Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Onzekerheid is de enige zekerheid<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 1
Inhoud<br />
Voorwoord 06<br />
Bespiegel<strong>in</strong>gen <strong>2023</strong> 09<br />
Thema’s voor langetermijndenkers 16<br />
Klimaat en verduurzam<strong>in</strong>g 28<br />
Economische ontwikkel<strong>in</strong>gen en vooruitzichten 38<br />
<strong>De</strong> won<strong>in</strong>gmarkt en de bouwsector 48<br />
Retail 67<br />
Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de utiliteitsbouw 86<br />
<strong>De</strong> kristallen bol 98
Voorwoord<br />
Voor mijn gevoel was 2022 nog maar net begonnen of <strong>2023</strong> diende<br />
zich al ongeduldig aan. Een jaar dat niet direct de beste papieren heeft<br />
om een glansrol te gaan vervullen voor de branche.<br />
Het geopolitieke klimaat is grillig. We zien de eerste kle<strong>in</strong>e signalen<br />
over en weer tussen Oekraïne en Rusland met een mogelijke eerste<br />
stap naar vrede <strong>in</strong> februari <strong>2023</strong>. Tegelijkertijd wordt de <strong>in</strong>frastructuur<br />
van Oekraïne iedere dag verder verzwakt en zit <strong>in</strong>middels nagenoeg<br />
heel Oekraïne zonder stroom. Een d<strong>in</strong>g is zeker, dit krankz<strong>in</strong>nige<br />
conflict kent alleen maar verliezers.<br />
Of is het misschien de klimaatverander<strong>in</strong>g? Door de schok <strong>in</strong> de<br />
energieprijzen accelereerde de noodzaak tot een meer duurzame<br />
energievoorzien<strong>in</strong>g. Na 2021 gaat ook de uit te keren klimaatschade<br />
<strong>in</strong> 2022 de $100 miljard overschrijden. Het wordt steeds meer<br />
duidelijk dat het proces onomkeerbaar is.<br />
Met de nu beschikbare gasvoorraden komen we deze w<strong>in</strong>ter <strong>in</strong><br />
Europa wel door. <strong>De</strong> topvrouw van Shell Nederland Marjan van<br />
Loon waarschuwde <strong>in</strong> een recent <strong>in</strong>terview <strong>in</strong> <strong>De</strong> Telegraaf overigens<br />
nadrukkelijk dat de aanloop naar de w<strong>in</strong>ter <strong>2023</strong>/2024 een heel<br />
andere zou kunnen zijn omdat zonder Russisch gas vraag en aanbod<br />
<strong>in</strong> Nederland geheel uit het lood staan. Geen goed vooruitzicht voor<br />
de prijsvorm<strong>in</strong>g dus.<br />
Naast de onopgeloste problemen met vluchtel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Europa beg<strong>in</strong>t<br />
er ook spann<strong>in</strong>g te ontstaan tussen Servië en Kosovo. Daarnaast<br />
lezen we dat Ch<strong>in</strong>a het recent nodig vond om Taiwan verder te<br />
oms<strong>in</strong>gelen met oorlogsbodems. Alsof ze daar niet voldoende andere<br />
zaken hebben om zich druk over te maken.<br />
Ter voorkom<strong>in</strong>g van een volksopstand maakte de Ch<strong>in</strong>ese reger<strong>in</strong>g<br />
kortgeleden een totale ommezwaai <strong>in</strong> haar covidbeleid. Direct<br />
gevolg: tientallen miljoenen besmett<strong>in</strong>gen per dag, met name <strong>in</strong> grote<br />
steden. Dat gaat hoe dan ook gevolgen hebben. We mogen wederom<br />
rekenen op verstor<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de wereldwijde logistieke ketens en uit<br />
eerdere ervar<strong>in</strong>gen weten we dat met een vertrag<strong>in</strong>g van twee tot<br />
drie maanden ook buiten Ch<strong>in</strong>a weer een toename van het aantal<br />
besmett<strong>in</strong>gen zal volgen.<br />
6<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Nederland zit wereldwijd <strong>in</strong> de kopgroep van rijkste, gelukkigste<br />
en gezondste landen. We leven langer dan het OESO-gemiddelde.<br />
