De invloed als vrijwillig Duitse migrant in Nederland op 'Heimat' en nationale identiteit

DE INVLOED ALS VRIJWILLIG
DUITSE MIGRANT IN NEDERLAND OP
‘Heimat’
en
nationale
identiteit
een visueel essay van Stefanie van Wasen

DE INVLOED ALS VRIJWILLIG
DUITSE MIGRANT IN NEDERLAND OP
‘HEIMAT’ & NATIONALE IDENTITEIT
een visueel essay van Stefanie van Wasen

inhoud
p. 7 Introductie
p. 15 Nationale identiteit
p. 23 Gemeenschappelijke deler nationale
identiteit
p. 26 Taal als gemeenschappelijke deler
p. 28 ‘Heimat’ als gemeenschappelijke deler
p. 30 ‘Heimat’
p. 35 De dimensies van ‘Heimat’
p. 49 ‘Beheimatung’
p. 53 ‘Heimat’ en nationale identiteit
p. 57 Mijn ‘Heimat’
p. 58 Ik binnen de ruimtelijke dimensie
p. 66 Ik binnen de tijdelijke dimensie
p. 70 Ik binnen de sociale dimensie
p. 76 Ik binnen de economische dimensie
p. 80 Ik binnen de culturele dimensie
p. 90 Ik binnen de emotionele dimensie
p. 95 Conclusie
p. 99 Relatie tot mijn project

introductie
6 7

Al van kinds af aan droomde ik ervan om naar
Nederland te gaan. Het zat altijd al in me, het
gevoel om Nederlands te zijn. Ik ging zeilen op
het IJsselmeer en voelde me helemaal vrij toen
de wind door mijn haar bruiste en ik niks anders
zag dan het water om me heen.
Elke keer wanneer ik de grens van Duitsland
naar Nederland overstak, overkwam mij
een gevoel van opluchting. Ik luisterde naar
Nederlandstalige luisterboeken terwijl ik er
destijds nog geen één woord van begreep,
maar ik vond de klanken toch zo mooi van deze
bijzondere taal. Het gekras in de keel bij de
uitspraak van sommige woorden gaf me elke
keer opnieuw kippenvel. Ik zong luidkeels mee
met de liedjes van Guus Meeuwis en Acda en
de Munnik, maar ik begreep alleen maar de
woorden die in het Duits hetzelfde waren.
Om de twee jaar juichte ik helemaal in oranje
gekleed en met de Nederlandse vlag als cape om
mijn nek voor het Nederlands elftal.
Gek - als Duitse.
Gedurende het EK en WK stond ik er altijd in
mijn eentje voor en kreeg ik vaak de vraag waar
mijn trots op mijn Heimat is gebleven.
“Warum zur Hölle bist du für Holland? Bist du
verrückt? Du bist Deutsche! Verhalte dich auch
so!”
“Was musst du denn mit den Käsköpfen? Die
können doch kein Fußball spielen!”
Elke keer moest ik mezelf weer opnieuw
verantwoorden en mompelde ik wat voor me
heen. Maar echt beantwoorden kon ik de vraag
nooit.
8 9

Waar kwam mijn liefde voor Nederland eigenlijk
vandaan, het verlangen naar een vreemd land
waarvan ik de taal nog niet eens sprak? Waarom
voel ik me als Duitse meer thuis in Nederland
dan in Duitsland? Ben ik echt meer Nederlands
dan Duits? Wat is überhaupt een Nederlander?
Vier jaar geleden pakte ik de moed en mijn
koffers om met deze vragen op onderzoek te
gaan. Nu ben ik hier en helemaal geïntegreerd
in Nederland. Ik spreek de taal waarbij de
mensen hier op het eerste gezicht denken dat
ik ook Nederlandse ben en de Duitsers geloven
me niet meer dat ik Duits ben. Begrijpelijk met
mijn inmiddels Nederlands accent en soms
wil ik ook weleens nog wat woorden in mijn
moedertaal vergeten. “Wow! Dafür, dass du eine
Niederländerin bist, kannst du aber echt gut
deutsch sprechen!”
Tegelijkertijd kom ik nu soms wel in best
gênante situaties in Nederland terecht, omdat
mijn uitspraak blijkbaar al zo goed is dat haast
niemand door heeft dat ik Duitse ben.
Alleen is dit niet handig als ik sommige woorden
of uitdrukkingen in het Nederlands niet ken
die eigenlijk elk Nederlands kind zou weten
en dus iedereen in zulke situaties denkt dat ik
hartstikke dom ben.
Dit is mijn dilemma. Inmiddels weet ik dat ik
nooit 100% Nederlands kan worden. Mijn wortels
liggen in Duitsland. Die zal ik altijd met me
meedragen.
Bij mijn familie en vrienden in Duitsland voel ik
me thuis, maar dus ook hier in Nederland.
Mijn ID-kaart zegt dat ik Duits ben, maar mijn
gevoel zegt iets anders.
Mijn ‘Heimat’ ligt
in twee landen.
10 11

