Atmosfeer

atmosfeer///01 Koningsdag 2019
In het spoor van
kunstenaarstrio
Antal Bos,
Thijs Trompert en
Marisja Smit
THIJS TOMASSEN EN FRANS KANTERS
atmosfeer
1

2
Inleiding

atmosfeer///Inleiding
Antal, Thijs en Marisja.
Alleen die namen al grepen mij toen
ik voor het eerst de werkplaats van
deze drie kunstenaars aan de Eemhaven in
Amersfoort binnenstapte. Spreek ze maar
eens hardop uit; samen vormen ze een welhaast
poëtisch geheel. Soms kloppen dingen.
Het moet de voorzomer van 2009 geweest
zijn, die eerste keer in hun loods. Ik was
student Nederlands en draaide daarnaast
mee op de redactie van AD Amersfoortse
Courant, in die tijd geleid door Willem
Meuleman. Hij had mijn liefde voor cultuur
door en stuurde mij regelmatig naar muzikanten,
artiesten en kunstenaars.
In die periode mocht ik ook Thijs Trompert
en Marisja Smit van ATM Model Art
interviewen. Volgens het archief van de
krant ging dat allereerste verhaal over de
enorme toren van hout die ze bouwden voor
dancefestival Stadsgeluid, dat pal achter
hun loods gehouden werd. Antal Bos was in
die periode nog hard op weg langstudeerder
te worden aan de TU Delft en woonde in
Rotterdam. Hij kwam om het weekend naar
het atelier voor kunstzinnig samenspel en
vriendschappelijk vertier, maar was er die
keer niet.
Nog altijd kan ik de aanzwellende opwinding
van toen weer voelen. De 21-jarige
dorpsjongen uit Hooglanderveen die ik destijds
was stond op het punt om zijn wereld
flink te verruimen. Terwijl de wietdampen
uit alle kieren van hun chaotische bolwerk
leken te komen, liep ik het ongefilterde
leven van het kunstenaarskoppel Thijs en
Marisja binnen.
Wat ik daar aantrof ging mijn verbeeldingskracht
te boven. Overal waar ik keek
zag ik machines, gereedschap, materialen,
kunstwerken, kunstwerken in wording,
ondefinieerbare objecten, vondsten en, ja,
wat zag ik eigenlijk nog meer? Je komt ogen
tekort om alles wat de werkplaats van dit
stel herbergt te kunnen reproduceren.
Thijs en Marisja, eind-twintigers toen,
waren al gevestigde namen in Amersfoort.
De twee manifesteerden zich nadrukkelijk
in het culturele veld. Met kunstwerken in
de openbare ruimte, in musea, op kunstkijkroutes
en door geluid te maken als ze
dat nodig vonden. Na een jarenlange trektocht
door de stad streden ze met succes
voor een vaste plek in een oude lijmfabriek
aan de Eemhaven.
Met hun pornofestival in 2007 trokken ze
landelijke aandacht, onder meer van de
NOS. Met andere kunstzinnige initiatiefnemers
hielden ze een groepsexpositie
- spreek ook dit maar eens hardop en op
verschillende manieren uit - vol onkuise
kunstwerken. 'Met smeerpijperij kon je
normaal gesproken niet exposeren', zal
Thijs verderop in dit boek zeggen. 'Maar
elke kunstenaar heeft wel werk liggen dat
niet door de beugel kan.'
Het kunstenaarskoppel heeft zich nooit
laten beperken door de grenzen van de stad.
Thijs en Marisja sloten zich aan bij een van
de oudste Nederlandse kunstenaarsverenigingen,
Pulchri Studio in Den Haag, waar
ze samen met Antal in 2019 nog een maand
lang het kunstwerk Refract tentoonstelden.
Tien jaar eerder werkten ze dag en nacht in
het Langhuis in Zwolle aan een kunstwerk.
Af en toe een hazenslaapje op hun meegebrachte
matras en weer door.
Van subsidie moesten de twee toen al niets
weten. Kunstenaar is een beroep, zo luidt
hun vurige overtuiging, en met creativiteit
moet je geld kunnen verdienen zonder je
handje op te houden. De boer op ermee, zo
hebben ze het altijd gedaan.
3

