Bzzz 28 - Nederlandse Entomologische Vereniging

In dit nummer onder meer:
Nieuwsbrief
Sectie Sectie Sectie Hymenoptera
Hymenoptera
Nederlandse Nederlandse Entomologische Entomologische Vereniging
Vereniging
De zilveren zandbij (Andrena argentata) in de Schoorlse duinen
De harkwesp Bembix rostrata. Een literatuurstudie
Xenos vesparum komt hogerop
nummer 28
november 2008

Foto voorpagina: Bembix rostrata, vrouwtje, gravend.
Foto: Pieter van Breugel.
Vormgeving: Jan Smit.
Druk: Drukkerij Presikhaaf, Arnhem.
Redactioneel
Redactioneel
In het vorige nummer van onze nieuwsbrief (Bzzz 27)
hebben we de leden gevraagd op welke manier men
Bzzz het liefste wil ontvangen, op papier of digitaal.
Helaas hebben we van slechts 16% van de leden
hierop respons gekregen en daarvan was de grote
meerderheid voor het handhaven van de papieren
uitgave. Vandaar opnieuw een vers gedrukte editie van
Bzzz op papier.
Het nummer is weer goed gevuld, met een aantal
artikelen van gevarieerde lengte. Hans Nieuwenhuijsen
maakt een start met een nieuwe rubriek:
Veldobservaties. Hij trapt af met een artikel over
Andrena argentata in de Schoorlse duinen. Meteen
gevolgd doot een kort stukje over Nomada
leucophthalma, door Henk Beers.
Bij de ‘Artikelen’ heeft Theo Peeters een
literatuurstudie gecombineerd met veldwaarnemingen
over Bembix rostrata. Rosita Bink-Moenen is in de war
geraakt door drie nauw-verwante Colletes-soorten. Jan
Smit en John Smit melden het naar het noorden
opschuiven van Xenos vesparum. De uirbreiding van
Colletes hederae wordt besproken door Jan Smit en
Albert de Wilde.
Verder een kort artikeltje over vangsten met
malaisevallen.
36
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
ISSN 1387-1773
Nieuwsbrief sectie Hymenoptera van de
Nederlandse Entomologische Vereniging
Redactie
H. Nieuwenhuijsen, T. Peeters, J. Smit
Redactieadres
Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven
e-mail: smit.jan@hetnet.nl
Website
www.nev.nl/hymenoptera/
Bij ‘Literatuur’ worden 4 recente uitgaven besproken.
En, zoals intussen een goede gewoonte is, in het
laatste nummer van het jaar, de literatuur van het
voorgaande jaar (2007) bijeen vergaard door Theo
Peeters in ‘AcuBieb’.
Een vijftal leden van de sectie heeft de Tagung in
Stuttgart bezocht in het eerste weekend van oktober,
ze doen hiervan verslag bij ‘Aculeaten in het
buitenland’. Hier ook een oproep om vangsten van
Colletes hederae aan te leveren.
Let vooral ook op de oproepen, zo wordt er gevraagd
de bijdrage voor 2009 over te maken, en er is een
oproep van de universiteit in Groningen voor hulp.
En stuur de leuke vangsten van 2008 weer op, zodat
we daarvan een overzicht kunnen maken in nummer
29.
De studiedag van de sectie op 24 januari 2009 wordt
aangekondigd bij ‘Mededelingen’.
Raymond Broersma heeft de samenvattingen bij de
artikelen in het engels vertaald, waarvoor onze dank.
Op 29 april 2008 is Dr. H.H. Evenhuis, één maand na zijn 89ste verjaardag, overleden. Hij was sinds 1942
lid van de NEV en sinds 1995 lid van onze sectie. Zijn belangstelling ging uit naar de algemene entomologie
en hij hield zich bezig met de Charipidae, een familie van de parasitaire wespen.
In een volgend nummer zullen we een In Memoriam aan hem wijden.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Veldobservaties
Veldobservaties
Veldobservaties
Veldobservaties
We kennen in het voorjaarsnummer van onze
nieuwsbrief de rubriek “Bijzondere waarnemingen”.
Het is een faunistische rubriek: welke bijzondere soort
is in een bepaald jaar waar in Nederland
waargenomen? In de rubriek “Excursieverslagen”
proberen we steeds meer een ecologische invalhoek
naar voren te brengen. We proberen vast te stellen
welke soorten aculeaten in een bepaald habitat
voorkomen. Ook het gedrag van soorten komt aan
bod. De rubriek “Veldobservaties aan spinnendoders”
richt zich meer op de vraag hoe een bepaalde
spinnendodersoort zich in zijn habitat gedraagt. Het
lijkt ons goed deze rubriek uit te breiden met de
andere aculeaten en voortaan te spreken van de
rubriek ‘Veldobservaties’.
We weten dat een aantal van onze leden
waarnemingen doet aan het gedrag van aculeaten. Ze
registreren met name nestbouw gedrag, soms
voortplantingsgedrag. Speciaal die leden wordt
verzocht in de komende nummers hun bijdrage aan
deze nieuwe rubriek te leveren. In dit nummer bijt
Hans Nieuwenhuijsen de spits af met zijn
waarnemingen van de zilveren zandbij (Andrena
argentata). Gevolgd door een veldobservatie van Henk
Beers. Wie volgt? Het mooiste zou zijn als we elkaars
waarnemingen aanvullen en bediscussiëren.
De De zilveren zilveren zandbij
zandbij
(Andrena Andrena Andrena Andrena argentata) argentata argentata argentata)
) in
in
de de Schoorlse Schoorlse Duinen
Duinen
Hans Nieuwenhuijsen
Op 2 augustus 2008 ontdek ik op een open plek bij
een zandpad langs een heideveld in de middenduinen
een aantal laag over het zand vliegende zandbij
mannetjes. Het blijken Andrena argentata mannen. De
tweede generatie dus. Een eerste generatie heb ik (nog)
niet in Schoorl gezien. Ze wachten de uitkomende
vrouwtjes op om te paren. Als ik een week later weer
op de plek kom zie ik inderdaad een overvalparing
(Figuur 1). Op de foto zien we de kop van het
vrouwtje en op haar achterlijf het mannetje, dat
probeert op haar te klimmen. Het lijkt erop dat het
vrouwtje, met een voorpoot al omhoog, het mannetje
probeert af te schudden.
Figuur 1. Poging tot paring Andrena argentata.
(Foto Peter Stoop).
Nu er ook vrouwtjes zijn besluit ik te gaan
onderzoeken van welke planten de soort pollen
verzamelt en hoe het nest van deze soort eruit ziet.
Het stuifmeel
Wat kan ik in de literatuur vinden over het stuifmeel
verzamelen van de zilveren zandbij?
Westrich (1989) noemt de soort polylectisch. Hij
maakt geen onderscheid tussen de voorjaar- en de
zomergeneratie. Peeters et al (1999) melden dat de
zomerdieren in het binnenland vooral op struikhei
(Calluna vulgaris) pollen verzamelen. In de duinen is de
keus ruimer o.a. vederdistel (Cirsium), pijlkruiskruid
(Cardabia draba) en heggenrank (Bryonia dioica). Hun
formulering suggereert dat in de duinen ook struikhei
als pollenbron dient. Probleem bij de duinen is dat in
het renodunale district nauwelijks struikhei voorkomt,
terwijl het in het waddendistrict alom aanwezig is. A
.argentata komt in de Amsterdamse Waterleiding
Duinen (renodunaal) voor in het buntgras en
strandwallenlandschap en vliegt daar op gewoon
biggekruid en peen (de Rond 2002). Hij vermeldt niet
of het om de voorjaar- of zomergeneratie gaat.
Op 16 augustus probeer ik in Schoorl vast te stellen
welk(e) soort(en) stuifmeel de zilveren zandbij
verzamelt. Om 12 uur ben ik bij de nestaggregatie. Hij
blijkt te liggen in een dynamisch stuk zand: voetsporen
en bandensporen (mountain bike?) wijzen op flinke
37

etreding van de plek. Er is geen vrouwtje te zien,
alleen af en toe een patrouillerend mannetje. Wat
hoopjes zand wijzen op nesten. Om de tijd te doden
ga ik in de omgeving zoeken naar pollen verzamelende
vrouwtjes. Ik zie veel heizijdebijen (Colletes succinctus).
De mannen patrouilleren rond de heidestruiken en
likken af en toe nectar en de vrouwen hangen, kop
omlaag - Theo Peeters wees me op die eigenaardigheid
- stuifmeel te verzamelen. Maar er is geen zandbij te
zien, ook niet op dophei, biggekruid of braam. Op
braam vliegt wel het zilveren fluitje (Megachile leachella).
Van al die bloemen verzamel ik stuifmeel. Dan ga ik
terug naar de nestplaats en om 14.30 u. komen er van
alle kanten vrouwtjes aangevlogen. Zij verdwijnen
bliksemsnel, net als de vrouwtjes van de zustersoort de
witbaardzandbij (A. barbilabris), naast of op een
zandhoopje in het mulle zand. Ik vang twee vrouwtjes
met stuifmeel aan de poten.
’s Avonds bekijk ik dat stuifmeel onder de microscoop
(Fig. 2) en vergelijk het met de stuifmeeltekeningen in
van der Pluym et al. (1975). Het blijkt
struikheistuifmeel te zijn. De stuifmeelkorrels vormen
tetraden, vier korrels bijeen (Neve & Peeters, 2006).
Ook bekijk ik het stuifmeel uit de bloem (Fig. 3) en
het stuifmeel van dopheide, dat ook tetraden vormt
maar is veel kleinere (zie Fig. 4).
38
Figuur 2. Figuur 3. Figuur 4.
Op 25 augustus ben ik weer op de nestplaats. Voordat
ik mij concentreer op de nesten kijk ik eerst rond de
nestplaats of ik pollen verzamelende vrouwtjes kan
vinden. De meeste hei bloeit niet. Hier en daar staat
een struik in bloei maar daarop vind ik geen vrouwtjes.
Pas op ongeveer 160 meter van de nestplaats vind ik in
een duinpan, waar de hei goed bloeit, twee A. argentata
vrouwtjes. Het ene vrouwtje heeft nog geen stuifmeel
in de scopa, het andere een beetje. Dit blijkt stuifmeel
van struikhei.
Tot slot iets over de bloembiologie. Dat ik ook dophei
in beschouwing nam is een beetje dom. Ik zie alleen de
veldhommel (Bombus lucorum) en de aardhommel (B.
terrestris) op dophei in Schoorl. De flora van Heimans,
Heinsius en Thijsse (1983) werkt, in tegenstelling tot
die van Heukels, gelukkig nog met bloembiologie.
Gewone dophei is bloemklasse Bb, dat wil zeggen dat
het een bijenbloem (bedoeld wordt honingbij?) is. De
nectar is verborgen en alleen bereikbaar voor lang
tongige bijen. En Andrena - en trouwens ook Colletes -
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
is korttongig. Bij struikhei vermeldt H, H en T dat de
nectar gemakkelijk bereikbaar is.
Het nest en de cel
Eerst raadpleeg ik weer de literatuur op zoek naar de
nesten van in Nederland voorkomende Andrena
soorten. O’Toole & Raw (1991) geven een tekening
van het nest van het vosje (Andrena fulva). Het is de
enige tekening die ik van een inheemse Andrena soort
kan vinden. Wat voor nesttype is het? Stephen et al
(1969) noemen zo’n nest een ‘vertakt nest met één cel
per zijtak (heterodaleus)’. Radchenko & Pesenko
(1994) - helaas in het Russisch, met een korte Engelse
samenvatting - ontwierpen ook een nestclassificatie.
Het nest van het vosje is van het enkelvoudige,
vertakte type, subtype “op het einde vertakt”. Het
bestaat uit een verticale hoofdgang die aan het einde
een aantal zijgangen heeft. Dezelfde auteurs vermelden
dat bij de Andreninae ook het subtype “vertakking op
ongelijk niveau”. Westrich (1989) meldt dat de soort
kleine of grote aggregaties vormt en dat Kocourek de
broedcellen op 14-17 cm diep vond.
25 augustus. Ik ga proberen een nest uit te graven. Dat
blijkt veel moeilijker dan ik dacht. Ik gebruik de
methode ‘helmspriet’. Na ongeveer 2 cm mul zand is
de bodem vaster en wordt de hoofdgang zichtbaar.
Daar duw ik de spriet in en meet met behulp van de
spriet de diepte. Ik doe dat bij drie nesten. De lengte is
bij alle ongeveer 20 cm. Nu creëer ik een verticale
wand, iets verwijderd van de gang. Als ik dat doe zie ik
soms in de wand 1 cm lange, ellipsvormige bruine
cellen met een donkerbruine wand. Als ik nu de wand
afgraaf in de richting van de helmspriet in de
hoofdgang dan hoop ik, naast de hoofdgang, ook
misschien een zijgang te treffen. Dat laatste lukt niet,
waarschijnlijk omdat het vrouwtje, na proviandering
Figuur 5. Nest van de zilveren zandbij (Andrena
argentata).

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
van de cel, de zijgang dicht gooit. In een nest tref ik
aan het einde van de hoofdgang, op 20 cm diepte, een
vrouwtje aan. In fig. 4 staan de resultaten van mijn
graafwerk. Ik heb me op de rechterzijde van de
hoofdgang geconcentreerd. Het probleem bij het
graafwerk is dat deze bijen een aggregatie vormen, met
de nesten vrij dicht opeen. Je weet dus niet of een cel
bij dit of een ander nest hoort. Het plan is om een
perifeer nest op te zoeken maar in de periode na 25
augustus is het weer niet gunstig, dus kan ik dit plan
niet uitvoeren.
De 1 cm lange cel bestaat uit een donkere wand van
aaneen geplakte zandkorrels. Zodra ik een cel vrij
prepareer en oppak stort de broze wand in. Het
stuifmeel in de cel is donkerbruin. Onder de
microscoop bij 400x blijkt het de vorm te hebben van
struikhei stuifmeel, alleen zijn de tetraden gekrompen:
28,8 µm. Ik heb geen cellen gevonden met vers
stuifmeel, noch cellen met ei of larve. Wel vind ik een
cel, op 13 cm diepte, die een dode volwassen bij bevat.
Bij nader onderzoek blijkt het dier alleen een huls,
waarin zich een vliegenpop bevindt. Ik wacht nog op
het uitkomen van de pop.
Discussie en conclusies
In de Schoorlse Duinen is de zomergeneratie van de
zilveren zandbij waarschijnlijk monolectisch op
struikhei. Noch de Rond, noch Peeters et al, noch
Neve en Peeters melden dat. Dat is interessant omdat
de andere struikheispecialist, de heidezandbij (A.
fuscipes), in de duinen wel in de AWD (renodunale
district) maar niet op de heide in het waddendistrict
voorkomt.
Om de zilveren zandbij polylectisch te noemen is te
generaliserend. Er zijn polylectische populaties maar
waarschijnlijk bestaat de zomergeneratie in het
waddendistrict, zeker die in Schoorl, uit monolectische
individuen. De zilveren zandbij komt ook op de
waddeneilanden voor, hoewel de soort na 1980 alleen
nog bekend is van Terschelling (Peeters et al 1999). Ik
vermoed dat daar de zomergeneratie ook op struikhei
vliegt. Wie weet hier meer van?
Andrena argentata maakt waarschijnlijk een nest van het
enkelvoudig vertakte type, subtype ‘vertakking op
ongelijk niveau’. Ik heb niet kunnen vaststellen of de
nestbouw progressief (cel na cel steeds dieper) of
regressief (eerst een gang, dan pas de zijgangen) is.
Voor het eerste pleit dat je bij deze soort bijna geen
uitgeworpen zand aantreft. Misschien wordt het zand
dat vrijkomt bij het verder graven van de hoofdgang
en zijgangen gebruikt voor het sluiten van de
zijgangen, die leiden naar geproviandeerde cellen.
In een aggregatie is het heel moeilijk vast te stellen
welke cel bij welke hoofdgang hoort (zie fig.4.). Ik was
van plan een nest aan de periferie te onderzoeken
maar ik was te laat. Ik zag geen foeragerende vrouwtjes
meer.
Summary
The second generation of the mining bee Andrena
argentata found in the calcium-poor dunes near Schoorl
appears to be monolectic. The females gather pollen
from common heather (Calluna vulgaris). Both the
scopa and the nest cells of this bee contain pollen only
from this plant. The nest is of the type 'singly
branched,' subtype 'branched at different levels.' I
found the pupa of a fly in the body of a dead bee in
one nest cell; I will have to watch this fly emerge.
Literatuur
Heimans, E., H.W. Heinsius & Jac. P. Thijsse, 1983.
Geïllustreerde flora van Nederland. Tweeëntwintigste
druk. - Amsterdam, 1242 p.
Neve, A. & T.Peeters. 2006. Bijenweide 4. - Bzzz 23: 36-43.
O’Toole, C. & A. Raw, 1991. Bees of the world. - Blanford,
London, 192 p.
Peeters, T., I. Raemakers & J. Smit, 1999. Voorlopige atlas
van de Nederlandse bijen (Apidae). - EIS-Nederland, 229
p.
Pluym, J.E. van der, A.H.M. ter Braak, P.P.H. Hallmann,
P.J.W. Houwen, J.G.M. Marquenie, W. van Ree & J.A.
Schraag. 1975. Biothema 2. - Zutphen, 175 p.
Stephen, W.P., G.E. Bohart & P.F. Torchio. 1969. The
biology and external morphology of bees. - Oregon, 140
p.
Radchenko, V.G. & Yu. A. Pesenko. 1994. Biology of bees.
- St. Petersburg, 350 p.
Rond, J. de, 2002. Wilde bijen in de Amsterdamse
Waterleidingduinen. - Gemeentewaterleidingen
Amsterdam, 57 p.
Westrich, P., 1989. Die Wildbienen Baden-Württembergs
Teil I, II. - Eugen Ulmer Verlag, 972 p..
Nomada Nomada Nomada Nomada leucophthalma
leucophthalma
leucophthalma
leucophthalma
Henk Beers
Op Terschelling vonden we op 9 april 2008, ten zuidoosten
van West aan Zee en noordelijk van het
Waterplak een aantal nestjes van de zwart-rosse
zandbij (Andrena clarkella).
Dit gebied (Ac. 147-601) is ideaal voor deze soort, met
veel wilgen (Salix sp.). De Andrena-vrouwtjes vlogen
laag boven de grond of zaten bij hun nest op de
grond. Daar tussen zagen we vrouwtjes van de vroege
wespbij (Nomada leucophthalma). Deze Nomadavrouwtjes
zaten verspreid tussen de Andrenavrouwtjes.
Hun gedrag deed denken aan Miltogramma
spec. (Diptera), op korte afstand van een nestje
39

wachten tot zich een kans voor doet het nest te
kunnen inspecteren.
Op 14 april zijn we opnieuw gaan kijken. Het gedrag
van de Nomada’s was niet anders. Wel viel het ons op
dat er vrij véél wespbijen waren. Op ongeveer dertig
meter smal zandpad zaten zeker dertig parasieten. Dat
lijkt een aanzienlijke belasting voor deze populatie van
Andrena clarkella.
Bij ons tweede bezoek zagen we ook een aantal
mannetjes van Nomada leucophthalma. Zij zaten aan de
Artikelen
Artikelen
De De harkwesp harkwesp Bembix Bembix Bembix Bembix
rostrata rostrata rostrata rostrata
Een literatuurstudie
Theo Peeters
Gestimuleerd door vragen van collega’s en door
enkele nieuwe ontmoetingen met deze prachtige
graafwesp tijdens het afgelopen veldseizoen, ben ik
begonnen aan een literatuurstudie over de harkwesp.
Over deze soort is, ook door Nederlandse auteurs,
veel geschreven. Ik heb me vooralsnog beperkt tot het
samenvatten van de 40 Nederlandse stukken in mijn
archief waarin Bembix wordt genoemd. Deze
informatie heb ik inmiddels aangevuld met enkele
eigen waarnemingen en met feiten uit de vele
buitenlandse artikelen over Bembix rostrata *. Af is deze
exercitie dan ook niet, nooit, maar inmiddels is het
verhaal over de harkwesp rijp voor deze plek. Veel
leesplezier...
Bembix rostrata (Linnaeus, 1758) – harkwesp
D: Kreiselwespe.
Apis rostrata Linnaeus, 1758: 577.
Onze grootste graafwesp (13-25 mm) kan met geen
andere wesp verward worden. Mannetjes en vrouwtjes
zijn ongeveer even groot. Achterlijf geel(-groen)-zwart
gekleurd. Achterlijfssegmenten met gegolfde gele
banden; de gele banden zijn vaak in het midden
onderbroken. Kop en poten grotendeels geel.
Borststuk grotendeels zwart met enkele gele vlekken
en strepen. Geelkleuring wisselend; mannetjes over het
algemeen geler dan vrouwtjes. Koornneef (1951)
40
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
rand van de aggregatie van clarkella-nesten. Hun gedrag
was rustig, een mannetje liet zich gemakkelijk vangen.
Bij verstoring vlogen ze slechts enkele meters weg en
streken weer neer op het zandpad.
Summary
The writer observed the behavior of male and female
Nomada leucophthalma near nests of Andrena clarkella in
April 2008 on the island Terschelling.
Bembix Fabricius, 1775
Het grote aantal soorten en de diversiteit in structuren
maakt het moeilijk om het genus te karakteriseren. Voor
een uitgebreide diagnose wordt verwezen naar Bohart &
Menke (1976). Vroegere onjuiste spellingen van het
genus zijn Bembex en Bembyx. Wereldwijd heeft het genus
346 soorten
(http://research.calacademy.org/research/entomology/
Entomology_Resources/Hymenoptera/sphecidae/ van
7 sept. 2008) verreweg het grootste genus binnen de
subfamilie Bembicinae (familie Crabronidae). In Europa
meer dan 15 soorten waarvan er slechts één in het
noorden voorkomt.
Nestelen in de grond, vaak in groepen bij elkaar.
Prooidieren vooral Diptera (Brachycera), maar in
Australië zijn soorten waargenomen die met bijen,
wespen, juffers of mierenleeuwen provianderen (Evans
& Matthews 1973). Mannetjes maken soortspecifieke
'zonne-dansen': min of meer continue vluchten in
cirkels, achtbanen en onregelmatige patronen die lijken
op de ritmische glijfiguren van kunstschaatsers (Rau &
Rau 1918). Beide sexen produceren zoemgtonen tijdens
de vlucht, bij verstoring en bij het graven, die wordt
veroorzaakt door de vleugelslag. Het mannetje maakt
tevens geluid tijdens de paring. Parasieten: Bohart &
Menke (1976) vermelden Sarcophagidae, Bombyliidae,
Conopidae, Rhipiphoridae, Stylopidae, Mutillidae,
Chrysididae.
Studies van soorten binnen het genus: Nielsen 1945 (B.
rostrata), Tsuneki 1958 (B. niponica) en Evans 1957, 1966
(diverse Amerikaanse soorten).
vermeldt een grijsblauw i.p.v. geel gebandeerd
vrouwtje uit Velp, maar verder is de kleurvariatie in
ons land niet onderzocht. Lijf bedekt met een dichte,
lichte beharing. Kop met een opvallende snavelvormig
verlengde gele bovenlip (rostrum = snavel) [Figuur 1].
De voorpoten met een krachtig ontwikkelde
tarsenkam voor het graven (harken) in mul zand.
Man-vrouw verschillen (7-6 achterlijfssegmenten, 13-