12 13

1.0
Nationale
identiteit
14 15

In de loop van de jaren moest ik zeker al
honderden keren uitleggen waarom ik ervoor
koos om in Nederland te wonen hoewel ik
in Duitsland toch alles zou hebben en daar
een succesvol leven zou kunnen leiden. Elke
keer kon ik deze vraag maar moeilijk tot niet
beantwoorden. Het lukte me gewoon niet om te
beschrijven wat ik hier in Nederland heb en wat
ik dus in Duitsland miste. Gek dat een op het
eerste gezicht makkelijke vraag zoals deze, als
ze steeds weer opnieuw aan jou wordt gesteld,
de zicht op je eigen identiteit kan veranderen
en kan aantasten. Deze vraag is de oorzaak
voor een heleboel andere vragen die erna in
je opkomen. Deze vraag laat je twijfelen over
jezelf, jouw herkomst en jouw omgeving totdat je
zelf niet meer weet wie je bent en waar je echt
thuishoort. Dit omdat je er uiteindelijk te veel
over nadenkt en antwoorden gewoon lastig te
vinden zijn.
Een nationale identiteit bevat
gemeenschappelijke overtuigingen en
gedragswijzen die een individu of groep als een
natie verbindt.
Volgens Benedict Anderson zijn naties
‘imagined communities’ [1] die zich vanwege de
ruimtelijke afscheiding niet persoonlijk kennen,
maar in gedachten wel een voorstelling van
gemeenschap hebben. Deze voorstellingen en
overtuigingen zijn dus de verbindende factoren
voor een gemeenschappelijke identiteit, oftewel
de nationale identiteit.
De nationale identiteit kan niet alleen maar een
verbindende betekenis hebben, maar in relatie
tot andere naties ook afgrenzen. In dit geval
wordt er vooral naar verschillen gekeken. Lastig
is het nu in de tijd van globalisering. Culturen
worden door migratie steeds meer met elkaar
vermengd. Vooral Nederland staat bekend om
zijn culturele diversiteit.
De identiteitskwestie speelt voor iedereen
persoonlijk een belangrijke rol in het leven. Wie
ben ik, door wie en wat word ik beïnvloed en hoe
beïnvloed ik andere en hun identiteit? Betrek
je deze vraag ook nog op een heel land, dan
wordt het nog veel lastiger en spreekt men van
nationale identiteit.
[1] Benedict Anderson, ‘Imagined Communities. Reflections on the
Origin and Spread of Nationalism’, Verso, London, 1991
16 17

Daarom heerst in
Nederland steeds
meer een angst voor
identiteitsverlies.
In 2017 begon de
tweede kamer er
opnieuw uitgebreid
over te debatteren en
werd het een belangrijk
thema voor de
verkiezingscampagne.
In juli 2007 haalde
koningin Máxima
veel kritiek binnen
na haar toespraak
bij de presentatie
van het WRR-rapport
‘Identificatie met
Nederland’ waar ze
beweert:
‘Nederland
is veel te
veelzijdig
om in één
cliché
te vatten.
Dé Nederlander
bestaat niet.’
[2]
19

Voor mijn onderzoek
wilde ik bij het
koningshuis navragen
of hun mening
inmiddels is veranderd.
De identiteitsvraag
is in de politiek tot
een hoofdthema
gegroeid, dus dacht
ik dat de koning er
eigenlijk inmiddels
een duidelijk antwoord
op zou moeten
hebben. Nadat ik een
verzoekschrift aan de
koning heb gestuurd
met de vraag wat het
eigenlijk betekent
om zich Nederlands
te voelen en wat de
Nederlandse identiteit
inhoudt, werd ik van het
kabinet van de koning
teruggebeld. Helaas
konden ze mij geen
beter antwoord geven
dan dat dit een moeilijk
te beantwoorden vraag
is en dat het voor
iedereen anders is.
Deze antwoord gaf
me wel een nieuw
perspectief om naar
het onderwerp te
kijken. Het lastige is
dus, dat de nationale
identiteit in Nederland
door iedereen anders
geïnterpreteerd en
gedefinieerd kan
worden.
[2] Prinses Máxima, Toespraak
presentatie WRR-rapport
‘Identificatie met Nederland’,
2007, www.koninklijkhuis.nl
‘Nederland
is veel te
veelzijdig
om in één
cliché
te vatten.
Dé Nederlander
[2]
bestaat niet.’
21

Met al die verschillende meningen is het
inderdaad moeilijk om één definitie van de
Nederlandse identiteit te creëren met die
zich elke Nederlander kan identificeren.
Voor mijn onderzoek moet ik dus op zoek
gaan naar overeenkomsten in de discussie
over de Nederlandse identiteit. Als ik een
gemeenschappelijke deler zou vinden zal
het misschien mogelijk kunnen zijn voor alle
Nederlanders een toegang tot de identificatie
met Nederland te kunnen vinden en op
die manier ook de Nederlandse identiteit
laagdrempelig te kunnen definiëren.
2.0
Gemeenschappelijke
deler van de
Nederlandse
identiteit
22 23

Wat is de
gemeenschappelijke
deler van de
Nederlandse identiteit?
Om deze vraag tot op de bodem uit te zoeken
ging ik met Nederlanders in gesprek die ik
onder de meest verschillende omstandigheden
ben tegen gekomen en vroeg ze naar hun
identificatie met Nederland.
Naast familie en vrienden uit mijn directe
omgeving, vroeg ik ook Nederlanders op straat
of bij de meest Nederlandse evenementen die
er zijn, zoals het Megapiratenfestijn. Dit is een
meezingfeest waar de grootste Nederlandstalige
zangers en zangeressen het publiek in
vervoering weten te brengen en waar de hele
avond trotse Nederlanders “Viva Hollandia” en
“Jij krijgt de lach niet van mijn gezicht” uit volle
borst meebrullen.
Ik was ervan overtuigd dat ik met hulp van deze
trotse Nederlanders een antwoord op mijn vraag
zou kunnen vinden. Dit bleek niet helemaal uit
te komen.
Het antwoord op mijn vraag “Voelt u zich
Nederlands?” konden de meeste mensen
wel met “Ja, ‘tuurlijk” beantwoorden, op de
Friese mensen na. Toch op de vraag waarom
zich diegene met Nederland identificeert en
waarom hij zich Nederlands voelt, kreeg ik geen
antwoord.
Wat mij wel opviel is dat de Friezen zichzelf
als trotse Friezen beschrijven, maar zich dus
niet direct als een Nederlander zouden zien. Er
bestaat dus een gemeenschappelijke identiteit
tussen kleinere groepen in Nederland.
Maar wat is de verbindende factor tussen
deze mensen in deze kleine groepen en wat is
uiteindelijk de verbindende factor tussen al deze
groepen die dus dan samen de Nederlandse
identiteit vormt?
24 25