zijn fiets, terwijl op de achtergrond de eerste
bezoekers hun tentje op de camping optuigden.
'Super leuk gezien onze jarenlange
samenwerking om op dit level, voor 35.000
man, samen kunst te presenteren', zei hij.
'En als het dan ook nog werk is dat kan
blijven staan en nog zoveel mogelijkheden
biedt voor de komende jaren... Ik weet niet
welk festival dat kan zeggen, maar wij in elk
geval wel. We zijn ATM zeer erkentelijk.'
De loods
Na die eerste ontmoeting in hogere sferen
ben ik ze blijven volgen. Ik interviewde Thijs
in 2011 over De Stier, het kunstwerk dat
vanaf zijn plek op een Amersfoortse rotonde
uitgroeide tot symbool van de stad. Ik sprak
hem samen met Marisja en Antal in 2013
over de eerste tekenen van hun doorbraak
in de festivalwereld, nadat ze een gigantische
kop van een uil hadden gebouwd voor
de mainstage van Mysteryland.
In 2018, vele ontmoetingen en festivalveroveringen
(Mysteryland, Down The Rabbit
Hole, DGTL, Wildeburg, Into the Woods,
Defqon.1, Amsterdam Dance Event) verder,
nam ik alweer voor AD Amersfoortse
Courant een kijkje bij de opbouw van
Down The Rabbit Hole, waar Antal, Thijs
en Marisja de laatste hand legden aan de
nieuwe toegangspoort Het Grid, letterlijk
en figuurlijk een nieuw hoogtepunt in de
reis die ze sinds 2000 onder de naam ATM
Model Art maken. 132 palen van 12,5 meter
lang vormen een indrukwekkend werk dat
laveert tussen kunst en architectuur.
Festivaldirecteur en voormalig
Amersfoorter Ide Koffeman kwam langs op
Ik kreeg een ingeving. Deze vrije geesten
en de werken die ze maken zijn een boek
waard, zo dagdroomde ik daar, in al mijn
nietigheid tegenover Het Grid. Ik nam dat
idee mee naar huis en liet het niet meer los.
Een kunstwerk over kunstenaars, dat zou
wat zijn, borrelde het pretentieus in mij.
We zijn twee jaar verder en u bevindt zich
op de drempel van een unieke inkijk in de
bijzondere wereld van drie kunstenaars
die objecten en installaties bouwen die het
voorstellingsvermogen van de meesten
van ons te boven gaan. Laat mij hen
individueel introduceren voor een soepele
binnenkomst.
Dames eerst! Maak kennis met Marisja, de
powervrouw van ATM. Tussen alle creatieve
processen door zorgt zij ervoor dat de boel
organisatorisch blijft draaien. Zij is het eerste
aanspreekpunt voor opdrachtgevers, zij
4

atmosfeer///Inleiding
kent de deadlines en bewaakt de planning.
Belangrijker dan ooit binnen hun bedrijfsvoering,
want nachtenlang doorbeuken om
werken op tijd af te krijgen, zoals voorheen
regelmatig moest gebeuren, wil het drietal
liever niet meer zo vaak meemaken. Ze zijn
nu allemaal veertiger en Antal heeft een
gezin - noem het volwassenwording, noem
het professionalisering van hun bedrijf.
Marisja, die als kunstenaar een voorliefde
heeft voor patronen en structuren uit de
natuur, strijdt gewoon mee als er gebouwd
moet worden. In de werkplaats én op locatie.
Dan gaan haar lange goudblonde haren
in twee vlechten en neemt ze stevig gereedschap
ter hand. Rammen maar. Bikkelhard
is ze, shaggie tussen haar vingers en als ze
lacht kan ze bulderen, maar ze danst ook als
een vrije, liefhebbende ziel door het leven.
Bekenden knuffelt ze met haar hele lichaam
en ze laat je pas los als zij voelt dat het genoeg
is geweest. Kijk je vervolgens op, dan
spreken haar mooie grote ogen alleen maar
liefde en vormt zich op haar hele gezicht
een gelukzalige glimlach. Warmer dan in de
armen van Marisja wordt het niet.
Komen we bij Thijs, want die weet daar alles
van. Hij is al ruim twintig jaar samen met
Marisja. Onafscheidelijk zijn ze, en dat is
voor Thijs maar goed ook. De structuur in
zijn leven zou, zeker als hij in zijn winterdip
verkeert, ver te zoeken zijn zonder haar.
Het hoort bij zijn creatieve brein, waarin
duizend-en-één ideeën en beelden over
elkaar heen buitelen.
Thijs beschikt over een ongekend scheppend
vermogen; hij spreekt de taal der
vormen, weet daar met zijn handen uiting
aan te geven en kan dat ook nog eens onder
woorden brengen zodat jij en ik in het zadel
worden geholpen om het verhaal van het
kunstwerk verder zelf af te maken. Ik durf
hem rustig briljant te noemen. Zit er ook
nog eens een goede kop op, zoals ze dat in
de voetballerij zeggen. Deinende krullen,
subtiel baardje, indringende blik. Een
kunstenaarskop.
Antal dan. Hij sneeuwde lange tijd een beetje
onder als het over de kunst van ATM ging.
Werden Thijs en Marisja genoemd, maar hij
niet. Terwijl hij met zijn achtergrond in de
architectuur toch echt een grote rol speelt
in de ontwikkeling van hun bedrijf. Antal
is van de strakke lijnen, van de technische
ontwerpen. Tekenen op de computer, grote
constructies van staal of hout volgens ingewikkelde
berekeningen, dat kan hij goed.
Het is niet in de laatste plaats aan Antal
te danken dat de grenzen tussen kunst en
architectuur steeds meer wegvallen in het
werk van ATM.
Hij is minder losbandig dan Thijs en
Marisja, minder op de voorgrond, maar
ook Antal heeft een boeiend verhaal. Dat
van langstudeerder tegen wil en dank,
pionier in het succesvolle Rotterdamse
Klushuizenproject, maar bovenal dat van
een bevlogen vakman die doet wat hij het
liefste doet: mooie werken ontwerpen,
mooie werken bouwen. Ik beloof u één ding:
na dit boek heeft u ook Antal leren kennen.
Drie karakters, één eenheid. Met een vrije
kijk op kunst, architectuur, stedelijke
ontwikkeling, de natuur en het leven. Ze
denken in dwarsverbanden, want dan gaat
het schuren, dan ontstaat er beweging, dan
is er ruimte voor verandering. In de geest
van die benadering heb ik de samenwerking
gezocht met fotograaf Frans Kanters en
vormgevers Raymond van den Hoek en
Mariska Bergman van doorendoor ontwerp.
Dit boek is de vrucht van ons samenspel,
van creatieve disciplines die bij elkaar
komen. Er is iets ontstaan dat dicht in de
buurt komt van het leven en werk van het
kunstenaarstrio Antal Bos, Thijs Trompert
en Marisja Smit. Zo dicht, dat je even deelgenoot
wordt van hun wereld. Dit is de ATM
atmosfeer. Treed binnen en ervaar het zelf.
Thijs Tomassen
5