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Figuur 1. Bembix rostrata met duidelijk verlengde bovenlip en hark aan de
voorpoten (Foto Pieter van Breugel).
12 antenneleden, geen-wel angel): bij het vrouwtje zijn
de laatste antenneleden aan de onderkant oranje; bij
het mannetje zijn alle antenneleden aan de onderkant
oranje en de laatste drie afgeplat en verbreed plus aan
de binnenzijde iets uitgehold. Man: antenneleden 8, 9
en 10 aan de onderkant met stompe tand; onderkant
van dij 2 met een scherpe onregelmatige tandenrij. De
mannen hebben op sterniet 2 en 6 tevens een
achterwaarts gerichte kromme kiel; 7e sterniet met een
kam die iets uit elkaar wijkt op het eind.
Gynandromorf beschreven door Augener (1927).
Verspreiding
Europa, en oostwaarts door Centraal-Azië tot in
Mongolië. In het zuiden tot in Noord-Afrika en in
Europa noordwaarts tot 61 graden Nbr. (het zuiden
van Zweden, Finland, Russisch Karelia). Niet bekend
van Noorwegen en Engeland. In Nederland bekend
van de hogere zandgronden en de kustduinen,
noordelijk tot op Texel. Recentelijk alleen nog in de
kustduinen en slechts enkele binnenlandse
stuifzandgebieden (Maasduinen en Tungeler Wallen in
Limburg, ‘t Harde op de Veluwe) (Peeters et al. 2004).
Nest
Nestelt op open, droge en zandige plekken met
schaarse vegetatie die de gehele dag in de zon liggen.
In het begin van het seizoen graaft de harkwesp kort
op diverse plekken van de nestplaats voordat ze aan
het eigenlijke nest begint (test-digging). De harkwesp
graaft met beide voorpoten tegelijk en niet afwisselend
zoals bij een hond. Ze harkt in een razend tempo en
het zand spuit letterlijk onder
haar lichaam door naar achteren.
Het nest bestaat uit een schuin
aflopende gang (ca. 30-40 graden)
van 10-30 cm lengte die op een
diepte van 8-10 cm eindigt in een
enkele broedcel. Thijsse
beschrijft enkele nesttypen,
waarvan sommige met één,
andere met twee bochten in de
gang (zie ook Marquenie 1949).
De broedcel is ovaal tot
peervormig, 4-7 cm lang en 2-5
cm hoog en breed (Thijsse 1901,
1907, Marquenie 1949). Het
laatste deel van de gang, voor de
broedcel, loopt nagenoeg
horizontaal en kan nog door een
zandprop afgesloten zijn (Blösch
2000). Larsson & Tengö (1989)
suggereren dat sommige
vrouwtjes de ingang van het
eerste nest tevens gebruiken voor
een tweede, of meercellig nest.
Het nest wordt, afhankelijk van de
weersomstandigheden, gegraven in ongeveer 12 uren.
De nestgang wordt bij het verlaten steeds gesloten. De
soms talrijke openingen op een nestplaats zijn meestal
door de mannetjes gegraven om in te slapen (Blösch
2006). De vrouwtjes overnachten in hun eigen, steeds
gesloten nesten. Het is nog niet duidelijk waar dat
precies in het nest gebeurt. Volgens Thijsse (1907)
graven ze daarvoor een zijkamer die aftakt van de
hoofdgang.
De harkwesp nestelt vaak in grote groepen en op
plekken die in het verleden ook door de soort gebruikt
werden. De gemiddelde afstand tussen het eerste en
tweede nest van een vrouwtje varieerde van 1.5 tot 2.5
m; de maximale afstand was ongeveer 40 m (Larsson
& Tengö 1989). Ze is dus zeer plaatstrouw en ondanks
haar geweldige vliegvermogen is grootschalige
(her)kolonisering van geschikte, nieuwe gebieden niet
bekend. Lefeber (1979) noemt de harkwesp een
uitgesproken cultuurvlieder. Bonte (2005) constateerde
een negatief effect van recreatie en begrazing op de
nesten.
Paring en mannengedrag
De mannetjes verschijnen 1-5 dagen vroeger dan de
vrouwtjes en patroulleren over de geboortegronden
van de vrouwtjes. Groepen van soms tot wel 50
mannetjes ballen samen en graven in het zand de
vrouwtjes tegemoet. De mannetjes vinden de
uitsluipende vrouwtjes door optische, chemische en
akoestische signalen. Beide sexen maken zoemtonen
tijdens de vlucht en bij het graven. Een cluster van
41

mannetjes verzamelt zich rond het uitsluipende
vrouwtje (mating balls) en één man probeert haar weg
te dragen. Mannetjes van B. rostrata maken ook een
soort 'zonne-dansen', baltsvluchten, waarbij ze de
vrouwtjes achtervolgen, afgewisseld met erboven
zweven en erop stoten. De paring is zeer snel, duurt
42
Ei - larve & prooidieren - pop
Het ei is groot, 5,5-6,5 mm lang en wordt gelegd tussen
het eerste en tweede potenpaar op de onderzijde van de
eerste vlieg. Na 2-3 dagen komt een larve uit het ei. De
larve eet 6 dagen van de aangeboden prooien. De larve
wordt beknopt beschreven door Thijsse (1901),
Marquenie (1949), Asis et al. (1992).
Als prooidieren zijn diverse vliegen (Diptera
Brachychera) bekend uit de families Bombyliidae,
Calliphoridae, Muscidae, Sarcophagidae, Stratiomyidae,
Syrphidae, Tabanidae en Tachinidae. Zelf stal ik van
vrouwtjes in de duinen van de Berkheide op 29 juni
1992 vier prooien: 3x Eristalis tenax (Syrphidae) en 1x
Pollenia rudis (Tachinidae).
Tijdens haar leven verorbert de larve van Bembix
rostrata, afhankeljk van de grootte, ongeveer 20-30
vliegen. Sommige auteurs melden hier 80!
Op de 7e dag begint de volgroeide larve met het
spinnen van haar cocon. De stevige cocon is 20-25 mm
lang en 10 mm breed. De cocon is peervormig; de
achterkant is smaller dan de voorkant. In de
coconwanden worden zandkorrels verwerkt. Opvallend
is tevens de ring van 8-10 poriën over de breedste plek
van de cocon. Waarschijnljk hebben de poriën een
functie in de gaswisseling.
Na het spinnen van de cocon, wat twee dagen duurt,
gaat de larve (voorpop) in winterrust en verpopt pas in
het volgende voorjaar (Müller 1941).
slechts enkele seconden (Marquenie 1949) en vindt op
de grond of op planten plaats. De vrouwtjes paren
slechts één keer.
In de literatuur worden verder nog enkele gedragingen
van mannen genoemd. In het begin van het seizoen
verdedigen mannetjes individuele plekken waar
vrouwtjes uitsluipen. Gedurende perioden van hoge
temperaturen gaan enige mannetjes in de lucht
stilstaan (hover) boven beperkte gebieden die als
territoria worden aangeduid (Larsson & Larsson 1989).
Later in het seizoen patrouilleren de mannetjes langs
gravende of nectarlikkende vrouwtjes.
Broedzorg
Het vrouwtje doet aan broedzorg waarbij ze slechts
één larve tegelijkertijd verzorgt. Het larvenvoedsel
bestaat uit een grote variatie aan soorten uit
verschillende vliegengroepen (Diptera Brachychera).
De harkwesp is een zeer snelle en behendige
luchtacrobaat, de vliegen worden in de vlucht
gevangen. Als ze een vlieg in de lucht ziet, vliegt ze er
op af tot op een bepaalde afstand (ongeveer 8 m) en
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
stort zich daarna boven op haar; soms treedt een wilde
achtervolging op. Ze grijpt haar prooi en laat zich met
haar slachtoffer zakken tot vlak boven de grond waar
ze blijft zweven en de vlieg steekt.
De angel is vrij lang en dun, niet stevig genoeg om de
menselijke huid te doorboren, maar goed geoutilleerd
voor het paralyseren van zwak gechitiniseerde vliegen.
De steek wordt toegebracht onder de kin. Over de
mate van verlamming bestaat nog enige discussie.
Biedt de prooi veel weerstand dan laat Bembix zich met
haar prooi op de grond vallen en steekt ze ook op
andere plekken in het vliegenlijf. Hierna grijpt ze de
vlieg in haar tweede potenpaar, met de buik van de
prooi naar haar buik gekeerd, de kop onder tegen haar
kop geklemd. In deze positie vindt het prooitransport
tot in het nest plaats. Verliest ze haar prooi bij het nest
of moet ze de prooi even wegleggen dan zoekt ze die
met behulp van haar antennen weer op en sleept haar,
nadat ze weer even de lucht in zweeft en steekt, het
nest binnen. De prooi wordt op korte afstand dus
olfaktorisch herkend. Ook niet door haar zelf
gevangen, verse vliegen worden geaccepteerd. Grote
prooien worden neergelegd en met de kaken het nest
binnen getrokken.
De eerste prooi (eivlieg) is een relatief kleine vlieg
waarop het ei wordt gelegd. De volgende prooi is een
grotere vlieg en op het eind worden vliegen gevangen
die ongeveer zo groot zijn als de wesp zelf. Het nest
wordt na iedere proviandering afgesloten. Het ei komt
na een paar dagen uit en de larve eet haar prooien in
ongeveer een week op. De moeder inspecteert het nest
en brengt haar larve steeds nieuw voedsel totdat deze
volgroeid is en zich gaat inspinnen. De harkwesp krijgt
haar kinderen dus te zien. Deze progressieve
bevoorrading is alleen bekend van enkele verwante
genera. Het gemiddelde aantal werkdagen voor het
eerste nest varieerde van 11.2-13 is gebleken in een
vierjarig Zweeds onderzoek. De auteurs berekenden
dat de vrouwtjes maximaal 5 broedcellen (= 5 nesten)
provianderen gedurende hun leven (Larsson & Tengö
1989). Van Iersel constateerde nooit meer dan drie
nesten per seizoen (in Marquenie 1949). Op het eind
van het seizoen blijven de dieren zonder doel graven,
ze vertonen uitdovend graafinstinct. Behalve zonnen,
poetsen en nectar zuigen doen ze niks anders dan hier
en daar een holletje graven (Marquenie 1949).
Oriëntatie
Een harkwesp ploft uit de lucht neer op het duinzand,
begint te graven, en verdwijnt plots in haar nest. Deze
vermogen van graafwespen om hun nesten terug te
vinden werd al vroeg opgemerkt. Het was vooral het
onderzoek van Nederlandse biologen, zoals van
Tinbergen (1932, 1935) aan de bijenwolf Philanthus
triangulum en Baerends (1941) aan de rupsendoder
Ammophila pubescens, dat ons leerde dat graafwespen

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
visuele bakens gebruiken voor hun oriëntatie. Bakens
die ze leerden tijdens oriëntatievluchten. Ook aan de
oriëntatie van B. rostrata hebben diverse onderzoekers
gewerkt. Voor meer informatie verwijs ik hier o.a. naar
de publicaties van de opvolger van Niko Tinbergen,
Jan van Iersel (1952, 1975), van Iersel & van den
Assem (1965) en diverse andere onderzoekers zoals
Chmurzynski (1964, 1967, 1977), Tengö et al. (1990,
1996) en Schöne & Tengö (1991a, b). De actieradius
van de harkwesp ligt tussen 50 en meerdere
honderden meters (Witt 1998).
Voedsel adulten
Lefeber (1979) nam bloem(nectar-)bezoek waar op
Jacobskruisruid Jacobaea vulgaris en Kleine tijm Thymus
serpyllum. Lieftinck (1924) vond een groot aantal
mannetjes op bloeiende Wilgenroosjes Chamerion
angustifolium. Weeda et al. (1987) vermeldt
bloembezoek op Blauwe zeedistel Eryngium maritimum.
Kees de Kraker (2002) meldt bloembezoek op
Jacobskruiskruid, Gewone braam (Rubus fruticosus) en
Wolfspoot (Lycopus europaeus) in de Meeuwenduinen op
Schouwen. Zelf trof ik de soort in de kustduinen
tevens op Akkerdistel (Cirsium arvense) en
Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum).
Daarnaast worden door de adulte harkwespen ook
vliegen uitgezogen (Schneider 1996).
Vliegtijd, thermoregulatie
De harkwesp vliegt in ons land van half juni tot eind
september, met een piek in juli. Bij de mannetjes ligt
de piek begin juli, bij de vrouwtjes eind juli. Mannetjes
verschijnen over het algemeen enkele dagen vroeger
dan vrouwtjes. Univoltien.
Temperatuur en zonlicht zijn twee zeer belangrijke
(aan elkaar gerelateerde) factoren die, door hun effect
op de lichaamstemperatuur van wespen, de mate van
activiteit bepalen. Mannetjes en vrouwtjes van de
harkwesp zijn niet actief op bewolkte dagen of
wanneer de luchttemperatuur onder de 22º C ligt.
Echter diverse insecten, inclusief de harkwesp, gaan
rillen (shiver), zonder beweging van de vleugels, om
inwendig warmte op te wekken in hun vleugelspieren,
tot ze een thoraxtemperatuur van ongeveer 36º C
bereiken om te kunnen vliegen (kortdurende
endothermie of heterothermie genoemd). In het
laboratorium werd een gemiddelde
temperatuurverhoging van 1.8º en 3.4º C per minuut
gemeten bij resp. mannetjes en vrouwtjes. Bij een
omgevingstemperatuur van 22 graden kan een
vrouwtje op deze manier in minder dan 5 minuten
haar vliegtemperatuur van 36º C bereiken (Ghazoul &
Willmer 1994).
Naast deze fysiologische manier om op te warmen zie
je harkwespen ook zonnebaden om warmte uit de
directe omgeving op te nemen waarbij ze tevens hun
lichaam tegen de grond drukken (basking) om ook via
de bodem nog warmte op te nemen.
Vijanden
Lefeber (1979) vermeldt vliegen van de familie
Conopidae (Physocephala chrysorrhoea), Sarcophagidae
(Miltogramma conica) en de (niet inheemse) goudwesp
Panorpes grandior als nestparasiet. De door Giner Mari
in 1943 beschreven Bembix paradoxa bleek een
gestylopiseerd vrouwtje van B. rostrata (de Beaumont
1953, 1955).
Nielsen (1945) en Larsson (1986) noemen Metopia
leucocephala (Sarcophagidae) als mogelijke parasitoid in
resp. Denemarken en Zweden. Larsson (1986) vond
dat de frequentie van parasitisme door vliegen toe
neemt met de dichtheid aan nesten, maar de (relatieve)
parasitismegraad per nest neemt af. Zelf trof ik
Senotainia albifrons (Sarcophagidae) talrijk bij Bembixnesten
in de kustduinen (zie box).
Satellietvliegjes gekweekt uit prooi van Bembix
rostrata
Thijsse maakte er in 1907 al een tekening van. Een
vrouwtje van de harkwesp met prooi met daarop
‘Miltogramma’s’. In juli 1993 zag ik ‘t met eigen ogen in
de duinen van Meijendel. Een klein soort satellietvliegje
bleek talrijk bij de nesten van Bembix rostrata.
Het leek erop alsof de vliegjes op de nestplaats wachtten
tot een vrouwtje harkwesp met prooi terugkeerde.
Vanaf dat moment werden ze actief en volgden de
Bembix-vrouw tot bij haar nest. Zo gauw deze met de
prooi onder haar buik op het zand voor haar nestingang
landde, zaten de vliegjes ook op de grond of in plantjes
rond de nestplaats; altijd in aantal, oplopend tot meer
dan vijf exemplaren. Er heerste even een moment van
rust... daarna liep een (of enkele) van de vliegjes naar de
Bembix toe, beklom de prooi, draaide zich 180 graden en
legde een larve (of meer larven?) op of in de prooi.
Hoewel dit geheel zich in enkele seconden afspeelde
kon ik de vliegjes vrij goed volgen. Soms liften ze heel
even een klein stukje mee de nestgang in maar kwamen
al snel weer te voorschijn. Ik heb toen een Bembixvrouw
met prooi verzameld waarop een of meer vliegjes
hadden gezeten. Thuis onder de binoc kon ik geen
larven op de nog bewegende prooi (Eristalis tenax man)
terugvinden. Wellicht worden de larven tussen de
sternieten door naar binnen geschoven. In het glazen
potje met de prooi vond ik ongeveer een jaar later
enkele kleine vliegencocons en enkele kleine
satellietvliegen. Deze werden door Liekele Sijstermans
gedetermineerd als Senotainia albifrons (Sarcophagidae).
Summary
This literature study concerning the sand wasp Bembix
rostrata contains information about its appearance,
distribution, nest, mating and male behavior, care for
the brood, orientation abilities, adult food, flight
period, thermoregulation and enemies.
43