Taal als
gemeenschappelijke
deler
Het eerste wat hierover in me opkomt is de taal.
Volgens het Meertens Instituut die onderzoek
doet naar de Nederlandse taal en cultuur
geeft ons een gezamenlijke taal een sociale en
culturele identiteit. [3]
Dit verklaart hoezo de Friezen die ik naar hun
identificatie met Nederland vroeg zich niet
Nederlands voelen, maar Fries. Fries is erkend
als eigen taal en wat ik heb vastgesteld is dat
als twee Friezen elkaar treffen, dan wordt het
gesprek direct in het Fries voortgezet. Volgens
de Friezen hebben zij een eigen identiteit
die niet met die van de rest van Nederland
vergeleken kan worden. Zij zijn een aparte groep
die het liefst eigenlijk ook apart van Nederland
gezien zou willen worden. De taal is hierbij hun
verbindende factor. Een verbindende factor kan
ook gewoon een dialect zijn die een groep met
elkaar verbindt.
“[…]willen hun eigen dialect spreken, niet
omdat dat de communicatie nu zo bevordert –
integendeel zou ik haast zeggen – maar omdat
ze zich daarmee voorzien van een identiteit; ze
markeren zich daarmee als lid van een groep
[...] Het is een zeer menselijke eigenschap om te
werken aan groepsvorming en taal is daar een
uitstekend middel voor.” [3]
Taal kan dus een duidelijke rol bij de identificatie
met een land spelen. Maar omdat ik mezelf
al met Nederland kon identificeren voordat
ik Nederlands kon spreken, is ‘taal’ voor mij
persoonlijk niet direct de verbindende factor
voor mijn identificatie met Nederland.
Daarom besloot ik om verder op zoek te gaan
naar een andere gemeenschappelijke deler dan
taal.
[3] H. Bennis, ‘Tegengestelde krachten in taal’, Vossiuspers UvA,
2001
26
27

‘Heimat’ als
gemeenschappelijke
deler
Gedurende mijn onderzoek stelde ik vast dat het
thuisgevoel in het debat over de Nederlandse
identiteit van groot belang was. Het thuisgevoel
is een belangrijke speler als het gaat om de
identificatie met een land.
“In de discussies over de Nederlandse identiteit
valt één aspect op: voortdurend benadrukken
zowel burgers als politici dat mensen zich
in Nederland thuis moeten kunnen voelen.
Dit is zelfs officieel overheidsbeleid: de
landelijke overheid streeft ernaar, en de lokale
Amsterdamse overheid probeert het thuisgevoel
van Amsterdammers met 2 procent per jaar te
laten stijgen.” [4]
Als je je ergens thuis voelt, dan voel je je
op je plek en op je gemak. Jouw omgeving past
bij jou en andersom. Dit is ook het
streven van de staat door middel van dit in het
citaat benoemde beleid.
Door het thuisgevoel ontstaat weer een grote
gemeenschap met een eigen identiteit. Ik ben
ervan overtuigd dat jij je in Nederland thuis
moet voelen om jezelf ook Nederlands te kunnen
voelen. Als je je thuis voelt in Nederland dan voel
jij je op je gemak met de normen en waarden en
tradities die het land deelt.
Het thuisgevoel in Nederland is dus dé
gemeenschappelijke deler voor de Nederlandse
identiteit en vormt dus de basis voor mijn
onderzoek. Echter wil ik het woord ‘thuisgevoel’
in mijn onderzoek vervangen met het Duitse
woord ‘Heimat’, omdat ‘Heimat’ een grotere
lading en betekenis heeft en in meerdere lagen
kan worden onderzocht.
[4] J. Willem Duyvendak, ‘De staat dwingt iedereen om zich thuis te
voelen’, NRC, 2014
28
29

In mijn verdere onderzoek ga ik erop in wat
‘Heimat’ überhaupt is en hoe de nationale
identiteit hierdoor wordt beïnvloed. Tevens kijk
ik ernaar hoe ‘Heimat’ en de nationale identiteit
door vrijwillige migratie wordt beïnvloed.
Door middel van eigen ervaringen en andere
Duitsers in Nederland wil ik dit vraagstuk dus
op vrijwillige Duitse migranten in Nederland
betrekken om dichterbij een antwoord op mijn
eigen relatie met Nederland en Duitsland te
komen.
3.0
‘Heimat’
30 31

Oorsprong
Het Duitse woord “Heimat” is een veelzijdig
begrip die moeilijk te definiëren is. Het is een
klein woord met een grote emotionele lading en
laat zich niet naar het Nederlands vertalen. Elke
vertaling zou een tekortkoming van de betekenis
van ‘Heimat’ zijn en zo wordt het in Nederland
gewoon in het taalgebruik opgenomen.
Het woord ‘Heimat’ bestaat in deze vorm sinds
het 15e eeuw. Voor deze tijd gebruikte men
de oudhoogduitse woorden heimuoti oftewel
heimōti en het middelhoogduitse heimout.
“Volgens de etymologie heeft Heimat de
indogermaanse wortel ‘kei’ wat zoveel betekend
als ‘liggen’, oftewel ‘een plek, waar men zich
neerlaat’.” [5]
Definitie
‘Heimat’ is heel simpel geformuleerd de relatie
tussen mens en ruimte. (Jens Jäger, 2017) In het
algemeen wordt het begrip ‘Heimat’ toegepast
op de plek waar je als mens bent geboren
en waar de eerste sociale gebeurtenissen
plaatsvinden. Het is het begin van een vorming
van je eigen identiteit, karakter, instelling en
wereldbeschouwing. [6]
Veel mensen verbinden ‘Heimat’ dus met
hun geboorteplaats en de plek waar ze zijn
opgegroeid. Toch kan ‘Heimat’ niet alleen maar
ruimtelijk gedefinieerd worden, maar het kan ook
associaties oproepen met bepaalde abstracte
dingen zoals bijvoorbeeld religie en natie. Er is
dus niet alleen maar een locatie aan ‘Heimat’
verbonden, maar het heeft nog veel meer lagen
die ik in het volgende hoofdstuk verder ga
toelichten.
[5] Vertaald uit het Duits: Manfred Seifert, ‘Heimat’, in: Online-
Lexikon zur Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen
Europa, 2016
[6] Brockhaus – Die Enzyklopädie in 24 Bänden, 20. nieuwe oplage,
Leipzig, Mannheim, F.A. Brockhaus, 1996-99
32 33

‘Heimat’ kent verschillende dimensies: ruimtelijk,
tijdelijk, emotioneel, sociaal, economisch
en cultureel die elkaar in bepaalde dingen
overlappen. Met hulp van deze dimensies lukt
het een basisdefinitie van ‘Heimat’ te creëren.
Toch zal er een volledige definitie nooit mogelijk
zijn, omdat ‘Heimat’ uiteindelijk een subjectief
gevoel blijft die iedereen op een andere manier
ervaart en invult.
3.1
De dimensies
van ‘Heimat’
34 35