04
Koningsdag 2019
26

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
27

Koningsdag 2019
Ode aan stadsvernieuwing:
‘Ziel geven aan een zielloos
plein, bij de gratie van
de koning’
28

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
25 april 2019
Het is donderdag, rond het middaguur. Over twee dagen komt de koning
met zijn gevolg naar Amersfoort en doet hij op zijn verjaardagsroute door
de stad een kunstwerk van ATM aan, maar de opbouw daarvan verloopt op
z’n zachtst gezegd nogal chaotisch. Antal en Thijs maken met medestrijders
Tim, Joey en Elise een gigantische golf van hout over het Helleplein,
waar het door de ondergelegen parkeergarage een komen en gaan van
auto’s is. Daarbij komt dat de stad door alle veiligheidsmaatregelen zoals
talloze dranghekken en barricades verandert in een onneembare vesting.
Overal verrijzen podia en hordes mensen leggen de laatste hand aan een
overdaad aan oranje opsmuk. De gekte is compleet.
Oh ja, de bouw van het kunstwerk heeft ook nog anderhalve dag stilgelegen,
omdat constructeurs geen groen licht gaven. Het moest net even
anders. Anderhalve dag op vijf bouwdagen is best veel, zeker als de
koninklijke familie komt, met in haar kielzog een hijgerig leger aan cameraploegen
en verslaggevers, gretig om alles wat Amersfoort uit de hoge
hoed tovert vast te leggen voor alle kijkers en luisteraars thuis.
Stress, paniek!
Toch?
29