Figuur 3. Satellietvliegjes op prooi van Bembix rostrata (Foto Pieter van
Breugel, Meijendel 2008).
With my own contribution concerning the capture of
prey, cocoons and the cleptoparasite Senotainia
albifrons (Sarcophagidae).
Literatuur
* Een lijst van geraadpleegde literatuur is bij de auteur
opvraagbaar.
Verwarrende Verwarrende bijen
bijen
Rosita Moenen
Zoals de mensen weten die naar zijdebijen kijken,
kunnen als oligolectisch bekend staande soorten nog
wel eens op onverwachte planten foerageren en zijn
hun mannetjes helemaal niet kieskeurig in het
bloembezoek. Als twee soorten dan ook nog eens op
dezelfde plaats nestelen, kan de verwarring compleet
zijn. Het onderstaande geeft enkele van mijn eigen
ervaringen weer met de klimopbij, schorzijdebij en
heizijdebij.
Schorzijdebij
We zijn in Paal geweest; wat horeca, een handvol
huizen en een kleine getijdenhaven. Ongeveer hier
achter de vaargeul naar het jachthaventje begint het
Verdronken Land van Saeftinghe. Bij Paal werd de dijk
langs de Schelde verstevigd.
Aan weerszijden van de trap naar het haventje, waar
een deel van het zandlichaam was weggeschoven,
waren honderden schorzijdebijen (Colletes halophilus)
actief. Maar niet voor lang want na een paar dagen
44
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
waren er niet veel.
zouden de nesten worden
afgedekt met folie met daarop
een laag keien. En volgens het
mededelingenbord zou hierover
nog een paar lagen klei komen.
Schorzijdebijen kunnen geen
nesten in klei graven. Het
Zeeuwse landschap compenseert
het op deze manier verdwijnen
van kolonies door een berg zand
te storten. Dat dit werkt, konden
we zien bij het
bezoekerscentrum. Veel zand is
er niet nodig voor het ontstaan
van een kolonie. Twee van de
kribben in de Platen van Hulst
zijn wat hoger en bedekt met
dikke tegels. Ondanks de
begroeiing tussen de tegels
nestelden hier bijen. Maar het
Figuur 1. Dijkversteviging bij Paal (Foto F. Bink).
Ondanks de aanwezige bloeiende asters waren er bij
Paal bijen op heel andere plantensoorten actief zoals
wilde peen, witte klaver, liggende klaver en
verscheidene composieten. Dit is niet ongewoon. Uit
onderzoek van diverse mensen blijkt dat ook een deel
van het stuifmeel in een cel van andere planten
aanwezig kan zijn (Bischoff, 2005; Brouwer, 2005).
Toch zijn er situaties waar het waarschijnlijk lijkt dat
een gehele celinhoud uit stuifmeel van een andere
plantensoort kan bestaan.
In Normandië is een van de mooiste kwelders de
Havre de Lessay of de St. Germain twee namen voor
eenzelfde gebied. Zoals bij de meeste kwelders in
Normandië is er een natuurlijke overgang van kwelder
naar duinen. Voor de schorzijdebij zijn duinen het
natuurlijke milieu voor hun nesten. De duinen en deze
kwelder zijn een beschermd natuurgebied en dat is
maar goed ook. Want niet beschermde duingebieden
zijn hier voor een groot deel in gebruik voor het telen

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
van wortels en prei. De begeleidende plantensoort bij
de wortel- en preiakkertjes is zandkool. In een jaar dat
de bijen actief waren en de zulte nog niet bloeide,
werd er op deze zandkool gefoerageerd. Ook
Guichard, 1974 noemde zandkool als een voor de
schorzijdebij favoriete plantensoort.
Figuur 2. Blootgeschoven nesten van de
schorzijdebij bij Paal (Foto F. Bink).
Ook in een andere situatie in Normandië leek het
waarschijnlijk dat vreemd stuifmeel meer dan een
fractie was van de inhoud van sommige cellen. In dat
geval betrof het een kolonie tussen zeeraket op
honderden meters afstand van de zultebegroeiing. Op
een winderige dag foerageerden de vrouwtjes op deze
zeeraket waarbij ze al de grootste moeite hadden op
een bloem van de zeeraket te belanden, laat staan dat
ze de zulte hadden kunnen bereiken. Waarschijnlijk
zullen de bijen in beide gevallen, zo gauw dat mogelijk
is, overgaan op de zulte.
Klimopbij
De klimopbij (Colletes hederae) is minder aan een
bepaalde grondsoort gebonden dan de schorzijdebij.
Aan de Normandische kust zat een kolonie zowel in
het steile, stevige deel van het klif als in de randen van
het zandpad door het duin dat tegen het klif aan de
noordzijde opgestuwd was. Ik zag zulke uiteenlopende
situaties waar een kolonie van de klimopbij gevestigd
was, dat bij mij de indruk ontstond dat de enige
voorwaarde voor kolonievorming voldoende kale
grond was. De klimop mag dan best enkele honderden
meters verderop groeien. Toch vond ik ook een
kolonie in een volledig dichte, vergraasde situatie waar
de bijen zo te zien de oude nesten gebruikten. De
vraag is echter of en hoe lang de kolonie daar kan
standhouden. In Normandië kwam het nogal eens
voor dat een geschikte open zandplek precies tussen
klimop en zulte in lag en als kolonieplaats in gebruik
was door beide: schorzijdebij en klimopbij.
Heizijdebij
Welke grondsoort geschikt is voor de heizijdebij
(Colletes succinctus)? Daar heb ik te weinig ervaring mee.
Het terrein waar ik deze soort in Normandië zag
vliegen was nogal gevarieerd. De heizijdebij nestelde
verspreid over het terrein. De opvallende kolonie die
in het begin van september in dit heideterrein actief
werd, bleek van de klimopbij te zijn. Zowel de
heizijdebij als de mannetjes van de klimopbij waren op
de struikhei, blauwe knoop en guldenroede te zien. In
een dergelijke situatie kun je je voorstellen dat de
klimopbij voor de heizijdebij aangezien werd. Volgens
Bischoff et al. (2005) zijn de vrouwtjes van de
klimopbij wél honderd procent oligolectisch en
verzamelen deze alleen op klimop. Maar mijn ervaring
is dat de klimop op honderden meters afstand van de
kolonieplaats kan groeien zodat dit foerageergedrag
gemakkelijk over het hoofd kan worden gezien.
Toch was daar meer dan honderd jaar geleden Mayet
(1875) die zich in een artikel over een kolonie van
zijdebijen bij Montpellier over een aantal fenomenen
verwonderde. Zo viel hem het late verschijnen op, pas
half september, veel later dan van Bordeaux bekend
was. Daar verschenen de eerste mannetjes half juni.
Zijn collega’s vroegen zich daarop af of de heizijdebij
twee generaties per jaar kon hebben, maar Mayet was
ervan overtuigd dat dit niet het geval was. Hij geeft
ook een verklaring: zijn twee kolonies zijn zo laat
vanwege hun expositie op het noorden. Maar, voegt
hij eraan toe, in een gebied dat zo warm is, blijft het
late verschijnen toch op zijn minst merkwaardig. Het
is daarom dat het late verschijnen hem in eerste
instantie in een nieuwe soort doet geloven. Ook om
reden dat een klein percentage van de individuen er
net even anders uitziet dan de heizijdebij. Mayet
vermeldt verder dat de herfstflora niet erg rijk is, maar
dat klimop, Eruca (een Asteraceae) en Smilax
overvloedig aanwezig zijn en ruimschoots in de
nectarbehoefte kunnen voorzien. Het is duidelijk dat
Mayet met de klimopbij te maken had. Of hij de
klimopbij op al deze drie plantensoorten heeft gezien,
blijft echter onduidelijk.
Mayet deed deze observaties naar aanleiding van een
oliekever die hij in de kolonie van de zijdebij vond. Dit
was de oliekever Stenoria analis. Op zoek naar
informatie over deze kever vond ik ook in recentere
Franse literatuur nog dat op plaatsen waar de oliekever
actief is de heizijdebij midden september verschijnt en
tot midden november foerageert (Villemant, 2001).
Verwarrend blijft het dus.
Summary
The three closely related species Colletes hederae, Colletes
halophilus and Colletes succinctus are considered
45

oligolectic. They forage on other plants during scarcity.
The males are less particular than the females when it
comes to foraging. When colonies are close together
and and they forage on other plants, this can lead to
confusion for an entomologist.
Literatuur
Bischoff, I., 2005. Zur Bionomie und Pollenpräferenz von
Colletes halophilus (Verhoeff) (Appoidae Hymenoptera
aculeata). - Symposium Colletes halophilus & Epeolus tarsalis
ssp rozenburgensis, Emmadorp
Bischoff, I, E. Eckelt & M. Kuhlmann, 2005. On the
biology of the ivy-bee Colletes hederae Schmidt & Westrich,
1993 (Hymenoptera, Apidae). - Bonner zoologische
Beitrage 53: 27-36.
Brouwer, R., 2005. Colletes halophilus and Aster trifolium. Food
plant of males and females of Colletes halophilus. -
Symposium Colletes halophilus & Epeolus tarsalis ssp
rozenburgensis, Emmadorp
Guichard, K.M., 1974. Colletes halophilus Verhoeff (Hym.,
Apidae) and its Epeolus parasite at Swanscombe in Kent,
with a key to the British species of Colletes Latreille. -
Entomologist’s Gazette 25: 195-200.
Mayet, V., 1875. Mémoire sur les moers et metamorphoses
d’une nouvelle espèce de Coléoptère de la famille des
Vésicants, le Sitaris colletis. – Annales de la Société
Entomologique de France 5: 64-92.
Villemant, C., 2001. Les coléoptères Méloïdés
cleptoparasites de nids d’abeilles solitaires. - Insectes 121:
7-10.
Xenos Xenos Xenos Xenos vesparum vesparum vesparum vesparum komt
komt
hogerop
hogerop
Jan Smit & John T. Smit
In 2005 werd de soort Xenos vesparum (Strepsiptera)
nieuw gemeld voor de Nederlandse fauna (Smit &
Smit 2005). Dit naar aanleiding van een vondst van
deze endoparasiet in een vrouwtje van Polistes dominulus
in Zuid-Limburg. In dat artikel wordt de levenswijze
van de meeste soorten Strepsiptera uit ons land
behandeld.
In de daaropvolgende jaren kwamen er bij EIS-
Nederland meer meldingen binnen van vondsten van
Xenos vesparum. Al deze waarnemingen werden echter
gedaan in Zuid-Limburg (zie figuur 1). We kunnen op
basis van de waarnemingen rustig concluderen dat
46
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
deze soort zich in het zuiden van ons land gesetteld
heeft.
Sinds eind 2003 woont de eerste auteur in Duiven en
meteen het daarop volgende vliegseizoen werd daar in
de tuin Polistes dominulus gevonden. Soms wel 10
exemplaren tegelijk, met als (voorlopig) hoogtepunt in
begin augustus van dit jaar met meer dan 20
exemplaren op de bloeiende venkel. Hierbij bevonden
zich zowel mannetjes als vrouwtjes. Deze veldwesp is
zich de laatste jaren aan het uitbreiden, zowel in ons
land als in Duitsland (Smit 2003).
Op 5 juli van dit jaar zat er ‘s ochtends een Polistesvrouwtje
op een blad van de laurierkers. Ze zat lekker
in de zon zich op te warmen. Het achterlijf zag er
echter nogal bobbelig uit (figuur 2), wat meestal duidt
Figuur 1. Waarnemingen van Xenos vesparum in
Nederland. Bron databank EIS-Nederland.
op parasitering door Xenos. Het dier is gevangen en in
het achterlijf bleek zich een pop te bevinden van een
mannetje van Xenos vesparum. Vanwege het vertrek op
de volgende ochtend voor een vakantie van enkele
weken, was het niet mogelijk het dier levend te
bewaren, om te proberen dit mannetje uit te kweken.
Dit exemplaar uit Duiven (Ac. 197.8-440.6) was op dat
moment de eerste melding in ons land van Xenos
vesparum buiten Zuid-Limburg. Tevens was dit een
flinke stap noordelijk in ons land voor deze soort.
Op 16 augustus van dit jaar vond de tweede auteur een
tweetal geparasiteerde Polistes-sen bij Maasbracht, bij
de Clauscentrale (Ac. 191.2-315.5). Het betrof twee
mannetjes van Polistes dominulus, met in beiden een
mannetje van Xenos.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Figuur 2. Mannetje van Polistes dominulus geparasiteerd door een mannetje
van Xenos vesparum, die echter al uitgevlogen is. (Foto: J.T. Smit).
Deze waarnemingen vormen een eerste stap tussen de
populatie in Zuid-Limburg en de vondst in Duiven.
Het is echter zaak te blijven letten op geparasiteerde
veldwespen, en de waarnemingen door te geven aan
EIS-Nederland. Want des te meer meldingen er
binnen komen, des te beter kunnen we de voortgang
van deze soort in ons land volgen.
Summary
Xenos vesparum, an endoparasite of wasps of the genus
Polistes, has been found in Zuid-Limburg since 2005.
But in 2008 this strepsipteran was also found in
Midden-Limburg and in Gelderland. This means that
this species is advancing northwards.
Literatuur
Smit, J., 2003. De veldwespen Polistes dominulus en P. biglumis
rukken op in Nederland (Hymenoptera: Vespidae). –
Nederlandse Faunistische Mededelingen 18: 81-88.
Smit, J.T. & J. Smit, 2005. De waaiervleugeligen
(Strepsiptera) van Nederland. – Entomologische
Berichten Amsterdam 65(2): 43-51.
Malaiseval
Malaiseval
geeft geeft ander ander
ander
bijenbeeld bijenbeeld op
Texel
Texel
Erik van der Spek
Anderhalf jaar lang werken met
een malaiseval geeft mij
voorlopig een ander beeld van
het voorkomen van een aantal
soorten bijen op Texel. Soorten
die op basis van de traditionele
netvangsten nauwelijks worden
waargenomen blijken veel
algemener voor te komen. De
malaiseval heeft in deze periode
afwisselend gestaan in de boomgaard en aan de rand
van duinheide in de Korverskooi en in een natte
duinvallei in De Muy.
Vier soorten bijen werden op alle drie de locaties vaker
waargenomen dan ik op basis van andere
waarnemingsmethoden zou verwachten:
Hoplitis leucomelana werd via deze methode voor het
eerst op Texel vastgesteld.
De netvangsten vonden verspreid over heel Texel en
over een veel langere periode plaats. Of er ook soorten
zijn die zich juist slecht in een malaiseval laten vangen
durf ik niet te zeggen, maar oppervlakkig gezien lijkt
dit niet het geval te zijn.
Soort malaiseval netvangst
Anthophora furcata 13 4
Hoplitis leucomelana 8 3
Hylaeus confusus 21 6
Hylaeus gibbus 34 8
Bij de wespen, waarvan ik er nog veel moet
determineren lijkt dit verschijnsel niet op te treden.
Wel vang ik relatief veel goudwespen iets wat ook
genoemd wordt in de ‘Bijen en wespen in Zeeland’
(Calle & Jacobuss 2008).
Nadeel van een malaiseval als het alleen gaat om zicht
te krijgen op de verspreiding van bijen is dat hier voor
wel erg veel andere soorten moeten sneuvelen,
gelukkig lukt het om via het ZMA veel hiervan bij
geïnteresseerden onder te brengen.
Summary
We have been able to collect bees that are somewhat
47

are on the island Texel by using malaise traps.
Literatuur
Calle L. & W. C. Jacobusse, 2008. Bijen en wespen in
Zeeland. - Stichting Het Zeeuwse Landschap, 191p.
De De klimopbij klimopbij (
( (Colletes Colletes Colletes Colletes
hederae) hederae hederae hederae ) is is de
de
Westerschelde Westerschelde Westerschelde over
over
(Hymenoptera, (Hymenoptera, Apidae)
Apidae)
Jan Smit & Albert de Wilde
Verspreiding in Nederland
De klimopbij (Colletes hederae) is in
1993 als nieuw voor de
wetenschap beschreven door
Schmidt en Westrich.
In 1997 is deze bij voor het eerst
gevangen in ons land (Lefeber
1998). In 1999 was de soort
alleen maar gemeld van twee
locaties in Zuid-Limburg (Peeters
et al. 1999). Sinds die tijd blijkt
uit diverse meldingen dat de
klimopbij zich in ons land aan het
uitbreiden is, eerst in Zuid-
Limburg (Anonymus 2000),
daarna naar Midden-Limburg en
Zeeuws-Vlaanderen (Anonymus
2004, Calle 2004).
Vier jaar later melden Calle &
Jacobusse in ‘Bijen en wespen in
Zeeland’ (2008) dat deze bij wel
voorkomt in Zeeuws-Vlaanderen,
maar de Westerschelde nog niet
is overgestoken. Hoe snel kan de
informatie in een uitgave achterhaald zijn, want op 29
september 2008 meldt de tweede auteur dat hij een
Colletes-vrouwtje gefotografeerd (Figuur 1) en
gevangen heeft van de klimop in Westkapelle (Ze.).
Dit bleek inderdaad een vrouwtje van Colletes hederae.
Ook uit Domburg (Ze.) zijn dit najaar meldingen
binnengekomen van deze soort. Daarmee is de
sprong, of beter gezegd de vlucht, over de
Westerschelde gelukt.
48
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Verspreiding in Europa
In het buitenland is de klimopbij eveneens regelmatig
onderwerp van gesprek. Petit (1996) meldt de soort
nieuw voor België. Schmid-Egger (1997) bespreekt het
massaal optreden van deze bij in Rheinland-Pfalz.
Rathjen (1998) meldt de klimopbij nieuw voor Spanje.
Hennie Wiering vroeg zich in 1999 al af hoe zeldzaam
deze soort Europees gezien eigenlijk is (Wiering 1999).
In 2002 meldt Cross (2002) dat de klimopbij het
Kanaal is over gestoken en zich in Zuid-Engeland
gevestigd heeft. Herrmann (2007) noteert een sterke
uitbreiding van deze bij in Baden-Württemberg. In
datzelfde jaar melden Tischendorf et al. (2007) dat
Colletes hederae delen van de Duitse deelstaat Hessen
gekoloniseerd heeft en daarbij de sprong over de rivier
de Rijn gemaakt heeft. In 2008 heeft de klimopbij zich
enorm uitgebreid in Engeland en vloog op sommige
plekken in 2008 met tienduizenden tegelijk
(schriftelijke mededeling S.P.M. Roberts). Tischendorf
et al. (2007) vermoeden echter dat uitbreiding, naar
Figuur 1. Colletes hederae-vrouwtje op klimop in Westkapelle.
Foto Albert de Wilde.
welke kant dan ook, alleen plaats vindt onder de druk
van het ontstaan van (te) grote kolonies en dus gebrek
aan nestplaatsen of voedsel. Het (voorlopig) laatste
overzicht van de uitbreiding van deze soort naar het
noorden in Duitsland is gepubliceerd door Frommer
(2008). Deze noordwaartse uitbreiding van het areaal
vindt voornamelijk plaats in het dal van de rivier de
Rijn.
De huidige, bekende verspreiding van Colletes hederae is
van Midden-Italië, Sardinië en Noord-Spanje in het
zuiden, tot West-Duitsland, Zuid-Nederland en Zuid-
Engeland in het noorden. In het oosten is de soort
inmiddels gevorderd tot in Kroatië en Slovenië

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
(Tischendorf et al.). De meldingen uit Griekenland en
Turkije (Figuur 2) vallen hierbij wel enigszins uit de
toon.
Figuur 2. Verspreiding van Colletes hederae in Europa.
Kaart: Nicolas Vereecken, te verschijnen is Osmia.
Biologie
De vliegtijd van Colletes hederae is van begin september
tot begin november in jaren met een zacht najaar. De
meeste exemplaren vliegen in de tweede helft van
september.
De mannetjes patrouilleren na het uitkomen langs de
nestplaatsen en paren meteen met de uitkomende
vrouwtjes (Vereecken et al. 2006). De vrouwtjes paren
slechts één keer in een korte periode na het uitkomen
(Kuhlmann et al. 2007). De nesten worden meestal in
steile wanden gemaakt, vaak overschaduwd door
grassen of kleine bosjes (Wiering 1999, Bischoff et al.
2005). De nestaggregaties kunnen uit duizenden
nesten bestaan (Schmid-Egger 1997, Bischoff et al.
2005).
De nestgang is aanvankelijk horizontaal, maar daalt
dan verticaal af tot een maximale diepte van 60 cm.
Aan het eind van de nestgang bevinden zich tot vier
broedcellen, die lineair gelegen zijn (Bischoff et al.
2005). Een manier van nestbouw die ook bekend is
van Colletes daviesanus (Esser 2005). Daarnaast kan er
aan de hoofdgang een zijgang met lineaire cellen zijn
(Bischoff et al. 2005). Colletes hederae is oligolectisch,
het stuifmeel voor de broedcellen wordt uitsluitend op
klimop (Hedera) gehaald (Bischoff et al. 2005).
Wanneer de klimop nog niet volop in bloei is, dan
verzamelen de vrouwtjes ook op andere planten
(Westrich 2008). Zodra de klipmop wel goed bloeit,
verzamelen ze alleen daar nog pollen op. De
mannetjes halen ook nectar uit andere bloemen, zoals
tamarisk (Moenen 2005), Polygonum cuspidatum (Petit
2006), heide, solidago (Vereecken et al. 2006) en
Calluna vulgaris (Kuhlmann 2007). Zie ook het artikel in
dit nummer over ‘Verwarrende bijen’ van Rosita
Moenen.
Epeolus cruciger wordt vermeld als broedparasiet van
Colletes hederae, een andere parasiet is de oliekever
Stenoria analis (Vereecken et al. 2006).
Soortgroep
Colletes hederae behoort tot de Colletes succinctus-groep en
is nauw verwant aan Colletes succinctus en Colletes
halophilus (Kuhlmann et al. 2007). Uit onderzoek aan
het DNA, het verspreidingspatroon, de fenologie en
het bloembezoek is vast komen te staan dat het hierbij
om drie verschillende soorten gaat, die recentelijk
ontstaan zijn (Kuhlmann et al. 2007). Daarbij valt het
niet mee om de soorten zelf daadwerkelijk uit elkaar te
houden. Tabellen met alle drie de soorten erin zijn tot
dusver niet gepubliceerd. Alleen Lefeber (1998) heeft
een vergelijkingstabelletje voor deze drie soorten
gepubliceerd, waar helaas een fout in zat (Wiering
1999). Hieronder volgt een nieuwe poging, gebaseerd
op de tabel van Lefeber. Bij het prepareren is het
belangrijk er voor te zorgen dat de tong van het dier
uitgestoken is en dat de galea van de maxillen (Figuur
3) goed te zien zijn (Wiering 1999).
galea
Figuur 3. Schets kop Colletes hederae.
Tabel voor de Nederlandse bijen van de Colletes
succinctus-groep
1. Mannen............................................................. 2
- Vrouwen........................................................... 4
2. Galea glad en glanzend.
Colletes succinctus (Linnaeus 1758)
- Galea mat en gerimpeld ................................. 3
3. Opmerking: Zonder vergelijkingsmateriaal zijn de
beide volgende soorten bijna niet uit elkaar te houden.
Punctering van tergiet 2 grover en dieper.
Haarbanden op de achterrand van de tergieten bij
verse exemplaren wit.
Colletes halophilus Verhoeff 1943
49