Tijdelijke
dimensie
De ontwikkelingen en veranderingen kunnen zich
ook betrekken op de andere dimensies die ik
hierna ga uitleggen.
‘De goeie ouwe tijd’ - De tijdelijke dimensie
betreft vooral de kindsheid en de herinneringen
hieraan, omdat je in deze fase de grootste
ontwikkelingen meemaakt en je jouw identiteit
vormt.
‘Heimat’-gevoelens kunnen veroorzaakt worden
door bijvoorbeeld herinneringen aan vroeger.
Deze gevoelens ontstaan vooral als mensen
weggaan uit hun vertrouwde omgeving en als ze
zich in hun nieuwe omgeving niet op hun plek
en hun gemak voelen. Vaak denken ze dan terug
aan de goede oude tijden waar ze zich gelukkig
hebben gevoeld en zij een vertrouwde kring om
zich heen hebben gehad.
In de tijdelijke dimensie kan ‘Heimat’ ook
betekenen dat je je in een bepaalde tijdperk
meer thuis voelt dan in een andere. Onder de
nom van ‘Vroeger was alles beter’ drukken vooral
ouderen uit dat de ontwikkelingen veel te snel
gaan voor hen en zij niet meer meekomen met
de tijd. Vroeger vonden ze zich in de wereld
beter terecht en nu is alles om hun heen anders
geworden.
38 39

‘Heimat’ betreft onder andere ook de relatie met
andere mensen en met jezelf.
De sociale dimensie omvat vooral de
familie in wiens aanwezigheid je liefde,
geborgenheid en veiligheid voelt, maar ook je
vriendenkring, die met je mee is gegroeid en met
die je zowel goede als ook slechte dingen hebt
meegemaakt. Het is een vertrouwde omgeving
die steun biedt en je opvangt als je zelf zonder
hulp niet meer verder komt in je leven.
Als je het begrip ‘Heimat’ uit de sociologische
perspectief benaderd dan is iedereen ‘heimatlos’,
dus zonder ‘Heimat’, die sociaal verstrooid is. [7]
De ‘Heimatlosigkeit’ ontstaat bij verandering van
de vertrouwde en sociale omgeving, bijvoorbeeld
door maatschappelijke veranderingen, maar
ook verandering van de landschap met nieuwe
gebouwen.
Sociale
dimensie
[7] Oskar Negt, ‘Wissenschaft in der Kulturkrise und das Problem
der Heimat’, in: Heimat. Bundeszentrale für politische Bildung,
Bonn 1990, p.185
40
41

Culturele
dimensie
Op cultureel gebied is de ‘Heimat’ vooral door
de in de jaren 50 en 60 gemaakte ‘Heimatfilme’
vertegenwoordigd. De oudere ‘Heimatfilme’
hadden het doel het publiek te vermaken en dus
ging het in deze films meestal over liefde en
vriendschap en was alles koek en ei. De moderne
‘Heimatfilme’ zoals de filmtrilogie ‘Heimat’ van
Edgar Reitz lieten de realiteit zonder clichés zien
en waren meestal aan belangrijke historische
gebeurtenissen gekoppeld. Dit leverde een
realistisch en meer gedifferentieerd beeld van
‘Heimat’ op dan wat in de vroegere ‘Heimatfilme’
te zien was.
Traditie speelt een grote rol binnen een Heimat
en maakt een groot deel ervan uit of je je ergens
op je gemak voelt of juist niet. Dit heeft er vooral
mee te maken, omdat tradities een grote impact
hebben op je sociale omgeving en het gedrag
van mensen.
Er zijn verenigingen die ervoor zorgen dat
tradities bewaart blijven.
Naast lokale verenigingen behandelen in
sommige landen ook politicus het thema
‘Heimat’ op landelijk niveau. Sinds 2018 heeft
Duitsland het ‘Bundesministerium für Inneres’
met ‘Bau’ (bouw) und ‘Heimat’ uitgebreid tot
‘Bundesministerium des Innern, für Bau und
Heimat’.
De ‘Heimat’-commissie is verantwoordelijk
voor de sociale cohesie, demografie en de
ruimteordening. Omdat het begrijp ‘Heimat’ door
iedereen anders wordt ingevuld is er nog steeds
veel twijfel over wat het nieuwe ministerie
precies inhoudt.
42 43

Economische
dimensie
Het is wetenschappelijk bewezen dat mensen
een voorkeur voor producten uit hun eigen
‘Heimat’ hebben. [8]
De ‘Heimat’ geeft mensen een vertrouwd en
veilig gevoel en dus hebben koper een beter en
veiliger gevoel als ze ‘Heimat’-eigen producten
kopen dan vreemde producten uit een andere
regio.
Dit fenomeen is niet alleen maar bij
productaankopen te zien, maar ook bij de koop
van aandelen.
In 2018 schreef Christian Kirchner in de
economie-tijdschrift ‘Capital’ dat Duitsers
eerder hun geld in Duitse bedrijven uit de buurt
investeren dan in buitenlandse. Zij handelen
uit dezelfde reden als consumenten die liever
‘Heimat’-eigen producten kopen en koppelen
aan deze bedrijven een veiliger gevoel dan
aan onbekende bedrijven verder weg maar die
misschien wel meer geld zouden opleveren. [9]
[8] Reimar v. Alvensleben, ‘Verbraucherpräferenzen für regionale
Produkte: Konsumtheoretische Grundlagen’, p. 6, Universität Kiel,
1999
[9] Christian Kirchner, ‘Lieb und teuer’, in: Capital, Tijdschrift 6/2018,
p. 108
44 45