Zou je denken. Thijs springt uit zijn heftruck met de grijns
van een kind dat net een ritje in de achtbaan achter de rug
heeft. Shaggie op zijn lip, zaagsel op zijn schouders. ‘Gewoon keihard
rocken man’, roept hij boven alle bouw- en autogeluiden uit.
‘Je moet je niet gek laten maken als je iets in de stad bouwt.’
Hij gebaart naar het naastgelegen gebouw, waarin de ambtenaren
zetelen die over bouw- en woningtoezicht gaan. ‘Om juist hier een
groot kunstwerk neer te knallen, dat is de kat op het spek binden. Ik
vind dat prachtig. Die denken ook: wat zijn jullie aan het doen?’
Thijs zegt het met een kwinkslag. ATM bouwt hier juist op uitnodiging
van de gemeente Amersfoort. Onder de paraplu van Wij,
Amersfoort heeft ze een uiteenlopend programma voor de koningsroute
samengesteld. In het diepste geheim, want het moest vooral
een verrassing blijven. Nu mag de hele wereld weten dat Antal,
Thijs en Marisja van de partij zijn als officieel onderdeel van het
rondje door de stad van de koning.
Nederlandse koningshuis ook een beetje zelfspot, dat scheelt al
de helft.’ Dan: ‘Het programma zit heel strak in elkaar. De gemeente
heeft het lef gehad om daarbinnen een keuze voor ons te maken.
Dat is zeker een eer. Ze zien de professionaliteit en passie die we
hebben voor wat we doen.’
Antal: ‘Voor iedereen is het speciaal als je hiervoor gevraagd wordt.
Je kunt jezelf op de kaart zetten. De NOS komt langs, alles. Een uitgelezen
kans om te laten zien dat je impact kunt hebben met kunst
in de stad.’
Thijs: ‘Het zou mooi zijn als mensen denken: jammer dat het er
tijdelijk staat. Kijk, nu heb je er wel een plein, maar als je tegen
mensen over het Helleplein begint, zeggen ze: ‘Waar is dat dan? Dat
is toch geen plein?’ Je kunt ze geen ongelijk geven. Alleen die naam
al. De hel, haha.’
Op een prominente plek, pal tegenover het stadhuis, transformeert
ATM het Helleplein tot een ‘kunstplein’. Vijfhonderd pallets, acht
ton hout. En daar is het drietal de stad zeer dankbaar voor. Thijs:
‘Gekkigheid bouwen, die vrijheid is er in Nederland niet meer zoveel.
Daar moet je voor vechten, weet je wel. En hier kan het midden
in de stad, voor de koning.’ Daar is die jongensachtige grijns weer:
‘Bij de gratie Gods hoor. Bij de gratie van de koning.’
Dat maakt het extra speciaal natuurlijk, bouwen voor de koning. Ze
gaan Willem-Alexander tijdens de route ontmoeten bij hun werk
voor een kort praatje. ‘De koning komt kijken, dat is op zich wel
een dingetje’, zegt Antal. ‘Hoe gaan we ons voorstellen? Wij zijn
van atmmodelart.nl, google ons maar, hahaha.’ Thijs, ook lachend:
‘Hallo meneer de koning! En dan een buiging maken.’
Ze krijgen een paar minuten quality time met de koning en zijn
familie. Thijs: ‘Je weet met ons nooit wat we gaan zeggen, dus
het is al heel wat dat dit ons is aangeboden. Gelukkig heeft het
Antal: ‘We geven ziel aan een zielloos plein. Het is nu een ongedefinieerd
stuk grond. Wij maken er een nieuwe stadspoort, zodat je
veel meer pleinervaring hebt. Daar hergebruiken we oude pallets
voor. We ontvangen de koning in een zee van hout. Wellicht kunnen
zijn dochters de laatste pallet erop schroeven.’
Thijs: ‘Van een van de lelijkste plekken van Amersfoort maken
we nu een van de mooiste plekken. Het leuke van tijdelijk werk is
dat het kan inspireren. Wat ons betreft plaveien we hier de weg
voor wat komen kan. Zie dit als een ode aan stadsvernieuwing.
Van binnenuit de stad levendiger maken. Ik vind dat je juist in de
binnenstad veel moet doen, ook met het oog op woningbouw. Kijk
eerst naar de binnenkant, voordat je erbuiten gaat kijken om dingen
te bouwen. Hoe het nu vaak gaat is dat de stad altijd maar verder
uitdijt, dat er steeds meer buitengebied - kijk naar Vathorst - gesloopt
wordt om woningbouw te verwezenlijken. Dat komt voort uit
30

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
het probleem dat binnenstedelijke aanpassingen vaak een hogere
politieke lading hebben, verder doorgecontroleerd worden en het
bouwen ervan vaak duurder is. Iedereen kiest de makkelijke weg:
meer buitengebied slopen en bijbouwen in plaats van te kijken wat
de lege stukken in de stad kunnen opleveren. Kijk naar ons atelier,
een goed voorbeeld van hoe je erfgoed een nieuwe bestemming kunt
geven. Begin nou eens met een stad van binnenuit op te waarderen.’
‘De koning komt kijken,
dat is op zich wel een dingetje.
Hoe gaan we ons voorstellen?
Wij zijn van atmmodelart.nl,
google ons maar, hahaha’
Antal: ‘Wij zijn pro verdichting, er kan veel meer op de kleine
oppervlakte.’
Thijs: ‘Wij zijn ook als een van de weinigen voor hoogbouw, samen met
de ontwikkelaars. Dat is goed voor het leven in de stad, voor haar bewoners,
de economie, de culturele voorzieningen. Als iedereen ver weg
zit, is dat helemaal niet goed, dan moeten ze met bussen hiernaartoe
komen. Dus beter hoogbouw in het midden.’
Dat ze hier bouwen, midden in de hectiek van een stad die zich klaarstoomt
voor een van de grootste evenementen in haar historie, maakt
het alleen maar interessanter voor ATM. ‘We gaan gewoon overal
dwars doorheen. Maar je moet wel respectvol blijven. Wat ruimte
geven, wat ruimte nemen. Om toch het meest extreme voor elkaar te
krijgen. Dat is de test: kan dit echt?’ Over de bouwstop: ‘Ach ja, als de
constructeurs het er niet over eens zijn, dan mag je niet verder bouwen.
De constructie is nu goedgekeurd, hoe de poten eronder zitten
en de betonplaten erin liggen. Dat is ook het heftigste onderdeel in het
proces. We hebben de vrijheid om de huid zo te maken als we willen,
daarin is niks aangepast. Er is alleen wat veranderd in de planning. Een
bouwstop van anderhalve dag is best lang. En nu? Gewoon doorgaan.
Ik heb er zin in, het wordt tof. Vijfhonderd pallets. En die gaan er allemaal
op.’ Daar gaan ze weer. De hoogwerker op. Hun aanwijzingen aan
de rest van het team overstemmen al het gepiep en geronk. ‘Een hele
operatie zo hè, met het verkeer erbij’, zegt Tim, een trouwe strijder
op wiens nijvere inzet ATM altijd kan rekenen. ‘We hebben het heel
niet slecht qua weer. Het zou ruk zijn, maar dat valt heel erg mee.
En het bouwwerk? Dit is nu zo overgeconstrueerd, dat gaat echt niet
tegen de vlakte. Gisteren waaide het best wel hard, maar het ging geen
millimeter heen en weer. Dit kan bij wijze van spreken midden in de
orkaan Katrina staan en dan houdt ie het nog.’
Meer hulp is onderweg. Marisja, die tien dagen bij haar ouders in
Minnesota verbleef, zit inmiddels in het vliegtuig en komt morgenochtend
aan op Nederlandse bodem. Net op tijd om nog een dag mee te
knallen. En dat is na alle oponthoud nodig ook.
Een jetlag kent Marisja niet, zo blijkt de volgende dag. Of ze schakelt
‘m gewoonweg uit. Terwijl de avond valt, staat ze zij aan zij met Thijs
vanaf de hoogwerker de laatste pallets te tikken. Een romantisch beeld.
Het kunstenaarskoppel in actie in het schijnsel van de straatverlichting.
Ook Antal staat nog te strijden. Deze machine blijft geolied, in
welke situatie dan ook.
31