- Punctering van tergiet 2 fijner en minder diep.
Haarbanden op de achterrand van de tergieten bij
verse exemplaren geelbruin.
Colletes hederae Schmidt & Westrich 1993
4. Galea glad en glanzend.
Haalt pollen op struikhei (Calluna vulgaris).
Colletes succinctus (Linnaeus 1758)
- Galea mat en gerimpeld ................................. 5
5. De rimpels van de clypeus lopen in de lengte en
zijn naar de voorrand van de clypeus gericht.
Punctering van tergiet 2 is grover en dieper, de
punten zijn even breed als de tussenruimtes.
Haarbanden op de achterrand van de tergieten bij
verse exemplaren wit.
Haalt pollen op zeeaster (Aster tripolium).
Colletes halophilus Verhoeff 1943
- De laterale rimpels van de clypeus zijn naar het
midden vooraan gericht. Punctering van tergiet 2
is fijner en vlakker, de punten zijn kleiner dan de
tussenruimtes. Haarbanden op de achterrand van
de tergieten bij verse exemplaren geelbruin.
Haalt pollen op klimop (Hedera helix).
Colletes hederae Schmidt & Westrich 1993
Dank
Onze dank gaat uit naar Nicolas Vereecken voor het
beschikbaar stellen van het kaartje met de Europese
verspreiding van de klimopbij, dat hij heeft
vervaardigd voor een publicatie over deze bij in het
tijdschrift Osmia.
Summary
Colletes hederae has been found in the Netherlands for
the first time north of the Westerschelde. We show
the European distribution and an overview of the
biology.
Included is a table for three members of the Colletes
succinctus group found in the Netherlands.
Literatuur
Anonymus, 2000. Leuke vangsten in 1999. - Bzzz 11: 8-10.
Anonymus, 2004. Leuke waarnemingen in 2003. - Bzzz 19:
19-24.
Bischoff, I., E. Eckelt & M. Kuhlmann, 2005. On the
biology of the ivy-bee Colletes hederae Schmidt & Westrich,
1993 (Hymenoptera, Apidae). - Bonner zoologische
Beiträge 53(1/2): 27-36.
Calle, L., 2004. De klimopbij in Zeeuws-Vlaanderen. - De
Steltkluut 34(2): 7-11.
Calle, L. & C. Jacobusse, 2008. Bijen en wespen in Zeeland.
- Fauna Zeelandica 4, Het Zeeuwse Landschap, 191 p.
Cross, I.C., 2002. Colletes hederae Schmidt & Westrich
(Hym., Apidae) new to mainland Britain with notes on its
50
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
ecology in Dorset. – Entomologists Monthly Magazine
138: 201-203.
Esser, J., 2005. Die Seidenbiene Colletes daviesanus Smith
1846. - Nibuk, Neunkirchen-S., 182 p.
Frommer, U., 2008. Grundlagen der Ausbreitung und
aktuellen nördlichen Verbreitung der Efeu-Seidenbiene
Colletes hederae Schmidt & Westrich, 1993 in Deutschland
(Hymenoptera, Apidae). - Mitteilungen int. entomologen
Ver. Frankfurt am Main 33(1/2): 59-74
Herrmann, M., 2007. Ausbreitungswelle der Efeu-
Seidenbiene (Colletes hederae) in Baden-Württemberg
(Hymenoptera, Apidae) und die Erschliessung eines
ungewöhnlichen Nisthabitates. - Mitteilungen
entomologen Verein Stuttgart 42: 96-98.
Kuhlmann, M., G.R. Else, A. Dawson & D.L.J. Quicke,
2007. Molecular, biogeographical and phenological
evidence for the existence pf three western European
sibling species in the Colletes succinctus group
(Hymenoptera: Apidae). - Organisms, Diversity &
Evolution 7: 155-165.
Lefeber, V., 1998. Weer aculeatennieuws uit Zuid-Limburg
(Hymenoptera: Apidae). - Entomologische Berichten
Amsterdam 58(12): 238-240.
Moenen, R., 2005. Waarnemingen aan de klimopbij
(Hymenoptera: Apidae). - Entomologische Berichten
Amsterdam 65(5): 145-148.
Peeters, T., I. Raemakers & J. Smit, 1999. Voorlopige atlas
van de Nederlandse bijen (Apidae). - EIS-Nederland, 226.
Petit, J., 1996. Sur Colletes hederae Schmidt & Westrich 1993,
abeille solitaire nouvelle pour la faune Belge
(Hymenoptera, Apoidea). - Lambillionea, centenaire: 55-
58.
Petit, J., 2006. Sur quelques Hyménoptères aculéates
nouveaux ou intéressants pour la montagne Saint-Pierre
et la région voisine (province de Liège, Belgique). -
Lambillionea 106 (2): 473-486.
Rathjen, H., 1998. Colletes hederae Schmidt & Westrich eine
neue Solitärbienenart für Spanien. - Bembix 11: 32-33.
Schmid-Egger, C., 1997. Massenauftreten von Colletes hederae
Schmidt & Westrich. - Bembix 9: 16-17.
Schmidt, K. & P. Westrich, 1993. Colletes hederae n. sp.,
eine bisher unerkannte, auf Efeu (Hedera) spezialisierte
Bienenart (Hymenoptera: Apoidea) - Entomologische
Zeitschrift 103(6): 89-112.
Tischendorf, S., U. Frommer & N. Chalwatzis, 2007.
Ausbreitung von Colletes hederae (Hymenoptera, Apidae) in
Hessen. - Bembix 25: 31-36.
Vereecken, N., E. Toffin & D. Michez, 2006. Observations
relatives à la biologie et la nidification de quelques abeilles
sauvages psammophiles d'intérêt en Wallonie. 2
Observations estivales et automnales. - Parcs et Reserves
61(4): 12-20.
Westrich, P., 2008. Flexibeles Pollesammelverhalten der
ansonsten streng oligolektischen Seidenbiene Colletes
hederae Schmidt & Westrich (Hymenoptera: Apidae). -
Eucera 1(2): 17-29.
Wiering, H., 1999. Hoe zeldzaam is Colletes hederae? - Bzzz
10: 27-30.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Literatuur iteratuur
Boekbespreking: Boekbespreking: The
The
Sand Sand Wasps Wasps
Wasps
Theo Peeters
Evans, H.E. & K.M. O'Neill, 2007. The sand wasps. Natural
history and behavior. - Harvard University Press,
Cambridge, 240 p. ISBN-10: 0-674-02462-1. Prijs: € 42,
exclusief verznedkosten.
Howard Evans stierf in 2002 en liet een manuscript
achter met een aanvulling op zijn klassieke werk uit
1966 ‘The comparative ethology and evolution of the
sand wasps’. Kevin O’Neill, een student van Evans,
heeft dit manuscript vijf jaar later in boekvorm
gegoten.
Met ‘sand wasps’ worden hier de graafwespen van de
subfamilie Bembicinae bedoeld. In ons land zijn 8
genera en 22 soorten van deze subfamilie
aangetroffen, waarvan er in dit boek 14 ter sprake
komen. Omdat ’t er zo weinig zijn som ik ze hier even
op: Alysson pertheesi, Alysson spinosus, Didineis lunicornis,
Argogorytes fargeii, Argogorytes mystaceus, Harpactus tumidus,
Gorytes laticinctus, Gorytes quadrifasciatus, Gorytes
quinquecinctus, Lestiphorus bicinctus, Nysson interruptus,
Nysson maculosus, Nysson spinosus en Bembix rostrata. Aan
de meeste soorten worden slechts enkele zinnen
geweid. Onze grootste graafwesp, de harkwesp Bembix
rostrata, komt regelmatig ter sprake.
Het boek bestaat uit een tweetal delen. Een inleiding
gevolgd een bespreking van de informatie die bekend
is over de Bembicinae in hoofdstuk 1-7 (blz. 1-223).
Deze hoofdstukken zijn overzichtelijk ingedeeld en
vatten de nieuwe kennis over de soorten en genera
samen. Ze besluiten elk met een overzicht van hetgeen
bekend is van het tribus (achtereenvolgend
Alyssontini, Gorytini, Nyssonini, Stizini en Bembicini).
Over het soortenrijke genus Bembix is een apart
hoofdstuk geschreven.
Het slothoofdstuk 8 (blz. 224-293) vormt het tweede,
meer thematische deel van het boek. In dit hoofdstuk
worden de verschillende gedragingen van de wespen
vergeleken en deze komen aan bod in diverse thema’s
zoals habitat, nestelgedrag, prooitransport, oriëntatie,
eileggedrag, jachtgedrag, vijanden, slaap. Dit hoofdstuk
wordt afgesloten met een paragraaf over bescherming
van graafwespen.
‘The sand wasps’ is stevig ingebonden in een mooi
bruinoranje kaft omwikkelt door een fris groene flap.
Achterin vinden we enkele onderzoekstips, een
literatuurlijst en een index.
Het boek was voor mij weinig inspirerend in de zin dat
ik gepakt werd door de bespreking van nieuwe
onderzoeksresultaten of onderzoekslijnen. Vergelijking
van de literatuurlijsten van O’Neill (2001) met dit boek
laat zien dat O’Neill zelf sinds 2001 ook slechts één
nieuwe publicatie over deze graafwespengroep heeft
uitgebracht en zich vooral heeft beperkt tot de
engelstalige literatuur. Ik mis teveel de hand van Evans
en dit postume werk is dan ook geen waardige
afsluiting van het werk van deze grote taxononoom en
etholoog. Voor een degelijk overzicht van de
Bembicinae kun je naast Bohart & Menke (1976) mijns
inziens het beste beginnen met Evans (1966) ‘The
comparative ethology and evolution of the sand
wasps’.
Literatuur
Bohart, R.M. & A.S. Menke, 1976. Sphecid wasps of the
world; a generic revision. - Univ. California Press,
Berkeley, 695 p.
Evans, H.E., 1966. The comparative ethology and evolution
51

of the sand wasps. - Harvard University Press,
Cambridge, Massachusetts, 526 p.
O'Neill, K.M., 2001. Solitary wasps. Behavior and natural
history. - Cornell series in arthropod biology, Ithaca and
London, xii, 406 p.
Enkele Enkele overdenkingen
overdenkingen
bij bij Evans & O’Nei O’Neills O’Nei ls ls
Sand Sand Wasps
Wasps
Hans Nieuwenhuijsen
Wat nu volgt is geen boekbespreking. Ik probeer voor
mezelf te verklaren waarom O’Neill’s boeken, zoals
‘Solitary Wasps” (2001) en nu ‘The Sand Wasps’
(2007) mij altijd wat teleurstellen. Ze bevatten altijd
een zee van feiten en nooit eens een samenvattend
kader. In Solitary Wasps deed hij een, naar mijn
mening niet zo geslaagde, poging de solitaire wespen
in twee groepen te verdelen, de parasitoiden en de
predatoren. Het leverde geen nieuw inzicht op in de
gedragingen van de wespen maar wel een geduchte
discussie binnen en buiten Bzzz over wat nu precies
parasitoiden en predatoren zijn. Vooruit, dat is een
verdienste van O’ Neill.
Ik weet na lezing van ‘The Sand Wasps’ waarom ik
weer teleurgesteld ben: ik lees zijn boeken vanuit een
verkeerde invalshoek. Ik lees ze als bioloog en ik wil
lezen over een biologische theorie, toegelicht aan de
wespen. Dat doet bijvoorbeeld Alcock wel, lees zijn
artikel over het voortplantingsgedrag van de
mannelijke bijen en wespen maar eens (Alcock et al,
1978) of blader zijn studieboek ‘Animal Behavior’
(1979) eens door. Iwata (1971) is een voorbeeld van
een prettig leesbare, samenvattende presentatie van
veel feiten. O’Neill heeft geen samenvattend idee, hij
somt alleen maar feiten op, in woord of in tabel.
Bovendien vind ik O’Neill biologisch niet sterk. Ik
illustreer dat aan een onderwerp dat mijn
belangstelling heeft: de aculeaten gemeenschap als
voedselweb. In fig. 8.2. op pagina 236 is een
hypothetisch voedselweb afgebeeld. Wat onmiddellijk
opvalt is de richting waarin de pijlen wijzen. Ik leerde
mijn leerlingen dat een pijl van A naar B betekent dat
A in de maag van B verdwijnt. In deze figuur
verdwijnen wespen in planten. Bovendien illustreert
deze figuur een verhaal onder het kopje ‘Interspecific
Nesting Association’, in het hoofdstuk ‘vergelijkende
ethologie’, terwijl het toch een typisch ecologisch
onderwerp is.
52
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Nu weet ik dat ik O’Neill’s boeken moet ‘lezen’ (het
zijn eigenlijk naslagwerken) vanuit een andere
invalshoek, die van de ‘naturalist’ of
natuuronderzoeker. Het is mijn fout, ik had het
kunnen weten maar ik las over de ondertitels heen:
‘Natural history and behaviour’.
Zijn invalshoek legt hij op pagina 5 en volgende van
The Sand Wwasps uit. Citaat: “The trend toward
greater empirical and theoretical rigor in wasp biology
is to be welcomed, but there is still much good to be
said about publications that present basic records of
wasp natural history with little, if any, statistical
treatment of data and with no explicit testing of major
theories in ethology and evolution. E.O. Wilson (1992)
defines natural history as ‘ecology expressed in the
details of the biology of individual species’and Greene
(2005) refers to it as ‘descriptive ecology and
ethology”.
Kan ik zijn ‘Sand Wasps’ meer waarderen als ik het uit
de ‘natural history’ invalshoek lees?
Nou, eigenlijk niet. Maar daar kan O’Neill niets aan
doen. Het is gewoon geen schrijver. Denk aan onze
eigen Thijsse en vooral aan Fabre. Ook zij behandelen
het leven van bijen- en wespensoorten, maar hoe! Je
leest hun artikelen en boeken met rode konen en wilt
daarna meteen het veld in om al dat schoons te gaan
zien.
Kan ik dan niets positiefs melden? Ja. Zijn beide
boeken vormen een rijke bron aan informatie over de
levens van vele soorten wespen. Als ik zijn informatie
over soorten, die ook bij ons voorkomen, vergelijk
met die in ‘ons’ wespen- en mierenboek dan biedt
O’Neill meestal veel meer informatie. Het zijn zeer
volledige naslagwerken maar ze zijn voor mij
teleurstellend arm aan biologie en niet prettig leesbaar.
Literatuur
Alcock J., 1979. Animal Behavior: An Evolutionary
Approach. - Sunderland,Mass, 532 p.
Alcock J., E.M. Barrows, G. Gordh, L.J. Hubbard, L.
Kirkendall, D.W. Pyle, T.L. Ponder, F.G. Zalom, 1978.
The ecology and evolution of male reproductive
behaviour in bees and wasps. - Zoological Journal of the
Linnean Society 64: 293-326.
Evans, H.E. & K.M. O'Neill, 2007. The sand wasps.
Natural history and behavior. - Harvard University Press,
Cambridge, 240 p.
Iwata, K., 1976. Evolution of Instinct. Comparative
Ethology of Hymenoptera. - American Publishing Co.
Pvt. Ltd. New Delhi. 535 p.
O'Neill, K. M., 2001. Solitary Wasps (Behaviour and natural
history). - Comstock Publishing Associates, 406 p.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Boekbespreking:
Boekbespreking:
Uitgerangeerd
Uitgerangeerd
Theo Peeters
Smit, J., 2008. Uitgerangeerd. 20 jaar onderzoek naar bijen
en wespen op het emplacement van Westervoort. - Eigen
uitgave, Duiven, 41 p. Te verkrijgen tegen verzendkosten
bij de schrijver.
Enkele weken terug kreeg ik van Jan Smit enige
nieuwe uitgaven van zijn hand en even later de vraag
of ik het rapport over Westervoort wilde bespreken
voor onze nieuwsbrief. Ik ben altijd blij verrast door
dit soort acties en dus heb ik er dan ook serieus werk
van gemaakt.
Het verslag ziet er fris en keurig uit en doet denken
aan een themanummer van onze nieuwsbrief Bzzz
geschreven door één auteur. (Een wens die ik koester
want dan hebben we in één klap een extra nummer!)
Het verslag bestaat uit een beschrijving van het
onderzoeksgebied, de werkwijze met daarin
bijvoorbeeld ook het aantal inventarisatiedagen (192!),
gevolgd door een uitgebreide paragraaf over de
biologie van bijen en wespen. Daarna volgt een
paragraaf resultaten en conclusies en een paragraaf
waarin enkele zeldzame soorten van Westervoort
worden besproken. De schrijver besluit met een blik in
de toekomst waarin we ook een reden voor de titel
‘uitgerangeerd’ terugvinden. Op het onderzoeksterrein
wordt in de toekomst een nieuw station gebouwd en
‘daarmee zullen de meeste soorten bijen en wespen op
het emplacement, evenals de inventariseerder wel zijn
uitgerangeerd’.
Het verslag is voorzien van een samenvatting, een
inleiding, literatuurlijst en een index. En tevens is als
een soort bijlage de soortenlijst opgenomen met per
jaar de soorten die gevangen zijn. Tevens zijn in deze
soortentabel per soort het totaal aantal vangsten, de
nestplek, de zeldzaamheid en de status opgesomd.
Deze basisgegevens vormen een zeer belangrijk
onderdeel van het verslag waardoor het geheel
transparant wordt en je ook zelf bepaalde zaken kunt
nakijken, interpreteren. Het verslag is duidelijk
vormgegeven, volledig in kleur uitgevoerd en
geïllustreerd met mooie foto’s, verspreidingskaartjes,
diagrammen en tabellen. Kortom: ’t leest heerlijk weg!
Ik heb hieronder enkele kleine inhoudelijke
opmerkingen en gedachten genoteerd die me bij het
lezen van het veslag te binnen schoten.
In tabel 2 is een kruisje vergeten op de kruising van
Crossocerus (walkeri) en haar prooidieren haften. Bij de
vergelijking met de stationsterreinen Boschpoort en
Simpelveld zou naast eigen gegevens en die
gepubliceerd door Lefeber in 1991 ook de databank
van EIS-Nederland gebruikt kunnen zijn. Opvallend is
het gebruik van mannetjes en vrouwtjestekens in de
soortenlijst. Jammer dat met de aantallen en seksen
verder niks wordt gedaan. Het verslag besluit met een
paragraaf over zeldzame soorten van Westervoort:
Polistes dominulus, Crossocerus walkeri, Hylaeus cornutus,
Andrena lathyri, A. niveata, Nomada guttulata en N.
zonata. In de titel van deze paragraaf ‘van
Westervoort’ weglaten want zeldzaam slaat hier meer
op de landelijke verspreiding. Andrena lathyri is immers
in 18 van de 20 jaren gevangen! We focussen
misschien teveel op zeldzame soorten terwijl het toch
voor de hand ligt je kennis te verrijken aan de
algemene soorten op Westervoort zoals Ancistrocerus
oviventris, Lestiphorus bicinctus, Andrena synadelpha en
Andrena lathyri.
De totaallijst is indrukwekkend: 244 soorten, waarvan
124 bijen en 120 wespen. Een grafiek toont dat die lijst
ook op het eind nog elk jaar groeide. Dat is het leuke
van een lange tijd op dezelfde plek inventariseren. En
uiteindelijk sta je dan toch ook zelf nog te bedenken
waarom soorten zoals bijvoorbeeld Halictus rubicundus,
Nomada fulvicornis, Dasypoda hirtipes en Myrmosa atra nog
ontbreken op je lijst.
Jan proficat met deze mooie uitgave. Samen met het
onderzoek van Virgilius Lefeber in de ENCI-groeve
(Lefeber 1998) is dit veruit de langstdurende
53

