
+ 36,112 st.
+ 2,029 k.
1,884m.
+ 483,5341/2 p.
+ 85,624 p.
+
10.00 -
241,384.02 -
2,263.25
9,133.94
+
244 p.
6821/2 t.
6,073 t.
4,353 t.
365 p.
151,409 p.
3,346 p.
16,816p.
18,417 p.
191 r.
973,950 p.
15 st.
+ 20,974 p.
+ 11,609 p.
+ 547 ,513 1 /2 p.
10,830 m.
+ 696 st.
2 st.
+ 1,15!) st.
+ 835 st.
+ 187,391 st.
11,642.00
73,855 p.
+ 6,985,480 p.
+ 75,603 p.
5,061.80
- 360,1531/2 p.
2,164 1 /2 p.
+ 93~ p.
6,562.40
907.40
+ 14,569.00
+ 112,221.75
3,388.06
+ 38,278.30
3,487.44
+ 10.00
+ 62,63U3
+
2,106.00
1,098.6 l
12,017.00
5,840.00
310.00
2,513.60
1,997.80
I·
1863. 1864.
BENAMING DER GOEDEREN. Getal , \\~aarde Getal, \\'aarde
Wijn ...... .
IJzer, ruw .. .
bewerkt.
Zaden, kool-, lijn-, raap- enz.
Zeevisch, versche .
Zout, ruw ............ .
Aardappelen . . . . . . . . . . .
Aarde- en pottenbakkerswerk.
Beenderen .. .
Bijen ........ .
Biezen en riet . . .
Boeken ...... .
Boomen ...... .
Boter ....... .
Cement, gemalen . . . . . . .
Garen ............. .
Granen , boonen en erwten . . .
brood, koek, meel, gort enz.
Groenten
Hoepen .... .
Hooi ...... .
Hout, gezaagd.
ongezaagd.
Houtwerk. .....
Huiden, leer enz ..
Hennep.
Indigo .... .
Kaas ..... .
Kramerije11 . . . . . . . . .
Krenten'. . . . . ..... .
Koper. . . . . . ..... .
Koffij ................. .
Loodwit ...... .. , ........ .
Lijn- en raapkoeken . . . . . . . . .
Manufakturen .
Meubelen.
Oesters .
nt.:t.M of CCWÎflt. in guldenti. maat of (;'~\TÎUt. in uuldcns. ma;tt of gc.:witJt.
6,026 k.
64,508 m.
5,420 p.
H4,650 p.
42,284 m.
230,000 p.
573 k.
8,896 p.
8,850 p.
364,213 m.
9,609 p.
465,130 p.
303 p.
1,306 1 /2 p.
3,244-p.
1,230 p.
30,620 p.
865 p.
6,382 p.
Olie .... \ 339,102 p.
••••• ~ Il
Paarden en veulens .
138 st.
Pelterijen .
Petroleum.
Rijst ....
'4,390 p.
Slagtvee , runderen .
2,852 st.
kalveren en hokkelingen. 2,324 st.
varkens ........ . 181 st.
schapen en lammeren. . . 73 st.
Steen, gebakken, dakpannen .... 198,158st.
bewerkte ...
Tabak, sigaren enz.
1,632 p.
Verfwaren ..... .
Wol ................ . 4,247 p.
IJzer, ruw. . . . . . .
Zaden, raap-, mosterd-, lijn- . 1,0481/2 m.
Zwavel .............. .
6,055 k.
15,730.00
18,860.20
71,919 m.
4,3.f,8 p.
34-8,600 p.
UITVOER.
2,016.00
372.00
39,4951/2 m.
340,000 p.
698 k.
4,4331/2 p.
2,282.50
890 p.
8,567 p.
21,449.00 499 p.
943.35
525.00
1,158.90
13.00
3,607.00
31,804.50
305.50
63.00
3,845.75
681.00
278,367 m.
14,506 p.
240,700 p.
i::l,350 p.
·Ui p.
2,909 p.
38,552 p.
291 p.
915 p.
262,000 st.
f 96,5771/2 p.
140 k.
358 st.
1,465.00
140 k.
3041/2 p.
14.498 p.
3,200 st.
1,ü97 st.
175 st.
473 st.
78,612 st.
788.00
2,955 p.
6,149.90
130,687 p.
+
2,990.00
32,933.50
+
+
3,738.00
2,938.80
+
+
51,029.30 +
370.00
1,070.25
1,423.15
1,481.00
H,975.25
+
+
+
Vcnehil voor 1864.
Getal,
Waarllc
29 k.
7,411 m.
1,072 p.
203,950 p.
in nul1lcn1.
12,740.00
+ 14,073.30
i,722.00
110,000 p.
125 k.
372.oo
112 p.
+ 656.30
8,006 p.
283 p.
499 p. + 29,580.36
85,846 m.
4,897 p.
943.35
155.00
224,430 p.
88.65
+ 1.410.15
2,126.ÓO
19,829.25
13,350 p.
138 p.
1,3061/2 p.
305.50
335 p.
i ,230 p. 63.oo
+ 7,932 p.
2,529.00- 574 p. + 2,529.00
5,467 p.
8,297.00 + 4,451.25
549.06
1,230.06 +
+ 262,000 st.
-142,5241/2 p.
+ +
140 k.
220 st.
3,753.0ó + 2,288.00
140 k.
+ 3041/2 p.
+ 10,108 p.
+ 348 st.
327 st.
6 st.
+ 400 st.
H9,.,546.st.
t,680.00
+ 892.00
+ 1,323 p.
6,805.00
+ 655.{0
+ 126,440 p.
265,000.00
+ 265,000.00
780m.
2681/2 p.
183,015 p. + 183,015 p .
d : ~or de gr?ningsche zeeschepen was de vaart in 1863 niet voordeelig, doordien wegens de teruggaande prijzen
er granen mmder aanvoeren hebben plaats gehad. De vrachten hebben zich niet boven het lage standpunt k
verheft' M . . . d . . unnen
en. et zeer weinige mtzon ermgen waren de uitkomsten voor de reederijen nadeelig en hebben de
~.

meeste schippers, die hunne schepen voor eigen rekening gTootendeels op crediet hadden aangekocht, aan
hunne verpligtingen niet kunnen voldoen. Daar een aanzienlijk getal schepen door hevige stormen buiten
de vaart is geraakt, zijn verscheiden dier schepen verkocht, in het laatst van het jaar tot vrij goede prijzen.
In 1864 was door den deenschen oorlog de toestand beter, vooral voor de kleine vaart. Ook heeft de
ruime aanvoer van haver in het laatst van het jaar goede vrachten gegeven van Groning·en naar Engeland. Minder
gunstig was de.vaart op Amerika door mindere verzending en lagere vrachten. Tot groot gerief van den handel
werd in 186.i- weder eene stoomsleepboot op het Reitdiep in de vaart gebragt. - De haven te Delfzijl werd
bezocht door 1,249 schepen in 1863 en 1,256 in 1864 tegen 1,236 in 1862, metende 95,171 en 99,893 tonnen
93,284 in 1862. Hieronder waren 21 en 27 barken, brikken en schooners. 209 en 'il24 koffen en galjooten, 965
en 962 tjalken en dergelijke vaartuigen, 52 en 40 vischschuiten, 2 en 3 stoombooten; hieronder zijn niet begrepen
de beide oost-friesche stoom booten varende op Emden en Leer. Het havengeld bedroeg in elk jaar f 1,011.85
en f 1,074.79 tegen f 1,000.885 in 1862. - De groningsche koopvaardijvloot bestond op 31 December van elk
jaar uit 924 en 909 zeeschepen, metende 103,118 en 102,766 tonnen; zij behooren te huis op dertig plaatsen
en zijn het eigendom van 684 en 664 reeclerijen of reeders. - De inschrijvingen der onderlinge zeeverzekeringmaatschappij:
de Goede t1'ou1v te Sappemeer bedroegen in elk jaar /2,531,8'17.75 en /2 1 150,879.50, verdeeld
over 558 en 477 schepen, bijna allen uit de provincie, voor totaal verlies j 301,814 (tegen f 100,550 in 1862) en
f 581,531, in 1864 verdeeld over 107 schepen, voor alle gevaren. De maatschapp\j verloor in elk jaar 29 en 18
schepen, waarop was ingeschreven f 102,490 en f 75,056. De premie bedroeg in elk jaar: voor het volle jaar
411 2 °1 0
en 311 2 °1 • 0
In 1863 werd betaald voor nieuwe schepen ingeschreven in het tweeJe kwartaal 2 °/ 0
, in
het derde 1.8 % , in het vierde 1.5 °fo. Voor de na-premien van 1862 en 1863 had de maatschappij verloren 13
en 21 schepen, waarop f 38,841 en f 76,096 waren ingeschreven, tot dekking· waarvan 1 % en 2 % moesten
worden geheven. De verzekering voor alle gevaren heeft haren oorsprong te danken aan de kwade praktijken ,
welke bij verzekering voor totaal verlies bij strandingen en zware avarijen plaats hadden. De schepen werden
zeer dikwijls voor spotprijzen verkocht en nadat de afkeur had plaats gehad op nieuw in de vaart gebragt. De
Goede trottlJV vooi· alle gevaren, de eerste maatschappij van dien aard in de provincie opgerigt, had in 1862
slechts ééne avarij te vergoeden, zoodat de schade rnet 11 2 °fa kan g·edekt worden. In 1863 leed zij 3 geheele
verliezen en had gevallen van avarij te betalen. De premie bedroeg dat jaar /; °fo. In 1864 verloor zij 4 schepen,
ter waarde van f !9,675 en had 9 gevallen van avarij, waarvoor 3 31 4 % moest worden geheven. Daarenboven
werden 2 °/ 0
betaald als na-premie voor een verlies van f 6, 728. - Bij de provinciale onderlinge zeeverzekeringmaatschappij
de Voorzorg was in 1863 voor j 3,579,472 ingeschreven. In dat jaar zijn door de stormen 74 meest
nieuwe schepen geheel verongelukt , terwijl verscheidene meer of minder avarij leden. Deze maatschappij telt
vijf afdeelingen voor Groningen, Hoogezand en Sappemeer, Veendam en Wildervank, Oude Pekela, Nieuwe
Pekela. '.l'ot de verdere ieeverzekeringmaatschappijen in deze provincie behooren het algemeen reederij-compact
te Oude Pekela en de voorzorg· te Nieuwe Pekela; van beide ontbreken de opgaven.
Het zeemanscollegie: de Groninger Eendra_r;t telde in 1863 70, in 1864 72 gewone en buitengewone zeevarende,
162 en i 55 buitengewone leden, waarvan 1 of 3 eereleden en in elk jaar 4 donatricen. Eene commissie
uit zijn midden tracht voortdurend jongelieden uit den minvermogenden stand tot koopvaardijmatrozen
op te leiden. - Voorts zijn ten behoeve der kweekschool voor de zeevaart te Groningen , in de provincie, in
Friesland, Drenthe en Overijssel sub-commissien werkzaam ter bevordering van het doel om jongelieden uit
den minvermogenden • stand als matrozen in 's rijks dienst te bekwamen. De groningsche sub-commissien zijn
te Appingedam, Hoogezand, Marum, Uithuizen en Winschoten gevestigd.-· Voorts bestaat te Winschoten een
collegie Zeemanslwop, hetwelk in 1864 78 leden telde, ter uitrusting van jongelieden voor de zeevaart. - Door
het zeemanscollegie de Voorzorg te Nieuwe Peke.Ja werden in 1863 aan 32 weduwen en weezen en !; oudkapiteins
f 1,600 uitgekeerd. Later is het getal weduwen door hertrouwen met ééne verminderd, dat der
trekkende oud-kapiteins met één vermeerderd, zoodat in 1864 aan 36 trekkenden eene som van j '1,800 werd
uitgekeerd. In 1863 zijn aan 3 jongens rentelooze voorschotten verstrekt ter uitrusting naar zee. Het collegie
telde in elk van beide jaren 178 en 174 gewone en vlaggeleden, terwijl dat der buitengewone 331 en 342
bedroeg. Het vaste fonds bestond op 1 J anuarij 18l32 uit f 17 ,24.5. 70, 1863 uit f 19,240.195, 1864 uit f 23,863.21.
Het zeemanscollegie de Voor1ûtgang, te Sappemeer en Hoogezand , telde in elk jaar 56 werkelijke leden ,
waarvan 4 en 5 elders wonende, 16 en 15 vlaggeleden , 177 en 197 eereleden, waarvan /;2 en 44 te Sappemeer,
19 te Hoogezand en in 1864 5 in andere g·emeenten der provincie, 35 in de overige provincien en 94
buiten het Rijk. Aan 10 weduwen in 1863 met 13, in I 864 met 11 kinderen zijn f 880 en f 860 in elk jaar
uitgekeerd. Het kapitaalfonds bedroeg op 31 December 1863 en '1864f8,840.675 enf 9,777.795 tegen !; % belegd.
In de provincie Drenthe is slechts te Meppel de buitenlandsche handel van eenige beteekenis. Rogge, tarwe,
lijnzaad , wijnen, potasch, manufakturen en wilde huiden worden , vooral uit de Oostzeehavens, Groot-Brittanje,
Frankrijk, Duitschland en Amerika aangevoerd; terw\jl de uitvoer vooral bestaat uit boter, vee en schors, meest
naar Engeland. Tè Hoogeveen bepaalt zich die handel tot eenige zouthandel. Slechts enkelen schepen varen
nu en dan naar het buitenland, vooral naar de Oostzee.
Te Maastricht worden steeds vele voortbrengselen der fabrieken, vooral aarde- en glaswerk , papier, ijzeren
spijkers, naar Oost-Indie verzonden. De voornaamste uitvoer uit Venlo bestaat uit koloniale waren naar de
staten van het duitsche Tolverbond. De handel in zuidelijke vruchten , vroeger van groot belang, heeft door de
hooge invoerregten in Duitschland bijna geheel opgehouden.
De volgende st

-------------------------~~~
INVOER.
UITVOER.
----~~------~~-~~------~~~~~ -~-~-1---3--~~-~--~~--1-8-Ö-4.~
BENAMING DEC GOEDEREN. 1863. 1864. 86 ·
Getal,
maat of gewifft.
~ 343742 m.
Kalk en kalkasch . . . . ~ 15424 t.
132 p.
Katoen , ongesponnen .
Kleederen ........ .
Ko:ffij .... · · · · · · · ·
Koper en koperwerk. . .
Kramerijen . . . . . . . .
Krenten en rozijnen . . .
Krijt .....·...... .
Lakmoes ......... .
Leder en schoenmakerswerk
.......... .
Lompen ......... .
Lood ........... .
Lijm- en lijmvleesch . .
Manufakturen. . . . . . .
Meekrap .... · · · · · ·
Meel, zemelen , brood ,
koek- en bankethakkerswerk,
vermicelli ,
98p.
77812 p.
23653 p.
37475 p.
100p.
1051742 p.
4313 p.
enz.. . . . . . . . . . . . 166299 p.
Mest . . . . . . . . . . . . 1046040 p.
Meubelen .... . .. ; ..
Modewaren ....... .
Nickelerts . . . . . . . . .
Olie van alle soorten . .
Paarden en veulens . . .
Papier ..... · · · · · ·
Parapluien, parasols .
Pek .... .
Peper ......... ·
Piment ........ .
Pruimen .. · · · · · · · ·
Raapkoeken ...
Reukwaren . · · · · · · ·
Roet en smeer . · · · · ·
Rijst .... · · · · · · · ·
Salpeter, ruw _e_n geraffi".
Schepen en schuiten. . ·
Schors, ongem~len. · · ·
Specerijen .. ·". · · · · ·
Slagtvee, runderen. . . .
hokkelingen en
kalveren ....
schapen en lammeren
..... .
varkens.
Spelden.
Staal in staven. · · · · ·
Staalwerk . ·: .: · · · · · ·
Steen, gebakken, dakpannen
en plavuizen ..
ruwe ....... .
bewerkte.
puim-...... · ·
leijen . . . . . . . .
kalk, tuf-, ongem.
cement ...... .
Stroo, gevlogten in rijen
.en bladeii .r.· '. .. · · ·
214340 p.
1230 st.
27~p.
4529 p.
98p.
8 k.
14673 p.
478p.
358292 p.
881 st.
1092 st.
8244 st.
14496 st.
1365634 st.
1655888 st.
33300 p.
Waarde
in culdcns.
68882
8·169
110526
3255
6888083
7926
178241
6:1.
303556
2124.
193
120QO
46
11017
3594
44522
91500
M493
Getal, \Vaarde Geral, Waarde Getal, Waardo
maat of eewiflt. in ffttldcns. maat of rrewirrt. in guldens. maat of i:cwi&t. in i;uldens.
261 m.
46411.8 t .
107 p.
67495 p.
25639 p.
94270.p.
2585099 p.
7347 p.
424899 p.
81150p.
232111 p.
1466 st.
470 p.
129 p.
11263 p.
78313 p.
153.7 k.
56085 p.
13700 p.
695 p.
1601 m.
539420 p.
53462
3149938 p.
4518 47295 p.
116840
5597 p.
1916 p.
5912 p.
18203
1329622
12599
142335
297310
2576
276
37971 p.
:1.029147 p.
36721 p.
183400 p.
f 198326 p.
2749712 p.
30110 p.
1068 st.
4340 p.
1818 p.
21 p.
485p.
26791 p.
23'13 p.
508433 p.
42004 p.
58956
371727 p. 104252 14000 p.
8
1155 st.
8662 st.
1254 st.
5196 st.
16399 st.
4362 p.
806542 st.
115902:1. st.
36725 p.
1095595 p.
HOOOp.
10798
4273
39146
77128
64081
9084 st.
27129 st.
16640 st.
10072 p.
4170161 st.
17350 st.
43769 p.
17H9 p.
190 m.
226.3 t.
502188 p.
1939
1195974 p.
53 24721 p.
375
16544 p.
H 762 p.
1239 p.
17515
18904
3662
112568
11162
204
60
22102
2340
:1.7634 p.
3230300 p.
95273 p.
56p.
1117079 p.
6021460 p.
24252 p.
1698 st.
955 p.
4335 1 /2 p.
371/2 p.
1994 p.
17078 p.
431995 p.
163569 p.
30490 p.
6573 st.
9334 st.
25823 st.
20948 st.
2715995 st.
52275 st.
563679 p.
1?2718 p.
34203 p.
11507
540
1591
71507
21735
443
29550
227395
100
227
9475
6362
19}18
22
7047
INVOER.
UITVOER.
~
BENAMING DEI\ GOEDEUEN. 1863. 1864. 1863. 1864.
Stijfsel . . . . . . . . . . . 2051 p.
Stroop . . . . . . . . . 39 p.
Steenkolen, maat-. . . . 7313824 m.
schaal- . . . 9767485 p.
Sumak ......... .
Tabak en sigaren . . . .
Teen- en mandenwerk .
Teer ........... .
'.1.'hee ........... .
Tin ............ .
'l'inwerk ..
Touwwerk.
Traan ....
"" Turf ....
Uurwerken
[ ~ Vaatwerk . . .
Verfwaren , verfhout. . .
Visch, (rivier-) ..... .
(zee-), bokking ..
haring ...
kabeljaauw.
mosselen ..
stokvisch ..
versche ...
andere soorten
van.
ansjovis
Vlas.
V!eesch ........ .
Voeder, beesten-. . . . .
Vruchten, boom-... .
Vijgen ......... .
Wild en gevogelte ..
Wol, schapen-. . 194702 p.
s 14128 fl..
Wijn. · . · . · ... · .. ( 842400 k.
Getal, Waarde Getal, Waarde Getal, Waarde Getal, Waarde
maat of gewirrt. in gulden•. maat of gewigt. in auldcn,. maat of gcwii:t. in guldens. maat of gewigt. in i:ulden>.
35834 p.
393 1 /2 p.
174 p.
225 p.
1825 p.
200 k.
4268 p.
18750 st.
50545 p.
228076 p.
IJzer, ruw en bewerkt . 1012715 p.
9071/ 2 m.
Zaden ........... ~
571 p.
Zeep, harde e.n toilet- .
Zink en zinkwerk .
Zinkasch.
Zout .... .
Z~jde .... .
1339 1 /2 p.
1915920 p.
84317 p.
4791
2i36
1546
6286
8048
346
59
9692
1575
1294867
540
435
2439 p.
5 p.
189338 m.
149962549 p.
160989 p.
311100 p.
35 p.
61 p.
-1767.5p.
150165p.
25044 m.
1000 p.
490
93119 p.
5194
165 72271 p.
147p.
13012 p.
3325
26406 p.
29i44 p.
6092
4555
343324 p. 55f 39 444483 p.
561
425000 st.
3100491 st.
926 ton.
8 ton.
12800 p.
'19170 p.
24770 p.
28356 p.
8591
3388
80775 p.
141 p.
40 p.
103455 p.
35004 p.
iOOO p.
9i3 p.
158611 p.
1162338 k.
440 k.
834000 p. 1532227 535568 p.
26551/ 2 m.
6563 m.
1569 p.
3327 p.
2492 1 /2 p.
55 p.
1895822 p. 127 3679245 p.
381354 p.
2438634 p.
1103.55 p. 2983
10 p.
374859 p.
1113 m. _
i660935 p.
8477 p. 296
145332 p.
2757 5013
118074 p.
152 1 /2 p.
17252 p.
27231 p.
34950 k.
840 t. Il .
5039 728
28225 54040 p. 30900
641 f53
i678653 st.
774 ton.
61/ 2 ton.
4-1008
9652
57491 p.
2665 p.
8f2p.
101012 p.
14320 p.
4406 p.
105856 p.
22 k.
408977 127925 p.
5205 m.
4683 p.
20 1084989 p.
2604735 p.
15613 p.
80217
8531
266052
Wij l.aten thans volgen het algemeen overzigt van den handel en de. scheepvaart in 1863 en 1864 in het
Koningrijk der Nederlanden, getrokken uit de verslagen van handel en scheepvaart , door het Departement
van Financien uitgegeven. Bij het vergelijkend overzigt met de vorige jaren, dient opgemerkt te worden dat
b~j het nieuwe tarief, sedert 1 November 1862 (wet 15 Augustus 1862, Staatsbtad n° 170) in werking, vele
artikelen naar de waarde zijn belast, welke vroeger naar het gewigt werden aangegeven, waarvoor toen slechts
eene fictieve waarde , voor sommige en daaronder zeer belangrijke artikelen hooger dan de werkelijke , werJ
berekend. Daarenboven werd de doorvoer van een aantal artikelen van regte~ vrijgesteld, als: chemicalien,
droogerijen, verfwaren enz., en vooral ongetwijnde en ongeverfde katoenen en wollen garens. Deze artikelen
worden thans regtstreeks tot in- en uitvoer aangegeven :
1862 ..
1863 ..
1864 ..
Algemeene
invoer
./ 445,587 ,4 77
442,438,906
lt74,337,773
Invoer
tot verbruik.
./ 329,387 ,350
351,835,988
380,876,561
Algemeene Uitvoer uit het In doorvoer.
uitvoer. vrije verkeer.
./ 381,383,470 ./ 253,696,010 ./ 127,687,460
374,730,947 287,479,610 87,251,337
433,416,570 344,162,246 89,254,324
48000

De algemeene 1:nvoei· bedroeg in ·1863 f 3,14-8,571 (0.71 °fo) minder, in 18M }'28,750,296 (6.45 °/ 0 ) meer clan
in 1862.
Van den im;oer werd tot verlwuik aangegeven f22,H8,638 (6.82 %) en f 51,489,2H (15.6:3 °/0 ) meer dan
in 1862.
Vergeleken met 1862 geeft de algemeene invoer in 1863 verniinde1·in.9 voor ammunitiernimf700,000, garens
van katoen ruim f 6, 100,000, van wol ruim f 4,200,000, rogge ruim f 3, 200,000, scheepsbouw- en timmerhout
ruim f 1,300,000, koffij ruim f 2,7 00,000, manufakturen van zijde ruim .f 1,000,000, van wol ruim .f 3,'I00,000,
zijde ruim f 1,200,000, tin en tinwerk ruim .f'1,500,000, zaad ruim .f 2,800,000; - ve1"meerclering voor asschen
ruim f800,000, garens van hennep , vlas en werk ruim .f l ,300,000, tarwe bijna .f 2, 100,000, gerst bijna .f 700,000
on bereide huiden b~jna J2,000,000, bereide huiden bijna .f 1, 100,000, ruw ijzer bijna .f 1,2 00,000, ongesponnen
katoen en spiauter elk bijna .f 1,300,000, rijst bijna.f 2,300,000, ruwe suiker bijna .f 4,900,000, wol ruim .f 1,000,000
O'edestilleerd en salpeter elk rnim .f 1,100,000, ijzerwerk enz. ruim .f 900,000, eetbare olie ruim f 2,100,000; -
in 1864 ve1·meeNlering voor suiker .f 4,356,000; rijst .f 4,034,000, steenkolen .f 3,833,000, gelooide en bereide
huiden .f 2, 100,000, bruinsteen .f 2, 727 ,000, g·arens van hennep enz . .f 2, 150,000, gedestilleerd f 2, 100, 000, garst
.f 1,400,000, tarwe .f 1 ,000,000, koffij .f 2,600,000, manufakturen van katoen .f 1,550,000, van andere grondstoffen
f 2,255,000, wol en ongesponnen katoen elk f 1 ,800,000, ijzerwerk f 1,100,000, asschen .f 1 ,300,000, boter
f 1 ,070,000, salpeter f 1,720,000, spiauter .f 2,200,000. Daarentegen werden in dat jaar minder ingevoerd dan in 1862
aan rogge f 5,430,000 , meel f 1,300,000, garens van katoen./ 4,900,000, manufakturen van wolf 1,400,000, goud en
zilverwerk f 4,094,000. Tot de vermeerdering en vermindering van den invoer tot verbruik hebben dezelfde
artikelen in meerdere of mindere mate bijgedragen met de volgende uitzonderingen: in 1863 werd voor f 1, 122, 705
aan katoenen garens en f 6,834, 195 aan wollen garens meer, in 1864 voor f 672,319 aan manufakturen van
katoen minder tot verbruik aangegeven.
De algemeene uitvoer bedroeg in ·1863/6,652,523 (1.74 %) minder, in 1864}'52,033,100 (13.64 %1 meer dan
in 1862. In 1863 werd minder uitgevoerd aan garens van katoen bijna f 3,300,000, van v.rol bijna f 2,200,000 ,
rogge ruim f 3,300,000, ruw ijzer bijna .f 3,700,000, ongesponnen katoen bijna f 2,400,000, koffij bijna f 2,300,000,
manufakturen van katoen ruim f 7 ,000,000, ruwe suiker ruim f 3,900,000, tin ruim f 1,400,000; mem· aan droogerijen
ruim f 1 ,400,000, g·oud en zilver bijna f 7 ,600,000, brood, beschuit en meel bijna .f 1,000,000, on bereide
huiden bijna f 1,5 00,000, bereide huiden bijna f ·l , 100,000, eetbare olie en spiauter elk ruim f 1 ,300,000. slagtvee
ruim/2,900,000, ruw vlas ruim,/3,700,000. Tot de vermem·de1·in.9 van den algemeenen uitvoer in 1864 droegen
bij boter met f 1,144,000 , bruinsteen met f 3,623,000, gedestilleerd met f 1, 700,000, goud met .f 26,000,000,
ijzer en ijzerwerk met f 1,680,000, koflij met f 2,430,000, manufakturen van zijde met f ·1,000 ,000 , van wol met
f 1,270,000, meekrap met f 2,000,000, olie met f t ,900,000, salpeter met f 1,1100,000, slagtvee met f 7 ,624,655,
spiauter met ruim f 3,000,000, visch met .f 1 ,·130 ,000, vlas met f 10,000,000, wol met .f 1,227,000, huiden van
alle soorten en bereiding met b~jna .f 2,!J00,000. Daarentegen zijn minder uitgevoerd aan rogge f 11,060,000,
haver f l ,4-38,000, suiker /6,270,000, kaarsen .f2,000,000, wollen garens f 3,072,000, manufakturen van katoen
f 2,000 ,000, zijde f ·1,500,000.
De uit'Coer i?it liet vrije vM·kee1' overtrof dien van 1862 in 1863 metf33,783,600 (13.32 °/ 0 ), in 18M met
f U0,,\66,236 (35.66 °fo). Dezelfde artikelen hebben in nagenoeg gelijke mate als b~j den alg·emeenen uitvoer tot
de \'ermeerdering en vermindering bijgedragen. Vit het vrije verkeer werd meer dan in 1862 uitgevoerd aan
garens van katoen voor eene waarde van f 2,ü57 ,997 in 1863 en f 3,536.360 in 1864, v~n wol.' an f 8,92.3,827 en
}'8,404,289, aan suiker, ruw en geraffineerd, vanf555,477 en,/2,227,536, aan gedestilleerd m 1.863 nnnde1:van
f 525,612, in 1864 meer van f 240,437 aan olien van alle soorten in ·18û3 mer:1· van._./ 1 ,8~ 7 ,8!18, m t ~64 mine~~?'
van f '109,144. Van de voornaamste voortbrengselen van N eêrlands landbouw en nIJVerbe1d werden mt het vnJe
verkeer meer uitgevoerd dan in 1862 in 1863 1,481,797, in 1864- 2,3'16,359 ponden kaas , 155,702 en H2,687 p.
meekrap (alizari), 262,028 en 91 ,633 on beroofde fijne, 30,937 en 77 ,910 stieren, ossen, koeijen en vaarien, 9,029
en Hl,872 kalveren, 3,424· en 18,563 varkens, 62,720 en 94,517 schapen, 621,173 en 4,810,221 p. geraffineerde
suikei:, 5, 743:419 en U,510,807 p. ruw vlas, eetbare boter in -1863 632/160 p. mindM', in 1861! 1 _,5118,902 p. me~,,."
gedestilleerd in het eerste jaar 24,066 vaten mindM·, in het tweede 12,554 1neM·, lammeren_ m :-Ik v~n beide
jaren 25,297 en 26,819 stuks minder· en aan garancine en colorine meekrap voor f '188 ,04-8 m minder m 1863,
f 624,829 in mee?· in 1864. ' . .
De u·itvom· in doorvoer bedroeg in 1863 f 40,436, i 23 (31. 67 °/ 0 ), in 186-i f 38,433,136 (30.10 °/ 0 ) mmder dan m 1862.
De reden van den algemeenen invoe1· was:
1° tot den algemeenen uitvoer als 100: 84.70 in 1863 en Ul.37 in 186.t;
2° tot den invoer tot verbruik als 100 : 79.52 en 80.30.
De algemeene ititvoer stond:
1° tot den uitvoer uit het vrije verkeer als 100 : 76.72 en 7U.41;
2° tot den uitvoer in doorvoer als 100 : 23.28 en 20.59.
De waarde van den uitvoer uit liet vrije vm·kee1· bedroeg in percenten van den in.voet· tot verb1·uilt in 1863
82. in 1864 90, die van den doorvoer in percent.en van den a~r;emeenen invoet· 20 en 19.
In het verslag van handel en scheepvaart over 1863 en vroegere jaren weràen bij in- en uitvoer hoeveelh~~d
en waarde der goederen voor de schepen onder vreemde en die onder nederla~dsche v_l_ag elke . afzonderl'.Jk
opgegeven. Die splitsing is in het verslag over 18M . vervallen; daarenteg·en is de WlJze van m- e~ . mtvoer
op tle volgende wijze omschreven: ter zee met zeilschepen, ter zee met stoombooten, langs de rivieren
met zeilschepen, lang·s de rivieren met stoom booten, te lande langs de ge\vone wegen, te lande langs de
spoorwegen.
Wanneer men den handel gedreven aan de zeezijde vergelijkt met dien aan de landzij Je , verkrijgt men ·d~
volgende uitkomsten:
1° Algemeene invoer:
Aan de zeezijde: in 1863.f294·,432,914 of 66.5 % , waarvan onder nederlandsche vlag f 140,473,948 (47.7 °fo),
onder vreemde vlaggen f 153,958,966 (52 .3 °/ ); 0
in 1864 ./ 310,265,671 (65.4 °fol, waarvan f 167 ,608,199 (54 °1 ), 0
met zeil-, ./142,657,472 (46 °/ ) 0
met stoomschepen; a.an de landzijde ,/148,005,992 of 33.5 °/ 0
en .f i64,072,102
of 34.6 ·%, waarvan in 1864 langs de rivieren f 81,967,290 (17.3 %) , hieronder f 55,244,589 (67.4 %) met zeil-,
f26,722,701 (32.6 %1 met stoomschepen, te lande./82,104,812 (17.3 °fo), hieronder.fH,997,614 (14.6 %) langs
gewone, .f 70,107,'198 (85.4 °fo) langs spoorwegen.
2° Algemeene uitvoer.
Aan de zeezijde : in 18fl3 f 203,608,860 of 54.3 % , waarvan onder nederlandsche vlag f H 1,636,892 (54. 8 °/ ), 0
onder vreemde vlaggen f 91 ,9 71,968 (45.2 %) , in 1864f247,338,047 of 57.1 %, waarvan 113,142,616 (45.7 °/ ) 0
met zeil-,./134,195,431 (5 4.3 %) met stoomschepen, aan de landzijdef171,122,087 of 4·5.7 % en./186,078,523
of 4-2.9 % , waarvan langs de rivieren f 100, 150,461 (23.1 °lol, hieronder .f 66,485,996 (66.4 %) met zeil-, .
f 33,664,465 (33.6 %) met stoomschepen, te lande ./85,928,062 (19.8 °/ 0
), hieronder ./22,826,869 (26.6 %) langs
gewone,./ 63,101,193 (73.4- %l langs spoorwegen.
3° Doorvoer:
Van de zeezijde: naar de zeezijde in 1863./12,664,661of14.5 °/ , 0
in 1864./12,452,839of13.3 %, naar de
landzijde en de rivieren f 35.'122,381 of 40.3 °/ 0
en f 30,780,761 of 34.5 °fo.
Van de landzijde en de rivieren naar de zeezijde./37,588 ,276 of 43.1 % enf40,614,686 of 45.5 °/ , 0
naar de
landzijde en de rivieren f 1,876,0-19 of 2.1 % en f 5,406,038 of 6.1 °fo.
De geheele ruilhandel, algemeene in- en uitvoer vereenigd, bedroeg in 1863 ./817,169,853, ./9.801,094 of
1.2 % minder, in 1864./907,754,31~3,.f80,783 . 396 of 9.8 °/ 0
meer dan in 1862. In de waarde van den ruilhandel
deelden de stoomschepen met .f 337,240,069 of 37.15 % , de zeilschepen met f 402,481,400 of 44.34 % , het vervoer
langs gewone wegen met.f34,824· ,483 of3.84 °/ , 0
dat langs spoorwegen met./ 133,208,391 of 14.67 °fo. Er
werd in 1863 meer ingevoerd dan in 1862 uit Belgie, Bremen, Chili, Cuba, Curaçao, Donau-Vorstendommen,
Groenland, Hamburg , Hannov'er, Ionische eilanden, Lubeck, Mecklenburg, Vereenigde Staten van Noord­
Amerika, Oostenrijk, Peru, Portngal, Prnissen, Spanje, westkust van Afrika, Zweden , en den Kerkelijken
Staat, waaruit in 1862 geen invoer plaats had. De invoer uit de overige landen is r.j'genomen, terwijl uit Malta,
Mexico en Venezuela niets werd ingevoerd. In 1864 werd meer ingevoerd clan in 1863 nit Belgie, Bremen,
Chili, Curaçao, Frankrijk, Griekenland, Groot-Brittanje , Haïti, Hamburg, St. Helena, Italie, Japan, Java,
Kaap de Go('de Hoop, Mexico, Noorwegen , Oldenburg, Peru, Philippijnsche eilanden, Portugal, Pruissen,
Rio de la Plata, Rusland, "\Vestkust van Afrika en Zweden, minder uit de overige landen, niets uit China,
Donau-Vorstendommen, Gibraltar en Portorico. ]l.fee1· clan in 1862 werd in 1863 uitgevoerd naar Belgie,
Brazilie. Bremen , Cuba , Curaçao, Denemarken, Engelsche Oost-Indische bezittingen, Frankrijk, Gibraltar,
Groot-Brittanje, Italie (Ourl-Sardinie), Ionische eilanden, Kust van Guinea, Lnbeck, Mecklenburg, Oldenburg
, Peru, Portorico, Portugal , Rusland (Oost- en Witte Zeeën), Suriname, Turkije en Westkust van
Afrika. Ook werd in 1863 uitgevoerd naar Egypte, Groenland, Trinidad en de Zuidzee, naar welke landen
in 1862 geen uitvoer plaats had. De uitvoer naar Spanje bleef nagenoeg op gelijke hoogte. In 1864 werd mee1·
uitgevoerd dan in 1863 naar B elgie , Bremen , Cuba, China, Denemarken , Engelsche oost-inclische bezittingen,
Egypte , Frankrijk, Groot-Brittanje , Hamburg , Hannover , Italie, J'apan, Java, Kerkelijken Staat, Malta,
Mecklenburg, Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Noorwegen, Oldenburg, Portugal, Rio de la Plata,
Turkije , Venezuela en Zweden. Naar Algiers, Engelsch Amerika, Griekenland en Mexico had in 1863 geen,
in 1864 wel uitvoer plaats.
Naar de belangrijkheid van de waarde der goederen bij den algemeenen in- en uitvoer (staten IV en IV•)
bekleedden in beide jaren de eerste plaats Pruissen, Groot-Brittanje, Java enz. en Belgie. Bij den invoer tot
verbruik werd in beide jaren door Groot-Brittanje de eerste, door Pruissen of het Tolverbond de derde rang
ingenomen.
De ruilhandel, in- en uitvoer vereenigd, met de tien voornaamste landen, bedroeg in 1863f757,514,082 of
92.7 % en in ·1864f842,934-,264 of 92.86 % van den geheelen ruilhandel. Hiervan met Pruissen f 241,822,368
of 29.59 % en f 250,537,432 of 27.6 % , Groot-Brittanje f 203 ,738,751 of 25.94 °,' 0
en f 229,057.096 of 25.23 % ,
Java enz./110,228,û03 of 13.49°/ 0
en./153,388,560 of 16.9 %, Belgie./95,47 5,099 of11.68°/ 0
en./109,218,777
of 12.03 %, Ruslandf32,493,046 of 3.98 % en ./18,684,931 of 2.06 pl 0
, Frankrijk }'27,402,883 of 3.35 % en
/_::'!8 .\J32,601of3.19 °/ 0 , Hamburg.f15,2!J6,089of1.87 °/ 0
en./19,429,717 of2.14 °fo, de Vereenigde Staten van
~oord-AmerikafH,941 , 677 of I.46 % enf10,ül6,54-I of L2 %, Italie./10,424,043 of1.28 °/ 0
enft3,766,142
of L52 % , de engelsche oost-inclische bezittingen in 1863 .f 8,69'1,523 of 1.06 °/ 0
en Hannover in 1864 f 9,002,467
of O.!J9 °fo. ·
Uit de staten II en II• , aanwijzende de volgorde der t?vintig voornaamste soorten van goederen naar de
belangrijkheid van hunne waarde, blijkt:
1° dat die artikelen hebben uitgemaakt: bij den algemeenen invoe1· in het eerste jaar 71.61 % en in het laatste
69.89 °/o' bij den algemeenen ititroer 68.51 °10 en 69.82 % ' bij den 2bitvoer in doorvoer 83.69 % en 83.86 %,
bij den invoer tot 'Ce1·bntik 74 % en 73.47 °/ 0
, bij den ·nitvoer iût het v1"i,je verkeer· 72.84 °1 0
en 75.37 °/ 0
van
de geheele waarde;
2° dat in belang-rijkheid der waarde de
sniker, granen: koffij , garen en ijzer; bij
eerste plaats bekleedden: bij den algemeenm 1:nvoe1· in beide jaren
den a~qemeenen ,ûttoer in 1863 suiker, koffij , g·aren, g·öud en zilver
"

U6
en.katoen manufakturen, in 1864 suiker, goud en zilvei·, koffij, katoen manufäkturen en vlas; bij den teitvoe1· in.
doo1·voer in 1863 suiker, katoen manufakturen , granen, tabak en sigaren en zijde manufakturen; in 1864 katoen
manufakturen suiker tabak en sigaren, olie en wol-manufakturen; bij den invoe?· tot ve1·bruik in 1863 gTanen 1
suiker, koffij , 'garen ~n ~jzer, in 1864 koffij , granen, suiker, garen en ijzer;. bij den u~tvoe?: uit het vrije verkeer
in 1863 suiker, koffij, goud en zilver, slagtvee en vlas, in 1864 goud en.zilver, koffiJ, ~mker, vlas en sl~gtvee.
Wij gaan thans over tot de beschouwing van het getal en den tonnemnhoud van de m 1863 en 1864 m- en
uitgeklaarde zeeschepen. .
•
•
0
0
Bij de uitklaring was het getal geladen schepen m 1863 448 (5.4 / 0
), l~ 1864 366 (4.4. 1 0
); hun tonnenmhoud
0
104,H9 (6.1 °lol en 2,619 (0.15 °fo) minde?· dan in ·1862. Het getal schepen m ballast was m 1863 met 19 (3.8 l 0
l
af- in 1864 met 66 (13.2 °fo), hun tonneninhoud met 8,785 (14.1 °lol en 42,308 (67.8 °1 0
) toegenomen .. Het
geh~ele getal schepen (geladen en in ballast) bedroeg dus in 1863 467 )5.3 °to), in 1864 300 (3.4 °lol. mmder
0
hun tonneninhoud in het eerste jaar 95,334 (5.4 °lol minder, in het laatste 39,689 (~.26 l 0
l mee-r d~n m .1862.
Bij de uitklaring bedroeg het getal geladen schepen in 1863 67 (1.35 °lol mee-r, m 1864 3 (0.06 1. ) 0
1!2inder,
hun tonneninhoud 6,471 (0.58 °fo) en 106,398 (9.6 °lol mee-r dan in f862. Het getal schepen in ballast is m 1863
met 532 (12.6 °foJ, in 1864 met '451 (10.7 °fo), hun tonneninhou~ met 105,415 (14.4 °l~l e~ 103,643 (14.2 °lol afg~nomen.
Het geheele getal uitgeklaarde schepen (geladen. en i~ ballast) bedroeg dus m · 1863 465 (5.1. lol, m
0
1864 454 (5 °to) minder, hun inhoud in 1863 98,944 (5.4 °fo) minde-r .. m 1864, 2,_:55 (0-_15 1 0
). tonn~n mee-r dan m 18~2.
Voor de geladen schepen onder nederlandsche vlag verkriJgt men biJ de mklarmg: m 1863 27 (0.78 lol
schepen en 6,168 (0.99 °lol tonnen minde?', in 1864 357 (10.3 °fo) schepen en 64,780 (10.4 °lol tonnen mee-r dan
0
0
in 1862; bij de uit.klaring in 1863 39 ( 1.6 °fo), in 1864 213 (8:~ 1~). sche~en, ~,597 (1.3 °1 0
) en !,886 (0.38 I"')
tonnen minde-r dan in 1862. Vóor die onder vreemde vlaggen biJ de mklarmg: m 1863 421 (8.6 I ) 0
schepen en
97,951 (9.1 °lol tonnen, in 1864 723 (14.8 °1 0
) en 67,39!) (6.3 °to) minder dan in 1862; bij de uitklari~g: in 18.63
106 (4.3 °to) schepen en 13,068 (2.1 °fo) tonnen, in 1864 210 (8.6 °lol en 1?8,284 .(17.7 °lel meer dan m .1862.
0
0
De schepen in ballast geven b~j de inklaring: onder nederlandsche vlag m elk Jaar 54 (24.8 1 ) 0
en 27 (12.4 1")
0
schepen, 2,856 (21.8 ·°fol tonnen in 1863 minder, 19 (0.'14 °fo) in 1864 meer; on~ler vreemd~. vlag~en 3~ (12.1 lol
en 93 (33 °to) schepen, 11,641 (23.6 °fo) en 42,289 (85.7 °lol tonnen mee1· dan m 1862. BIJ de mtklarmg· onder
nederlandsche vlag in 1863 94 (6.4 °lol schepen en 15.821 (8.9 °lol tonnen minder, in 1864 355 (24.4 °to) schepen
en 37,109 (20.9 °fo) tonnen meer dan in 1862; onder vreemde vlaggen 438 (15.9 °lol en 806 (29.3 °lol schepen,
89,594 (16.2 °lol en 140,752 (25.4 °lol tonnen minder dan in 186.~. .
Wij laten thans volgen een overz1gt · van d e percen t s.gewlJze v erhoud1ng van de geladen schepen onder
nederlandsche en vreemde vlaggen en van hunnen tonnemnhoud sedert ·J 831 :
Gemiddeld in f831140 .
" 1841150 .
" 1851160 .
1861.
1862.
1863.
1864.
INKLARING.
l'\EDERLANOSCHE VLAG. VREE~fDE VLAGGEN.
Schepen.
43.1
46.1
4·5.6
44.55
4 J.55
43.6
47.9
Touncn.
39.1
41.8
42.2
39.9
36.7
38.7
40.6
Schepen.
56.9
53.9
54.4
55.45
58.45
56.4
52.1
Tonnen.
60.9
58.2
57.8
60.1
63.3
61.3
59.4
UITKLARING.
NEDERLANDSCHE VLAG,
Tonnen.·
Schepen.
43.4
5f.6
51.5
52.6
49.8
48.3
45.4
45
48.5
47
47.4
45
44.1
40.9
VREEMOE VLAGGEN.
Touneu.
Uit deze vergelijking blijkt, dat de nederlandsche vlag bij de inklaring in getal schepen, doch . vooral in
tonneninhoud, op elk van voornoemde tijdperken door de vreemde werd ove~troffen ;. en dat voor die. vlag d~
reden het meest· gunstig is geweest voor de schepen in 1864, voor den tonnemnhoud m 1851/50, het ~unst voo1
beiden in 1862. Bij de uitklaring overtrof de nederlandsche vlag de vreemde in getal geladen .schepen m 1841/so,
18s1160 en 1861. De tonneninhoud bleef steeds beneden dien der vreemde .schepen, het meest m 1864, het mm~t
in 1841150. Bij vergelijking van de beide uiterste tijdperken is het.evenredig aandeel van de.nederlands?he vla? m
getal schepen bij in- en uitklaring toegenomen; voo~ den .tonnenmhoud was de vermeerdering.?nbe~mdend bIJ de
inklaring, de vermindering vrij aanzienlijk bij de mtklaring. De n~derlandsche vlag. heeft biJ de m:- en vooral
bij de uitklaring minder dan de vreemde gedeeld in de vermeerdermg van den g·em1ddelden tonnenmhoud voor
elk schip, zoo als blijkt uit de · volg·ende opgave:
Gemiddeld in f83 1/ 40 .
11
f8 41 1so.
1851160.
1861.
1862.
·1863.
1864.
BIJ DE INKLARING.
Nederlandsche Vreemde vlagg.
vlag.
H8.1
140.1
164.71
175.1
f 79.2
178.9
-l 7!).5
139.8
166.6
189.26
211.7
2i9.5
218.2
24._1.4 ·
Zonder
onderscheid
van vlag.
130.4
154.4
f 78.07
195.4
202.8
201.1
211. 7
Nederlandsche
vlag.
137.5
146.1
f78.78
199.6
205.5
206.1
224.4'
BIJ DE
Schepen.
56.6
48.4
48.5
47.4
50.2
51.7
54.6
UITKLARING.
Vreemde vlagg.
128.5
165.4
214.04
245.6
249.3
244.1
270.3
55
51.5
53
52.6
55
55.!)
59.1
Zonder
onderscheid
van vlag.
132.4
f55.5
195.88
221.4
227.5
225.7
24!).5
. Het getal geladen schepen onder vreemde vlaggen en hun tonneninhoud (staten VII en VIII) geven op de
honderd bij in- en uitklaring voor elke vlag de volgende uitkomsten:
VLAGGEN.
Engelsche ...
Hannoversche.
Noordsche.
Deensche ...
Pruissische . .
Fransche ........... .
Mecklenburger ..
Oldenburger ....... .
Zweedsche ........ .
Hamburger ........ .
N oord-amerikaansche . . .
Italiaansche .
Bremer .... .
Russische ... .
Oostenrijksche .
Lubecker ......... .
Spaansche .. .
Portugesche. . .
Argentijnsche. .
Honololusche .
Belgische ...
Braziliaansche.
Venezuelasche.
Schepen.
48.61
16.21
14.42
5.75
4.50
2.06
i.75
1.72
1.59
1.fO
0.54
0.45
0.38
0.36
0.18
0.16
0.11
0.07
0.02
0.02
1863.
Tonnen.
61.27
4.11
15.85
2.79
4.49
1.02
1.91
0.40
1.79
1.80
2.25
0.51
0.89
0.3 .f,
0.24
0.14
0.08
0.08
0.03
0.01
INKLARING.
Schepen.
54.44
14.53
17.96
3.34
1.18
0.77
0.43
2.02
f.46
0.62
0.43
0.70
0.36
1.35
0.05
0.10
0.19
0.05
0.02
1864.
Tonnen.
66.82
2.77
19.32
1.27
1.48
0.27
0.49
0.26
f.47
0.97
1.41
0.70
0.93
1.28
0.07
0.13
0.17
0.16
0.03
Schepen.
63."92
f8.02
5.80
3.33
2.39
1.61
0.35
f.06
1.06
0.78
0.31
0.35
0.43
0.39
0.12
0.04
1863.
UITKLARING.
Tonnen.
81.97
4.26
3.90
1.34
2.42
0.70
0.52
0.23
0.93
1
0.83
0.57
0.90
0.25
0.13
0.01
0.04
Schepen.
74.82
12.68
4.40
2.07
0.94
0.72
0.07
1.32
0.72
0.72
O.l5
0.4i
0.26
0.53
Voor de geladen stoomschepen verkrijgt men bij de inklaring voor de schepen in 1863 4 minde?", in f 864
200 mee-r, voor den inhoud 15,398 en 106, 149 tonnen mee-r; bij de uitklaring 44 en 289 schepen, 26,505 en
149,354 tonnen meer dan in 1862. De stoomschepen onder nederlandsche vlag ve-rminderden bij de inklaring in
1863 met 4, bij de uitklaring met 3 en in 1864 met 7, terwijl hun getal in 1864 bij de inklaring met 12
vennee-rde-rde. Hun tonneninhoud bedroeg bij de inklaring 9,261 en 'f6,709, bij de uitklaring 8,775 en f3,52·7
mee-r dan in 1862. De schepen onder vreemde vlaggen bij de inklaring, in getal gelijk in f862 en 1863 , bedroegen
in 1864 188, hun inhoud in elk van beide jaren 6,137 en 89,440; bij de uitklaring 47 en 296, hun inhoud f7,730
en 135,827 tonnen mee-r dan in 1862. In ballast zijn mee-r ingeklaard dan in 1862 15 en 86, uitgeklaard in f864
32 schepen; terwijl voor 1863 het getal met 1862 gelijk stond. Hun inhoud bedroeg bij de inklaring 9,607 en
44,004, bij de uitklaring 2,954 en 17,218 tonnen mee1· dan in 1862. Onder nederlandsche vlag zijn in ballast
slechts in 1864 ingeklaard 5, uitgeklaard in elk jaar 2 en 6 schepen.
De geladen schepen en de tonneninhoud, ingedeeld naar de havens van in- en uitklaring, geven de volgende
uitkomsten :
Bij de inklaring:
Zeeland ....
Zuidholland. .
N oordholland.
Overijssel. . .
Friesland .... .
Groningen ... .
Bij de uitklaring:
Zeeland ....... .
Zuidholland. . . . . .
N oordholland . . .
Overijssel .
Friesland.
Groningen
Schepen.
In pct.
132 ( 1.7)
3 ,461 ( 43. 7l
2,425 (30.6)
174 ( 2.2)
622 ( 7.9)
t,099 (13.9l
38 ( 0.8l
2,415 (48.9)
1,470 (29.8)
77 ( 1.5)
542 (11 )
397 ( 8 l
1863.
Tonneninhoud,
In pct.
19,432 ( 1.2l
885, 752 (55. 7)
507,959 (31.9)
23,874 ( 1.5)
86,781 ( 5.5)
67,295 ( 4.2)
6,998
688,672
300,491
. 10,132
85,049
23,488
( 0.6)
(61.8)
(27 )
( 0.9)
( 7.6)
( 2.1)
Schepen.
In pct.
16t ( 2.05)
3,3-18 (41.5 )
2,.t04 (30.1 ).
157 ( 1.95)
703 ( 8.8 )
1,249 (15.G )
41
2,602
1,242
40
522
422
( 0.85)
(53.45)
(25.5 )
( 0.8 )
(10.7 l
( 8.7 )
1864.
0.04
O.H
0.04
1864.
Tonnen.
89.65
2.07
2.38
0.49
1.15
0.23
o.rn
0.15
0.5.t.
0.90
0.45
0.34
0.74
0.56
0.08
0.12
0.02
Tonneninhoud.
In pct.
28,093 ( 1.6)
915,747 (54.1)
551,894 (32.6l
24,303 ( 1.5J
99,83'5 ( 5.9)
72,721 ( 4.3)
5,854 ( 0.5)
80,460 (67.3)
274,079 (22.6)
7,551 ( 0.6)
87,777 ( 7.2)
22,036 ( 1.8)
Uit dit ov~rzigt blijkt, d.at in b!=lide ja:ren de meeste schepen zijn in- en uitgeklaard naar en van de havens
van Zuidholland, de mins.te in het eerste jaar naar en van die in Zeeland, in het tweede naar en van die in.
Overijssel. De tonn.eninhoud was het gi;ootst voor de. schepen, welke de zuidhollandsche, het kleinst voor die,