32

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
27 april 2019
De grote dag is aangebroken. In alle vroegte druppelen de deelnemers
van de koningsroute het stadhuis binnen. Je kunt de aanzwellende
opwinding bijna voelen. Al zijn er ook zorgen over het weer.
Het hemelwater daalt met bakken neer. Als de koning maar geen
nat pak haalt straks.
doornemen. Marisja: ‘Welkom op het Kunstplein, dit is de nieuwe
stadspoort, uw verjaardagscadeau! Bam. Zo beginnen. Gewoon doen,
dan is het hek van de dam. Handje schudden, gelijk voorstellen.
Niks aan de hand, een informeel gesprek. We zien wel waar het
heen gaat. Hij doet dit zo vaak, hij weet wel hoe hij een praatje moet
houden. Hij schijnt heel belangstellend te zijn.’
Daar zijn ook Thijs en Marisja, vermoeid maar ontspannen. ‘Laat
maar komen’, zegt Thijs. ‘Op zo’n dag kan ik het bouwen van
een kunstwerk helemaal loslaten. Dan krijg je het feestje. Kijken,
ervaren. Eventueel uitleggen wat je gedaan hebt. Of er juist expres
als toeschouwer gaan staan en stomme vragen stellen. Proeven hoe
mensen ervaren wat je hebt neergezet.’
Marisja moet eerst even warmdraaien. ‘Ik heb lamme armen, joh.
Van al dat getik. Die pallets wegen 25 kilo. Tik, tik. Achter mekaar.
Ik heb ‘s nachts een uur liggen rillen in bed. Thijs wist niet wat er
gebeurde. Ik was 36 uur doorgegaan, met een vlucht ertussen. Dat
kwam er allemaal uit.’
Antal komt met druppels op zijn gezicht binnen. ‘Goeiemorgen,
lekker weertje! Brandvertragend, haha.’
Hij heeft nog wat energie over. ‘Ik denk dat ik vanmiddag instort,
maar ik doe het nog wel. Het was wel een taai weekje. Daar moet
je er niet te veel van hebben. Ik word steeds kaler. Maar het is het
honderd procent waard. Ik zat gisteravond laat zo gelukkig thuis
op de bank. Gin-tonicje erbij. Ik was even de gelukkigste man. Blij
dat we het gered hadden en blij met het werk. Het was ook echt
een goed sfeertje, gisteravond bij de laatste loodjes. Er kwamen
allemaal bekenden aanwaaien. Op die manier werd het echt een
thuiswedstrijdje. Normaal voel ik stress in situaties als deze, maar
nu is alles helemaal fijn. Laat maar komen gewoon.’
Nog even de ontvangst van Willem-Alexander en zijn familie
Een paar uur later, even voor twaalf. Midden op straat en pal voor
het Helleplein staan Antal, Thijs en Marisja keurig in het gelid, met
z’n drieën op een rij, opengedraaid naar waar de koning en zijn
gevolg zo verschijnen. Ze hebben hun werkkloffies verruild voor
nieuwe, donkere presentatie-overalls. Kleine concessie, maar het
staat ze goed.
De positie van ATM is prominent. Om hen heen pakken mensen
rijendik samen achter dranghekken om straks een koninklijke glimp
op te vangen. Hun oranje steekt contrastrijk af tegen het blauw op
straat. Er is opvallend veel politie op de been en de eerste beveiligers
die voor de stoet uitlopen om voorwerk te doen arriveren al bij
het Kunstplein.
De spanning stijgt. Alsof het zo moet zijn laat zelfs de zon zich
priemend zien. De koning en Amersfoort hebben het geluk aan
hun zijde: de regen is geweken sinds de Oranjes aan hun route zijn
begonnen. Zanger Wudstik heeft ze ontvangen bij de Mariënhof met
het lied Mooi. Vervolgens kwamen ze langs de representanten van
de liefst 127 nationaliteiten die Amersfoort rijk is en zagen ze de
stad van haar groenste kant op het Plein van de duurzaamheid.
En nu staat er dus kunst op het programma. ATM-kunst! Het geroezemoes
rond het Helleplein neemt toe, een jochie blaast op een
vuvuzela. En dan is het moment daar. De koninklijke karavaan verschijnt
en slaat vanuit de Westsingel linksaf richting het Kunstplein.
Handjes schuddend en breed lachend naar alle camera’s komen de
Oranjes langzaam maar zeker dichter bij Antal, Thijs en Marisja, die
33