Emotionele
dimensie
Psychologisch gezien is de ‘Heimat’ een
subjectief gevoel met een eigen zichtwijze op
een plaats, maatschappij, eigen identiteit en
ontwikkeling.
Een ‘Heimat’ kan je vrijwillig verlaten, je kan
ertoe worden gedwongen om ze te verlaten,
maar je kan een ‘Heimat’ ook verliezen. De
verschillendste redenen zoals bijvoorbeeld
studie in het buitenland, oorlog of natuurrampen
spelen hierbij een rol.
Als men niet meer in zijn ‘Heimat’ is of deze
heeft verloren kan deze grote verandering
pijnlijke gevoelens zoals het verlangen ernaar
veroorzaken. Dit gevoel wordt in Duitsland ook
wel ‘Heimweh’ genoemd en kan dus bij een
gebrek van ‘Heimat’ niet alleen maar in de
tijdelijke dimensie, maar ook in een ruimtelijke,
sociale en culturele dimensie voorkomen.
46 47

Een ‘Heimat’ kent dus verschillende dimensies.
Deze dimensies worden in verschillende landen
anders ingevuld, omdat zich vooral ruimte,
cultuur en maatschappij in de meeste landen
van elkaar onderscheiden.
3.2
‘Beheimatung’
Hieropvolgens ga ik onderzoeken in hoeverre
‘Heimat’ en nationale identiteit door vrijwillige
migratie wordt beïnvloedt.
Hierbij neem ik mezelf en mijn eigen ervaringen
als vrijwillig Duitse migrant in Nederland als
voorbeeld.
48 49

Als men spreekt van vrijwillige migratie dan
maak je de bewuste keuze om in een ander
land te gaan wonen. Jij ziet in het nieuwe land
een betere toekomst voor jezelf. De motivatie
om te emigreren is dan een heel andere dan
bijvoorbeeld bij iemand die uit zijn land moet
vluchten vanwege oorlog en misschien eigenlijk
helemaal niet zijn eigen land wil verlaten. Het is
dus makkelijker om in een land te integreren als
je er vrijwillig naartoe gaat.
Maar is het dan ook mogelijk door middel van
vrijwillige migratie een tweede of zelfs nieuwe
‘Heimat’ te winnen?
“Ubi bene, ibi patria.” (vertaald naar NL: Daar
waar het goed gaat met me, daar is mijn
vaderland, mijn Heimat.) Volgens dit Latijnse
spreekwoord is het mogelijk een ‘Heimat’
onafhankelijk van zijn geboorteland te hebben.
In het Duits spreken we dan van ‘Beheimatung’.
Dus een proces waarin je een nieuwe ‘Heimat’
onafhankelijk van je geboorteland wint.
In een artikel van de tijdschrift ‘Der Spiegel’
werden mensen met migratieachtergrond
geïnterviewd. Zij vertellen dat ze het land van
hun etnische herkomst, maar ook het land waar
ze al lang leven als ‘Heimat’ erkennen. [10]
‘Ubi bene,
ibi patria.’
Voor het krijgen van een tweede ‘Heimat’ in
een ander land is het van belang de taal te
leren en dus actief mee te werken aan de eigen
integratie. Het wordt tevens een stuk makkelijker
als de gezelschap waarin jij graag opgenomen
wilt worden, openheid toont.
[10] Daniel Steinvorth, ‘Kültürschock in Istanbul’ , in: Der Spiegel
26/2010. 28. Juni 2010, p. 97
50
51

3.3
‘Heimat’ en
nationale
identiteit
52 53

Als Duitse migrant in Nederland moet je wel een
paar obstakels overwinnen voordat je helemaal
bent geïntegreerd. “Na de oorlog was het tot in
de jaren tachtig voor Duitsers, meestal vrouwen,
niet eenvoudig om zich in Nederland werkelijk
thuis te voelen. […] Door de herinnering aan de
hongerwinter, het bombardement op Rotterdam
en de deportatie van de joden, die vooral in
Amsterdam woonden, is de anti-Duitse reflex er
langer manifest gebleven.” [11]
Inmiddels is het wel een stuk makkelijker
geworden voor Duitsers in Nederland, maar moet
je wel de soms flauwe grappen uit de oorlogstijd
voor lief nemen.
Zo werd ik nog wel eens van Nederlanders
gevraagd waar ik de fiets van hun oma heb
verstopt of zijn roepnamen zoals ‘Mof’ geen
uitzondering. Vaak merk ik dat vooral de jongere
generatie helemaal niet meer weet waar deze
uitdrukkingen eigenlijk vandaan komen en
beseffen ze de impact ervan niet. Ik herinner me
ook aan een public viewing van een wedstrijd
van het Oranje Elftal. Middenin de menigte
stond ik er met mijn oranje kleren, om niet als
Duitse op te vallen en toen de eerste geluiden
van het lied ‘Seven Nation Army’ klonken, brulde
iedereen ‘Alle Duitsers zijn homo’. Menig Duitse
zou in dit geval beledigd naar huis zijn gegaan,
toch ik stond luidkeels mee te zingen. Ik werd
helemaal meegesleept door de oranje
gloed op het grote plein en voelde me meer
Nederlands dan ooit.
Mijn trots op Duitsland was helemaal verdwenen.
Het liefst had ik gewoon direct de Nederlandse
staatsburgerschap willen aannemen. In de eerste
maanden die ik in Nederland woonde voelde ik
nauwelijks een connectie met Duitsland. Ik miste
er niks behalve mijn familie en vrienden. Van
begin af aan voelde ik me thuis in Nederland
en was het mijn nieuwe ‘Heimat’ geworden. Ik
voelde me hier gewoon meer op mijn plek.
Maar waarom eigenlijk?
[11] Dik Linthout, ’Onbekende Buren’, 2007, Amsterdam
54
55