welke de zeeuwsche en groningsche havens bezochten en verlieten. Verg·eleken met 186~ ~as dhetl'.~·~tr~kk;l ijk
aandeel voor de schepen: bij de inklaring in beide jaren g rooter voor de ha~ens va.n e.e an ' 'nes.an en
G · ·
1863
ook van Zuidho11and kleiner voor de overige havens; biJ de mtklarmg grooter m 1863
ro n~;~:~::s van Zuidho1lancl en Noordhol1and, terwijl het voor Zeeland en. Overijssel gelijk sto~d; in 1864
voort d'e an Zeeland en vooral van Zuidhol1and; kleiner voor de over1g·e' vooral van N oo1dholland.
groo er voor i . v . .
De 0
aven der kustvaart zijn te onvo1led1g om verder vermeld te wo1den. . • , .
De n~~erl andsche schepen deden in vrachtvaart van en naar vreemde havens (staten XIV_ en XIV•) rn 1863
2 reizen geladen, inhoudende 479,290 en 450,394 tonne~, 98~ e~ 9lk0 m ba~l ast d m~te~d~
2 859 en in 1864 2 , 75
1~7 242 en 133,880 tonnen. De grootste beweging in die vaart vond _plaats ~n beide Jaren tussc :n e ave.ui:;
van' Groot-Brittanje' Rusland (Oost- en Witte z_ee)' Pruissen' Spanje ' Itahe, Bremen, Denema1ken' Belgie'
Noorwegen en Hamburg en in 1863 ook van Chma. . h
Langs de rivieren en kanalen zijn ingeklaard in 1863 970, in 1864 2,791 geladen, lk9~ en 359 led1g_e se epen
. d 15 en 25 houtvlotten meer dan in 1862. De inhoud der geladen schepen was m 1863 117,8a7 tonnen
min er_, 186' 18 270 minde1· die der ledige 30,349 en 38,525 minder' die der houtvlotten 847 en. 1,6Hl meer
meer, m '• ' ' . ·d 533 675 led1g·esciepen
dan in 1862. uitaeklaard in 1863 341 geladen schepen meer' m 1864 1,563 min er,_ . en " . d . d'
meer dan in ~862~ De inhoud der geladen schepen was in 1863 2,006 tonnen meer' m 1864 185,8h min e9' ie
der ledige 83 894 en 139.095 meer dan in 1862.
d
De verschillende l ande~, waar de schepen te huis behooren' geven voor de geladen schepen de volgende re en:
Bij de inklaring:
Schepen.
1863.
Tonnen.
Schepen.
lu pct. In pct. In P""
1864.
Tonnen.
N ederlandsche . 13,690 (62.64) 1,157,499 (59.7 ) 13,206 (65.9) 1,118,889 (62.1 )
5,660 (25.90) 316,296 (16.3 ) 4,3lk5 (21.7) 245,343 ('13.6 )
Belgisr.he ... .
t,963 ( 8.98) 323,063 (16.65) 2,010 (10.0) 311,896 (17.3 )
Pruissische . . .
Overige duitsche . 535 ( 2.45) 141,385 ( 7.3 ) ft69 ( 2.4) 126,512 ( 7.6 )
( 0.03) 984 ( 0.05) 855
Fransche . . 7
Zweedsche . .. .. . ....
404
Bij de uitklaring:
N ederlandsche . . . 6,157 (47.5 ) 505,082 (46.1 ) 5,926 (53.6) U5,327 (49.05)
Belgische . .... . 5,017 (38.7 ) 260,041 (23.7 ) 3,562 (32.2) 183,483 (20.25)
Pruissische . . . . . 1,337 (10.3 ) 217,520 (19.85) t,143 (10.3) 181,57'1 (20.0 )
Overige duitsche . 438 ( 3.4 ) 111,137 (10.15) 415 ( 3.8) 96,024 (10.6 )
Fransche . . . . . 8 ( 0.1 ) 1,615 ( 0.2 6 ( 0.1) 1,239 ( 0.1 )
Zweedsche . . :
606
2lt0
N oorweegsche • . 297
Spaansche ....
De schee vaart langs de rivieren werd in beide jaren bij de inklaring voor het grootste g~deelte
In pct.
gedreven
. met nederla~dsche schepen. B ij de uitklaring overtroffen in beide jaren de vreemde v l agg~~ m _getal. schepen
· t · houd de nederlandsche Het evenredig aandeel der nederlandsche vlag was b1J de mklar111g voor
en in onnen1n · o b' · d · tkl · de
. 1863 1 94 of in 1864 0 2 o/ voor den tonneninhoud 2.5 en 2.8 fo; lJ e m ar111g voor
d e se h
0 0
epen m · ' • ' J • 1862 B" de inklaring geven· de
h o 7 en 3 8 °/ voor den tonneninhoud 1 en 3.35 °to meer oan 111 · IJ . . •
:~h:~:: o~der b~l gis~he vlag 0.2 °to meer en 1.1 °fo minder, hun tonneninhoud 0.6 en ~·~ /d 0 minder; ;.ie on~er
ruissische 1 42 o/ , met 1.95 oio tonneninhoud minder' en 1.2 °to' met 0.3 °to tonnen~n ou mee~:· ie on. er
~e overi e d~ütsche vlaggen 0.75 en 0.3 % minder voor de schepen; de inhoud ston~ 111 1863 gehJk aan d1~n
i~
1862
~n bedroeg in 1864 0.2 °to meer. Bij de uitklaring is het aandeel der ~el g1sc~e vlag toegen~~en i~
t
1863 1 5
o/ voor de schepen en 1.4 °to voor den tonneninhoud; afgenomen 111 .1864' ~et 3.3 en 1.5o lo· I
me . o o h t 1 65 1 5 o/ de ovenge dmtsche vlaaaen 1.3 en
elk jaar gaf de pruissische vlag 1 en. 0.5 f 0 se. epen me · en · o, cc
o i 0 / met 0.95 en 0.4 °/ inhoud minde1· dan m 1862. "
· Na~; de rivieren en ka~alen, waar langs de schepen zijn in- en uitgeklaard, verknJgt men:
Bij de inklaring: 1863. 1864.
Schepen. ,..,onnen. Scl>epen. Ton nen.
In pct. In pl·t . In pc t. In pct.
~ N ederlandsche. 3,980 (29.1 ) 164,944 (14.25) 3,771 (28.55) 162,566 (14.53)
Maas en Zuid-Willemsvaart . Vreemde .. . . 4,752 (5,8.2 ) 261 ,546 (33.4 ) 3,212 (47 ) 182,269 (26.62)
~ N ederlandsche. 5,786 (42.3 ) 682,722 (59 ) 5,278 (39.97) 659.265 (58.92)
Rijn, Waal, IJssel en Berkel. Vreemde . . . . 2,357 (28.9 ) 462 ,265 (59.1 ) 2,382 (34.9 ) 437 ,620 (63.92)
Kanaal van Terneuzen, vaart ~ N ederlandsche. 3,894 (28.4 ) 309,353 (26.7 ) 4,145 (31.39) 296,875 (26.53)
van Brugge en Schelde. . . Vreemde .. .. 916 (1L2 ) 56 ,075 ( 7.2 ) 1,130 ('16.55) 63,037 ( 9.21)
) N ederlandsche. 30 ( 0.2 ) 480 ( 0.05) 12 ( 0.09) 192 ( 0.02)
])e Vecht (Gramsbergen) · · · ; Vreemde . . . . 141 ( i.7 ) 2,246 ( 0.3 ) 105 ( 1.55) { ,680 ( 0.25)
B~j de uitklaring:
. . ~ N ederlandsche.
Maas en Zmd- W illemsvaart . · V d
reem e ....
·,, N ederlandsche.
Rijn , Waal , IJssel en Berkel. V
. reemc 1 e . ...
Kanaal van Terneuzen, vaart ~ N ederlandsche.
van Brugge en Schelde ... ( Vreemde .. ..
N ederlandsche.
De Vecht (Gramsbergen) . . . V d
reem e . ...
~
449
1863.
Scl1epeo.
In pel.
1,294 (21.02)
3,890 (57 .2 )
1,491 (24 .21)
-1 ,660 (24 .4 )
3,345 (54.33)
1,138 (16.7 )
27 ( 0.44)
i13(1.7)
1864.
Tonnen. Schepen. Ton11en.
In pct. In pct. In pct.
66,004 (13.1 ) 1,063 (1 7.9 ) 53,982 (12.12)
216,223 (36.6 ) 2,350 (45.8 ) 133,139 (28.8 )
218,644 (43.3 ) 1,266 (21.4 ) 180,312 (40.49)
326,413 (55.2 ) 1,444 (28.2 ) 275,419 (59.5 )
220,002 (43.5 ) 3,585 (60.5 ) 210,841 (47.35)
46,475 ( 7.9 ) 1,224 (23.9 ) 52,536 (11.3 )
432 ( 0.1 ) 12 ( 0.2 ) 192 ( 0.04)
1,808 ( 0.3 ) HO ( 2.1 ) 1,760 ( 0.4 )
In 1863 voer bij de in- en uitklaring uit en naar het buitenland het grootste getal schepen langs de Maas
en Zuid-Willemvaart, in 1864 bij de inklaring langs den Rijn, Waal, I Jssel en Berkel ; bU de uitklaring
langs het kanaal van Terneuzen, de vaart van Brugge en Schelde. Bij de inklaring werden de nederlandsche
schepen in 1863 langs de Maas en Zuid-Willemsvaart en in beide jaren langs de Vecht, bij de uitklaring in
beide jaren langs de Maas en Zuid- Willemsvaart, den Rijn enz. en de Vecht door de vreemde verre overtroffen.
De riviervaart langs den RUn werd bij de inklaring, die langs het kanaal van Terneuzen bij in- en
uitklaring grootendeels gedreven door nederlandsche schepen. De nederlandsche vlag deelde in de vaart langs
de Maas en Zuid-Willemsvaart bij de inklaring in 1863 met 45.58 %, in 1864 met 54 °fo tegen 48.86 °/ , 0
bij
de uitklaring met 24.96 en 31.15 °fo, tegen 24.52 %; langs den Rijn, Waal , IJssel en Berkel bij de inklaring
met 7L05 en 68.9 °fo, tegen 74.77 °/ 0
, b~j Je uitklaring met 47.32 en 46.72 °fo, tegen 49.23 %; langs het
kauaal van Terneuz€n, de vaart van Brugge en de Schelde bij de inklaring met 80.96 en 78.58 °fo, tegen
80.97 °fo, bij de uitklaring met 74.62 en 74.55 °fo, tegen 77.77 °fo; langs de Vecht bij de inklaring met 17.54
en 10.26 °fo, tegen 1.69 °fo, bij de uitklaring met 19.29 en· 9.84 °fo, tegen 17.11°foin1862.
De nieuwe staat III• geeft de waarde van den in- en uit.voer uit en naar de verschillende landen in 1864
ter zee en langs de rivieren met zeil- en stoomschepen en te lande langs gewone en langs spoorwegen.
Van de voornaamste landen deelden in den invoer ter zee Groot- Brittanje en Ierland met f 114,894,972 of
37.03 °/ , 0
Java en de oostindische bezittingen metf91 ,503,522 of 29.IJ.9 °fo , Pruissen metf 14,812,996 of 4.77 °/ , 0
Rusland met f 13,434,309 of 4.33 °fo , Hamburg met f H ,429,002 of 3.68 °fo, Frankrijk met f 10,988,662 of
3.54 °fo. De in- en uitvoer ter zee van en naar Java heeft enkel plaats met zeilschepen, terwijl het aandeel
dier schepen in de· waarde van den invoer voor Groot-Brittanje en Ierland 5.61, Pruissen 6L51, Rusland 92.68,
Hamburg 7.82, Frankrijk 12.05 °fo bedroeg. In den geheelen invoer ter zee met zeilschepen deelde Groot­
Brittanje met 3.85, Java met 54.59, Pruissen met 5.44 , Rusland met 7.43, Haruburg met 0.53, Frankrijk
met 7 .90 °fo , in dien met stoomschepen elk dier landen, behalve Java, met 76.04, 4, 0.69, 7 .39 en 6. 78 °fo.
De invoer langs de rivieren bepaalt zich nagenoeg geheel tot dien uit Pruissen en Belgie. Op die wijze werd
ingevoerd uit Pruissen voor eene waarde van f 58,035,582 of 70.80, uit Belgie van /23,527,568 of 28.70 °fo van
dien invoer, waarvan met zeil~chepen 64.75 en 73.37, met stooms~hepen 35.25 en 26.63 °fo. Te lande werd
ingevoerd uit Prnissen voor eene waarde van f 49/k79,328 of 60.26, uit Belgie van f 24,873,364 of 30.29, uit
Frankrijk van f 5,241,603 of 6.38 % van dien invoer. In de waarde van dien invoer deelde voor elk dier drie
landen die langs ge..,,vone wegen met 13.16 , 12.38 en 0.07 , die langs spoorwegen met 86.84, 87 .62 en 99.93 °fo.
Ter zee werd uitgevoerd naar Groot-Brittanje en Ierland voor eene waarde van f 114,162,124 of 46.16, naar
Java van/61 ,885,038 of 25 .02 , naar !talie van f9,S06,114 of 3.76, naar Frankrijk van /9,223,872 of 3.73, naar
Hamburg van f 7 ,999,589 of 3.23, naar Pruissen van .f 7 ,349,242 of 2.97, naar Rusland van f 5,250.622 of 2.12 °fo
van den geheelen uitvoer ter zee. De zeilschepen deelden in de waarde van dien uitvoer naar elk der voornoemde
landen, behalve Java, voor Groot-Brittanje en Ierland met '12.35, !talie met 55.18, Frankrij k met
8.06, Hamburg met 10.26, P ruissen met 19.62, Rusland met 34.18 °fo. In den geheelen uitvoer ter zee met
zeilschepen deelde Groot-Brittanje met 12.46, Java met 54.70, Italie met 4.54 , Frankrijk met 0.66, Hamburg
met 0.73, Pruissen met 1.27, Rusland met 1.59 °fo; in dien met stoomschepen elk dier landen, behalve Java,
met 74.51, 3.H , 6.32, 5.35, 4.40 en 2.57 °fo. Langs de rivieren werd uitgevoerd naar Pruissen voor eene
waarde vanf76,092,965 of 75.98, naar Belgie /23,884"210 of 23.85 °fo van dien uitvoer, waarvan met zeilschepen
64.22 en 73.07, met stoomschepen 35. 78 en 26.93 °fo. De uitvoer te lande bedroeg naar Pruissen
f 44,767,319 of 52.10, naar Belgie f 36,683,861 of 42.69, naar Frankrijk./ 3,337,656 of 3.88 °fo van dien geheelen
uitvoer. In de waarde van dien uitvoer deelde voor elk van die drie landen die langs gewone weg·en met
· 15.72, 40.38 en 0.001, die langs spoorwegen met 84.28 , 59.62 en 99.999 °/ 0
•
In de waarde van den ruilhandel, in- en uitvoer vereenigd, hebben in 1864 gedeeld: ter zee en langs de
rivieren met st0omschepen Groot-Brittanje en I erland met f 208,510,929 of 61.83, Pruissen met f 59,292, 734 of
17.58, Frankrijk met f 18,146,883 of 5.38', Hamburg met f 17,713,818 of 5.25, Belgie metf 12,705,473 of 3. 77 ,
!talie met f 6,951,036 of 2.06, Rusland met f 4,439,071 of 1.32, Hannover met f 1,341,024 of 0.40 °/ 0
; met
zeilschepen Java en de oostindische bezittingen met f 153,388,560 of 38.11, Pruissen met f 96,998,051 of 24.10,
Belgie met f 34,956,079 of 8.69 , Groot-Brittanje met f 20 , 5!~6 , 167 of 5.10, Rusland met f 14,245,860 of 3.54,
!talie met/6,815,106 of 1.69, Hannover met/4,124,427 of 1.02, Frankrijk metf2,20û,459 of 0.55, Hamburg
met f 1,714,773 of 0.43 °/ 0
; te land langs gewone wegen Belgie met f 17,893,529 of 51.38 , Pruissen met
/13,549,127 of 38.91, Hannover met/3,375,884 of 9.69, Hamburg met f3,767 of 0.01 %; langs spoorwegen
Pruissen met f 80,697,520 of 60.58, Belg·ie met f 43,663,696 of 32.78, F rankrijk met /8,575,492 of 6.44.:
Hannover metf 161,132 of 0.12 en Hamburg metf1 ,126 of 0.001 "/ 0
•
II. 57

--;:::
7
,
I. STAA'r van den in-, uit- en doorvoe1· in Nederland, in 1865 en 186~.
WAARDE IN GULDENS.
BENAMING DER GOEDEREN.
ALGEMEENE INVOER.
ALGEiIEENE
UITVOER.
UITVOER IN DOORVOER.
INVOER TOT VERBRUIK.
UITVOER
UIT HET VRIJE VERKEER.
1863.
1864.
1863.
1864.
1863.
1864.
1863.
1864.
1863.
1864.
Aardappelen ....................... . ..... .
Aardappelenmeel .... . , . .. ... ............. .
A.arde , roode, ge1nalen, voor aarde•
werk, enz . ....................... ...... . .
Aarde,verk van alle soorten ............ .
A.man•lelen ................................ .
Amaril, gen1alen en ongemalen .... .. .. .
Ammunitie van allerlei aard . . .......... .
A.ppel-, peren· en meedrank ............ .
A.sschen "Van onderscheidene bestand·
deelen ......... , , . ....... . ....... .. .... , ..
A.zijn van verschillenden graad en literkte
Balein . . ............. .. . . . ................. .
Beenderen en knookcn . ................. .
Beenzwart.. . . . . .. .. .. ............... .. .. .
Bier op fust, flessehen en kruiken ..... .
Biezen en riet ........................ . .. . .
Bijen ........... . ................ ......... .
Blaau~sel of s1nalt .... . ................. .
Blik en hlilnverk . . ......... .. .. ... .. ... . .
Boeken ..................... .............. .
Bokken en geiten .. ........... . ... ..... .. .
Boomen, plantgewas, enz" ..... . . ...... .
Borax, ruw en geraffineerd ............ .
Bron· of mineraalwater, op kruiken of
flesschen .. .... .. ............... .... . .... .
Boter, eetbare en smeer• ............... .
Bruinrood, gemalen en ongemalen .... .
Bruinsteen .... ................... .. , ..... .
Buskrni

"
WAARDE IN GULDENS.
BENUUNG DER GOEDEREN.
ALGEMEENE INVOER
ALGE~IEENE
UITVOER.
T
UITVOER IN DOORVOER.
INVOER TOT VERBRUIK.
UITVOER
Ul'r HET VRIJE VERKEER.
1863.
1.864.
1863.
1864.
1863.
1864.
1863.
1864.
1863.
18M.
Grond· en ivoornoten ................... .
Gutta-percl1a, run• en be,verkt ........ .
Haar van alle soorten ................... .
Hars en harpuis .. . .......... . .... . ...... .
Hennep, ongehekeld en gehekeld ...... .
Hoeden en vilten voor hoeden .... .. .... .
Honig ..................................... .
llooi ...................................... .
Hop ....................................... .
Dorens .................... . .............. . .
scheepsbou,v· en tim1ner·,
( grof, '"erk· en braiulhout,
houhverk, holsblokken,
Hout .. ...... \ rijs• en beibeze1ns ...... .
j fijn 'verJ,hout en noten•
boo1nenplaten ............ .
verfhout van alle soorten
Huiden, vellen, lede1• van verschillen

,
WAARDE IN GULDENS.
BENUllNG DER GOEDEREN. 1 ALGEMEENE INVOER. ALGEMEENB
UITVOER. UITVOER IN DOORVOER. INVOER TOT VERBRUIK.
UITVOER
UIT HET VRUE VERKEER.
i ··· ....."····· .....
1863.
1
1864·. 1863.
1
1864. 1863.
1
1864. 1863.
1
1864.
1863. 1 1864.
Manufaktu• zeildoek, enz •............ 3,543,722 4,223,081 2,158,721
ren........ 'Van 'vol, lakens, cashni•
re11, enz •.................. 12,230,423 14,600,887 4,114,576
(Veroo(q.) uit andere grond8toffen
zamcuge"teld ............. 1,900,892 2,620,289 257,117
Meekrap van allerlei 80ort eu be,vcrking
............ . .......... . .........•..•. 88,387 95,822 33,788
Matten, moseovische en andere ....... .. 184,662 370,369 3,388,451
J.Ue"t, guano eri andere .................... 2,520,403 3,501,354 2,276,013
Meubelen ........ , , ........ . .. .. . .......... 524,349 535,054 776,731
Mode'W'areu ............ .·...... , ............ 1,393,166 1,553,093 239,h7
Natnraliën ........................ • • ... •. • · 1
Nieuw zilver, onbewerkt, bewerkt .....
110,2551
44,558
304,721 1
46,932
97,281 1
28,767
2,381,577 858,960 1,149,751 2,640,854 3,057,935
5,758,998 3,735,687 5,028,449 8,522,899 9,596,974
561,602 230,368 522,584 1,657,783 2,100,874
19,200 14,792 9,468 73,613 86,354
4,081,531 Il Il 184,662 370,369
713,574
2,690,374
232,252
"
2H,030
Il 2,520,403
293,884
3,501,354
322,374
228,432 135,546 145,506 1,258,364 1,414,899
170,5051 689 141 109,566 304,605
15,394 26,374 13,701 17,214 33,104
1,299,761 1,231,826
378,889 730,549
26,749 39,018
18,996 9,732
3,388,451 4,081,531
2,276,013 2,690,374
544,479 502,544
103,571 82,926
·-
·-
96,5921 170,364
2,393 1,693
ica ........... .. , ....... , .. 2,748 2,601 35
Rij11t in doppen of i:emalen ...... , . . .. , .. 13,042,066 14,7ey,6,968 4,956,709
Rijstmeel ...... . .... , ............. . .... , ... Il 14,112 "
Rijtuigen .............................. . ... 206,319 137,714 183,311
Roet, smeer, enz .. ... . ...... , ............ !i},545,642 2,027 ,914 1,071,572
Rottingen, bind-, enz •... , .. .......... , ,. 379,318 422,264 435,972
Rozijnen, korint of "''"art, enz" ........ 445,472 34'1,173 185,499
Salpeter, ruw, geraffineerd ............. 1,630,000 2,311,110 1,279,617
Schepen, schuiten, enz ........ . .......... 207,059 171,565 50,170
Schilderijen ..• .. , ...... , ............. ..... 896,233 1,043,953 759,894
Schildpad, onbewerkte en ruwe paarle·
moer ..................................... 176,940 73,160 44,104
Schors. ongemalen, gemalen of run., .. 107,088 76,404 245,966
) ·•····· ......•.. ;, ...
vaarzen, hokkelini:en en
SlagtTee.... kalTeren .................. 540,420 888,060 10,527,070
Tarken8 .............. ...... 516,040 688,500 1,556,560
. 11chapen en lammeren .... 160,920 189,590 2,876,155
Specerijen Tan alle soorten .. . ........... 1,334,281 1,297,144 1,134,352
Speldf>n ................. . .......... . .... ... 40,673 45,379 4,410
Spiauter of zink, geplet, dralld, werk
of geruedschappen . .. ................. .. 4,810,899 5,777,519 4,190,945
Spiegel11, al of niet in lijsten ............ 37,649 62,986 55,744
Staal, blad·, werk·, draad .... .. ....... . 1,708,053 3,241,832 1,597,713
Stearine ......•..•................. . .•..... 30,847 22,761 63,966
Steen van alle •norten en kalk·" ....... 2,633,177 2,623,101 866,-183
Sterkwater ................................ 3,895 5,266 259
Stijf•el. ...... .....•..... .... ............... 4·2,769 14,181 16.740
Stroo" .... " ." " •••"".. " ............". 4,997 17,772 61,48.i
Stroo of 11paan in repen, blarlen, :;:arnΕ
inur .. ....•.............. ... .... .. . •····· · 175,399 140,203 60,273
Stroop, 1nclas4e en andere soorten .... . 205,782 459.373 188,178
Suiker, ruw, ireraffineerd . , .. , .......... 41,740,576 41,155:760 38,544,772
Sukade" ...... " .. ... ..... .. " ... . . ....... . 203,870 286,858 34,899
Samak ....."" .. ......... . " ...... " .... .. 311,971 431,364 266,297
1864. 1863.
1
1864. -1863.
1
1864.
92,513 97,433 87,356 36,325 51,652
68 26 68 2,722 2,533
4,656,248 3 53,497 13,042,063 14,703,471
306
,,
"
" 14,112
151,294 26,999 39,072 178,320 98,962
800,717 9,503 30,829 2,567,806 1,999,857
382,239
" " 379,318 422,264
'143,153 157,507 122,138 282,599 225,797
2,463,885 Il
" 1,630,000 2,311,110
15,880 48,480 14,705 158,579 156,860
556,845 17,302 3,200 879,331 1,041,073
408,178 " " 176,940 73 ,3()0
200,132 " " 107,088 76,404
14,610,200
,,
"
540.420 888,060
1,859,340 Il
" 516;040 688,500
3,186,515 Il
" 160,920 189.590
1,159,4H 530,374 647,263 361,611 130;422
4,539 3,216 4,454 37,457 41,013
5,867,244 1,160,536 2,062,652 3,650,804 3,710,596
78,364 29,959 55,804 7,785 7,182
3,253,538 642,415 1,406,720 1,048,666 1,829,748
101,554
Il
"
30.847 22,761
956,923 327,531 359,434 2,327)99 2,265,225
1,563 Il Il
3,895 5,266
11,534 15,749 9,684 12,540 16,831
87,189 Il 8,100 4,997 9,672
30,4·15 51,943 25,163 123,634 115,110
520,292 138,680 180,777 224,016 352,996
35,191,626 12,257,828 7,232,623 31,903,592 32,777,220
43,066 34,022 41,992 ·157,684 253,814
331,399 Il
1,110 311,971 430,254
1
1863.
1
1864.
6,063 5,157
9 IJ
4,956,706 4,602,751
" 306
156,312 112,222
1,062,069 769,888
435,972 382,239
27,992 21,015
1,279,617 2,463,885
1,690 1.175
742,592 553;645
44,104 408,17811
245,966 200,132
10,527,070 14,610,200
1 ,556,560 i,859,340
2,876,155 3,186,515
603,978 512,148
1,194 85
3,030,409 3,804,592
25,785 22,560
955,298 1,846,818
63,966 101,554
538,652 597 ,489
259 1,563
991 1,850
61,481 79,089
8,330 5,252
49.498 339,515
26,286,944 27,959,003
877 1,074
266,297 330,289
1

-,
WAARDE IN GULDENS.
BENA11ING DER GOEDEREN. \ ALGEMEENE INVOER. ALGEMEENE UITVOER. UITVOER IN DOORV!tER. INVOER TOT VERBRUIK. UITVOER ER
UIT HET VlllJE VERKE .
1863. 1 . '864. 1 1863. 1 186~ 1863. 1 1864. 1863. 1 180
1
1,161.160 1,026,907
Turf. . .. . . .... ... .... .. . .. . .. . . . . . .. . . 81 ,'l 39 115,249 2,657 3,286 11 " 81,139 115 , 2 !~9 2,657 3,28611 ..,,_
37 22 134 720,242 945,588 2,445,671 3,288,303
Vischwant. " .. " . .. " .: " ... . ... . ... ... ... 40,'162 67,364 2,720 210 " " 40,162 67 ,364 2,720 210
Vitriool. . .. . . . . . . ... . ... .... . . . ..... . .... .. 2,305 2,669 15 ,099 10,952 '' 20 2,395 2,6!}9 15,099 10,932
Vitrioololie...... . .............. . .. . .. . 8,610 42,403 64,5'15 57,335 /1 " 8,610 42,403 64,5'15 57,335
Vlas, ruw, on:;ehekelcl en gehekeld . .. . 443,051 261 ,070 14,260,230 20 ,456,458 " 1,113 443,051 259,867 14,260,230 20 ,455,345
Vlcesch, versch, gezouten, ge1•oold .. . . 1 1,371,118 565,159 1 , 13'1,28!~ 1,063,064 504,018 386,502 748,745 223,976 627 ,266 676,562
Vruchten, versch, gcclroogcl, ingemaakt 'l 1
501 ,888 'i, 117 ,151 1 ,877 ,877 '1 ,828,207 830,251 67'1,803 665,073 444,278 1 ,047,626 1;156,404
Wagcnmakerinverk..... . ..... ... . .. ...... 217 ,035 69,083 32,908 59,277 H ,53 '1 23,328 205,604 45,755 21 ,377 35,949
"Valvischbaarclen, ru'ft'... .. . . .. . . . . . . .. 9,022 15,130 300
/1 /1 /1
9,022 15,130 300
Walvisch· en robbenspek... .. . . . . .. . .... '15 ,060 5,000 / /1 /1 11
15,060 5,000
/1
Was, ongebleekt, gebleekt, beelclen enz. 788,655 285,531 729,470 442,643 2,392 6, 705 809,792 297 ,513 727 ,078 435,938
"Verk, afval van hennep . . .... " .. .. • H,973 4,484 3,702 6,366
/1
156 11,973 4,32() 3,702 6,210
Wijn, op fust, in Oesschen . . .. ".. . .. . .. 6,72'1,922 6,498,870 3,877,343 3,906,822 3,871 ,581 3,902,430 2,565,913 2,707,200 5,762 4,392
Wild, gevogelte, enz . ... " .... .. .. . . . " .. 54/~26 60 ,821 214,631 257,4'10 40 ,6H2 46,809 13,734 13,962 173,939 210 ,601
"Vol, schapen·, gekamd, enz... . ... .... . 6,793,966 7 ,530,464 7 ,508,4'18 \ 8, 7 ·12,808 472 49 ,632 6,793,494 7 /~80,832 7 1
507 ,946 8,663,'176
1 ••
~
WAARDE IN GULDENS.
~
;:: Il BENAlllNG DER GOEDEREN. 1 ALGEUEENE INVOER. ALGEMEENE UITVOER. UITVOER IN DOORVOER. ~OER TOT VERBRUIK. Ul'fVOER
UIT HET VRIJE VERKEER.
1863. 1 1864. 1863. 1 1864. 1863. 1 1864. 863. 1 1864. 1863. 1 1864.
Zaad van alle soorten . . "" . .. ·.. .... .... 7,948,996 10,775,675 3,364,188 2,862,148 190,198 215,783 7,858,658 10,557 ,225 3,173,990 -12,646,365
Zeep, harde, zachte, geparfumeerclc". 224,502 266,862 230,508 292, 761 157 ,691 192,349 61,907 70,440 72,817 f00,412
Z'.jde ~an all~ soo~~en, ruw, bewerkt " 4,078,935 3,271 ,265 4,997,379 3,006,501 893,977 461,919 3,184,960 2,809,164 4,103,402 2,544,582
Zrnkwit en zrnkgrrJS · · ·" · . . . . · · .."..... 139,251 232,143 109,559 202,278 35,450 40,675 103,801 191,468 74,109 161,603
Zout, ruw, geraffineerd . " . .....".. . ... 549,429 73$,508 69,210 74,234 4,226 5,155 545,109 733 ,389 64 ,984 69,079
Zwavel, ongeraffineerd, geraffineerd ... 722,453 961 ,984 1,342,655 1,915,053 11 1,068 722,453 960,916 -1 ,342,655 1,913,985
( A.luminium•erts, asphalt,
bloed, bloedzuigers, hei·
Ver• ~ of veen"chalen"ijs, inkt,
• kalvermagen, katoen·
schallende
zaad, kryolithsteen,mos-1 1 1 1 1 1 1 Il

_,,
II.
Volgorde der twintig voornaamste soorten van goederen naar de belangrijkheid ''an hunne waarde bij in-, uit- en doorvoer, met aanwijzing van hunne verhouding
tot het geheele bedrag der waarde in 1865.
Pi
[4
~
~
t)
z
ALGEMEENE INVOER. ALGEMEENE UITVOER. UITVOER IN DOORVOER. INVOER TOT VERBRUIK. UITVOER UIT HET VRIJE VERKEER.
BENAMING
DER GOEDEREN.
~
.g
00
+'
..
..~
~~
......
~i
> o3
§~
..,; .....
::1~
CD 00
~~
-'"°
~$
P-1
§
ioo
i:l §
''"''1:1
~~
~ áD
'"°.::
JPi
...... ~
§ !:::
:s fij
p't:I
CD àO
0 o;l
0 .....
;]
~
g
:3
]oo
i:1 §
''".-0
+'~
~00
lo!
~ 85
p N
(!)·~
"S cd
o;l i:1
~

460
111.
S'f AA'f van den handel !lende 1·ijke11, in t863 en t86t
{W~
tns.)
LANDEN
ALGEMEE NE INVOER .
INVOER TOT VERBRUIK. ALGE~IEENE UITVOER.
UITVOER UIT HET VRIJE VERKEER.
UITVOER IN DOORVOER.
VAN
HERKO~IST
EN BESTEHING.
1863.
1864.
1863.
1864. i863.
1864.
1863.
1864.
1863.
1864.
I·
Algier" . ..... ......... . . . . .... . ... . . ... .... .
A.us tralie . ... . . .... . ..... . . . . . .. . ...... . .. .. .
Barbarijs e!.., 10taten .. . .... . .. .... ....... . . .
Belgie . . .. .. . ..... . . . ... . . . . . . . .. .. . . . . ... .. .
Brazilie . .. . . . ... .... .... ... .... . . . .. .. . . ... .
B1•e1ne11 . .. ...... .. . . . . .. . . ...... . ... . .. . . .. . .
Califo1•11ie ...... .. , ... ... . , .. . .. .. . . ... ...... .
Chili ...... .. ... .. . ..... . ..... .. . . ... . . ... .. . .
Cbiua ... .. .. . .. .. ..... .... .. . . .. . . .... . .. . .. .
Cuba .. . . .... . . . .... . . . .. . . . ..... . . .. .. .. . . . . .
C111•ac;ao . ... . ... . . . ..... •. .... . . .. ..•.. .. •. • .
Oe11e1Da1•ken . ... . .. ... . .. ...... .. ... .. .. . . . .
Donauvo1•stendom1nen . .. .... .. .. . .... . . .. . .
Egypte . ... . .. . . .. ........ . ............ . . .. .. .
Engelsch /i1nerika .. . . . . . .. ... .... ... . ... .. .
Eng elsche oostindisehe bezittingen .... . . .
F1•ankrijk". " " .. " .. " , , .. ... " " . ",. ""
Gibraltar . ... ....... .. . . ..... . .... . . . . ..... .
Gl'ickenland .. . . . . . . . ... . ... .. . . .. . . . . .... .. .
Groenland ... . .... . ....... . ..... ... ........ . .
Groot-Brittanje . .. . . .. ... .. . . . . ... .. .. .. .. "
llaïti . . . . . ........ . . . .. .. . . ... .. .. .. . . .. , . ... .
U a 1nbu1•g . .. . . . .. .. . . ......... ... . . ... . . ... .
Jlanno"e r .... .. ... . . . . . .. .. ... . . . . . .. .. . . . .. .
St. llelena" . ... ". " " . ... " . . . " . .. " " " .
Italie ~ ::: ~:;:~=:~ :~~~~~~~ : :
da1la11.· . . .. •. .... • . . ...... .. : .. . ..... .... .. .. .
Java, e11z .. .. .... . ... .. .. .. ... . .. ...... ... . .
Joniscl1e eilanden . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. .
Uaap de Goede Doop . .. ... .... .. . .. .. .... .
lianariscl1e eilanden. .. . ... . ... . ... . . .... .
IO:e1•kclijk c Sta at ... ... ... . . . ........ .. .... .
Kast ' 'an Guinea . . .... . . .. ... ... .. .. ... . . .. .
Lubeck" . . " . .. . . " . .. " ..... . . " . . " ... . , . .
!Uaita .... .. .. ...... . ... . . ..... .. . .. .. . . .. . .. .
ltlecklenburg .. . . . ... . .... .. .. . .. ...... ... . . .
Mexico . . . . ..... . .. . ... ... . . . .. . .. .. . ... ... . .
Noord-Amerika (Vereenigde Staten -van)
Noor,vegeu, ..... . .... .. . .. .... .. .. . .... ... . .
Oldenburg ........ . .... , . . . . . .. .. .. ..... . , . . .
Oostenrijk" ... . . . . . .... ... . ... .. . . . .. . . .. " .
Peru ..... . .. . ... . .... . . . .. .. ... .... . .. . ... . . .
1 Philippijn8che eilanden . . . ... . .. . . . .. . .... .
Porto1•ic o . . . . . ...... , .. . ... ..... .. ... . .... . . .
Portugal ..... . ... . ... .. .. . . ... .. . . .. . . . . . .. .
Pruissen ... . .... ... .... . ... . . ... .... .. ..... . .
Rio de la Plata. . . . . . . . . . . . . . . .. .. ..... ... .
Rusla11d (Oost- en "Vitte zee} ... . . .. . . ..•
» (Zwarte zee)""""."." " " "
Spanje . . , .... . . " .. .... " .. .. . .. . . . . . , .. , ... .
Suri11a1ne . . .... . .. .. .. . . . . .. . .... . . . .. . . . . . . .
Tl'Înidad" .. .. . . . . . . . .. . .. ....... .. . . . .. .. .. .
Turkije .... . . . . ... . . . . ...... .. .. . ..... ... .. . .
"7enczuela . ........ . . . .... ....... . .. ... . .. . . .
Westkust -va11 A.frika . .. . . . .. .. . . .... .... . . .
Zuitlzee . . .. . .. ... ... . .. . .. . ... . .... . .... . . . . .
z,veden ... . ... .. .. .. . .... . . . . . .... .. .. .. . .. .
S t randgo"derc n ..... .... .. . . .... . . .. .. ..... .
46,272,577
2,163,679
3,106,873
/~96 , 694
1,932,078
3,065 ,135
333,009
1,999,110
64,560
148,240
6,546,786
16,179,74·3
135
17,152
56,540
109,233,077
226,833
7,872,463
l~ , 7 41 ,868
235,311
625,895
1,885,120
235
80,127,608
566,777
18,539
17,857
825,235
140,403
333,624
8,661,955
5,416,240
90,025
1,787,365
3,216,932
3,030
863,145
113,002,167
1,071 ,150
8,871,960
1,133,675
1,559,206
2,820,490
1,777,383
451,062
2,309,980
169,985
48,407 ,885
629,742
3,665,340
1,456,661
2,373,520
422,327
1,676,614
142,030
5,593,883
16,318,364
148,191
7,970
114,894,972
506,408
11,429,197
5,212,360
38,792
4,460,028
361,638
91 ,503,522
336,297
558,996
4,162
554,054
80,087
202,896
29,176
6,711,724
6,271 ,276
128,809
1,255,414
3,246,610
240,374
872,387
122,327 ,906
1,238,906
13,434,309
1,282,451
1,276,107
.1,448,255
776,468
2,426,103
385,562
41 ,380,299
1,735,882
2,607,837
496,694
1,136,681
2,839,152
294,777
1,901,802
99,160
148,240
6,582,982
' 13,646,405
75
30,333
56,540
90,567,277
225,706
5,601,284
4,583,299
137,485
309,565
1,327,972
316
65 ,826,109
180,331
18,760
796,480
122,703
333,579
6,365,499
5,412,082
89,450
1,415,216
3,216,842
14,110
771 ,669
74,088,135
1,076,192
8,481,598
.866,175
524,520
2,275,969
1,354,661
177
451,062
2,274,921
169,985
t ~ Il
1,142,965
5,670
40,052,û 149,202,522
598 ,~ 196,399
3,370,! 664 ,522
200
1,45 4. 673,194
112:1 358,816
1,rn;i 367,054
360.1 581 ,983
1,643 :! 2,032,831
5,457,1 2,144, 737
14,210,' k1,223,140
Il 902,457
117.1
7,\ 638
94,403.1 ~ 4 , 505 , 674
506. 1
9,053:; 7,423,626
5,145.! 2,750,038
38;
2,836,!
35 5.!
78,207,1
329,I
679.1
528.1
62j
202.
28.
4 , 8 7 ~.
6,224.
'128
94i
3,180,
89.
3.
820.
83 , 0 2~
1,238
·13,199.
381"
1 ,109,r
1,050.!
37:
776,
2,411"
337,1
2,795,538
1,272,814
3,609,365
1,5 60,797
~ 0 , 100 , 995
106,500
180,96!)
6,724
212,299
622,622
81,986
18,184
71 ,433
3,279,722
1,370,578
59,774
4,431 ,858
30,656
120,4·29
431,162 -
8,820,201
1,240,890
h,4.87 ,411
229,380
5,225,982
2,099
130,636
89,!J58
567,052
57,997
1,338,426
80
996,502
60,810,892
49,727
1,077,286
577.323
449:341
376,765
472,904
2,051 ,272
369,560
35,193
2,271 ,101
12,614,237
622,702
22 ,263
114,162,124
8,000,520
3,790,107
9,306,114
3,578,501
61 ,885,038
109,770
600
275,097
398,913
42,060
65 ,546
94,067
831
4,204,817
1,413.491
79,949
2,118,186
113,131
585,740
128,209,526
1,449,125
5,250,622
210,930
1,968,546
542,991
255,071
426,338
20,476
2,061 ,105
927,882
43,795,203
161 ,340
531,169
200
664,967
258,102
348,866
551 ,992
1,630,388
1,295,389
7,780,101
609,805
71,713,610
6,105,943
1,990,258
2,663,443
1,171 ,118
3,350,160
911 ,227
23,282,375
99,428
153,635
6,724
211 ,959
204,573
30,133
16,154
63,836
1,465,616
950,532
55,092
4,308,252
4,199
86,995
354,357
94,538,714
1,003,813
8,336,570
80,891
4,742,832
2,099
129,552
70,133
75,335
57,954
686,694
663,802
53,506,847
26,990
608,732
574,242
221,001
358,146
423,652
1,442,867
368,756
35,193
842,026
9,632,800
492,853
22,263
91,212,308
6,624,067
3,039,289
7,974,661
1,152,412
52,910,082
83,342
600
255,363
97,595
20,984
63,045
73,626
2,245,624
973,373
71 ,337
2,025,812
107,936
382,231
97,637 ,195
1,127,875
3,761,319
53,131
1,325,961
539,556
202,124
64,617
20,476
896,135
215,083
5,670
5,407,319
35 ,059
133,353
8,227
100,714
18,188
29,991
402,443
44
849,348
3,443,039
292,652
638
22,792,064
1,317,683
759,780
132,095
101 ,696
259,205
649,570
6,818,620
7,072
27,334
340
418,049
51,853
2,030
7,597
1,814,106
420,046
4,682
123,606
26,457
33,434
76,805
34,281,487
237,077
4,150,841
148,489
483,150
1,084
19,825
491,717
43
651,732
80
332,700
7,304,045
22,737
468,554
3,081
228,340
18,619
49,342
608,405
804
1,429,075
2,981,437
129,849
22,949,816
1,376.453
750,818
1,331,453
2,426,089
8,974,956
26,428
19,734
301,318
21 ,076
2,501
20,441
831
1,959,193
440,118
8,612
92,374
5,195
203.509
30,~72;331
321,250
1,489,303
157,799
642,585
3,435
52,947
361,721 .
1,164,970
Totaal. . . . . . . .
442,438,906
474,337,773
351 ,835,988
380,876: 4,730,947
433,416,570
287,479,610
344, 162,246
87,251,337
89,254,324

462
-
STAA'r yan den handel ~ plendc 1·ijken, in 4864.
(Waa~ tis.)
463
INVOER
UITVOER
LANDEN
VAN
TER ZEE MET
LANGS DE RIVIEREN Mlrî
TE LANDE LANGS
TER ZEE MET LANGS DE RIVIEREN MET TE LANDE LANGS
HERKOMST EN BESTEMnllNG,
Zeilschepen.
Stoomschepen.
Zeilschepen.
Stoomsche ~e wegen. j Spoorwegen.
Zeilschepen. 1 Stoomschepen. Zeilschepen. Stoomschepen. Gewone wegen. , Spoorwegen.
Algiers ..................................... · ............ '
Australie., .. , ...........................................
Belgie ...........................................•....... 4,002 2,951
Brazilie .......................................... ·· ···· · 629,742
Bremen ....... . .. .... .............. ......... . .......... . 3,550,737 9,\::166
Chili ..................................................... 1,456,661
China ....................................................
Cuba .................................................... 2,373,520
Curaçao ................................................. 422,101 226
Denemarken"." ... ,."" .. " ... " ..... " . .. " ......... 1,147,469 529,098
Egypte ....... ...... .......................... ......... ... -142,030
Engelsch Amerika ................•.................... ·
Engel&ch Oost·lndie" "." .. , .. " ........ ". "." ...... 5,593,883
Frankrijk ....................................... ·· ····· 1,323,807 9,665,855
Gibraltar ................................................
Griekenland" ............. " .. " ". " .. " ..... . ... " .... 148,191
G!'oenland .. .................... ............... ........ .. 7,970
Groot· Brittanje .... .. .. ...•............. . .............. 6,448,026 108,446,946
Haïti .......................... . ................•........ 506,408
Ha1nburg .................................. ············· 894,014 10,534,9fl8
llan11over . ........................................ · · · · · · 2,371,771 117,910
St. llclena .............................................. 38,792
ltalie . ............. ..•.... .................... 1 ••• · •••••• 1,679,678 2,780,350
Japan ......... ... . ................................ ······· 361,638
91,503,522
Ja••"····················································
Jo11ische eilanden .. ............................ ..... • • • 317,917 18,380
Kaap de Goede Hoop" ................................ 558,996
Ka11ariacbe eilanden ................................ ·.·
Kerkelijke Staat . .. . '. .................................. 4,162
nu"t Yan Guiaea ....................................... 554,054
Lubeck . ........... .•.... . .................... . ...... .. .. 30,397 49,690
!Ualta" ........... .... "." ... " .......... .. . " ...... " ..
!Uecklcnbn•g ......... , ........... ... .......•. . ... • ...... 169,556 33,340
lUexieo ................ . ........ ················ ········ 29,176
Noo•d·A.1aesika {Ve•ecaigde Staten -van) ....... .... 6,711,706 18
Noor-egen ..................... " .. """""" ......... 5,155,168 1,116,108
OldcGburg ................. . .. . .......................... 128,809
Oostcnl'ijk ............... . .............................. 474,398 781,016
Peru ..................................................... 3,246,610
PhilippijnHlle cilauden" ............ " . ...... .. ... . ... 240,374
PorC.01•ico . ............... .. ...... . ......................
Portugal" .....................•......................... 815,656 56,731
P1•uisscn ...... .. ....... " ..... .................•......... 9,H 1,409 5,701,587
Rio de la Plat:." . .. " " .. " ......... " . " . " ".""" .. 1 ,238,906
Rusl:.nd ............................. . .......•.......•... 12,451,272 983,037
Spanje •.......... "." .. "." ....... " ..... ...... " •.. ". 454,434 828,017
Stl.riname ..... ......... . " .. . ..... ....... . .. ............. 1,276,107
Turkije .................................................. 1,429,349 18,906
Venezuela ......... ..................... - ................
Westkust ""'" A.fPika ........ ··· ·· ········ ···· ······ ·· 776,468
Zuidzee .....•.............................. "............
Zwe

--
""'1111
IV.
Volgorde dei· twintig voornaamste landen naar de belangrijkheid van de waarde van in-, uit- en doorvoer in 1863.
VOLG­
NOMMER.
ALGEMEENE INVOER.
INVOER TOT VERBRUIK.
ALGEMEENE
UITVOER.
UITVOER
UIT HET VRIJE VERKEER.
UITVOER IN DOORVOER.
Pruissen.
Groot-Brittanje.
Pruissen.
Pruissen.
Pruissen.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Groot-Brittanje.
Java, enz.
Belgie.
Frankrijk.
Rusland (Oost- en Witte zee).
Vereenigde Staten van Noord-
Amerika.
Hamburg.
Engelsche oostindische bezittin
gen.
Noorwegen.
Hannover.
Pruissen.
Java, enz.
Belgie.
Frankrijk.
Rusland (Oost- en Witte zea).
Engelsche oostindische bezittingen.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
1 Hamburg.
Noorwegen.
Hannover.
Groot-Brittanje.
Belgie.
Java, enz.
Rusland (Oost- en Witte zee).
Frankrijk.
Hamburg.
Suriname.
Groot-Brittanje.
Belgie.
Java, enz.
Rusland (Oost- en Witte zee).
Frankrijk.
Hamburg.
Suriname.
Groot-Brittanje.
Belgie.
Java, enz.
Rusland (Oost- en Witte zee).
Frankrijk.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Hamburg.
Oostenrijk. Oostenrijk. Engelsche oostindische bezittingen.
Italie (Oud Napels en Sicilie). Italie (Oud Napels en Sicilie). Hannover.
Vereenigde Staten van Noord­ Italie (Oud Sardinie). Zweden.
Amerika.
.....
-~
12
13
14
15
Peru.
Bremen.
Cuba.
Suriname.
Peru.
Cuba.
Bremen.
Suriname.
Italie (Oud Sardinie).
Hannover.
Engelsche oostindische bezittingen.
Denemarken.
Hannover.
Denemarken.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Engelsche oostindische bezittingen.
Japan.
Westkust van Afrika.
Suriname.
Noorwegen.
16
17
18
19
Zweden.
Brazilie.
Denemarken.
China.
Zweden.
Denemarken.
Brazilie.
Oostenrijk.
Japan.
Noorwegen.
Zweden.
Italie (Oud Toscane).
!talie (Oud Toscane).
Rio de la Plata.
Noorwegen.
Australie.
Kust van Guinea.
Denemarken.
Gibraltar.
!talie (Oud Napels en Sicilie).
20
Italie (Oud Napels en Sicilie).
Turkije.
Rio de la Plata.
Japan.
Rio de la Plata.
JVa.
......
.....,. -:- ~
Volgorde der twintig· voornaamste landen naar de belangrijkheid van de waarde van in-, uit- en doorvoer in 186~.
~ 11 VOLGt"-i
NOMMER.
ALGEMEENE
INVOER.
INVOER TOT VERBRUIK.
ALGEAIEENE
UITVOER.
UITVOER
UIT HET VRIJE VERKEER.
UITVOER IN DOORVOER.
C1t
co
2
3
4
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Pruissen.
Groot-Brittanje.
Java , enz.
_ Belgie.
Frankrijk.
Rusland.
Hamburg.
Noorwegen.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Engelsche oostindische bezittingen.
Hannover.
Italie.
Br.emen.
Peru.
Zweden.
Cuba.
Denemarken.
Chili.
Turkije.
Spanje.
Groot-Brittanje.
Pruissen.
Java , enz.
Belgie.
Frankrijk.
Rusland.
Hamburg.
Noorwegen.
Engelsche oostindische bezittingen.
Hannover.
Pruissen.
Groot-Brittanje.
Java, enz.
Belgie.
Frankrijk.
!talie.
Hamburg.
Rusland.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Hannover.
Pruissen.
Groot-Brittanje.
Belgie.
Java, enz.
Frankrijk.
!talie.
Hamburg.
Rusland.
Hannover.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Pruissen.
Groot-Brittanje.
Java, enz.
Belgie.
Frankrijk.
Japan.
Vereenigde Staten van Noord­
Amerika.
Rusland.
Engelsche oostindische bezittingen.
Hamburg.
Vereenigde Staten van Noord- 1 Japan.
Amerika.
1 Oostenrijk.
Italie.
Brazilie.
Engelsche oostindische bezit- 1 Denemarken.
tingen.
Zweden.
Peru. Oostenrijk. Suriname.
Hannover.
!talie. Zweden. Japan.
Suriname.
Zweden. Denemarken. Rio de la Plata.
Denemarken.
Denemarken. Suriname. Noorwegen.
Bremen.
Californie. Rio de la Plata. Zweden.
Noorwegen.
Rio de la Plata. Noorwegen. Engelsche oostindische bezit- 1 Westkust van Afrika.
tin gen.
Cuba.
Bremen.
Australie.
Australie.
Suriname.
Australie.
Bremen.
Rio de la Plata.
...,..
~
·'C,.J~
.. -~--

l'
r
.......
v.
STAA'r van het getal -0n den inhoud ~nd ingeklaarde schepen iu 1865 en 1864.
Mii
LANDEN VAN HERKOMST.
Ha11uovc1· . . .. .... . ......... ... . ... . .. ·
Oltlenburg .......... ..... ... . ...... .
Bre1ne11 . ..
lla1nburg ......... . . . ..... . ... .
Den.ema1•ke11 .... . ... ... ..... . .
lllecklenburg . ..
Lubeck ... ... . ................... .
Pa•uissc11 ... ....... . .. ...... ........ . .. .
Rusland (Oost• en 'Vitte Zeeë11) ...
z,vecle1J., .. .................. . . .
N 001''''ege11 . ....... .. . . ......... .
Belgic........... . . ............. .
Groot-B1•itta11je . .
Franlcrijk ....................... .
Spanje .... . .......... .. .......... .
Portugai .. . .. ........ . ... .
Italie (Oucl-Toscane) .. . ........... .
ltalic (Napels en Sicilie) . .. ........ .
Jim•lcelijken Staat .......... .
J.'tlalta . .. ......•................
Oostenrijk : ......... . ....... . . . . ..... .
Oo11aln·orste11dom1nen ... .
Jonische eila11cle11 . ...... .
G1•iekenlaml ..... . ...... .
Turkije ........... . .............. .... . .
Rusland (Z,varte zee) ....... . ...... .
Egypte .... ... . ..... . .... . .. .. ....... .. .
JUarokko ......... ... .... .. ........... .
Kust van Guinea ................... .
Jiaap de Goede Hoop .......... ... .. .
St. Helena ..... ... ............ .... .... ·
Eu~elschc
oostindische bezittingen
J~,,·a, enz .... . ........... .
Philippijnsche eilanden ......... .
Cl1ii1a ............ . . .... ............... .
Vereenigde Staten van N·A.1nerika.
Engelsch A.1ne1•ika ................... .
Mexico .. . .
Cuba ....... .
llaïti .. ...........•.............. . ......
Po1•torico ..... .... ...... . ............ .
Curaçao ................ .... .......... .
Suriuamo ............ . ... ....... . .
Brazilic . . ... . .......... . . .
Rio cle la Plata ..... ... ..... .
Chili .....
Peru. " ...
Groenlancl ....... . ......... .
Japan .................... .
"'e•tknst van Afrika ............... .
Totaal .....
GELADEN.
BALLAST.
,,-· NEDER~D:cnE VLAG. - I_ VREE~ID~A~ ..... -·--- NE_DE_R_L_A_N~s_c_HE_v_LA_G_._ .___
v_R_E_E3_ID_E ___
. 1863. 1--1864_:_ __ 1 __ 1~~- 1 1864. ---~~~----ts_6_4. ___ , ___
1_8_63_. __ 1-~·
v_LA_G_G_E_N_. ___ ,,/ ______
T,_ oT_.~A'-A_L_. _____,.
_1-08_6_4.__,___
18_6_3_. --1 1864. ,___
18_6_3_. --1 1864 .
1 Schepen l TllllCn Scl1cpc.• 1 Tunnell 1 s, loepc.o 1 T'""'cn Schep"" 1 T"n"cn 1 s"hcp"" 1 J, 1n. \ Tonnen. Schepen., Tonnen. Schepen., Tonnen. Schepen., Tonnen. Schepen., Tonnen. Schepen./ Tonnen. Schepen. , Tonnen.
2~: 11 ,::~ I 33~ H ,:~: 2~: 7 ,~~: 1 3;~ 1 8,~~ ~ 1 5:~
~ 2~: ~ :: 53 1 ,999 2~ 1,:~~ 4: 1,0:~ 1 69
160 9,128 '145 8,517 \J4 3,507 94 3,686 254 ~ 12,203 10 975 7 218 2 64
188 35,055 214 37,990 68 3,537 87 7 ,H2 256 h 45,432 9 292 8 730 16 469
47 3,229 461 5,065 174 10,601 78 5,665 221 ~ 10,730 60 '16 4.21
5 296 10 1,175 15 1,483 5 356 20 ~ 1,531
1 61 3 297 13 990 2 80 14 ~ 377
426 59,635 556 76,092 454 70,742 195 28,560 880 11 ~ 104,652 62
343 51,555 577 86,930 238 33,837 195 33,7431 581 ~ 120,673
67 11,518 84 '14,272 133 25,878 96 22,781 200 ~ 37,053
634 75,571 656 79,236 456 H5,427 549 152,310 1,090 J> 231 ,546
605
161
24
56
6
38
23
13
1
8
108,512
38,424
3,744
6,Gi4
844 (
7,926 ~
163
7,149
2,020
843
154
1,315
9 1,584
167
7 5,387
254 155,486
14
6
1
13
33
2
8
2,954
1,075
167
1,869
7,676
370
1,650
109 1 256 1 556 1 ~ 665
51i 103,313 2,055 556,404 2,150 ' 629,659 2,660 732,972
38,387 105 10,494 38 1 3,625 266 l:l 42,012
2,415 10 1,033 1 I 766 34 ~ 3,181
56
46
21
12
2
5
101
5,913
1,932
244
853
5 956
1 242
5 3,656
281 170,568
25
16
9
20
5
6,554 1 105 56 ~ 6,659
5 668
. 11
9,694
2'1 4,069
13,763
16 2,616
7,827
2,590
1,656
4,873
185
1,108
5
24
6
2
16
28 1
2
3 1
"., I
50
3
66
1
1
26
8
2
:: •• 1
3 .
1,231
4,680
. 777
212
4,153
7,774
787
715
16,854
29,19·1
1,095
29,872
681
240
8,127
2,155
445
4,952
847
32
4
3
3
16
2
3
2
20
38
2
39
a
1
20
14
3
9
4
6,104
591
505
789
4,839
582
135
1,018
382
13,074
22,123
731
18,609
1,335
311
4,612
4,430
350
472
1,720
727
680
54
1
28
37
11
3
~H
28
2
32
304
2