met de handen op hun rug en hun gladgestreken glimlach zo kunnen
doorgaan voor het ontvangstcomité van het jaar.
Dan gaat het snel. Burgemeester Bolsius, die de hele tocht al druk
lijkt met tijdmanagement, wijst richting de ATM’ers en Willem-
Alexander en Maxima benen op ze af. De handen worden geschud,
het koningspaar en de drie Amersfoortse kunstenaars komen tot
elkaar. Marisja neemt het voortouw en gebaart naar het kunstwerk
op het Helleplein. De vanochtend nog geoefende welkomstzinnen
rollen als oneliners van haar tong, hoewel ze voor omstanders nauwelijks
te horen zijn door het groeiende en loeiende enthousiasme
van het publiek.
Luttele seconden later staan ook Thijs en Antal te keuvelen alsof
ze een collega boven de koffie bijpraten over hun nieuwste staaltje
vakwerk. De ene na de andere koninklijke blik glijdt bewonderend
met de vorm van de nieuwe stadspoort mee. Ondertussen leggen
snorrende NOS-camera’s het tafereel vast. Zó pontificaal in de
spotlights hebben Antal, Thijs en Marisja nog nooit gestaan.
En dat leidt tot best wel een beetje opwinding, zeker als de koning en
de koningin hun tocht vervolgen en de plooi wat minder gladgestreken
hoeft te zijn. ‘Geweldig, super leuk!’, roept Marisja tegen niemand
in het bijzonder. ‘Maxima zei wel drie keer: ‘Jullie zijn ATM,
jullie zijn ATM, jullie zijn ATM!’ Ik zei: Ja inderdaad, Antal, Thijs en
Marisja. Haha! Het was heel ontspannen allemaal. En ze waren oprecht
geïnteresseerd. We kregen echt de tijd om te vertellen wat we
gemaakt hadden.’ Thijs: ‘We vertelden ook over het hergebruik van
al die balken en pallets. Daar was de koning wel fan van.’ Antal had
een amicaal onderonsje met Maxima: ‘Mooie vrouw hoor.’
Medestrijders Elise en Tim voegen zich bij het drietal. ‘Nu sta je
niet open hé’, zegt Antal tegen Tim. Net op tijd, want daar duikt
ineens prins Constantijn nog op. Thijs neemt na een voorstelrondje
het woord: ‘Dit is de nieuwe stadspoort. We hebben staan rocken
tussen auto’s en publiek. Tof dat we het vertrouwen krijgen om
midden in de maatschappij dit kunstwerk te bouwen.’ Constantijn
ziet er een fraai decor in. ‘Ja, voor opera bijvoorbeeld’, kopt Thijs
de voorzet binnen. De prins: ‘Ik vind de beweging van het werk heel
mooi.’ Thijs: ‘We hebben geprobeerd natuurlijk met de route mee te
bouwen.’ De prins: ‘Je kunt er met je skateboard in, haha.’
Een journalist met een kladblokje in zijn hand is ook nieuwsgierig naar
alle een-tweetjes tussen de koninklijken en de kunstenaars. Journalist:
‘Wie zijn jullie?’ Thijs: ‘Wij zijn ATM, wij bouwen allerlei installaties.’
Journalist: ‘Ik zag je druk in gesprek met prins Constantijn, waar ging
dat over?’ Thijs: ‘Nou, over dat we lekker hebben lopen bouwen hier,
geweldig, tussen de voetgangers, fietsers en alle auto’s hebben we ons
bouwproces kunnen delen. Lekker dynamisch en open, iedereen kon
kijken en meedoen.’ Journalist: ‘En dat sprak hem aan?’ Thijs: ‘Ja, dat
dat sprak hem zeker aan!’ De journalist is ‘m nauwelijks gevlogen of
de volgende dient zich aan. ‘Wat vroegen ze?’ Thijs: ‘Nou, wat we hebben
gebouwd.’ Journalist: ‘En wat antwoord je dan?’ Thijs: ‘Dat we een
nieuwe stadspoort gebouwd hebben. Amersfoort staat bekend om haar
stadspoorten. Vroeger kwamen mensen daardoorheen met paard en
wagen en met boten, nu met auto’s. Als je het zo bekijkt is dit dé plek
voor een nieuwe stadspoort. Het was een beetje een slordige plek om
mensen te ontvangen, daarom hebben wij er iets moois gemaakt.’ De
journalist pent zijn krabbels driftig neer en knikt dankbaar: ‘Ik moet
doorlopen, anders mis ik de stoet uit het oog.’
Een dame van de gemeente voegt zich vol opwinding bij de kunstenaars:
‘Jullie hadden echt een moment hè!’ Antal: ‘Zeker. Vooral prins
Constantijn bleef lang staan. De rest van het gezelschap verspreidde
zich wat meer, die moeten natuurlijk ook handjes geven aan het
publiek.’ Marisja: ‘En we hebben Maxima kunnen laten zien: kijk, daar
gaat de laatste pallet. Die schroefden Tim en Elise symbolisch vast.
‘Oooh’, zei ze, ‘nu is ie echt af.’ Zo maak je ze er echt onderdeel van.
Dat is precies wat we wilden.’
34