gepubliceerde inventarisatie in ons land. Na de Stikke
Trui en Arnhemse uiterwaarden een mooie aanvulling
van de grotere inventarisaties van jouw hand. Het blijft
wellicht nog even een verrassing welk(e) terrein(en),
behalve je tuin, je de komende jaren gaat onderzoeken.
Als ik in Duiven zou wonen werd dat ‘de streek’ die
Benno o.a. in 1953 zo treffend besprak...
Korte Korte mededeling
mededeling
Een toevoeging aan ‘Uitgerangeerd’
Hans Nieuwenhuijsen
Zoals in het Dankwoord staat heb ik ‘stevig
meegedacht’ met Jan. Vooral over de rangschikking en
interpretaties van zijn gegevens. Wat ons vooral opviel
was het verschijnsel dat door de jaren heen wel het
soortenspectrum maar niet het soortenaantal
verandert. Dat laatste blijft vrij constant. We
interpreteren het veranderende soortenspectrum als
een weerspiegeling van de successie in het terrein en
het constante aantal soorten als een teken dat de
draagkracht door de jaren heen gelijk blijft.
Ik kan nu nog een ander licht laten schijnen op het
constante aantal soorten. Bij het opruimen van mijn
boekenkast viel mij Willem Ellis’ Biogeografie (1988)
in handen. Er stak een papiertje tussen pagina 34 en
35. En wat staat daar? Iets over het evenwichts-model
van Mac Arthur & Wilson, de mannen van de
eilandtheorie die o.a. heeft geleid tot het idee van de
Ecologische Hoofd Struktuur (EHS). Ik citeer:
“Volgens deze theorie is het aantal soorten op een
eiland het resultaat van een dynamisch evenwicht
tussen enerzijds immigratie van soorten van elders, en
anderzijds uitsterven van ter plaatse voorkomende
soorten. Anders gezegd, voortdurend komen er van
elders soorten bij en sterven er lokaal soorten uit,
zonder dat het totale soortenaantal verandert. Nog
korter: na een aanloopfase houden immigratie en
extinctie elkaar in evenwicht. Zowel de kans dat een
soort op een eiland uitsterft als de kans dat een nieuwe
soort op een eiland terecht komt is gekoppeld aan de
grootte van het eiland”.
Jan’s gegevens vormen dus een mooie ondersteuning
van deze theorie. Op het ‘eiland’ Westervoort, twee
hectare groot, leven jaarlijks ongeveer 80 soorten bijen
en wespen. Mijn voorstel voor de titel van een
eventuele herdruk is ‘Een uitgerangeerd eiland’.
Literatuur
Ellis W.N., 1988. Biogeografie. - Wetenschappelijke
mededeling KNNV nr.90, 125 p.
54
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Boekbespreking: Boekbespreking: Bijen
Bijen
en en wespen wespen in in Zeeland
Zeeland
Jan Smit
Calle, L. & Ch. Jacobusse (red.), 2008. Bijen en wespen in
Zeeland; Fauna Zeelandica deel 4, Het Zeeuwse Landschap,
Wilhelminadorp, 191 p. Kosten € 29,90.
Aanbieding voor leden van de sectie: € 25,- inlcusief
verzendkosten.
Te bestellen door het overmaken van 25 euro op
bankrekening 5103.36.167 ten name van Het Zeeuwse
Landschap te Heinkenszand, onder vermelding van "Bijen
en wespenatlas".
Op 12 september 2008 was de grote dag voor de
Zeeuwse insectenwerkgroep: hun boek over bijen en
wespen in Zeeland werd gepresenteerd. Rondom dit
heuglijke feit was een mini-symposium georganiseerd,
met voorafgaand een excursie in de Kwade Hoek.
De Zeeuwse atlas
Het boek ziet er goed verzorgd en kleurrijk uit, met
veel fraaie foto’s. Op de eerste 23 pagina’s wordt een
algemene inleiding gehouden over bijen en wespen,
met hoofdstukken over de indeling, voortplanting,
voedsel, fenologie, vijanden en parasieten. Daarna
volgen er hoofdstukken over het onderzoek in
Zeeland, voorkomen en verspreiding in Zeeland,
biotopen, het klimaat en als laatste de status,
bedreiging en bescherming van bijen en wespen in
Zeeland. Dit laatste hoofdstuk is belangrijk, met name
door de uitgever van het boek (het Zeeuwse
Landschap) die tevens beheerder is van een aantal
gebieden in deze provincie. Waardoor welhaast
automatisch de beheersadviezen onderschreven en
uitgevoerd zullen worden. Wat een goed bericht is
voor de aculeaten in deze provincie.
Het merendeel van het boek bevat korte
beschrijvingen van alle soorten die in Zeeland zijn
waargenomen, met een verspreidingskaartje van de
soort in deze provincie. Het boek bevat veel
aanvullingen op de verspreidingskaartjes in de
voorlopige atlas van de bijen (Peeters et al. 1999) en
die van de wespen en mieren van Nederland (Peeters
et al. 2004). De lijst is weer gelardeerd met veel fraaie
foto’s. Door de vormgeving is bovendien in één
oogopslag de status van een soort te zien.
Geen kritiek?
Jawel, zo is niet aangegeven welke lijn er gevolgd is
met betrekking tot de naamgeving, die wijkt hier en
daar af van die in de beide genoemde standaardwerken
en van Peeters & Reemer (2003).

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Helaas zitten er in het boek nogal wat tikfouten in de
wetenschappelijke soortnamen en worden een enkele
keer oude en nieuwe namen in hetzelfde stuk tekst
door elkaar gebruikt.
De soort Mellinus crabroneus wordt wel genoemd bij de
verdwenen soorten, maar is in de lijst vergeten.
De verspreidingskaartjes van de bijen worden
vergeleken met de voorlopige atlas uit 1999, maar er
zijn diverse publicaties die daar al aanvullingen op
hebben gegeven. Wat dat betreft is veel relatief recente
literatuur niet gebruikt bij het maken van de teksten.
In het boek worden twee soorten aculeaten nieuw
voor de fauna van ons land gemeld. Begrijpelijk vanuit
het oogpunt van de auteurs, vanwege de nieuwswaarde
van het boek. Maar jammer, want door de beperkte
verspreiding van het boek zal dit minder aandacht
krijgen dan het verdient. Daarnaast is de melding van
Sphex funerarius niet compleet, zo ontbreken de datum
en de precieze locatie.
Wat overheerst?
Enorme bewondering voor de Zeeuwse club, die er in
enkele jaren tijd in is geslaagd om van één van de
slechtst onderzochte provincies in ons land op het
gebied van de aculeaten, de best onderzochte te
maken. Daarin is heel veel tijd geïnvesteerd. Naar de
resultaten kan het landelijke witte vlekkenplan van de
sectie alleen maar jaloers kijken.
Daarnaast heeft deze club het in die periode ook nog
eens voor elkaar gekregen een symposium over
schorbijen te organiseren met internationale allure.
En verder?
Deze enthousiaste club heeft nog veel meer onder de
pet! Er is jarenlang heel veel gerichte aandacht besteed
aan de soorten Colletes halophilus en Epeolus tarsalis en
dat niet alleen in ons eigen land. Er is heel veel
uitgezocht en ontdekt. Hier moeten ze nog wel een
boek over gaan schrijven, dat kan niet anders. Ik ben
alvast zeer benieuwd!!
Literatuur
Peeters, T.M.J., I. Raemakers & J. Smit, 1999. Voorlopige
atlas van de Nederlandse bijen (Apidae). - EIS-
Nederland, Leiden, 226 p.
Peeters, T.M.J. & M. Reemer, 2003. Bedreigde en
verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.). – EIS-
Nederland, 96 p.
Peeters,T.M.J., C. van Achterberg, W.R.B. Heitmans, W.F.
Klein, V. Lefeber, A.J. van Loon, A.A.Mabelis, H.
Nieuwenhuijsen, M. Reemer, J. de Rond, J. Smit &
H.H.W. Velthuis, 2004. De wespen en mieren van
Nederland (Hymenoptera: Aculeata). - Nederlandse
Fauna 6. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis,
Leiden, KNNV Uitgeverij, Utrecht & European
Invertebrate Survey – Nederland, Leiden, 507 p.
55

Boekbespreking: Boekbespreking: Passie
Passie
voor voor kleine kleine beestjes
beestjes
Erik van der Spek
Kleukers, R., M. Berg & W. van Strien (red.) 2008. Passie
voor kleine beestjes, 33,3 jaar Stichting EIS-Nederland.
EIS-Nederland 90p. Bestellen: www.naturalis.nl/EIS €
10,-
Het boekje ‘Passie voor kleine beestjes’ is één van de
vruchten van het 33,3 jarig jubileum van EIS-
Nederland. De coördinatoren van de werkgroepen
waren uitgedaagd in een kort artikel verrassende
aspecten van de ongewervelde fauna in Nederland te
verwoorden. Verhalen over bijzondere soorten op
onverwachte plaatsen, uitnodigend en inspirerend
voor mensen die niets van die diergroep weten. Het
resultaat is naast twee inleidende artikelen over EIS en
haar geschiedenis een serie van 25 korte verhalen die
onverwachte kanten van de natuur voor het voetlicht
brengt. Voorzitter Geert de Snoo wenst de lezer in zijn
voorwoord veel leesplezier, dat moet lukken.
Veel Hymenoptera
De soorten waar onze sectie zich mee bezighoudt zijn
goed vertegenwoordigd. In ‘Wesp op je bord‘ gaat Jan
Smit in op het waarom van het hinderlijk voorkomen
van de gewone wesp en de Duitse wesp in het najaar.
Hij geeft het advies je drankje af te dekken en niet wild
om je heen te slaan om de last te beperken. Het advies
om er met plezier het gedrag te bekijken gaat hem
kennelijk te ver.
‘Behangers in een bijenhotel’ door Pieter van Breugel
laat zien hoe makkelijk je in je eigen tuin aan
natuurbeheer kan bijdragen en dat je als entomoloog
daar ook leuke waarnemingen aan over kan houden.
Dat Theo Peeters een niet te vermijden naam is in
bijenland blijken we te danken te hebben aan de
bestrating van een boerenerf. In ‘Trottoirbijen’ vertelt
hij over zijn eerste onderzoek. Ook indirect komen de
groepen waar wij een passie voor hebben aan bod.
‘Waaiertjes in je lijf’ van John Smit gaat over de
waaiervleugeligen zoals het zandbijen-waaiertje dat
parasiteert op zandbijen. Al op de omslag prijkt een
mooie foto van een grijze zandbij met copulerende
zandbijwaaiertjes. ‘Een vuurspin op zolder’ van Hans
Nieuwenhuijsen gaat eigenlijk over het inventariseren
van de vuurspindoder. ‘Stadsreus steekt hoofd in
wespennest’ van Menno Reemer gaat over een grote
zweefvlieg waarvan de larven van afval en dode
wespenlarven in wespennesten leven.
56
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Geef het weg
Passie voor kleine beestjes is een boekje dat prima
geschikt is om deze passie door te geven. De grote
verscheidenheid aan kleine beestjes met al hun
nieuwsgierigheid prikkelende eigenaardigheden komen
op een prettig leesbare manier aan bod. Zonde
wanneer alleen de mensen die al geraakt zijn door deze
passie het leesgenot van dit boekje kunnen smaken. Ik
hoop dat vele herdrukken volgen en dan de lezing van
Mathijs Schouten tijdens de jubileumbijeenkomst over
de rol van insecten in verschillende culturen er bij in
opgenomen wordt.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Acu AcuBieb Acu ieb 2007
Theo Peeters
Het afgelopen jaar, 2007, is ietwat afwijkend aan me
voorbij gegaan. We verloren Bob van Aartsen en
Virgilius Lefeber, twee oude, trouwe
aculeatenvrienden. En zelf kreeg ik er tijdelijk nog een
passie bij waardoor er minder tijd overbleef voor
wespen en bijen. In de loop van 2008 kon ik de
opgelopen achterstand wat betreft literatuur weer
inhalen.
Hieronder het overzcht van alle aculeatenliteratuur uit
ons land die ik onder ogen kreeg. Uit de omvangrijke
buitenlandse literatuur heb ik weer een keuze gemaakt
van interessante stukken. Bijvoorbeeld vand e enorme
hoeveelheid Apis-literatuur die ik verzamelde uit 2007
is slechts een klein deel opgenomen.
Met een * worden publicaties aangegeven waarin een
determinatietabel is opgenomenof waarin belangrijke
onderscheidingskenmerken tussen soorten worden
vermeld.
Ik dank Jan Smit voor enkele aanvullingen op de
lijsten.
Literatuur Nederland
Anonymus, 2007. Imkerij Bijendans bouwt hotel voor bijen
in zes stappen. - Bijenhouden 1 (6): 14-15.
Anonymus, 2007. Mierwespen of platkopwespen: zijn het
mieren of niet? - Dierplagen 10 (1): 25.
Anonymus, 2007. Wespenbestrijding soms moeizaam dit
jaar. - Dierplagen 10 (3): 15.
Anonymus, 2007. Houtaantaster. De glanzende houtmier. -
Dierplagen 10 (4): 23.
Blacquière, T., B. Cornelissen & J. Donders, 2007. Bumble
bee colony decline in greenhouses with supplemental
lighting. – Proceedings of the Netherlands Entomological
Society Meeting 18: 71-77.
Boer, P., 2007. De verrassende mierencollectie
(Hymenoptera: Formicidae) van Peter Boting. -
Entomologische Berichten 67 (1): 66.
Boer, P., 2007. Aliens. - Entomologische Berichten 67 (3):
120.
Boer, P., 2007. Uitgelezen. B. Seifert, 2007. Die Ameisen
Mittel- und Nordeuropas. - Entomologische Berichten 67
(4): 154-155.
Boer, P., J. Smit & L. Blommers, 2007. Hymenoptera
aculeata - bijen, wespen, mieren: 132. In: Cuppen, J.G.M.
& B. Drost (eds.), Entomofauna van De Kempen,
Noord-Brabant. Verslag van de 161e zomerbijeenkomst
te Baarschot. - Entomologische Berichten 67 (4): 122-144.
Breugel, P. van, 2007. De wilg favoriet bij solitaire bijen. -
Bijenhouden 1 (2): 6-7.
Breugel, P. van, 2007. De boterbloem: geel in de wind. -
Bijenhouden 1 (4): 6-7.
Breugel, P. van, 2007. Reseda favoriet bij maskerbijen. -
Bijenhouden 1 (6): 8-9.
Breugel, P. van, 2007. Boerenwormkruid speciaal voor
insecten met een korte tong. - Bijenhouden 1 (9): 8-9.
Breugel, P. van, 2007. Blazenstruik als voedselbron lang
beschikbaar. - Bijenhouden 1 (11): 8-9.
Brink, T., 2007. Wespen op verkiezingsdag. - Dierplagen 10
(1): 13.
Dicke, M., 2007. Maatschappij zonder managers. - Natura
104 (6): 164-165.
Dijkstra, J.P. & M.M. Kwak, 2007. A meta-analysis on the
pollination service of the honey bee (Apis mellifera L.) for
the Dutch flora. - Proceedings of the Netherlands
Entomological Society Meeting 18: 79-87.
Esser, R., 2007. Nieuwkomer: Rotsbehangersbij (Megachile
pilidens). - Boomblad 19 (3): 32.
Guldenmond, J., J. Pijfers & E. den Belder, 2007. De
betekenis van agrarisch natuurbeheer voor bijen en
wespen op een melkveebedrijf in de Graafschap. -
Entomologische Berichten 67 (6): 198-203.
Hengel, R. van, 2007. De sabelmier (Strongylognathus testaceus),
een slimme slavenhouder. - Entomologische Berichten 67
(3): 119.
Hermans, J., 2007. Broeder Virgilius Lefeber (1921-2007). -
Natuurhistorisch Maandblad 96 (12): 312-317.
Hoekstra, R., 2007. Soort in de spotlights: de bij. - Amoeba
81 (3): 4-5.
Hoffmann, F. & M.M. Kwak, 2007. Diversiteit van planten
en bloembezoekende insecten in relatie tot landgebruik. -
Entomologische Berichten 67 (6): 193-197.
Joosten, S.P.J., T.J. de Jong & P.G.L. Klinkhamer, 2007.
Bloemkleurpolymorfie en hommelvoorkeur. -
Entomologische Berichten 67 (1-2): 2-6.
Kohler, F., R. van Klink, J. Noordijk & D. Klein, 2007. De
invloed van natuurgebieden op zweefvliegen en bijen in
agrarische gebieden (Diptera: Syrphidae; Hymenptera:
Apidae). - Entomologische Berichten 67 (6): 187-191.
Kraker, K. de, 2007. Grevelingenverslag 2006. - Ecologisch
Adviesbureau Sandvicensis, 53 p, 2 bijlagen.
Mabelis, A.A., 2007. Is de zwarte reuzenmier (Camponotus
vagus) inheeems? - Entomologische Berichten 67 (3): 108-
109.
Mabelis, A.A., 2007. Do ants need protecting? -
Entomologische Berichten 67 (4): 145-149.
Moraal, L. & J. de Rond, 2007. Nieuwe vindplaatsen van de
zwamplatkopwesp Cephalonomia formiciformis
(Hymenoptera: Bethylidae). - Entomologische Berichten
67 (4): 150-151.
Neve, A., 2007. Rosse metselbij. - De Stertselaar 31 (3): 8-9.
Nieuwenhuijsen, H., M. Reemer, T. Peeters, J. Smit & A.
van Eck, 2007. OBN-monitoring van bijen in gebieden
van Natuurmonumenten (Hymenoptera, Apidae s.l.). -
Stichting EIS-Nederland, rapportnr. EIS2007-02, 36 p.
Peeters, T., 2007. Wespen langs het spoor in Tilburg in
2006. Met een portret van de Franse veldwesp. - De
Oude Leij 29 (2): 25-33.
Peeters, T., 2007. Werkgroepen: Bijen (Apidae s.l.). -
Nieuwsbrief EIS-Nederland 45: 4-5.
Peeters, T., 2007. In memoriam broeder Virgilius Lefeber
1921-2007. - Nieuwsbrief EIS-Nederland 45: 6-8.
Pijfers, H., 2007. De groefbij Halictus leucaheneus: terug van
weggeweest? - Veelpoot 18 (1): 18.
57