Om te analyseren waarom ik mezelf meer
Nederlands voel dan Duits ga ik kijken in
hoeverre ik me binnen de dimensies van
‘Heimat’ meer aangetrokken voel tot Nederland
of Duitsland. Ik ga dus kijken welk impact mijn
‘Heimat’-gevoel op mijn nationale identiteit
heeft.
4.0
Mijn ‘Heimat’
56 57

ik binnen de
ruimtelijke
dimensie
Ik ben geboren en getogen in Duitsland, toch
was ik vaak op vakantie in Nederland. Door
de jaren heen heb ik dus beide landen leren
kennen. Het huis van mijn ouders geeft me een
vertrouwd en veilig gevoel door de liefde en
geborgenheid die zij mij geven. Maar ook in mijn
appartement hier in Groningen die ik helemaal
naar mijn eigen smaak kon inrichten voel ik me
thuis.
Ik ging vaak zeilen op het IJsselmeer. Aan deze
herinnering koppel ik altijd een gevoel van
vrijheid als ik aan het water denk en hoe je
vanuit de boot in de verte kan kijken en er geen
land in zicht is.
Over het algemeen ligt mijn voorkeur ruimtelijk
gezien in Nederland. Duitsland voelt voor mij
heel zwaar en grijs aan, terwijl Nederland mij
een luchtig gevoel geeft door de scheve huizen
en de kleur van de bakstenen op elk huis.
Nederlandse huizen zijn meestal kleiner dan
Duitse huizen. “In den Niederlanden wird
vorwiegend vertikal gewohnt. Sechs bis sieben
Meter breit - und dann ab in die Höhe.” [12]
Maar door de grote ramen is de woonkamer
die meestal nog met een keuken en eetkamer
zijn verbonden heel licht door de zon die
naar binnen schijnt. Meestal is dus een hele
verdieping ook maar één kamer. Op die manier
heb je wel een grote leefruimte waar je de
familie vaker tegen komt. In Duitse huizen
heeft elke kamer een eigen functie en is dus
alles door muren afgesloten. Meestal zit dan
ook iedereen op zijn eigen kamer op het samen
eten na.
Als ik in Nederland ben mis ik soms wel
de bergen en de vertrouwde omgeving in
Duitsland, maar dit verlangen kan ik bij elk
bezoek bij mijn ouders weer voor een tijd
stillen. Binnen de ruimtelijke dimensie voel ik
me meer tot Nederland aangetrokken.
[12] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p.46
58
59

60 61

62 63

Duitsland
0
Nederland
1

ik binnen de
tijdelijke
dimensie
De emigratie naar Nederland was voor mij een
nieuw begin. Vroeger was ik veel te verlegen om
contacten te leggen en mezelf zoals ik ben aan
de buitenwereld te presenteren. In Nederland val
je niet zo snel op, omdat niemand echt durft zijn
‘hoofd boven het maaiveld uit te steken’.
Dat vind ik erg prettig.
Als ik aan vroeger denk heb ik vaak gemengde
gevoelens en is het niet alleen maar ‘de goeie
ouwe tijd’, maar ook een tijd van onzekerheid
en verdriet die ik automatisch aan mijn relatie
met Duitsland koppel. Sinds basisschool, na de
eerste vakanties in Nederland en dan door de
jaren heen voelde ik me meer tot Nederland
aangetrokken. Hoe ouder ik word hoe bewuster
ik ook word van mijn Nederlandse en ook Duitse
identiteit.
66 67

Duitsland
0
Nederland
2

ik binnen de
sociale dimensie
Het grootste verschil tussen Duitsland en
Nederland zie je bij het contact leggen met
mensen. In Duitsland zijn de mensen meer
afstandelijk. Een vreemde spreek je standaard
met ‘u’ aan en dat zal ook de komende
ontmoetingen niet snel naar een persoonlijk
gesprek en naar een aanspraak met voornamen
veranderen. Heel anders is dit in Nederland.
Daar leer je je nieuwe buren binnen één dag
al beter kennen dan je vroegere buurman in
Duitsland die tien jaar naast je woonde. “Die,
wie mir schien, sehr freimütigen Holländerinnen
kannten nicht nur bei One-Night-Stands und
Seitensprüngen keine Hemmungen - sie redeten
auch frei von der Leber weg darüber […]” [13]
Tussen Nederlanders is de contact heel
makkelijk.
“[…]als ich versuchte, einen Termin mit
Ruud Lubbers zu bekommen, ehemaliger
niederländischer Ministerpräsident und hoher
Flüchtlingskommissaar der Vereinten Nationen.
[…] darauf meldet er sich auf meinem Handy:
’Hallo Kerstin, hier ist Ruud, du wolltest doch
einen Termin mit mir ausmachen.’ ” [14]
Er heerst geen hiërarchie. Zelfs op werk bestaat
er niet zoiets als de ‘bazen-mentaliteit’ en
iedereen wordt bij zijn voornaam genoemd.
Iedereen is gelijk en dat leidt tot een heel
ontspannen werksfeer waar ik persoonlijk veel
beter in kan werken dan in Duitsland waar je
meestal op werk weinig gelijkgestemden hebt.
Duitsers zijn bang dat ze respect verliezen zodra
ze overgaan naar een aanspraak met voornaam.
Daarom is een academische titel in Duitsland
ook zo belangrijk. Dan weet iedereen dat jij
met je titel iets beter bent dan een ander. Kijk
ik dus naar de sociale dimensie dan voel ik me
in Nederland veel meer op mijn gemak dan
in Duitsland. ‘Doe normaal dan doe je al gek
genoeg’. Het levensmotto van een Nederlander
en vanaf nu dus ook van mij.
[13][14] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p.135
70
71

Firma X
72 73

Duitsland
0
Nederland
3

ik binnen de
economische
dimensie
Ik mis het Duitse brood van thuisthuis. Elke
keer als mijn ouders op bezoek komen in
Nederland, zit mijn vrieskast weer stampvol
met het lekkere zuurdesembrood waarna je na
één plakje al vol zit. Dat is heel anders dan het
luchtige ‘brood’ hier in Nederland waar voor mijn
gevoel meer lucht in zit dan voedingsstoffen.
“Ich schauderte auch ob des weichen Brotes,
für das ‘luftig’ wohl noch eine Untertreibung ist,
da man die Scheiben mühelos zu einem Krümel
zusammendrücken kann, [...]” [15]
Als ik kijk naar de economische dimensie zou ik
dus nog steeds de producten uit Duitsland als
‘Heimat’-eigen beschouwen.
Mijn voorkeur ligt bij het doen van
boodschappen in Duitse winkels, maar wel met
Nederlanders achter de kassa, alsjeblieft! Die
zijn veel vriendelijker en geduldiger dan Duitse
winkelmedewerkers.
Bij het online bestellen van producten kijk ik
meestal op Duitse webshops. Blijkbaar koppel
ik nog steeds ‘kwaliteit’ aan Duitse merken.
Voor mijn gevoel zijn producten stabieler en
efficiënter als ze uit Duitsland komen dan uit
Nederland of andere landen.
Volgens de economische dimensie ben ik dus
nog steeds Duits.
[15] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p.36
76
77