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
‘Wat een topmoment’, zegt een andere dame van de gemeente. ‘Ik
heb het onwijs leuk gevonden dat jullie dit hebben kunnen bouwen.’
Thijs: ‘Het was een heel avontuur. Heerlijk om in zo’n chaos te
bouwen, daar gaan we helemaal lekker op.’
Marisja: ‘Mijn telefoon gaat de hele tijd, ik probeer hem te negeren.
We zullen wel op tv zijn geweest.’
30 april 2019
Een aantal dagen later, de oranje wolk boven Amersfoort is
weggedreven. Antal, Thijs en Marisja hebben hun tijdelijke kunstwerk
afgebouwd. Het Helleplein is weer het Helleplein. Tijd voor
contemplatie.
Antal: ‘Als ik terugdenk aan Koningsdag, dan voel ik weer de euforie
van de overwinning na onze strijd met de constructeur van de
Amersfoortse afdeling bouw- en woningtoezicht. Sterker nog: die
strijd was een belangrijk onderdeel van het kunstwerk. Dat wij daar
vrij aan het bouwen waren maar zij de hele tijd keken of we dat wel
volgens de regels deden, dat schuren daar, dat vond ik misschien
nog wel mooier dan de aanwezigheid van de koning of het kunstwerk
zelf. Hoe grover het schuurpapier, hoe leuker het werd.’
Thijs: ‘In hun ogen gebeurde er van alles dat niet kon. Kijk, hun
constructeur was controlerend, die van ons constructief. Dat was
het schaakspel. Als kunstenaar wil je de grenzen opzoeken en oprekken.
Wij zijn altijd op zoek naar de schuurrandjes. Hoever kan je
gaan? Waar ligt je vrijheid? Dan loop je altijd tegen dit soort dingen
aan in onze maatschappij.’
organisch opgelost. Heel logisch dat er regels zijn, maar die kwamen
laat. Wij hebben de wendbaarheid om daarmee om te gaan en
nog met een smile ook.’
Thijs: ‘Zij zaten er natuurlijk pal naast en kwamen wel vier, vijf
keer per dag langs. Was er weer wat. Het was een constante strijd.
Maar uiteindelijk klopte bijna alles wat we deden. We kregen pas op
de laatste bouwdag de definitieve vergunning. Het werk is gekeurd
als een permanent bouwwerk voor de komende vijftig jaar, als een
bibliotheek ofzo, terwijl dit een tijdelijk bouwwerk was.’
Antal: ‘Ze wilden natuurlijk niet dat er iets op tv zou instorten.
Maar dit was buitensporig.’
Thijs: ‘Je wil toch überhaupt niet dat er in de maatschappij iets
instort? Wat is dan het verschil als de koning komt?’
Marisja: ‘Ik snap dat het heftig is geweest voor Thijs en Antal. Aan
de andere kant zijn we ontzettend goed begeleid door de culturele
kant van de gemeente. We hebben twee dames tot onze beschikking
gekregen die van alles voor ons geregeld hebben, van A tot Z. De
gemeente heeft ons enorm geholpen om dit mogelijk te maken.’
Thijs: ‘Überhaupt was dit niet mogelijk geweest zonder de gemeente,
maar het leek wel alsof ze in twee delen uiteenviel. Uiteindelijk is
alles goed gekomen, maar het was me een strijd.’
Antal: ‘Het zegt wat over ons bedrijf hoe we ermee gedeald hebben:
de regels werden halverwege aangepast, maar wij hebben het
35

36

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
37

38

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
ATMOSFEER///HOOFDSTUK 01
39

40

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
41

‘Gekkigheid bouwen, die
vrijheid is er in Nederland
niet meer zoveel. Daar moet
je voor vechten, weet je wel.
En hier kan het midden in
de stad, voor de koning’
42