Reemer, M., 2007. Oproep: knautiabijen. - Nieuwsbrief EIS-
Nederland 44: 11.
Schut, D., 2007. De geelbuikvuurpad in groeve Blom en de
Meertensgroeve in 2006. Resultaten van een
herintroductie- en beheerexperiment. - Natuurbalans -
Limes Divergens B.V. Nijmegen, Radboud Universiteit
Nijmegen, 69 p, 5 bijlagen. [met soortenlijst van 3
goudwespen, 2 spinnendoders, 6 plooivleugelwespen, 10
graafwespen en 15 bijen]
Slaats, J., 2007. Bergveldwesp in Meijel. - Natuurhistorisch
Maandblad 96 (5): 136-137.
Smit, J., 2007. Aculeaten voorjaarskamp 2007, Hilversum. -
Veelpoot 18 (2): 15.
Smit, J. & P. Megens, 2007. Aculeaten zomerkamp 2007,
Leende. - Veelpoot 18 (2): 17-19.
Smit, J. & F. van der Meer, 2007. Verdwenen en weer
verschenen: de kleine bonte wespbij Nomada roberjeotiana
(Hymenoptera: Apidae s.l.). - Nederlandse Faunistische
Mededelingen 26: 31-37.
Smit, J.T. & T. Zeegers, 2007. Bob van Aartsen overleden.
15 mei 1920 - 1 juli 2007. - Nieuwsbrief EIS-Nederland
45: 6.
Smit, J.T. & T. Zeegers, 2007. In memoriam Bob van
Aartsen. - Vliegenmepper 16 (2): 17.
Spek, E. van der, 2007. Klokjesdikpootbijen en Grasklokjes
op Texel. - Natura 104 (4): 122.
Thijssen, J., 2007. Eet die lastige wesp. Ze smaken naar
jakobsschelpen. - Trouw, zat. 8 september.
Vermaas, A., 2007. Stimuleerden de bloemplanten en de
bijen elkaar in de evolutie? - Bijenhouden 1 (5): 3-5.
Waterreus, K., 2007. Mijn favoriet: de Rode bosmier. -
Natura 104 (3): 79.
Literatuur buitenland
* Amiet, F., M. Herrmann, A. Müller & R. Neumeyer, 2007.
Apidae 5. Ammobates, Ammobatoides, Anthophora, Biastes,
Ceratina, Dasypoda, Epeoloides, Epeolus, Eucera, Macropis,
Melecta, Melitta, Nomada, Pasites, Tetralonia, Thyreus,
Xylocopa. - Fauna Helvetica 20, 356 p. [zie boekbespreking
in Bzzz nr. 27]
Archer, M.E., 2007. Taxonomy, distribution and nesting
biology of the species of the genus Vespula or the Vespula
rufa species group (Hymenoptera). - Entomologist's
Monthly Magazine 143: 35-48.
Baker, D.B. & M. Engel, 2007. A note on the nomenclature
of two Coelioxys species (Hymenoptera: Megachilidae). -
Entomologist's Gazette 58: 59-62.
Barbier, Y., 2007. Bembix rostrata (L.) (Hymenoptera,
Crabronidae) de retour en Wallonie (Belgique). - Osmia 1:
5-6.
Beekman, M., A.L. Gilchrist, M. Duncan & D.J.T. Sumpter,
2007. What makes a honeybee scout? - Behavioral
Ecology and Sociobiology 61: 985-995.
Beutler-Vatter, M., 2007. Andrena curvungula (Hymenoptera:
Apidae) auf Sammeltour an Phyteuma spicatum
(Campanulaceae). - BembiX 25: 5-7.
Bladock, D., 2007. The importance of dead wood. -
BWARS Newsletter Autumn 2007: 20-23.
Bowman, J. & M. Macdonald, 2007. Discovery of a Scottish
population of Andrena marginata. - BWARS Newsletter
Autumn 2007: 12-14.
58
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Brennan, B.J., 2007. Abdominal wagging in the social paper
wasp Polistes dominulus: behavior and substrate vibrations. -
Ethology 113: 692-702.
Cameron, S.A., H.M. Hines & P.H. Williams, 2007. A
comprehensive phylogeny of the bumble bees (Bombus). -
Biological Journal of the Linnean Society 91 (1): 161-188.
Cane, J.H., T. Griswold & F.D. Parker, 2007. Substrates and
materials used for nesting by North American Osmia bees
(Hymenoptera: Apiformes: Megachilidae). - Annals of the
Entomological Society of America 100 (3): 350-358.
Cardinal, C. & L. Packer, 2007. Phylogenetic analysis of the
corbiculate Apinae based on morphology of the sting
apparatus (Hymenoptera: Apidae). - Cladistics 23: 99-118.
Cotoneschi, C., F. Scognamiglio, C. Scala, R. Cervo, J.E.
Strassmann & S. Turillazzi, 2007. Larval sex identification
in the paper wasp Polistes dominulus (Vespidae,
Hymenoptera). - Insectes Sociaux 54: 132-135.
Dathe, H.H., 2007. Dr. Paul Westrich 60 Jahre. -
Entomologische Nachrichten und Berichte 51 (3-4): 151-
154.
Dötterl, S. & I. Schäffler, 2007. Flower scent of floral oilproducing
Lysimachia punctata as attractant for the oil-bee
Macropis fulvipes. - J. Chem. Ecol. 33: 441-445.
Dubitzky, A., 2007. Phylogeny of the world anthophorini
(Hymenoptera: Apoidea: Apidae). - Systematic
Entomology 32: 585-600.
Dvorak, L., 2007. Social wasps (Hymenoptera: Vespidae)
trapped with beer in European forest ecosystems. - Acta
Musei Moraviae, Scientiae biologicae (Brno) 92: 181-2004.
Dvorak, L. & S.P.M. Roberts, 2007. Results of wasp beer
trapping 2006 in the UK. - BWARS Newsletter Spring
2007: 13-18.
Early, J., 2007. Observations of Cryptocheilus notatus (Rossius,
1792) nesting. - BWARS Newsletter Autumn 2007: 17-18.
Early, J., 2007. Observations of nesting by Cerceris
quinquefasciata (Rossius, 1792). - BWARS Newsletter
Autumn 2007: 15-16.
Early, J., 2007. Variation in age of prey caught by Astata
boops (Schrank, 1781). - BWARS Newsletter Autumn
2007: 16-17.
Engel, M.S., 2007. A lateral gynandromorph in the bee
genus Thyreus and the sting mechanism in the Melectini
(Hymenoptera: Apidae). - American Museum Novitates
3553: 1-11.
Evans, H.E. & K.M. O'Neill, 2007. The sand wasps.
Natural history and behavior. - Harvard University Press,
Cambridge, 240 p. [zie boekbesprekingen in dit nummer]
Exeler, N., 2007. Strong genetic exchange among
populations of a specialist bee, Andrena vaga
(Hymenoptera: Andrenidae). - Conservation Genetics 9:
1233-1241.
Falk, S., 2007. Some comments on the recent paper by
Michael E. Archer (BJENH 20: 75-94). - Br. J. Ent. Nat.
Hist. 20: 219-220.
Field, J., E. Turner, T. Fayle, W.A. Forster, 2007. Costs of
egg-laying and offspring provisioning: multifaceted
parental investment in a digger wasp. - Proceedings of the
Royal Society of London, Series B 274: 445-451.
Flügel, H.-J., 2007. Erste Beobachtungen der Blauen
Holzbiene Xylocopa violacea (L., 1758) im Schwalm-Eder-
Kreis (Nordhessen) (Hymenoptera: Apidae). - BembiX
24: 2-6.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Franzen, M. & M. Larsson, 2007. Pollen harvesting and
reproductive rates in specialized solitary bees. - Ann.
Zool. Fennici 44: 405-414.
Freundt, R., 2007. Halictus scabiosae (Rossi, 1790) am
Niederrhein (Hymenoptera: Apidae). - BembiX 24: 7.
Frommer, U., 2007. Eine Methode zur Ansiedlung der
Grossen Holzbiene Xylocopa violacea (Linnaeus, 1758)
(Hymenoptera, Apidae). - BembiX 25: 7-10.
Frommer, U., 2007. Ergänzungen zur Bienenfauna
(Hymenoptera, Apidae) im mittleren Hessen mit
Anmerkungen zur Ausbreitung der Sandbienen Andrena
lagopus (Latr.). - Hessische Faunistische Briefe 26 (2): 17-
50.
Fuhrmann, M., 2007. Mitteleuropäische Wälder als
Primärlebensraum von Stechimmen (Hymenoptera,
Aculeata). - Linzer biol. Beitr. 39 (2): 901-917.
Greenleaf, S.S., N.M. Williams, R. Winfree & C. Kremen,
2007. Bee foraging ranges and their relationship to body
size. - Oecologia 153: 589-596.
* Grissell, E.E., 2007. Torymidae (Hymenoptera:
Chalcidoidea) associated with bees (Apodea), with a list of
chalcidoidea bees parasitoids. - Journal of Hymenoptera
Research 16 (2): 234-265.
* Gusenleitner, J., 2007. Bestimmungstabellen mittel- und
südeuropäischer Eumeniden (Hymenoptera, Vespoidea).
3. Nachtrag. - Linzer biol. Beitr. 39 (1): 129-131.
* Gusenleitner, J., 2007. Bestimmungstabellen mittel- und
südeuropäischer Eumeniden (Vespoidea, Hymenoptera).
4. Nachtrag. - Linzer biol. Beitr. 39 (2): 955-956.
Herrmann, M., 2007. Beitrag zur Stechimmenfauna
Ostfrieslands, Niedersachsen (Hymenoptera, Aculeata). -
Drosera 2007: 49-58.
Hines, H.M., J.H. Hunt, T.K. O'Connor, J.J. Gillespie &
S.A. Cameron, 2007. Multigene phylogeny reveals
eusociality evolved twice in vespid wasps. - Proceedings
of the National Academy of Sciences of the United States
of America 104 (9): 3295-3299.
Holzschuh, A., I. Steffan-Dewenter, D. Kleijn & T.
Tscharntke, 2007. Diversity of flower-visiting bees in
cereal fields: effects of farming system, landscape
composition and regional context. - Journal of Applied
Ecology 44: 41-49.
Hunt, J.H., B.J. Kensinger, J.A. Kossuth, M.T. Henshaw, K.
Norberg, F. Wolschin & G.V. Amdam, 2007. A diapause
pathway underlies the gyne phenotype in Polistes wasps,
revealing an evolutionary route to cast-containing insect
societies. - Proceedings of the National Academy of
Sciences of the United States of America 104 (35): 14020-
14025.
Inouye, D.W., 2007. The value of bees. - Biological
Conservation 140: 198-199.
* Jacobs, H.-J., 2007. Die Grabwespen Deutschlands.
Bestimmungschlüssel. - Die Tierwelt Deutschlands 79,
207 p.
Jacobs, H.-J. & F. Burger, 2007. Trypoxylon kostylevi
Antropov, 1985 in Deutschland und Europa
(Hymenoptera: Crabronidae). - BembiX 24: 15-17.
Jakubzik, A. & K. Cölln, 2007. Coelioxys alata Forster, 1853,
ein Wiederfund auf dem Territorium von Nordrhein-
Westfalen nach über 100 Jahren. - BembiX 25: 14-16.
Janson, S., M. Middendorf & M. Beekman, 2007. Searching
for a new home - scouting behavior of honeybee swarms.
- Behavioral Ecology 18 (2): 384-392.
Klein, A.-M., B.E. Vaissiere, J.H. Cane, I.Steffan-Dewenter,
S.A. Cunningham, C. Kremen & T. Tscharntke, 2007.
Importance of pollinators in changing landscapes for
world crops. - Proceedings of the Royal Society of
London, Series B 274: 303-313.
Klimov, P.B., B.M. OConnor & L.K. Knowles, 2007.
Museum specimens and phylogenies elucidate ecology's
role in coevolutionary associations between mites and
their bee hosts. - Evolution 61 (6): 1368-1379.
Klimov, P.B., S.B. Vinson & B.M. OConnor, 2007.
Acarinaria in association of apid bees (Hymenoptera) and
chaetodactylid mites (Acari). - Invertebrate Systematics 21
(2): 109-136.
Knowles, A., 2007. An unusual nesting location for Odynerus
melanocephalus (Gmelin). - BWARS Newsletter Autumn
2007: 12.
Knowles, A., 2007. Evagetes pectinipes (Linnaeus, 1758) in
Essex. - BWARS Newsletter Autumn 2007: 15.
Kohler, F., J. Verhulst, E. Knop, F. Herzog & D. Kleijn,
2007. Indirect effects of grassland extensification schemes
on pollinators in two contrasting European countries. -
Biological Conservation 135: 302-307.
Kokuvo, N., Y. Toquenaga & K. Goka, 2007. A simple
visualization method to reconstruct nest-mate patterns
among bumble bees (Hymenoptera: Apidae) using genetic
data. - Appl. Entomol. Zool. 42 (1): 137-141.
Kosior, A., W. Celary, P. Olejniczak, J. Fijal, W. Krol, W.
Solarz & P. Plonka, 2007. The decline of the bumble bees
and cuckoo bees (Hymenoptera: Apidae: Bombini) of
western and central Europe. - Oryx 41 (1): 79-88.
Kremen, C., N.M. Williams, M.A. Aizen, B. Gemmill-
Herren, G. LeBuhn, R. Minckley. L. Packer, S.G. Potts,
T. Roulston, I. Steffan-Dewenter, D.P. Vazquez, R.
Winfree, L. Adams, E.E. Crone, S.S. Greenleaf, T.H.
Keitt, A.M. Klein, J. Regetz & T.H. Ricketts, 2007.
Pollination and other ecosystem services produced by
mobile organisms: a conceptual framework for the effects
of land-use change. - Ecology Letters 10: 299-314.
* Kuhlmann, M., G. Else, A. Dawson & D.L.J. Quicke,
2007. Molecular, biogeographical and phenological
evidence for the existence of three western European
sibling species in the Colletes succinctus group
(Hymenoptera: Apidae). - Organisms, Diversity &
Evolution 7: 155-165.
Larsson, M. & M. Franzen, 2007. Critical resource levels of
pollen for the declining bee Andrena hattorfiana
(Hymenoptera, Andrenidae). - Biological Conservation
134: 405-414.
Leadbeater, E. & L. Chittka, 2007. The dynamics of social
learning in an insect model, the bumblebee (Bombus
terrestris). - Behavioral Ecology and Sociobiology 61: 1789-
1796.
Mauss, V., 2007. Evolution verschiedener Lebensformtypen
innerhalb basaler Teilgruppen der Faltenwespen
(Hymenoptera, Vespidae). - Denisia 20: 701-722.
Mazzucco, K. & R. Mazzucco, 2007. Wege der
Mikroevolution und Artbildung bei Bienen (Apoidea,
Hymenoptera): Populationsgenetische und empirische
Aspekte. - International Institute for Applied Systems
Analysis, Interim Report IR-07-049, 100 p.
Meyer, B., I. Steffan-Dewenter & R. Theunert, 2007.
Megachile apicalis (Spinola, 1808), erster Nachweis aus
59

Niedersachsen (Hymenoptera: Apidae). - BembiX 24: 25-
26.
* Michener, C.D., 2007. The bees of the world. - John
Hopkins University Press, Baltimore, London, 953 p.
Michener, C.D., 2007. The professional development of an
entomologist. - Annual Review of Entomology 52: 1-15.
* Michez, D. & C. Eardley, 2007. Monographic revision of
the bee genus Melitta Kirby 1802 (Hymenoptera: Apoidea:
Melittidae). - Ann. soc. entomol. Fr. (n.s.) 43 (4): 379-440.
Mitesser, O., N. Weissel, E. Strohm & H.J. Poethke, 2007.
Optimal investment allocation in primitively eusocial
bees: a balance model based on resource limitation of the
queen. - Insectes Sociaux 54: 234-241.
Morandin, L.A., M.L. Winston, V.A. Abbott & M.T.
Franklin, 2007. Can pastureland increase wild bee
abundance in agriculturally intense areas? - Basic and
Applied Ecology 8: 117-124.
Moritz, R.F.A., F.B. Kraus, P. Kryger & R.M. Crewe, 2007.
The size of wild honeybee populations (Apis mellifera) and
its implications for the conservation of honeybees. -
Journal of Insect Conservation 11: 391-397.
Ohl, M. & M.S. Engel, 2007. Die Fossilgeschichte der
Bienen und ihrer nächsten Verwandten (Hymenoptera:
Apoidea). - Denisia 20: 687-700.
Paxton, R.J., 2007. The Bombus lucorum complex revisited
using a molecular genetic approach: not one or two but
three species across Ireland. - BWARS Newsletter Spring
2007: 7-8.
Peat, L., 2007. Xylocopa violacea excitement. - BWARS
Newsletter Autumn 2007: 26-27.
* Pesenko, Y.A., 2007. Subgeneric classification of the
palaearctic bees of the genus Evylaeus Robertson
(Hymenoptera: Halictidae). - Zootaxa 1500: 1-54.
Pirk, C.W.W., P. Neumann & R. Hepburn, 2007. Nestmate
recognition for eggs in the honeybee (Apis mellifera L.). -
Behavioral Ecology and Sociobiology 61: 1685-1693.
Raffiudin, R. & R.H. Crozier, 2007. Phylogenetic analysis of
honey bee behavioral evolution. - Molecular
Phylogenetics and Evolution 43: 543-552.
Raine, N.E. & L. Chittka, 2007. Flower constancy and
memory dynamics in bumblebees (Hymenoptera: Apidae:
Bombus). - Entomol. Gener. 29 (2-4): 179-199.
Raine, N.E. & L. Chittka, 2007. Pollen foraging: learning a
complex motor skill by bumblebees (Bombus terrestris). -
Naturwissenschaften 94 (6): 459-464.
Ratnieks, F.L.W. & T. Wenseleers, 2007. Altruism in insects
societies and beyond: voluntary or enforced? - Trends in
Ecology and Evolution 23 (1): 45-52.
Rozen, J.G.Jr. & S.M. Kamel, 2007. Investigations on the
biologies and immature stages of the cleptoparasitic bee
genera Radoszkowskiana and Coelioxys and their Megachile
hosts (Hymenoptera: Apoidea: Megachilidae:
Megachilini). - American Museum Novitates 3573: 1-43.
Sayama, K., H. Kosaka & S. Makino, 2007. The first record
of infection and sterilization by the nematode Sphaerularia
in hornets (Hymenoptera, Vespidae, Vespa). - Insectes
Sociaux 54: 53-55.
Schmid-Egger, C., 2007. Sphecidae oder Crabronidae? Zum
Gebrauch der Familiennamen bei den Grabwespen. -
BembiX 25: 17-20.
60
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Schmitz, M., 2007. Andrena agilissima (Scopoli, 1770) in Süd-
Niedersachsen (Hymenoptera: Apidae). - BembiX 24: 26-
27.
Schneider, N. & F. Feitz, 2007. Helicomrie abdominale
observee chez Agenioideus sericeus (Vander Linden, 1827)
(Insecta, Hymenoptera, Pompilidae). - Bull. Soc. Nat.
Luxemb. 108: 53-54.
Schwarz, M., 2007. Klärung nomenklatorischer Fragen
betreffend Coelioxys conoidea (Illiger, 1806) und C. vectis
Curtis, 1831 (Hymenoptera, Apidae, Megachilinae). -
Entomofauna 28 (31): 453-460.
Schwarz, M.P., M.H. Richards & B.N. Danforth, 2007.
Changing paradigms in insect social evolution: insights
from halictine and allodapine bees. - Annual Review of
Entomology 52: 127-150.
Sharkey, M.J., 2007. Phylogeny and classification of
Hymenoptera. - Zootaxa 1668: 521-548.
* Sheffield, C.S. & S.M. Westby, 2007. The male of Megachile
nivalis Friese, with an updated key to members of the
subgenus Megachile s.str. (Hymenoptera: Megachilidae) in
North America. - Journal of Hymenoptera Research 16
(1): 178-191.
Smith, J.A., S.M. Tierney, Y.C. Park, S. Fuller & M.P.
Schwarz, 2007. Origins of social parasitism: the
importance of divergence ages in phylogenetic studies. -
Molecular Phylogenetics and Evolution 43: 1131-1137.
Straka, J. & P. Bogusch, 2007. Description of immature
stages of cleptoparasitic bees Epeoloides coecutiens and
Leiopodus trochantericus (Hymenoptera: Apidae: Osirini,
Protepeolini) with remarks to their unusual biology. -
Entomologica Fennica 18: 242-254.
Straka, J. & P. Bogusch, 2007. Phylogeny of the bees of the
familiy Apidae based on larval characters with focus on
the origin of cleptoparasitism (Hymenoptera: Apiformes).
- Systematic Entomology 32: 700-711.
Sugiura, S., T. Abe, Y. Yamaura & S. Makino, 2007. Flowervisiting
behavior of male bees is triggered by nectarfeeding
insects. - Naturwissenschaften 94: 703-707.
Tan, K., S.E. Radloff, J.J. Li, H.R. Hepburn, M.X. Yang, L.J.
Zhang & P. Neumann, 2007. Bee-hawking by the wasp,
Vespa velutina, on the honeybees Apis cerana and A.
mellifera. - Naturwissenschaften 94: 469-472.
Terzo, M., 2007. Premiere observation en Belgique de
Nomada facilis Scharz, 1967 (Hymenoptera: Apidae). -
Notes fauniques de Gembloux 60 (3): 144-146.
Terzo, M., P. Coppens, I. Valterova, G. Toubeau & P.
Rasmont, 2007. Reduced cephalic labial glands in the
male bumblebees of the subgenus Rhodobombus Dalla
Torre (Hymenoptera: Apidae: Bombus Latreille). - Ann.
soc. entomol. Fr. (n.s.) 43 (4): 497-503.
Theunert, R., 2007. Anmerkungen zur Systematik der
Grabwespen und Bienen. - BembiX 25: 20-21.
* Theunert, R., 2007. Die Unterscheidung der Weibchen
von Lasioglossum fratellum (Pérez, 1903) und Lasioglossum
subfulvicorne (Blüthgen, 1934) bleibt schwierig
(Hymenoptera: Apidae)! - BembiX 25: 27-30.
Theunert, R., 2007. Zum Sexualverhalten der Grabwespe
Ectemnius lapidarius (Panzer, 1804) (Hymenoptera:
Sphecidae). - BembiX 25: 22-26.
Theunert, R., 2007. Zur Lebensweise von Crossocerus congener
(Dahlbom, 1844) (Hymenoptera: Sphecidae). - BembiX
24: 30-32.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Theunert, R., 2007. Zur Verbreitung der Goldwespen der
Gattungen Hedychridium und Hedychrum in Niedersachsen
und Bremen (Hymenoptera, Chrysididae). - Beitr. Naturk.
Nieders. 60: 15-20.
Tölke, A., 2007. Neue Aspekte bei der Einlagerung von
Beute durch die solitare Wespe Symmorphus crassicornis
(Panzer) in ihre Brutzellen. - Beitr. Ent. 57: 161-175.
Uller, T., I. Pen, E. Wapstra, L.W. Beukeboom & J.
Komdeur, 2007. The evolution of sex ratios and sexdetermining
systems. - Trends in Ecology and Evolution
22 (6): 292-297.
Vereecken, N.J. & G. Mahe, 2007. Larval aggregations of
the blister beetle Stenoria analis (Schaum) (Coleoptera:
Meloidae) sexually deceive patrolling males of their host,
the solitary bee Colletes hederae Schmidt & Westrich
(Hymenoptera: Colletidae). - Ann. soc. entomol. Fr. (n.s.)
43 (4): 493-496.
Vereecken, N.J., J. Mant & F.P. Schiestl, 2007. Population
differentiation in female sex pheromone and male
preferences in a solitary bee. - Behavioral Ecology and
Sociobiology 61: 811-821.
Colletes hederae, vrouwtje. (Foto Albert de Wilde).
Westerkamp, C. & R. Classen-Bockhoff, 2007. Bilabiate
flowers: the ultimate response to bees? - Annals of
Botany 100: 361-374.
Williams, N.M. & C. Kremen, 2007. Resource distributions
among habitats determine solitary bee offspring
production in a mosaic landscape. - Ecological
Applications 17 (3): 910-921.
Winfree, R., T. Griswold & C. Kremen, 2007. Effect of
human disturbance on bee communities in a forested
ecosystem. - Conservation Biology 21 (1): 213-223.
Wolf, H., 2007. Dürfen Entomologen heiraten? - BembiX
25: 58-59.
Wolf, H., 2007. Ein Zwitter von Macropis europaea Warncke
1973 (Hymenoptera, Apidae). - Linzer biol. Beitr. 39 (2):
1249-1250.
Wolf, H., 2007. Virgilius Bernardus Antonius Lefeber †. -
BembiX 25: 2-5.
Zobel, M.U. & R.J. Paxton, 2007. Is big the best? Queen
size, usurpation and nest closure in a primitively eusocial
sweat bee (Lasioglossum malachurum). - Behavioral Ecology
and Sociobiology 61: 435-447.
61