~
..
..... ...... ....111111
Il""
..,
11
-
'~lis !()9
Srl'AA'l' het getal den inhoud uitgeklaarde schepen in t865 t86i.
ll. van eu ud en
J
LANDE N VAN
BESTEmllNG.
GELADEN.
B ALLAST.
NEDERLANDSCHE VLAG . VREEl!DE VLAGGEN. NEDERLANDSCHE VLAG. VREEllDE VLAGGEN. TOTAAL.
~ 1864.
--.. 1- ,... --
1/
1863.
1 1864.
Schepen. , T onucn. Sch epen 1 Tonnen. Schepen. , T onn en . Schepen ., Tonnen . 1 Schepen., Î <
1863, 1864. 1863.
ti· 1
1 1864.
1-
1863. 1864. 1863.
1
1 186'.
T onnen . Schepen. , Touncn. Schepen. , T onnen. 1 Schepen. J Tonnen. 1 Schepen. , Tonnen. 1 Schepen. , Tonnen. Schepen. J T".mncn .
lla1111ove1• .. ...... .... .... ···· ·· · ··· '149 7,102 126 5,377 102 2,931 1
'166 4,440 251 1
~ 9,817 16S 7,040 273 10,451 265 6,615 299 8,193 433 13,664 572 18,644
Oldenburg .. ... ... ..... ...... ... ... ~ 7 314 7 410 5 181 6 249 12 3 659 2 80 '1 51 4 86 13 245 6 166 14 296
B 1•e01.en . .. .
····· ··· ··· ···· ···· ······ ··· 54, 2,7'18 78 4,224 45 2,595 24 1,645 99 ~ 5,869 19 1,061 15 771 4 1,645 15 5,311 23 2,706 30 6,082
Ham.burg ... . . . . .. . ....... ..... ... ... .. 199 36,581 208 37 ,128 112 6,650 115 6,119 311 1 ~ 43,247 9 688 24 2,043 12 4,469 13 2,280 21 5,157 37 4,323
Deneni.arken . . . ......... . . .. . .. . ... . .. 103 8,590 76 7,360 125 6,575 47 2,188 228 1 ~ 9,548 8 1,729 14 1,492 16 4,836 22 5,452 24 6,565 36 6,944
lllccklenburg . ..
········· ··· ·· ·· ··· ·· ·· 7 435 7 425 6 268 6 223 13 3 648 Il
" 1 157 1 44 1 145 1 44 2 302
Lubeck ... ..... , . ... ... , . . . , . .. . .... ... 4 247 5 910 11 464 3 116 ·15 8 1,026 Il Il
Il
Il Il 1/ Il Il Il
"
" "
P1•uisscn .... . .... . . . . .. . . .... . . .... . . . . 156 27,512 108 22,899 99 11,447 33 5,160 255 l 28,059 68 8,843 151 18,381 25 5,542 8 1,720 93 14,385 159 20,101
Rusland (Oost• en "7itte Zeeën) . . . 183 27 ,554 89 15,819 58 7,338 19 3,707 241
~ 19,526 62 10,307 223 33,327 38 9,266 69 15,040 100 19,573 292 48,367
z,ve1le11 .. . . .. ... ···· ······ ········ · ... 34 5,651 59 11 ,933 28 5,844 15 2,309 62 ~ 14,242 23 4,617 26 4,174 59 20,090 24 9,145 82 24,707 50 13,319
Noor,,·e"en .. . .. . . ..... .......... .... 99 14,054 88 13,409 137 18,593 109 15,1'15 236
28 ,524 589 67 ,497 539 66,403 418 109,960 552 153,966 ·l,007 177,457 1,091 220,369
Bclgie ... . .. . . .. . . . . . . . . . . . . .... .....
Il Il 11 321 Il Il 2 226 Il p 547 Il Il Il Il 4 918 3 1,294 4 918 3 1,294
Groot-Brittanje ... ······ ·· ·· ....... .. 689 132,587 661 121,888 1,711 525,450 2,051 656,967 2,400 o: ~ 778,855 rno 29,068 161 24,648 1,215 263,023 819 194,514 1,405 292,091 980 219,162
Frankrijk .... .. . . . .. . ··· ·· · .. .. .... 182 4·3,898 162 42,156 33 3,573 13 1,370 215 !
~ 43,526 1 267 Il Il 5 1,530 3 244 6 1,797 3 244
Spanje . .. ... . , ...... . ... , . . ········ .. .. 5 558 6 1,140 2 176 1 98 7 7 1,238 2 Il Il 476 1 81 Il Il 1 81 2 476
Gib1•altar ...... . .. .. . •.. .. ·· ····· · .. .. . 26 3,508 32 5,180 3 610 1 345 29 3 5,525 ,,
Il Il Il Il Il Il 1/ Il Il Il Il
Portugal ..... .. .. ... , . .... ... .. .... . ... 27 2,628 30 3,135 Il Il Il Il 27 0 3,135 2 208 2 174 Il Il 1 431 2 208 3 605
) [Oud-S••"•;•l ... . .... .. . 15
2,632 l
6 1,257
21
l
Il H Il Il
~ l
Il
Il
(
15 2,2 4·5 48 10,469 5 1,073 17 3,741 20 5 14,210 Il Il
Il Il Il Il Il
Il Il Il Il
Italie"., (Oucl
0
Toscane) .. .... . . . . . .
"
'
(Oud·Napels en Sicilie) .. 32 5,249 3 845 35 Il Il Il Il Il Il
Herkelijkeu Staat . . . .. . , .,, ... . ...... 2 270 3 429 Il Il Il Il 2 3 429 Il Il Il Il Il
Il Il Il ,,
Il
"
"
lllalta . . . . ....... .... .. , . . . . .. ..... ..... 2 255 3 29 7 Il Il Il Il 2 3 297 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Oos(en1•ijk . . . , . . . . ... ....... ....... ... 48 H,289 24 4,733 6 1,081 2 356 54 6 5,089 ,,
Il ' / Il 1 165 Il Il 1 165 Il Il
Joniscbe eilanden .... . .. . .. . . ... .. ... 1 128 Il Il 1 114
Il 2 Il Il Il Il Il Il Il 1/
Il Il Il
"
"
"
Turkij e . . .......................... . . .. 1 168 6 1,226 Il Il '1 202 1 7 1,428 Il Il
Il Il Il
,,
Il Il Il Il
,,
"
Rusland (Zwarte Zee) ............ . . , Il Il 1 182 ,, Il
Il Il
"
f 182 Il Il Il Il Il
Il Il Il ,,
Il Il
"
Egypte . .. " ... .""." .. " . . , ...... ." Il Il Il Il Il
"
3 1,860 Il 3 1,860 Il Il Il Il Il Il Il
Il Il Il Il
"
liana1•ische eilanden . . ... ... . . . .. .. . .. 1 165 Il Il Il Il Il
" 1 Il Il ,,
Il
Il Il Il Il Il Il
" "
"
Kust van Guinea .. . . . ... . .. ... .. .... . 12 2,305 7 1,725 Il Il Il
"
12 ~ 1,725 Il Il Il
Il Il Il Il Il Il Il
" "
Kaap cle Goede Hoop . ....... . ....... 4 1,154 3 759 Il Il
Il
"
4 3 759 Il Il Il Il Il Il Il Il
Il Il Il
"
Engelse he oostindische bezittingen 13 5,872 12 6,018 2 398 1 747 15 3 6,765 Il Il Il Il 1 476 Il
" 1 476 Il Il
Ja.va, enz ..... . ... .. .. .... .... . ....... 169 105,534 199 134,214 Il Il 1 1,021 169 1
~ 135,235 7 4,4 11 8 5,231 Il Il Il Il 7 4,411 8 5,23i
Cltina .... . ...... ... ... . ..... . ......... . 2 802 3 1,630 2 451 Il Il 4 ~ 1,630 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Verce11ig11e Staten van 1\î-A.01erika. 8 2,107 17 7,988 31 17 ,805 13 7,983 39 1 0 15,971 Il Il
Il
"
4 3,039 Il Il 4 3,039 Il Il
Engelsch A.1nerika ...... .. .. ..... . ... . Il Il Il Il 2 1,620 Il Il 2 Il Il Il Il Il 3 1,183 1 414 3 1,183 1 414
~ Venezu ela .... ". , . . . ... " . " .. ... "". 2 519 2 388 Il Il 1 165 2 3 553 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Cuba .. ..... . .. .. . ... . . . .... .. . . ........ 19 2,989 22 3,884 3 799 2 660 22 ~ 4,544 Il Il Il Il 1 458 Il Il
1 458 Il Il
Portorico . .... .. ... . . .. ............. . .. 2 252 2 253 1 172 Il Il 3 2 253 Il Il Il Il Il Il Il Il
"
Il Il Il
Cura~ao. , ... . .... , . ... . . . .. . ... .. ; . ... 14 2,165 18 3,501 Il ' I Il Il 14 ~ 3,501 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
"
Surinanie .... . .... . ... . ...... . . . .. . ... . 39 9,474 28 6,905 Il Il Il Il 39 ~ 6,905 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Brazilie ... . ... ... .. . . .. . . .. . . . .... . . . . . 4 976 2 302 Il Il
Il
"
4 2 302 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Rio cle la Plata . .... , ..... ... . .. ... . . . 21 3,687 26 5,510 6 1,480 3 577 27 9 6,087 Il Il Il ,,
Il
Il
Il
Il Il Il
"
"
Chili . . ... . . . , .......... , ..... . . . ..... .. 4 1,324 2 558 1 898 2 714 5 ~ 1,272 Il Il Il Il Il Il Il Il
Il Il Il
1
"
Groenl a n d ...... ... . . .. .. .... . . . . .. . ... Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il 1 343 Il Il Il Il Il Il 1 343 Il Il
'
,
Il Il Il
A.ustralie .. , .... , ... . .. , ..... .. ..... , .. 18 12,028 7 5,163 2 1,965 Il Il 20 ~ 5,163 Il Il Il Il
Il
Il
"
"
Japan . . . , ... ... . . . . . .... . . . ........ . ... 8 2,703 14 5,198 Il Il Il Il 8 4 5,198 Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Il
"
"
""estkust "an A.frika . . , . . ... ..... . . . 4 855 1 327 Il Il
Il
"
4 i 327 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Op a"o ntuur . .. , . .. , , . , . , . ... . .. .. . ... 2 659 9 1,081 5 434 Il Il 7 9 1,081 214 25,500 372 46,819 234 30,413 100 14,287 448 55,913 472 61,1 06
- - ---------
-------
- - ~----------
Totaal. .. . .. 2,3861491,743 2,212 496,454 2,553 623,087 2,657 718,303 ..J.,939 t,11
~ 1,2'14,757
11,363 161,668 1,812 2'14,598 2,3!1 l •63,839 1,943 412,681 3,674 625,507 3,755 627,279
!
J
r

470
m
VII.
STAA'l' van het getal en den inhoud dei· ingeklaarde schepen · ondel' vreemde vlaggen.
VIII.
STAAT van het getal en den inhoud der uitgeklaarde schepen onder rreemde vlaggen.
1863.
1864.
1863.
1864.
VLAGGEN.
GELADEN.
BALLAST.
GELADEN.
BALLAST.
VUGGEN.
GELADEN,
BALLAST.
GELADEN.
DAL LAST.
Schepen. 1 Tonnen.
Schepen. 1 Tonnen.
Schepen. 1 Tonnen.
Schepen. 1 Tonnen.
To11nc11.
S,·hcpcn. 1 Tonnen.
Schepen. 1 Tornen.
Engelsehe •.•......•.... ... .
2,171
597,085
236 58,871
2,267
671,611
284 87,223
Engelsche ..... ... ... .... .. .
1,632
510,751
815
175,738
1,988
643,953
608
U9,946
Noord-A.merikaansehe .•..
24
21,881
18
14,183
l\loord·Amerikaansehe .. . .
8
5,155
17
15,609
4
3,210
7
6,318
Fransehe., ........... .... . .
Russische ............ .... . .
z,veedsche ....... ... •. .. ...
l\loordsehe" .. . .. . . ....... . .
Deensehe ..... . ............ .
92
16
71
644
257
9,905
3,352
17,422
154,4!)4
27,161 .
49
32
56
61
748
139
2,741
12,841
14,824
194,174
12,818
4 828
200
Fransehc ......... ... ...... .
Russiscl1c ................. .
Zweetlselw .............. .. .
l\loortlsel1c .... . . .. , .. . . . . . . .
41
10
27
148
4,345
1,534
5,776
24,291
54
13
39
526
6,357
2,918
11,300
144,337
19
14
19
117
1,651
3,995
3,850
17,083
9
42
39
681
847
10,616
10,045
182,662
Pruissische .. .. .. ... . , .. .
201
43,806
49
14,846
Deensche .... . ... ... . ...... .
85
8,380
175
18,028
55
3,505
82
ü,009
Hannoversche .. ........... .
724
40,114
75 1,905
605
27,833
75 1,942
Pruissischc .. .. ... . . . ... . .. .
61
15,056
130
29,969
25
8,286
29
7,636
l'lleeklenburgsehe ...... .
78
f8,638
i8
4,920
Hannoverscbe ..... .. . . .. , .
460
26,567
364
20,453
337
14,841
336
-13,765
Oldenburgsehe. . . . . . . . . . . .
77
3,945
5 i38
84
2,612
8 394
iUecklenburgsehe ... ...... .
9
3,228
68
16,224
2
1,011
13
3,551
Bremer ..... . ..... . ....... ".
17
8,666
15
9,397
Oldenhurgsehc .. . ... ... ... .
27
1,437
52
2,984
35
1,043
52
1,636
Ha1nburger ...... ..... . ... .
49
17,545
26
9,710
2 854
Breruc1•.
H
5,637
5
2,475
7
5,3.rn
7
5,375
Oostenrij ksehe" , ...... .• ..
Spaansehe" .... .. .•........
ICaliaansehe .... . . . .. , .... , •
Lubecker ... . . ... .. ....... .
Belgische . . ...... . ........ .
8
5
20
7
2,326
796
4,925
1,337
2
8
29
4
2
666
1,702
7,068
1,335
1,574
Ha1nburge1• ....... ... .... . .
Oostenrijksehc ... . ........ .
Spaanschc . . .. . .. .... ...... .
ltaliaanschc . .. .. . .. ....... .
20
3
9
6,240
810
91
3,538
24
5
4
13
10,215
1,490
707
3,668
19
3
11
6,440
856
2,469
10
3
3
17
4,036
1,007
619
3,984
Portugese he ..••............
3
743
Lubecke1'. .. . .. .. ... . ..... . .
4
580
596
3
842
A.rgentijnsehe ...•.......•..
292
Belgische ... . . . .. .. . . . . .... .
251
556
Honololusehe . .... . , ...... .
127
Draziliaa11sche . . . ..... . . . . .
231
Braziliaansehe.... . ...... .
257
Portugescl1c . . .. .... ...... .
3
787
Venezuelaansche •.........
170
Vencznelaansche" ........ .
165
Totaal ....
4.,466
974,560
317 60,963
4,164
1,005,112
375 91,611
Totaal. .. .
2,553
623,087
2,311
463,839
2,657
718,303
1,943
412,681

1~12
IX.
STAAT van bet getal en den inhoud dei· in Ne uitgeklaarde stoomschepen in 1863 en t86t
GELADEN.
BALLAST.
LANDEN VAN
NEDERLANDSCHE VLAG. VREE~IDE VLAGGEN.
NEDERLANDSCHE VLAG.
!'
1...-~~~--~~-:--~----~~~ . 11 ---~~--~~-~--~----~~--~1 ---~~--,._...~--~~~-~- 1~- -~~--~~~~~--~~-
1863. 1864.
1863. 1864. t86J. 1864.
1863. 1864.
VREEMDE VLAGGEN.
TOTAAL.
~~--~~-----~,~~---~ -- ·--'-. 11 ----~------_./>-~----~~---
1863. 1864. 1863. 1864.
Schepeu . 1 T 01111en . Sehepcn.1 T o1men .
Sehcpen. 1 Tonnen. Schepen . 1 Tonnen. Schepcu. 1 T
0 , 1 Tonnen.
Schcpcr1. J Tonnen. Sdiepen. J Tonnen.
Schcpl'n. ,
Tonnen.
1 Sch epen . , Tonnen.
Schepen.,
Tonnen.
Schepen.,
To1111en.
HERKO~IST.
INKLARING.
HannoTer .... . .. ....... . . ... . .. .. . . . · ·. • • · •
Hamburg . . . ..... . . ...... . . . .. . . . . .. . . . ... .
Denemarken .. . .. . . .. . .... . .. .... . . . . • .. .. ·
Mecklenbur~ .. . . . • . ..... .. . . . . • . . • • . · .. • · ·
Lubeek .......... . . ..... . ... . .. . ....... . .. .
Pruissen .. . . . ... . . .. .. . .. .. . . . ... ... . .. ... .
Rusland (Ooat• en Witte Zeeën} . ..... .
z"veden . .. ..... . .. ......... ... . . . . .. . ... .. .
Noorwegen . .. . . . .. . .... .......... . . . .... . .
Belgie . .. . . . .. .. .... ... ... . ....... .. ..... . . .
Groot-Brittanje . . ... . .... . .. ... . . . . .. . .. . .
Frankrijk . . ... ..... . ... .... . ... .. . ..... ... .
Spanje .. ... . .... . .. ..... ... . . ......... .. .. .
Portugal. ... . .. . ...... ... .. .. . ... ....... . . .
Italie (vóór 1863 Oud·Napela en Sicilie)
Oo!ltenrijk .•.... .. ..... .. . .. .. . . .. ... . . .. • ·
Suriname . .. . ..... ....... . . .. .. .. . . . . .. . . . .
BF.STEHING.
UITKLARING.
Hannover ... . .. . .......•. . ... . . . . . ...•. .. •
Bremen . ...... •.... . ... . ...•. . . ... ... . .. . ..
Hamburg .. . .. . . . ... . .. . .. ...... ........ . . .
Denemarken ... .. .. . ..... ... . .. .. ... . ... .. .
Lubeek ... . .. . .... . ... .. . . . . . . . . .. . . . ... . . . .
~ruis.sen ...... ... . . . . ... ... ... ...... .. ... . .
Rusland (Oojit• en Witte Zeeën) .. . . . . .
Zweden .. .. . . . . ..... . ..... . . :· ···· · ···· ·· ··
Noor,vegen." .. . . .. ... . . . .... . .. . .. . .... · •
Belgie . . .. . ...... . .......... . .. .. .. ... .. .. . .
Groot-Brittanje . ............ ..... ·· ·. ··· •
Frankrijk .. . . .. . . . ... ...... . .. .. ... .. . .. . . .
Spanje . . .... ... . .. ... ..... . ......... • · . . · ··
Gibraltar .. . . .. ..... .. .... . . ..... . ... ... . .
Italie (vóór 1863 Ond·Sardinie) . . . .... .
Oostenrijk . . . ...... . .... . . . .. .. ... .. .... . . .
Turkije ...... . . ...... . .. . ... .. ... . , . . .. .. .
Egypte . .. . ..... . . ....... . . . . . . .. . . ... . , . . . .
Japan ... .. ... . ···· ~ · .. . . . . . .. . . .. .. .. .... . .
Cuba . . .. .. . .. ..• .... .. . .... .. . . .. . . . . . .. . ..
Op avontuur ... . .. . . . .. . . . . .... . .... . . . ... .
98
71
15
9
24
221
142
1
6
8
152
30,070 114
152 9
2
23 ,157
5,012
2,868
6,210
72,084
3(i,999
633
597
3,082
4,728
261
67
14
11
25
217
142
7
6
32,150
2,222
442
172
23,838
4,826
4,508
6,579
73,5·13
37,309
4,285
3,609
5
79
1,306
3
44 18,f35 20
2 354
601
984 386,083 1,190
2 545
3,476
600
2
103
9,140 1.15
249 15
249 11
25
556
476,136 1,205
144
1
1
6
3,476
32,150
2,822
422
172
32,978
5,075
4,757
6,579
556
549,649
37,309
4,285
3,609
2 160
3 1,146
--------------------------_-----1-1---1-----1·------------------------------------------
Totaal . ..... 599 186,005 615 193,453 1,039 407,103 1,227 490,406 1,638 ~ . 683,859 5 1,306 102 48,676 168 81,767 102 48,676 173 83,073
Totaal. . ... .
-------------------------------1-1---1-----1-------------------------------------------
5
96
4
58
20
13
20
901
29,664 111
1,256 8
2
19,879 50
7,269 15
3,763 16
5,250 24
31 ,257
2,229
716
-17,575
4,921
5,864
6,346
3
17
2
2
1,136
2
1,309
4,725
956
797
447,735
563
2
9
5
1
2
150
2,548
2,456
249
496
99
75
20
15
20
150
33,805
2,229
716
20,031
5,170
6,360
6,346
220 71 ,425 209 74,265
1,388 566,078 1,356
640,343
154 41 ,392 146 39,162
156
39,162
630 2 956
956
3 1,857
345
2,202
219
491 20 9,103 50
21 9,322 51
2
7
1,038
4,135
7
2
4,017
1,226
4,017
1,226
490
490
3
1,;8601
1,860
752
752
------·
279
--·
"
567
567
1
1-.--1-----I------------------------------------------
601 186,881 597 191,633 1,162 456,085 1,411 574,182 1 , 763 1~ 765,815 2 579 6 1,950 26 11,493 54 24,386 28 12,072 60 26,336
360
3 579
99
3
47,386
1,290
2 5.62
2 880 2 524
2 1,304
165
1
288
566
80,253
660
660
610
556
21,993
99
3
2
2
3
47,386
1,290
562
1
2
168
3
524 3
1,664
288
160
566
81 ,399
660
660
579
1,490
556
22,484
II. 60

,..
x.
474
lnkla~
en 186&.
HAVENS WAAR IS li\GEKLAARD.
GELADEN.
NEDERLA~DSCllE VLAG. VREE~IDE VLAGGEN.
'1863.
1864. 1863. -
! 1864. 1863, 1864.
!/----~~--~~-- ~-:--~--~~~---- ----~~--~~/--- ---
NEDERLANDSCllE VLAG.
1863.
1864.
BALLAST.
VREEMDE VLAGGEN.
1863. 1864.
1863.
TOTAAL.
1864.
~~~~~~-!-~~~~~~
S.-hcpcn. 1
Tonnen.
s,·hcpen.1 'fonncn. Schcpcn.1 Tonucu.
1 Schepcn. I T

-,
i76 477
XI. Uitkla~ Il t86t
GELADEN.
1
BALLAST.
......
- ..- - ·- - -
- -
NEDERLANDSCHE VLAG. VREE~IDE VLAGGEN. NEDERLANDSCHE VLAG. VREEJIDE VLAGGEN. TOTAAL.
HAVENS WAAR IS UITGEKLAARD. ..
-
~
----
1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864. 1863. 1864.
Schepen. 1 Tonnen. Schepen. , Tonn en. Schepen. , T onnen . Schepen. \ T om1en. Schepen.\
Î < " .
1
j ,,, ,,~ 1
1
T onn'cn . Tonnen.
1 Schepen.1 Tonnen. Sch epen. , Tonnen. Schepen. , Tonnen. Sch epen. , Tonuen. 1 Schepen. , Tonnen.
1
1
1
Il
,, Il
A.lkmaar . .. . . . . .. . . . .. . ...... .. · · · · · · · · · ·
"
6 352 12 352 6' 2 352 4 ·1,144 5 930 10 2,484 12 3,243 14 3,628 17 4,173
~msterdam . . ... .. .. . ......... . . . . . . . . . . . 798 184,787 735 177,344 542 88,224 403 74,696 1,340 2i 8 252,040 84 U,972 226 32,769 395 108,117 364 97,127 479 123,089 590 129,896
Edam· .. . .. . . .. ........ . ... . .. . .. .. .. .. .. . 1 436 Il Il Il Il Il Il 1 Il 50 7,577 31 5,012 59 HJ,534 72 25,335 109 27,1H 103 30,347
, ,,
Enkhuizen .. . ...... . . . . .. . . . .. ... · . · ·····
Il Il Il Il Il Il Il Il
Il Il
" " 1 34 Il Il 1 34 Il
"
Helder .. . . .. .
·· ···· ········ ··· ·· · ··· ··· 3 608 9 772 42 13,015 19 6,737 45 ! 8 7,509 6 602 5 1,436 173 54,068 253 65,326 179 54,670 258 66,762
1
Hoorn . . ·.. . ... ... . ....... . ...... . . . .. . .. . 31 225
Il 2 177 Il Il 5 Il
Il
Il Il
"
" "
Il Il
" " " "
"
1
Il Il 37 12,183 32 7 12,183
i'tledemhlik .
Il Il
Il Il
···· ··· ···· ···· ··· ······· ···
32 9,387 " "
1 265 Il Il 1 265 Il Il
1
M•ti(len . ..... .. . . ........ . .. . ... . . .. .... .. 2 190 2 114 Il Il
" " 2 2 114 1 93 5 568 Il
"
1 53 1 93 6 621
Purmerend .. ... ... ....... .......... ..... 1 55 1 119 17 1,820 8 517 18 9 636 6 2,190 9 2,457 93 27,198 130 38,581 99 29,388 139 41,038
Texel . .. . ..... . ... . .... .. . .. . . . . . . . . ...... 3 147 1 26 Il Il Il
" 3 ~ 26 Il
,,
Il
"
1 9·1
Il
"
1 91 Il Il
Zaancla1n . . .. .. .. . ...... .. ..... ...... .... 10 582 11 689 8 486 4 530 18 5 1,219 16 1,374 24 2,546 36 4,281 31 4"788 52 5,655 55 7,334
B.-ielle .. . .. ..... . . ... . ... . .. . . . . .. ..... . .
Il Il ,,
Il Il Il Il Il
Il Il
" "
1 89 Il Il 1 75 Il Il g 164
Delfshaven . .. .. .. . . ....... . . ..... . ··· . · . . 2 224 3 262 3 263 3 375 5 6 637 2 204 7 811 1t 1,360 5 946 13 1,564 12 1,757
Dordrecht .. . ···· · ·· ·· ······· ·· ·· · ····· ·· 111 28,422 92 25,777 108 13,354 195 25,962 21!) 1 ~ 51,739 21 3,504· 35 5,946 227 37,691 135 32,788 248 41,195 170 38,734
Hellevoetsluis . . . . .. . .... ..... .... . .. . .. . 4 154 3 105 1 115 5 2,568 5 8 2,673 7 492 3 147 11 1,983 8 2,136 18 2,475 11 2,283
~laassluis .. . ... . . ........ . . . .. .. . . .. . .. .. 1 95 1 254· , 1 1 254 13 1,755 11 1,689 2 177 Il Il
" " "
15 1,932 11 1,689
Noo.rd'Wijk aan Zee . . .... . .... . ... .. . . . .
Il
"
3 84 Il Il
Il Il 3
"
84 Il Il Il
Il Il Il
Il
"
"
"
" "
Rotterdam . . " ... . .. ... . .. . .. . . . . .. . .... . 687 206,931 675 231,526 1,351 422,647 1,455 507,642 2,038 6. ~ 739 ,168 87 19,795 9f 20,623 536 119,257 256 72,231 623 139,052 347 92,854
Se beveningcn . ..
Il Il
··· ····· ·· ···· ·· ······· · 35 1,034 Il 15 5,473 Il 0 6.507 Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
"
"
Schiedam . . . ... ···· ··· ······ · ·· ··· ······ 33 4,221 31 5,301 60 6,033 31 4,687 93 ! ~ 9,988 57 8,284 177 24,019 299 51,658 154 25,318 356 59,942 331 49,337
,~ laardingen .... ··· ········ ····· ······· ·
6,213 53 6,240 Il Il 2 170 M ~ 6,410 24 2,775 34 4,220 15 3,495 9 2,473 39 6,270 43 6,693
5' 1
Delfzijl . . ... .. . . . . ·· ····· ······ ······ ··· 26 1,573 32 1,583 14 211 23 482 40 ~ 2,065 281 27,686 300 29,222 52 2,744 52 2,186 333 30,430 352 3 1,408
Groningen . . . ... .... ... ... .. ....... ..... 233 16,\J57 ·199 13,624 58 2,636 53 2,772 291 !~ 16,396 135 9,94 1 176 14,002 78 2,695 74 2,461 213 12,636 250 16,463
Langakkerschans .. . .. . . .... . .. .. ..... . . . 8 300 15 541 2 12 29 584 10 ~ 1,125 20 868 78 2,475 47 855 82 1,668 67 1,723 160 4,143
Oude Pekela ... . ... . ...... . . ..... . .. . ....
Il
" 1 31 Il Il 2 73 Il
~ 104 8 305 11 565 5 228 36 1,168 13 533 47 1,733
Termunterzijl . . .. . .. . . . . .. . . .. . . ··· . · . . . 14 879 7 424 24 432 43 763 38 ~ 1,187 120 5,069 119 7,063 89 2,238 54 1,134 209 7,307 173 8,197
Zoltkamp . .. . . . . . . . .. . .. .. .......... . . . .. 18 488 17 860 ,,
Il 1 299 18 ~ 1,159 9 769 20 1,644 ·1 28 1 35 10 797 21 1,679
Dokkum . . . . . ... . ..... .... .. ... . . .. . .. . .. 32 2,107 33 2,183 3 230 3 217 35 ~ 2,400 28 2,127 26 2,302 13 678 7 301 41 2,805 33 2,603
Harlingen .. . . ..... . .... . ....... . ... .. .. . . 136 14,272 87 9,177 183 60,251 227 68,431 319 i Il 77,608 240 33,218 268 35,000 89 13,146 130 21,417 329 46,364 398 56,417
Leeu'Warden .. . .. . .. . ........ . ....... . . . . 11 678 4 254· Il
Il
Il
"
11
254 1 63
" "
"
Il
,,
Il Il 1 63 Il Il
Il Il 212 Il Il Il Il Il ~ 212 21 1,688 15 1,291 Il Il Il Il 21 1,688 15 1,291
Lemmer .. . .. . ... .... . . . .. .. .. .-. .. . .. . . . .. 3
Kampen . . . .... . ... . . . .. . ... .. .. . .... .. . .. " "
Il Il Il Il
Makkum . . .. . . . ......... . . . . ..... . . . . .... 90 2,844 79 2,347 90 ~ 2,347 Il Il
Il Il Il Il Il
Il
" "
"
"
Oostmahorn .. . .... . . . .. . ... . . . .. " . " .. . . 10 214 Il Il
Il Il
" "
10 Il Il
Il Il
Il
Il
,,
" " "
"
" "
Sneek .... . . . . .... . .. .. . .. ... . . . . .. ....•.. 4 185 3 131
Il Il
" "
4 ~ 131 Il
Il
Il Il ,,
Il
Il
"
" " "
"
Stavoren .... .. ... . .. .. .. . ..... . . . . .. • ·• ·• 8 453 5 288 Il Il Il
"
8 ~ 288 Il
" 3 276
Il Il
,,
Il Il
"
3 276
Workum ...... . ..... . . . .. . . ....... . . ... . . 64 3,786 73 4,315 1 29 5 222 65 ~ 4,537 4 231 1 53 Il Il Il
" 4 231 1 53
40 7,511 28 6,7 02 Il Il 40 ~ 6,702 17 1,588 11 1,094 1 79 Il Il 18 1,667 11 1,09!i
Z-wolle ..... . . .. . . . ...... .. . .. . . · · · · · · · . . . 32 2,113 12 849 5 508 Il
"
37 ~ 849 35 3,567 45 4,530 14 1,357 8 934 49 4,924 53 5,464
Bro11wersha"Ven . . . . . .. . ........ .. . . . .. . . Il Il Il Il
"
" 1 40 Il 40 Il
"
2 98 Il
" 1 154 Il Il 3 252
Il Il Il
Middelburg . ..... . ...... . ... . .......... .. 6 1,125 3 984 6 b 984 22 5,435 16 4,042 13 1,802 9
"
1,3001 35 7,237 25 5,342
Neuzen ..... . . . .. . ... . . . . ... . •.. . . . . . .. . .. 1 60
Il
Il
"
" "
" 1 Il Il Il 1 122 10 2,812 19 4,698 10 2,812 20 4,820
Il
Sas van Gent . . ... ..... ... ..... .. . . ·. · . ..
"
1 57 ,,
,, Il Il
"
57 Il Il
Il Il Il
Il
Il Il Il Il
"
"
1
'1li"singeu... . ... . ....... . . . ..... · . ·. · · . . . 20 1,984 27 1,854 1 61 1 33 21 1,887 25 2,796 41 5,662 10 842 11 1,348 35 3,638 52 7,010
Zierikzee ........ .... ...... ·· . . . . ·· · · · · ·· 10 3,768 7 2,738 ., Il 1 148 10 IS 2,886 19 1,556 15 1,895 19 2,642 28 3,457 38 4,198 43 5,352
- - ------------ - - - -- - -- - ------------- ----- - ----- - - - ---
T o taal .. ... .. .. 2,386 491 ,743 2,2·12 496,454 2,553 623,087 2,657 718,303 4,939 !,Il 1,214,757 1,363 161,668 1,812 214,593 2,311 463,839 1,943 412,681 3,674 625,507 3,755 627,279
..
r
1
......

l --
1:~1·1
-
xn.
STAA'r van de in- en uitgeklaarde zeeschepen.
JAREN.
Neder-
landschevlag.\
GELADEN.
Vreemde
vlaggen.
INGEKLAARD.
TOTAAL.
Sc_hcp.\ Tonnen. \sch

.
480
48t
00
co
00
0
-
.,, "
XIV. Vrachtvaart door nederlandsche schepen van vreemde havens op vreemde havens, gedmende het jaar t863.
INKLARING. Ul1'KLARING .
LANDEN
VAN
HERKOMST EN BESTEmHNG.
GELADEN. BALLAS'l'. GEI.ADEN. 1 nALLAST.
er.)
co
00
-
c
J
c
j
c
....i
t-t-Gl~
co ~ ~ Gl
Gl
~~ r-_
~ - ~ -
co
t-
00
0
~
....
-Gl
~~~~~Gl~~~~-~-Gl~~~~:~
- ~ ~ ~ ~ Gl
~~GlO..;:.
~u-;"~"~
~~~~t-~~~~~~~~~~~~~-~
O>GlOOO>..,.. .... ocoGl .... ~~ G'IO>
~~~~~ ~~~~ ..... .... ~
~o-~ -Gl
.....
G'ICOCOO>G'I
OOlf:>~t-C­
-t-
:~
.,,
"' 0
c
c
0
~
.:?
i
Hannover ........... . ................ .
Olclenburg.. . . . . . . . . . .. .
Drenten ......... .
Han1b11rg ............................. .
Denenaar.ken ...... . ....... . ... . . ..... .
1'1ecklenburg ... . .. . ..... .
Lubeck ......... . ... ... . ............. .
Pruissen ... ....................... .. . .
R118land (Oost• en Witte Zeeën) .. .
z,veclen .................. ... . ....... .
Noor,vegen .......... , .... .. .
Belgie ...................... : .... .... . .
Groot-Brittanje .. ... ................ .
Frankrijk ............................ .
Spanje ........................ .. ..... .
Gibraltar . . . ........ . ................. .
Portugal .......................... . ... .
ltalie (Oud-Sarclinie) ............... .
Kerkelijke Staat .................... .
ltalie (Oud-Toscane) ........... .. .. .
ltalie (Oud-Napels en Sicilie) .. , .. .
Malta ................... . .. ... .. . . . ... .
Oostenrijk ... , .. .. . ......... , ........ .
Donauvorstendommen . , .... . ....... .
Joniscbe eilanden .. ...... ........... .
Griekenland .. .. ..................... .
Turkije .. . .... .. ............ . ......... .
Egypte ................................ .
A.Jgiers .... .. .... . .. .. .... .. , .... . .. . . .
1'1arocco ... .......... ................. .
Kanarische eilanden . .
Kaap de Goede Hoop . .............. .
Engel"cbe oost·indiscbe bezittingen
!Uauritius ................... . ... . .... .
Java, enz ........... . ................ .
China .. ... . ...... ... ... ...... .. ....... .
Philippijnscbe eilanden ............. .
Vereenigde Staten van N.•A.merika
Eng.elscb A.merika ......... ... .. .. .. .
lUexico ...... ..... . .
Venezuela .... . ......... . . .... . ... . . . . .
Cuba ........... ... ... .... . .. .
Haïti ... ................. . .. .. ..... . .. .
Po~torico ............. . ...... ...... .. .
Curaçao .. , ........................... .
Suri11ame ...... . . ..................... .
Brazilie ................ . .. .... .... .. . .
Rio de Ja Plata ..................... .
Chili .. .. .......... . ................... .
Groenlancl .............. .... ... .. ..... .
!lu8tralie ...... . ...................... .
Californie ........................... .
Japan ........... .. .... .. . · ·· ···········
Golf -van Perzie . . .. . .. . ............. .
Honolulu ......................... . ... .
Vreemde niet genoemde havens ... .
SciJepen. Tonnen . Schepen. 1 Tonnen. l-Schc:~-Tonn:: 1 - Echep~~~r=-
28
5
13:1.
102
·129
19
13
266
278
81
104
125
580
66
147
:1.
67
35
2
23
89
3
48
37
11
14
19
7
3
8
6
20
53
:1.55
31
8
3
7
2
43
73
14
3
2,484
280
12,059
12,708
13,814
2,050
'1,384
34,233
35,788
8,382
15,918
20 44-3
10'.424
9,-\98
23,959
137
8,841
5,067
376
3,007
33,448
401
7,879
6,026
1,745
2,054
3,066
1,060
381
1,246
3,323
9,770
30,869
56,665
5,904
1/~72
757
1,121
360
8,263
14,476
7,204
948
10
6
101
62
33
2
111
46
36
7
290
20
24
27
9
!~9
10
14
7
5
8
1
4.
1
16
36
24
6
2
1
1
5
4
4
827
384
5,905
5,086
3,3 77
1'19
12,100
6,!~65
3,933
776
37,532
2,923
3,764
3,354
1.316
7;017
1,662
2,290
1,072
1,164
1,131
112
597
167
7,600
20,262
9,852
1,166
459
158
200
1,162
695
2,615
15 1,106
3 190
82 5,454
120 14,008
68 8,84·6
14 1,196
2 138
157 19,478
2'11 26,790
88 10,010
84 9,502
131 17,876
916 128,386
83 10,992
103 13,547
7 2,240
37 4,451
22 3,437
1 133
50 12,386
79 25.801
1 '144
70 14,292
18 2,906
7 1,607
2 625
15 2.161
5 '701
4 616
1 124
5 1,515
47 23,637
1 361
17 8,808
90 35,476
10 5,197
15 2,827
2 909
4 632
11 1,727
:1.6 3,127
7 1,071
12 2,037
11 1,666
10 2,664
73 12,049
59 12,751
:1. 149
2 703
9 5,212
3 1,268
46 13,265
:1. 750
1 :1. 2,346
76
12
38
29
178
3
6
23
17
19
11_
20
269
22
33
16
1:1.
22
4
4
42
2
H
4
5
3
7
1
1
4
5
9
32
2
3
1.
6
3
17
4
1
3
6,365
699
5,192
3,028
14,325
437
723
3,098
3,118
1,921
1,534
3,353
35,573
3,214
4,395
1,799
1,527
3,642
742
484
6,887
256
1,760
636
681~
438
1,061
1.25
164
1,343
2,124
4,506
14,551
4·74
204
158
209
481
257
1,312
545
9,766
2,314
740
1,078
Totáal. ... . .. .
2,859
479,290
982
147,242
2,859 479,290
982
147,242
II.
61

xn·a. Vt'arhtvaart door ncderlandsd1e schepen van vreemde havens op vreemde havens, gcdmende het jaar t864.
!~KLARING.
UNDEN
GELADEN.
BALLAST.
GELADEN.
VAN HERKOMST EN BESTEfüllNG.
\ ____ --1----
T·l111Cll.
s,·h epl'n. 1
1 Sd10pei" 1
UITKLARING.
BALLAST.
/
·r98I
.E9Bl
'v9Bl
0 .E9Bl
'v98I
0
"'
0
"'
1 :
1 ~
1 ~
1 :
1 i
Danno,·e1• . ........ . .. .
Oltlenbu1•g ..
Breinen ......... . .... .
ll•unhurg .... . " .. ... .
Dc11c11i.arl,e11 .. ........ ..... ... . ... . .
\Uccldcnburg ................. . ....... .
Luhccl

..., ...
484
HANDEL EN
SCHEEPVAART OP JAVA EN MADURA
OVER 1865 EN 186t
.5
"r9Bl
0
P.981
0
1'9 8 !
0
b
....
"'
,, "'
"1198! '" C"> .
•g981
Ï >98l
"R9Bl
'"
1-~--'---I--::::--"" ~o-=
i J}
1
1
,.... """ "!:98! "
::::: : . ~
"' 00
0
""
"' 00
0
"'
"'
0
"'
"'
"" 0
C'1
""
"' '"
"'
...
"' 00
'"'
"'
0 "'
0
M
00
"" 0
""
"" ..,.
"'
0
,, ""
00
0
00
l ~
00 "'
"" 00
"'
00
00
c
"'
0
0
""
"'
0
..,.
"' 0
00
,,.
"'
"'
"' 0
"' ""
-
De uitkomsten van den handel op Java en Madura waren als volgt:
In :1863.
,, 1864.
Algemeene invoer.
. f 64,273,247
66,846,412
A.lgemeene uit"oer.
f 109,162,388
123,094,798
Meer uit· dan ingeYoerd,
f 44,889,141
56,248,386
De algemeene invoer bedroeg in 1863 /532,094· (0.82 %) minder, in 1864 /2,041,07-t (3.15 %) meer, de
algemeene uitvoerft,354,511 (1.23 %) minder en/12,577,899 (1i.38 %) meer dan in 1862.
Bij de splitsing van den in- en uitvoer in dien voor rekening van het gouvernement en van partikulieren
verkrijgt men :
In 1863 ..
Il 1864 ..
Gouvernements.
. f 19,034,034
29,011,164
Invoer.
Partikuliere.
f 45,239,213
37,835,248
Gouvernements.
f 58,314,949
67,108,271
Uitvoer.
Partikuliere.
f 50,847,439
55,986,527
Onder den gouvernementsuitvoer zijn begrepen de voortbrengselen door tusschenkomst van -de faktorij der
nederlanclsche handelmaatschappij naar Nederland uitgevoerd ter waarde van f 53,297 ,305 en f 62,076;672.
Vergeleken met 1862 is de gouvernementsinvoer toegenomen in 1863 met f 4 72,326 (2.54 %) , in 1864 met
j10,H9,456 (56.30 °) 0 ), de uitvoer in het eerste jaar afgenomen met /231,717 (0.40 %l, in het laatste toegenomen
met f 8,561,605 (14.62 °fo). De partikuliere invoer bedroeg in 1863f1,004,420 (2.:17 %), in 1864
/8,408,385 (18.18 °1 0 ) minder, de partikuliere uitvoer in het eerste jaar f 1,122,794 (2.16 %) minder, in het
tweede f 4,016,294 (7.73 °fo) meer dan in 1862.
Aan specie werden in elk jaar ingevoerd/ 18,569,480 en/27,105,512. tegen/14,483,114 in 1862, waarvan
j 15,114,250 en f 25,584,952 voor de regering en f 3,455,230 en f 1,520,560 voor partikulieren; uitgevoerd
/12,075,018 en/15,263,303 tegen/12,236,52'1in1862, waarvan /4,042,975 en /4,159,000 voor de regering
en f 8,032,043 en f 11, 104,303 voor partikulieren.
De invoer van voortbrengselen uit Europa, Amerika en de Kaap de Goede Hoop bedroeg in f863 f7,637,8H
(21.25 %), in 1864 }'10,564,981 (29.4 °fo) minder, uit de West van Indie en Bengalen in 1863 f 268,407
(19.7 °10 ) meer, in 1864f497,152 (36.49 %) minder, uit China, Manilla en Siam /3,594,720 (lt3.44 %) en
f'l,034,282 (32.64°10 ) meer, uit Japan/21,719 (28.28%) en/32,532 (42.37°/ 0
), uit Australie/207,848 (63.48%)
en f 127,763 (39.02 °lol, uit den Oosterschen Archipel f 614,209 (6.5 °/ 0
) en f 393, 181 (4.f 6 °/
0
) minder dan in 1862.
De nitvoer van voortbrengselen uit Europa, Amerika en de Kaap de Goede Hoop beliep in 1863 f 495,512
(18.64°10 ), in 1864/1,301,048 (48.94%) meer, uit. de West van Indie en Bengalenf2,2i7 (3.7 %) en/18,196
(30.35 °/0 ), uit China, Manilla en Siam/21,359 (15.25 °1 0
) enf-16,487 (11.77 °1 0
), uit Japanft,297,776 (98.72 °fo)
enf 1,308,530 (99.53 %) minder, uit den Oosterschen Archipel in het eerste jaar /367,168 (0.39 %) minder en
in het laatste ./9,593,282 (10.19 %) meer dan in 1862.
Uit den staat van den uitvoer der voortbrengselen b!Ukt, dat de vi.J./tien voornaamste artikelen in 1863 met
90 .-16 % , in 1864 met 90.49 % hebben gedeeld in den geheelen uitvoer van koopmanschappen, en dat van die
artikelen koffij en suiker 69.01 % en 72.4-1 % van de geheele waarde hebben uitgemaakt. De uitvoer van
cochenille, koffij, rijst en tin was in beide jaren, die van tabak in 1863, van indigo, nagelen, suiker en
notenzeep in 1864 meer dan in 1862. Kaneelolie werd in 1864 niet uitgevoerd.
De invoer van koopmanschappen door partikulieren bedroeg uit Nederland in 1863 40.49 °1 ,
0
in 1864 42.73 °1 ,
0
uit Engeland 17.55 % en 16.2 % 1 uit den Oosterschen Archipel 25.11 % en 30.15 °/
0
en uit de overige landen
16.85 el0 en 10.92 °1 0 van de geheele waarde van den invoer. Vergeleken met 1862 is voor dien invoer het
betrekkelijk aandeel toegenomen, in 1863 voor Manilla, Siam, Bengalen, den Oosterschen Archipel, de Golf
van Perzie, China, Japan, Noord-Amerika en de Kaap de Goede Hoop, in 1864 voor den Oosterschen Archipel
, Manilla, China, Siarn , Noord-Amerika, Zweden , Bengalen , de Golf van Perzie en Mauritius. De invoer
bedroeg in elk jaar uit Manillaf2,731,080 en/653,091, Siarn.f 556,024enf136,935., China/3,145enf10.\,806,
r
r
.......;.i

486
Denemarken.f 1,122 en f 118 meer, uit N ederlandf 4 ,250,228 enf 5,650,886, Engeland f 1, 105,289 en j' 2,555,091,
Frankrijk f358,509 en f 468,762, Nieuw Holland f220,167 en .f 188,962, Hamburg f123,117 en f77,182,
Zwedenj'14,531 en./56 en de Kaap de Goede Hoopf2,818 enfû9,215 minder, uit Bengalen, de Golf van
Perzie, Noord-Amerika en Japan in 1863 .f 410,008, f91,826, f8,310 en f2,792 meer, in 1864 f20,545,
f H,160, f 534 en f 30,947 minder, den Oostersehen Archipel in 1863 j' 316,069 minder, in 1864f141,054 meer,
Mauritius in 1864f3,249 meer dan in 1862. In 1863 werd uit Zuid-Amerika voor f 53, uit Nieuw Guinea
voor f 1,604. in beide jaren uit Rusland niets ingevoerd.
Vau den uitvoer werd uitgevoerd naar Nederland in 1863 84.48 % , in 1864 87 .07 % , den Oosterschen .Archipel
9.21 % en 8.36 % -en de overige landen 6.3 l % en 4.57 °fo. In het aandeel der overige landen deelden
Frankrijk met 1.;l;l % en 0.54 % , China met 1.27 % en L32 % , de buiten bezittingen van het gouvernement
met 1 "1 0
en 0.81 °1 , 0
Noord-Amerika met 0.75 % en 0.20 °1 0
, de Golf van Perzie met 0.67 % en 0.34 ·%,
Engeland met 0.55 % en 0.26 % , Nieuw-Holland met 0.36 % en 0.99 °fo, Japan met 0.17 °/ 0
en 0.01 °fo, Siam
met 0.10 % en 0.09 °fo, in 1863 Hamburg met 0.08 % en Bengalen met 0.03 °fo. Het betrekkelijk aandeel
nam toe in 1863 voor Engeland, Noord-Amerika, China en den Oosterschen Archipel, in 1864 voor Nederland,
China en Nieuw-Holland. Naar de waarde werden in elk van beide jaren verzonden naar China
f 849,979, f 1,038,4 l 4 en den Oosterschen .Archipel f 392,488 en .f 466,344 meer, naar Noord-Amerika en Engeland
in 1863./430,379 en.f75,561 meer, in 1864./75,762 en.f176,080 minder, naar Frankrijkj'554,503 en
f 1,261,679 , de Golf van Perzie f 460,065 en .f 743,343, de buiten bezittingen , door het gouvernement, .f 238,600
en .f 340,670, Siam f 38,836 en .f 35,657, Japan .f 6,535 en .f 164,599 minder, naar Nederland en Nieuw-Holland
in 1863./1,148,273 enf592,436 minder, in 1864./10,7'15,980 en./126,819 meer dan in 1862. Slechts in 1863
werd naar Hamburg voor .f76,313, Zweden voor }'366, naJ.r Bengalen in elk jaar voor f24,475 en f 4,671
uitgevoerd.
In entrepots werden aangebragt en opgeslagen voor eene waarde van .f 10,378,109 in 1863, j' 6,078,792 in
1864,f1,8U,2'10 enf6,H3,527 minder dan in 1862; hiervan }'9,'197,723 en ./3,767,823 te Batavia, ./462,893
en./552,521 te Samarang,fl,717,493 en.f1,715,480 te Soerabaija en in 1864f42,!J68 te Cheribon, waar eerst
. in dat jaar een entrepot is opgerigt. De goederen uit entrepots ingevoerd, begrepen onder den partilrnlieren
invoer, hadden eene waarde van .f H ,4·64,207 en f 4,986,51'1 , f 4,388,580 meer en .f 2,089, 116 minder clan in 1862;
hiervan te Batavia f6,155,148 en f2,816,259, Samarang .f719,491 en f 455,615, Soerabaija f 4,589,568 en
f 1,684,251 en Cheribon in 1864 f 30,386 .
.Aan regten werden ontvangen in 1863 .f 9,770,399.16, in 1864 .f 9,422,009.865 of ./699,594.47 en f 1,047,983.76~
minder dan in 1862; hiervan aan:
Inkomende regten.
Uitgaande regten .
Entrepötregten ...
Overscheepsgdden .
Waaggelden. . . . .
1863. 1864. 1863. 1864.
j' 5,780,56!).40 .f 5,096,717.055 Pakhuishuur . f 223,564.44 f 123,650.37
3,li6,714.455 3,577,1Hl.995 Oonsumtieregt op den
56,030.46 63,008. [ 1 tabak. .. . .
94,258.421> 90,537 .82
5,362.84 2,484.26 5 % additionele regten. 452,988.31 436,828.695
40,910.83 31,663.56
Onder de inkomende en additionele regten zijn begrepen.f817,40L63 en.f882,718.62 5 op ingevoerde gambier ,
onder de uitgaande en additionelef2,151,030.475 enj'2,864,413.315 fictive regten op ingevoerde gouvernementsvoortbrengselen
naar Nederland. Van het geheele cijfer der ontvangen regten dient, behalve laatstgenoemd
bedrag, nog te worden afgetrokken het bedrag der gewone terugbetalingen .f 121 ,8 l 3.82 en .f 98 ,513.87, zoodat
bij 's lands kas werkelijk zijn ontvangen j' 7 /1\17 ,554.865 en .f 6,459,082.68.
De waarde van den invoer van lijnwaden uit Europa bedroeg in elk van beide jaren j' 15,195,832 en .f 12,328,286,
tegen j' 18,205,016 in 1862; waarvan oorspronkelijk uit Europa f 14,558,04 7 en f 11,642,810. Van deze lijnwaden
zijn aangebragt uit Nederland voor .f 8,966,645 en .f 7 ,118,278, of j' 2, 754,955 en .f 4,603,3îl2 , uit Engeland voor
f5,584,64l en f 4,512,006, of f532,795 en ./1,605,430, andere europesche landen voor f6,761 en f12,526, of
f 48,144enf42,379 minder, van elders voor f637,785 en f685,4ï6, of f326,710 en .f374,401 meer dan in
1862. Uit Nederland werd ingevoerd met bewijzen van nederlandschen oorsprong voor .f 6,533,533 en .f 4,912,368,
of .f2,344,225 en .f3,965,3!JO , aan vreemd fabrikaat voor j'2,433 ,H2 en }'2,205,910, off 4'10,730 en f637,932
minder dan in 1862. De waarde van het vreemde fabrikaat bedroeg dus in elk jaar .f 8,662,299 en .f 7,415,918,
tegen.f9,327,258 in '1862, ofj'2,128,766 enj'2,503,550 meer dan het nederlandsche.
De drie na de lijnwaden voornaamste artikelen van invoer geven in elk van beide jaren naar de waarde de
volgende uitkomsten:
INGEVOERD UIT
Nederland, oor- ~ Nederland . .
spronkelijk uit ? den vreemde .
TOTAAL
De overige landen, . . . . .
.A-LGEMEE;-< TOTAAL
Levensmi

De schepen onder 'nederlandsche· vlag kwamen ui't en \varen· bestemd naar de volgende streken:
Nederland ........... .
Andere landen van .Europa ..
Noord-Amerika. . .....
de Kaap de Goede Hoop.
de West vau Indie . . .
Mauritius ; ....... .
China, Manilla en Siam
Japan ...... .
Nieuw-Holland.
Nieuw-Guinea .
den Oosterschen Archipel.
Schepen.
13-1
26
2
5
6
1
40
3
20
1,991.
488
Ingeklaard uit
1863. 1.864.
Lasten.
45,65-1
7,939
514
1.,336
1,806
273
10,07550
696
6,065
230
54,48750
Schepen.
194
28
6
4
5
34
4
19
2,106
Las reu.
Schepen.
71,04650 276
8,581. 1.
2,064 2
1.,058
1,400 4
6,681 15
843 3
5,897
67,02125 2,057
1.863.
Uitgeklaard naar
Laste11.
93,345
328
524
1,357
4,135
427
60,9865°
1.864.
Schepen. Lasten .
325 1H,97850
2 496
15 2,88550
3 573
2, { 75 65,48325
Voor de vaart binnen Nederlandsch-Indie werden gedurende 1863 voor de eerste maal zeebrieven verleend
aan 21 schepen en vaartuigen, waarvan 6 gebouwd in den vreemde.
4S9
STAAT van de waarde in guldens van den algemeenen in- en uitvoer op Java en Madura 1
gedmende 1865 en J86i.
ALGEMEENE INVOER.
HERHOMST DER VOORTBREl\IGSELEl\I.
Van l\lederland ...
) 1863 16870785
45727 16916512 315352 17231864
. . . ~ 1864 15509438 290 5870 200 56 15515854 201156 15717010
•
1863
andere landen ... . .. . . ... ~
8069580 808689 5326696 ;;3573 119055
1437759:>
14377593
~ 1864 6471373 275094 286291 3 43363 199090
9851833 3575 9855408
j 1 V~: 0i:e::r· ~ Siam....... . .. . 1863
ä 'i
l
Bengalen en ~China en Siam 1864
jilo Q
if S Van den Oostersehen A.r· ) 1863
·~ Ë ehipel"" """".".""" " ( 1864
.:c ;i
f g
1863
~ ioe Totaal .... )
~ \ ~ 1864
784381 169282 703439 1495
934715 310021 648611 692
500 8830781 10489878 3139878 13629756
550 9052412 10947001 1315829 12262830
-------------------------1-----1•
) 1863 25724746 977971 6075862 55068 119555
Totaal. ·. ·~ 1864 2291 5526 585405 3517394 H255 199641)
A.lgemeen totaal. .. .
ALGUEENE UITVOER.
~
8830781 41783983 3455230 45239213
9052468 36314688 1520560 37835248
------------------------------
2572282 652967 687724
2454332 279974 685754
6811
6152
3912973 15114250 19027223
3420060 25584 952 29005012
6811
6152
6811
6152
--------- - - -------------------
2572282 652967 687724
2454332 279974 685754
1863 28297028 1630938 6763586 55063 119555
1864 25369858 865379 4203148 44255 199640
6811 3919784 15114250 19034034
6152 3426212 25584952 29011164
8837592 45703767 18569480 64273247
9058620 39740900 27105512 66846412
--------- -----------------1----1•
1863
Naar Nederland ... . ... .. • ... . ~
~ 1864
6008
7910
3240 3229
100 10149 3968
28714478 28726955
31789714 31811841
28726955
31811841
~ 1863
andere landen . . .•...... (
1864
71502
55278
7951 2936 490
6180 393 208
5061749 5144628 822311 5966939
3990655 4052714 709297 4762011
' 1863
Totaal • . .. ~
~ 1864
~
. 1863
Totaal . .. .
1864
2815952 49783 112569 8732
3717928 35475 113075 1931
5956777 8943813 7209732 16153545
5149260 9017669 10395006 19412675
----------------------------
2893462 57734 118745 12451
3781116 41755 123617 6107
39733004 42815396 8032043 50847439
40929629 44882224 11104303 55986527
-------------------------1-----1•
260506
178388
4410 53292895 53297305
62076672 62076672
714163
694211
53297305
62076672
974669 4042975 5017644
872599 4159000 5031599
--------------------------1-----1•
260506
178388
4410
54007058 54271974 4042975 58314949
62770883 62949271 4159000 67108271
A.lgemeen totaal . ...
~ ' 1863
1864
3153968 57734 118745 16861
3959504 41755 123617 6107
93740062 97087370 12075018 109162388
103700512 107831495 15263303 123094798
II.
62
·,
1
r
......

---,-
,
115
0
S'
~
~
0
Il
ri.
Il
Il
=·
î
"
Il
Il
~
Il
~
I»
Il
= ~·
Il
~
!t
N
0
:.
1
Il!! 1 ~
1111 0 ". "
Il .,,
- Il ":s
~ . 1111
.:;
;
115
;·
~
" ='
r
rlJ
=
~
Il
'='
"
0
IJ
;-
1
.,, rlJ
IJ
Il
IJ
c:: "
I»
Il
~
=-
= ~
;·
1111
=' ;·
f
"
I»
.,,
I»
"
î
Il
tl.
~
~
;·
'i?
;'
:g
I»
'
Il
Il
~
I>
.:-.
I>
=
~
li
I»
:.
;;·
c;:
I»
Il
i:.
" g
~
c:: "(l>
Il
li
" i
Il
~
~
r.::
Il
~
:.
"
I»
_;:s
lil!
" e
~
t::
(l>
;i
lil!
0
.,,
Il
;
Il
~
lil!
:
~-
~
~
.
Il
:.
~·
~
= e.
ri.
I»
Il
î
~
='
Il
~
0
=
i
IJ
~
f :.
"'
':I
!"
f
:.
~
I>
Il
:.
~
~
0
Il
;
~
;"
lt
= es
" 2.
=
t:
'='
""" ::=
c:'!>
0
""" '='
::= """
""" z
("/;>
""3
.....
""3
<
,:.>
:::>
::...
öo
..:.i
..:.i
O>
-0>
co
w
0
'"
co
O>
-w
w
~
O>
-w
-0>
.....
w
~
.....
w
0
w
-:..:i
..:.i
....
:..;i
l
Ul
;"
8..
Ul
.....
z:j
~
8..
Ul
w
0,
-
~
0
Co
0
....
w
z:j
0
t:l
~
Cl>
t:l
w
~
-co
00
c..:>
r.J).
~
Ul
w
c..:>
.....
O>
°"
.....
e..
0
::;
1
~
E..
r.;·
~
:::>
:::>
e..
('t>
c-•
s; .
('t>
=
-00
~
:::>
,e.­
e=
~
co
w
0
,ç..
~
.....
.....
0
....
-w
~
c..:>
~
00
~
00
..:.i
-~
0
-....
-t
0
c..:>
00
.....
~
w
-0>
c..:>
00
.....
~
w
-:..:i
Pikols ............... .
· ~ Waarde in guldens ... .
~ Pikols .... " ......."·
~ Waarde in guldens . .. .
1 Notenmuscaat . . . .
5 Pikols ..... ··· .. ······
~ Waarde in guldens ....
\ Suiker . . ..
. .. ~ Pikols"·:" ......•".
· ? Waarde m guldens ....
; 5 Pikols ...... · .... ·····
1 'l'abak · · · · · · · · · " · · " · · · · · · > Waarde in guldens. · · ·
1 - •
Thee . . . .. . . .
'l'i1J . . . . .... . . .
Notenzeep . . .
j Pikols ............... .
· · · · ~ Waarde in guldens ... .
) Pikols ............... .
· · · · ? Waarde in guldens ... .
~Pikols ... " ... " .. ""
? Waarde in guldens .. . .
19,278.50
27,171
408,033.25
1,831,816
47.50
473
·165,963.55
5,94'1,183
6,228
81,105
272,066.58
1,920,546
70.72
1,761
139.50
7,773
1,000,020.71
13,955,512
138,993.80
2,079,494:
2,878.95, 1
107,943
3,048
247 ,215
2,681
10,724
32,373.54
1,330,897
5,762
89,220
167,994.77
1,008,'105
10.75
340
89
3,218
132.35
7,864
121 ,484,84
1,609,177
52.60
~,471
96.96
~ , 878
3,153.88
168,708
245
\:J83
16
256
1,755.67
62,806
660.53
11,f26
491,237.21
3,109,735
0.15
3
14.57
441
7.86
339
16,019.61
220,593
14,285.40
399,08'1
0.25
12
26.20
2,075
19,278.50
27,171
410,959.25
1,843,523
63.50
729
200,092.76
7,334,886
12,650.53
181 ,451
931 ,298.56
6;038,386
81.62
2,104
·103.57
3,659
279.71
15,976
1,137,525.16
15,785,282
153,331.80
2,481,046
2,976.16
111 ,833
6,228.08
417,998
3,063. 75
6,128
430,407
1,714,383
1,088.15
54,880
733,136.53
29,550,155
30
31
1,863.18
53,955
4,406.54
227,734
933,520.32
14,332,957
928.37
34,814
17,023.32
646,'107
79,834.95
6,670,409
16.03
1,282
22,342.25
33,299
841,366.25
3,557 ,906
1,151.65
55 ,609
933,229.29
36,885,041
30
31
12,650.53
181,451
931,298.56
6,038,386
1,941~.80
56,059
103.57
3,659
4,686.25
243, 7'l 0
2,071,045.48
30,118,239
154,260.17
2,515,860
19,999.48
757 ,940
86,063.03
7,088,407
16.03
1,282
0.04
3.66
0.06
37.99
0.19
6.22
0.06
0.25
31.02
2.59
0.78
i.30
~
Tot;.al der waarde in guldens . . .
26,201,992
4,234,602
~,807 , 450
34,244,044
53,292,835
87,5~6,879
90.16
...