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
43

44

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
45

46

atmosfeer///04 Koningsdag 2019
De trektocht
van het Paard
van Troje
Ooit bood Thijs al een kunstwerk aan bij het koningshuis. Hij kan daar nog altijd met smaak over vertellen. ‘Ik wilde weleens in paleis
Noordeinde kijken. Dat is toch een soort kantoor van het koningshuis, waarbij je een achter-gesloten-deuren-gevoel krijgt. Nou ja, als je
daar wil binnenkomen moet je wel een cadeau meenemen, toch? Wat is dan toepasselijker dan het Paard van Troje? Ik wilde immers binnen de
muren kijken. Ik had het gemaakt voor Jonge Kunst in Amersfoort en wilde het gebruiken voor mijn toelating voor kunstenaarsvereniging Pulchri
in Den Haag, maar het paste daar niet eens naar binnen, haha. Het was meer een performance. Nou ja, die performance trokken we diezelfde dag
letterlijk door naar paleis Noordeinde. Helemaal daarheen gesleept met z’n drieën, duwen en trekken, steigerpijp erbij om het op de stoep te wrikken.
Het was natuurlijk wel een lastig verhaal met de marechaussee, lastig met scannen weet je wel. Straks zitten er echt soldaten in, haha. Dus
hebben Maris, Antal en ik dat paard op grote koetswielen voor het hek neergezet. Het was een paard en koets ineen. Meter of zes lang, ruim twee
meter breed. Ik wilde weten hoe het systeem op Noordeinde erop zou reageren. Of zoiets nog mogelijk is. Ik vind het belangrijk om als kunstenaar
in een land te leven waarin je spontaan dingen kunt bedenken, uitvoeren en dat er dan wat gebeurt. Het zou suf zijn als zulke dingen niet meer
mogen. Maar ja, echt binnen kwam ik natuurlijk niet. Ik kreeg wel de secretaresse van de koningin te spreken. Ik kon het beste een brief schrijven,
zei ze. Heb ik gedaan en ik kreeg zowaar een brief terug, waarschijnlijk geschreven door haar secretaresse maar uit naam van de koningin. De koningin
vond het moeilijk om het kunstwerk aan te nemen, schreef ze. Ze had al zo’n grote kunstcollectie, het was moeilijk om dat allemaal te laten
zien. En dat het voor een jonge kunstenaar jammer zou zijn als het werk niet zichtbaar is. Er zat wel diepte in dat antwoord, dat vond ik tof. Het blijft
een leuke anekdote. Op die dag gebeurde er trouwens nog meer met het paard. We kwamen het paleis uit en vonden een plek waar de moeder
van Maris het paard kon ophalen met een aanhanger. Wij hadden namelijk nog geen rijbewijs. Op dat moment kwam er een galeriehouder langs,
zo’n gast met rode schoenen. ‘Wat zijn jullie aan het doen met dat paard?’ Hij vond het wel wat voor zijn galerie. Nou ja, wij dus doorgerold naar die
plek toe. Er moest wel wat ruimte gemaakt worden om dat paard naar binnen te rossen. 26 Herman Broodjes moesten aan de kant om plaats te
maken. Waren wij dat paard dus kwijt. Later heeft het nog een rondgang door Amersfoort gemaakt: Museum Flehite, Smallepad, een galerie, bij
Jonge Kunst in een oude seksbioscoop. Mooie trektocht geweest, maar uiteindelijk is het paard vernietigd door schimmels en insecten.’
47

Antal Bos (1979), Thijs Trompert (1980) en Marisja
Smit (1978) zijn kunstenaars met ruwe handen. Ze
stoeien met staal, hakken hout en lassen dat het
een lieve lust is. Bouwers zijn het. Ruig, hard, machinegeil.
Zaagsel op de werkkleding, staalsplinters
in de vingers.
Al twintig jaar verrijkt dit drietal de festivalwereld
(onder meer Down The Rabbit Hole, DGTL,
Amsterdam Dance Event, Wildeburg, Into the Woods,
Defqon.1, Mysteryland) en de openbare ruimte met
in het oog springende installaties en objecten. Vaak
groots en massief, altijd op het snijvlak van kunst
en architectuur. Als het even kan blijven de werken
staan en worden ze één met de omgeving. Dan ontstaat
er een atmosfeer - de ATM atmosfeer.
Ruim een jaar lang doken schrijver Thijs Tomassen
en fotograaf Frans Kanters in het bestaan van dit
ondernemende kunstenaarstrio uit Amersfoort.
Het betere beukwerk op festivalweides, de epische
ontvoering van hun eigen kunstwerk De Stier, hun
ontmoeting met de koninklijke familie, de onvoorwaardelijke
liefde tussen Thijs en Marisja, de
professionalisering van hun bedrijf, doorpakken in
tijden van corona, de georganiseerde chaos in hun
loods, dagenlange vastlopers en momenten van extase:
het is allemaal vastgelegd in dit boek.
atmosfeer is het inspirerende verhaal, in woord
en beeld, van drie kunstenaars die festivalland
veroveren en de openbare ruimte kleuren. Van drie
collega’s die hun bedrijf zien groeien en met vallen
en opstaan structuur proberen te geven. Van drie
vrienden bovenal, die samen mooie dingen maken
en leven zoals zij dat willen. Puur, vrij en intens.