62
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Aculeaten Aculeaten Aculeaten in in het het buitenland
buitenland
Hymenopterologen
Hymenopterologen-
Hymenopterologen
Tagung Tagung 2008 2008 in Stuttgart
Stuttgart
Pieter van Breugel, Wim Klein, Hans
Nieuwenhuijsen, Theo Peeters & Jan Smit
Vijf leden van de sectie hebben dit symposium
bezocht. Hieronder volgt een kort verslag waarin elk
van deze deelnemers de lezing die hem het meeste
aansprak heeft besproken, met een inleiding door
Pieter van Breugel.
Pieter van Breugel
Inleiding
In het bijzonder prettige gezelschap van Jan Smit,
Wim Klein, Hans Nieuwenhuijsen en Theo Peeters
bezocht ik voor de eerste keer de tweejaarlijkse
Hymenopterologen-Tagung in het Naturmuseum am
Löwentor in Stuttgart, van 3-5 oktober 2008. Het was
duidelijk dat mijn kompanen al langer de weg weten
binnen het wat gecompliceerde netwerk van
hymenopterologen in Duitsland en al op de eerste
avond enkele oude vriendschappen konden ophalen.
Op zaterdag werden veel voordrachten gehouden.
Daarbij was het voor mij treffend, dat er een groot
verschil is tussen de daar gepresenteerde thema’s
inzake hymenoptera en de thematiek waarmee mijn
vier reisgenoten zich gewoonlijk bezig houden. Zij zijn
vooral determinatie- en verspreidingsdeskundigen. De
sprekers echter getuigden allemaal van intensief
wetenschappelijk onderzoek, waarbij het herkennen
van soorten en de verspreiding ervan slechts af en toe
tot thema van de voordracht werd gekozen. En in die
gevallen was soortenonderscheid aan de hand van
DNA-analyse een hot topic. Daarop vormde het
avonturenverhaal van Volker Mauss over zijn reis naar
Oost Turkije op zoek naar de zeldzame pollenwesp
Ceramius palaestinensis een uitzondering.
Voor mijzelf vond ik het een verrijkende ervaring om
eens een inkijkje te krijgen in de keuken van de
experimentele insectenkunde, maar vooral ook een
inkijkje in de karakters en interesses van mijn
reisgenoten. Ik dank hen voor hun vermakelijke
gezelschap, hun betrokkenheid en hun inzet voor mij
persoonlijk.
Wirtspflanzenerkennung oligolektischer Bienen -
Hannah Burger
Persoonlijk vond ik de voordracht van de doortastend
overkomende Hannah Burger (Universität Ulm,
Institut für Experimentelle Ökologie) indrukwekkend.
Haar onderzoek richtte zich op waardplantherkenning
van oligolectische bijen. Daarvoor gebruikte ze
vliegkooien met naïeve (voor het eerst vliegende) en
ervaren vrouwtjes om te achterhalen op welke
factoren, geur of kleur, deze bijen het sterkst reageren.
Daarbij ging ze uit van Osmia adunca in combinatie met
verschillende Echiumsoorten. Hoewel de resultaten niet
allemaal even eenduidig waren, sprak uit haar verhaal
een overtuiging en een dadendrang die weldadig
aandeden. Ook Andrena vaga vormde onderdeel van
haar speurwerk. Geuren blijken doorslaggevend, maar
die uitkomst vormde slechts het begin van een
chemische puzzel, waarbij gaschromatografie en
signaalmetingen aan antennes de basis vormen voor
verder onderzoek naar de juiste chemische
componenten. Vooral dat deze jonge dame ook andere
universiteiten in haar onderzoek wist te betrekken om
de daar aanwezige apparatuur in te zetten, sprak me
aan. Het laat zien dat jonge wetenschappers met groot
enthousiasme bezig kunnen zijn in de wereld van de
hymenoptera.
Wim Klein
De 8 ste Hymenopterologen Tagung in Stuttgart
Om maar meteen met de deur in huis te vallen:
Stuttgart is gewoon erg leuk. Elke keer als die
Hymenopterologen Tagung wordt gehouden is het
feest. Maar dit roept ook de vraag op: hoe moet je
uitleggen dat die Tagung echt leuk is.
Als je het programma leest, zie je praktisch alleen maar
‘droge kost’. Wie wordt er nou wild van een lezing
over DNA-barcoding of over de gevoeligheid van de
antenne van een hommel?
En toch zijn die lezingen – het zijn er erg veel – één
van de leuke dingen van de Tagung: mensen die zich
afgevraagd hebben: ‘hoe werkt iets nou precies?’ Dat
dan tot op de bodem toe uitzoeken en daar verslag van
uitbrengen. Boeiend, vooral als je daarna met nog
meer vragen zit, dan voor die lezing. Als je dan weet
hoe een koekoekshommel een nest van haar waard
vindt met behulp van geurstoffen, dan rijst vervolgens
de vraag op hoe weet die koekoekshommel dat dit nest
al niet door een ander is betrokken? Ook laten die
lezingen zien, dat het allemaal niet zo triviaal, banaal of
vanzelfsprekend is, wat er in het veld tussen wespen

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
en bijen gebeurt, maar uiterst complex en nauwkeurig
afgestemd.
Een andere zaak is dat je op de Tagung steeds weer
iets leert. Bijvoorbeeld het onderscheid tussen ‘naïeve
vrouwtjes’ en ‘ervaren vrouwtjes’; termen die in volle
ernst worden gebruikt. Een naïef vrouwtje is een
vrouwtje dat nog nooit buiten het nest is geweest en
nog nooit een bloem heeft bezocht.
Van de vele lezingen en posters waren mijn inziens
echt goed een lezing over het gedrag van
pollenwespen (Ceramius-wespen) in Turkije vergeleken
met dat in Spanje en een lezing over een vrij
onbekende wespengroep de Rhopalosomatidae. Bij de
laatste van deze twee werd en passant een stevige
knuppel in het fylogenetische hoenderhok gegooid,
maar daarop werd helaas weinig gereageerd. De
spreker merkte op dat nieuw moleculair onderzoek de
huidige ideeën over verwantschap niet ondersteunt en
heel andere verwantschappen aangeeft. Jammer was
het dat Wijnand er dit keer niet bij was, want die zou
zeker wel commentaar hebben gehad.
Maar wat de Tagung in Stuttgart echt tot een feest
maakt, zijn de vele mensen die je ontmoet; mensen die
allemaal op de een of andere manier lol hebben in
wespen (en/of bijen). Te zien en te horen wat zij doen
en hoe zij dat doen, is al mooi, maar het brengt je ook
op ideeën en het leidt tot allerlei stevige discussies.
Alleen daarom is deelnemen aan die
Hymenopterologen Tagung meer dan de moeite
waard.
En misschien ter geruststelling: er wordt niet alleen
maar over bijen en wespen gesproken. Het geheel
vindt plaats in een mooi museum en en passant hoor
je ook iets over bijzondere collecties: een verzameling
van dierenuitwerpselen en alle problemen die zo’n
collectie met zich mee brengt: heel boeiend.
Hans Nieuwenhuijsen
In Stuttgart hebben twee lezingen mijn aandacht
getrokken en daarover wil ik verslag doen. De eerste
werd op zaterdagmorgen gehouden door Christophe
Praz, ook namens Andreas Müller en Silvia Dorn.
Floral specializations in osmiine bees: the role of
pollen nutritional quality and host recognition.
Intrigerend, die term host-recognition, gastheer
herkenning, in de context van de relatie tussen een
oligolectische bij en een plant. Ik kende die term alleen
met betrekking tot parasieten. De parasiet en zijn
gastheer. Maar nu eerst iets over de lezing.
Welke evolutionaire krachten liggen ten grondslag aan
voedselspecialisatie (oligolectie) bij solitaire bijen?
Heeft het te maken met de ‘voedingswaarde’ van het
stuifmeel? Het blijkt dat als je larven van de ene soort
op het stuifmeel van een andere soort laat opgroeien,
en vice versa, er met de ontwikkeling meestal iets mis
gaat. Het soort stuifmeel kan dus een factor zijn in de
ontwikkeling van oligolectie bij bijen. Maar: de larve
van de tronkenbij (Heriades truncorum) kan zich op meer
soorten stuifmeel ontwikkelen. Er moet dus nog een
factor een rol spelen. Zou het een leerproces
(imprinting) kunnen zijn? Het blijkt dat het voedsel,
waarop de larve is opgegroeid geen invloed heeft op
de latere stuifmeel keuze van het volwassen stadium.
Of de larven nu op stuifmeel van Asteraceae of op
ander stuifmeel opgroeiden, de volwassen vrouwtjes
verzamelen allemaal uitsluitend stuifmeel op
Asteraceae. Het is dus duidelijk dat, bij de tronkenbij
althans, het nog een andere factor is, die oligolectie
bepaalt: een neurologische factor - lees: een
aangeboren gedraging.
Nog even terug naar oligolectische bij- plant (= host)
relatie. Ik besef weer duidelijk dat het een
symbiotische realtie is: de bij levert
voortplantingsdiensten aan de plant en de plant levert
voedsel. En ik besef ook het deficit van
soortbescherming van bijvoorbeeld (oligolectische)
bijen Je moet relaties beschermen zoals in dit geval
plantensoort en bij.
De tweede lezing, op zondag, die me aan het denken
zette was die van Jennifer Brodmann, ook namens
Robert Twele, Wittko Francke & Manfred Ayasse.
Orchidee betreibt chemische Mimikry und lockt
Beute-jagende Wespen zur Bestäubung an.
Let op de fascinerende redenatie. Veel parasitaire
wespen reageren op de stoffen, die uit een blad
vrijkomen als eraan geknaagd wordt door bijvoorbeeld
een rups. Die stoffen noemt men GLV’s (green leaves
volatiles). De wesp reageert op deze stoffen en vindt
zo zijn gastheer (host). Volgens mij is er in
Wageningen veel onderzoek naar dit verschijnsel
gedaan, maar dat meldt de spreekster niet. Limonaden
wespen bestuiven de breedbladige wespenorchis
(Epipactis helleborine). Produceert de bloem misschien
ook GLV’s om de wespen aan te trekken? Dat blijkt
inderdaad zo te zijn. De wespen reageren blijkbaar op
deze stoffen om een prooi te vinden, maar vinden de
orchidee en die levert ze geen prooi maar nectar. De
orchidee vertoont chemische mimicry. Deze term vind
ik wel wat ver gezocht: een orchidee, die een
beschadigd groen blad nadoet. Pas nu ik dit schrijf
bedenk ik dat ik iets had moeten vragen over de
concentratie (intensiteit) van de door de bloem
afgegeven GLV’s. Nico Vereecken opende vorig jaar
de entomologendag in Ede met een verhaal over
Ophrys en zijn bestuivers. Hij meldde dat de orchidee
niet alleen de vorm een vrouwtjesbij nabootst maar
ook een feromoon afgeeft dat hetzelfde is als dat wat
het vrouwtje produceert om mannetjes aan te trekken.
Alleen de orchidee geeft het af in een veel hoger
concentratie. Gedragsbiologen noemen dat een
supranormale prikkel. Dat moet wel want de orchidee
63

moet concurreren met de vrouwtjes. Mijn vraag had
moeten zijn: is dit ook bij de GLV’s van Epipactis het
geval? Maakt ie extra veel GLV’s alsof er een leger
rupsen aan hem knaagt? Dat moet haast wel. Curieus
is dat een andere spreker in Stuttgart aantoonde, maar
ik weet niet meer of het ook over GLV’s ging, dat uit
beschadigde planten de stoffen in zulke lage
concentraties vrijkomen dat het de vraag is of
parasitaire wespen daarop reageren. Hij toonde aan dat
met name stoffen uit rupsenpoep de wespen
aantrekken. Jammer, hè, deze discussie achteraf, ik
moet over twee jaar toch alerter zijn.
Theo Peeters
Drie dolle dagen zijn het!
We hebben altijd veel lol, voeren tevens serieuze
gesprekken en maken plannen tijdens de reis en het
avondeten. Ik verheug me altijd op deze dagen, want je
praat weer eens wat langer met collega’s, legt nieuwe
contacten en slokt in korte tijd veel nieuwe kennis op
in een ongedwongen, eenvoudige sfeer.
De praatjes en posters zijn in het algemeen van goede
kwaliteit, maar ook ik heb zo mijn voorkeuren. Vooral
de onderzoekingen van Michael Ohl en de
onderzoekslijn van Andreas Müller spreken me aan.
Ook deze keer waren dat voor mij de krenten uit de
pap. Volker Lohrmann, een student van Michael Ohl,
gaf een overzicht van de fylogenie van de Vespoidea.
Die Rhopalosomatiden – eine wenig bekannte
Familie parasitoider Wespen und die Phylogenie
der Vespiden.
De angeldragers (Hymenoptera Aculeata) kunnen we
in drie grote groepen verdelen: de Chrysidoidea
(goudwespachtigen), de Apoidea (graafwespen en
bijen) en de Vespoidea (overige wespachtigen), waarbij
de Chrysidoidea als de meest basale groep van de
angeldragers worden beschouwd (Brothers 1999, zie
ook Peeters et al 2004). De verwantschappen tussen
de 10 families (Formicidae, Mutllidae, Sapygidae,
Tiphiidae, Sierolomorphidae, Bradynobaenidae,
Rhopalosomatidae, Scoliidae, Pompilidae en
Vespidae) die tegenwoordig worden onderscheiden
binnen de Vespoidea worden verschillend
geïnterpreteerd. Lohrmann ging kort in op de
resultaten van een recente moleculair-fylogenetische
studie van Pilgrim et al. (2008). Daarin worden, zoals
verwacht, de Vespoidea als een parafyletische groep
beschouwd. Tevens laat deze studie zien dat de
Bradynobaenidae, Tiphiidae en de Mutillidae niet
monofyletisch zijn en wordt een geheel nieuwe
indeling van de aculeata met 8 i.p.v. 3 superfamilies
voorgesteld. De tijd zal ons leren of deze nieuwe visie
ondersteund en gevolgd gaat worden. Feit is dat er
weer spannende ontwikkelingen gaande zijn in de
64
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
systematiek van de angeldragers die nieuwe
evolutionaire lijnen laten zien.
Van enkele van de vespoide families zoals
bijvoorbeeld de Sierolomorphidae en de
Rhopalosomatidae weten we zeer weinig. Lohrmann
bestudeert o.a. een van deze families namelijk de
Rhopalosomatidae. Dit is een kleine familie van
parasitair levende angeldragende wespen, die tot op
heden vooral gevonden worden in tropische en
subtropische regio’s. Als gastheren worden
waarschijnlijk alleen nymphen van krekels
(Orthoptera: Gryllidae) gebruikt. De meeste soorten
zijn actief in de schemering of ’s nachts. Pas door de
inzet van malaisevallen zijn deze dieren in aantal
gevangen. Townes (1977) was de eerste die een goede
revisie van de familie publiceerde. Hij onderscheidde
vier genera: Olixon, Liosphex, Paniscomima en
Rhopalosoma. Lohrmann ging kort in op de revisie van
het genus Liosphex waaraan hij momenteel werkt
(Lohrmann & Ohl, in voorbereiding).
Systematik und Biogeographie der australischen
Rhopalosomatidae.
Ook een van de onderzoeken van de nieuwe
Hymenoptera-curator van het museum in Stuttgart,
Lars Krogmann, vult een deel van het gat in onze
kennis wat betreft Rhopalosomatidae. Hij gaf een
overzicht van de systematiek en de biogeografie van de
australische soorten van deze familie die allen tot het
genus Olixon behoren. Wereldwijd waren tot op heden
slechts 11 soorten van dit genus beschreven, waarvan
twee uit Australië. De soorten van het genus Olixon
zijn vleugelloos en lijken sterk op mieren. Tijdens een
groot Australisch onderzoeksproject met potvallen
werden 17 soorten gevonden waarvan er maar liefst 15
als nieuw zullen worden beschreven (Krogmann et al.
in druk).
Een geheel andere onderzoekslijn, die op de
achtergrond ook sterk gestuurd wordt door
afstamming, is gericht op de ontrafeling van het
bloembezoek van bijen. Andreas Müller was dit keer
zelf verhindert. Twee studenten van hem
presenteerden echter een mooi overzicht van de
activiteiten van zijn onderzoeksgroep in de afgelopen
twee jaren. In het onderzoek van Christophe Praz
werden de larven van vier oligolectische bijen
gedwongen zich te voeden met pollen van andere
bloemplanten.
Floral specializations in osmiine bees: the role of
pollen nutritional quality and host recognition.
In tabel 1. worden de resultaten van dit onderzoek
kort weergegeven.
De pollen van vijf verschillende plantenfamilies zijn
niet allemaal geschikt als larvenvoedsel voor bijen en
de larven van vier oligolectische bijensoorten
verschillen sterk in de mogelijkheden die ze hebben
om verschillende pollensoorten te gebruiken voor hun
ontwikkeling (Praz et al. 2008a).