,
STAAT van den uitvoer der voornaamste voortbrengselen op Java en Madura, gedmende t864.
BENAnIJNG DER VOORTBRENGSELEN.
Nederland.
DOOR PARTIKULIEREN NAAR
andere landen.
den Oosterschen
Archipel.
TOTAAL
van
den partikulieren
uitvoer.
Naar Nederland
door de
Ned.Handelmaatschij
in consignatie
voor rekening van
het
gouvernement.
ALGEMEEN
TOTAAL .
Per 1 o o gulden
van het
geheele bedrag
der waarde.
ç Ponden .... ···········
Cochenille . . · · · · · · · · · · · · · · · ( Waarde in guldens. · · ·
~Pond en .. . ... ········ ·
Indigo " . " " " " · " · · · " · ~ waarde in guldens .. · ·
~ Pikols ........ ·.······
fianeel. . · · · · · · · · · · · · · · · · · · ( Waarde in guldens. · · ·
~ Pikols . .... ··"·······
fioflij " " " " · · " " · · · · f waarde in guldens. · · ·
j Ponden ........... ····
lfaneelolie" · · · · · · · · · · · · · · · ( Waarde in guldens. · · ·
\ Pikols . . ......... · ·· · ·
Peper""" "" " " · " " · ~ Waarde in guldens.···
Rij11t . .. . ' Pikols ....... ·.·······
" ~ Waarde in guldens. · · ·
Foelie . ) Pikols ........·······.·
t waarde in guldens. · · ·
Nagele11 .... . . ~ Pikols .... ············
~ waarde in guldens. · · ·
Notcnmuscaat , . ~ Pikols . . ·.·············
· · · f waarde m. guldens. · · ·
Suiker . . .. ) Pikols ....············
( w aarde in guldens. · · ·
Tabak . ... ~Pikols ...........·····
( waarde in guldens. · · ·
Thee . .... . . ... .. .
~ Pikols .......·.·······
( Waarde in guldens ....
Tin .... .. . .. . . \ Pikols .... ············
· · ( waarde in guldens. · · ·
Notenzeep ..... . ~ Pikols .... ···· · ···· · ··
( Waarde in guldens ....
16,130.50
22,752
421 ,771.50
1,989,709
156.40
4,955
'147 ,638.21
5,604,072
8,337.97
131 ,498
108.315.83
922;116
4.91
H6
200.91
9,766
1,163,226.72
18,297,951
128,040.51
1,426,542
3,168.37
119,4 56
10,079
650,538
4,492.li7
173,354
3,438
47,247
218,444.08
1,265,105
H.22
315
15
436
238.12
11,679
122,125.82
1,820,626
8.50
280
47.60
1,800
749.50
43,566
3,655.50
17,157
3
45
1,160.09
44,371
235.23
3,502
429,223.96
2,256,363
1
40
1
30
15,165.57
232,388
9,432.53
385,816
26.80
1,020
89.65
6,243
16,130.50
22,752
425A27
2,006,866
159.40
5,000
153,290.77
5,821 ,797
. 12,011.20
182,247
755,983.87
4,H3,644
19.13
431
16
476
440.03
21,475
1,300,518.11
20,350,965
137.481.54
1,812,638
3,242.77
122,276
10,91.8.15
700,347
8,872
17,744
477 ,683
2,161 ,649
1,169.84
66,340
895,663.84
36 ,254,611
148.89
2,382
2,155.77
55,609
8,387.34
245,667
9,447.74
487,866
942,795.28
15,649,446
234
7,313
13,454.31
874,018
94,452.67
6,246,515
84.76
7,512
25,002.50
40,496
903,110
4,168,515
1,329.24
71,3-~0
1,048,954.61
42 ,076,408
12,160.09
184,629
755,983.87
4,443,644
2,174.90
56,040
8,403.34
246,143
9,887.77
509,341
2,243,313.39
36,000,411
137 ,715.54
1,8'19,951
16,697.08
996,294
105,370.82
6,946,862
84.76
7,512
0.04
3.87
O.o7
39.02
0.17
4.12
0.05
0.23
0.47
33.39
1.69
0.92
6.44
0.01
-~
Totaal der 'vaarde in guldens . . . .
29,179,531
3,364,408
2,946,975
35,490,914
62,076,672
97,567,586
90.49
STAAT van den partikulieren in- en uitvoer op Java en ifadura, gedurende !865 en !864.
LANDEN
Y:.\N
HERKOMST EN BESTEMMING.
1
1
INVOER.
UITVOER.
- 1 -- ~ ~
.KOOPMAJ\!SCDAPPEIW,
.KOOPMA.IWSCDA.PPEIW,
Per f 100 Specie. TOTAAL. Per f 100
Waarde. ~~ w d ~~
geheele bedrag aar e. geheele bedrag
der waarde.
der waarde.
. 1 Il
Specie.
TOTA.A.L.
1
1863. 1 1364. 1863. , 1864. 1863. 1 1864. 1863. 1 1864. 1863. 1 1864. 1863. , 1864.
1
1363. 1864. 1863. 1864.
Guldens. Guldens.
l':llcdea•land .
16,916,512 15,515,%4 4 0.49 42.73
Engeland .. . .. .
Frankrijk .. .
Hamburg ....... ... .
Zweden .... .. .. " ... ... .. . . "
Denemarken ....... ." .. .... ... .
7 ,333,774 310,733
13,357
86,76~ 1 1 3 ~ 5, ~83 , 972
~I00, 4 80
59,292
101,237 17 .55
0.74
0.03
0.21
16.20
0.55
0.16
0.28
l'Woord-A.merika .... .. , .... . .. .
Zuid-A.merika ......... . . .. . . . .
De fiaap de Goede Hoop ... .
Maurhiu11 . . . .. .... ........ .. . .
188,0!ll
53
69,704
179,2371
3,3071
3,279
0.45
0.17 1
0.49
0.01
0.01
Guldens.
315,352
Guldens. 1 Guldens. Guldens. Guldens. Guldens.
201 1 15öl17 1 231,864 115,711,olo11) 82,~2 .1,260 1 2) 93 1
~ss,513
7,333,774
3 10,733
13,357
8 G 1 7fi 2
1,132
188 1 981
53
69,704
Bengalen ... . .... _. _. .... .. . ... · 1 600 19621 170 1 40911,441 0.47
600,9621 170,409 24,475 4,6711 0.03
24,4 75 4,671
De Golf van Perzie".... . . ... 206 7
772 l 03 1
786 O.t9 0.29
206,7721 103,78 6 650,593 367,315 0.67 1 0,34
650,593 367,315
Manilla" .. . . ... . .. ... . . .. . . ... . 2 1 '>23 1 043 745 1
%2 6.76 2,05
3,5751 2,'l23,043 748,627
(:hina.. . . ..• .... - · · · · · · - · · · · · · · ·
Siam . . ... . .. ... ... . .. .. . . . .... .
.Japan . _... . . . , .... . . . . ... . . .
1'1ieuw-Holland ... . .. . . . .. . . . . .
1,445,798
1,014,997
97,431
183,390
1,54 7 ,4;; 9
5 95,908
43,692
214,595
3.46
2.4:!
0.23
0.44
4.26
1.64
0.12
0.59
1,445,798
l,Ol4,99Ï
97 ,431
183,390
1,547,459
595,908
43,692
214,5 95
1,235,485
95,195
168,159
347,065
1,423,920
98,374
10,095
1,066,320
1.27
0.10
0.17
0.36
1.32
0.09
0.01
0.99
723,311
99,000
519,697
189,600
1 1 958 1 796
194,195
168,159
347,065
1,943,617
287,974
l 0,095
1,066,320
Nieuw-Guinea .. .. . .. - ;, .. ... . · 1 l,6041 " 1 " 1 " 1 " 1 " 1 I,604
De OosteHche A.rchipel" ." . 10 1 489 1 878 10 1 947 1 001 25.11 30.15 3,139 1 878 1 1
315 1
82913 629 756/12 262,830
1 1 1 8 1 943,813 9,017,669J 9.21 J 8.36 J 1,209,732 110,395 1 006 16,153,545 19,4 12,675
Gou"ernement.8 uitvoer naar
de buitenbezittingen ..... .. .
974,669 872,599/ 1.00 1 0.81 1 4,042,975 I 4,159,000 5 1 017 1 644 s,031,599
____,____,__,__,___,____,____, 1 1 1--1--1----l----1 Il
s,~s 3 ,972
200,480
5 9,292
101,237
128
179,237
3,307
3,279
531,982
1,289,656
76,313
366
725,439
280,24 l
5 82,·180
219,298
84.48
0.55
1.33
0.08
0'75
87.08
0.26
0.54
0.20
Guldens.
Gulden•.
Guldens.
Guldeno.
I) s2,024,26o 12) 93 1
888 1
513
531,882
1,289,656
76 1 3Ul
366
280,241
582,480
725,_439
219,298
....
~
~l
Totaal .. . .. .. . 141 1 783 1 983! 36 1 314 1
688
•• "" ,3,455,no11,520,560l451239,213l37,835,248J 97,o87,3ïOI lo7,831,495l ... ".1 •• ""112,0;5,018115,263,3o3I 109 1
162,388/ 123,094,798
l } Hieronder voor uouvernemcntsrekcnincr f53,297,305. / 2) Al svoren f 62,076,fi72 .
...

.., ,,..,
Bij den invoer bekleedden eene eerste plaats de volgende artikelen :
495
HANDEL EN SCHEEPVAART DER KOLONIE SURINAME
IN !863 EN !86&.
De invoer, waaronder begrepen die voor rekening van het gouvernement en de invoer door het entrepót
binnen de kolonie, beliep in 1863./3,678,947.75, in 1864·./4,811,582.07, tegen./2,887,787.515 in 1862. Hiervan
voor .f 1,567,H2.81 en ./2,206,326.655 uit Nederland, .f 901,921.45;; en .f 967,714.355 uit Noord-Amerika en
f 1,209,913.485 en .f 1,637,541.06 uit andere vreemde plaatsen. De invoer door het entrepot binnen de kolonie
vertegenwoordigde eene waarde van .f 18,057,90 en .f 42,379.94. De uitvoer, met inbegrip van dien voor rekening
van het gouvernement, bedroeg in 1863 .f3,103,099.645, in 1864.f3,H8,736.96, tegen/3,579,138.21in1862.
Hiervan naar Nederland .f 1,377,115.iO en .f 964,417.44, naar Nooi·d-Amerika f 654,624.135 en .f 979,100.41, naar
andere vreemde plaatsen f 1,071,360.4 l en .f 1,175,219.11.
Het betrekkelijk aandeel in den invoer bedroeg voor Nederland in 1863 42.6 % , in 1864 45.86 °1 0 , tegen
45.66 °1
0
, voor Noord-Amerika 24.52 °/ 0
en 20.11 "/ 0
, tegen 27.48 °fa, voor andere vreemde plaatsen 32.88 °i 0
en 34.03 % , tegen 26.86 % in 1862.
In den uitvoer deelde Nederland met 44.38 % en 30.92 % , tegen 40.05 % . Noord-Amerika met 21.1 % en
31.4 %, tegen 20.42 °i 0
, en andere vreemde plaatsen met 34.52 % en 36.68 °fo, tegen 39.53 % in 1862.
De voornaamste voortbrengselen van Suriname hebben in den uitvoer gedeeld op de volgende wijze:
Hoc,·cclhciJ.
Naar Netlerlantl.
) 1863 132089 pon.I f
Kakao ........? 1864 204885 ,,
s 1863
Katoen (sr.hoon) .. ( 1864
Katoen (vuil) .
Koffij (geheel)
) 1863
· e 1864
) 1863
• ? 1864
91035 ,,
62355 "
2645 "
/~35
261572 "
116922 "
> 1863 7715 "
Koffij (gebroken) .. ? 1864
H 89
"
~ 1863 76532 1;all.
Mel_asse · · ( 1864 72544
l) 33898 "
1863
2) 4039 "
Rum en dram .. .
) 1864 1) 27217 "
2) 5821/2 "
Suiker ........ ) 1863 13597956 ponol
~ 1864 6406175 "
WaarJc
3H08.23n
57367.80
81793.50
62355.00
1587.00
261.00
107125.15
49882.92
2147.24
1277.70
'15306.40
19329.05
21588.80
1817.55
20707.85
M9.50
1085700.575
730810.07
. \ 1863 ........ .f 1351474.45
TE ZAMEN • • • ~ 1864 . ' . . . . . . 942340.89
Naar Noortl·A.1nerika.
Hoe,·eclhcid.
'Vaanle
112247 purnl ./ 30086.47 5
249581 " 69882.68
9440 "
1710
5323 "
'1004
502154 aall.
337177
62877 48 pon.!
7154286 "
5664.00
1026.00
2173.65
451.80
100430.80
87228.70
512065.66
818380.43
.16504·20.585
976969.61
Naar andea•e vreemde plaatsen.
Hoeveelheid.
371586 pond
306073 "
254130 "
208580 "
16905 "
5070 "
6930 "
57193
1400 "
46507 i;all.
89556 "
71885.5" i
13910 " 5
47703 "
3068 "
7 479660 i'"'"I
6881247 "
Deze cijfers geven een totaal van .f 2,959,525.f45 en f 3,08.t.,302.91, tegen .f 3,478,308.21 in 1862.
Waarde.
.1 103303.57
85700.44
203985.00
208580.00-
9735.00
3042.00
2079.00
23858.4 7
364.00
931'1.40
23421.05
50323.00
36500.30
1840.80
578893.H
781685.35
.1 957630.il
1164992.41
Aarde-, glas- en~ 1863
porseleinwerk .. t 1864
Uit Nederlantl.
HocvcclliciJ.
Blom. ~ 1863 1220 pond
. ( 1864 4885 "
~ 1863 TE ZAMEN •.. ~
1864 .
Boter. . '. 1863
f 1864
169080 "
203304 "
1863
Houtwaren . ~
. ( 1864
. ~ 1863
Kleedmgstukken . . ( 1864
Manufakturen \ 1863
. ~ 1864
1863
Materialen
.? ~
1864
Provisien
1863
.? ~
1864
Rijst. . .
. ~ 1863 789818 "
? 1864
629690 "
~ 1863 18243 "
Spek (ger. en gez.) ( 1864 31054 "
Visch (gezouten). . ~ ( 1~63
1864
Waarde.
.1 60569.83
50193.12
122.00
488.50
90632.47
1-1'0292.1 7
28042.53
15787.66
94248.28
13055L30
319950.94
580195.70
66181.735
65039.99
93606.54
177124.435
65172.08
57817.52
7941.61
14542.50
1784.94
4256.51
f 828252.955
1236289.1~05
Uit Noord-A.naerika.
Hoeveelheid.
1689480 pond
2) 1601640 "
65135 "
9382 .,
686060 "
519300 "
.1
Waarde.
Uit andere Yreemde plaatûri•
Hoeveelheid.
5856.15
2438.31
135158.40 1) 1052220 pond
158841.00 3) 2401020 "
13026.95 2426 "
5629.30
49929.45
100836.87
19898.87
16188.45
612.50
4263.99
4887.0\J
10257.57
63868.82
102879.48
205818.00
155790.00
231029.57
188296.69
.1730085.80
745421.66
2579 "
4569000 "
1064850 "
186210 "
324000 "
\\'aarcle.
.1 62666.96
69071.76
83049.30
237844.80
485.20
1547.50
92306.77
66909.34
56986.21
76370.74
277824.44
39H10.66
33167.87
46079.76
33256.07
44124.07
214887.54
92214.57
55863.00
97200.00
2488.69
16184-.22
.1 912982.05
1138657.42
De gouvernementsinvoer bedroeg in 1863 ./171,438.505, in 1864.f59,641.19, tegen ./90,810.11 in 1862. Uitvoer
voor rekening van het gouvernement werd in beide jaren niet gedreven.
In het entrepot werd aangevoerd uit Nederland in 1863 voor .f 15,529.50, in 1864 voor .f 64,531.10, waaronder
50,169 kannen en 265,393 pinten jenever ter waarde van .f 15,050.70 en ./53,07860; uit Noord-Amerika voor
f 600 en f 1 ,423 , bestaande in 1863 uit 20 kisten lucifers, in 1864 uit 1,346 pinten brandewijn en 2 oxhoofden
wijn, waard .f 523 en f 900, uit andere vreemde plaatsen voor .f 18,057 .90 en .f 47 ,973.24, waaronder 168 en
10,068 flesschen wijn ter waarde van .f 168 en .f 4,027.20.
Afgevoerd uit het entrepût werden naar Noord-Amerika in 1864 voor ./9,020, naar andere vreemde plaatsen
in 1863 voor f 17 ,996.60, in 1864 voor .f 29,253.90, waaronder 25,062 kannen en 90,4695 pinten jenever, waard
/7,518.60 en.f18,03:J.90 .
De scheepvaart gaf de volgende uitkomsten:
Nederland.
N ederlandsche schepen .
Noord·A.merika.
N ederlandsche schepen . . . . . . . .
N oord-amerik. . . . . . . . .
Engelsche
Andere vree1nde plaatsen.
N ederlandsche schepen. . . . .
Engelsche
Fransche
N oord-amerik.
Portugesche
Hannoversche
Zweedsche
Oldenburger
TE ZAMEN
1863.
34
14
14
7
81
57
4
2
214
Schepen.
186.i.
30
25
8
62
86
2
4
226
Ingeklaard nit
1863.
·4/~58
1,6155
1,355
532
2,2745
3,1105
13·1
118
63
13,6575
Lastl'tt.
1864.
3,548:i
2,51-95
756
540
1,704
3,9055
1385
454
17
1H
13,724
1863.
36
13
17
3
79
58
4
2
213
Sdiepc11.
1864.
21
Uitgeklllard naar
26
12
3
75
77
1
2
3
222
1863.
-4,521
1,2675
1,868
2455
2,6495
3,139
955
H8
63
13,967
Lasten.
1864.
2,567'•
2,655
1.2795
2125
2,688
3,370
35
1385
3H
17
Ht.
13,3855
\) Ter sterkte \'an 20 gratlco hn:romctcr. ,
i.). • . • , . ~~11çd9Jl .. 2!1 ()ra.Jen, hyuruµ)~ler.
1) Hieronder 89,000 ponden koornmocl.
2) H,100 p. koornmecl.
:3 } i5,240 p. koornmecl.