Duitsland
1
78
Nederland
3

ik binnen de
culturele
dimensie
Op het eerste gezicht lijken Duitsland en
Nederland veel op elkaar. Toch hoe langer ik
hier in Nederland woon, hoe meer verschillen ik
waarneem.
Het zijn er zo veel dat ik ze niet allemaal
kan opnoemen. Ik ga me op de belangrijkste
verschillen richten die de meeste indruk hebben
gemaakt op mij.
Kijk bijvoorbeeld naar verjaardagen.
In Duitsland heb je heel snel een groepsvorming
op feesten. Er zijn of ‘Stehpartys’ waar je een
hele ruimte alleen maar met sta-tafels inricht
of feestjes waar je kleine zitgroepen vormt met
‘Bierzeltgarnituren’. Elk huishouden in Duitsland
heeft zoiets sowieso standaard in zijn opslag
staan. Dan begin je met koffie en een taartbuffet
die zich samenstelt uit verschillende
soorten. Meestal bakken de buren en vrienden
voor jouw verjaardag en nemen ze elk een ander
taart mee. Het wordt als belediging opgevat als
je niet meerdere stukken taart hebt geproefd
en meestal heb je al verschillende soorten op
je bord, zodat je maar één keer naar het buffet
moet lopen. Als je een goede vriend bent van de
jarige ga je diegene met een knuffel feliciteren,
maar als je gewoon een aanhangsel of een
buurman bent dan ga je de hand schudden.
Op mijn eerste verjaardag in Nederland werd ik
overrompeld met felicitaties terwijl ik helemaal
niet jarig was. Iedereen gaf me drie zoenen, ook
de mensen die ik nog nooit in mijn leven heb
gezien.
Door de zitordening wordt je zo goed als
gedwongen om met iedereen in gesprek te gaan.
Want iedereen zit gewoon in een grote kring.
Naar een buffet lopen moet je ook niet, want er
staan kleine hapjes (stukjes salami en kaas) in
het midden van de kring. Soms krijg je nog taart,
maar er wordt maar één stuk aan je aangeboden.
“[...]noch gleich zwei appeltaarten
danebengestellt. Was aber noch lange nicht
hieß, dass es jemandem in den Sinn kam,
ein zweites Stück zu essen. [...] Da hätte ich
auf meinem Stuhl im Kreis ja wie auf einem
Serviertablett gesessen!” [16]
[16] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p.180
80
81

Het is dus aan te raden om vóór een verjaardag
in Nederland een goede bodem te leggen.
Mijn eerste verjaardag in Nederland was dus ook
mijn eerste cultuurschok. Toch als je maar eerst
aan deze manier van verjaardag vieren bent
gewend, lijken de verjaardagen in Duitsland heel
ongezellig en meer op een vreetfestijn dan op
een huldiging van een jarige.
‘hieperdepiep
hoeraaaaa’
82 83

‘Alles Gute’
84 85

Naast verjaardagsfeestjes lopen nog andere
dingen in Nederland anders dan in Duitsland.
Duitsland is een heel bureaucratisch land
met veel regels en verboden. Als je je ergens
niet aan houdt, dan ga je het moeilijk krijgen.
Nederlanders zijn daar toch weer een beetje
makkelijker in. Vaak worden dingen die eigenlijk
verboden zijn, maar die toch iedereen doet,
gewoon gedoogd.
“ ‘Gedogen’ nennen die Niederländer diese
gesetzliche Grauzone, in der sie etwas, das
eigentlich verboten ist, aus praktischen Gründen
unter bestimmten Bedingungen doch erlauben.”
[17]
Gedoogbeleid. Dit woord hoorde ik voor het eerst
toen ik op een warme zomeravond met vrienden
van mij in het park wilde barbecueën. Overal zag
je de verbodsborden ‘Barbecueën verboden’ met
daarachter een stuk of 100 man die gemoedelijk
op een picknick-deken zaten, biertjes aan het
slurpen waren en ernaast het vlees op de
barbecue klaar gingen maken. Met de manier
waarop de politie met de situatie omging, had je
haast nog kunnen verwachten dat ze zich erbij
gingen vergezellen om ook te gaan barbecueën.
Zolang het niet uit de hand loopt, wordt het
gewoon gedoogd. In Duitsland zou iedereen door
de politie weggestuurd worden en nog een dikke
boete hebben ontvangen, maar in Nederland
zegt men gewoon ‘moet kunnen’.
Deze makkelijke en een Duitser zou zeggen
naïeve aard van de Nederlanders, zie je overal
in het alledaagse leven terug. Ik heb het gevoel
dat ik hier in Nederland meer van mijn leven
kan genieten. Het is niet zo dat je alles mag,
maar dat er meer ruimte is om écht te leven. In
Duitsland wordt je beperkt in je eigen manier
van leven. Je hebt daar het gevoel dat je
constant onder controle staat. Dit heeft volgens
mij ook te maken met de hiërarchie in Duitsland
en dat je voor alles wat je doet gevoelsmatig
verantwoording verschuldigd bent. Er staat
altijd iemand boven je die op je vingers tikt.
In Nederland heerst toch eerder een ‘iedereen
is gelijk’-mentaliteit, wat het leven meer
ontspannen maakt.
[17] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p.180
86
87

1
Duitsland
4
Nederland

ik binnen de
emotionele
dimensie
“[...]meine erste richtige Heimwehattacke
bekommen und fühlte mich seitdem ziemlich
einsam und verlassen. Eine richtige Freundin
fehlte mir hier halt noch immer.” [18]
Door mijn familie en vrienden in Duitsland voel
ik me nog steeds met mijn Duitse ‘Heimat’
verbonden. Toch door dit gemis hier in Nederland
krijg ik soms ‘Heimweh’ en verlang naar een lang
een diepgaand Duits gesprek met mijn ziels-/
verwanten. Als ik in Duitsland ben heb ik soms
ook ‘Heimweh’ naar Nederland. Ik voel me in
beide landen thuis en kan niet zonder het ene of
het ander.
[18] Kerstin Schweighöfer, ‘Auf Heineken könn wir uns eineken’,
München, 2016, p. 226
90
91