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
De larven van b.v. Heriades truncorum kunnen zich dus
ontwikkelen op diverse pollenmenu’s. Maar zullen
larven die opgroeien met pollen van een bepaalde
plant als adult ook die plant als voedselbron kiezen
(inprintingtheorie)? En zullen vrouwtjes van H.
truncorum bij afwezigheid van hun waardplanten
(Asteraceae) andere geschikte pollenbronnen kiezen?
Een experiment met Heriades truncorum in vliegkooien
toonde dat alle bijen, al of niet opgegroeid met
uitsluitend pollen van Echium of Campanula, alleen
maar pollen verzamelden op Asteraceae. Wanneer ze
gedwongen werden alleen op Echium of Campanula hun
pollen te verzamelen stopten ze met de
nestbouwactiviteiten. Waardplantkeuze is een
(genetisch?) vastliggende eigenschap bij de Tronkenbij
(Heriades truncorum) en oligolectie lijkt bij deze soort
eerder een neurologische dan een fysiologische
‘beperking’ te hebben (Praz et al. 2008b).
Muster der Wirtspflanzenwahl bei Bienen der
Gattung Chelostoma.
Claudio Sedivy onderzocht de pollenladingen van 35
van de ongeveer 60 soorten van het genus Chelostoma
wereldwijd. Tevens werd de fylogenie van deze
soorten geanalyseerd aan de hand van morfologische
kenmerken en kenmerken van vier genen. Twee
Chelostoma-soorten bleken polylectisch, alle andere
soorten waren streng oligolectisch. En de beide
polylectische soorten hebben zich ontwikkelt uit
oligolectische vooroudersoorten. Vaak worden door
Chelostoma-soorten pollen verzameld van niet aan
elkaar verwante plantenfamilies met echter visueel zeer
sterk op elkaar lijkende bloemen. Hij besloot met een
hypothese voor de evolutie van waardplantenkeuzen
bij bijen waarin fysiologische en neurologische
beperkingen een rol spelen (Sedivy et al., in druk).
Wirtspflanzenerkennung oligolektischer Bienen
Hannah Burger tenslotte gaat nog een stapje verder en
onderzoekt of in bepaalde hersendelen van
oligolectische bijen (ze gebruikt Andrena vaga)
aanpassingen te vinden zijn die het waarnemen van
specifieke geurstoffen van waardplanten
vergemakkelijken. Dit onderzoek is echter nog niet
afgerond.
Dat waren voor mij de inhoudelijke ‘highlights’ van
deze drie dolle dagen. (Kwa-)Jongens ik verheug me
nu al onze volgende reis!
Literatuur
Brothers, D.J., 1999.
Phylogeny and
evolution of wasps,
ants and bees
(Hymenoptera,
Chrysidoidea,
Vespoidea and
Apoidea). - Zoologica
Scriptica 28: 233-249.
Pilgrim, E.M., C.D. von Dohlen & J.P. Pitts, 2008.
Molecular phylogenetics of Vespoidea indicate paraphyly
of the superfamily and novel relationships of its
component families and subfamilies. - Zoologica Scripta
37 (5): 539-560.
Praz, C.J., A. Müller & S. Dorn, 2008a. Specialized bees fail
to develop on non-host pollen: do plants chemically
protect their pollen? - Ecology 89 (3): 795-804.
Praz, C.J., A. Müller & S. Dorn, 2008b. Host recognition in
a pollen-specialist bee: evidence for a genetic basis. -
Apidologie, in druk
Sedivy, C., C.J. Praz, A. Müller, A. Widmer & S. Dorn,
2008. Patterns of host-plant choice in bees of the genus
Chelostoma: the constraint hypothesis of host-range
evolution in bees. - Evolution, in druk
Townes, H., 1977. A revision of the Rhopalosomatidae
(Hymenoptera). - Contributions of the American
Entomological Institute 15 (1): 1-34.
Asteraceae Campanula Ranunculus Echium Brassicaceae
Heriades truncorum goed goed niet goed goed
Chelostoma rapunculi niet goed niet niet niet
Chelostoma florisomne niet goed goed - goed
Hoplitis adunca niet - - goed -
Tabel 1. Ontwikkeling van bijenlarven op verschillende pollenbronnen.
Goed = merendeel van de larven overleeft; Niet = merendeel van de larven sterft.
Jan Smit
Mij sprak het verhaal van Volker Mauss over de
onderzoekingen die hij samen met Andreas Müller en
Erol Yildirim gedaan heeft naar de biologie van
Ceramius palaestinensis zeer aan. Waarschijnlijk omdat ik
een zwak heb voor plooivleugelwespen en daarbij in
het bijzonder voor pollenwespen. Zelf ben ik wespen
van het genus Ceramius nog nooit tegen gekomen in
bijvoorbeeld Spanje. Voornamelijk doordat ik niet in
de juiste tijd op vakantie kan gaan.
Untersuchungen zur Biomomie der Pollenwespe
Ceramius palaestinensis (Giordani Soika, 1957) in
der Osttürkei (Hymenoptera, Vespidae,
Masarinae).
In een week tijd hebben deze mannen een heleboel
informatie kunnen achterhalen over de biologie van
deze wesp. Er werd verondersteld dat deze soort erg
zeldzaam is, dat klopte als je de tot dan bekende
gegevens bekeek. Maar zij vonden een aantal zeer
grote kolonies in Oost-Turkije. Deze wesp is verder
aangetroffen in Syrië en Israël.
Deze solitaire pollenwesp maakt een ‘schoorsteen’ op
het nest, wat veel soorten van dit genus doen. Het nest
wordt gegraven in de grond, waarbij de vrouwtjes
water gebruiken om de grond weker te maken.
Daarom zijn de vrouwtjes veelvuldig waar te nemen
bij het water halen. Ook van mannetjes is
65

wateropname waargenomen, maar onduidelijk is welk
doel dit heeft.
De nestgang gaat recht de grond in en de broedcellen
liggen er omheen gerangschikt.
Ceramius palaestinensis is op de plekken die zij
onderzocht hebben oligolectisch op Trifolium-soorten,
dat bleek uit het bloembezoek en door de analyse van
pollen uit de nesten.
De mannetjes patrouilleren langs de waterplaatsen,
groeiplaatsen van de pollenplanten en bij de
nestaggregaties. Mannetjes slapen vaak samen met een
vrouwtje in een nest, wat hier de reden voor was
hebben ze niet kunnen achterhalen.
Helaas hebben deze entomologen niet alles kunnen
onderzoeken, want door militaire restricties was hun
onderzoekstijd beperkt tot een week. De biologie van
deze pollenwesp is voor een groot deel bekend
geworden, maar de onderzoekers zijn ook met een
aantal nieuwe vragen terug gekomen.
Data Data va van va va n Colletes Colletes Colletes Colletes
hederae hederae hederae hederae gevraagd
gevraagd
Nicolas Vereecken
Stuart Roberts (chairman BWARS) and I are preparing
an update of our Colletes hederae data harvested during
the past few years and this year. I have attached a
distribution map of all the data we have on hand right
now. As you can see, there are regions where we have
virtually no data and others that have been a bit more
investigated.
We would like to know if you would like to take part
in this contribution to the next issue of OSMIA by
providing the data you have recently gathered from
66
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
your country and neighbouring regions. We have
agreed that anyone willing to participate should share
their data at the resolution they are comfortable with
(down to an individual building ... or at much larger
scales, e.g. 10x10km). We will then make the data
collected available only to contributors at that
resolution, and if anyone needs anything at a higher
resolution... then they should ask the original recorder.
This project is not limited to the biogeography. I have
now started a 4-year post-doc, and my research will
focus on the Colletes succinctus group (among other
things, see http://student.vub.ac.be/~nvereeck/Postdoc/Post-doc.html),
especially on female sex
pheromone evolution, interactions with the sexually
deceptive beetle Stenoria analis, and population genetics
of at least 3 species (C. hederae, C. succinctus & C.
halophilus). We will use a phylogeography approach in
order to address several of the general issues below:
1. How does the biogeography impact on the genetic
variation within species, both within and among
populations?
2. Where did C. hederae originate from? Is it from Italy
or the Iberian Peninsula (or elsewhere)?
3. Are the cleptoparasite populations more or less
differentiated compared to their host's?
Addressing these questions will require collecting fresh
material in 95% ethanol from as many populations and
regions as possible. I will provide material such as
eppendorfs, labels and ethanol to anybody willing to
collaborate, and I would optimally need ca. 15 samples
per population for each taxon you think you can
sample in your area, starting this or next year. The
project lasts for 3 seasons, so you can e.g. focus on
different areas in your neighbourhood each year.
There will be opportunities to be associated to
publications at different levels of this project,
depending on sampling efforts and input. The project
will be primarily carried out in collaborations with my
supervisors and colleagues:
- Dr Patrick Mardulyn, University of Brussels, Belgium
- Prof. Florian P. Schiestl, University of Zürich, Switzerland
- Dr Robert J Paxton, University of Belfast, Ireland
- Dr Michael Kuhlmann, Natural History Museum of
London, United Kingdom
- Mr Stuart Roberts, University of Reading, United
Kingdom and chairman of BWARS:
http://www.bwars.com/
Nicolas J. Vereecken
FNRS Post-doctoral Researcher
Behavioural and Evolutionary Ecology
Free University of Brussels CP 160/12
Av. F.D. Roosevelt, 50
B-1050 Brussels
Belgium
E-mail: nicolas.vereecken@ulb.ac.be
nicolas.vereecken@systbot.uzh.ch

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Oproepen
Oproepen
Oproep Oproep penningmeester
penningmeester
Beste mensen, zoals gewoonlijk in dit najaarsnummer
de oproep om je contributie voor de sectie
Hymenoptera van € 10,- voor 2009 te voldoen voor 1
januari 2009 op girorekening 6435909 t.n.v. H.
Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN
Alkmaar.
Onder vermelding van ‘contributie sectie
Hymenoptera + ja(a)r(en)’.
In het voorjaarsnummer is de ledenlijst verschenen
met de stand van de betaling van het
lidmaatschapsgeld. Wie alsnog niet betaalde voor 1
juni werd geschrapt als lid en ontvangt dit nummer
niet.
Oproep Oproep Universiteit
Universiteit
Groningen Groningen
Groningen
INHEEMSE INSECTEN OP UITHEEMSE
PLANTENSOORTEN
De gevolgen van ‘exoten’ voor de Nederlandse natuur
baren veel natuurbeschermers en beleidsmakers
terecht grote zorgen. Meestal wordt daarbij gedacht
aan verstoring van Nederlandse ecosystemen door het
binnendringen van uitheemse soorten. Maar het hoeft
niet bij dit soort ecologische effecten te blijven. Een
nieuw onderzoeksproject onderzoekt of Nederlandse
insecten ook mee-evolueren met deze veranderingen in
hun ecosystemen.
In een samenwerkingsverband tussen de
Rijksuniversiteit Groningen en Naturalis in Leiden zal
onderzocht worden of inheemse insecten die
overstappen naar exotische struiken en bomen zich
aanpassen aan hun nieuwe waardplanten. Gezocht zal
worden naar morfologische, genetische en evt.
fenologische verschillen.
We denken hierbij vooral aan de specialisten onder de
insecten (monofage of oligofage soorten). Het kan
gaan om soorten die van de bladeren, de wortels of het
hout eten, of zich ontwikkelen in de noten en
vruchten.
We kunnen jullie hulp goed gebruiken bij het zoeken
naar en selecteren van kansrijke soorten. Aan jullie, als
specialisten op het gebied van insecten, dan ook de
vraag of jullie kansrijke voorbeelden hebben voor dit
project.
Reageer bij voorkeur direct via de E-mail:
k.meijer@rug.nl
Voor meer informatie over het project en voor een
lijst van voorlopig geselecteerde houtige gewassen: nog
te creëren website.
Bij voorbaat dank voor jullie medewerking. Met
vriendelijke groet,
Kim Meijer (RuG)
Menno Schilthuizen (Naturalis, RuG)
Leo Beukeboom (RuG)
Oproep Oproep gegevens gegevens
gegevens
excursie excursie excursie Tiengemeten
Tiengemeten
De najaarsexcursie van de sectie op 16 augustus 2008
ging naar het eiland Tiengemeten. Met prachtig weer
hebben we dit eiland voor een deel onderzocht. Willen
de deelnemers aan deze excursie hun gegevens
doorgeven? Per e-mail: smit.jan@hetnet.nl, of per
post. Aanvullende ecologische gegevens, zoals korte
omschrijvingen van de vindplaats, bloembezoek,
prooi, enzovoort, zijn zeer welkom.
Vervolgens maakt Hans Nieuwenhuijsen er weer een
mooi verslag van voor het volgende nummer van
Bzzz.
Oproep Oproep ‘Leuke
‘Leuke
waarnemingen waarnemingen in in 2008’
2008’
Beste hymenoptera-liefhebbers, in het volgende
nummer van Bzzz (nr. 29) komt weer de traditionele
rubriek "Leuke waarnemingen" van het afgelopen jaar
met het overzicht van vangsten en waarnemingen, die
het vermelden waard zijn.
Willen jullie voor deze rubriek de leuke, interessante
en verrassende vangsten en waarnemingen van het
afgelopen seizoen (2008) vóór de kopijdatum (1 maart
2009) opsturen naar de redactie: Voermanstraat 14,
6921 NP, Duiven, of per e-mail: smit.jan@hetnet.nl
67

Mededelingen
Mededelingen
Studiedag tudiedag HHHHylaeus ylaeus ylaeus ylaeus
Onder leiding van Ivo Raemakers
Op zaterdag 24 januari 2009 wordt de gebruikelijke,
jaarlijkse studiedag van de sectie Hymenoptera in
Amsterdam gehouden. Deze studiedag richt zich op de
maskerbijen (Hylaeus). Dit is een genus van kleine,
grotendeels zwarte bijtjes dat menigeen hoofdpijn
bezorgt bij het determineren. Ivo Raemakers zal
proberen aan te tonen dat die hoofdpijn vooral
samenhangt met het kleine formaat en het
onvoldoende prepareren van de determinatie-objecten.
De meeste inheemse soorten hebben namelijk wel
degelijk 'sluitende' morfologische kenmerken.
Hopelijk draagt deze studiedag bij aan wat meer
inventarisatie- en determinatie-aandacht voor de
soorten van dit genus. Hun arealen zijn onder invloed
van de recente reeks warme zomers namelijk flink in
beweging, ook al omdat maskerbijen over het
algemeen niet al te veel eisen aan hun omgeving
stellen. Het simpelweg in de gaten houden van de
soorten in de tuin kan al interessante (biogeografische)
resultaten opleveren.
's Ochtends zal Ivo eerst kort ingaan op de
systematiek, om daarna vooral aandacht te besteden
aan de ecologie en belangrijke morfologische
kenmerken. Deze morfologishe kenmerken en een
aantal relevante soorten zullen met behulp van de
altijd aanwezige ''microscoop-televisie" worden
getoond. Vervolgens kan iedereen zelf aan de slag
met meegenomen, eigen materiaal. Ter ondersteuning
zal referentie-materiaal van alle inheemse soorten
aanwezig zijn en fungeert Ivo, hopelijk gesecondeerd
door Jeroen de Rond, als vraagbaak.
Datum en tijd
Zaterdag 24 januari 2009, 10.30 uur tot 16.00 uur.
Noteer maar vast in je agenda!
Plaats
Zoölogisch Museum afd. Entomologie, Plantage
Middenlaan 64, Amsterdam.
Bereikbaarheid
Openbaar vervoer: vanaf het Centraal Station neem je
tramlijn 9, uitstappen bij halte Plantage Badlaan
68
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
(vroeger halte St. Jacob), dat is één halte voorbij de
halte voor Artis.
Per auto: Ringweg Amsterdam (A10), afslag S113
(Diemen, Watergraafsmeer), Middenweg op gaan,
richting centrum, helemaal uitrijden tot de rotonde,
daar linksaf. Meteen rechts over de brug, rechtdoor
over de volgende brug en je bent in de Plantage
Middenlaan. Na ca. 150 meter ligt links het museum,
tegenover de stenen dinosauriërs van Artis. De ingang
van het museum bestaat uit een grote houten boog
met allemaal ramen en in het midden een deur. Hier
aanbellen.
De auto’s kunnen worden geparkeerd op de
Mauritskade, daarvoor eerst even melden bij het
museum voor de sleutel.
Meenemen
Zo mogelijk binoculair plus verlichting. Er is een
beperkt aantal binocs aanwezig, maar je werkt toch het
prettigste met je eigen spullen. Dieren om te
determineren, of die je wilt laten controleren, omdat je
er zelf niet goed uit komt.
Lunchpakket.
Voor de koffie en de thee wordt gezorgd.
Literatuur
Amiet, F., A. Müller & R. Neumeyer, 1999. Fauna
Helvetica 4. Apidae 2. Colletes, Dufourea, Hylaeus,
Nomia, Nomioides, Rhophitoides, Rophites, Sphecodes,
Systropha. - Centre suisse de cartographie de la faune
& Schweizerische Entomologische Gesellschaft, 219
p.
Dathe, H.H., 1980. Die Arten der Gattung Hylaeus F.
in Europa. – Mitteilungen aus dem zoologischen
Museum in Berlin 56: 207-294.
Dathe, H.H., A. von der Heide & R. Witt, 1996.
Nachweis einer neuen Maskenbiene für Europa –
Hylaeus lepidulus Cockerell, 1924 (Hymenoptera,
Apidae). - Entomologische Nachrichten und
Berichte 40: 157-163.
Koster, A. 1986. Het genus Hylaeus in Nederland
(Hymenoptera, Colletidae). – Zoölogische Bijdragen
36: 1-120.

Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Veranderingen Veranderingen in in de de
de
ledenlijst
ledenlijst
Per 1 november 2008, aantal leden 71.
Nieuw
Aad van Diemen ’t Haantje 20
4854 MV Bavel
Tel: 0161-431951 gallus12@casema.nl
Jochem Kuhnen Goudenregenstraat 5
6573 XN Beek Ubbergen
Y. Taams-Neuhaus Irisstraat 1
1511 ET Oostzaan
Adreswijziging
R.L. Veenendaal Eper Veste 57
8161 AD Epe
Kopij Kopij-sluitingsdatum
Kopij sluitingsdatum
sluitingsdatum
voor voor nummer nummer 29 29: 29
1 1 maart maart 2009
2009
Bestuur sectie Hymenoptera
Voorzitter
Jan Smit
Voermanstraat 14
6921 NP Duiven
0316 – 284793
smit.jan@hetnet.nl
Penningmeester
Hans Nieuwenhuijsen
Frans Halsstraat 10
1816 CN Alkmaar
072 - 5113975
Giro: 6435909
hnieuwenhuijsen@zonnet.nl
Secretaris
Frank van der Meer
Coevordenstraat 218
2541 SP Den Haag
070-3669693
halictus@wanadoo.nl
69

Inhoud Inhoud Bzzz Bzzz 28 28
28
70
Nieuwsbrief Sectie Hymenoptera NEV – nr. 28, november 2008
Redactioneel ..............................................................................................................................................................................36
Veldobservaties.........................................................................................................................................................................37
Veldobservaties....................................................................................................................................................................37
De zilveren zandbij (Andrena argentata) in de Schoorlse Duinen..................................................................................37
Nomada leucophthalma............................................................................................................................................................39
Artikelen.....................................................................................................................................................................................40
De harkwesp Bembix rostrata...............................................................................................................................................40
Verwarrende bijen ...............................................................................................................................................................44
Xenos vesparum komt hogerop.............................................................................................................................................46
Malaiseval geeft ander bijenbeeld op Texel.....................................................................................................................47
De klimopbij (Colletes hederae) is de Westerschelde over (Hymenoptera, Apidae).....................................................48
Literatuur ...................................................................................................................................................................................51
Boekbespreking: The Sand Wasps....................................................................................................................................51
Enkele overdenkingen bij Evans & O’Neills Sand Wasps ...........................................................................................52
Boekbespreking: Uitgerangeerd ........................................................................................................................................53
Korte mededeling................................................................................................................................................................54
Boekbespreking: Bijen en wespen in Zeeland ................................................................................................................54
Boekbespreking: Passie voor kleine beestjes...................................................................................................................56
AcuBieb 2007.......................................................................................................................................................................57
Aculeaten in het buitenland ....................................................................................................................................................61
Aculeaten in het buitenland ....................................................................................................................................................62
Hymenopterologen-Tagung 2008 in Stuttgart................................................................................................................62
Data van Colletes hederae gevraagd ......................................................................................................................................66
Oproepen...................................................................................................................................................................................67
Oproep penningmeester.....................................................................................................................................................67
Oproep Universiteit Groningen........................................................................................................................................67
Oproep gegevens excursie Tiengemeten .........................................................................................................................67
Oproep ‘Leuke waarnemingen in 2008’...........................................................................................................................67
Mededelingen ............................................................................................................................................................................68
Studiedag Hylaeus.................................................................................................................................................................68
Veranderingen in de ledenlijst ...........................................................................................................................................69
Kopij-sluitingsdatum voor nummer 29:...........................................................................................................................69