Het getal ingeklaarde schepen bedroeg in 1863 4, in 1864 16, dat der uitgeklaarde 8 en 17 meer dan in
1862. Hun inhoud is bij de inklaring met 6285 en 562 af-, bij de uitklaring met 375 toe- en 206 5 lasten
~~~~ . .
Het getal nederlandsche schepen bedroeg bij de inklaring in i 863 U9, m 1864 H 7 tegen f 26 , . hun mhoud
8,348 en 7 ,802 lasten tegen 8,662 in i862; bij de uitklaring f 28 en 122 tegen H 9 schepen, hun mhoud 8,428
en 7,9f05 lasten tegen 7,646 in t862.
SPOORWEGEN.
De spoorweglengte van den hollandschen ijzeren spoorweg werd vermeerderd in 1864 met 1,776, in 1866 met
30,782 ellen, verminderd in 1865 met 1,027 ellen en bedroeg op 31 December van elk jaar 111,325, 110,298
en 1 H ,080, waaronder 84,408 doorloopend, 3\1,391 dubbel spoor, -17,28-1 wisselplaatsen en bijsporen. De vermeerdering
was een gevolg van het verlengen van tweede en bijsporen in verband met de indienststelling van
het smalle spoor; de vermindering van het opbreken van bijsporen en wissels te Veenenbul'g·, Warmond,
Poldervaart en te Schiedam. Het smal spoor was in ·1866 gelegd over 78, 750 ellen, waartoe, behalve het
bruikbaar materieel van het breede spoor, 50,5 13 ellen spoorstaven, 8,274 stellen laschplaten, 8,360 stuks draagplaten,
'19,042 bouten met één, 20,668 met twee moeren, 163,587 haak bouten, 25,699 eiken- en '14,959 green en
dwarsliggers, waarvan 13,624 bereide, zijn gebezigd. Het opmaken der baan en de verbreeding· voor de spoorverdubbeling
zijn onder eigen beheer uitgevoerd , waartoe ruim 61,000 kub. el zand- en groudspecie werden
gevorderd. Hiervan zijn ruim 15,000 per trein uit de duinen benoorden Vogelenzang aangevoerd. De vernieuwing
met hooge vignola-rails strekte zich in het laatst van 1861. en '1865 uit over 96,034 en 96,997 ellen, waarvan
2,4:26 en 2,34-1 met vignola-rails van 35 ned. p. per el, op enkel dwarsliggers en 93,608 en 94,653 met vignolarails
van 37 ned. p. per el , met laschplaten op enkel dwarsliggers. Voor spoorweg·verwisselingen wareu in elk
jaar op de stations en op de banen 120 , 118 en 1 ·19 excentrieken , in 1866 alle met be\veegbare tongen , met
125, 123 en ·121 puntstukken. Als spo01·verzetting· bevonden zich op de stations en werkplaats: drie groote
draaischijven voor locomotieven en tenders, in 1864 en 1865 twaalf, in 1866 tien kleine draaischijven, in 1864
zes, in 1865 vijf, in 1866 twee g·ezonken sporen met rolwagens en vier \jzeren traverswagens. In de baan lagen
in 1864 98, in beide volgende jaren 96 groote en kleine bruggen, waarvan H beweegbaar; ter zijde van de
bermslooten en over den Cingel te Delft in de beide eerste jaren 39, in 1866 70 bruggen, waarvan 7 beweegbaar.
De electro-magnetische telegraafleidingen op de baan zijn bespannen met 2 doorgaande draden van Amsterdam
tot Rotterdam voor de dienst der maatschappij; 7 doorgaande van Amsterdam tot Haarlem; 6 van
Haarlem tot Schiedam; 7 van Schiedam tot Rotterdam, allen voor de dienst van den rijkstelegraaf. Hiervoor
staan op de baan '1,422 telegraaf- en 28 kokerpalen, van welke laatste 12 stuks het eigendom zijn der
spoorwegmaatschappij. Daarenboven vindt men op de baan tusschen het station Amsterdam tot de Zandvoortsche
laan de palen van de internationale telegraafmaatschappij, die bespannen zijn van Amsterdam tot de
Laan van Oosterduin met 9, en van daar tot de Zandvoortsche laan met 5 draden. Op 6 verschillende waterdoorgangen
liggen telegraafkabels, uitsluitend ten dienste der spoorweggeleiding. Langs den hollandschen
spoorweg waren in 1864 16, in de beide volgende jaren 15 stations, en eene werkplaats voor herstellingen
van materieel bij Haarlem. Als woningen en bergplaatsen dienen 105 steenen en houten huizen en 16 loodsen.
Aan de Delfshavensche Schie zijn 4 coke-ovens , 3 loodsen voor berging van steenkolen en coke met woning·en
voor het personeel.
Ter vernieuwing van onderlagen en uitbreiding van het spoor werden, behalve de bruikbare strekhouten
uit het vernieuwde spoor afkomstig, verwerkt: in '1864 6,950 ellen strekhout als dwarsligg·ers, 3,502 stuks
greenen-, 6,080 eiken, in 1865 :l07 greenen- , 310 dènnen- en 7,618 eiken-, in 1866 1,193 eiken- en 175
greenen dwarsliggers. De vernieuwing bedroeg- in 1864 4,512 ellen, waarvan 1,3·14 voor het hoofdspoor en 3,198
voor het tweede spoor en de bijsporen. Voor de uitbreiding van het stationsterrein te Haarlem en het ophoogen
van het nieuw uitge.breide stationsterrein te Amsterdam zijn ruim 11,000 kub. ellen zand aangevoerd en vele
houten bruggen hersteld, waarvan tien beschoeid en één verlaagd. De houten brug over de Molentogt in den
Veenpolder werd door eene duikerbrug met gemetselde landhoofden en gegoten overkluisde ijzeren liggers
vervangen. Van de houten bruggen in de spoorbaan werden vijf vervangen door gemetselde landhoofden met
houten of ijzeren bovenbouw, twee overwelfd, terw~jl twee zijn opgeruimd. Voorts zijn aan de draaibrug te
's Gravenhage in 1864, aan die over het Spaarne in 1865 de buitenliggers der beweegbare brug vervangen
door gegoten liggers van zwaardere afmeting. en nieuw zwaar dekken aangebragt voor het plaatsen van het
dubbel spoor. In '1865 zijn over de vaste openingen der Spaarnebrug, van den Oost-Singel, de beide brug·gen
te Vogelenzang en over de leijdsche trekvaart gegoten ~jzeren hoofdliggers met getrokken bindten aangebragt.
De remmingwerken aan de Spaarnebrug werden hersteld en met ruim 60 ellen verlengd en twee duccl'alven
gemaakt. In 186:'! en 1866 zijn de 4·1 houten bruggen geheel vernieuwrl of ingerigt voor de spoorverdubbeling.
II. 63

,...
r}
498
De Kraanbrug te Amsterdam is verleng·

:;oo
'I
Il
Joopen mijl 7.75, 7.lt4 en 7.70 ned. p" De eoke "vordt nag·euoeg· geheel te Delfshaven uit engelsche steenkolen
vervaardigd. Va~ de steenkolen waren 43 ,440, 349.,480 en 3,271,040 necl. p. uit Eng·eland, 3,000,6W, 2,827,360
ea 1,3D2,960 ne:1. p. uit Prnissen. ·
Van de oude locomotieven werden op den hollandschen spoorweg sedert 1864. slechts vier met coke gestookt.
De nieuwe zijn thans alle voor het stoken met steenkolen ingerigt. Aan brandstoffen werden in elk jaar voor
de locomotieven uitgeg·even f 41,976.67fJ off 0.0867 , f 42,093.76 off 0.0823, f 48,944.10 5 of f 0.0966 per mijl,
tegen f H,5'14.\J1 of .f 0.0979 per mijl in ·1863.
Voor den noordhollandschen staatsspoorweg· bedroeg·en die kosten in 1866 f 8,939. 73 5 of 0.0703 per mijl. Voor
de dienst der locomotieven werden verbrui!ü: op den hollandschen spoorweg in 1864 14,758 , in 1865 15,797, in
186G '18,142 kannen olie of 30.4, 30.9 en 35.8, 634, 676 en 649 ponden vet of 1.3; op den noordhollandschen
in '1866 5,4.94 kannen olie of H.9, 178 ponden vet of '1.4 per ·1,000 mijlen.
Het gasverbruik heeft in elk jaar gekost: op den hollandschen spoonveg f 7,168.12 5 , f 7,756.69 en/8,366.64,
waarvan f 6,571.20, /7,237.88 en ,/7,D20.265 voor de stations, f 597.135, .f5t8.81 en f 446,375 voor de bestel~
kantoren; op den noordhollandschen in 1866 .f l ,43 5.58.
Het getal reizigers langs den hollandschen spoorweg bedroeg, wanneer men de retourbilletten dubbel berekent,
in 1864 1,634,952, 49,558 mee1· dan in 1863, in 1865 1,804,519, in 1866 1,604,644, teg·en eene opbrengst
Yan f 1.168,271.34 (f 33,919,21 mee1· dan in 1863), f '1,282,793.12 en f 1,121,975.86. In elk jaar zijn afgeg·even
154·,155 (8,:i72 mee·r clan in 1863), 192,505 en ·188,865 retourbilletten, waarvan 8,428, 12,604 en 12,346 voor de
eerste, 20,363, 26,175 en 25,927 voor de tweede, 125,364, 153,8'1G en 150,592 voor de derde klasse; doorloopende
reisbilletten (voyages circulaires) voor Frankrijk en Belgie 11, 129, 12, 131 en 9, 183; voor Londen via
Harwich in 1865 120, in '1866 104 en sedert November '1866 voor de lijn Rotterdam-Maastricht en Luik van
de maatschappij tot exploitatie van staatsspoorwegen 3ï9.
Van de goedkoo;ie volkst1·einen gedurende de zomermaanden maakten in elk jaar gebruik 24,259, waarvan f,164
tweede, 23,095 derde klasse, 22.003 en '10,606 reizig·ers, allen derde klasse. In '1866 liepen deze treinen enkel
in September en October naar Amsterdam voor de tentoonstelling en het Paleis voor Volksvlijt. In het geheel
zijn in elk der drie jaren tegen verminderde prijzen vervoerd 3:28,432, 395,391 en 386, 115 reizigers, waarvan
18,400, 26,892 en 25 ,406 eerste, 40,851 , 52 ,4\J7 en 52,227 tweede, 269,181, 316,002 en 308,482 derde klasse. In
·1866 werd ook gelegenheid g·egeven tot abonnement voor reizigers , waarvan door twee , eerste klasse, is gebrnik
gemaakt. Van de 100 reizigers namen in elk jaar plaats in de eerste klasse 10.68, 10.70 en 9.96, in de
tweede 16.92, 17,17 en 17.31 , in de derde 71.69 , 72.13 en 72.73; terwijl in 1~64 0.71 waren krijgslieden. Elk
dezer soorten deelde in de opbreng:st van het vervoer der reizigers met 21.47 , 21.29 en '19.69, 22.57, 23.05 en
23.89, 55.59, 55.66 en 56.42 en 0.37 (in 1864) ten honderd. Daarenboven werden f 65.14, f 154.65 en f 33.65
door de conducteurs verantwoord. De reizigers doorliepen te zamen in elk jaar 40,848,909, 44,563,073 en 38,984,829
mijlen, hetgeen voor elken reiziger geeft 24,985, 2~,695 en 24,295 ellen. In elk jaar bedroeg de gemiddelde
opbrengst per reiziger 72.87, 72.35 en 71.42 cent, tegen 73.01 in 1863, die per reiziger en per m~jl 2.91, 2.93
en 2.94 cent, tegen 2.96 cent in 1863, De gemiddelde doorloopen afstand was in elk jaar voor el ken reiziger
tler eerste klasse 28 ,280, 28,254 en 27,667 of 12.08, 12.21~ en 1 L35, tegen 27,992 of 12 52, der tweede 24,068,
23 ,928 en 21"449 ellen of 16.28, 16.64 en 17.41 , tegen 23,899 of 16.29, der derde 24,652, 21;,350 en 23,796 ellen
of 70.77, 7L'l 2 en 71.2/i tegen 24,228 of 70.30, en voor elken militair, in 1864 30,850 ellen of 0.87 op 100
reizigers, tegen 28,908 of 0.89 op de '100 in 1863. Van de rijtuigen voor personenvervoer hebben in elk jaar,
zonder het vervoer der brievenposterij, gemiddeld per doorloopen mijl opgebragt die der eerste klasse f 0.3605 ,
f 0.365 en f 0.275, der tweede f 0.3633, f 0.395 en f 0.365, der derde f 0.3776, f 0.39 en f 0.365.
· Aan goederen werden in elk jaar vervoerd 19,396,60 l (5,719,361 meer dan in 1863), 18,534,661, en U,354,430
ned. p.; zij hebben opgebragt /217,16-l.685 (./27,281•.545 meer dan in 1863), /217,863.555 en /194,998.01 5 .
Hieronder f 23,946.26 , f 24,598. 76 en f 20,011.49 voor bagage, f 163,717.81 5 , f 167 ,584.07 5 en f 157,327,32 5 aan
bestel- en .f 29,500. 71 , f 25,680.72 en f 17 ,659.205 aan koopmanRgoederen. Daarenboven zijn in elk jaar vervoerd
117, 87 en 81 rijtuigen, 568, 529 en 4.72 paarden, 26,01•3, 16,373 en 11 ,068 runderen, 47,859, 47,893 en 58,106
stuks klein vee, waarvan de opbrengst f 46,6:•6.90 (f 13,901.95 meer dan in 1863), ./3.i-,716.70 en /29,383.95 5
heeft bedragen. De pJst- en buitengewone ontvangsten bedroegen in elk jaar f 23,230.26 (f 73.56 meer dan in
1863), f 22,825.30 en .f 23,77 4.38. De opbrengst van voornoemde vier hoofdposten bedroeg voor 1864f1,45~,313.18 5
(,/ 75,185.265 meer dan in 1863), voor 1865.f1,55 8,198.675, voor 186fi ,/1 ,370,132.215. In de algemeene opbrengst
deelden in elk jaar het vervoer van personen met 80.27, 82,32 en 8L89, dat van bagage met 1.65, 1.58 en
1.46, van bestelgoederen met11.25, 10.75en11.48, van koopmansgoederen met 2.03, 1.65 en i.29, van rijtuigen
en vee met 3.20, 2.23 en 2.14, de posterijen en verschillende baten met L60, 1.47 en 1.74 ten honderd. Van
de vervoerde goederen bragten per 1000 ned. p. in elk jaar gemiddeld op: bagage ,/9.46, f9.54 en .f9.64,
bestelgoederen f 1.8.64, f 18.67 en f 19.17, koopmansgoederen f 3.65, f 3.67 en f 4.34 '. en elke wagen voor
goederen- of veevoer per doorloopen mijl .f 0.1541, f0.15 en .f0.135, A~n schadeverg~edmgen voor het vervoer
werden in elk jaar uitbetaald /543.325, /301.47 en .f253.50. De gemiddelde dagel~jksche opbrengst van het
geheele vervoer bedroeg in 1864 .f 3,976.26, in 1865 .f 4,269.03, in 1866 f 3, 753. 78; zij was het groots.t in .1864
op 16 Mei of tweeden pinksterdag /13,197.725, in 1865 op.17 Maart, begrafenis van H~re ::v.raJesteit de
Koningin-Moeder, .f 17 ,595.41, in 1866 op 21 Mei, tweeden pmksterdag , .f 8,362.32; het klemst m het eerste
jaar op 1 Januarij .f 1,981.49, in het tweede op 31 December f 2,127.30, in het derde op 1 t Januarij /2,273.78,
Daarenboven werden nog in elk jaar ontvangen voor de dienst van den telegraaf f 3. 789.25 5 , f 4,222. 76 5 en
.f 4,724.545, tegen f 2,943.20, aan verschillende baten f 12,042.085, f 13,229.30 en f 13, 163. 72 5 , tegen .f_ 11,092 14~,
aan renten van beleeningen in de beide eerste jaren f 7 ,583.47 en ,/ 20,946.12, tegen ./ 7 ,399.09 m 1863, m
1866 opbreng·st. de~· zandtrei.11en ten behoev.e van werken en aanleg f 4,510.50, znodat het geheele bedrag der
ontvangsten beliep m 1864 j ·I ,478,720.905, m 1865 f 1,596,596,86, in 1866f1,392,530.085, tegen .f 1,401 ,562.355
in 1863. In '18û6 zijn de re~ten van bel~eningen in eene algemeene renterekening in vermindering gebragt van
den rentenlast der geldleenmgen, daar m dat jaar de beleggingen, vroeger gedaan uit de gewone exploitatiegelden,
vooral zijn geschied uit de kapitalen voor uitbreiding der werken opgenomen. De :qi.eerdere opbrengst
van den spoorwegtelegraaf is een g·evolg· van de gelijkstelling van haar tarief voor het binnen- en buitenland,
met dat van den Rijkstelegraaf. De geheele baan heeft per mijl opgebragt in 1864f17 ,222.64, in 1865 f J 8,410.22,
~n 1866.(16,214.58, tegen f 16,332.87 in 1863. "\Vanneer men de verschillende baten en renten van beleeningen
m rekenmg brengt, wordt de bruto opbrengst over elke mijl der baan in 1864 met /277.12, in 1865 met
f 454.415, in ·1866 met f 21 L69 5 vermeerderd en de gemiddelde opbrengst per mijl f 17,499.76, f '18,894.635 en
f 16,426.27 5 . Over elk baanvak heeft de opbrengst per mijl bedragen van Amsterdam naar Haarlem in 1864
/18,588.90, in 1865/20,124.33, in 1866./18,444.67, tegen,/17,288.13, van Haarîem naar Leijden./11,635.77,
/12,3 18.05 en f 11,025.70, tegen f H ,080.77, van Leijden naar 's Gravenhage f 15,938.13, f 17,189.69 en
/14,802.70 5 , tegen f 15,125.1'1, van 's Gravenhage naar Rotterdam /23,959.87, f 25,584.61 en j 21,923.40,
teg·en f 22,886.05 in 1863.
of 46.57 % , /689,191.185 of 43.17 % en
De exploitatiekosten hebben in elk jaar bedragen ,/688,664,56~
/ 650, 110.06 5 of 46.84 °10 der ontvangsten. Hiervan werden in elk jaar besteed voor onderhoud van den weg
/104,4.\Ji.90of15.17 %,./ ·105,610.56 of 15.32 % enf87,243.86of13.42 °fo, waaronder .f17,023.805,f4,505 en
/ 12,661.20 voor buitengewone werken; voor onderhoud der stations en werkplaats f 45,458.075 of 6,60 °1 ,
0
f 30,513.34 5 of 4.43 °1 0 en f 31 ,4·95 ,85 of 4.84 °1 0
, waaronder .f24,003.8J5, f 3,40'1.645 en f 2,057.58 voor buiteng·ewone
werken; voor best,uur en toezigt der baan.f'13,087.9!~5 of1.90 °/
0
,/15,618.505 of2,27 °fo en/17,337.855
of 2.67 %; voor onderhoud en vernieuwing der locomotieven f 86,244.645 of 12.52 °fo, f 42,645.83 5 of 6.19 °fo
en f ·14,347.79 5 of 2.20 °1 0 , waaronder in 186.t. ./27,986.565 voor vernieuwing; voor dat der rijtuigen of wagens
/79,071.33 of 11.48 %, f109,704.H, 5 of 15.91 % enf94,384.53 of 14.52 °fo, waaronderf3,656.63, f 4,280 en
/ 3,980 voor traktementen van schrijvers, teekenaars enz. der werkplaats; f 30,201. 795, f 65,553 .04 en f 54,132.82
voor geheele of g·edeeltelijke Yernieuwing; voor kosten der beweg·ing f 93,893.755 of 13.64 %, f 97,900.06 of
H.21 % en f 107)08.20 of 16.57 °fo; voor algemeene kosten der werkplaats en der beweging f7,780.68 of
1.-13 °fo, /8,251.26 5 of 1.20 % m f'I0,25 7.525 of 1.58 "1 0
; voorts voor bezoldiging, belooning, kleeding der
beambten, wachters en arbeiders, verlichting en verwarming .f 12'1,803.505 of ·17.69 %,.f 129,382.895 of 18.77 %
en f 134.438.60 of 20.68 %; voor goederenkantoren aan de stations, bestel- en hulpkantoren in de steden
/62,784.22 5 of 9.12°10 ,f64,745.99 of 9.39 % en .f66,072.055 of 10.3 %; voor de algemeene clienst/74,048.505
of _10.75 °lo,.f84,809.58 5 ?f 12.3-! 0 10 enf85,923.79> of 13.22 % der exploitatiekosten. De winsten der exploitatie
bedroegen derhalve m 186i f 784 ,122.38, in 1865 f 00 7 ,405.67 5 , in 1866 f 7 H ,420.92 off 9,280, f Jo, 738
enf~,786 per ned, ~ijl ~n ?ver kapitaal en schuld 7.07 °1 0
, 6.97 % en 4.84 °/ ; 0
hiervan werden gebezigd tot
aflossmg van schuld ~n el~{ _Jaar .f 24 ,000, f 29,500 en 27,010, voor interest van leeningen f 206. 793, f 306,433
en f 316,371, voor mtbreidmg Yan werken en materieel .f 33,691.84, ,/23,630.41 en f 3,600 en in elk der beide
eerste jaren aan belooning \'oor ambtenaren f a,500 en .f 4,000, Nadat in elk jaar voor elk aandeel een div.idend
~anf69.50 , ,(72.50 en.(!i7,55 was uitgedeeld, zijn,/ 1,481.H, .fS-Hl.985 en,/329.425 onverdeeld gebleven en
melk der ~e1de eerste Jaren ./63,7-13, ,/72,809 in de reservekas gestort. De exploitatie gaf in 18û4 en 1865
eene meer m 1866 eene minder gunstige uitkomst dan in 1863, zoo als blijkt uit de volgende opgave:
JAREN.
ONT-
VANGSTEN.
Bcdraa.
UITGAVEN.
In pel. clcr
OUl\'aUIJllèn.
WINST DER EXPLOITATIE.
Red rag.
Per 111 pct. Anos!inu
Ned. mijl. kap. en schuld. ntn schuld.
VERDEELING DER WINSTEN.
Interest
der lccnincren.
Dl\•idcnd.
1863 /1,401,562 ./649,413 46.33 /752,149 f8,901 6.77 .f24,000 .f207,873 .f62.50
1864 t,478,730
1 ) 688,665 46,57 784,-122 9,280 7.07 24,000 206,793 69.50
1865 f ,596,597 680, 191 43. l 7 ü07 ,406 10, 738 6.97 29,500 306,433 72.50
1866 1,39:2,531 650,HO 46.84 742,421 8,786 4.84 27,010 316,371 47.55
Langs den ~o?rdhollandschen staatsspoorweg zijn vervoerd, gedurende J 2 dagen in 1865 3,818, gedurende
i866 105,688 relZlgers, waaronder 177 en 2,340 eerste, 562 en 12,·l 76 tweede, 3,077 en 90,886 derde klasse,
2 en 286 krijgslieden. Gedurende dat tijdsverloop zijn 27 ,8 16 retourkaarten afgeg·even, waarvan 239 eerste,
2,052 t:-'eede, 25,525 de.rele klasse, die, wanneer men ze dubbel berekent, het geheele getal reizigers tot i 37 ,322
doet klimmen. Retourb1lletten werden afgegeven op de zon - en feestdagen en op de marktdagen te Alkmaar
en Schagen. Van de 100 reizigers hebben plaats genomen in de eerstP klasse 2.30, in de tweede 11.63, in de
de,r~e 85.81 , terwijl 0.26 waren krijgslieden. Elk dezer soorten deelde in de opbrengst van het vervoer der
re1z1gers met 6.09, 20.81, 72.93 en 0.17 ten honderd. De gemiddelde opbrengst van eiken reiziger bedroeg
/0.4752. De ontvangsten van het vervoer hebben, met inbegrip van voornoemde '12 dagen, bedragen .f72,7H.405,
waarvan /65,258.22 5 opbrengst reizigers, ./6,260.73 voor het vervoer van goederen en vee en f1,183.45 buitengewone
ontvangsten. Voegt men hierbij f 52.65 voor opbrengst van huishuur en .f 8û.33 voor die van den
telegraaf, ~~n verkrijgt men als gezamelijke ontvangst f 72,850.385. Van de ontvangsten zijn geheel aan de
maatschap~~) v~.rbleven f 71, 705. 72 5 , terwijl van de overblijvende f 1, 144.66 eene verdeeling heeft plaats gehad,
Waarvan vier vijfden off 015. 73 aan den Staat, één vijfde off 228.93 aan de maatschappij toekwamen. Van de
opbreng·st van het goederenvervoer gaven bagage en honden f 9-47.16 of 15.14, bestelg·oecleren .f 2,H 0.47 of 33.64,
-
1) Bchal\'C I 5,943 •1a11 (p'alificatien : ~Il rrc:sch;;J1kc11 WC.}'CJ IS \'ijlCn1w:111i1;joll"iue c.xploiiéllÎC.

1)02
l t Cl f l 0 l " o· of 16 Hl riJ"tuigeu en vee j' ~ 1 !J7 05 of 35.03 ten honderd. De gemiddelde opbrengst
vrac l goe eren · , "'· a · , . · ' · h J f
van elke vervoerde 1,000 nerl. ponclen bedroeg voor bagage f 7 .68, bestelgoederen f 14.90 en vrac tgoe· eren 1.68.
De exploitatiekosten van den noorclhollandschen staatsspoorweg, afdeeling Helder-Alkmaar , hebben van
20 December 1 86 5 tot 31 December 1866 f '100,877.715 bedragen, waarvan f 32,3H:16 v_oor onderhou~ e1~
b k
. d b. ./9 C>06
ewa mg er aan, ,- ·
!J95 voor buitengewone we•·ken
· '
f 23
'
106.535 voor de stat10nsdienst,
k
f 24,G7a.25•
k ·
k os t en van b ewegmg, · f2 , 862 . 875 kosten aan • het goederenvervoer . verbonden, )'2.186.70 .
5 on ostenre enmg,
f 6,495.'19 vernieuwingfonds. . . .
Op den nederlanclschen rijnspoorweg bedroegen de geheele ontvangsten gedurende elk der drie boekJaren
1 864'6 5 , 1 865'6 6 en 1866/ f3,465,436.55, f 3,809,003.185 en f3,546,825.465, waaronder f 3,255, 191~. 75, /3,574,127.80
67
en f 3,:!99,4 5 9.24 ontvangsten van den weg en .f 210,2H.8~; f 234,875.385 en f 247,~66.22 5 versch1!1ei:d~ baten.
Vergeleken met de ontvangsten gedurende 1863/64 , verkrijgt men voor elk der.

,..
,..
504
j 33,573.055 , in ·l 866/6i f 39,313.55 5 , voor materieel f 215,508.91 , f 36G, 116. ·15 en .f:H3,524.GG, voor aankoop Yat1
aandeelen der leeniug van 1838, in ·1865/66 /256,517.50, in 1866/67 ./66,808.75. Hiervan moeten echter worden
af.aetrokken over het boekjaar 1864/65 f 193,455.98, vermindering· van het kapitaal voor den aanleg van den
w~g van Arnhem naar Pruissen, doordien door het Rijk, voor gemeenschappelijk gebruik van een g·edeelte V(ln
den rijnspoorweg van het station Arnhem tot het punt van aansluiting in het Velperbroek, de helft der kosten
van aanleg van dat gedeelte is betaald, en in dat en het volgende boekjaar /9,750 en f 390 vermindering der
kc..,ten van het materieel, in 1864/ 65 door terugbetaling van het aandeel der Keulen-Minden maatschappij in
de bouwkosten van drie personenwagens, in 1865/66 door afschrijving· van 12 bakken van zandwagens, zoodat.
de geheele kapitaalrekening in elk der drie boekjaren werkelijk werd verhoogdmetf342,756.19 5 ,f1,552,295.4':l
en f 1,261,·172.455. Tot 30 April 1867 heeft de uitbreiding en verbetering van den weg van Amsterdam naar
Arnhem gekost f 3,733,750.85, de aanleg van dien van Utrecht naar Rotterdam f 8,163 ,859.325 , van dien van
Arnhem naar Pruissen f 3,092,795.89, de aanleg van de entrepötdoklijn f 697,590.86, de verbindinglijn Rotterdam
f 7,978.·l 1, die Gouda-'s Gravenhage-Scheveningen f 1 '1,384.64, Breukelen-Harmelen j' 4,776.96 5 , en
het constructiematerieel, na aftrek van f 810,891. 705 begrepen in de overname, f 4,009,741..71.
De voornaamste uitgaven bestonden: gedurende het boekjaar 1864165 in uitbreidin_g der stationsinrigtingen te
Amsterdam, het plaatsen van een kolenwip door stoom gedreven aldaar, de uitbreiding en verbetering van het
station en de magazijnen te Utrecht in verband met de aansluitende lijnen van de centraal-spoorwegmaatschappij
en van den Staat, het bouwen van een nieuw stationsgebouw te Zeist-Driebergen, het aanleggen van
nieuwe stationsinrigtingen en zijsporen te Ede , en van nieuwe steenkolenloodsen te Arnhem en de uitbreiding
der goedereninrigting te Gouda, der stationsinrigtingen en zijsporen te Rotterdam en Zevenaar; gedurende
1865/ 66 in het leggen van dubbel spoor tusschen Amsterdam en Abcoude , Nieuwersluis en Breukelen, Woerden
en Oudewater, Nieuwerkerk en Rotterdam, nieuwe zijsporen aan de stations, verdere voltooijing van de uitbreiding
en verl1etering· van het station Utrecht, eene nieuwe goederenloods en overkapping van goederenperrons
te Rotterdam , nieuwe locomotieven, personenrijtuigen en wagens; gedurende 1866'67 in nieuwe uitbreiding
van sporen te Amsterdam en verflaauwing der helling naar het entrepotdok, kosten van het dubbel
spoor tusschen Amsterdam en Abcoude, Nieuwersluis en Breukelen, Utrecht en Woerden, Nieuwerkerk en
Rotterdam, eindvoltooijing van het station te Utrecht, het leggen van nieuwe en verlengen van bestaande
zijsporen, het ophoogen en versterken van den spoorwegdijk in het Velperbroek boven Arnhem, uitbreiding
op de stations Woerden en Gouda en nieuwe locomotieven, rijtuigen , wagens , assen en wielen.
Voor onderhoud van den weg werd gedurende elk der drie boekjaren uitgeg·even f 24'1,-1-09.04 5 , f 270,341.55 en
f 251,855.7 3, waaronder f 9,509, f 'I 0,249.80 5 en f 8,379.395 voor het tractement der vaste beambten; f 53,569.24 5 ,
f 66,851.'165 en f 62,285 .67 als dag·geld voor de arbeiders; f 35,529.60 , f 31 ,936.49 en f 32,617.06 voor rails en
spoorhouten; /29,003.51, /37,374.255 en /31,801.98 voor magazijngoederen; /72,000 in elk jaar voor spoorvernieuwing
tusschen Amsterdam en Arnhem; voor het onderhoud der gebouwen aan de hoofdstations, met
inbeoTip der daggelden f 18,455 .645 , f 23,94 l.86 en f 25,002.03; voor de dienst der locomotieven f 251,292.50, 1 )
/31;,985.765 en }'350,230.91, waaronder f 100,288.29, j'129,M9.565 en j'Hl6,163.32 voor de reparatiewinktls,
f 49 ,551.94, f 62 ,664.62 5 en f 68,304.825 voor daggelden aan machinisten, stokers enz. , f 16,467 .17, f 23,9 l!l.59
en f 25,375.735 voor olie en smeer, f 84.401.57 5, f H 1,079.40 en f i03,521 voor steenkolen en coke; voor het
vervoer f 638,810.33, f 726 ,298.7'15 en f 697 , 924.86~, waaronder f 74,886.625, f 80 ,369.585 en f 83 ,020,613 5 traktement
der beambten,j'8,232.44,j'9,043.38 en/8,908.28 stationsdienst te Emmerik,/61,575.28 , 66,195.00 5 en
.f66,615.855 dag·gelden van weg- en brugwachters, f 26,906.37, f 29,733.12 en /26,592.55 daggelden van
arbeiders op de stations, /24,309.965, /29,889.81_5 en f2!J,141.42 daggelden van conducteurs en bagag·emeesters,
f 182,221.2 l, f 220.942.44 en f 193,381.54 voor onderhoud en huur van r~jtuigen, bagage- en goederenwagens,
f 183,679.24, f '1!)9,628.175 en f 'L 98 ,185.46 voor goederenvervoer; voor de algemeene onkostenrekening,
bestaande uit 19/ 20 aandeel en van f 59,776.635, f 69,5-18.18 en f 67 ,638.0 l5. f 56,787. 77 5 ,f 66,042.29 5 enf 64,256.10.
De kapitaalrekening bedroeg in ontvang·st op 30 April 1864., 1865, 1866 en 1867, f 23,550,000 , f 24,001,200 ,
f 25,342,224 en f 26,374,656, in uitgaaf f 23,76!l ,3H.O [ 5, f 24,112,100.21, f 25 ,664,395.63 en f 26,925,568.08 5 .
Gedurende elk der drie boekjaren 1864/65 , 1865/66 en '1866/67 is ontvangen f /!5'1,200 , f 1,341,024 en f 1,032,432 ,
uitgegeven f 342,756.HJ5, f 1,552,295.H en f '1,261 , 172.455. De ontvangsten bestonden: in het eerste boekjaar
uit eene volstorting der derde en vierde serien van de g eldleening van f 4,800,000 ten bedrage van f 484 ,800 ,
waarvan af te trekken eene aflossing groot f 33,600 van de eerste en tweede serien dier geldleening; in het
tweede en derde uit volstorting der overschietende f 48 op 25 ,000 aandeelen, waarop slechts f 192 was gestort,
ten bedrage voor elk boekjaar van f 991 ,824 en f 206,256, en uit stortingen van f 356,400 en f 87 ,600 op eene
geldleening van f 1,200,000, tot welke geldleening was besloten in de algemeene vergadering van 30 Jnnij
1865 eh waarvan in het eerste boekjaar 297 obligatien, elk grootj''i,200 tot een g·emiddelden koers van 91.73°/ 0
zijn uitgeg·even; in het derde of laatste boekjaar hebben volstortingen ten bedrage van f 738,576 plaats gehad
op de aandeelen van /240. Van de ontvangsten in het tweede boekjaar 18G5fa6 moeten worden afgetrokken
f 7,200 aflossing van de tweede en derde serien der geldleening van f 4,800,000. Bij Koninklijk besluit van
18 Mei 1867 werd de goedkeuring verleend der vergrooting van het maatschappelijk kapitaal met f 6,000,000 ,
waartoe eene geldleening werd ontworpen, verdeeld in vijf serien, elke van f 1,200,000, in obligatien groot
f 1,200, rentende 4 ten honderd bij halfjaarlijksche termijnen. De eerste serie is tegen 1 Augustus van dat
jaar uitgeschreven. Deze geldleening is bestemd voor den aanleg en de exploitatie van een spoorweg v~n
Gouda naar 's Gravenhage en van Harmelen naar Breukelen , voor welke laatste lijn in November 1865 concessie
l) Jaa1·gan3en Xtl en XTJJ', 2rf e r,crlcclre, blz. ·t.fi9, rc.r,f•I 7 \' :ll'I hon :n ,.; f a al 2 3 1,8f: fi . R;{5 lee!->: 2 ~1,R .~fi.Fns .
is. verleend. Voorts werd besloten , behourlens koninklijke goedkeuring , het maatschappelijk kapitaal door uit~
g1fte van 25,000 ~~ieuwe aan~eele°:: elk groot f 2rn , met f 6,000,000 te vergrooten.
De ~aatschapplJ verbond zich biJ overeenkomst met het Rijk van 2a; 27 Mei 1867 tot het kosteloos vm·voeren
der brieven, zoolang de zijtak te Rotterdam niet zal zijn gemaakt en in exploitatie gebragt. '.l'e Utrecht bedient
zich de nederlandsche centraal-spoorweg·maatschappij van het station van den rijnspoorweg. Vöor den staats-·
spoorweg van Utrecht naar Boxtel wordt een afzonderlijk station opgerigt, g·renzende aan den rijnspoorweg
op de h?ogte van het Sterrenbosch, waarvoo1· het Rijk, bij overeenkomst vnn 15 October 1866. eene schadeloosstelhng
aan de maat.~chappij betaalt van f 100,000 voor afstand van gTondyerlegging, van sp~ren en ander-e
werken. De m.aatschappiJ _heeft thans een regtstreek~ch verkeer voor personen , bagage en koopmansgoederen
1!1et O~st-Prmssen en Rusland , met het Noord-Du1tsche Verbond over Emmerik-Oberhausen en Zutphen­
Salzbeigen, voor personen en bagage met Luxen~?urg en W" eenen, met verschillende stations van de zuiderlijnen
der °:ed~rlandsc?e ~taatsspoorwegen en andere hJn~n, door de ~aatschappij tot exploitatie dier spoorwegen in
Belg1e m exploitatie genomen. Voorts werd met die maatschapp1J voorloopig eene schikking geregeld voor het
regtstreeksch vervoer van en naar Twenthe van ruwe katoen, katoenen garens, manufakturen én werktuigen.
Het. bestuur van den spoorweg van Rotterdam naar Antwerpen, met den zijtak van Roosendaal naar Breda
heeft m de laatste. jaren geen statistis~h verslag medegedeeld. Het volgende is ontleend aan de verslagen va~
den raad van toez1gt op de spoorwegdiensten: langs dezen spoorweg hebben in elk der drie jaren 1864 1865
en 1866 5,772, 12,053 en 15,325 treinen geloopen, waarvan 5,040, 6,785 en 6,927 personen-, 732, 1,6~6 en
2,923 goederen-,. in 1865 en 1866 2,982 en 5,475 gemengde-, en 1865 600 sneltreinen. De vertragingen in
aankomst waren m percent~n van het aantal v.oor de personentreinen 8.2, 1.1 en t.96, de goederentreinen 3.40,
5 .en 2.53, ~e gemengde tremen 2.'i5 en 0.71 , de sneltreinen 13. Tot het gezamelijk materieel van de vereenigmg
?hei:im. d: fe~ ~Tand Cen ~ral-Be.lge, onder welke benaming de exploitatie van dezen spoorweg wordt
gevo:1d, m ver.eemgmg ~~t ~r1e belg1sche spoorwegmaatschappijen, had de maatschappij van dezen spoorweg
met -2 locomotieve~, 44 rIJtmgen, 4 stoombooten en 159 goederenwagens bijgedragen. Op het laatst van 1864
had de m~at~chapplJ voor .~en weg van Antwerpen naar Rotterdam 219 rijtuigen en wagens in dienst, waaronder
8 rIJtmgen ee~~te .' eene gemengd eerste en tweede klasse, 12 tweede klasse met bagage , 23 derdé klasse
met bagage, 4 postnJtmgen , 10 ba~age- , 49 gesloten goe~eren-, 12 paarden-, 80 platte- en 20 houtwagens.
o~ den spoorw~g ~~rnn-Maastncht-Landen bepaalde Z!Ch het onderhoud van den \veg tot het plaatsen en
ver:v1ssele~ van :rails, IJzeren banden, schroef- en haakbouten en, vooral in 1865, van dwarshouten. Nieuwe
stat10nshmzen werden gebouwd in 1864 te Cortenbosch in 1865 te Aken. in 1866 te Velm I h t t ·
" d · h ' , . n e eers e Jaar
ZIJn ne outen bruggen hersteld, twee op pruissisèh, één op nederlandsch gebied; in het tweede is te Aken
e~ne ~ron geb~ord met kanaal tot voeding van een klein stoom werktuig in de hulpwerkplaats; in het derde
ZI.Jn meuwe biJsporen . geplaatst te ~eerssen en Valkenburg voor het op- en afladen der goederen en is te
~asselt het oude stat10n door een. mem:, ter verbin.ding met de belgische spoorwegen, vervangen. Op het
emde. van 1866 bestond het mateneel mt 18 locomotieven, 24 rijtuigen met 6 wielen voor reizigers, waarin
114 z1tplaa~en voor de eerste, 264 voor de tweeue en 860 voor de derde klasse, 9 bagage-, 117 gesloten ,
2 open goe erenwagens, 229 steenkolenwagens, 12 paarden-, 16 vee-, waarvan 10 overdekt, 4 vee- en houtwagens.
De 2 open go~derenwagens zijn o~ 8, z~s bagagewagens op 6, alle overige wagens op 4 wielen. Het
getal doorlo~pende tremen . bedroeg, met mbegnp der buitengewone personen-, goederen- en veetreinen in
1864 8,609, lil 1865 8,997, lU 1866 8,360. '
Gedurend:i elk der drie jaren werden vervoerd H4, 755, 408,585 en 391,282 personen, waarvoor ontvangen
/200,876.43>_/19~,084.45 enf!68.'301.68 of j'0.484, j'0.47 en j0.43 per persoon. Vergeleken met 1863 was
het getal re1Z1ger~ melk der dne Jare~ 26,075, 19,905 en 2,602 meer, terwijl in 1864 /11,711.635, in ·1865
/2,~19.65 me.er, m 1866f20,863.12 mmder werden ontvangen. Van de reizigers werden vervoerd tusschen de
stations van den sp_oonveg 275,4?0, 289,560 en 290,476, kwamen _uit Belgie en reisden derwaarts 1.37,531,
HG,816 en 98,4H, mt en naar Dmtschland 1,824, 2,209 en 2,395. Hieronder in regtstreeksch verkeer met den
Maastricht-L.uikschen én den belgischen Noorderspoorweg 22,582, 18,908 en 14,608, in de beide laatste jaren
met den belg1schen grooten Centraalspoorweg 5,423 en 8,032, als tusschenverkeer van Duitschland en Belgie
1,~31, 1,603 en 1,969. Van deze personen reisden met de eerste klasse 16 098 14 999 en 13 177 of 3 88 o/
3 67 ° 0 cl ' , ) , . 0 ,
• / 0 en 3.37 /0 , met e tweede 86,423, 85 ,585 en 68,832 of 20.84 °fo, 20.95 % en 17.59 %, met de derde
276,0~8, 286,8:4 en 287,7!0 of 66.57 ~/.0 , .70.20 % .en 73.51 %, terwijl de overige 36,·136, 21,177 en 21,563 of
~.71 lo.' 5.18 lo en 5.51 /0 waren m1htmren en kmderen. In de ontvangsten voor het personenvervoer deelden
ID elk Jaar de eerste klasse met ü.69 °fo, 9.39 °/ en 8.35 °/ tegen 8.84 °/ de tweede met 32 43 o/ 32 53 o/
en -Z7.72 % tegen 33.5.1 %, de derde met 53.13 ~/0 , 55.20 °1: en 60.73 % t~~en 53.52 °fo, militairen;~ ki~dere~
met 4.75 %, 2.~8 % en .. 3.20 % tegen 4.10 % in 1863. De reizigers hebben te zamen doorloopen in 1864
8,45~,036 (de dmtsche mtJl tegen 7.407~. ned. berekend), ~n. 1865 7,793,874 en 1866 7,046,297 ned. mijlen of
gemiddeld 20.39, 19.07 en 18.01 ned. miJlen voor elken re1Ziger. Voorts werden in elk der drie jaren vervoerd
977,470, 938,280 en 862,240 ned. p. bagage, 281,919,650, 299,934, 700 en 329, 785,850 ned. p. goederen, waaronder
117,116,500, 132,764,500 en 135,915,400 ned. p. steenkolen , 164,803,150, 167 ,170,200 en 193,870,450 ned. p.
verdere goederen. Voorts werden vervoerd 10, 4 en 7 rijtuigen, 177,333, 187,660 en 42,492 stuks vee, waaronder
4,036, 3,725 en 2,839 paarden, 8,164, 11,183 en 2,482 runderen, 7,322, 10,989 en 8,115 kalveren en
varkens, 123,027, 137,249 en 3,770 schapen, 34,784, 24,514 en 25,286 speenvarkens. Van het geheele vervoer
kwamen, het v~e in elk jaar berekend tegen 12,785,150, 14,7H,250 en 4,306,250 ned. p., op het vervoer van
en naar de stat10ns van ~en spoorweg der maatschappij 89,008,600, 93,001,550 en 101,730,100, op dat in doorgaand
verkeer met de belg1sche spoorweg-en '107 ,663,050 , 1 f4.,476,!J50 en 115,271,900 , waarvan in 1865 15,405,700 ,
II. 64

,..
aOti
in l86û 33,978,050 in doorgaand verkeer met den belgischen Oentraalspoorweg, met dien van Aken naar
Dusseldorp en Ruhrort 79,002.050, 89 ,419,500 en 92,091 ,500, van Aken naar Keule~ in 18li4 10,020,750 en met
het koninklijk pruissisch postambt en de nederlandsche post 3,600, 4,200 en 3, 750, m doorvoer van en naar de
belgische staatsspoorwegen en dien van Aken naar Dusseldorp en Ruhrort 4,916,800, 4,619,000 en 2,293,550,
·in doorvoer van en naar de spoorwegen van Maastricht naar Luik en van Aken naar Dusseldorp en Ruhrort
3,404,900, 5,439,100 en 4,936,450 en in 1865 en 1866 in

,..
áOS
f 29.!~H. -1·0.
f 2,957.!~65,
f 25,546.055 en f 23,!)01.25 , voor de administratie en lasten der exploitatie 'i ,067 .·! 9, f 1,513 205 en
voor algemeene kosten f 2,8 \.5.03, f 2,563.36 en f 2,387.23. De uitgaven per ned. mW bedroegen
in elk der drie jarenf2,058.63,f'l,819.23 en./1,983.91, tegen/2,255 in 1863.
De kapitaalrekening bedroeg op 31 December van elk jaar f '10,893.233.96. f 10,653,4·19.68 en ./10,707,370.68.
Zij bestond in elk jaar: in ontvangst uit een kapitaal van f 5,000,000, f 4,585,750 en f 4,586,250, na aftrek
van f 40,250 voor 1865 en f 4'13,750 voor 1866 door verschillende aandeelhouders nog te storten en aandeelen
in portefeuille, uit schuldbrieven f 5,459.000, f 5/~59,000 en f 5,1}19,450, f -f.,000,000 eerste, f 1,459,000 tweede
leening, na aftrek voor het laatste jaar van f 39,550 afschrijving van 355 stuks uitgelote obligatien, uit subsidien
en bijdragen .f 262,000 , f 265 ,500 en f 272,500, uit interessen van geplaatste gelden en in rekeningcourant
f 68,3'15.625, /71,672.495 en ./80,634.76 en uit de zuivere opbrengst der exploitatie der afgesloten boekjaren
f 103,918.335, f 265,497.185 f 348,535.92; in uitgaaf uit f ·I ,379,712.87 s, f 1, 789,175.19 en f 1,859,035.42 algemeene
uitgaven, f 7 ,597 ,2'17 .35 aanleg van de lijn Utrecht-Zwolle, in elk jaar .f 26,599.44 van den telegraaf
Utrecht-Zwolle, in 1864 .f 620/~07. '19, in de beide volgende jaren f 768,591 van de lijn Zwolle-Kampen,
.f 341,778.925,f362,388.56 en f 366,952.55 voor werken buiten de overeenkomst van aanneming verrigt, zoodat
na aftrek van voornoemde f 39,550 voor 1866f927,5'18.18, f 109,448.H en f 128,524.92 beschikbaar bleven.
De Rheinische Eisenbahn-gesellschaft heeft in 1865 op nederlandsch gebied twee spoorwegen voltooid; die
van Zevenaar naar Kleef op de!l rijnspoorweg gelegd met één spoor, op 19 April voor het vervoer van goederen,
op 1 Mei voor dat van passagiers, die van Nijmegen naar Kleef, voor het leggen van dubbel spoor
ingerigt, op 9 Augustus i865 voor het vervoer opengesteld. Langs den laatsten spoorweg zijn, zoo als blijkt
uit het maandelijksch overzigt , vervoerd in 1865 van den dag der openstelling tot het laatst van het jaar
23,723, in 18.66 36,577 reiziger;:; en in elk jaar 13,'165 ert '17,740 ponden bagage. De ontvangsten bedroegen in
elk jaar ./22,558.39 en f 39,0-f.6, waarvan f 15,658.22 en f 2'1,M7.10 of 69.41 % en 55.44 °/ 0 voor de reizigers,
/121.74 en./146.22 of 0.54°fo en 0.37 c/ 0
voor hunne bagage,f6,595.84 en./'16,946.20 of 29.24% en 43.40 %
voor goederen, f 182.59 en f 306.48 of 0.81 % en 0.79 % voor paarden, vee en rijtuigen. De opgaven voor
den spoorweg van Zevenaar naar Kleef bepalen zich over 1865 tot de maand December, in 1866 zijn vervoerd
26,420 reizigers en 169,669 ponden bagage. De geheele ontvangsten bedroegen f 46,107, waarvan voor het
vervoer van reizige:i:s ./23,199.80 of 50.32 %, van bagage f 1,417.7'1 of 3.07 %, van goederen ./20,452.25 of
44.36 °/ , 0
van paarden, vee en r~jtuigen .f 494.02 of 1. .07 % en voor verschillende ontvangsten f 543:22 of 1.18 °i 0 •
De staatsspoorwegen door de maatschappij geëxploiteerd bepaalden zich in 1864 even als het vorige jaar tot
eene lengte van 61,316 ned. ellen, ingedeeld in drie afdeelingen, Harlil).gen-Leeuwarden 26,275, Breda-Tilburg
22, 136, Roosendaal-Bergen op Zoom 12,905 ellen. In 1865 zijn voor het vervoer opengesteld de afdeelingen
Arnhem-Zutphen lang 30,030 op 2 Februarij, Tilburg-Boxtel lang 17,035 op 1 Mei, Zutphen-Deventer lang
16,236 op 5 Augustus, Zutphen-Hengelo lang 45 ,150 op 1. November, Maastricht-Venlo lang 69,642 ellen op
21 November; in 1866 de afdeelingen Leeuwarden-Groningen lang 54.157 op 1 J unij, Hengelo-Enschedé lang
8,050, Moerdijk-Breda lang ·17,894, Boxtel-Eindhoven lang 19,812 alle op 1 J ulij, Deventer-Zwolle lang
29,54·6, Venlo-Eindhoven lang 51,929 ellen, beide op 'l October. Daarenboven worden geëxploiteerd de afcleelingen
Helder-Alkmaar lang 42,304 e11en, sedert 20 December '1865 door de maatschappij van den hollandscheu.
spoorweg, Venlo tot de pruissische grenzen lang 2,813 ellen, sedert 29 October 1866 door die van den Bergisch-Märkischen
spoorweg, zooclat op 31 December 1866 de staatssporen in exploitatie waren over eene lengte
van 465,914 ellen. De maatschappij tot exploitatie der staatsspoorwegen heeft daarenboven in exploitatie gebragt
de lijn Almelo-Salzbergen, lang 55,472 ellen, op 18 October '1865; de lijnen Hasselt-Luik met de zijtakken van
J.;iers naar Ans en van Bil sen naar Munsterbilsen, lang 48,345 ellen , op 1 J ulij, van Hasselt naar Eindhoven,
lang 59,174 ellen, op 20 Julij en den zijtak naar het kanaal te Hasselt, lang 1,180 ellen, op 15 November 1866,
zoodat de maatschappij op 31 December van dat jaar in exploitatie had 594 m~jlen en 968 ellen.
Op 31 December 1866 waren van de geheele lengte der staatsspoorwegen, uitmakende 864,080 ellen, 844,637
als rigting vastgesteld. De ontbrekende 19,U·3 ellen behoorden allen tot de zuiderlijnen. In aanleg of vnltooid
waren op dat tijdstip 730,888 ellen, waarvan 425,0H tot de noorder-, 305,844 tot de zuiderl~jnen behoorden.
Bij de staatsspoorwegen waren op 31 December 1866 181 ambtenaren in dienst, waaronder 2 ingenieurs in
algemeene dienst, 7 eerstaanwezende, 16sectie-, 18 adjunct-ingenieurs, 5 bonw- en werktuigkundigen tweede,
6 derde klasse, 9 hoofdopzigters, 11 O opzigters, waarvan 11 eerste, 18 t"liveede , 41 derde, 31 v.ierde en 9 vijfde
klasse , en 8 schrijvers.
Op 31 December 1864, 1865 en 1866 waren bij de maatschappij in gebruik 8, 45 en 83 locomotieven en 0p
het laatste tijdstip 77 tenders. Van de locomotieven waren uitsluitend voor personentreinen 10, voor gemengd
gebruik van personen en goederentreinen 61, zware locomotieven voor goederendienst 6. tender-locomotieven
voor goederendienst 6, waarvan 3 zware en 3 ligte. De locomotieven en tenders doorliepen op de lijnen dei•
maatschappij 171,918, 489,380 en 1,507,574 mijlen , tegen 25,015 in 1863. De kosten der trekkracht bedroegen
in elk jaar f 47,606.87, f 1. '15,014.89 1m f 355,075.G8 of f 0.27692, f 0.23502 en f 0.19735 per locomotiefmijl,
tegen f 6,595-.44 of f0.26366 per locomotiefmijl in 1863. Hiervan aan traktementen en verschillende uitgaven
voor het personeel, dagloonen van stokers, kolendragers en pompers ./18,534.68, f 45.859.15 en ./133,183.06 5
of.f0.1078,f0.09371 enf0.074tegenf3,265.19of.f0.1.3052, voor materialen als: brandstoffen, olie, smeer enz"
f24,258.32,f56,24U1 en/172,716.1.1 off0.14110, f0.1.1492 en f0.09492, tegen f3,053.68 of f0.12207 per
locomotiefmijl in ·1863. Voor het personen en goederenvervoer waren op 31 December van elk jaar 170, 716
en 1,659 rijtuigen en wagens, waarvan 272 met remtoestellen. Hieronder op 31 December 1.866 352 van vreemde
fabrieken, 181 van den Luik-Limburgschen spoorweg overgenomen, 1,126 te Utrecht vervaardigd. Van de
rijtuigen waren 4 uits,luitend voor de eerste, 6 voor de tweede. 79 voor de derde klasse, 2 voor het brieven-
:vervoer, 57 gemengd eerste en tweede, 7 gemengd voor de drie klassen. Onder de wagens telde men 57
bagage-, 145 gesloten, 1,041 open goederen-, 67 overdekte, 40 open veewagens, 75 cavaliers en 79 platte
wugens. De rUtuigen en wat;ens der maatschappij doorliepen op eigen en vreemde spoorwegen in elk der vier
jaren '1863 tot en met 1866 137,404, 1.,096,815, 3,686,758 en 11,309,742 wagen-, 283,264, 2,227,714, 7,439,749
en 25,871,760 asmijlen, waarvan in 1866 op eigen l~jnen H,309,742 wagen-, 22,698,450 as-, op vreemde
1,586,655 wagen-, 3,173,310 asmijlen. De kosten bedroegen f 543.27, f 6,211 .68, f 19,202.33 en f 58,525.98 of
per honderd asmijlen f 0. '19179, f 0.2791.1, .f 0.25809 en f 0.2301. Hieronder in elk jaar aan uitgaven voor het
personeelf84.10,f723.24,f4,480.79 en/10,756.30, voor herstellingen en veranderiugenf186.63,f3,964.09,
j 10,388.i6 en f 39,117.72.
De reizigers betaalden per mijl voor de eerste 5 , voor de tweede 4, voor de derde klasse 5 , voor retourbilletten
voor elke mijl heen en terug 8, 6 en 4 centen. De retourbilletten zijn in 1865 met het begin van
J ulij op alle stations en voor alle bestemmingen in lokaal verkeer ingevoerd. Voor bagage wordt voor een
afstand van 10 mijlen en minder 5, van 20-30 mijlen 7 centen per 10 ned. p. betaald. Het minimum van den
vrachtprijs per verzending bedraagt 15 centen. Öp de zuiderlijnen is echter in 1866 voor bagage het belgische
tarief in toepassing gebragt 3 centen per 100 ned. p. per mijl. Naar den aard van het vervoer worden de
goederen ingedeeld in snel-, bestel- en vrachtgoederen. Alle c-Ollis beneden de 5 ned. p. worden zonder onderscheid
van afstand, tegen een vast vrachtloon vervoerd. Verzendingen van bestelgoederen van minder dan
100 ned. p. worden naar het tarief der vrachtgoederen vervoerd, zoodra voor die verzendingen het volle vrachtloon
van IOO ned. p. vrachtgoederen betaald wordt. Het tarief der vrachtgoederen is in drie klassen ingedeeld;
de eerste voor goede:en, waarvoor naar de waarde de hoogste vracht wordt geheven , de tweede voor goederen
van minder waarde en die tegen ]ageren prijs vervoerd worden. Men betaalt bij de eerste klasse 7, bij de
tweede 6 cent.en per 1,000 ned. p. en per mijl voor de eerste 5 mijlen, terwijl voor grootere afstanden eene
daling van 1/ 10 cent van 5 tot 5 mijlen in rekening wordt gebragt, zoodat bij een afstand van :15 mijlen de
vrachtprijs voor elk van beide klassen op 6 en 5 centen per 1,000 ned. p. en per mijl wordt teruggebragt. De
derde klasse bestaat uit vier afdeelingen, waarvan de eerste de meeste goederen der tweede klasse omvat,
vervoerd bij hoeveelheden van minstens 4-,000 en hoogstens 10,000 ned. p. ; de tweede de zware voorwerpen,
als steenkolen, steenen, ijzer, hout, grind enz., bij hoeveelheden van 5,000 tot 10,000 ned. p" Wanneer de
hoeveelheid het gewigt van 10.000 ned. p. overtreft, vervallen de goederen der eerste afcleeling in de derde,
die der tweede in de vierde afcleeling. Men betaalt voor 1,000 ned. p. per mijl in de eerste afdeeling 5 , de
tweede 4, de derde 3, de vierde 21/ 2 centen voor de P.erste 5 mijlen voor de twee eerste afdeelingen voor de
eerste, 1. 0 voor de beide laatste. Voor grootere afstanden bestaat eene daling van 1/ 10 cent bij de twee eerste
afdeelingen van 5 tot 5, bij de twee laatste van '10 tot 10 mijlen, zoodat men voor een afstand van 55 mijlen
bij elke der beide eerste 4 en 3, bij elke der beide laatste 211 2 en 2 centen per 1,000 ned. p. voor de 55ste
mijl betaalt. Aan de vrachten wordt per verzending een regt. van inschrijven van 5 centen gevoerd, terwijl de
prijzen van laden en lossen per 100 ned. p. bedragen 5 centen voor vrachten van minder dan 1,000, 4 centen
voor die van 1,000 tot 4,000 of 5,000, 3 van 4,000 of 5,000 tot 10,000, 21; 2 van 10,000 en meer ned. p" Van
het laden en lossen door de zorgen van den afzender of den geadresseerde wordt voor 1,000 ned. p. een vast
regt van 10 centen geheven. Deze tarieven zijn ook in 1866 op de noorder- en oosterlijnen en op de afcleeling
Roosendaal-Bergen op Zoom in werking gebleven. Op de overige zuiderlijnen werd voor goederen en vee een
differentieel tarief ingevoerd, zoodat de kosten van vervoer per mijl, naarmate van een grooteren afstand lager
worden.
Het aantal reizigers bedroeg, wanneer men de retourbilletten dubbel berekent, in 1864 285,133, in 1865
680,216, tegen 41,828 in 1. 863. Afgegeven werden retourbilletten in i 864 3,226, in 1865 74,868, waarvan t 23
en 4,338 voor de eerste, 540 en 13,920 vo~r de tweede. 2,494 en 55,112 voor de derde klasse, 28 en 1,097 voor
kinderen, 41 en 401 voor militairen. Naar de verslagen der maatschappij tot exploitatie van staatsspoorwegen,
waarin de retourbilletten niet dnbbel worden berekend: zijn in elk der drie jaren 1864' 1865 en 1866 vervoerd
281,84i, 619,041 en 1,291,071 reizigers, waarvan langs de noorderlijneri, Harlingen-Leeuwarden, Leeuwarden­
Groningen 173,273, 168,764 en 248,738, langs de oosterlijnen, Arnhem-Deventer-Hengelo, Arnhem-Deventer­
Enschedé, Arnhem-Zwolle-Enscheàé, in de beide laatste jaren 283,603 en 458,036, langs de zuiderlijnen,
Roosendaal-Bergen op Zoom, Breda-Boxtel, Moerdijk-Maastricht, 108,568, 167,574 en 584,297. Van deze
reizigers namen in elk jaar plaats in de eerste klasse 20,055, 38,816 en 46,724, in de tweede 44,890, i08,609
en 227,189, in de derde 216,896, 472,51.6 en 1,017,158; zoodat in elk jaar van de 100 reizigers 7.12, 6.26 en
3.62 tot de eerste, 15.93, 17.52 en 17.60 tot de tweede, 76.95, 76.22 en 78.78 tot de derde klasse behoorden.
Het vervoer van reizigers heeft in elk jaar opgebragt ./137,566.375, ./345,203.97 en f8ï0,993.555. Hierin
deelden in elk der beide eerste jaren ten honderd: de eerste klasse met 13.85 en 12.80, de tweede met 23.34
en 26.57 , de derde met 62.8 l en 60.63, waaronder 1..06 en 1..48 militairen, 0.46 en 0.65 kinderen.
In elk jaar hebben opgebragt het vervoer van bagage en honden f6,748.22,fi4,414.775 en/36,250.545, dat
der goederen f 38,945.21 , f i 50,551.99S en f 429,004. 73;;, waaronder in 1864 f 22,389.96, in 1865 f 32,433.48
voor 40,885 en 157,062 tonnen zware koopmansgoederen en in 1866 f 49,666.05 voor het vervoer van koopmansgoederen
in geheele vrachten, van paarden, vee en rijtuigen f11,9i4.72, .fi4,090.64~ en f35,4'l7.835. Het
vervoer van snelgoederen was onbeteekend -en is zelfä in 1865 achteruitgegaan ; het vervoer van bestelgoederen
bestond in 1864 en 1865 uit 8'16,835 en 980,430 ned. p. en in 1865 uit 230,809 verzendingen tot het minimum. Aan
vrachtgoederen werden in elk van beide jaren verzonden 6,350 en 2,821 minimums, 40,885 ,220 en 216,798,045
necl. p.; aan paarden en vee 2,8361/ 2 en 4.2891/ 4 bevrachtingen; aan klein vee 8 en 2 verzendingen tot het
minimum en in 1865 280 ned. p.; aan rijtuigen 16 en 28, aan Jocomotiewn en tenders 7 e~ 6, aan geM en

,...
5-10
Mt
geldswaarde 566 en 5!,'149 bevrachtingen van f 250 en meer. In 1866 zijn, behalve 157 ,220 tonnen grind over
eenige lijnen vervoerd volgens bijzondere overeenkomsten, aan koopmansgoederen vervoerd 319,496 tonnen,
waarvan 1,498 op de noorder-, 123,961 op de ooster-, 194"037 op de zuiderlijnen. Deze goederen hebben
'11 ,847,845 tonnenmijlen doorloopen, waarvan 75,534 op de noorder-, 5,934,356 op de ooster-, 5,837,955 op de
zuiderlijnen, zoodat elke ton gemiddeld doorliep 37.7 en wel op de noorderlijnen 50.4, op de ooster- 47.8, op
de zuiderlijnen 30 mijlen. Het getal bevrachtingen bedroeg 7,2071/ 2 voor paarden en vee, 136 voor rijtuigen
en rolspoorwegmaterieel.
In l866 hebben treinen een afstand doorloopen van 1,427,4U4 mijlen, waarvan 1,373.,767 voor de gewone,
4\J,266 voor de buitengewone, 4,4G1 voor de werktreinen.
De buitengewone ontvangsten en de verschillende baten bedroegen in elk jaar f 3,462.97 5, .f 77 ,211.77 en
j 23!J ,349.7 t 5, waaronder voor kosten van lossen, laden enz. van goederen in 1866 f 100,040.87, voor vervoer
van grind in '1865 f 55,'140.46 en .f 54,776.8'15, voor waarborg van den belgischen Staat van den spoorweg
Eindhoven tot Luik .f 18,900. De geheele ontvangsten bedroegen in elk der drie jaren j '198,637.50, .f 601,473.155
en f 1,6 l'J ,0116.385, tegen .f 23,4!J4.!J8 in 1863. In het geheele bedrag der ontvangsten deelden het vervoer der