Duitsland
2
Nederland
5

5.0
Conclusie
94 95

Omdat ik vrijwillig naar Nederland ging en ik in
het begin zelfs van plan was om de Nederlandse
staatsburgerschap aan te nemen, was ik erg
gemotiveerd om goed en snel te integreren. Ik
leerde binnen vier weken Nederlands en liet de
nieuwe omgeving en cultuur op me inwerken.
Elke dag die ik me hier meer thuis voelde, bracht
me dichterbij de Nederlandse identiteit. Door
de reflectie van de dimensies van ‘Heimat’
op mezelf werd duidelijk dat ik mezelf meer
Nederlands voel dan Duits, maar dat ik nooit
100% Nederlands kan worden. Mijn wortels
liggen gewoon in Duitsland en dat zal altijd zo
blijven.
Al die jaren kon ik de vraag hoezo ik in
Nederland wilde wonen en ik Nederlandse wilde
zijn niet goed beantwoorden. Uit mijn onderzoek
blijkt dat ‘Heimat’ een cruciale rol speelt bij een
identificatie met een land.
Ik kan nu differentiëren tussen mijn Duitse en
Nederlandse identiteit en kan nu van mezelf
zeggen dat ik zowel Nederlandse als Duitse ben.
Een dubbele staatsburgerschap zou in mijn geval
het best bij me passen, maar dat is helaas niet
meer mogelijk. Om helemaal de Nederlandse
staatsburgerschap aan te nemen voel ik me
toch nog te Duits. Ik heb de trots op mijn
eerste ‘Heimat’ (Duitsland) weer terug kunnen
vinden en ga een leven in mijn tweede ‘Heimat’
(Nederland) tegemoet.
Of Duitser of Nederlander - dat maakt
uiteindelijk niet uit. Het belangrijkste is dat je je
ergens thuis voelt en je je dromen kan najagen
onafhankelijk van je nationaliteit. Ik hoop dat
iedereen uiteindelijk zijn ‘Heimat’ gaat vinden
en dat ‘Heimatlosigkeit’ een woord zonder
betekenis gaat worden.
96 97

5.1
Relatie tot
mijn project
‘Heimat’ vormt de basis van een nationale
identiteit. Dit resultaat uit mijn onderzoek
ga ik in mijn afstudeerproject ‘Etalage van de
Nederlandse identiteit - Heimat’ visualiseren.
98 99

De Nederlanders zitten in een fase van angst
voor identiteitsverlies.
In mijn fotoserie ‘Etalage van de Nederlandse
identiteit - Heimat’ gebruik ik de kennis die ik
uit dit onderzoek heb gewonnen. Het is mijn
doel om de Nederlandse identiteit in beeld te
brengen en deze laagdrempelig te defineren.
Omdat ik nu weet dat de basis voor een
Nationale identiteit de ‘Heimat’ is, ga ik het
thuisgevoel in Nederland vastleggen. Met de
fotos wil ik de identiteit aan de Nederlanders
teruggeven en een toegang tot identificatie met
hun land creëren.
In de reflectie van het raam kan je nog de
omgeving zien. De wisselwerking tussen het
thuisgevoel van de Nederlanders en hun
omgeving vormt dan in mijn fotos uiteindelijk de
Nederlandse identiteit.
Voor Nederlanders zijn de gewone dingen in het
alledaagse leven onzichtbaar geworden. Alles
wat een thuisgevoel geeft maakt deel uit van de
Nederlandse identiteit en ik als Duitse kan met
de perspectief als buitenstaander deze dingen
weer zichtbaar maken en er weer een betekenis
aan geven.
Ik heb ervoor gekozen om door de grote ramen in
Nederland naar binnen te fotograferen. De grote
ramen zijn voor mij als Duitse het eerste wat me
in Nederland opviel en staat tegelijkertijd als
symbool voor de openheid van de Nederlanders.
Op de fotos, zie je uiteindelijk letterlijk het
(t)huis. Daar zijn de mensen het meest puur.
100 101

Heimat’
vormt de basis
van een
ationale
identiteit
102 103

literatuurlijst
en bronnen
[1] Benedict Anderson, ‘Imagined Communities.
Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism’, Verso, London, 1991
[2] Prinses Máxima, Toespraak presentatie WRRrapport
‘Identificatie met Nederland’, 2007,
www.koninklijkhuis.nl
[3] H. Bennis, ‘Tegengestelde krachten in taal’,
Vossiuspers UvA, 2001
[4] J. Willem Duyvendak, ‘De staat dwingt
iedereen om zich thuis te voelen’, NRC, 2014
[5] Vertaald uit het Duits: Manfred Seifert,
‘Heimat’, in: Online-Lexikon zur Kultur und
Geschichte der Deutschen im östlichen Europa,
2016
[6] Brockhaus – Die Enzyklopädie in 24 Bänden,
20. nieuwe oplage, Leipzig, Mannheim, F.A.
Brockhaus, 1996-99
[7] Oskar Negt, ‘Wissenschaft in der Kulturkrise
und das Problem der Heimat’, p. 185. in: Heimat.
Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1990
[8] Reimar v. Alvensleben,
‘Verbraucherpräferenzen für regionale Produkte:
Konsumtheoretische Grundlagen’, p. 6,
Universität Kiel, 1999
[9] Christian Kirchner, ‘Lieb und teuer’, p. 108
in Capital, Tijdschrift 6/2018
[10] Daniel Steinvorth, ‘Kültürschock in Istanbul’ ,
p. 97 in: Der Spiegel 26/2010. 28. Juni 2010
[11] Dik Linthout, ’Onbekende Buren’, 2007,
Amsterdam
[12][13][14][15][16][17][18] Kerstin Schweighöfer,
‘Auf Heineken könn wir uns eineken’, Ervaringen
van een Duitse in Nederland, p.46, 2016
Visuële inspiratie:
Nora Krug, ‘Heimat’, 2018
104 105

Stefanie van Wasen
Grafisch Ontwerp
Academie Minerva, Groningen
Promotoren:
Gert Jan Mulder
Marianne van Voorn
David Stroband
2019