reizigers met 69.26, 57 .40 en 54.06, dat van bagage en honden met 3.40, 2.39 en 2.25, dat van koopmansgoederen
met 19.61, 25.03 en 26.63, van paarden en vee met 5.99, 2.34 en 2.20; de buitengewone ontvangsten
met 1. 7 4, '12.84 en 14.86 ten honderd. In de ontvangsten deelden in 1860 de lijnen voor den Staat geëxploiteerd
met f '1 ,241,712.07, waarvan f 247 ,734.075 voor de noorder-, f 604 ,942.235 voor de ooster-, f 389,035.76 voor
de zuiderlijnen, de lijnen door de maatschappij voor eigen rekening geëxploiteerd met f 345,991.26, waarvan
.(154,54·0.75 voor die van Almelo naar Salzbergen enf19l,450.515 voor die van Eindhoven naar Luik. Onder
de ontvangsten is daarenboven begTepen eene som van f 4,443.05 voor het goederenvervoer met eene stoomboot
der maatschappij, welke tusschen Rotterdam, Dordrecht en Moerdijk de dienst waarneemt. Het goederenvervoer
tusschen .Amsterdam, Utrecht, Gouda en de zuiderlijnen wordt buiten bezwaar voor de maatschappij door eene
schroefatoomreeclerij onderhouden. Daarenboven ontvangt de maatschapp~j volgens eene overeenkomst met de
belgische regeririg een jaarlijksch bedrag van f 1'15,000 franken of .f 54,337.40 voor de baanvakken Tongelre­
Bilsen en Tong·elre-Glons. Per jaar en per mijl heeft de noorderlijn opgebragt in 1864 f 4,H l .80, in 1865
.f 4,473.73, in '1866 f 4,269.29, de oosterlijn in 1865 van Arnhem tot Zutphen gedurende 184, van Arnhem tot
Deveiüer g·ednrende 88 en van Arnhem tot Deventer naar Hengelo gedurende 61. dagen geëxploiteerd, in 1866
.f5,877,73, de zniderlijn van Breda naar Tilburg in 1864./2,647.30, in 1865./2,639.57, van Roosendaal naar
Bergen op Zoom f 1,807.55 en f 1,974.88 en in 1866 van Roosendaal naar Bergen op Zoom en van de Moerdijk
naar Ma~stricht./2,524.57, de lijn Almelo-Salzbergen, die in '1865f5.78 per dag en per mijl heeft opgebragt,
in 1866 ./2,785.92, de lijn Luik-Limburg , met inbegrip van de waarborgsom der belgische regering, in 1866
per dag en per mijl j 10.69. In het geheel wordt in '1866 de opbrengst der exploitatie, met inbegrip van voornoemde
waarborgsomf1 ,61t ,046.385, berekend op./3,777.14 per jaar en per mijl of./10.35 per dag en per mijl.
De geheele opbrenggt gaf per jaar en per mijl in 1864 f 3,239.57, in 1865 f 4 ., 921~.29. Aan den Staat hebben
de spoorwegen eene bate gegeven van.f8,776.74 in 1864, ./60,773.10 in 1865 enf58,765.645 in 1866, zoodat
de ontvangsten voor de maatschappij in elk der vier jaren 18G3/ 66 f23,494.!J8, in 1864 flS!J,860.76, in 1865
f 540,700.055, in 1866 .f '1,552.280.H bedroegen. De uitgaven der eiploitatie bedroegen in 1864f222,734.73,
./24,097.23 of 12.'13 °/
0
meer clan de ontvangsten, in 1865f4û8,8!Jl.055 of 77.96 %, in 1866 j1,333,1!J8.28 of
82.75 °/ der ontvangsten. vVanneer men echter in '1866 bij de exploitatie voegt het aandeel aan den Staat
0
uitgekeerd f 58 ,7G5.645 en de huur van bijzondere spoorwegen voor den weg Almelo-Salzbergen f 83,208.30 ,
voor den Luik-Limburgschen f 149,873.54, dan verkrijgt men voor de geheele uitgaven in 1866f1,625,045.'76.5
off '13 ,999.38 meer dan de ontvangsten.
In de uitgaven deelden in elk jaar de algemeene kosten met.f78,830.H5, /103,366.275 en./174,548.835 of
35.39 , 22.04 en 13.09 ten honderd; de dienst van den weg, gebouwen en kunstwerken met f 34,649.065,
f92,58~.28 en.f:H6,408.055 of '15.56, 19.75 en 23.74, het vervoer metf5l,776.92,f142,498.475 enfHi,982.56
of 23.25, 30.3\J en 3 l.65, trekkracht en materieel met f 511, 168.62 , f 124,577.19 en f 394,380.661; of 24.32, 26.57
en 29.58, magazijndienst met j 3,310.02, f 5,859.835 en f 9,650.66 of 1.48, 1.25 en 0.72 en in 1866 telegrafie
met.f7,859.80 of 0.50, vervoer te water en agentschappen metj'S,277.705 of 0.63 ten honderd.
De kosten van eersten aanleg, op 31 December 1864 tot een bedrag van f 863,335.55 uitgetrokken, waren
op 31 December 1865 en 1866 tot f 3,186,285.455 en /6,263.363.69 gestegen. Van 1 September 1863 tot 31
December 1864 waren van het kapitaal van f 12,000,000, verdeeld in twee serien elk van f 6,000,000, uitgegeven
de aandeelen der eerste serie, 24,000 in getal, elk groot f 250, waarop bij de deelneming en eene maand
later 20 % gestort zijn; terwijl f 46,500 zijn ontvangen van 31 O aandeelen vóór den bepaalden tijd volgestort.
In 1865 zijn in drie termijnen elk van 10 % nog 30 °io gestort, zooclat op 31 December van dat jaar 70 °io van
voornoemd kapitaal gestort waren. De twee laatste stortingen hebben plaats gehad op I3 Februarij en 24 April
1866. Nadat in 1866 de maatschappij te vergeefs beproefd had eene geldleening uit te geven groot f 5,000,000,
tegen 4 °io en tegen den prijs van 80 °lo, aflosbaar in 52 jaren, werd bij de wet van 29 December 1866
(Staatsblad n° 223), aan de maatschappij eene tijdel\jke hulp verleend door een voorschot van 65 ten honderd
van de waarde van haar materieel tot een bedrag van hoogstens f2,500,000 uit 's Rijks schatkist, van welke
leening eene rente van 5 °io 'sjaars moet voldaan worden en die uiterlijk binnen 3 jaren na de ontvangst. moet.
worden terugbetaald.
'1Jl"(I
'('UOW.I1'M_
·~n"quazf!9"1"!d
•lt.anquaua;J1'._
'>(q.IWUIO~ll!ff
•uaep.•aJSUJV
ir.> ei:> c:o 11":>
G'l Lij ~ ~
~ q 00
~ ~ ~ ~
t:- °" .....
Gl .....
...,.
00
00
...,.
0
0 t:- M -C:O..- c:o O> ...,. 0
ei:> O> M
t:-
..::.;o ~ r-
00 c:o oor ~
G-l et?' ..,..
00
M
M 00 ....,~ ~
(N G't G't ...,. 0
'-.:""4 ~ G-t )~~ ~
M_.,.
M 0> M
t:- lt:> or t:- O>
oi' G-l ~
Gl
.....
0
00
00
00
Gl
00
00
00
Gl
...,. ...,. ei:>
..... 00 c:o
t:- ..... °'
ó et?' et?'
c:o
ei:>
oo
O>
.....
0 ...,. ei:>
00 ...,. Gl
0 c (N
ó et?' et?'
..... (N
c:o
00
Gl
0
.....
M
0
Gl
0
t:-
00
..... 0 c:o
G't lt:> 00

""1111
STAAT nn het aantal vervoerde reizigers op den Hollandschen 11zeren Spo01·weg, gedurende 1865.
NAAR DE STATIONS.
VAN AF DE STATIONS.
ä
-=
s "
ê
il!!
û
!
'i
=
ä
lll
"i:
=
~
=
" N
lll =
ii
:
~
~
lll
Il
'f
Il
s
a
= Dl
~
i
~
" =
.IJ.
lll =
lil
lll
Il
~
~
=
1 "
lll
N
~
Q
p:
1
;
" Cl
~
cl
lll
:=:t -=
lll
•
cl
.!l
.c: =
g
f
=
~
~
-=
=
1
=
~
lll
i!
~
1
lll
~
~ "
·"'
ä
~ ä
I
18
654 13,061
497
14,.030
30
1,528 865 10,758 217,201
Vogelenzang •...... " .. " ... \ 4,351 \ 96 2,894 Il 7
167 547
177 1,574
124
951
4
222 \ 40 1,233 12,387
HillegommerbeeJ

-.
~
......
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 486t
• Am•

:_-~
..;
._,..-
- - -- -- -
--~
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedmende 186~.
Rijswijk.
Delft.
Scl1iedam.
Rotterclam.
Post• en bnitengewone
ontvangsten.
TOTA.A.L,
VERVOER.
Aantal
of i;cwigt.
Opbrenrrst
(in auldcus (':U
centen).
Aantal
of acwiat.
Ophrcncrst
(in auldcns en
centen).
Aan1al
of acwir,t.
Opbreuast
(iu auldcns en
centen).
Aantal
of rrewigt.
OpbrcnBst
(in guldens en
ccuten).
Aantal
of 1:cwigt.
Opbl'Cll{)St
(in auldcrn; en
centen).
Aantal
Of acwigt.
Opbrcnrr•~
(in uulilcns en
centen).
Reizigers, t• klasse .. .. .. . .
2•
188
340
212.60
287.70
11,884110,315.30
'19,526 14,6t:8.20
4,350 4,514.85
20,938 10,812.30
38,826 56,878.20
62,582 58,150.50
166,068 250,812.60
256,333 263,668.60
3•
1,707
825.30
119,050 1 48,305.38
75,428 27,617.25
206,263 133,632.02
1,046, 761 649,355.65
Krijgslieden ..... . .. ..... .. .. .... ... .
1,889 459.85
40 10.20
2,255 825.50
11,635 4,369.35
Door de conducteurs verant,voord ...
6.75
1.80
7.95
65.14
Totaal ....... . 2,235 1,325.60 152,349 1 73,775.48 100,756 1 42,956.40 309,926 1249,494.17 l)i,480,79711,168,271.34
Bagage.· ····· · · · · ·· · ·
.. 1\1, P• 1,168
10.72
118,709 959.70 53,860 519.25 705,650 6,385.12
2,531,602 23,946.26
~
~
Bestelgoedereu .. . .... .
11,521
298.495
420,932 1 10,406.245 I 338, 168 7,68L555l 1,655,125 I 19,782.625
8,779,0271 163,717.8'15
Koopmansgoederen .
605,254 2,099.90 11,028,969 2,666.24" l 1,343,855 3,726.79
8,085,972 29,500.61
Totaal ....... . 12,689 309.215 11,1.44,895 1 13,465.84511,420,997 1 10,867.05 l 3,704,630 1 29,894.53°"
19,396,6011 217,164.685
Rijtuigen . ....
.. . stuks
2
117
Paarden ............ .
Rundvee . ..... .... ........ ...... .
!
1.10
28
1,450;
1,602.10
8
1,094
1,347.15
1:: ~\
5,929.65
3,013
568
>
26,043
46,646.90
Klein vee .. .... . ..... .. . . ....... .
327
35
2,854
47,859
Post• en buitengewone ontvangsten ..
23,230.26
23,230.26
A.lgemeen totaal der opbrengst ....
1,635.915
88,843.42 51
55,170.60 285,318.355
23,230.26
1,455,313.18"
1) Bovendien waren voorzien van retourkaarten 154, 155 reizigors. waarvan S,4·28 ceri:>te, 20,363 tweede en 125,364 derde klasse.
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 1865.
Amsterdam.
Halfweg. Haarlem. W ogelenzang. Hillegommer beek. Veenenburg.
VERVOER.
Aantal
of gewigt.
Opbrenrrst
(in rruldens en
centen).
Aan ral
of i:ewii;t.
Opbrc11rrst
(in u-uldens en
centen).
Aantal
of flCWÏfft.
Ophrenusr
(in auldcus en
centen).
Aantal
of rrewigt.
Opbrcnust
(in rrultlcns Cll
ecu ten).
Aantal
ofrrewigt.
Ophl'Oll(rSI
(in (fUldcni:> Cll
centen).
Aantal
of gcwiat.
Opbrenast
(in f;Uldcns en
centen).
Reizigers te klasse ......... . .........•..
ze
3e
Krijgslieden . ........ :................... .
29,731 62,318.59
46,131 168,684.90
197,249 167,658.15
159 170.50
702 437.65
12,652 1 4,01)4.65
16,530 22,462.25
29,0621 28,669.25
132,677 77,589.90
1,406
1,217
8,899
2,007.70
1,275.75
6,080.05
5
39
815
7.35
38.50
484.15
965 1,439.95
1,286 1 · 1,495.30
11,202 7,685.15
Door de conducteur• verantwoord .. . . .
7.05
5.55
Totaal ...... .
Bagage .. .. . . .. ... ... .. . " .. " ... . ·. 1'1. P•
Koopmansgoederen ... . ..... . .
Be1ttelgoederen ......... . ... ..... .. .
273, 111 l 298,668.69
480,845 5,464.89
2,355,604 1 43,060.265
1,206,310 5,151.29
13,513 1 4,702.80 178,2691128,726.95
1,883 21.12 209,565 1,929.20
17,135 334.825 11,157,985 I 21,662.70
206,302 242.56 1,056,047 4,474.65
11,522
6,034
40,138
4,500
9,363.50
64.28
1,015.575
9.25
859
16
597
530.00
18
14.025
13,453 110,620.40
8,425 86.45
46,870 1,037.225
82,222 359.78
:=
"
Totaal." . ... 1 4,042, 759 1 53,676.445 I 225,320 598.505 1 2,423,597 I 28,066.55 50,672 1,089.105 613 14.205 137,517 1,483.455
Rijtuigen ... ; .. ........... .. .... . . . . stuks
Paarden ... . ... , ................... .
Rundvee .. ············-············
Klein vee ....... . ..... ............•.
Post· en buitengewone ontvangsten ....
Algemeen totaal der opbrengst ..... , 367,281,585
9
181
151
24
14,936.45
1
5,781
36 ( 86.10
) 2,429.60
138.60
477 97
144 > 280.10
26,121 J 138 ! 5,919 / 41 J " ~
1 1 • 1 " " . " " " I_.
1
· Il
, 5,387.40' " 159,223.IO • to,591.20' " 1 5'4.20' · / " 12,383.95'
88
t:-
L.
~
....
..ill

.~-----
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, . gedurende f 865.
~
Piet·Gijzenbrug,
War1noncl.
Le ij den.
Voorschoten. 's Gra..,enhage.
Rijnvijk.
1
-
1
1
VERVOER.
1
Aouiral
Opbrengst
Aantal
OpbrCll(fSl
Aantal
1 Ophre1111st
Opbrcn(l•l Opbreuu•<
Aant

---- - ------
- -
:.__,v·
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 1866.
A.m•terdam.
Halfweg.
Haarlem.
'1 ogelenzang,
Hillegommerbeek,
'1eenenburg.
VERVOER.
Aan ral
of newir,t.
Ophreng•t
(in i;uldcns en
centen).
Aantal
of gewigt.
Ophrcn{lst
(in guldens en
centen).
.Aantal
of gewÎfll.
Opbrc11gst
(in i;uldcns en
centen).
Aantal
of (leWi(lt.
Opbrcn(lst
(in gulden• en
centen).
Aantal
of i;ewigt.
Opbrcni;st
(in culdens CJI
centen).
Aantal
of gewii;t.
Opbrengst
(in culdens en
centen).
Reiziger• l e kla""e ...........•...........
25,381 51,137.84
128
106.80
15,985 21,356.60
1,516
2,012.40
1.60
828
1,257.10
~·
43,291 64,276.25
635
422,30
29,326 28,521.40
1,048
1,079.10
26
22.10
1,Sl09
'l,348.05
3e
163,602 138,425.05
11,794
3,897.15
128,651 H,253.55
8,898
5,989.75
750
431.30
10,969
7 ,566.30
Krijg•lieden .............................. .
Door de conducteur• verantwoord .....
1.00
6.35
50
Totaal. ...... . 232,274 1253,840.14 12,557
Bagage .. . ....... . .................... 1\1, p. 1 4'l8,807 1 4,817.44 1 1,932
4,426.25
20.94
173,962112-4,137.90 H,462
180,8141 1,682.031 7,121
9,081.75
75.63
777
15
455.00
15
13,006 l 10,171.45
8,993 90.08
~· ~
0
Bestelgoederen..................... • 1 2,160,429 1 41,096.1.051 10,436
252.43
977,533 19,550.265 39,796
1,028.975
467
H.57
48,718
1,078.855
Koopmansgoederen ............... . 842,709 3,955.755
810,389 3,467.48 l67
1.08
95,040
444.34
Totaal ........ \ 3,421,945 1 49,869.30 12,368 273.37 \ 1,968,736 I 24,699.7751 47,084 1,105.685 482 11.72
152,751
1,613.275
Rijtuigen ......... . .................. stuks
Paarden . . ................... . .. .
Runderen ...................... .
Klein vee ...................•.......
15
180
6,206
29,427
16,022.97
16
58
46.65
.: 1
502 (
7,134)
2,431.22
57
~ 38.76
1
. 2771
106.75
Post· cn buiteHgewone ontvangsten .....
A.Jgemeen totaal der opbrengst ....
319,732.41
4,746.27
,151,268.8951
10,226.195 466.72
11,891.475
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 1866.
""!
H
t"-l
VERVOER.
Pict-Gijzenbrug.
Opbreu!)st
Aanli.d
(in rruldens en
of gcwii;t.
centen).
Warmond.
Opbreugst
Aantal
(in guldens en
ofr;cwi(ll.
centen).
Lcijden.
Opbrcnast
Aantal
(in c;uldens en
of ffCWÎjjt.
centen).
'1 oorschoten.
Opbrensst
Aantal
(Ln guldens en
of gcwigt.
centen).
's Gravenhage.
Ophren(lSt
Aantal
(in gulden• en
of gcwigt.
centen).
Rij.-.vijk.
OpLrcni;st
Aamal
(in. ffUldc11s cu
of aewitJl.
ccntc11).
Reizigers te klas•e ....
899
1,404.70
û32
824.70
10,309 15,387.20
662
1,012.85
44,923 I 67,101.15
264
278.20
~c
1,257
1,380.90
1,165
'l,074.75
26,350 29,304.85
1,616
1,3H6.55
52.622159,411.65
332
322.15
3e
10,541
6,232.10
,t,785
2,577 .25
97 ,252 û8,207 .10
8,270
4,H4.95
185,901 H5,857.30
'1,857
870.70
Krijgslieden ......... . .................... .
IJoor de eonduetenrs verantwoortl ..... .
20
'17.15
2.25
To,aal. ...... .
Bagage ........................... · .. 1'1. P•
Bes•elgoederen ...... .
12,697
10,645
36,421
9,017.90
'105.96
842.72
6,582
3,071
53,029
4,476.70
31.92
986.075
133,9H /112,916.30
'143,344 '1,342.91
678,651 / 16,071.41
'10,548 6,524.35 283,4461242,372•35
'10,225 110.72 598,230 5,426.50
47,961 1,385.35 l 1,946,164 / 40,871.245
2,453
2"114
9,996
1,47'1.05
18.04
288.24
-.-i:
1-.s>
-
Koopmansgoederen ...... .
655,97'1 2,756.725
625,879 2,927.60
To
Paarden . . .... .. ....... .. . .. . ....... " " ~ 117.30 ' 6.35
n.................................. 5 1 " \ 878 " 1 5d
lilein vee...... . .......... . ......... " 362 / • '13 15,430 . 49 537 )
O> Il Post- en buitengewone ontvangsten •....
O>
A.lgemeen totaal der opbrengst .... f0,083.88 5,501.045 137,237.94f> 8;035.42 292,595.935 1,777.33
...
·--=-......;. ~v
...,jj

··- .-==
-- - - -- --
"""1111
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 1866.
1
Delft.
Schiedam,
Rotterdam.
Post- en buitcnge,vonc
ontvan:.;sten.
'I'O'J.'1'.Ji.L,
VERVOER ..
Aaut~l
of rrcwic;t.
Opbrcncst
(in rrulrencrst
Aantal
(in u~ldens en
Of (;CWÎ(;t.
centen).
MEI.
Opbrenrr••
Aantal
(in rrulden• en
of rrcwigL.
cc11rcn).
JUN IJ.
Aan ral
Ophrc"lr"
{in gulden~ en•
of ffCl-VÎfft.
centen).
Reizigers, t• klas•e .... . .
f0,822116,125.25
ze
3•
Krijgslieden . . .
12,175
62,517
443
10,756.05
33,922.40
U3.20
Door de conducteurs "e1•anh"oord.
9.95
Totaal.. . . 85,!:157 1 60,956.85
Bagage. ,.
.. 1\1, p. 1 143,006 1 1 ,294.32
lllestelgoe•leren ..... 915,2861 14,991.735
l(oopman•goederen .. 3,076,260 1 9,317.2'1
9,79~ 114,967.LO 11,565 1 17,878.20 12,581 1 19,284.60 14,609 1 21,906.80 15,553 1 22,880.25'
13,200 12,122.55 17,373 I 16,991.75 18,756 I 18,793.15 23,523 I 25,101.10 24,005 1 25,764.10
65,284 36,783.25 73,949 44,445.95 72,342 43,966.55 103,437 66,545.80 94,210 60,967.28:
377 160.95 . 376 138.25 426 176.45
728.25 589 228.40
8.45
7.85
2.30 '.'7341
14.04
4·.20 1
88,653 64,042.30 103,263 79,462.00 104,105 82,223.05 143,303 IH4,295.99 134.357
141,186 1,286.31 153,451 1,511.96 169,578 1,646.60 222,817 1 2,148.98 224,074
795,52'1 13,791.295 697,518 13,337.62 680,015 13,33'1.25 679,170 1 13,362.395 648,739
824,325 3,622.95 341,939 1 ,630.38 282,306 1 ,241.41 243,523 1 1,009.48 277,132
l&,520. 85 '/ 1, 149 ,9451 .15,800.651
"....... . " .. 1 4, 134,5 .5·1·~,603.26'1 I, 7 6 t ,0321 t 8, 7 00 .55 '/ t '192,908 , 16,4 79. 9611, t 31 ,899116,2 t9 .2 6 / • '145,510 l
-;.;.-::
L~

~laandelijksch
overzigt van het vervoer langs den Hollandsehen IJzeren Spoorweg, gcdmende i86t
JUL IJ. AUGUSTUS. SEPTEMBER. OC'l'OBER. NOVEMBER. 1 DECEMBER. TOTAAL.
1 1 i ,.
YERVOER.
Aantal Opbrencrst Aantal Ophrcnast Aan Lal Opbrc11rrst .Aantal Opbrcnrrst Aantal OpLrCHi}St 1 A

Maandelijksch overzigt van het vervoer langs den Hollandschen IJzeren Spoorweg, gedurende 1865.
JULIJ. AUGUSTUS. SEPTEMBER. OCTOBER. NOVEMBER. DECEMBER. TOTAAL.
VERVOER.
Aan lal
of rrcwiut.
OpLrenrrst
(in ffUldcus .cn
centen).
Aantal
of rrcwirrt.
Opbrcnrrst
(in auldcns en
centen).
AaHt

1
}laandelijksch overzigt van het vervoer langs den Hollandscben IJzeren Spoorweg , gedurende 1866.
JUL I J. AUGUSTUS. SEPTEMBER. OCTOBER. NOVEMBER. DECEMBER. TOTAAL.
VERVOER. Opbren3st Oplir..:nrrs t Opbrenast Oporen3st Ophrengz;t Opbrengst Opbrenast
Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal t\anral Aamal
(in uuldcns en {tn u·ulllcms en (in CJUldcns CJl (in 11uldcns en (in 8u1dcns en tin 1,p1ldeus en (in 3 uldcus en
of gewiat.
of acwiar.
of 1JëWi8t.
of ecwiet.
of eewirrt.
of ecwiat.
of gcwif$t.
centen).
ceu1en) .
cen~ c n ) .
centen).
centen).
centen).
centen) .
Reizigers, t• klasse . . ... 10,888 15,796.37 13/~97 20,338.81 16,351 24,798.57 15,822 23,610.61 11,609 17,684.04 10,950 16,561.21 147,538 220,905.6-1
2 • ..... 19,813 21,070.30 26,078 29.139.20 27,517 30,975.47 26,764 28,94i.90 17,482 18,9-1-9.50 19,020 20,293.71 251 ,791 268,02-1-.51
3e ..... 87 ,196 55,206.23 99,467 64,821.35 100,495 65,557.99 104,536 66,287.60 73,465 44,566.39 77,242 46,977.55 1,016,450 633,012.09
Krijgslieden . . . ..... . ..... Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il Il
Door •Ie contlucteurs Ter•
antwoord . . ... . .. . .. . . . . . , lf Il Il Il Il Il
"
Il
Il
"
"
Il
,,
Il
,,
Il
"
Totaal . .. . ... . 117,897 92,072.üO ·139,01~2 1'14,299.36 144,363 121,332.03 147,122 H8,840.H 102,556 81,199.93 107,212 83,832.47 1,415,779 1,121,942.21
Bagage .... . .. . ... . N. P• 171,322 1,661.55 203,446 1,963.50 236,945 2,245.51 202,382 1,949.70 168,744 1,602.01 139,551 1,362.34 2,076,169 20,011.49
Bestelgoederen ... . 609,079 11,809.08 716,396 13,239.83 752,443 13,817.13;; 796,210 U,953.67 743,967 14,129.315 692,61 0 13,879.55 8,206,933 157,327.33
Koopmansgoederen . 246,071 1,047.84 387,788 i,707.745 409,080 1,795.75 407,483 1,680.63 401,789 1,676.15 401,193 1,849.86 4,071 ,328 17,659.205

Vervoe\' van reizigel's, goederen enz., over den Spoorweg Aken-Maastricht-Landen, in 1865.
REIZIGERS.
GOEDEREN, EJ\Z.
\
MAANDEN.
,J:.t11uarij. . ....... .................
Fcbrua1•ij ..... ... .... ................
llaa1•1 ....... ... .. ...... . ......... . .
Ap..il . . ........... . .. .. ........... . ..
~lei ... .......... ....... .... .... ....
dunij . .. . ..... ... ...................
olulij ....... . ................... · · · · ·
Aui:ustus ...........................
Scpte111her ..... . ................. . ..
Octobor ...... ......... . ... . .........
N'ove01.ber ... .... .. ..... ... .. . .. . ...
December . . . . . . . . . . ...............
STATIONS.
Totaal ......
.\leen ( iUarschierthor) ...........
Alccu (Templerbeml) . . .. . ........
!lioblscheidt . ..... ..................
Simpelveld ..... . . ..................
"\-Vijh•e ..... . ........................
Vallrnuburg .. ........... . ...........
i'tJccrsscn . ..........................
;1-Iaa.stricl1t ...... , ......... ..........
l"anackeu .. . ...... ... .. .............
Eijgel1tbilsen ............ . .. . .......
l11iinsttwbi1Pien ................ . .... .
Bevc1•ts ..................... ........
Diepenbeek ... . ... .. , ..............
Hasselt .............................
"'lken . . . .......•....................
Co1•tenbosch . . . . ..... .. ............ .
St. T1•uije11 ...................... . ..
Velm ................................
l"a11clcn ... ..... .. . .. . ..... .. ........
Totaal. . . . ".
PER KLASSE VAN RIJTUIGEN.
Bagage. Rij- Steenkolen van VEE.
Kohlscheidt
tuigen. Goederen.
TOTAAL.
naar Aken en Paarden.
1 M;litalrnn
1•tc. 2c1c. 3t1c. •en Nederland. Runde IKalvoren 1 Scha en. 1 Spoon
ren.
P varkens.
kinderen. Ned. ponden. Ned. ponden. Ned. ponden. var 1 rens.
1 1
913 4,777 17 ,846 740 24,276 48,200 " '12,471,950 9,590,000 236 1,697 526 5,702 1,345
708 4,629 18,136 647 24,120 48,670 " 12,324,700 8,592,500 531 'l.668 507 9,807 1,l52
900 5,355 21,293 1,'~62 29,0'10 72,350 1 14,189,750 10,91! 7 ,000 680 1,518 762 10,597 4,093
1,076 7,·154 24,921 2,429 35,580 74,HO Il 12,282,400 10,622,500 267 977 800 16,088 5.97 l
1,334 8,275 27,093 5,712 42,414 82,540 " 12,056,200 10,332,500 326 1,304 785 18,532 3,902
·1,455 8,385 30,323 1;857 42,020 84,500 " 14,343,500 10,249,500 394 894 740 13,!H3 2:190
1,393 7,972 25,154 1.100 35,619 87,040 2 14,615,250 11,014,500 157 1,037 632 9,070 1,6-14
1,772 10,254 29,262 2,532 43,820 114,050 " 14,284,300 11 ,380,500 405 1,040 960 11 ,2 14 G82
1,953 10,660 29,580 1.,086 43,279 1H,710 1 14,467 ,900 12,4'18,000 304 358 1,373 10,()/~2 1,588
1,355 7,455 25,'l68 ·l,048 35,026 96,680 " 14,503,400 13,235,000 138 145 1,798 12,026 8'14
1,081 5,307 '19,887 1.080 27,355 63,190 ,, 15,81~6,650 12,900,000 137 246 1,292 7,079 /~87
1,059 5,362 18,'161 1;484 26,066 54,610 " 15,784,200 11,482,500 150 299 814 12,579 676
-------- ---- - ------------
14,999 85,585 286,824 21,177 408,585 938,280 4 167,170,200 132,764,500 3,725 11,183 10,989 •137,249 !H;514
- - ----- - - --- -------------
530 3,430 3,697 134 7,791 43,700
"
13,093,950 ,,
" " "
" "
1,292 8,438 16,124 195 26,049 124,930 Il ·12,082,450 Il Il
Il
"
" "
Il Il Il Il Il
Il
" "
132,7M,500 Il Il
" " "
146 1,598 7,050 2 8,796 5,220 " 1,119,200 Il
,,
Il
"
"
"
206 1,323 9,480 196 11,205 10,930 " 114,100 Il
Il
"
" " "
759 5,2'13 14,258 298 20,528 26,840 Il 4,737,950 ,,
Il
Il
" "
"
102 3,588 13,737 222 17,649 H,350
544,550 ,,
Il Il
"
" " "
3,004 18,482 56,093 771 78,350 269,840 ,, 40,159,050
Il Il Il Il Il Il
469 3,0'10 10,713 179 14,37'1 25,800 ,, 1,519,150 ,,
Il 1/ Il Il Il
5 169 1,683 22 1,879 710 ., 163,300 Il
Il Il Il
"
"
460 2,552 13,083 263 16,358 19,430 " 2,838,850
Il
Il
Il
"
" "
86 262 2,B9 42 2,539 960 Il 36,200 Il ,,
Il
•I
" "
85 1,538 6.238 1'12 7,973 3,420 ,, 763,900 ,, ,,
,; Il
"
"
2,055 12,857 34,485 6,866 56,263 10·1,940 1 18,491,400 ,,
Il Il Il
" "
57 597 4,986 127 5,767 3,410 Il 1,252,050 Il Il Il ,,
Il
"
253 588 6,522 99 7,462 1,790 Il Il
852,600 Il Il
,,
Il Il
1,908 11,950 36,987 1,479 52,324 97 ,9110
" 15,039,050 ,,
Il Il Il
" "
82 665 4,552 50 5,349 Il ,, 330,750 Il
Il
"
" "
"
3,500 9,325 44,987 1o,120 67 ,932 190,070 3 54,031,700 Il Il Il Il Il
"
----------------
~ ----------
14,999 85,585 286,824 21,177 408,585 938,280 4 167,170,200 1132,764,500
,,
Il Il
,,
"
=

;--- :"."
532 555
Venoel'de 1·cizigers o udschcn Ccnfraal-Spoonveg, in 1864.
~AR
VAN
Utrecht. De Bilt. Soest. Amersfoort. Nijkerk. Put erwijk. Hulshorst. Nunspeet. Elburg-Epe. Oldebroek. Hattem. Zwolle.
TOTAAL.
'
I!
I!
1:1
1:,
,,
!1
11
Il
Utrecht .... ·.. ... . . ... ...... .... . .. ......... 1,613 6,636 22,881 4l265 2,~ û,855 85 638 1,225 132 6,227 11,592 64,828
·l,687
1
Il 229 1,266 194 38 2 26 27 2 44 85 3,617
de Bilt ...... ·· ····· ····· ···· ··· ·········
Soest .... 5,438 210
Il 1,056 252 36 2 5 20 2 54 122 7,238
... ··········· .. ··· ·········· ·
A.rnersfoort .. .... . ..... ... ·············· 22,326 1,356 ·J,033
Il 6,564 ,361 95 105 179 40 558 1,2i8 35,763
Nijlrnrk . .... . .......... ... ......... ... .. 4,044 164 255 6,033 " 2, t,848 77 413 160 44 230 437 16,-i-21
Putten .. . .. .... .. .. .. .... ··········· ··· · 2,896 21 56 1,300 2,784 ~ ~ , 014 105 278 68 57 157 1,247 10,983
Harderwijk ..... . ...... ··· ·············· 7,391 35 35 1,197 t,698 2,l 772 1,682 526 87 779 1,040 17,507
Hulshorst .............. . ............ .... . . 95 2 3 88 115 938 Il 409 50 35 112 186 2,f34
Nunspeet . .. .. . .. .... .. .. .... . ........... .. 642 ·18 6 100 373 ,725 593 Il 2'13 213 285 315 4,750
Elburg-Epe . 1,288 -13 28 00 130 411 43 180 Il 59 734 795 3,916
····· ········· ····· ··········
Ol

,.. - ,..
m
Vervoerde 1·eizigel's ov ndschen Centraal-Spoorweg, in 1865.
53ä
-·
~R
VAN
..
Utrecht. De Bilt. Soest. Amersfoort. Nijkerk. Putten. Hardetj ~orst. Nunspeet. Elburg....: Epe. Oldebroek. Hattem. Zwolle.
Mastenbroek.
Kampen .
TOTAAL.
Utrecht .............. . .... , .....
,, 1,726 6,868 24,880 4,068 1,246 7,1 157 643 1,232 128 775
1
14,791 7 2,166 65,826
de Bilt .......... .. ....... ....... 2,218 Il 221 1,225 182 31 6 17 fO 2 11 103 ,,
9 4,052
Soest .............•.............. 5,912 214 Il 1,201 227 t9 , 15 13 Il Il
151 Il
13 7,822
A.mersfoort .............. , , •. , . , 23,882 ·l,282 1,183 Il 6,530 822 1,4 99 137 170 34 9·1 1,231 Il
299 37,225
l\Tijkerk .............. , .......... 3,970 f35 233 6,253 Il 3,079 1,9 58 401 144 58 34 529 2 62 16,930
Putten ........... .•. ............ 1,121 24 23 788 3,166 " 2,1 W8 387 84 42 44 315 1 31 8,266
Harderwijk .................... 7,436 15 62 ·1,443 1,825 2,439
" W6 1,742 478 74 181 1,746 4 223 18,374
Hulshorst ....•..... . ........ " .. 150 1 Il 106 204 HO 8 381 57 50 27 233 5 4 2,137
l\Tunspeet" ............ . . ........ 693 8 13 135 343 391 t,9 16 Il 282 191 175 569 Il
71 5,309
Elburg-Epe ..... . ............... 1,363 18 17 232 146 71 5 ~5 227 Il
66 364 1,303 4 188 4,566
Oldebroek ...................... 120 1 1 34 28 20 75 202 30 " 104 263 1 40 990
Hattem ................ : ........ 769 9 2 95 37 58 1 it 156 382 138 " 3,259 17 419 5,530
Zwolle ..•.................•..... 15,697 82 145 1,247 475 256 1,8 H 620 1,568 443 3,788
" 578 14,954 41,931
2 4
" " " "
5 5 26 510 ,, 884 1,461
Kampeu" . ...... .... " .. " ...... 2,858 12 17 253 80 28 2 4 107
177 34 625 16,735 974
" 22,177
· 1'1astenbroek ........ , . , ......... 20 Il
Utrecht ...................... . ..
Totaal ........ 66,209 3,527
de Bilt .......................... f 864.115 "
1
8,785 37,892 17,311
1
OPBRENGST VAN HET VER~
8,570 18, 04 5,039
CHEN DE STATIONS.
1
1
4,632 1,265 6,21-5 41,738 1,593
" f 482.76 f 3,870.28 f 23,063.24 f 5,198.955 f 2,311.50 j 10,0 16.83 f 1,529.29 f 3,723.68 1 ;
f 290.61 f 2,673.835 f 63,164.99 f 24.12 f 7,873.37 f 124,MG. 76:>
36.29 410.34 108.045 28.84 8.70 27.43 24.60 3.49 36.25 323.92 ,, 34.91 1,923.63
Soest .... . . . . . ............. .. .... 3,211.38 35.85 Il 206.725 104.43 18.82 30 19.85 25.49 0.72 0.62 432.37
" 34.46 4,145.46~
A.mersfoort . . .................. , 20,759.14 429.05 207.25 "
1,963.595 525.62 1,2 U6 186.025 314.52 54.12 228.95 2,959.655
" 748.675 29,780.025
l\Tijkerk ............ . ... . ....... . 7,065.99 85.815 114.42 1,967.425 Il 716.76 1,0 11.06 367.99 177.89 62.26 51.36 1,035.97 1.70 136.46 12,856.50
i
684.40 4 13.44
Putten . ... .... .. ................ 1,833.47 22.73 17.60 491.25 215.40 73.40 35.21
" 67.16 444.65 1.35 69.78 4,462.65
Harderwijk .. ... . , .. " .. "" ... 10,079.49 34.27 191.33 1,237.48 895.58 492.56 IB.62 568.17 307.27 45.98 191.40 2,112.87 4.40 339.96 16,657.38
HulAhorst ....................... 3,071.795 1.15 "
141.67 141.04 41.72 1 61.65 21.22 23.30 23.54 483. 71 4.75 20.90 4,182.06
l\Tunspcet ...... ..... ....... .. . .. 2,045.42 17.48 35.05 166.10 825.63 318.67 6 15.93
" 65.81 60.17 117.59 467.68 Il
92.09 4,938.65 .
1
419.16 188.50 83.33 3 18.78
Elburg· Epe .. ........ ......... .• 4,261.21 33.31 25.53 55.53 " 9.00 130.99 731.81 2.70 163.55 6,474.74
~.00
Olclebroek ...................... 265.19 1.60 1.61 54.15 30.80 17.50 66.13 4.10 Il
28.86 111.35 0.50 31.80 693.16
f
Hattem ............ . ............. 4,404.89 26.04 6.19 250.69 H.6.19 113.03 1 ~l.53 120.32 141.27 40.50
" 627.90 4.63 233.0'i 6,328.89
Zwolle ............. . ......... . .. 74,943.46 266.11 486.02 3,835.205 2,093.71 1,015.33 2,5 i5.95 913.015 996.36 179.26 822.94 Il
100.55 6,277.36 95,059.06
2.19
Mastenbroek ................... 48.29 Il
Il 3.20 3.30 3.25
"
6.83
"
" 12L17 Il
139.49 333.42
Kampen ........................ 9,485.155 40.60 50.49 1,669.20 236.34 63.08 4 13.04 155.30 16L02 29.52 369.58 6,630.9!) 164.31
" 19,538.315
r-.
1
19,363
1
242,596
l
1
Totaal. ....... f 142,338.995 f 1,476.765 f 5,042.06 f 33,912.635 f 12,587.215 f 5,746.76 j 17,3 8.93
f 4,289.30 f 6,039.935 f 837.39 f 4,749.905 f 79,649.035 f 309.01 f 16,195.815 f 332,054. 71
Verschillende ontvangsten Il Il Il Il Il
"
.A.lgeheele opbrengst ... ...
Il
" " "
if 6,039.935 ,-:;:-837.39 1 f
1
Il
" " 13,266.79
"
f 142,338.995 / 1,476.765 .15,042.06 f 33,912.635 f 12,587.215 f 5,746.76 j17,3 18.93 f
1--' 4,289.30 4,749.905 f 79,649.035 f 3Q9 01 f 16,195.815 f 345,321.50
1 1
1 '
,i
1
'·
;
'
:
,
~ ;
...i4

,.
~
ä56
Vervoerde reizigers ov Jandschen Centraal-Spoorweg, in 1866.
m
A.R
VAN
' ~ TOTAAL.
Elburg- Olde- Masten-
Utrecht. De Bilt. Soest. Amersfoort. Nijkerk. Putten. Harder ~orst. N unspeet. Wezep. Hattem. Zwolle. Kampen.
Epe. broek. broek.
1
5,484 21,719 3,760 1,069 7,G !27 639 1,037 88 123 l 490 9,334 9 2,899 56,351
Utrecht . . ....... . . . ...... . .. . .
Il 1,961
de Bilt . .... .. .. . . . ..•... . . ... 2,191 Il 217 1,136 195 15 2 7 13 2 3 '1 97 ,, 12 3,915
Soest ...... . ...... . . ... .. .. • .. 4,494 188 "
844 172 12 1 6 27
" 1 15 142 "
46 5,990
A.'lllersfoort" ... .. .. .". " . ... 20,772 1,075 899
Il 5,450 671 t,3· 108 105 199 18 14 75 879 " 294 31,885
Nijkerk •.... " . .... .. " .. . .. " 3,560 190 191 5,057
Il 2,842 1,5 38 239 155 53 8 32 265 3
1
75 U,292
Putten .... . ...• . ......... . .... 1,067 H 17 709 2,789 " 2,0 !08 353 69 21 18 57 220 " 29 7,491
Harderwijl< .. . . ....... . •... . . 7,628 23 56 1,332 1,637 2,452 wo 1,548 442 78 38 132 1,463 2 373 17,804
Hulshorst .. ..•... . ... . .. . . . .. 116 2 118 191 125 6
407 83 39
"
5 30 162 17 3 1,977
'
Nunspeet .. . ....... . . . ........ 713 12 9 129 296 393 1,8 530
Il 196 147 21 115 509 1 148 5,021
Elburg-Epe . .. . ..... . . .•... . . 1,118 10 30 202 176 86 4 99 232 " 48 59 245 1,173 " 284 4,187
Oldebroek .. . ..... . . .... ·: .. . . 73 1 1. 23 31 25 60 168 40 " 20 70 233 1 64 890
Wezep . . .... . . .. .. . . ......... 91 1 "
23 10 16 5 42 62 15 " 49 275 4 117 754
Hattem" . . . .... . .. . • . " ."". 476 12 10 71 40 64 1 20 102 347 98 38 " 1,958 19 640 4,049
z,volle .. ···· · . . . . ..... ".. .. .. 9,275 108 150 823 257 198 t,5 !96 614 1,372 238 247 2,525 Il 380 16,456 34,346
l'tlastcnbrock" . .... . . . . . . . . .. 17 Il 1 "
1 " 11 " 3 Il 3 30 247
"
621 936
Kampen . .. .. ....... . .. ...... . 2,832 12 32 264 72 45 4 5 191 299 79 96 741 19,992 723 " 25,806
Totaal .. . . . ... 54,423 3,604 7,099 32,450 15,077 8,013 17,7 ,9!0 4,653 4,344 924 694 4,607 36,949 1,159 22,061 21.5,694
OPBRE NGS T VAN HET VER~
SCHEN DE STATIONS.
Utrecht" .. . . " . .. ..•.... " . . .
" f 547. 37 f 3,286.835 f 20,890.12 f 4,877.99 f 2,097.765 j 9,9 !06.23 l f1,518.98 f 3,180.24 /221.01 f 368.83 f 1,779.06 f 40,871.32 f 28.85 1 f 10,998.25 f 100,957.10
de Bilt ... . . . .... . . . •.•....... f 580.81 Il 37.875 385.03 121.62 14.45 3.50 12.95 32.53 3.20 6.30 1.85 342.86 " 43.52 1,613.525
S oest ............... . . ...•.... 2,392.96 33.075 Il 146.885 82.16 7.50 0.95 8.00 51.175 0.33 4.02 33.01 438.39 " 131.60 3,369.305
~111 ers foort . . ............ . ... . 18,221.955 361.62 159.335
1,686.875 554.94 1,1
"
121.76 136.195 359.53 37.965 25.06 197.83 2,122.975 " 840.20 26,003.265
5,524.41 110.225 98.04 1 ,573.51 , 671.855 9
Nijkerk .... . ....... . . . . ... ...
!3.02 209.60 196.62 59.49 13.15 53.56 500.01 3.875 156.89 10,129.165
1,579.975 11.00 12.23 528.57 597.37 4
Putten . . .... . ... . .. " .. . . " ."
"
!L85 202.63 57.625 17.67 19.93 106.68 321.43 " 72.44 4,008.06 i
11,346.16 27.82 58.45 1,1.66.135 836.22 544.98
Harder-wijk ....... . .. . . . .....
" 124.43 542.19 278.43 50.05 39.745 160.71 1,764.94 2.20 578.06 17,520.52
Hul8laorst . .... . . . ..... . .. . . .. 2,169.865 1.15 1.90 218.53 118.43 49.56 2
' 64.90 31.56 18.01 4.35 30.06 350.28 22.58 7.53 3,373.905
1,729.935 26.06 17.40 160.73 379.02 259.21 G 99.40 Il
Nunspeet . . .... . . . . . ... . . . . ...
51.31 46.93 11.00 73.54 467.36 0.80 211.49 4,151.375
3,562.75 17.00 45.565 4'11 .80 262.335 97.77 3
Elburg· Epe .. . .. ... . .. . .. . . . .
!0.42 59.485 " 6.05 15.14 90.18 677.185
" 257.465 5,893.23
Oldebroek . . .. . .... ... ... . ... 210.38 1.60 1.58 38.10 33.73 22.91 30.99 57.06 5.28 " 5.02 17.91 98.535 0.50 50.45 625.345
297.135 1.75 H.24 13.1!75 16.09
Wezep . . .. ......... . .. . .... . .
"
3.85 23.08 13.93 3.01 " 5.50 79.13 2.73 72.13 614.12"
2,636.91. 32.77 23.55 194.28 340.28 254.07 2 47.H 114.08 124.04 27.035 4.20 Il
IIattem ... . . . .... . . .. . .. . . .. . .
362.79 4.87 341.01 4,762.22
1 43,709.515 380.69 691.30 2,483.685 772.17 405.16 2,~
Zwolle ... . ...... . . . . . . .. . . .. .
!67.67 826.785 819.745 99.45 75.86 511.115 " 63.715 6,635.255 60,099.325
Mastenbroek ....... .. ... . .... 44.42 Il 1.95 78 .,
"
16.26
"
1.80 " 1.05 7.83 38.83 Il 96.375 211.495
11 ,994.(i2 37.02 97.38 927.765 193.35 90.08 7
9.87 332.03 282.495 58.85 61.21 415.625 7,912.025 H7.775
" 23,260.355
t
Kampen . .. .. . .. . ....... ... .. .
T o taal. .. . .... f 106,001.80 f 1,589.15 f 4,533.39 f 29,166.38 f 10,315.805 f 5,086.34 /'17,l 157.31 f 4,107.965 f 5,486.31: f 649.05 f 654.865 f 3,484.46 ./ 56,348.06 f 247.895 f 20,492.665 f 266,592.315
Il
Verschillende ontvangsten
" " " " "
" "
r--1
Il ~
Il
" " "
A.lgchecle ophrengst .... f 106,001.80 f 1,589.15 f 4,533.39 f 29,166.38 f 10,315.805 f 5,086.34 JI7, i57.31 j 4,107.965 f 5,486.31 f 649.05 f 654.865 f 3,484.46 j 56,31~8.06 f 247.895 j 20,492.665 j 283,414.48
Il 16,822.165
1:
II. 68 . 1
1
u
j

Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende f 864.
Utrecht. de DiU, Soest. Amersfoort. Nijkel'k.
Putten.
1
VERVOER. OpbrenffS t Opbrenust Opbrcn rrs t Opbrcn rrs t Opbrrnrrst Opbrcurrs t
Aanta l Aantal Aanta l Aantal Aantal Aanta l
of rrcwirr t.
(in ffUldcn s en (in rr uldens en (in uuldcus eu (in guldens en (in c-uldcns en (i n 3ulclcns en
centen).
of rrewirr t.
centen) .
ofrrcwirr t.
centen).
of rrcwirr t.
centen ) .
of rrewiut.
centen ) .
of uew iut.
cen ten).
Reizigers, t e klasse .. .. .. . . " . . . ... . . . ... 4,767 14,456.10 236 237.60 397 465.15 1,295 1,890.70 288 459.05 166 319.95
2 e
······ ···· ··· ··· ·· ·· · 12,688 24,180.12 229 186.25 1,634 1,091:15 5,998 5,584.12 1,575 1,437.50 665 720.60
3 e . ·· ·· ··· ··· ······ ·· ··· 39,291 39,972.18 3,106 1,007.00 4,948 1,832.10 26,644 13,665.03 14,424 6,498.70 6,929 2,751.95
lü•ijgslieden . .. . . ... .. , . . . .. .. . . .. . . ... ... . 1) 8,082 4,104.74 46 7.39 259 52.30 1,826 563.80 134 37.62 3,223 1,113.84
Suppletie . ... ..... . .. . .... . . ..... . . ... . ....
" 277.98 " 4.50 " 12.18 " 81.79
" 46.43 ,, 20.00
'l'otaal .. ... .. . 64,828 82,991.12 3,617 1,442.74 7,238 3,452.88 35 ,763 21 ,785.44 16,421 8,479.30 10,983 4,926.34
Bagage. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . N. p. 323,715 2,494.71 2,252 8.64 9,388 ' U.80 89,965 543.73 28,187 '18UO 32 ,103 146.4·1
~t.:
~
OIO
Bestelgoederen ..... ...... . . . . .. . .. . 493,080 11,599.63 2,5'11 48.82 10,295 157.13 89,440 1,515.57 23,026 541.66 5,150 125.89
Koopmansgoederen ....... . ... . . . .. 4,369,693 8,648.-195 171 ,615 128.30 30 ,524 30.24 881 ,926 1,403.615 525,730 807.795 103,935 191.H
Totaal . . . ... .. 5,186,488 22,742.53•1 176,3781 185.76 50,207 232.17 1,061 ,331 3,462.915 576,943 1,530.555 141,188 463.41
Rijtuigen . ..... ... . ............ .. .... stuks 8 148.05 " " " " 3 27.00 " " "
Il
Paar1len . . . .. ... ..... .. .. .. . . . .. .. . ... 150 361. 75 " " " " 23 55.00 10 16.50 17 100.00
Vee" .. " .. : " ....... . .. . . . ..... . . .. . . 365 238.46 " " 100 49.50 3,021 1,174.20 4,498 1,805.16 396 269.00
Verschillende ontvangsten ... ... . ... . ..... ,, 73.37 " 1.38 " 3.33 "
111.075
" 85.51 " 3.73
Algemeen totaal der opbrengst ... .
" 106,555.285
"
1
1,629.88 Il 3,737.88 " 26,615.63 "
H ,9'17.025 "
1
5,762.48
l ) Hieronder 22 uolciders.
Overzigt voor elk station van het vervoer langs d
Centraal-S . -
·· ~~ 1 vvu.u..L'-"UU\I 'J.UU/.llt
VERVOER.
Harderwijk.
Aanta l
Ophrenrrs t
(in rrultlcns en
of rrewirrt.
centen).
Hulslaorst,
A

Overzigt . voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende t86~.
Zwolle.
Verschillende ontvangsten.
TO'.l'A.A.L.
Omnibus
Hattem·Zwolle.
A.LGEMEEN TO'.l'A.A.L.
VERVOER .
Aantal
Of ffeWifft.
Opbrcnrrst
Aan ral
Opbrenast
Aantal
OpbrcnffSt
Aantal
Opbrenrrst
Aantal
Opbrenrrst
(in guldens en (in rruldens en (in rruldens en (in f>Uldens en (in rruldens Cll
centen).
of &ewirrt.
centen).
of &ewirrt.
centen).
of rrcwi(lt.
centen).
of rrowirrt.
centen).
Reizigers, t• klasse." ."".""""".
ze
····················
3• ···· ··· ·············
Krijgslieden . , . ........ ....... . , ........
1,71.0 6,784.05 Il Il H,273 31,445.30
4,993 13,027.96 Il IJ
1
9,798 13,436.25 Il Il 131,992 99,806.90
1,742 915.59 IJ Il 20,827 9,828.51
1
33,924 56,938.05
1 1
>
8,983 3,763.00
Il
1
1
1
1
IJ
Suppletie •. . ...... . .......... . . ..........
Il 196.04 Il Il
"
821.54
Totaal. ......
Bagage .......... , . . . . . . . . . . . . . . . . lW. p.
Koopmansgoederen" ..... .... . ..
Bestelgoederen .............. , ...
18,243 34,359.89 Il Il
198,016 198,840.30 8,983 3,763.00 206,999 202,603.30
-
1
137,749 1,351.80
Il Il
804,953 6,100.81 26,994 1i6.45 831,947 6,217.26
1
75,724 2,474.35
Il Il 780,476 18,797.60 70,648 746.67 851,124 19,544.27
785,727 3,968.22 Il Il 8,372,737 20,045.72~ Il Il 8,372,737 20,045.725
~·
-Q
Totaal .......
999,200 7,794.37
Il Il 9,958,166 44,944.135 97,642
863.12 10,055,808 45,807.255
1
Rijtuigen., . ..... , . . . . . . . . . . . . . . . . stuks
Paarden ..........................
Vee . ........ .. ........ , .. ........ .
Verschillende ontvangsten .... . ........
5 89.75 Il Il 21 346.85 Il
1
Il 21 346.85
78 '229.75 Il Il 427 1,188.75 Il Il 427 1,188.75
7,581 7,234.97 Il Il 23,002 16,658.12 Il
" 23,002 16,658.12
Il 82.21 Il 6,382.99 1/ 6,952.60 " 94.95 1/ 7,047.55
A.lgemeen totaal der opbrengst •..
"
49,790.94 1/
6,382.99 Il 268,930.755 1/ 4,721.07 Il 273,651.825
1
1
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende t865.
VERVOER.
Utrecht.
de Bilt.
Soest.
Amersfoort.
l\Tijkerk.
_I
Putten.
1
1
Opbreuust
Aantal
Opbrcnrrst
Aantal
Opbrenrrst
Aantal
Opbrcn&st
Aantal
OpbreD(jst
Aantal
Aa,; tal Opbrcnrrst 1
(in fft1ldens en (in gt1ldcns en (in fft1ldens en
Of (leWÎfft.
(in rruldens en
of cewi(lt.
(in &uldcns en (in r,uldcns en
centen).
of {l•wirrt.
centen).
of rrewi&t.
centen).
of rrewirrt.
ct:utcn).
of rrewirrt.
centen).
centen).
1
Reizigers, t• klasse" ................ .. ,.
ze . ........ ... .,.........
3e . ·· ····· ···············
Krijgslieden ... .................. . .........
4,705 14,063.20 297 309.95 451 520.90 1,575 2,241.80 251 421.80 104 189.05
14,069 26,909.44 280 182.05 2,054 1,305.30 6,441 6,053.77 1,511 1,417.85 665 690.10
39,942 41,942.54 3,432 1,054.05 5,025 1,866.lt5 27,597 14,401.07 14,978 6,748.60 7,353 2,858.40
7,110 4,050.785 43 6.135 292 62.265 1,61'2 500.875 190 48.37 144 31.91
Suppletie ........... ... ....................
Il 373.74
" 3.25 Il 11.35 Il
102.88 1/
42.50 Il
16.70
1
1
i
Totaal •.. , ... ,
Bagage ............... , ...... " ....... N. p.
Bestelgoederen " ..•..... " .... " ... .
Koopmansgoederen ..... , .........• .
65,826 87,339.705 4,052 1,555.435 7,822 3,766.265 37,225 23,300.395 16,930 8,679.12 8,2661 3,786.16
304,565 2,587.53 2,673 22.38 10,998 55.68 87,695 564.53 25,710 184.91 10,429 62.08
712,220 17,~24.89 3,490 62.06 11,335 190.52 135,335 2,050.485 26,644 572.24 5,845 141.57
7,302,238 16,538.555 388,839 281.98 24,587 18.85 1,116,776 1,736.705 496,437 770.22 172.456 308.67
~.,,
:::
1
Totaal ........
8,319,023 36,350.975 395,002 366.42 46,920 265.05 1,339,806 4,351.72 548,791 1,527.37 188,730 512.32
Rijtuigen •... ... .. . . , .......•. , ..... , stuks
Paarden, ......... . " . . ..•............ .
Vee." ......... " .......... .... .. ... .
Verschillende ontvangs&en •....
10 178.60 Il Il
1 6.05 1 6.55 1/ ,,
" "
Il
55 183.60 Il Il 1 5.00 22 44.00 50 62.80 2 3.50
876 481.15 Il Il 192 96.90 4,183 1,763.75 6,485 2,435.30 145 157.85
146.735 Il 1.775 1/
6.20 Il 313.61 Il 151.91 2.82
Il
Algemeen totaal der opbrengst ....
Il 124,680. 765 Il
1,923.63 Il 4,145.466 Il 29,780.025 Il
12,856.50 Il
4,462.65
1

Overzigt voor elk station van het vervoer lang·s den Centraal-Spoorweg, gedurende f 865.
llarclerwijk. llulsborst. Nunspeet. Elburg. Olclebroek, Hattem.
VERVOER .
Aanial
of rrewi(lt .
Opbrenrrst
Aantal
Opbreur,st
Aantal
Opbrencrst
Aantal
Opbrenrrs t
Aantal
Opbren rrst
Aantal
Opbren r;st
(in guldens en (in culdeus en (in t;nldens en (in t;uldens en (in gulden. en (in liuldem1 en
centen).
of (lCWi (lt.
centcu) .
of Gewit;t.
centen).
of {leWit;t.
centen).
of cewit;t.
centen).
of cewict.
ccutcn).
Reiziger•, 1• klasse" ....... . . " . . .. .. . . . 402 675.90 205 303.45 142 330. 75 238 720.30 27 30.45 415 680.20
~· ... . ' ~ .... ........... 1,736 2,516.20 209 148.10 465 674.15 824 1,531.25 51 82.05 1,579 1,319.25
3e ... .. .. ........ .... .. 11 ,801 7,379.55 1,706 646.70 4,625 2,378.70 3,365 2,708.45 903 531.45 3,478 1,727.10
Krijgslieden • . . . .. .. . ... . . . . .............. 4,435 2,260.225 17 3.02 77 33.38 139 71.28 9 5.53 58 34.92
Suppletie ... . . ... .. ... . .. . ... ... .. .. . • •. ... Il 80.10 Il 2.35 " 24.91 Il 45.73 Il 1.45 tl 47.~2
Totaal •. .. . . . 18,374 12,911.97 5 2,137 1,103.62 5,309 3,441.89 4,566 5,077 .01 990 650.93 5,530 3,808.69
~
~
Bagage ... . . • . .. .. . .. . . ... ..... ..... N. P• 55,483 422.84 2,056 19.51 10,720 70.07 25,462 176.13 849 5.43 10,509 81.75
Bestelgoederen ............ . .... . .. . 31,922 829.16 4,286 114.71 4,264 125.40 16,364 373.25 1,267 34.52 8,i60 277.37
Koopmansgoecleren. " . . .. ..... ... . 982,403 1,864.70 1,813,528 2,917.66 62,562 143.69 109,803 417.02 Il Il 115,152 464.86
Totaal . . .. .. , 1,069,808 3,116.70 1,819,870 3,051.88 77,546 339:l6 151,629 966.40 2,H6 39.95 133,821 823.98
Rijtuigen . .. .... . ... .. .... : ... ... .. . stuks Il Il Il Il Il Il Il
"
Il
Il
Paarden .. ........... . ....... .. . .. . . 4 16.00 Il Il 3 7.50 Il Il Il Il 1 5.50
Vee . .. " . . . ... . .... . .... . " ..... .. . . 584 266.10 34 25,00 1,493 1,147.25 515 323.25 Il Il 3,075 1,683.75
Verschillende ontvangsten ........ ... . .. . Il 346.605 Il 1.56 Il 2.85 Il 108.08 Il 2.28 ,, 6.97
"
Il
Algemeen totaal der opbrengst .. .. Il 16,657.38 Il 4,182.06
1
1
Il 4,938.65 Il 6,474.74 Il 693.16 Il 6,328.89
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende 1865.
Zwolle. Mastenbroek, Kampen.
Post· en buitengewone
ontvangsten.
ALGEMEEN '.l'OTAAL.
VERVOER.
Opbrcn(l•t Opbrcnc:st Opbrcnast Opbrenc:st Ophrcnc:s t
Aanta l Aantal Aanta l Aantal Aautal
of ffew ic; t.
(in c:uldeus en (in c ul

...
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende i866.
Utrecht.
de Bilt.
Soest.
A.mer&foort.
Nijkerk.
Putten.
VERVOER.
Aantal
of gcwi!Jt.
Opbren1Jst
(in rruldcns en
ctntcn).
Aantal
of gewigt.
Opbrcncrst
(in rruldens en
centen).
Aantal
of gewigt.
Opbrengtit
(in guldens cu
centen).
Aantal
of l]'OWiiJt•
Opbrengst
(in i;uldens en
centen).
Aantal
of gewigt.
OpbrellffSI
(in rruld

~
-- -
-
1
Overzigt voor elk station van het vervoer langs den Centraal-Spoorweg, gedurende !866.
Hattcn"
Zwou".
ltlastcnbroek.
liarnpen.
Vcrscbillcnde
ontvangsten.
AI,GE!tl"EE:'V TOT.11.llL, 1
VERVOER.
Aan Lal
of i;ewii;t.
Opbrennst
(ln guldens eu
centen).
Aantal
of ncwict.
Ophrenn•t
(in ffulclens en i·
centen).
Aantal
of rrcwiat.
Opbrengst
(in uuldens en
centen).
Aantal
of ffeWÎ{)t.
Opbrennst
(in c:uldens en
centen).
Aantal
of gewint.
Ophrcni;s t
(in 3uldc11s en
centen) .
Aantal
of c:cwiet.
Opbrcnrrst
(in auldc11s en
centen).
Reizigers, 1 e klasse . ................. .
265
495.90 1
2,000 7 ,099.85
3
2.85
538
1,319.60
10,125
26,066.10
2•
1,049
845.20
7,405 13,087.39
57
3UO
5,010
6,136.45
38,285
55,308.85
3e • . ··· ·· ··· ..... . .. •
2,659
1,357.70
23,413 18,441.80
869
167.80
18,802
9,489.35
150,022
98,872.45
Krijgslieden ... .. , ..... . .......... .. ... .
76
27.27
1,528 754.275
7
4.595
1,456
1,010.24
'17,262
8,909.0ï 5
Suppletie ... .. " ... .... ."""""""." 1 " 1 32.90 1 /1 246.05
0.80
140.05
1,023.095
1 1 1
2,758.97 34,346 1 39,629.365 936
To

...
Ovei·zigt voo1i elk station van het mvoe ~atsspoorwegen, gedm·en

..
- ,..
550
Vervoer langs en opb1·engst v1 ~ 11001•wegen, gedurende 186.t en l86ä.
Sectie
HARLINGEN-LEEUW ARDEN.
Sectie
ARNHEnl-SALZBERG.
Sectie
BERGEN OP ZOOM-ROOSENDAAL­
BREDA-BOXTEL.
Sectie
VENLO-MAASTRICHT.
TOTAAL.
VERVOER.
Aantal of gewigt.
Opbrengst
(in guldens eu cHnten).
Aantal of gewigt.
Opbrengst
(iu !luidens en centt
IJnlal of gewigt.
Opbrengst
(in rruldcns en centen).
Aantal of gewigt.
Opbrengst
(in (iUldcns Cll l'CDlen).
Aantal of gewigt.
Opbrengst
(in culdcns en centen).
1864. 1865. 1864, 1865.
1864. 1865, 1864. 18! !64. 1865. 1864. 1865.
1864. 1 1865. l8G4. 1865,
1864, 1865. 1864. 1865.
l&eiziger&, 1 • kla&&e .............. ....• . ...... 12,679 10,600 12 1
974.!lO 11,933.60
;,2071 7,134 6,073.85 7 ,304.66
314 586.65
19,886 38,!47 19,047.85
'
26,255 22,901 20,616.45 17,863.55
54,145 50,33 .i,997 26,30r. 11,493.05 20,018.60
2,868 3,512.20
106,219 32,109.50 91,729.05
3e 131,'130 130,127 56,246,60 54,448.47 ~
197,931 96,25 ;,749 l 10,221 28,070.25 44,l 07 .03
12,401 7,130.05
208,779 450,680 84,3 i 6.85 201,941.225
Krijgslieden .•.. ..........•.. .. ••.•·•···•·· • • · · 1,79 l. 3,276 519,125 934.45
2,6o 1 537 276.175 6,458 17,414 1,461.85 5,l 18.375
667
5 1 921 942.725 1,300.025
Kinderen • .. .... .. ... ..........................
412.22 5 538.97 5
3,748 1,20 94 1,583 218.10 427.75
290 101,60
7,481 630.325 2,210.275
81
,_____ 1 _____,____.:-----1-----1----·1-----1-~-t111----:--~--1---~-!-~~--!!-~~1-~~--1-~~~-1·~~-~1-~~~-l-~~~--l--~--l-~~--l•
Totaal. ....... . 173,273 168,764 90,768.40 85, 719.05
283,603
"'·" ," 1 "" "' """ "" 1"" "·'" ·
16,410 ll 1 606.67 5 619,941 137,566,375 345,203.97
----1-----1·----I
,
Bagage (getal minimun&) ................... .
5,423 813.45
687.90
5,497
S2 1,787 568.05 564.75
228 34.20 14,076 1,381.5 0 2,1 ll.40
(ned. p.) .•................••..........
387,~80 377,140 2,614.16
2,555.24
783,507
429,240 2~622.86 2,926.13
32,680 297.05 784,190 5 1
237.02 11 1 927.295
'
Hon1len ...................... .. ... . .. ...... ... .
Snelgoederen (in verzemlingcn van 10 11. P•
en minde1-) ............... . .. . .
(in verzendingen boven 10
ned. p.) ..... · .................. .
u".&telgoederen (i': .verzendingen tot het
m1n1mum) .. ......•.. ..... ..
(ne1l. p.) ........ ... ........ .
Vrachtgoc1Jeren (in verzendingen tot het
minhnu1n) ... .. ............ .
Geld
(ned. p.) .......... . ... ..... .
geld&waarde (bevrachtingen van
/250) ... ...... ..... .
120
362
3,778
66
58
~
l
72,:119 {
489,240 ~
614
66,90
75.33
536.24 ~
""'·" 1
8.89 1
33.05
6,240.41
3,709.08
13.97
475
95~
25 152
Z74
142
57,85 \i72
21
138
7~
29 ~
1
44,052 ~
93,210~
644
1,210 36,961,550
500 852
62,80 60.88
72.04 3,26
J ,706.95 3 1 009.45
372.21 ~ 22,879.26
19,965.48
68.31 81.61
50 23.00 272 721 129.70 376.08
"!
636
3.80
147.3 7 64.22
142
1
1,778 ~
34,590 ~ 816,835 980,430
1
300 /
5 1 524 1 800 ~
275.16
3,363.39
1,H8.835
230,809
6,350 2,821
'"·"
566 2,149
121 ~,
182 ~
l
4,437.24 5
l
19,416.70 5
""::::: 1 314.36
Bijkolllende ko&ten .......................... .
Paarden en vee (verzendingen tot het llli·
11imum) . . .. .. .... . ...... . .. .
(bevrachtingen). ...... . ... .
(ned. p.) ....... " ..... " .. . .
Rijtuigen (8tuks) •.. ...................•. . .. ..
Locomotieven en tender& (8tuk&) .......... .
2,624
"' 1
3,975.32 5
2,3751/ > 10,972.32
100)
41.30
8 1 996.89
20.95
36
1 '
7,009.66 8,196.07
690.78 75~.31
107.80 120.45
IJ ~
85 ~
190.74
2,836 5
16
2 ~
4 2891/' 11,663.10
,280 ~
1
10,984.98 5 42,946.71
28 >,
' 149.10
13,386,64 5
510.37
1
1
Wagens . ........ .. .... .... ...... . .. . .. ..... . . .
Bijkomende l

553
die- van 'Dijf, 609,5U (29 ~ 34 °/.,), 988,167 (47.57 %l ep t,364,078 (65.67 °to) voor die van tie1i, 18,.t:n. (8.8 "/.,),
173-,5'17 ('82.88· °fo) en 2'59,906· (124.09' 0 / ) 0
voor die van mjftien eenten.
De volgende cijfers geven een overzigt van het getal' aangeteekende brieven en postwissels voor geldverzendingen
en van geldswaarde in 1864, 1865 en 1866.
Januarij ...
Februarij.
Maart ...
.April
Mei.
Junij
Julij ....
1,608,421
1,328,086
1,550,229
1,466,585
1,570,966
1,506,471
1,583,463
1,573,730
1,529,538
1,607,280
1,578,622
~ugustus ... · ·
September.
October ...
November.
December .. · · 1,592,900
411,115
357,143
422,325
407,363
424,487
402,968
439,254
458,128
433,876
461,352
455,701
457,194
B R I E V E N P 0 S T E R IJ
OVER 1865, 1866 EN 1867.
h t 1 brieven . waarvan het port ten behoeve
De volgende staat behelst eene maandelijksche opgave van et ge a '
van het Rijk is geheven in 1865, 1866 en 1867.
1866.
1861.
1865.
Binnenlandschelandsche.
landsche. landsche.
landsche. Buiten­
Binnen· Buiten­
Binnen­
Buitenlandsche.
TOTAAL.
TOTAAL.
·~1..\ANDEN.
TOTAAL.
2,019,536
1,685,229
1,972,554
1,873,948
1,995,453
1,909,439
2,022,717
2,031,858
1,963,414
2,068,632
2,034,323
2,050,094
1,744,303
1,478,006
1,638,624
1,546,8~9
1,659,784
1,657,699
1,777,310
1,742,331
1,692,872
1,744,072
1,661,640
1,667,422
480,708
422,164
489,669
458,359
471,931
443,627
467 ,627
483,378
471,231
481,922
476,003
476,198
2,225,011
1,900,170
2,128,293
2,005,258
2,131,715
2,101,326
2,244,937
2,225,709
2,164,103
2,225,994
2,137,643
2,143,620
1.,864,938
1,551,797
1,751,371
1.,675,958
1,746,178
1.,695,430
1,794,255
1,757,194
1,712,875
1,779,716
1,701,049
1,753,336
491,223
446,461
505,678
487 ,271
511,008
482,093
506,886
521 ,344
500,548
531,761
515,672
5':!5,313
2,356,161
1,998,258
2,257,049
2,163,229
2,257,186
2,177,523
2,301,141
2,278,538
2,213,423
2,311,477
2,216,721
2,278,649
7 20,010,962 5,622,817 25,633,779 20,784,097 6,025,258 26,809,355
TOTAAL •. , 18,496,291 5,130,906 23,627,19
. . 65 1525926 (6.9 °fo), in 1866 3)532,508 (16 °fo}, in 1867 4,708,08!
Meer verzonden dan m 1864 werden m 18 ' , 4 o/) 3 251 770 (18 55 o/) binnenlandsche, 561,96 ...
21 31 o/) brieven waarvan 963,964 (5.5 °fo) 2,478,635 (1_4.1 o ehn , ' . o
(
. o ' 1 456 314 (31 87 o/ ) buitenlandse e. d' h t
(i2.3 °fo), 1,053,873 (23.1 °lol _en .' .' . do de vier maanden (Mei tot en met .Augustus 1850), ie e
Bij vergelijking van de briefwisselmg geduren ~ f met dezelfde tijdvakken in 1865' 1866 en
tijdstip van invoering der postwet on?1iddellijk zijn ;;~r~3~~~~a~f ) 5 412 267 (379.85 °fo} en van 5,568,200
1867' verkrijgt men eene vermeerdermg van 4,809,o . 11;0 704 o(;68.~.4 o'/o) en 1,325,472 (190.48 °fo) voor de
(390.80 °fo} voor de binnenlandsch~, 1,028,978 (147.87 lo~• l ~n ~ 893 672 (325.06 °fo} voor het totaal brieven.
buitenlandsche, 5,838,751 (275.32 fo), 6,582,971 (310.41 ~o 5 . , 18~5 6 747 075 in 1866 7,993,81\), waaronder
Het getal gefrankeerde brieven b~liep in ~86: 5,415:~85 3~2 m 2 873 5~2 ~n 3',563,719 buitenlandsche' tegen
3 556 653 3 873 523 en 4,430,100 bmnenlan se e' ' ' ' ' '
4:493:325: 3,~~0,~71 en 1,343,054 in 1863'. 5 633 834 in 1865 6 684 702 in 1866 7 ,618,366' waaronder
Postzegels werden te gelde gemaakt: m 1864 ' ' . ' 'if 2 6~6 7~5 '3 065 370 en 3 441,281 van tien ,
d
. . 2 719 238 3 "36 311 en 3 707 735 van V'IJ. ' ' , ' ' ' , . l k
voor elk der ne Jaren , ' ' . ~~ . ' ' e' o aven voor elk der drie voornoemde Jaren verge e en
227,881' 383,021 en 469,350 van vi;jtien ~enten. ~ 04/~9 (22.68 o/ ) 2,092,457 (45.57 °fo) en 3,026,121 (65.90 oio)
met' die voor 1863' geven eene vermeerdermg met64~ (1; 94 o/) 930 ;13 (40.37 o/") en 1,402,137 (60.81 °fo} voor
voor het geheele getal postzegels, waarvan 413, · o ' ,
Getal brieven
teijen rast regt.
Gelal hrie\·en
GELDVERZENDINGEN.
Vcnnccderina

,...
De .middelen ter overbrenging van brieven strekten zich uit op 1 September {865, 1866 en i867 over e~nen
afstand van 36,042, 31,0Hl.2 en 38,771..3 ned. mijlen. Op het laatste tijdstip geschiedde het vervoer door middel
van postritten over 5,170.9, door voetboden over 17,918.8, langs spoorwegen over 8,230.9, met postwagens
over 3,330.4· en met stoombooten over 4,127.3 ned. mijlen.
TELEGRAFIE
OVER 186~ EN 186~.
Het nederlandsche telegraafnet, uitgebreid in 1863 met 193.9, in 1864 met i i 5.3 ned. mijlen, terwijl in het
eerste jaar H.1 ned. mijlen zijn buiten dienst gesteld, besloeg op 1 .J anuarij 1864 en 1865 1834.3 en 1949.6 ned.
mijlen telegraaflijnen. De gezamelijke lengte der draden werd op 1 J anuarij 1864 op 4605.2, op 1 .J anuarij -1865
op 5085.i ned. mijlen berekend. De nieuwe lijnen in 1863 daargesteld zijn: eene tweede lijn lang13 den rijnspoorweg
tusschen Amsterdam en Arnhem, de lijn van Enschedé naar de pruissische grens bij de~ttnerbrug,
reeds in 1862 begonnen en die langs den centraal-spoorweg tusschen Utrecht en Zwolle. IU>.dat/jaar kwamen
in werking twee draden van Arnhem over Zutphen en Hengelo naar :Enschedé , in verbinding met twee draden
der nieuwe lijn tusschen Amsterdam en Arnhem, één draad · van Utrecht over Gorinchem, Breda en Rosendaal
in verbinding met een draad der nieuwe lijn tusschen Amsterdam en Utrecht, een van Amsterdam tot
het snijpunt van den hollandschen spoorweg met de zandvoortsche laan in verbinding met één draad tusschen
's Gravenhage en die laan en een van Amersfoort tot Soestdijk. Daarentegen werd de lijn van Amersfoort
over Leusden naar Maarn en de draad langs den rijnspoorweg tusschen Utrecht en Maarn buiten dienst
gesteld. De draad laugs den hollandschen spoorweg tusschen 's Gravenhage en de laan van Zandvoort is in
1863 door het Rijk van de internationale telegraafmaatschappij overgenomen; als ook een tweede draad langs
dit spoorwegvak en de geleidingen onder den grond in ijzeren en aarden buizen van het Binnenhof te
's Gravenhage naar dien spoorweg en naar het punt op den scheveningschen straatweg, waar de lijn boven den
grond naar het rijkstelegraafkantoor te Scheveningen begint. Op 1 .Augustus 1864 is de lijn van Haarlem naar
Niemvediep van de nederlandsche telegraafmaatschappij overgenomen. In dat jaar zijn nieuwe lijnen aangeleg·d
van Groningen naar Delfzijl en van Heerenveen naar .Joure en werden in dienst gesteld: één draad van
Rotterdam over l..'trecht naar Amsterdam, één tusschen 's Gravenhage en Rotterdam, Utrecht en Arnhem ,
Leen warden en Heerenveen, de laatste in verbinding met

met Oostenrijk, de Donauvorstendommen, 'l'urkije en Griekenland. Öp den tweeden nieuwen

1
,,
De 653,2ûi in l 863 en de 801,836 in 1864 betaalde bei·igten, geraamd op .f 424"690.53 en f 431,452.9\Jii,
hebben opgebragt f 422, 178.4\J en f 442,692.67. Onder de ramingen zijn begrepen voor elk jaar de stortingen
van Bergen op Zoom, Bommel, Culemborg, Enkhuizen, Franeker, Helmond, Hoogezand, Tilburg, Wagening•m
en 'Vinschoten, in 1863 van Eindhoven en Venlo en in i.864 van Steenwijk, ten bedrage van
f .},253.705 en f 2,354.635. De uitgaven voor den rijkstelegraaf bedroegen in 1863 f 467,684.33, in 1864
f53t,620.29°, tegenf41\J,0:!2.30 in 1861 en.f456,54·l.58 in 1862 , waarvan in 1863 en i864f375,000 en
f 402,500 voor kosten van personeel en materieel, voor de exploitatie en voor onderhoud der lijnen en kantoren
tegen f 320,000 en f 350,000 in t86i en 1862.
De ontvangen en verzonden berigten waren, voor zoover de opgaven reiken, in 1863 en 1864 ingedeeld
naar de onderwerpen in: handel en scheepvaart 280,834 en 342,608, effecten 80,790 en 97,487, voor dagbladen
24,322 en 21-,328, regeringzaken 4,085 en 5,378 en van gemengden aard 102,245 en 127,0!JO.
In elk van beide jaren werden, volgens de verslagen over den toestand der telegrafen in Nederland , aangenomen,
geregistreerd en verzonden 39i,365 en 469,145, ontvangen, afgeschreven en ter bestelling overgegeven
412,983 en 480,339, opgenomen en verder geseind 3 li ,603 en 365;158 berigten. Wanneer men de laatste
dubbel berekent, dewijl zij eene dubbele behandeling ondergaan, verkrijgt men i,427,554 en i,679,800 behandelde
berigten. Hiervan werden in elk van beide jaren gemiddeld dagelijks behandeld: op het kantoor te Amsterdam
t,515 en 1,764, te Rotterdam 717.4 en 793.8, Arnhem 225.8 en 242.6, Utrecht 1.58 en 222.7, Leeuwarden
154.9 en t 77.1, 's Gravenhage 131.9 en 156.3, Groningen 116.8 en 138.8, Zwolle 83.3 en 92.7, Rosendaal 78.8
en 90.2, Maastricht 5L5 en 61.5, Dordrecht 50.7 en 60.i, Nieuwediep in 1864 56.5, Harlingen 40.6 en 47.7,
's Hertogenbosch 36.7 en 42.7.
Tot de inkomsten der duitsch-oostenrijksche telegraafvereeniging heeft Nederland bijgedragen in 1863
f 374,370.60 of 20.96 °fo, in 1864 f 350,319.40 of 20.42 % , terwijl het in de winsten gedeeld heeft met.f i6.i,061.05
of 9.1\J °fo en./157,028.18 of 9.15 °fo. Tot de vereenigi~g behoorden op 1 Januarij 1864 en 1865 981 en 1,177
kantoren, waarvan 63 en 67, 6.42 °fo en 5.69 °/ 0
in Nederland. Op elk van beide tijdstippen bedroeg de lengte
van hare lijnen 38,520.5 en 4i,612.5 ned. mijlen, waarvan 1,834.3 en t,949.6 of 4.76 % en 4.69 % , van hare
draden 8-5, 182.3 en 98,45 l.4 ned. mijlen, waarvan 4,605.2 en 5,085.1 of 5.4i % en 5.17 % voor Nederland.
Van· de bijzondere ondernemingen in Nederland werden de volgende kantoren voor het telegrafisch verkeer
opengesteld: in 1863 op 1 October voor het binnenlandsch verkeer door de rijnspoorwegmaatschappij te Rotterdam,
Gouda, Veenendaal, Woerden, Zeist en Driebergen, voor het binnenlan

...
1 ~
560
56'1
Vel'keer en opbrengst aan de kimto~ lstelegmal' gedul'cnde het jam· 1865.
AANTAL GEWiss ~~·
OPBRENGST IN GULDENS.
! KANTOREN.
Biuucnlau•l:schc.
VERZONDEN •
DUITENLANDSCHE. 1
.--~~----:~~~~··---~-1"'--~~.~- TOTAAL
Naar en door
Bclllic.
Na:u en door
~:;?:,::!i!::~
1 hi1men- en
telc&raaf-.. _ buit..:nlandschc.
Duitschland.
maatschapp9.
1
· Bi1111en
ijN'l'VANGEN.
DiCJl:i1-
VERZENDING.
ALGEMEEJ.\
BiJ11ll.!!l!amls

,...
1
122,766.80
- \i
1 5ti2
äti3
Verkeer en opbrengst v egraaf, getlurc1Hle hel jaat· ·1863.
1
1
1
1
- --
A ANTAL GEWISS GTEN.
BUITENUNDSCHE.
1
VERZON DE N. ONTVANGEN . DEN .
1
·-----
...;;
~
.-6 a; 1
..!,
....
d
Cl)
..-0 § 'So ·c
s::l .... "Cl
..-0
Q)
::a
p'.i
s::l
$:~ i:: $:~ i:q Q
s::l p..
..!, /i
ai
0 .,., p..
rl
-·-·--------
VERKEER MET
OPBRENGST IN GULDENS.
11AANDRN. s::l
e s::l
- Q
~]
d
::a

,...
?>64
Verkeer en opbrengst aan de ka11t.016 ~ijksleleg1·aaf, gedurende liet jaar J864.
I·
AANTAL GEWISSI ~GTEN.
OPBRENGST IN GULDENS.
1
KANTOREN.
l
~-~-~~~~~VE~'R~Z~ON~D~E~N~·==-~~~~~~~-i--~~1""---l~~~!:~~;H~E~.~~~~--i
VERZENDING. VERZENDING EN ONTVANGST.
BUITENLANDSCHE:_ TOTAAL -
-.. TOTAAJ, Dienstverkeer.
A.I,GEj\!EEN
VERKEER MET
~i -·aai· 011 cl••or 1 1 Lani;s de lij.n eu binnen- en Binncnlandschc Uit c door ~:~:.rr~J~l: 1'.!~:: :.n
..----_, --..
Binnenlan
27 ,
384
18,147 141 1586 83,048 13 934 15,986 141,156 938 283,680 51 7 137.705 21,249.87 25 902.12 20,048.30 118,337.995
Ne1lerlan1lsche telegraafmaatschappij 2) . .
1 2) De kantoren dezer maar­
Apel 8 5
3 9
49 1,146 1,146 10 l,2S6 21432 562.30 14.95 8.80 82.00 668.05
Delft ..... . ..... -·· .... ·· - - - -····· · · · · · ·· ··· · · · l,0
54 2 2 Loo).
1 193
1,:.77 I,ll26 24 114 2,~25
3,•l03 779.95 64.33 23.20 61,40 928.88 4) Den !Oden Februarij r:copend.
Delfzijl 4) .......... " -·" · - · · · · · · - - -·" · · • · ·
1•"
223 22
254 30 l,529 988 ~27 2& 1,258 12 2,;99 675.48 21.92 206.46 30,55 934.41
Deventer . ..... . . . ......... ·········.········· 4
• 3
70 164
4,308 3 1 790 92 24s 4,173 8,~ss 2,104.60 51.92 7o,3o 218.30 2,445.12
Dokktun ...... . ... ... · -···· - ·· · - · - · ·· · · · - · ·· · ,o l :: 157 45 2,238 2,272 !l3
Do1•drccbt ..... .. .. . . ..... - - • · · . · - · · - · · - · · · · · ·
4 ~~ 4,~26 5) Den 15denAU(lU>tUS(lcopend.
9 68
2,ï76 12 1 6)
086.05 86.39 134.97 70.10 l,37i.5l
In \'\rerkintr geweest van 22
7
i,
491 432 363 9,S22 10,466 i1J2 153 l2,'l 74 62 21,958 4,~99 .52 5 648.57 447,80 406.45 6,uo2.345
Eintll1ovcn .. .. . ... .. . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
~ ,;, 35 tot 29 Januarij.
16 3
3 6 27 1,fi99 1,285 Z7 1,·;14 3,~~ l 777.96 l~I.50 28.00 97.15 l.04ll.71 7) In ""'En-kintr geweest \'an 9 tot
Enkhuizc11 .. .. ... ..... · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · I,473 3
12 36 1,379 l,009 21 l,034 2,416 702.SO 0°50 7.20 28,45 .738.95 19 Mei, van 9 Junij tot
Enscbc

"
561l
V erkm en oplnengst ,, 8 graaf , gedurende het jaar t86t
ä67
AANTAL GEWISS] $-TEN.
OPBRENGST IN GULDENS.
1====1
1
=============================~~===============1~· =====;===========;=1=========11
BUITENLANDSCHE. 1 VERZONDEN.
ONTVANGEN.
DF.N.
1 VERKEER MET
MAANDEN.
'
F-<
0
0
'd
i:::
Q)
~
z
F-<
0
0
'"°d
i::l
Q)
...,
s
Januarij..... ... .. .. . . .. . .. . 24,375 2,495 2,621 2,506 7,622 2,541 2,946 2,593 8,080 235 667
49 5,997 2
13,703 29,405 521 54,301 13,925.24 3,184.635 2,564.105 2,893.10
7,776.50
-3 0,343.58
Februarij ................. . 26,552 2,398 3,291 2,634 8,323 2,654 3,351 3,142 9,147 283 573
29 6,774 2
15,913 33 ,383 434
60,369 U,502.8713,475.15 3,007.'2
3,226.975
8,649.27
32,861.3!)
1'1aart .. . .. . . ............... . 28,665 2,648 3,886 3,094 9,628 2,950 4,027 3,643 10,620 398 562
21 7,430 4
17,924 38,172 516
67,353 15,689.845 3,766.635 3,598.02
3,696.605
9,552.45 .
36,303.555
April............... .. ... ... . 29,413 2,893 4,460 3,310 10,663 3,162 4,496 3,563 11,221 529 67 4
12 8,062 ,,
19,173 41,057 414 70,884 16,203.085 4,107.81 4,042.56 3,803.155 10,493.25
38,649.86
ltlei ... . ........ . .. . .... .... . 27,938 2,655 4,752 2,738 10,145 2,887 4,906 3,288 11,081 293 896
12 7,713 6
18,245 39,471 453 67,862 15,479.38 3,703.265 4,355.32 3,336.075 9,562.75
36,436. 79
Junij. ...... ...... ..... . .... 29,405 2,875 4,806 3,025 10,706 2,979 4,957 3,519 11,455 495 879
7,205
15,656 37,817 512 67, 734 16,253.315 3,845.865 4,455.365 3,559.42 5 7 ,840.20
35,954.17
Julij •...... .. ............. .. 29,606 2,802 4,812 3,761 H ,375 2,995 5,433 3,947 12,375 431 850
93 ' 8,298 5
18,522 42,272 465 72,343 16,002. 77 5 3,535.29 4,604.25 4,024.52 9;140.80
37,307.635
A.uc:ustu8 .... . . ... . 29,939 2,713 4,762 3,538 11,013 2,929 5,341 4,081 12,351 704 981
208
1
i 8,450
2
19,173 42,537 556 73,032 16,158.93 3,480.47 5 -1-,497 .91 4,097.775 !),308.85
37,543.94
September ............... . . . 30,320 2,908 4,356 3,384 10,648 3,075 4,781 4,000 11,856 701 879
229
18,386 "
19,605 42,109 558 72,987 16,499.895 3,847.98 4,086.29 3,993.125 9,619.60
38,046.89
October ....•...... .... . .. 29,998 3,132 4,553 3,465 11, 150 3,I60 5,115 3,869 12,144 426 927
64
1 8,022 1
17,972 41,266 534 7·1,798 16,367.90 4,124.87 4,436.63 4,005.125 8,861.99
37,796.515
Novcmher .... . .. . ......... . 29,989 3, 108 4,311 3,365 10,784 3,286 4,744 3,730 11 ,760 400 896 27 ' 7,759 16,750 39,294 506 69,789 16,567. 75 5 3,991. 725 3,943.05 3,875.235 8,251.25 36,629.015
Decembei• .......... · ··-·· · ·
33 1
28,635 2,708 3,134 2,719 8,561 2,918 3,400 3,030 9,348 102 505 Il 5,867
1------------
1
------,--1--1--1•
To"ol. .. . 344,835 33,335 49,744 37,539 120,618 35,536 53,497 H,405 t3t,438 4,997 19,289 7 8' 1 ~
89,963 27
3 12,309 30,218 456 59,309 15,-1-97.17 5 3,502.93 2,9H.25s 3,074.45 6,206.21 31,225.02
204,945 457,00l 5,925 807,76! 189,i48.t7 44,566.63 46,534.87143,585.50' l05,263.12 1)43!,45•.99'
, i
!
1 1
1) HicrouJer /2,354.635 aan ni1keerin3en.
il

1
569
Oorlog f 870,000 bij de wetten van 30 A.pril en 7 Julij, Staatsbladen ni' ,tO en 82, voor materieel der geni1i
en artillerie.
DP maatregelen ter wering der veeziekte hebben de begrootingen verhoogd: voor het departement van Justitie
voor 1.8G6 en 1867 metf i,W0,000 , voor het departement van Binnenlandsche Zaken metf 4,015,000.
Wanneer men de uitgaven op de begrootingen uitg·etrokken splitst in uitgaven van dagel\jksch beheer en
renten en aflossingen der nationale schuld, verkrijgt men de volgende uitkomsten.
1864. 1865. 1866. 1867.
Uitgaven van dagelijksch beheer . . . f 63,'124.995.65 f 64,227,804.'I 2 5 f 73,006,01.8.14;; f 77 ,51. 2,786.01
Renten en aflossing der nationale schuld. 40,426,977.22 39,497,637.39 35,954,489.39 28,843,376.99
•I
'S RIJKS GELDWIIDDELEN.
De volgende staten geven de beg·rootingen van de uitgaven en de middelen en i~lrnmsten over 1865, 1866
en i867, het overzigt der rijks schulden en te betalen renten van de twee laatste Jaren en de opbreng·st van
de middelen en inkomsten in 1864, 1865 en 1866.
De begrooting der uitgaven van 1865, oorspronkelijk vastgesteld tot een bedrag van f 103,348,078.56 5 , werd
later verhoogd met f 377,362.95, waarvan f 233,500 voor het departement van Binnenlandsche Zaken (wetten
H Augustus, 25 September en 20 December 1865, Staatsbladen nis 107, H5 en 137) voor onderhoud, hers:el
en verbetering van zeehavens, zeewerken en strandpalen, kosten der ziekte onder het rundvee en ter voorziening
in het nadeelig slot der rekening van de ontvangsten en uitgaven der gestichten te Ommerschans "en
Veenhuizen over 1863 · f 3 600 voor pensioenen bij de administratie voor de Zaken der Roomsch-katholiJke
Eeredienst (wet 9 Apr 1 il 18 1 66, Staatsblad n° 20); f 40,900 voor het departement van Marine (wet 11 J unij 1866,
Staatsblad n° 98) voor aanschaffing van steenkolen en kosten der actieve zeemagt; f 59,362.95 voor het departement
van Financien (wetten 11 Augustus 1865 en 25 December 1866 (Staatsbladen n" 108 en 189) als
schadevergoeding aan handelaren wegens verkoop van geraffineerde suikers en voo1· bureau- en lokaalbehoeften;
.f 40,000 voor het departement van Oorlog (wet 30 December 1865, Staatsblad n° 181~) voor de kost~n van het
eereteeken, ingesteld bij Koninklijk besluit van 1 O Mei 1865, (Staatsblad n° 32) en voo~. de feestelijke .'.'ereeniging
van de oud-strijders in 1813-1815 en ridders van de Militaire Willemsorde te LeiJden op 26 J nhJ 1865
en volgende dagen. . .
De begrooting der uitgaven in 1866, waarvan het VIIde hoofdstuk B, departement van Fmancien, eerst als
credietwet voorloopig werd vastgesteld, oorspronkelijk vastgesteld op f 110,229,005.31~ 5 , werd later ten~ggebragt
op f 108,960.507.535. De begrooting· werd namelijk verhoogd met f 5,281,502.19, ve.rlaagd met .(ö,550,0~0,
waarmede de aanvankelijke raming der amortisatie en aflossing van rentegevende nat10nale schuld is '.'~rmmderd
(wet 29 December 1866, Staatsblad n° 221). In de verhoogingen deelden het departeme~t van Justitie met
f 460,000 (wetten 14 September 1866 en 7 Julij 1867, Starttsbladen nis '125 en 79) ~oor bmtengewone kosten
van de militaire detachementen ter wering der veeziekte; het departement van Bmnenlandsche Zaken. met
.f 4,598,334 (wetten 11 April, 11 Junij, 15 September, 29 December -1866 en 16 April 1867, Staatsbladen n" 74 ·
f01, 151, 224, 234 en 29) voor kosten ter wering der veeziekte, voor jaarwedden van amb~enaren van den
waterstaat, onderhoud, herstel en herbouwing van landsgebouwen, subsidien voor verzamelingen . en andere
inrigtingen, aanleg en voltooijing van lijnen en andere werken voor de telegrafen, voor eene leemn~ aan . de
maatschappij tot exploitatie van staatsspoorwegen ten bedrage van f 2,500,000; het departement van Fmancien
met f 86,068.19 (wet 25 December 1866, Staatsblad n° 190) voor het aandeel van Nederland in de kosten der
proefneming van raffinage met ruwe suikers; het departement van Oorlog metf 137,100(wet15 September 1866,
Staatsblad n° 148) voor het wapen der infanterie.
De begrooting der uitgaven werd, met uitzondering der hoofdstukken ,, Huis des Konings en Nationale Schuld_",
in 1866 eerst voorloopig bij de wetten van 29 December, Staatsbladen nis 226 tot 229, 235 tot 241 en eerst m
t867 geheel vastgesteld bij de wetten van 27 April, Staatsbladen ni• 31 tot 36, 30 April, Staatsbladen n" 38'
39, 41 , 44 en 46, tot een gezamelijk bedrag van f 102,220, 163. Zij is achtereenvolgens verhoogd met f 4, 136,000'
waarvan: voor het departement van Justitief1,000,000, bij de wet van 7 Julij 1867, Staatsblad n° 80, voor
buitengewone kosten van. de militaire detachementen ter wering van veeziekte; voor het departement van
Binnenlandsche Zaken f 2,266,000, bij de wetten van 28 April en 7 Julij 1867, Staatsbladen n•• 37 en 83, voor
kosten ter wering der veeziekte, voor herstel van buitengewone winterschade, subsidien en verzamelingen en
andere inrigtingen, voor de nijverheid en den landbouw en kosten der telegrafie; voor het departement van
Behalve de maatregelen ter wering· der veeziekte hebben tot verhooging der uitgaven van dagelijksch beheer
in de laatste jaren hijgedrag·en: de aanleg der staatsspoorwegen, waarvoor op de begrootingen voor 1865
f 14,500,000, voor 1866, met inbegrip der leening aan de maatschapp\j, f 16,000,00~. en voor 1867f1 O,OO?,OOO
zijn uitgetrokken; de waarborg van renten aan cle amsterdamsch~ ka~a.almaatschapplJ gedurend~. de ~even Jaren
voor den aanleg benoodigd, over een kapitaal van hoogstens dne m1lhoen gulden, waarvoor ZlJn mtgetrokken
op de begrootingen van '1865, 1866 en 1867 f101,250, /216,000 enf290,000; de verbetering van de rivier de
Maas en hare vertakkingen in Zuidholland of van den waterweg van Rotterdam naar zee, waarvoor op de
begrootingen zijn uitgetrokken in 1863 (wetten 26 Jannar~j en 27 Junij 1863, Staatsbladen nis 4 en 95)
f1,000,000, in '1864f1,000,000, in 1865f995,480, in 1866f999,080, in 1867 /1,503,900; het uittrekken op
de begrooting der uitgaven van het departement van Financien der uitkeering van 4 /5 der opbrengst van de
rijkspersonele belasting aan de gemeenten (wet 7 Julij 1865, Staatsblad n° 79), geraamd op f 4,288,000 in '1866
over het tijdvak van 1 Mei tot 31 December en op f 6,'•90,000 in 1867 over het geheele jaar en van 4/ 12 der
jaarlijksche opbrengst van de plaatselijke accijns op den wijn op de begrooting voor ,1866, geraamd op
f 170,000; de aankoop of aanbouw van ijzeren gepantserde schepen of van vaartuigen met tuigen en uitrusting
met verdere benoodigdheden voor 1867, geraamd op f6,175,000; de kosten van aanleg van vier forten en
daarmede in verband staande werken nabij Utrecht en de nieuwe hollandsche waterlinie, geraamd op f 1,618,000,
waarvan f 510,000 voor het dienstjaar 1867 zijn uitgetrokken. Voorts zijn bij de wet van 6 Julij 1863 bijdragen
toeg·estaan ter verbetering van de scheepvaartkanalen in Groningen vanf1,200,000 te verdeelen over negen, van de
uitvvatering in het voormalige vièrde district van Zeeland van f 206,000 over vier, van de haven van Middelharnis
van f 90,000 over d~·ie jaren. De uitvoering van nieuwe wetten bragt in de laatste jaren nieuwe posten
van uitgaven op de begrootingen. De wet op het middelbaar onderwijs van -2 Mei 1863 (Staatsblad n° 50)
vorderde f 172,500, f 357, 100, f 486,830, f 6-18,250 volgens de begrootingen van 1864, 1.865, 1866 en 1867. De
kosten der medische politie, op de begrooting voor 1865 tot een bedrag van f 63,920 uitgetrolrken, zijn door
de wetten van 1. J unij 1865, (Staatsbladen n • 58-61) verhoogd tot f 133,320 en f 134, 720 op de begrootingen van
1866 en 1867. De kosten der rijkstelegraphie zijn vanf,160,000 in 1852 totf715,700, die van het postwezen
vanf582,000 in 1850 totf1,293,389.50. die van het lager onderwijs van f187,050 in 1857 tot f331,795 in
1867 geklommen .
De uitgaven van dagelijksch beheer geven, wanneer men '1864 of het laagste jaar met 1867 of het hoogste
vergelijkt, een verschil van f 14,387 ,700.36.
Van de verschillende hoofdstukken ondergingen sedert 1864 vermeerdering de departementen:
van Justitie met f 958,614;
Marine met f 6,022.390;
Financien met f 6,956,641.92;
Oorlog met f 1,391 ,H4;
de administratie voor de Zaken der Roomsch-Katholijke Eeredienst met f 14,739.095.
Vermindering, de departementen:
van Buitenlandsche Zaken met f 89,657;
Binnenlandsche Zaken met f 94,525.95;
Kolonien met f 607 ,468.12 ;
de Hooge Oollegien van Staat met f 4,151.50;
de administratie voor de Zaken der Hervormde en andere Eerediensten met .f 10,508.085.
De begrootingen der middelen werden vastgesteld voor 1865 op f '103,652,597.09 5 , voor 1866 op f H 0,249,838.97 ,
Yoor 1867 op .f 98,577,234.63.
De gewone middelen hebben opgebragt in 1864 f 64,649,269.18, in 1865f 64,588,146.435, in 1866 .f 69,245,126.065.
Het jaar 1865 of het laagste geeft een verschil van f 4,656,979.63 met '1866 of het hoogste.
Beschouwt men elke soort van middelen afzonderlijk, dan verkrijgt men voor:
de direkte belastingen in 1865, het hoogste, een verschil van f 488,226.56 met 1866 of het laagste jaar;
de accijnsen in 1866 vanf5.148,891~.965 met 1865;
de zegel-, registratie-, hypotheek- en successieregten in 1864 van f222,387.835 met 1866;
de in- en uitgaande, scheepvaartregten, vuur-, ton- en bakengelden in 1866 van f 408,368.07 s met t 864;
het regt van waarborg op gouden en zilveren werken in 1865 van f 26,275.03 met 1866;
de domeinen in 1864 van f 82,153.06 met 1866;
de posterijen in 1866 van f 119,605.99 met 1864;
de r~jkstelegrafen ·in 1865 van .fH , 198.40~ met 1861- ;
II.
i2
,:;
l
1

1~
1:
I[•
äïO
de lot."rij in l ~LiG van J Ji.:11 me t l 81; \.;
1le jagt en visscherU in ·l 8üG van f 5,87i1 met. l8G 1;
de loodsgelden in l8GG van f ID,21G.U:J met l8G'• ;
het regt op de mijnen in 1866 van ./80.285 met ·l8G5;
het aandeel van het Rijk in de ·opbrengst van de exploitatie der staatsspoorwegen in ·1865 van .f 51,9!Hi.3(i
met 18M.
In Limburg was bij de wet van H October '18tl, (Stardsblad n° 56) de grondbelasting tot nadere wettelijke
bepaling vastgesteld op een bedrag '\an ./ 248,906.85, naar den grondslag b~j de wet van '19 December 1834,
(Staatsblad n" 31~) voor de andere provincien aangenomen. Volgens art. û der wet van 24- April 'f8 ,J,3 (Staatsblad
n° H) moest de splitsing der belasting in die op gebonwde en ongebouwde eigendommen in die provincie
plaats hebben, nadat aldaar de kadastrale werkzaamheden waren afgeloopen , en tevens de bepalingen van
de artt. 2 en 3 dier wet, betreffende de gevallen van vermindering en vermeerdering- van den aanslag der
provincie, worden in toepassing gebragt. Dien ten gevolge werd de hoofdsom der gTondbelasting voor Limburg
,-astgesteld voor de g 2bouwde eigendommen in '18GG op f 62,206.13, in ·1867 op f 70,828.92, in 1.~68 en volgende
jaren op .f 79,451..71, voor de ongeèouwde eigendommen in elk dier jaren op f 226,755.75 , ./258,187.59.
f289,6'19.64. Daarentegen zijn ten g·evolge van de wet van 7 Julij ·1865 (Staatsblad n° 79), houdende wijziging
der gemeentewet van 29 Junij ·1851 (Staat.~blad n° 85) voor zooveel de plaatselijke belasting betreft, de
éénentwintig en een halve rijksopcenten op de gebouwde eigendommen afgeschaft, tegen verhooging van het
maximum voor de gemeenten yan vijftien tot veertig opcenten. De opbrengst der hoofdsom is hierdoor van
f 8,669,200 in 1865 verhoogd tot f 8,770,800 in 186G en ./8,790,000 in 1867, terwijl het totaalcijfer verlaagd
werd. De raming van het Rijksaandeel in de personele belasting bedraagt, na afstand van 4/ 5 der opbrengst
aan de gemeenten bij voornoemde wet, voor de begrooting van ·1867 f 'l ,528,300.
De geheele waarde van het veraccijnsde slagtvee bedroeg in 1863 .f 14,539,220. 74, in ·1864 f 15,098,48G. 70 ,
waarvan f '12,500,596. ·l 5 en f 13,058,096 voor i C.2,869 en 177 ,067 stuks runderen, gemiddeld tegen .f 77.305 en
./73.74, .f'l,948,624.59 en ./2,040,390.70 voor 'iOH88 en '1'12,009 kalveren tegen .f'18.'18 en /'18.20 per stuk.
Daar met l Maart 1864 (wet 31 December '1863, Staatsblad n° 220), de accijns op turf en steenkolen is afgeschaft,
bepalen zich de opgaven van het getal verveende tonnen turf tot '1863. In dat jaar zijn verveend
42,689,762 tonnen, waarvan in de reguliere veenderijen 38,338,515, ingedeeld in 6,580,752 eerste , 8,540 tweede.
683,746 derde klasse eerste soort, 2,214,809 eerste, 28,850,668 derde klasse tweede soort; in de irregulier~
.~,351,247, bestaande uit 774,092 eerste, 567 ,545 tweede, 3,009,610 derde klasse. Op de rekeningen der veenlieden
werden afgeschreven , als aan fabrieken , trafieken enz. onder genot van gedeeltelijken vrijdom van accijns
afgeleverd, 14, 720,869. s tonnen turf, waarvan uit de reguliere veenderijen 13,6'16, 171." , ingedeeld in 88,266
eerste, 1, 187 derde klasse eerste soort, ·17, 787 eerste, I 3,508,9315 derde klasse tweede soort; uit de irreguliere
veenderijen 1,rnz~,698, '\vaaronder 67,'133. eerste, 157,355 tweede, 880,21.0 derde klasse.
Aan steenkolen werd~n in 1863, onder genot van gedeeltelijken vrijdom van accijns, in fabrieken, trafieken enz.
ingeslagen fï,76·1,623 p. schaalkolen, 7,3 71,300 m. maatkolen en 976,1675 m. sintels.
Blijkens de memorie van toelichting tot de staatsbegrooting voor het dienstjaar '1868, is van 1850 tot en met
·1 O Augustus 1867 uitgegeven tot inkoop en aflossing van rentegevende nationale schuld, met inbegrip van de
inkoopen uit de renten der kapit.alen tot verzekering der verzilvering van de mnntbilletten en de aflossingon
ten gevolge van uitlotingen, eene som vanf202,5 87,072.!J35. Hieronder zijn echter niet hegrepen.f '12,74-1,493.90
jaarlijks besteed voor het fonds tot verzekering van de verzilvering der rentelooze schuld, onder bewaring van
de clirektie der N ederlandsche Bank.
Deze som is gevonden:
'I 0
uit de opbrengsten der staatsinkomsten en middelen ten bedrage van .f 45, 703,264. \J6, waarvan over:
1850-1861. 1862. 1863. 1864. 1865. 1866. 1867.
.! 38,2/~0,'~ 17.76 5 .f'1,507 ,'132.37 .; f '1,505 ,06'L80.S f 2,505 ,273.3'1 f \Ji ,!>08 .05;; .f·1,505,994.435 ./ 430,924.'l 2f;
Met

"

~
-=-~-=
-
-
---
- -
"!"""':""
--~~
Ovel'zigt van 's Rijks schulden en te betalen rente volgens de hegl'ootinge.n van 1866, 4867 en 1868.
AARD DER SCHULDEN.
INTERESTEN, LIJFRENTEN EN
TONTINES,
HOEGROOTHEID TIJD NOMINAAL KAPITAAL. RENTEBETALING.
VAN VOLDOENING
DER RENTE. DER RENTE. 1866. 1867.
1868. 1866.
1867.
1868.
AMORTISATIE VAN SCHULD.
1WatioHale schHld ......... .
Au101•tisatie-s,·ndieaat ...
Nationale schuld ..•.....
Schatkistbilletten 1) .. ......... .
Borgtogten -van rekenpligtige
a.nbtenaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 !~
Gewone lijfrenten ............. .
Lijfrenten, ten laste dei• don1einen
geloopen hebbende . . . . .. .
Nijmeegscbe tontinait·e lijf"
re11ten .................. ....... .
2 1 /2
3
31/2
4
hoogstens 4 1 / 2
Renten der geldlcening 'O'oor
den kiezelweg ''an Zutphen
naar Goor .... "" .. """."" 1 :{ 1 /z
Renten -van kapitalen opgeno-
1ncn ter werbeteriug en tot
onder11oud van groote wegen
in het 'O'normalige land van
"alkenburg {Limburg)....... 1 3
Renten, -vaste lasten en uitkceringen
op 's Rijks tlomeinen,
groote wegen en kanalen. . . . ,
Renten van -vrij,villige en get•egteli,jke
consignatien .. .... .
30 J unij en 31 Dec.
1 Maart en 1 Sept.
j 1 April.
1 1 October.
· 1 April en 1 Oct.
30 Jun~ en 3~.Dec. I
1 anuarlJ.
Januarij. 1
1 November. 1
j 662,652, 170.00 Ij 654,011 ,802.00
100,142,011.951 98,909,511.95
U,974,000.00 14,370,000.00
14,674,000.00 14,070,000.00
194,743,200.00 192,159,600.00
Il
Il
Il
1
1
30,500.00 24,500.00
3,976.00 3,976.00
Il
"
tl
j 653,345,402.00 1j16,566,304.25
98, 760, 711.95 3,004,260.36
14,070,000.00 ~
13,770,000.00 ~
518
SAO OO
) ~ .
192,067,800.001 7,789,728.00
1
1
Il
1,210.00
Il 28,000.00
1
2,650.00
'I 4,600.00
18,500.00 1,067.50
3,976.00 119.28
j 16,350,295.05
2,967 ,285.36
497,700.00
7 ,686,384.00
1,260.80
26,400.00
1,875.00
4,600.00
857.50
119.28
85,200.00 85,100.00 1
15,000.00 15,000.00
j 16,333,635.05
2,962,821.36
487,200.00
7 ,682,712.00
1,228.80
23,600.00
1,225.00
4,430.00 Il
647.50
119.28
85,550.00
15,000.00
..,,_. ~i
UORTISATIE EN AFLOSSING VAN NA'flONALE SCHULD.
.~1no1•tisatie en aftossiug van schulcl . ................... .... .. ....... . ........... ... ....... .. ... .. .. .
'"flos"i11g 1ler geldleening "oor den kiezehveg -v311 Zutphen naar Gooi• 1net 1 Novembe1· • .. ...
'l'otaal. ". 1 j 28,017,039.39 j 27 ,636,876.99
. .............. j 14,509,253.34 j 1,200,000.00
. ............. 6,000.00 6,000.00
Totaal. .... j 14,515,253.34 j 1,206,000.00
A.lgemeen totaal . . . .. j 42,532,292.73 f 28,842,876.99
/27,598,168.99
f 425,500.00
6,000.00
j 431,500.00
j 28,029,668.99
l l Waarvan de renten en koslcu van nitaiftc op de bcurootincr voor niemorie staan uit{jCtrokken.
l
Opbrengst van de middelen van t86fi., tot en met 1866.
l\Ei\.n!ING DER füDDELEN.
1864.
1865.
1866.
1
Dii•eldc belastingen (grondbelasting, pe1•soneel en patcnh•cgt}.
A..ecijn8en. ..
Zegel·, 1•egistratie·, lal'pothcck· en succeStoiÎ.e1•cgten ...
In- en uit.gaande, scbecp''aartt•egtcn, vuu1·-, ton- c111. bakengelden .. ... .. .. . ..... . ..... . .
Il.egt van 'vaa1•borg op goutlcn en zilveren '''erlu."1 ................... .. ......... , . .
Do1ncinen . ........ .
Posterijen .... ..... .
lnko1nsten der ri.i"stele:;:rafen, met inbc"rip wan gt;~mecl11tcbijdra~e11 "100r tie instandbouclin~ tier kantoren ... , ..
Loterij.·····
Jagt en visschea•ij.
f,oodsgelden ..... .
Regt op de 111ij11e11 ..
Aandeel ,·an liet Rijk in 11e opb1•engst 'O'an de c"pluitatie der Scaatsspoo1•wegen".
"e1•schillende ont"1angstcn en tocvalli~e haten .... . .
Onvervree1nba1•e renten ten Jaste van Uclgie ... ..
Uitl

PROVINCIALE INKO)ISTEN EN . UITGAVEN
OVER 1865 EN 1866,
. . ' . rd sedert de opgaven in de vorige jaargangen' verhoogd:
De enkel provmmale begrnotmg over 1~63 we '19 02Q 50 De verhooD'ing der inkomsten betrof enkel de
voor de inkomsten met f 15,000' voor de u_itgavenVf 'a· ~. . . ·e werdeon de uitgaven met een gelijk bedrng
d' t · Gronmgen oor ie provmc1 .
ontvangsten van vroegere_ iens en m ·d n ~amelïk verhoogd: zeewerken met j 13,900' kanaalwerken met
verhoogd. Van d~ vers~hillende posten wei e erwïl v;rlaa d werden wegen en daarbij behoorende werk~n met
f 20/100 ' onvoorziene mtgaven met f 2,800' t d' J d. t g t j 3 500 Voor N oordbrabant werd de begrootmg der
f 26,I 00' rivierwerken met f 1,500' geneesk~~ igje 2:~~s v~oer ren~en ~n aflossingen van geldleeuingen' f !1,000
uitgaven vermeerderd met f ,},022.50, waan an •·
voor onvoorziene uitg·•wen. d d t erlaagd met .f 170 870 87. Die aanmerkelijke
· · k t 1864 wer aaren egen v · , · .
De begrootmg der m ·oms en over 11 d t f 250 000 voor Zuidholland' welke geldleemng
· · h " n het verva en van en pos , .
vermindermg .is toe te se riJven aa . d r lassen in Schieland beoosten Rotterdam op de begrootmg
als bijclrag_e m de kosten van droog~alu~g _e ko~2sten vermeerderde voor N oordbrabant met f 17 ,000 voor
voor 1865 is overgebragt. De begrootmg er in t ten van vroegere diensten voor Zeeland met f 44.H 6,
geldleeningen' voor N oordholland met j 13,0~? o~ vangf 20 000 geldleening. voor' Utrecht met f 1,200 buitenwaarvan
f 2!~,416 ontvangste~ _van v;oegerf 31:~~ ~; ~~tvan~sten .van verschillenden aard en toevallige bat~n.
gewone ont:angsten '.voor ] nes~an ·lmet d ~t f 167 837 .87. De verlaging trof enkel de begrooting ~er mt­
De begrootmg der uitgaven wer ver aag m ' /2"5 000 op de uitgaven voor de droogmakmg van
gaven van Z ui ·ah o 11 an d , ver faagd met f 250 ' 000 ' waarvan ldl 4 . , f 4 000 voor onvoorziene • uitgaven. • 1 n
plassen be~osten Rotterdam' f 1,000 voor renten va~a gewa=~~::Ej~o~~oor j'aarwedden' j 16,821.33 voor wegen '
de verhoogmgen deelden: N oor~brabant Tmet f 20,03:. ' ~ 13 000 voor zeewerken ter verbetering der Pettenerj
2.812.50 voor renten en aflossmgen; N oordhollan me j ' f 7 500 voor have~werken f 800 voor geneeskun-
. · d jli" 416 arvan/3l 366voorwegen, , ' .
zeewermg; Zeelan met H ,- ' wa . ' d .. l· t e wetenschappen j 7 .50 voor onvoorziene
. en f 5 400 voor on erwrJS, ~uns en n . ' .. T h
dige dienst,fi,680 voor armwez ' 'fl . t f737 50 ni;verheid met f 1,600 verlaagd zIJn; Utrec ··1 d te renten en a ossmgen me ' , J d' a· t
uitgaven' terWlJ .e. pos n . 1 d t f 3 512 30 in welke provincie de posten geneeskun ige iens
met j 1,200 voor nvierwer~en; 1'.nes an me ,' ' cl de zeewerken met. f 1,600' havenwerken met
met j;, 413.30 de onvoorziene mtgaven met /3,019 verhoog 'd . 't ·en met /800 verlaagd zijn
. 1, ' - 1 , ·k met /100 en e overige m .gav ' .
f 1,200' rivierwerken met j 2:>0' rnnaa1whe1 lenb d '. d . 'tga\'en onveranderd. Van de verschillende posten
. · G · bleef het ge ee e e 1 ag er m 1 d
In de provmcie - ronmgen .. •. - . t j 11 9118.60 zeewerken met f 6,620' ver aag
" echter verhoogd reis- en verbhJfkosten met f 8·.:>, wegen me , '
~i~ .:aalwerken met/17,658.60, geneeskundige dienst metj ·t1,-l1d55.t teen bedrag van /2917090.55, werd later
· d · 1 te over 1865 eerst vastges e o ' ' .
De begrootmg er m mms n N 'db b t f 5 185 98 Zuidholland f 250,000' N oordholland j 10,000'
verhoogdmetf215,56~.62, waar~a:4~o~~~ ;:en;hae f650,' te~wijl die begrooting verlaagd werd v~or Zeeland
Utrecht f 10,000' Fnesland f 3 . . 'I d h . deelden. de ontvano-sten van vroegere diensten met
0
·· l et/41 600
met f 58,000 en ver\1sse m ' M •
n ever oogmD'
o
. o .
Utrecht de heffingen voor het gebrmk van
van voorwer?en in eigendom der
j 14,233.98, waarvan f 4.283f.9: 2 ; 0 ~: 0 ~ 0 ;:0
~;~~:~~:~,~:ob~~~nv:~; opkomst~n
open bare wegen' enz. met N db b t e f 650 voor Drenthe. de geldleenmgen met j 238,000.
. . t j 68 l waarvan j 31 voor oor ra an n ' f 0 or
provmcie me , " r Zuidholland m'et j 250,000' voor N oordholland met 10,00 ' vo
Deze post werd namehJk verhoogd voo
In de verla ing: de ontvangsten van
Friesl~nd met f 36d,OOO; h/ij38w:~~ 3~er~~~dp:s~orw~:~la::m~ij~

van :lecwerkeu, het laagst g·eraumd in l8ûG. /80,0û3.0ü5 tnillller dan in J8û5;
van . havenwerken' het laags~ geraarml in 1 snn ' .f:i!8,J 27 .18 minder dan in 18()1.;
van rivierwerken, het laagst g·eraamcl in 186G, f 4.:\.,628.575 minder dan in 1863;
van kanaalwerken, het hoogst geraamd in 1866,f2iH,039.165 meer dan in 1865;
.van cluinbeplanting·enf5,161 meer dan in 1863,f205 minder dan in 1864;
van wering van zandverstuivingen f 50 meer dan in •1865, f 500 minder clan in 1864;
de gezamelijke kosten van het aanleggen én onderhouden van openbare werken f 346,945.71 meer dan in
·1863, f26,926.\)9 minder dan in -1865;
onderhoudskosten van provinciale eigendommen mot de verschuldigde lasten f 5/~6.88 meer dan in 1861-,
f ·1,076.29 minder clan in '1863;
renten en aflossingen van geldleening·en, het hoogst geraamd in 1866, f 68,973.80 meer dan in 1861 ;
geneeskundige dienst, het hoogst geraamd in 1866, f 271,000 meer dan in 1865;
eereclienst, het hoogst geraamd in 1866, f 4,500 meer dan in 1865;
armwezen, het hoogst geraamd in 1866, f ·l 05,91}6 meer dan in 1863;
onderwijs, kunsten en wetenschappen, het laagst geraamd in 1866,f15,623 minder dan in 1864;
nijverheid, het hoogst geraamd in 1866, f 63,655.485 meer clan in 1864;
andere uitgaven, het laag·st geraamd in 1866, f 21,007 .15 5 minder dan in 1863;
onvoorziene uitgaven/26,715.655 meer dan in 1863,./75,607.73 minder dan in 1864.
Voor N oordbrabant gaf de rekening voor het dienstjaar 1863 een voordeelig slot van f 5,587 .03, voor 1864
een nadeelig vanf13,919.965. De schulden der provincie bedroegen op 31 December 1864 /1,268,000, 1865
f 1,237,500. Deze schulden spruiten voort uit overschotten van vijf geldleeningen, van 1845 tot 1863 gesloten, groot
f 300,000, f 200,000, f 300,000, 600,000 en f 125,000. Op 31 December 1865 waren afgelost f 124,000, f 49,500,
f 53,000 , f 56,000 en f 5,000. De kosten van onderhoud van provinciale wegen, over eene lengte van 476,3G5
elien, bedroegen in 1864f104,814.58 tegen f94,704.08 in 1863. Op 6 December 1864 werd het onderhoud der
provinciale wegen op nieuw aanbesteed voor 1865, 1866 en 1867 over eene gezamelijke lengte van 617,008 ellen
voor eene jaarlijksche som van f '105,9J3. De door de gemeenten en het Rijk gestorte bijdragen in de kosten
van aanleg van provincüale \vegen bedroegen van af 10 December '1863 tot 3'1 Augustus 1865 f 36,004.35,
waarvan f2,750.835 op de dienst van 1863, f 12,930.735 op die van 1864 en f 20,313.78 op die van 1865 zijn
v~rantwoord. Hieronder voor elk der jaren 1864 en 1865 aan bijdragen van het Rijkf6,400. Van 1847 tot 31
A ngustus 1865 is in het geheel door gemeenten, polders, het Rijk en particulieren in de kosten van aanleg·
van provinciale vvegen bijgedragen voor eene som van f 889,297./;75. Hieronder zijn niet begrepen eene schuld
der gemeente Besoijen voor voltooide weg·en van f 8, 7t 6.07 en f 3.233.90 van de gemeenten te vorderen, waarvoor
schuldbekentenissen zijn afgegeven, en eene som van f 466.86 door de gemeente Grave in de provinciale kas te
storten voor wegen in aanbouw. De provinciale tollen hebben opgebragt in 1864 f 48,495 en zijn voor een
termijn van drie jaren 18651 6 ï jaarlijks verpacht voor f 49,416. Het bruggeld in den weg over de steenbergsche
vliet, tusschen Steenbergen naar Dinteloord, verpacht voor f 1,!;00, is hieronder niet begrepen. De kosten van
aanleg van provinciale wegen bedroegen, volg·ens de rekening·en over de jaren 1848 tot en met 1863, f 2,112,244.215.
In Gelderland \vas het batig slot der rekeningen Yan 1863 f 54,301./}5. van 1864 f '12,713.44. In Gelderland
bestaat slechts één provinciale weg, die van Arnhem naar Apeldoorn. Deze weg heeft aan onderhoud gekost
in elk der drie jaren 1863165 f 3,743, f 4,048.50 en f 4,075. De tolheffing op dezen weg heeft opgebragt in 1865
f 4,835.07 s. 'l'er bestrijding der kosten van aanleg van gemeentewegen zijn provinciale subsidien verleend van
f 5,500 voor den grindweg van Nunspeet naar Elspeet met een zijtak naar Vierhouten, van f 1,900 voor dien
van Elspeet naar U dele] en 'ian f 7 ,600 voor dien van Gendringen over Netterden naar de pruissische grenzen,
allen afgewerkt in 1863, van f15,858 aan de gemeente Brummen voor het begrinden van wegen en van
f 4,000 voor de begrinding van den linker IJsseldijk van Veessen door Vorgten naar den grindweg van het
Loo tot Hattem. - De watersnood in 1861 deed de noodzakelijkheid inzien tot het oprigten van vlugtheuvels
als toevlug·tsoord. In 1864 waren drie vlugtheuvels in de gemeente Kerkwijk, te Kerkw\jk, Bruchem en Dewijnen,
hoog 7 ellen boven amsterdamsch peil, een in het dorp Heerewaarden, vier, 2.60 tot 10 ellen boven
A.P. in de gemeente Appeltern voltooid. De kosten der laatsten bedroegen f 10,900, waartoe provincie en
Rijk elk f 4,'100 bijdroegen; voor de drie te Kerkw\jk werd verleend eene rijksbijdrag·e van f 2,521 en een
provinciaal subsidie van f 2,350. In '1865 is tegenover de Kom van het dorp Dreumel de dijk tot een vlugthenvel
ingerigt, 9.60 el boven A.P. en ter grootte van 1,600 vierkante ellen. De kosten van dit werk hebben f 12,075
bedragen. Ook is in 1804 de oude verlaten dijk door de kom van het dorp Wamel tot op één el boven de
vloedhoogte van 1861 afgegraven en gedeeltelijk met klinkers bestraat. Voorts zijn in 1865 door het Rijk en
de provincie subsidien verleend elk van f 3,907 voor een vlugtheuvel in de kom van het dorp Zetten, gemeente
Valburg, waarvan de kosten f 11, 720 zullen bedragen. Die vlugtheuvel, één el boven den hoogsten waterstand,
zal een regthoekig bovenvlak van 50 ellen lang tegen 35 breed bekomen.
In Zuidholland gaven de rekeningen over 1863 een goed slot van f 40,747.67, over 1864vanf32,145.58. De
ontvangsten overtroffen de raming in elk van beide jaren met een bedrag van f 3,906.03 en f 8,177.31, terwijl
de uitgaven f 36,851.64 en f 23,968.27 beneden de raming zijn gebleven. Provinciale wegen worden in Zuicl::­
holland niet aangetroffen. Ter uitbreiding van de gemeente- en polderwegen in den Hoekschen Waard
ûjn door de provincie subsidien verleend ten bedrage van f 14,296 voor den weg van Goidschalksoord over
Mijnsheerenland en Maasdam tot 's Gravendeel en van Cillaarshoek over Klaaswaal tot den grindweg tusschen
Oud- en Zuid-Beijerland met eenen zijtak naar Westmaas; van f 5,663 over twee jaren voor den weg tusschen
Oud- en Zuid-Beijerland, tuss

;;so
o·ewone uitgaven ovei· '1858, was op 1 Januar~j l86tl geheel afgelost. terwijl van clle van .f iH3,000 4 1 /~ "/ , 0
;ot bestrijding van eenige buitengewone uitgaven over 1859, na aflossing van H1 aandeelen in 1864, en 16 in
-1865, f 127 ,000 overbleven. Van de geldleening- van .f 260,000 41/ 2 % , tot mede-bestrijding der kosten van de
verbetering der vaart van Leeuwarden naar Harlingen tot in zee, werden afgelost in 1864 25, in 1865 26
aandeelen, zoodat op het einde van dat jaar f 11 û,000 onafgelost bleven. Van de geldleening van f 93,000
41; 2 %, tot bestrijding van eenige huitengewone uitgaven in het dienstjaar 1860, werden in 1804 13, ~n 1865
'l4 aandeelen afgelost. Het overgebleven onafgeloste kapitaal bedroeg dus f 61,000. Van de geldleenmg van
f '145,000 tegen 41; 2 %, ter bestrijding van buitengewone uitgaven voor den aanleg van kunstwegen en de
verbetering van den binnenlandschen waterstaat der provincie, zijn in elk jaar 13 en 17 aandeelen afgelost,
zoodatfü4,000 onafgelost bleven. Van de geldleenining vanf 45,000, tegen 4 %, zijn in e:k jaa~. 1~ aande~len
afgelost, zoodatf16,000 onafgelost bleven. Van de geldleening van f130,000., te~e~ ·iliz / 0
, ZlJn ~n elk Jaar
5 en 6 aandeelen afgelost, waardoor zij op f 119,000 is teruggebragt. Ter bestriJdrng van de bmtengewone
uitgaven in 1864 en 1865 werden geldleeningen uitgeschreven van f 124,000 tegen 41/2 %, waarvan .f 6,000
in '1865 zijn afgelost en van .f 156,000 tegen 5 %; voorts is nog in 186~ eene geldl~ening uitgeschreven_ van
.f G4,000, tegen 5 °/ 0
, ter bestrijding van eenige later aan de begrootmg van dat Jaar toegevoegde bmtengewone
uitgaven. . .
De rekeningen sloten in Overijssel met een batig slot m 1863 van f'l0,_306.03:;, rn 18&4 :anf1~'.01_9.û5 11 •
De opbrengst der Dedemsvaart en zijtakken bedroeg in 1863f66,758.605, m 1864 f60,424.91 , terwlJl _m _elk
van beide jaren besteed werden voor kosten van onderhoud dier vaartf17,229.21á enf22,312.10, voor mnmg
der inkomsten/ 2,60L38 en .f2,439.705. De vVillemsvaart heèft in elk jaar opgebragt .f 20,340.24 en f i.6,878.0r'.~,
waarvan, na aftrek der uitgaven voor onderhoud, opzigt en beheer, f15,218.71 en f12,321.0& aan het RiJ_k
zijn uitgekeerd. De tollen van wegen en bruggen hebben in elk jaar opgebragt .f25,316.&8. ~ f28,324.66",
de haveuwerken f2,490.32 en f 2,450.71. Op 1 Jannarij 1866 bestonden ten laste der provmcie de volgende
geldleeningen: voor den aanleg en bestrating van den weg van Zwolle naar Heng·elo twee, tegen 41/2 "/ 0
aangeo·aan
in 1830 en 1832 van .f 392 000 en f 100,00·0, slechts van de eerste waren f 232,000 afgelost; voor de daaro
, , . 1 0
stelling van het provinciaal geregtshof en de arronchssements-regtbank te Zwolle van f 40,000, tegen 4 /2 lo
in 1840 waarvan f 2 500 · voor de verbetering van den weg van Zwolle naar Meppel .f 30,000, tegen 41/2 %
in 1846: waarvan f 6'.ooo; voor den afkoop der Dedemsvaart en aanhoorigheden f 550,000, tege_~ 4 °/o in 18~5
en 1846, waarvan .f 330,000; voor bijdragen der provincie in de overijsselsche kaalmaatschappiJ f 300,00_0 ~n
'1853 en volgende jaren, waarvan f 94,000 tegen 4 % en f 168,000 tegen. ~ 1 / 2 %; voo: deelnemmg der provmcie
in de uitbreidin' van het kapitaal der overijsselsche kanaalmaatschappiJ f 105,000 m 1858, waarvan f 20,000
tegen 411 10 , f 58~000 tegen 41; 4 en f 13,000 tegen 41/5 % ; voor de doortrekking der Lutterhoofdwijk tot de
grens van Drenthe .f 80,000 in 186'1 en 1862, waarvan f 30,000 tegen 4 % en f 50,000 tegen 41/;, 0 / 0
, onafgelost
op 1 J arrnarij 1866; zoodat van de oorspronk13lijke schulden der provincie, ten bedrage van f 1,597,000, op dat
tijdstip f 1,031,500 onafgelost waren. . _
In de provincie Groningen sloten de rekening·en met een batig slot van f 23_,1r9.93 5 m '1863, van/93,880.31•.
in 1864. Bij het afsluiten der laatste rekening waren onafgelost van _de leenmgen van f80,00?, m 1825 voor
de weg

1 ~
=
58~ 583
Begr{)otiugen van enkel pro vind ~d e lij ke îilkomsten ov ei· {865 en t866.
1
lo
1
1
Getal. I Ge tal. l Getal. I
ALGEMEEN
TOTAAL.
·1865 ... . ..
... ...... ~ .! 12,800.43 18 f 36,H7.88 18 f 120,756.715 15 f 70,8 0,816.00 f 278,878.39 f 1,000.75 f 398.02" " " l) f 17,217.00 l\loordbr abant ... ·········· 2)f 310,294.5!)5
120,949.15 15 71,8
Gcldel'land ........ , ...... ... . . . . ..
Zuiciholland . . ...... . " ... .. ......
1866 ... . . . 5,587.03 18 36,669.305 18 0,816.00 280,266.67 5 1,091.75 389.655 " " 1) 677.60 288,012.71
1865 ...... 27,007.72
.. ~
5 4 9,370.23 45' 27,325.34 3 25,2 61,972.33 4,296.16 918.25 " 1 " 94,194.46f> ~
45 27,349.36 3 18,9 1
1866 ...... 16,161.57 5 4 9,498.70 Il 55,805.63 4-,296.16 918.25 "
1
" "
77,f81.615
'
18G5 .. .... 16,027.165 6 60,908.57 6 53,4'90.73 4 66,2 6,2lt7 .345 186,927.175 3,825.97 4,560.95 3)f 530,000.00 " " 74'1,341.26
". ~ 1866 ... . .. 4) 325,757.67 55 56/~26 . 3 3 55 49,344.51 35 59,2 6,2fl.M5 ·17 1,223.295 3,774.97 4,560.95 130,000.00 " " 635,316.886
1865 .. . ... 3,674.375 ()5 67,198.71 65 36,611.45 6 87,6~ 19 1,430.!i-O 7,489.76 8,780.00 G) 10,000.00 "
.. " ~
" 2) 221,374.5351
l\l'ooI'dlaollancl" .. . .. . ...... . .. ..
( 1866 ..... . 5,574.43 65 67,372.03 65 36,267.99 6 88,7 192,43 1"125 7 ,643.76 165,280.00 8) 40,000.ool " " 2) 410,929.6151
Zeeland . . . .. ··· ·· · .....
."." ~
1865 .. . . . . 2,138.47 7 9,807 .30 7 31,216.92 7 21,8( l,665.805 75,496.915 4·,002.275 51~,924.27 5 30,000.00 ,,
Il 5) 166,561.93"
1866 ... . . . 9) 13,615.52 8 11,259.88 8 35,780.89 8 23,9î l,t64.63 82,125.40 3,650.00 67,008.375 153,000.00 " "
2) 319,399.295
l ,J
12)
l sl
'
j
j 1865 ...... lO) 19,191.61 7 14,063.63 7 2·1,462.36 65 26,9~ li,825.00 69,339.34 814.00 3,066.9·15 Il
"
' ll) 2,358.30 2) 94, 770. 'U)·i
Utrecht . . . ...... ··· · ····· ··· ······· ·
1866 . . . ... 9,533.58 7 14,118.15 7 21,461.80 65 27,3i ~,690.00 69,600.25 J ,007.22 3,061.91:;
12)
" "
6,358.30 2)
\
89,561.265
' 1865 ...... 10,989.72& 19 40,630.26 -19 135,206.18~ f45 67,1 1,665.01 260,662.595 4,610.10 33,625.64 13) 240,000.00 f 104.98 " 2) 549,993.04
F"icslancl. .... , .... ...... ····· ··· ". ~
1866 ...... 22,311-6.84 20 43,190.67 20 142,275.795 15 70,1 1,944.47 273,559.85 4,610.10 27,893.00 168,960.00 104.98 500.00 2) 497,974.77
-1865 .... . . 2,994.'19
.. ". ~
5 8 9,850.67 8 22,367.82 6 14) 22,-1 ,785.66 167,180.25 14,238.415 6,114.925 18,000.00 " " 208,527.78"
o,·crijsse) .. ' . . .. ........... .. .
1866" "" 18,230.035 75 9,331.935 75 21,068.85 8 20,6q ,327.395 159,348.72 16,449.31 "' 6,9 14.925
Il
,,
" '
200,942.995
1865 . .. . .. 26,773.95·5 18 26,147.25 18 86,378.47 13 48,7 ,522.00 ~28,841.99 7,587.99 221,367.68 ,, ,,
" 5) 484,57 l .6-15
GronÎ11gen ................... . . .
.. ~
18 86,402.15 13
f
1866 . . .. . . 23,109.93 5 18 26,449.70 /~9,51 ,525.00 234-,937.32 7,734.99 15) 360,048.41 .,
1,500.00 " 2) 627 ,330.65:;
1
1865 ...... " 20 6,829.83 20 18,101.915 11 9,8l ,369.13 63,122 . 63~ 17) 9,049.00 4-1,409.38 li-2,000.00 .,
" 155,581.0·15
Drenthe ..... -···· ··· .. ... ". ".
. ~ - 1.866 ..... . 18) 712.49 20 6,951.915 20 18,240.42 11 9,8 ,652.98 69,694.41 17) 8,747.00 42,546.00 62,000.00 " " 183,699.90
1
1865 . ... . . 7 ,044.66 16 9,474.01 16 36,351.08 13 26,si ,H2.50 73,803.20 " 24,596.90 " " " 105,444.76
L imburg ..... .. . . . . . ····· .. ... ... ..
. ~
I~
1866 ...... 3,761.51 16 13,321.245 16 37,483.155 13 26,81 ,932.50 85,602.51 19)
"
27,145.00 " " " 2) 116,509.02 ,1
Il
'l'otalen van . . . . ..
-:-
OPBRENGST VAN BELAST Baten
1 cm opkomslcn,
Ontvangsten BUITENGEWONE ONTVANGSTEN.
1 O ntvangsten
sprultcnde van
OPCENTEN OP DE GRON DBE L ASTING. OPCE NTE ~ogen
uit voo1·wcrpc11
l
van oor iu cigcnJvm verschillenden
Verkoop
- .__ I OP
PHOVINCIEN. DE PRRSO gebruik
aau de prov ir.1..:ie
Geldvan
vroegere Gebou,vd e e igen• . Ongebouwde eigen• LOebd1oorcndc
1penbare
aard
TOTAAL. provinciale
dommen. dommen. BELASTIN of Jie door
1
diensten. ~gen, tic Proviuciale en toevallige
leeningen.
eigenken
en
Staten
dommen.
Opbrcnast. OpbrenGSt. Ophren tingen.
bchcerJ wor,dcn. baten.
Andere.
--------~-
)
·1863""" f 34 7,'119.03 f 239,668.705 f 498,968.73 .f /1-50,5 1,153.07 5 f 1,4-70,364.!H 5 .f 4-8,849.085 f 262,222.64 f 4 7 4,000.00 .f
104-.98 f 18,864.10 f 2,62'1,524.75
1864 . ..... 235,229.52 262,908.32 547,015.92 464,0 1,894.545 1,575,863.98 49,529.335 556,495.4 [ 5 364,000.00 '104.98 9,789.70 2,781,012.93 Ij
1865 ..... . 128,642.31 290,698.34 583,268.985 473,6 1,008.45 1,657,655.22 56,914.42 399, 762.94 870,000.00 104.98 19,5 75.30 3,132,655.'l 7
1866 ... . .. 444,390.6-15 294,589.86
596,624.07 467,0 \300.32 1,674,595.485 59,005.265
'\
705,766.48 553,960.00 1,604.98 7,535.90 3,446,858. 72~
'
-
1
1
1
\ !
(/
Het getal opcenten op het personeel in dezen staat vermeld is het getal geheven gedurende de dienstjaren 18 65 / 66 en l 866/67•
mcbetaling \'

ä84
Begrootingen van enkel provinci~ !lelijke uitgaven over 1865 en 1866.
PROVINCIEN.
j
1
ALGEMEEN
TOTAAL.
I!
'{
Noo1•clbrabant ..... .
1865
1866
Guld.
21,70 1.56 3,%0.00
Gu\d. 1
149,723.035
21,756.27 3,%0.00 116,087.57
Gu\d. Guld. Guld. Gu\d. Guld.
G J. Guld.
~3.03 5 290.QO
57.57 211.'lO
Guld.
88,132.~0 1)
86,745.00
GulJ.
3,'l00.00
Guld. Gulrl.
3,ooo.oo 8,öoo.ao
Guld.
16,04 2.5 0
3,100.'lO 9,550.10 14,705,00
Gul,!.
2 7 43

.. 58{)
Rekeningen van enkel pt·ovinc' udelijke inkomsten ove1· 186~ en 1864.
PROYINCJEN.
OPBRENGST VAN BELAS'!'
Baten BUITENGEWONE ON1'VANGS'l'EN.
en opkomstcn, Ontvangsten l============:======1
Ontvangsten
&pruitcnde
OPCENTirn OP DE GRONDBELASTING. OPCENTE tlingen
van
uit voorwerpen
van
Verkoop
in eii:c111!om
---------:-----------1
verschillenden
OP DE PERSO ioor
aan de provim·ic
Gebouwde eigen• Ongel>ouwtle eigen·
vroegere
gebruik
tocbchooremlc aard
Geldvan
1lo1nmen.
•lommen. BELASTIN openbare TOTAAL.
provinciale Andere.
of ciic door
diensten.
en toevallige Ieeningen.
de Provint·iale
l---------l·----:----~--1--.---~-11egen,
eigendommen.
ken en
Staten
baten.
Gcwl. Opbrcni:.i. Getal. Opbrcna•t. G

Rekeningen van enkel vroviuc· tlelijke uitgaven over 1863 en i86t
KOSTEN VAN HET AANLEGGEN EN ONDERHOUDEN VAN OP N.
ALGEMEEN
PROVINCIEN.
TOTAAL,
l\loordbrabant ..
Gelderland ...
" ~
.
}
' 1863
. 1864
1863
1864
1863
Zuidholland...... \ .
" ~ 1864
1863
l\loordholland" ..". \
~ 1864
1863
Zeeland .. ," .. . ""· '
~ 1864
1863
Utrecht .. " ... .. . ". ~
{ 186·!
Friesland" " .. " "} ::::
Guld. Gul,\. Guld.
GulJ. Guld. Guld. Gul,!. Guld.
,1. GulJ. Guld. Gul.\, Guld. Guhl. Guld, Gul.!. Gul,\. GulJ.
6,921,495 1 1 323,14 14) 17,202,68
3,043.32 959.30 5 5,305
l,'l00,00 9,173,39 5,173,50 700.00 15) ~,26R,18 360.41
20,353,355 B,935,655 141,24i.23
17.23 122.85 8·1,r.02,50
3 1 000,00 8 1 255,34 16 1 5û0.00 2,695.00 2,601.155 1,110.82
21,736,115 3,304.61 1-10,nlR.00 5
1s.00 5 70.23 89,517,50
2,220.00 2,942.635 1) 59,941.98
~,686,64
10.195, :•,002.07 21,22
IJ5,00
8,702.00 5
9,339.55 838.155 3) 22,975.·18
2,797.00
~2.79 21.22
2ï ,423.no 31,296.05 6,Rn l.87 5 ! 33,339.95
2,521.20
lll,920.00
10,805.605 4,165,10
30,401.'l/5 3,123.00
U,OOO,'lO 5,214.71 27,659.00 4 ) 7,088,22
14,811.015 2,623,625 5) 57,094.55 5 34,970,78 1,775,00 6,158.60 21,450.00
6,oon.oo 6,719.91
14,788.% 3,ó7ö.15 6 ) 30,>64.99
4S,65 l.585 1,750,00 7 ,184.30 21 7 75~.!JO
9,'100.00 27,772,fi7 5 33,354,41 6,000.00 7,227.08 2,985.47
8 574,505 1
1 1 221,375 7)113 1 73G,42
4,-113,34 18,755,24
J&.00 993.225 88,'l.'l9.46
l,·198.95 5,334.50 lO) 10,988,00 8) 6,%4.565 210,00
8,774.765 1,210.23 9)166,918.27
4,322.'37 15,964.27
05 ,41 1 1 '151,75 16,279.13
1,r,16.085 21,'180,70 lo) 11,388.oo 11) 6,771.64 4,060,00
6 350.49 1
1 7
4°04,89 12) 13 1

GE}lEEN TE FINANCIEN
O\'ER t864 EN t865.
De raming der o~tvangsten bedroeg voor 1864f26,547,047.895 en voor 1.865 f28,050,760.45. De splitsing in
gewone en buitengewone ontvangsten is niet opgegeven in beide jaren voor ~e provi~ci~n Overijssel, Groningen en
Limburg in i.865 ook voor Friesland. In elk jaar bedroegen voor de overige provmcien de gewone ontvangsten
J '18,236,614.04 en f '16,758 ,212.16, de buitengewone f 4,072,362.37 en f 4,230,548.98 5 . De raming der uitgaven
beliep in elk jaar f 26,169,761.1.05 en f 27 ,742,020.83. Van voornoemde provincien wordt slechts de raming van
het geheele bedrag der uitgaven opgegeven; voor de overigen bedroegen in elk jaar de gewone uitgaven
J 19.298,886.49 en f 17 ,946,25!J.57 5 , de onvoorziene f 553,373.955 en f 623,909.605 , de buitengewone.( 2,254, 758.48
en f 2,337 ,020.52.
Naar den maatstaf der werkelijke bevolking op 31 December 1864 en 1.865 verkrijgt men voor elk jaar voor
de uitgaven in elke provincie het volgende bedrag per hoofd :
1.864. 1.865. 1.864. 1.865.
N oordholland . f 12.32 f 12.335 Gelderland f 5.131> f 6.13
Zuidholland . 9.215 9.69 Overijssel. 5.975 5.825
l?riesland . 8.545 9.575 Limburg . 4.76 5.175
Utrecht ... 6.82 7 .15 Drenthe .. 4.775 4.93
.Groningen 6.89 6.50 N oordbrabant. 4.22~ 4.475
Zeeland ... 6.iO 6.45 Het Rijk ........ 7.495 7.57 5
Vergelijkt men de reden in 1865 met die in '1863, dan bespeurt men dat de uitgaven per hoofd zijn afgenomen
in Groningen, Overijssel en Drenthe, toegenomen in de overige provincien.
In Noordbrabant werden hoofdelijke omslagen geheven in 1864- in 159, in '1865 in 154 gemeenten. Zij werden
in elk jaar geraamd op f276,632.65 en f272,006, en hebben opgebragt f256,106.10 en f260,515.02 5 . De belastingen
op voorwerpen van verbruik werden in elk jaar uitgetrokken ~·oor een bedrag van ./.~73,72~.62.. en
f 488,005.185. De gemeenschappelijke heffing der belasting op het gedestilleerd, goe~gek~urd blJ Konm~h~ke
besluiten van 4 Maart en 31 December 1864 en geheven in 180 gemeenten, werd m dier voege gew1Jz1gd
dat voor de likeuren in plaats van f 11 .35 per vat naar de hoeveelheid , f 14 per vat naar de sterkte, even als
voor het overige gedestilleerd, werd geheven. De belasting heeft onzuiver opgebragt, zoo bij eigen middel
als bij opcenten op den r~jksaccijns, over elk der dienstjaren 186 4 /65 en 18n 5 166 ./294,627.93 .~n f300,052.0~:
Na aftrek van f 5,447.55 en f 5,695.905 uitkeering der 21; 2 % perceptiekosten aan het R1Jk voor het biJ
opcenten geheven gedeelte, van f 4'1 ,815.10 en f 40,480 bedrag der teruggave van uitvoer en van f 24,736.53 en
f25,387.62 · betaalde 10 % administratiekosten, zijn ter verdeeling onder 180 gemeenten zuiver overgebleven
f222,628.75 en f228,488.555. Deze belasting heeft door de werking der wet van 7 Julij 1865, Staatsbladn° 79,
met 1 Mei 1.866 opgehouden te bestaan. Volgens de afgesloten rekening·en bedroegen de ontvangsten der 1~5
gemeenten van Noordbrabant in 1862 f 2,011 ,878.93, in 1863 .f ~ 1 109 , 437.96 5 , in 1864 f 1,928,181.16. In_ die
ontvangsten deelden in elk jaar de direkte belastingen met f !1-62,381.03 , f 446 ,833.97 en f 459,904.70~ of
22.98 %, 23.17 % e!.I 22.32 %, de verbruiksbelastingen met f 479,938.855, ./459,727.03 en ./492,965.26 5 of
23.86 % , 23.84 % en 23.93 % , de belasting op honden, tooneelvertooningen en andere openbare vermakelijkheden
met/8,127.285,f9,730.03 en.f28,270.8f5 of 0.40 °fo, 0.51%en1.37 °fo, de heffingen van verschillenden aard
met f131,296.205, f137,049:745 en f134,032.89 of 6.53 °fo, 7.11 % en 6.51 °fo , de baten en opkomsten van
gemeente-eigendommen met f 235,513.235 , f 253,565.15 en .f 310,169.07 5 of H.7f % , 13.15 % en 15.0o % , de
overige gewone ontvangsten met f 240,044.055 , f 176,348.52 en f 145,712.22 5 of 11.93 % , 9.15 °1 0 en 7.07 % , de
ontvangsten van vroegere diensten met f 197 ,778.56 , f 205,034.565 en j 236,728.64 of 9.83 %, 10.63 % en
t1.49 °fo, en de buitengewone ontvangsten metf256,799.71, f23!J,8!J2.15enf252,275.74 5 of 12.76 °fo, 12.44 °1.
en 12.~5 °/ •
0
Werkelijk uitgegeven werden in elk der rlrie voornoemde jaren f 1,75!J ,04!J.27 , .f 1,883,257.45 en
f 1,718,468.29, waarvan voor kosten van gemeentebestuur/ 324,751.60, f 332,491.405 en f 325,4tl5.371! of 18.46 8 / • .•
17.66 % en 18.94 °fo, voor aanleg en onderhoud van openbare \vegen, werken en inrigtingen f 329,263.09il,
f338,475.80á en /311-6,919 .46 of 18.72 °1 , 0
17.\J7 % en 20.19 °/ 0
, voor onderhoud van gemeente-eigendommen
f 89,032.82, f 85,840.G'Î en f 101,738.07 of 5.06 % , 4.5G % en 5.02 °/ 0
, voor rente en aflossing van gemeenteschulden./
146,795.72 , f 150,521.59 en f 157,638.075 of 8.35 %, 7.99 % en 9.18 %, voor kosten van onderwijs
f299,796.225, f305 ,289.445 en f288,566.69 of 17.04 °fo, 16.21 °1 0
en Hl.79 °fo, van armwezen /217,123.36,
f226,93L605 enf237,061.22of12.34°1 , 0
12.05% en 13.79°1 0
, voor verdere uitgavenf352,286.45,/443,706.!J3
en f261,029.40 of 20.03 °fo, 23.56 % en 15.19 °fo.
In Gelderland werden hoofdelijke omslagen geheven in 18Gi in 101, in 1865 in 100 van de 116 g·emeenten,
Zij waren uitgetrokken op de begrootingvoor 'i8G4 tot een bedrag.vanf306,707.73, voor '1865 vanf300,6'13.72 5 .
De sommen uitgetrokken voor onderwijs z~jn in beide jaren, die voor armwezen in 186i aanmerkelijk geklommen.
Door deze zware uit.gaven waren de geldmiddelen der gemeenten zeer gedrukt. De kosten van het
openbaar onderwijs zijn op elke der begrootingen geraamd op f 459,001.53 en f 493,646.27 tegen f 451,524.06,
die van het armwezen op f 176,305.51 en f 175,384.06 tegen f 164,591.01 in 1863.
In Zuidholland werden de gewone hoofdelijke omslagen op de begrootingen voor 1864 en 1865 uitgetrokken
ten bedrage van f886,856 en f9l9,H3.34. De gemeente J_,eijmuiden. wier hoofdelijke omslag in 1864 ./900,
in i 865 f 1,000 bedroeg, is slechts voor 1865 hieronder begrepen. Z\j werden geheven in elk jaar in 9 en 10
van de 13 vroegere steden en in 176 en 177 van de 184 en 185 gemeenten ten platten lande. Buitengewone
hoofdelijke omslagen zijn in beide jaren niet geheven. De hoofdelijke omslagen bedroegen in elk jaar in de
vroegere steden f ti-83,016 en f 512,516, in de gemeenten ten platten lande f 403,840 en f 407 ,027.34. Vergeleken
met 1863 zijn de begrootingen der hoofdelijke omslagen toegenomen in 1864 met j 11,323 , in 1865, Leimuiden
niet medegerekend, metf 42,110.34. In die vermeerdering deelden de gemeenten ten platten lande metf5,565
en f 6,852.34. De raming der kosten voor het openbaar ondenvijs bedroeg in 1864 f 978,882.72, in 1865 (met
Leimuiden) f 1,110,924.2!) tegen f 906,201.395 in 1863 , waarvan voor de vroegere steden f 606,303.75 en
.f 738,344.50 tegen f 546,975.25, voor de gemeenten ten platten lande f 372,578.97 en f 372,579.79 tegen
f 359,226.145 in 1863. De heffing van schoolgelden en de opbrengst van het minerval werden in elk jaar geraamd
op f 222,013.025 en .f 239,486.34 tegen ./2'16,815.84:; in 1863. De herziening der plaatselijke belasting
gaf in 1864 veel werk, doordien bij de wetten van 31 December 1863, Staatsbladen ni• 220 en 221 , met de
afschaffing van de rijksaccijnsen op de turf en steenkolen, de acc~jns op het gedestilleerd met 1 Maart 1864
op 50 graden sterkte vanf22 totf35 per vat werd verhoogd en bij de wet van 27 Januarij 1.864, Staatsblad
n° 5, het maximum der plaatselijke belasting op het gedestilleerd werd gewijzigd. Gedurenrle ISG4 en 1865
werden bij Koninklijke besluiten goedkeuringen verleend aan 349 en 444 raadsbesluiten tot invoering en afschaffing
van .belastingen, waarvan tot invoering 341 en 438, tot afschaffing 8 en G, waarvan 2 en 224 tot
invoering en wijzig-ing van opcenten op de hoofdsom van de grondbelasting en die op het personeel, 14 en 52
tot heffing van hoofdelijke omslagen of daarmede gel~jkstaande plaatselijke belastingen, 295 en 88 tot heffing
van verschillende verbruiksbelasting·en, in elk jaar 4 tot heffing van begrafenisregten, 12 tot heffing van
schoolgelden en minervalia; 14 en 58 tot heffing van plaatselijke belastingen van verschillenden aard , waaronder
in 1865 43 op de honden. Afgeschaft vverden : in 1864 de belasting·en op turf en steenkolen te Dirksland
en Rotterdam, het schoolgeld voor kinderen binnen de gemeente te Goudswaard, de belasting op tooneelvertooningen
en vermakelijkheden te 's Gravenhage, de hoofdelijke omslagen voor het onderhoud der nacht.wacht
te Moercapelle en te Ouderkerk a1d IJssel, de belasting 11p het gedestilleerd en den wijn te Rietveld en die
op den turf te Stad aan 't Haringvliet; in 1865 de belastingen op den wijn en den knnstwijn te Delfshaven ,
Gorinchem en Leijclen, die op het vruchtennat te Vianen, de heffing van opcenten op de grondbelasting te
Hoog-Blokland en de schoolgelden te Zwammerdam. - Vergeleken met l 8n3 geeft de begrooting der gezame­
Jijke direkt.e belastingen vermeerdering in 1864met.f18,018.705, in 1865 met f 60,03L60 5 . Die belastingen zijn
namelijk toegenomen in de vroegere steden in het eerste jaar met .f 10,895. ·18 , in het tweede met .f 47 ,355.66,
in de gemeenten ten platten lande (zonder Leimuirlen) met f7,123 525 en f 12,675.945. Zij werden in elk der
beide jaren geraamd in de voormalige steden opf878,728.!~9 en /915,t88.97, in de gemeenten ten platten lande
op f 641,2 J 1.43 en f 648 ,368.655 (in het laatste jaar met Leimuiden). De belastingen op voorwerpen van verbruik
aan 's Rijks accijns onderhevig zijn, vergeleken met '1863, toegenomen in de vroegere steden in 1864
met fi8,8\J6, in 1865 met .f21,381 , in de gemeenten ten platten lande met ./3,88427 5 en f19,281.13. Zij
werden in elk jaar g·eraamd in de vroegere steden op f 1,337, 167 en .f 1,339,652 , ten platten lande op f 28 l ,531.3.P
en f 297,713.20 (in het laatste jaar met Leimuiden). Vergeleken met 1863 verminderden de belastingen op
voorwerpen van verbruik, niet aan rijksaccijns onderhevig, voor de vroegere steden in ·1864 met f 5,519, voor
het platte land in 1864 met f 2,438.14:; , in 1865 met f 1,968.23. Zij gaven in 1865 voor de vroegere st~den
eene vermeerdering met./32,691 en werden in elk jaar g·eraamd in de vroegere steden op.f62l,958 enf660,168
ten platten lande op f 122,093.615 en f 122,563.53. De uitgaven in elk jaar, in 1865 met Leimuiden, geraamd
op f 6,'105,39 -~.705 en f6,516,175.025, waarvan f 4-,714,360.85 ·' en .f 5.013,199.23 voor de vroegere steden,
f 1,391,033.85 en f 1,502,975.795 voor het platte land , geven, verg·eleken met 1863, eene vermeerdering met
f107,278.785 in 1864, metf512,153.245 in 1865, waarin de steden metf88,812.60 enf387,650.975, de plattelands
gemeenten (zonder Leimuiden) met f 18,466.185 en f 12-i,502.27 gedeeld hebben. De grootste vermeerdering
geven, vooral in 1865, de kosten van openbare werken en eigendommen , die in 1.865 ./1,775,530.87"
hebben bedragen tegen f ·1,648,560.04 5 in 1864 en f 1,598.247 .96 in 1863. In de vermeerdering deelden, vergeleken
met 1863, de vroegere steden in 18n4 met f 46,980.21 , in 1865 met f 95,508.05 ~ het platte land met
f3.013.87il en f81 .45á.91F•.

-
f
In Noordholland werden in 186-1 en l8û5 geheven opcenten op 's rijks direkte belastingen in alle genieenten.
behalve Warmenhuizen , gewone hoofdelijke omslagen in alle, behalve Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Ourl­
Carspel, \'V armenhuizen en Helder, omslagen voor bepaalde doeleinden in 11 en 1 û, belastingen op honden
en tooneelvertooningen in 71 en 73, op gedestilleerd en likeuren in 63 en 62, op wijn en kunstwijn in 5 i en
50, op het gemaal in '14, het geslagt in 32, den turf in 30 en 29, steenkolen en cokes in 19 en 17, brandhout
in 7 en 6, boter in 3, bouwmaterialen in 1 , reukwateren enz. in 1 gemeenten. Van de 64 gemeenten, \.velke
verbruiksbelastingen hieven, waren in 1864 25, waar alleen belasting op gedestilleerd, likeuren en wijn, 38
waar tevens belasting op andere artikelen en 1· (Marken), waar alleen belasting op den turf op de begrooting
gebragt was. De geraamde som der ontvangsten bedroeg in 1864.f264,017.21, in 1865.f276,194.105 meer dan
in 1863. De ontvangsten werden in elk jaar geraamd in de gemeenten boven 10,000 zielen op .f 5,552,642.23
en .f 5,548,269.75 , in die beneden 10,000 zielen op .f 1,H.1 ,005.58 en .fi.457,554.955. De hoofdelijke omslagen
hebben opgebragt in1863./1,152,242.365, in 1864/1,184,823.78 , in 1865/1,208,105.41, waarvan,/753,815.855,
.f781,800.56 en .f799,186.76 in de gemeenten boven, .f398,426.51, .f403,023.22 en.f408,918.65 in die beneden
10,000 zielen. De opcenten op 's rijks direkte belastingen zijn verhoogd voor 1865 te Blokker en Hoog·woud.
Het maximum van den gewonen hoofdelijken omslag werd verhoogd in 1864 in 12, verlaagd in 1864 in 2
gemeenten. Buitengewone hoofdelijke omslagen zijn toegestaan in 1864 te Ursem van .f 600 voor drie jaren,
te Zuid- en Noord-Schermer van .f 200 voor tien jaren. Belastingen op de honden zijn ingevoerd in 1864 te
Beverwijk, 's Graveland en Kortenhoef, terwijl zij in dat jaar te Hoogwoud is afg·eschaft. Schoolgelden zijn
in 1864 ingevoerd te Haarlem voor de hoogere burgerschool, afgesehaft te Nibbixwond. Begrafenisregten
zijn ingevoerd in 1864 te Abbekerk, Bergen, Oterleek en Velzen; in 1864 een marktgeld voor de boter te
Rijp, kaaigeld te Uithoorn. Bij de afschaffing van den rijksaccij ns ·op de brandstoffen zijn te Alkmaar de
belasting op turf en steenkolen , te Hoorn die op steenkolen en brandhout afgeschaft. Volgens de rekeningen
over 1863 , 1864 en 1865 hebben in elk der drie jaren opgebragt de direkte belastingen .f 1,723,026.44, .f 1,762,711.73
en.f 1, 795,854.365, waarvan .f 1, 155,058.885, .f 1, 187"107.995en.f1 ,208 ,516.17ci in de gemeenten boven .f 567,967.555 ,
.f 575,603.73S en.f 587,338.19 in die beneden 10,000 zielen; de indirekte.f 2,688,525.92, /2,733,262.05 enf2,8H,626.60 ,
waarvan .f 2,369,002.92, .f 2,423,303.63 en .f 2,519,718.785 in die boven. f 319,523, f 309 , 058.!~2 en .f 324,907.815 ·
in die beneden 10,000 zielen. Van de indirekte belastingen hebben in elk der drie jaren opgebragt: die op wijn en
kunstwijn .f 177 ,710.835,.f178,224.495 en f 173,842.225 , op gedestilleerd en likeuren .f 1,075,697 .24,.f 874,24,9.965
en .f 908,573.795, op het gemaal.f 118,828. 77 I ) ,.f H 7,867.28 en fl 27,459.965, het geslagt .f 382,812.27 .f 396,2'19.86
en f 394,234.875, de turf .f 270,808.395, .f 297,120.37 en .f 285 ,803.495, de steenkolen .f 507 ,84!). 72, .f 568,566.02
en.f 641"1.70.03, brandhout.{ 68 ,317. 74 ,.f û4,530.095en.f66,147.225, boter .f 261 ,244.52 , ./252,238.63 en.f2H, 754.67 ,
bouwmaterialen .f 707.07 5 , f 47 en .f 146,975, reukwateren, vernissen enz . .f 2,260.19, .f 2,198.355 en .f2,148.0\:J.
In de ontvangsten hebben in 1863, 1864 en 1865 gerleeld de direkte belasting·en met 24.94 % , 24.18 °1 0
en
24.79 °10, de indirekte met 38.90 °10, 37.50 °lo en 39.26 °10, de heffingen en retributien met 8.65 %, 8.33 °/o en
8.58 % , de overige ontvangsten met 27.5 i % , 29.99 % en 27.37 °fo. Elk van voornoemde drie dienstjaren
werd geopend met batige sloten, beginnende met die over het dienstjaar '1861 , ten gezamelijke bedrage van -
.f505,417.035,.f487,156.59 en/743,850.915; waar tegenover stonden nadeelige sloten van.f1,13l.055 in dertien
.f 831. 77 in vijf en .f 299.9-i in vier gemeenten, zoo.dat de batige sloten voor de g·emeenterekeningen in Noordholland
in elk der drie jaren zuiver hebben bedragen f 50!•.2S5.98, .f 486,324.82 en .f 743,550.97:;. - Te Amsterdam
moesten tot stijving der kas anticipatiebilletten worden uitgegeven ten bedrage van .f 100,000 in 1863 ,
van ./200,000 in 1864 en .f 100,000 in 1865. Het getal uitgereikte beschrijviz:igbilletten bedroeg in elk jaar
29,000, waaruit ongeveer 18,000 aanslagen zijn gesproten. Aan de gemeenteschatters zijn in 1863 t 1,654, in
186'~ 11,740 en in ·1865 11 ,765 opgaven tot schatting ingezonden. Het bedrag der tot 15 Maart 1864, B Maart
1865 en 8 Maart 1866 aan de sub-ontvangers ter invordering toegezonden kohieren, in de beide eerste jaren
tegen 3 %, in het laatste tegen 3.1 %, bedroeg .f664,569.9t, .f668,623.99 en .f695,467.50 of met bijvoeging·
der suppletoire kohieren en na aftrek der toegestane afschrijvingen ./687,412.355 , .f689,033.32 en /717,527.51,
waarvan werkelijk waren ontvangen tot 19 Maart 1864 .f596,543.59 , tot 17 Maart 1865f599,822.13 en tot
28 Februarij 1866 .f 607 , 131•.6 I. Tegen aanslagen in de plaatselijke direkte belastingen werrlen bij het gemeentebestuur
ingezonden in 1803 314, in 1864 242, in 1865 239 reclames tegen 320 in 1862. - BU Koninklijk
besluit van 5 December 1855 werd goedgekeurd het uitschrijven eener geldleening groot .f 3,000,000, rentende
4 ten honderd, door de gemeente Amsterclam tot dekking der buitengewone uitgaven. Van deze leening, in
reeksen ingedeeld, zijn in elk der jaren 1856 en 1857 ./300,000, in ·1858.f450,000, in elk der jaren 1863 en
i8M .f 400,000 en in 1865 ./300,000 uitg·egeven. Van deze .f 2,'L50,000 wal'en op 1 Januarij 1866.f1,870,000
onafgP.lost. - In de raming der uitgaven deelden de gemeenten boven 'I0,000 zielen met .f 5,436,108.355 in
t 864-, .f 5,535,406. 76 in 1865, die beneden met .f l,439,800.83 en .f 1,450,902.87 5. De uitgaven hebben werkelijk
bedragen in 1863.f6,412,923.23 5 , in 1864.f6,617,681.75, in 1865.f0,704,528.93, waarvan .f 5,008,142.125 ,
.f 5,161,982.62 en f 5,215,152.61 5 voor de gemeenten boven , .f 1,404,78L11, .f 1,455,699.'13 en f 1,4·89,376.315 voor
die beneden 10,000 zielen. De kosten van het lager onderwUs hebben in elk jaar bedragen .f 759,078. 785 ,
.f 789,292,985 en .f 732,776.97, waarvan .f 394,609.41, .f 380,838.505 en .f 324,154.29 in de gemeenten boven,
.f 36'L469.37 5, .f 408,454.48 en .f 408,622.68 in die beneden 10,000 zielen. Voor het bouwen van nieuwe scholen
werd besteed te Amsterdam in 1863 /185,256.68, in 1864 .f84,4.61.925, in 1865 .f66,641.835, te Haarlem in
1864 .f 59,831.39, in 1865.f16 932.84. De kosten van het armwezen bedroegen in elkjaarf 791,258.94, .f 781,086.&75
en .f 794,529.6"3, _ waarvan .f 568,350. 77, .f 558,705.285 en .f 572, 153. 77 s in de gemeenten boven, .f 222,908.17 ,
l } Jaari;anrrcn XII en XIII, ~de r,cd. , bh. 544 . rc&el 15 ''"" hon!ll sia•I : /115,692.625 , Ie": /113 9fi8.7Q5 ,
.f222,381.3!len.f222,375.85ó. De rente der gemeenteschulden bedroegen in ·18û3.f817,108.2'1 , in 181Hf827,436.60 ,
in 1805 .f 837 ,367.94, waarvan f 79!~,769.135, .f 805,367.!~5 en .f 815 ,518.16 5 voor

'
T
,\
î
voar lag·er onJer-.,vîjs .f :H.27Çl, .f 33 , 3~18 en .f 3:2.231 , de overige heffingen, bedoeld bij art. 2~18 der g·emeentewet,
./257,302, ./271,991 en ,!263.070. Volgens de rekening·en oYer 18CT3, t8G4 en 1865 hebben de ontvangsten te
zamen bedragen .f1,27G.2:H, ./1,40:2,1':26 en .f'i.3::15,fiOI, \VfüJ.rondP.r ./27,850, .fi24,950 en .f 1-5,750 opbrengst
van geldleeningen. Te Utrecht werd in 18M eene geldleening aangegaan van .f 100,000 ter vestiging der
hoogere burgerschool, daarstelling van een nieuw schoollokaal voor lager onderwijs en oprigting eener overdekte
boter- en eijerenmarkt en te Baarn in 1865 van .f 20,000 voor de verbouwing van het schoollokaal en het
meisjesinstituut. De uitgaven hebben in elk jaar bedragen .f1,209,872, .f 1,205,763 en ./1,182,978, waaronder
voor gemeentebestuur en beheer der inkomsten f '192,504, .f 217,743 en ./208,442, voor openbare werken
.f 367,167, f 365,553 en f 329,392, voor lager onderwijs f 124:460 , f f27,666 en .f L'i5,903, voor armwezen
.f 141,625 , f 138, 725 en f 138,037 i voor renten van gelclleeningen .f 62,3'14 , f 60,004 en f 60, 973, voor aflossing
f 68,267, .f 72.458 en j 61~,056 en voor pensioenen .f 7,701 , f 8,614 en .f 7,831. Opcenten werden geheven: in elk
ld
in 1863 en van de vier laatste gemeenten in 18G4 en 1865 en enkel voor de likeuren in 1863 van Abcoude­
Proostdij en van Amerong·en. Zij werden geheven in 1863 ten bedrage van 90 in vijf, 76 in ééne, GO in
achtenvijftig·, 54 in ééne en 50 in ééne gemeenten op het binnenlandsch, van 57 in vijf, 48 in ééne, 38 in
vierE::nvijftig, 34 in ééne, 33 in twee, 31 in ééne, 26 in ééne, 25 in ééne gemeenten op het buitenlandsch
gedestiileerd; van '.:19 in vijf, 32 in ééne, 26 in vijfenvijftig, 25, 23 en 21 elk in ééne gemeenten op de likenren.
Na de verhooging Yan den rijksacc~j11s op het g·edest.illeerd van .f 32 tot .f 35 werden, overeenkomstig de
wet van 27 Januarij 18G.4, Staatsblad n° 5, over 1804 en 1865 geheven op het binnen- en buitenlandsch
gedestilleerd opcenten ten getale van 60 in vijf, van 40 in drieënzestig, op de likeuren ten getale van 40 in
' 'ijf, van 26 in drieënzestig gemeenten. Bij invoer. werden per vat geheven in 1863: van het binnenlandsch
gedestilleerd f I 9.80 in vijf, .f 13.20 in achtenvijftig, .f 16. 72, f 11.88 en f 11 elk in ééne, van het buitenlandsch
f 19.95 in vijf, .f '16.80 in ééne, .f 13.30 in zesenvijftig, /13.20 in twee, .f 11.90 in ééne, f 10.85 in ééne, van
de likeuren, binnen- en buitenlandsch, .f 20.28 in ééne, j 19.50 in twee, f 1 !) in ééne, .f 11.80 in ééne, .f 13 in
zevenenvijftig, .f 10.00 in ééne, binnenlandsch f '19.80 in ééne, .f I6 in twee, buitenlandsch f 20.28 in twee,
f 16.64 in ééne gemeenten; in 1804 en 1865 van het binnen- en buitenlandsch gedestilleerd .f 21 in vijf, .f 'i-1·
in drieënzestig, van de likeuren binnen- en buitenlandsch .f 21 i~ vijf, .f·13.95 in ééne, .f 13.65 in tweeënzestig
gemeenten. Op den invoer van wijn werden per vat geheven in elk der drie jaren .f 1 O in negen, f 8, .f 6 en
.f 4.50 elk in ééne, f 5 in 1863 in drie, in de beide volgende jaren in vier e11 f 4 in 1863 in ééne gemeenten.
Voorts werden nog in elk der drie jaren geheven te Amersfoort 100 opcenten op de r~jksbelasting, bij invoer
f 0.40 per ned. p. versch of gerookt rund- of kalfsvleesch, .f 0.06 per ton harde, f 0.02 per ton lange of ligte
turf, f 5 per 1,000 ned. p. schaal-, f 0.30 per m. maatkolen en .f 0.10 per m. cokes, te Utrecht per ned. p. b~j
invoer van rund- of kalfsvleesch, versch f 0.04, gedroogd f 0.06 en 100 opcenten op de rijksbelasting, voor
de turf uit de lage veenen .f 0.10, j 0.06 en .f 0.04, uit de hooge .f 0.06, .f 0.04 en .f 0.02 per ton, voor de
steenkolen.f2.50 per 1,000 ned. p"f0.15 perm. en voor de cokesf0.10 per m.; te Wijk bij Duurstede op het
geslagt 63 opcenten op clen rijksaccijns en f 0.02 per ned. p. wegens invoer, op het gemaal per 100 ned. p.
voor tarwe .f1.50, spelt f0.75. rogge .f0.60, voor turf uit de lage veenen .fü.08, .f0.04 en /0.02, uit de
hoogef0.05,f0.03 en.f0.02 per ton, vo0r steenkolen per 1,000ned.p./3, per m . .f0.20 en voor cokes.f0.12.
Te Soest bestond in 1864 en 1865 eene belasting· voor boomen op den openbaren grond geplant, .f 0.05 voor
el ken eiken-, beuken- en ijpenboom en .f 0.025 voor el ken anderen boom. Eene belasting op de honden werd
geheven in ·1863 en '1864 in negenentwintig, in 1865 in éénendertig· gemeenten.
Voor Friesland worden de rekeningen voor '18G4 en 1865 opgegeven, waaruit blijkt dat in elk jaar de ont­
,·angsten ./2.740,466.065 en f 3,238,745.99, de uitgaven ./2,532,746.81 en /3,103,G45.535 hebben bedragen. In
de ontvangsten deelden de ontvangsten van vroegere diensten met f 158,1f>4.20 5 en f 222,181.13 of 5.77 % en
6.86 % , de direkte belastingen met /965,626.435 en .f 965,267.45 of 35.24 % en 29.80 %, waaronder f 736,446.51
en .f 734,804.365 aan hoofdelijke omslagen, de verbruiksbelastingen met .f 561,025.545 en j 559,913.465 of 20.47 %
c~n 17.29 °fo, de heffingen en regten met.f192,719.70 5 en./188,988.355 of 7.04 % en 5.83 °/ 0
, de opbrengst van
geldleeningen met.f 401,331.165 en./765,810.055 of U.64 % en 23.65 %, de baten en opkomsten uit voorwerpen
in eigendom aan de gemeenten behoorende en de opbrengst van den verkoop van gemeente-eigendommen met
.f 126,245.205 en .f 207,995.055 of 4.61 % en 6.42 %, de overige ontvangsten met j 335,343.805 en f 328,590.48
of 12.23 °1 0
en 10.15 °/ • 0
In de uitg·aven deelden de kosten van bestuur met }'307,717.665 en ./358,775.915 of
12.15 °/.,. en 11.56 °fo, die van openbare werken en gemeente-eigendommen met./661,970.445 en ./1,026,885.87·~
of 26.14 % en 33.08 %, van onderwijs met f 353, 795.195 en f 617,534.325 of 13.97 % en 19.90 %, van armwezen
met .f 522,753.48 en f 497 ,761.535 of 20.64 % en 16.04 % , renten en aflossingen van schuld met j 436 ,477.H
en /391,762.755 of 17.23 % en 12.62 °fo, de verdere uitgaven met .f250,032.!~85 en ./210,025.13 of 9.87 °1 0
en 6.80 °f o·
ln Overijssel werden in 1863, 18G4 en 1865 hoofdelijke omslagen geheven in alle gemeenten behalve te
Deventer, Genemuiden, Grafhorst, Kampen en Stad-Ommen. Zij hebben in elk jaar opg·ebragt f 187 ,978.9G,
.f 189,929.77 en f 198,624.345, waarvan in het laatste jaar j '13,607.58 buitengewone of voor bepaalde doeleinden.
Opcenten werden geheven in 1865 op de grnndbelasting der gebouwde eigendommen 15 in vierenveertig, 11
in ééne, i O in veertien, der ongebouwde eigendommen i 0 in achtenveertig, 8 in twee, 6 in ééne, 5 in acht ,
op het persQ:11eel 3 tot 25 in vePrtig- , ~ tot ':!O in drie, 3 tot ! ~. in ze8t.irn g-emeenten. GeenP op1•rnt0n 'vorrlrn
ge.he.ven. t~ . ~eneurniden en Kan~pen. De _gezamelijl~e .oplirengst

)
1
;
f 318,349.77. Slechts te Winschoten \VOr1le11 50 opcenten op het geslagt g·eheven. welke in 186;> f 1,2::W.87
hebben opgebragt. De regten, looneu en andere gelden, bedoeld bij art. 238 der gemeentewet, hebben in elk
jaar opgebragt,/100.74û.Hi 5 ,jll4,607 .û!J5 en.f12L26i .40. De opbrengst uit voorwerpen in eigen(lom aan de
gemeenten toebehoorende bedroeg in elk jaar .f 302,022.955 , .f 80 l. 723.13 en .f 317,902. 15 5; die der gelclleeningen
./ 214,462 93 5 , ./ 288 ,237 .0()5 en ./ 104,450; hieronder in 1863 f 50,000 voor Oude Pekela, .f 26,000 voor Nieuwe
Pekela en./ 2·1 ,000 voor Winschoten , in l8û4 .f 108,000 voor Groningen, .f 26,000 voor Grijpskerk en in ·J 865
./ 30,000 voor Groningen. Het gezamelijk bedrag der ontvangsten bedroeg in elk der drie jaren .f 1,663 ,079.815 ,
f l,791 ,438.88 en ./1,587,203.89·"; hieronder ontvangsten van vroegere dienstjaren .f 137,048.645, .f 115,208.815 en
J 119,347.05 5 . In de ontvangsten deelden in elk jaar de ontvangsten van vroegere diensten met 8.24 % , 6.43 °1
0
en 7.52 % , de direkte belastingen met 21.84 °10' ·21.72 °10 en 26.26 °10 , de verbruiksbelastingen met 21 42 °10 '
·J ?.83 % en 20.06 %, de verschillende heffingen met 6.06 °1 0
, 6. 40 % en 7.64 %, de opbrengst van gemeenteeigendommen
met 18.16°fo, 16.84 °10 en 20.08 %, de geldleeningen met 12.89 °fo, 16.09% en 6.58%, de overige
ontvangsten met H.39 % , 14.69 °1 0 en 11.91 °1 0
• De uitgaven hebben in elk der drie jaren te zamen werkelijk
bedragen .f ·1,515,388.03 5 , ./ 1,678,715.26 en f 1,4·74-,008.595. In de uitgaven deelden de kosten van gemeentebestuur
met.f208,408.50 . .f212,547.59 5 en.f-143,787 .31of13.IJ.9°fo, 12.66% en 9.75 °fo , onderhoud voor de beide eerste,
lasten van gemeente-eigendommen voor de drie jaren met.fH9,751.'13 , .f96,649.46 en./16,208.455 of 7.75 %,
5. 76 °/0 en_ ·1.10 % , openbare veiligheid, verlichting , brandweer , medische politie, militie en schutterijen met
.f88,D33.89", .f97,60 4. 93 en,/141 ,767.975 of 5.75 °/ , 0
5.81 % en 9.62 °1 0 , openbare werken met ./215,325.235,
./326,089.46 en.f322,390:12 of ·13 .93 °fo, 19.43 % en 21.87 °1
,,
0 , armwezen met.f2~1,09t.135, .(234,732.0!P en
./259,700.13 5 of '15.60 %, 13.98 % en ·17.62 °/0, onderwijs, kunsten en wetenschappen met ./240,230.98,
./250,855.40 en.f358,623.60 f> of ·15.55 °fo , 14.94 % en 24.33 °1 , 0
renten en aflossingen van schuld met.fH3,829.47f>,
./ I 59,905.67 en./ 206,045.92 5 of 9.31 % , fl .53 °1 0
en 13.98 % , de overige uitgaven met .f 287,817.685, .f 300,330.65
en f 25 ,485.07 of '18.62 °1 , 17.89 % en '1.73 °fo.
In tl~. provincie Drenthe werden iu 1864 en 1865 hoofdelijke omslag·en geheven in alle gemeenten. De gewone
'I
hoofdelijke omslagen hebben opgebragt in 1863 , behalve Vledder,,/92,618.46, in de beide volgende jaren met
Vledder ./101,832.2-15 en ./103,H9.94. Daarenboven werden in '1865 nog ,/2,618.245 geheven aan omslagen voor
bepaalde doeleinden. Opcenten .werden in 1864 en i 8û5 g eheven op de grondbelasting rler gebouwde eigendommen
·15 in zestien , 10 in zeventien, op die der ongebouwde eigendommen 1 O in éénentwintig, 8 in ééne,
Il
5 in elf, op het personeel 5 tot 25 in veertien , .1. tot 20" in ééne, 3 tot 15 in achttien gemeenten. De direkte
belastingen hebben te zamen opgebragt in 1863 , behalve Vledder , .f 124,037 .545 , in de beide volgende jaren
met Vledder ./134,388.025 en,/139,147.901; . In ·1864 en 1865 werdPn geheven in alle gemeenten dezer provincie
40 opcenten op het binnen- en buitenlandsch gedestilleerd , 39 op binnenlandsche , 26 op buitenlandsche likeuren.
Eene belasting op wijn en kunstwijn bestaat in alle gemeenten , behalve te Diever, Dwingelo, Havelte, Meppel
en Vledder. Op het geslagt werden g eheven 25 opcenten te Assen, Eelde, Hoogeveen, Norg, Ruinen en
Smilde, 50 te Meppel, 75 te Coevorden. E ene belasting op rle honden bestaat in alle gemeenten , terwijl in
alle , behalve te Assen, schoolgelden worden geheven. In 1863 , 1861~ en 1865, in het eerste j aar behalve Vledder ,
hebben de verbruiksbelastingen opgebragt .f 1H,230.06 5,fl00,898.67 en .f ·106,366.87; hiervan die op het gedestilleerd./
105,355.3.3 5 , f 92 ,4 15.955 en .f 97 ,370 .4 1, op wijn en kunstwijn .f ~ , 515. 4 75 , .f 3,097.03 en .f 3,342.85,
op het g eslagt ./ 5,359.255, f 5,385.68 5 en f 5,653.61. De heffingen voor het g·ebruik van open bare inrigtingen enz.
gaven , in het eerste j aar behalve Vledder , f 34,53 l.635 , .f 35,829.025 en f 40,670.60, waarvan de schoolgelden
.f-:23,359.26 , ./ 23,809.90 en f 25.,89 l. 76. Uit de inkomsten van bezittingen werden in elk jaar verkregen
/28,574.78 5 , ./29,27L21 en,/30,707.73. De g emeente-ontvangsten hebben opgebragt in 18û3, behalve Vledder,
./6û6,310.725 , in 1864./482 ,501..07. in 1865./ 522.931.005. Van de ontvangsten maakten uit in elk der drie
jaren de direkte belastingen 18.62 %, 27.85 °1 0
en 26.61 °1 0
, de verbruikshelastingen 17.14 %, 20.91 % en 20.34 %,
de heffingen 5:18 °fo , 7.43 % en 7.78 °1 0 , de inkomsten van bezittingen '•.29 %, 6.07 % en 5.87 %, de overige
ontvangsten 54.77 %, 37.74 % en 39.40 °1 0
• Voor terug· te ontvangen voorschotten voor elders armlastige
bedeelden waren op de begrootingen uitgetrokken in 1864 f 11 ,385 , in 1865 .f 12,940 , tegen f 11 ,230 in 1863.
In elk der drie jaren, in 1863 beha! ve Vledder , hebben de uitgaven werkelijk bedragen .f 617 ,029.66, f 464,639.90
en f 499,700.71 "· In die uitgaven deelden de kosten van bestuur met .f 5.9,770.72, .f 61,059.345 en .f 59,422:58 of
9.69 °1 0 , ia.'14 °/0 en 11.89 °1, de openbare werken met.f24i,118.68 , .f78,609.63 en.fiû5,!J00.065 of 40.05 %,
I~
16.92 °1 0 en 33.2 % , het onderhoud voor 1863 en ·1864 en de lasten van gemeente-eigendommen voor de. drie jaren:
\.
met /28,042.29 ' .! 22 ,240.85 en_.f 2,111.82 of 4.55 °101 4.78 °/0 en 0.42 °fo 1 politiewezen met.f 33,871.68 ,./ 36,512.90
l en./27,3:09.63 of 5.49 %, 7.86 °1 en 5.47 °1 \,
0
, cmderw ~js, kunsten en wetenschappen met,/93,435.415 ,./98,317.085
en./107,170.74 of 15.14 °fo, 21.16 % en 21.45 °fo, armwezen met ./32,737.10, f36.645.355en.f46,637.95 of
5.31 °fo, 7.89 °1 0 en 9.33 %, de renten en aflossingen van geldleeningen met .f 43,75 4"26, ./'53,5'16.135 en
/ 67,610.735 of 7.08 %, 11.52 °i 0 en 13.53 °fo, de overige uitgaven met,/78,299.515 , ,/77,738.60 en.f23,53'7.19i>
of -12.69 % , 16.73 % en 4.71 °fo.
In Limburg werden hoofdelijke ornslagen g eheven in 1863 en 18M in zevenenzeventig , in 1865 in achtenzeventig
g·emeenten. Zij hebben opgebragt in 1863 .f 55,881.40, in '1864 f 58,989.895, in 1865 .f 48,554.995. Voor
Slenaken , waar volgens de begrooting een gewone hoofdelijke omslag tot het maximum van f800 en een
buitengewone tot./ 130 konden worden geheven , is voor 1863 de opbrengst niet opgegeven. In 1863 en f8 64
werden geheven op de grondbelasting der gebouwde eigendommen 15 opcenten in tweeënzeventig en drieënnegentig
, 12 in ééne , 10 in drieënveertig en vierentwintig , 8 in ééne , 7 in drie, 5 in drie en twee , geen in
twee en ééne; op die der ongebouwde eigendommen 1 O in honderd dertien en h0nderd vijftien, 8 in twee .
7 in drie , 5 in vijf en vier , .r;een in twee en ééne; op het personeel 5 tot 25 in vijfenvijftig en éénentachtig"-
4 tot 20 in twaalf en zes ", 3 tot 15 in veertig en twintig, 2 tot ·10 in elf, t tot 5 in ééne , gem in zes gemeenten.
Opcenten op de grondbelasting der gebouwde en ongebouwde eigendommen werden niet geheven in 1863 te
Grevenbicht. in beide jaren te Sevenum, op het personeel in beide jaren te Belfeld, Grevenbicht, Herten,
H orst , Se\enum en St. Pieter. Eene belasting op de honden bestond in 1863 in zestig, in 1864 in drieëntachtig
g emeenten. ln elk van beide jaren hebben de direkte belastingen opgebragt .f 126,857.82° en f.133,345.115;
voor het eerste jaar ontbreekt echt.er de opbrengst van den hoofdelijken omslag te Slenaken , die in fSM .f 764.78
en die van de hondenbelasting voor deze gemeente en voor Susteren, die te zamen in 1864 f 58.36 hebben
opgebragt. De belastingen op voorwerpen van verbrmk, die enkel geheven worden te Maastricht, Roermond
en Venlo, hebben, na aftrek der restitutiekosten, opgebragt in 1863 .f -194,845. 77 5 , in 1864 .f 189,248.525 en
in 1865 j 185.919.34. Hieronder voor de beide laatste jaren , die op het gedestilleerd en de likeuren./ 33,807 .81 5
en,/33,228.69, op den wijn ./13,264.84° en ./11,542.50, óp bieren en azijnen ./22,672.715 en ./24,662.56, op
het gemaal .f 42,833.!)3 en f 42, 147 .38, het geslagt f 38,517.975 en .f 37,486.13, eetwaren./ 18,706.42en.f19,2t 0.77,
bouwmaterialen .f 1O,108.80 en .f 7,546.34, fourage .f 6.734.905 en .f 7 ,133.46, brandhout./ 1,113.68 en .f 1,395.-16,
steenkolen f 1,297 .44 en .f 1,393.85, turf .f '190 en .f 172.50. Van de overige ontvangsten hebben in 1863 en
1864, in het eerste jaar zonder Slenaken en Susteren, opgebragt: de heffingen voor het gebruik van openbare
werken en inrigtingen f 57,848.825 en .f 60,692.08; de inkomsten van bezittingen .f 277 ,937.39 en f 275,470.29,
waaronder f 64,U 8.6.P en .f 56,094.59 opbrengst der gasfabriek te Maastricht; de geldleeningen j 5,978 en
.f 42,845.61, waarvan in 1864 ./20,000 voor Maastricht; de verkoop van gemeente-eigendommen en terugbetaling
van uitgezette kapitalen .f 92,510.89 en .f 83,387 .365, de ontvangsten van vroegere diensten f 292,909.11 5
en ./293,285.62. De geza.melijke ontvangsten hebben in 1863 en 1864 opgebragt.f l,125,200.565 en,/1,150,433.14 .
In die opbrengst deelden de direkte belastingen met 11 .27 % en i 1.59 % , de indirekte met 17 .32 % en
tû.45 °10, de heffingen met 5.14 °10 en 5.28 °101 de inkomsten van bezittingen met 24.7 °lo en 23.95 °fo, de
geldleenmg·en met 0.53 % en 3.72 °1 0 , de verkoop van gemeente-eigendommen met 8.22 % en 7.25 °1 0
, de
batige sloten met 26.04 % en 25 .49 °1 , 0
de overige ontvangsten met 6.78 % en 6.27 °fo. De gezamelijke uitgaven
hebben in 1863 en t864 bedragen f 842,878.635 en .f 866,222.25 Hierin maakten uit de kosten van het gemeentebestuur./
85,269.30 ~ en ./84,968.20 of 10.12 °( 0 en 9.8{ % ' van beheer der gemeente-inkomsten ./38,274.42 5
en .f 40,458.595 of 4.54 % en 4.67 %, van openbare veiligheid en gezondheidpolitie .f 54,021.335 en .f 57,050.05
of 6.41 % en 6.59 °fo, van openbare werken en eigendommen ./277,160.38 en ./274,3-19.055 of 32.88 % en
31.67 °1 , 0
van onderwijs, kunsten en wetenschappen .f 175,899.83 en .f 179,H 1.87 s of 20.87 % en 20.68 % , van
armwezen.f45,547.!l25 en.f4ï.869.3t of 5.4 % en 5.53 °fo, de pensioenen en lijfrenten,/2,598.95 en.f1,502.H 9
of 0.31 % en 0.17 °fo, renten en aflossingen van schuld ./69,687.685 en .f1ii,350.035 of 8.27 % en 12.85 °fo,
de uitgaven voor aankoop van rentegevend goed ./22,989.06en.f19,456.26 of 2.73 % en 2.25 °1 0
, de overige
uitgaven ./71,429.74en.f50,106.755 of 8.47 % en 5.78 °fo.
In Noord bra bant waren op 1 J anuar~j 1865 slechts 97 rekeningen over het dienstjaar 1863 gesloten. Die van
i. 2 gemeenten. Bokhoven, Emmikhoven , Helmond , Luiksgestel, Oud-Heusden , Riethoven , Sambeek, Schijndel,
StrUp , vVesterhoven , Zeeland en Zesgehuc.hten waren op dat tijdstip nog niet ingekomen. De rekeningen van
de overige 76 gemeenten, meest in de laatste dagen van December 1864 ingekomen, waren op 1 Januarij nog
niet onderzo_cht. Op 20 Mei 1865 waren de rekeningen nog niet gesloten van 6 gemeenten. Van de rekeningen
over het dienstjaar 1864- waren slechts 58 op 1 Januarij 1866 vastgesteld, die van 1 t gemeenten, Bergeijk,
Beugen, Drunen , Emmikhoven, Heeze, Helmond , Luiksgestel, Riethoven, Schijndel, Strijp en Westerhoven
waren nog niet ingekomen. In Mei 1866 waren de rek1mingen nog niet gesloten van 8 gemeenten. Van de
gemeenterekeningen over 1865 waren op 1 September '1866 slechts 48 ingekomen; terwijl slechts 26 rekeningen
vóór l J anuarij 1867 konden worden vastgesteld en op 5 Mei van dat jaar nog 106 rekeningen ter vaststelling
overbleven , waarvan 3, die van Heeze, Westerhoven en Zeeland nog niet waren ingekomen.
Op de gemeentebegrootingen van Gelderland staan de renten van gemeenteschulden en afloopende betalingen
uitgetrokken tot een bedrag van ./192,4-05.965 in 1864 en .f 140,934.385 in 1865. Tot geldleeningen namen hare
toevlugt in elk van beide jare;1 H gemeenten ten bedrage van .f 104,7i6 en .f 169,834; daarentegen hebben in
elk jaar 6 en 13 gemeenten aan geld belegd voor een bedrag van .f 3:l,526.77 en ./85,887.135 en 12 en 6
f 27 .250 en .f 9,660 aan schuld afgelost. Van de rekeningen over l 863 werde:1 die van 3, Driel, Elst en Zutphen,
eerst na 1 Januar\j 1865, van die over 186-i· slechts die van Druten na 1 Jannarij 1866 goedgekeurd.
In Zuidholland werden op de begrootingen van 1864 en 1865 de renten en aflossingen van schulden en
andere afloopende betalingen geraamd op f 298 ,255.485 en .f 358,285.96 tegen ./ 303,607.345 in 1863, waarvan
in de vroegere steden .f 235,927.935 en .f 277,248,0 P, in de plattelandsgemeenten .f 62,327.55 en .f 81 ,037.945.
Van voornoemde sommen waren in elk van beide jaren bestemd voor schuldaflossingen f 110,046.98 èn .f 142,58.\.83.
voor renten ./117,497.16 en .f141,4U4.705, voor pensioenen en lijfrenten./70,711..345 en ./74,206.425. Geldleeningen
werden in elk jaar aangegaan voor een bedrag van .f 440,654.92 en .f 499,932.25 waarvan f 438,232.25
en .f 486,732.25 in de voormalige steden , .f 11,422.67 en .f 13,200 in de gemeenten ten platten lande. Aan renten
van inschrijvingen op het Grootboek werden in elk jaar ontvangen f 48,237.455 en .f 49,509.08, waarvan .f 34,717 .375
en ./34,175 in de voormalige steden, .f i3,520.08 en }'15,334.08 ten platten lande. Op het einde van 1864 en
1865 waren de rekeningen over 1863 en 1864 van alle gemeenten ingekomen , terwijl op elk tijdstip de rekeningen
van 14 en 24 gemeenten ter goedkeuring overbleven.
In Noordholland hebben de geldleeningen opgebragt in 1863 ./559,238 .42 , in 1864./747,896.52 en in 1865
.f 349,978.03. Voor geldbelegging werd in elk jaar besteed .f 16,617 .535 ,f 22,298. 765 en./ t 5,685.055 . De gemeenteschulden
vertegenwoordigden een nominaal kapitaal van.f 23,980,83.t.705 op 31December1864 en van./ 24,260,802.34
op 31 1)ccembe~ 1865 , waarvan .f 22,326,!JOü.55 en. f 22:5.30,!J09.55 voor Amsterdam. In deze provincie 'varen ,·oor
. ~ ;
J
1
\
~
r
I
:..=· -~--- \
-

~
~
~
~~"--=-~~,,;&,- ~ --·
~
- -
·~.--:·· ::'Il
< t:l ~ :i:;"' \;d ~ ~- ~
t:O o :i:;"' H >:: i:; Il' H t:O H p:;­
t:l ~ ê ::i ~ s· e; ::i " ::i o..
0 e. Eï ~ Ï ~ @ tl~ N ~
i:: (1) ~ -· - 0.. .... (1) (1)
0...:-t-(I) s $"-..a> ('i) o..~e-
~ ~ t:l g" - t~ :. ~ ~ ~ ;·
g ~ = (J~ ~ -: · ~ (1) ~ ~e·
=' 0 ~ ~ ~ g ~ ~ :.=:: ~ .
::r' t:I 0 t:O .,... ~ :- ::l .....
~ ~ ;- ~ ~ s· ~- o.. :;· ~
t:l ;:l t:l ~ - "::r'
-~(l) 0 IJ;' (1) 0 - 0 c.. t:l
G'" g 1'J"o~g~
t:l ;; :;; e. s- ~ (1):::
c:i""""~~-to~ Sp;
..d c..g(l):-"°(l)E:: ~~
..q ~ := "O ·o t:::..: a> ::i =
Coo"Oo ~a>
~ a ~ ;;; ~ o _., 5· ~ crq ~--
c+ ('t) ..... • "'1 < e-+- _... 0 · -
:;3 t:l t:l - 0 (1) ...... (J~ 8 ~ :;;.;
El~ o;; ~ 8. ~ ~ t:l 5·~
O..a>a>i:.i:>.::a>oc:r aq:::t:lCDo.,. ...,O,,_ a>-
-1~ s-(1) §~g~ t:l ~
g"t:i::R:l~

BLADWIJZER. TABLE DES !IATIÈRES.
---=$=---- .
TWEEDE GEDEELTE.
SECONDE PARTIE.
BLADZ.
Gei-o,tdheidtoestand m ,r;eneeslaindi,qe dienst ove'l·
186:~ en ·J 864. . .......... .
' c+ezondheidtoestand in elke provincie gedurende
i srrn

lll
11
JlL ;\ l>Z.
Latijm;ehe sd101en eu gymnasien. sc.:hooljnren
1862/ 63 , 186~/ 6 .1 en ·l 8 61 iü5.
/ Hooge scholen, akademiejaren l t1•i 2 /63. ·i 8 6 a/54 en
1864/55 ' . ' ' .. .. ' . ....
/ Athen:.:ea te Amsterdam en Deventer. studiejaren
·l 8G2/ 63 , 18 6 ~ /54 en '18 64 /55 · . · ·
() 0
92
Onderwijs bij het leger, schooljaren 18ti 2 /mi • 18 63 /54
en [864'6; . . ...... .
] nstrncticl)ataillon te I~ampen, schooljaren '18 62 /63,
·l S63/54 en 1864/55. . . . . . . ... .. .
03
/ Artillerie instructiekompag·nie te i:::lchoo11h0Ycn ,
r;ehooljaren 18 63 /54 en '18 64 /5;;
!13
Koninklijke militaire akaclemie te Breda, stuchcjaren
'186~fG3' 1863/54 en -1864/a;; . . . ..
94
/
Konmklljk instituut voor de marine te vVillemsoord,
studiejaren ·J8li2f6 3 , 18 63 /64 en 18 64 94
/55 ...
lnrig·ting- ter opleidfng yan scheeps-onderofficieren
te Vlissingen, schooljaren ·18 62 /63 , 18 63 /64 en
1864 /55 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... .
95
Inrigting· ter opleiding van stuurmansleerlingen
// enz. te Amsterdam, schooljaren 18 62 /53, 18 63 /54
en '18 64 /55 · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
95
Inrigtingen ter opleiding van machinistleerling·en
te Hellevoetsluis, schooljaren 18 6 2/63, 18 6 3/64 en
1864/55 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Teeken- en bouwkundige scholen , verzameling·en
/
yai1 schilderijen over '1863 en 1864 . . . . . . . 96
Muziek- en zangscholen en vereenigingen over
1863 en 1864. . . . . . . . . . . . . . . . . 97
V\r erkscholen, natuurkundige gezelschappen enz.
oYer 1863 en 1864. . . . . . . . . . . . . . . . . 100
// Zeevaartkundige scholen enz. over 1863 en 18M
Gymnastiek-, zwem- en rijscholen over 18G3 en 1864
,/
/ Genootschapr)en, maatschappijen enz. ter bevor-
/ tlering· van kunsten en wetenschappen over 1863
en 181H ... · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
Staten van het getal der lagere scholen, het
onderwijzend personeel en de leerlingen in elke
provincie over 1862, 1863 en 186-i-... ....· .
Staat van de latijnsche scholen en gymnasien
gedurende de schooljaren 18 62 /63, 18 63 /54en18 64 /55
Staat der aan de hooge scholen bij de verschillende
faculteiten ingeschreven studenten op 3·1 Decern
ber 1862, '1863 en 1864 . . . . . . . . . .
Ar·mrvezen . . . . ..... ... . ... .
Toestand van het armwezen in 'IS63 en 18M
/
,/
/ Staten van de instellingen van weldadigheid over
1863 en 1861-. ............... .
Reden uit de voorgaande staten afgeleid .
Ger·egteli:flw statist-iek ?ver· 1863 en 1864 .
106
110
134
136
137
137
173
175
Bevolking der gevangenissen over 1863 en 186-i- 213
E-taten van de bevolking der strafgevangenissen ,
h•üzen van verzekering, arrest en bewaring over
· 1863 en 'l8M. . . . . . . . . . . :Z30
/ Landbor1/t1J over 186:-1 eri 1 ~64 . . . . . . . . . . . . 236
,/ Toestand der maatschappijen en genootschappen
ter bevordering van den landbouw in 1863
en 1864 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Staten van de hoedanigheid en Je g·emiJdelde opbrengst
van den oogst in 186il en 1864 . 266
Ecoles h1 t.iue;-; et gymnase;; , années scolaires
! 862/ . 63
I 863/ 1
q et. 1864/65 ...
l'niversités de lEtat à Leyde , Utrecht et Groninguo
en l S62fo 3 , 1863/64 en 186 4 /65 .. .... .
Athénées communaux à _\msterdam et· Deventer
en 1862/ 63 , ·18 63 '64 et .., ; 4 /55 .
Compag·nies d'école, années scolaires 186 ~/ 63 ,
186.l/r,4 et ·LSG·l/55.
Ba.taillon d'instruction à Kampen , années scolaires
1862/53' J 863/54 et 1864/65 . . . ...... .
Compagnie d 'instruction pour ï artillerie ü Schoonhoven,
nnnées sco1aires 1863/ 64 et 18 64 /65 .
Académie royale militaire à Breda, années scolaires
1862/ 63 , ·1863/64 et 1864/"5 ..
Institut royal de la n~arine à \V"illernsoord, années
scolaires 1862/ 63 , 186 3 164 et IS6 4 fo5 ..
Institution pour lïnstruction de sous-officiers de
Ja marine à Flessingue, années scolaires, 'l 862f&3,
1863/64 et ·1864/55 . . . .
Institution pour pilotes à Amsterdam, années Sl:Olaires
1862fG3, '1863/54 et '18 64 /55 . . · · · · · ·
lnstitution pour machinistes à Hellevoetsluis , années
scolaires 1862/63 , 18 63 /64 et '18 64 /55 .
PAO,
Ecoles de peinture et d'architecture, collections de
tableaux, années 1863 et 1864 ..... . .
•.rn
Ecoles et sociétés de musiqne et de chant, années
()7
1863 et 1864.
Ecoles de tra.vail, sociétés physiq ues etc., années
100
1863 et 1864 ..
Ecoles nautiq nes en 1863 et ·l 8lH
102
Ecoles de gymnastie, de natation et d'eq uitation ·
·!
en 1863 et ·1864.
03
Sociétés , académies etc. pour arts et sciences en
1863 et 186 1 ·106
1.
Etats générau:s. des écoles primaires , du personnel
enseignant et des élèves dans chaque province
années 1862 , 1863 et '1864 . . . . . . . . . .
Etat général des écoles latines et gymnases pendant
les années scolaires 1862/ 63 , ·18 6 3/54 et ·18 64 /55
Etndiants inscrits avec distinction de facultés aux
universités de l'Etat, au 3 l Decembre 1862,
·1863 et 1864 ....
Bierif aisance publiqite . .
Sitnation des établissements de bienfaisance et de
la charité publique en 1863 et 1864- ...... .
Etats généraux des institutions de bienfaisance en
1863 et 1864. . ..... .
Rapports déduits de ces états . ... ·
Stati'stiqite jitdiciair·e c1·iminelle ( tant mt ei vil qi~ 'rt1t
mil.itafre), civile et commerciale en 1863 et 1861·
Population des prisons en l8û3 et t8û4 ..... .
Etats généraux de la population des prisons pour
criminels, des maisons de sCtreté, d'arrêt, d~
police municipale et de passage en '1863 et 18 n~
Etat de l'agricultiwe en t8û3 et 1864
Situation des sociétés et autres inst.itutions agri--
coles en 1863 et '186 i .
Tableaux généraux de la qualité et du procl1 '
moyen de chaque cultme par l,rovfnces
18(lil et 18fH.
8\1
90
92
\H
110
'136
'137
13°î
175
213
.tii
llf.AJ>Z.
Opbreng::it van de verschillende voortbrengselen
ïUll den landbouw g·edurencle l8üil en 186 -~ . . 278
/eestap((l ove1· ·l 863 en t8M ..
Bijenteelt o'oe1· -1863 en 1864 ..
Ver·veening over· ·1863 en 1861· .
Jagt en v1:ssclieri;J' over '1863 en ·1861 .
Jag·t ...
Visscherq binneng·aats
Visscherij op de Zuiderzee.
Visscherij buitengaats. . . . . .
Staat der verleende en afgegeven jagt- en vischakten
en kostelooze vergunningen in '1863 en 1864
Ambaclits- en fabrieknifve1·lieid ove1· 1863 en '1864
Getal stoomwerktuigen en ketels in de fabrieken en
op de vaartuig·en op 31 December '1863 en 1864 .
Handel en sclieepvaar•t over· 1863 en 1864
Binnenlaudsche in elke provincie.
Bnitenlandsche in elke provincie . . .
Handel en scheepvaart in het Koningrijk der
Nederlanden over 1S63 en 1864 . . . . . . . . .
Ifomlel en sclieepvaart op Jwco, fit JJ!lad·wra over
18G3 + 1864 ....
-Handel en sclieepvaa1·t de1· lwlo11Jie Stwiname in
186S ~'

•
IV
/
Jlf,AD7..
Inkoop· en aflossing vau rentegevende nationale
schuld tot en met 10 Augustus 1867 . . . . . . 570
Overzigt van 's Rijks schulden eu te betalen rente
volgens de begrootingen van 1866 , 1867en1868 574
.Opbrengst van de middelen van 1864 tot en met
1866 ... .. ... : . . . . . . . . . . . . . . . 575
P7'0'0i1nciale inkomsten en ·uitga'Oen ovelJ' 1865 en
i866 , vergeleken met de vorige jaren. . . . 576
/ Begrooting van de ' enkel provinciale en huishou-
/ · delijke inkomsten en uitgaven over 1865 en 1866 582
Rekeningen van de enkel provinciale en huishou­
/