Nederland heeft een goed ontwikkelde <strong>in</strong>frastructuur, een hoge<br />
<strong>in</strong>ternetpenetratie, hoogwaardige gezondheidszorg, een goed<br />
onderwijssysteem en ons sociale stelsel behoort tot de beste stelsels<br />
<strong>in</strong> de wereld. Het consumentenvertrouwen is desondanks op het<br />
laagste niveau ooit.<br />
<strong>De</strong> open economie maakt Nederland kwetsbaar voor schommel<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> de wereldhandel. <strong>De</strong> voor de export benarde situatie zal door<br />
de b<strong>in</strong>nenlandse vraag niet direct gecompenseerd kunnen worden.<br />
Consumenten zullen gedwongen zijn een groter deel van hun<br />
besteedbare <strong>in</strong>komen uit te geven aan wonen (energie, rente en huur)<br />
en dagelijkse boodschappen (<strong>in</strong>flatie). Door de opgelopen rente komt<br />
er voorlopig even een e<strong>in</strong>de aan de waardestijg<strong>in</strong>g van huizen. Dat is<br />
overigens goed nieuws voor starters.<br />
We moeten realistisch zijn: zonder andere stimuli zal <strong>2023</strong> geen<br />
gemakkelijk jaar worden voor de branche. Tijd om het over een<br />
andere boeg te gooien! Zo kunnen we bijvoorbeeld ons product<br />
op basis van de mogelijkheden ervan om energieverbruik te<br />
reduceren veel nadrukkelijker een rol laten spelen op de weg naar<br />
een duurzame samenlev<strong>in</strong>g. Steeds hoger wordende temperaturen<br />
stimuleren ook de vraag naar oploss<strong>in</strong>gen ter voorkom<strong>in</strong>g van<br />
oververhitt<strong>in</strong>g <strong>in</strong> gebouwen.<br />
Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g is een must en draagt bij aan comfort,<br />
energiebespar<strong>in</strong>g en duurzaamheid. Allemaal actuele thema’s. Het is<br />
aan de branche om het verhaal nu goed over de bühne te krijgen.<br />
Sven van Witzenburg<br />
Hoofddorp, januari <strong>2023</strong><br />
Sven van Witzenburg<br />
Begon als accountant bij KPMG<br />
en kwam na bijna 10 jaar <strong>in</strong><br />
het bedrijfsleven terecht.<br />
Had daarna gedurende 12 jaar<br />
missies als manag<strong>in</strong>g director<br />
<strong>in</strong> diverse productie-, retail- en<br />
handelsondernem<strong>in</strong>gen: focus<br />
op start-ups, herstructurer<strong>in</strong>gen,<br />
M&A’s, strategische vraagstukken,<br />
sales en market<strong>in</strong>g. Was vervolgens<br />
werkzaam bij beursgenoteerde<br />
ondernem<strong>in</strong>gen, waaronder<br />
Hunter Douglas. <strong>De</strong>ed <strong>in</strong>tussen<br />
aanvullende studies: masters <strong>in</strong><br />
Stratetic Retail Management<br />
(HBS/University of Pennsylvania),<br />
een MBA aan K<strong>in</strong>gston University <strong>in</strong><br />
London en een doctoraal <strong>in</strong> Bus<strong>in</strong>ess<br />
Adm<strong>in</strong>istration aan ISM Paris/New<br />
York. Is s<strong>in</strong>ds 2001 bij Somfy en<br />
daar verantwoordelijk voor de tien<br />
Noord-Europese landen.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 7
8<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Bespiegel<strong>in</strong>gen <strong>2023</strong><br />
Groei van de wereldeconomie<br />
Ondanks de verwacht<strong>in</strong>g dat de wereldwijde bbp-groei zal vertragen van 2,8% <strong>in</strong> 2022<br />
tot 1,6% <strong>in</strong> <strong>2023</strong>, zal de <strong>in</strong>flatie nog eens 6% zijn, waardoor centrale banken wellicht<br />
gedwongen worden de rente verder te verhogen.<br />
> Ch<strong>in</strong>a zal de rente zeer waarschijnlijk laag moeten<br />
houden. Naar verwacht<strong>in</strong>g zal het Ch<strong>in</strong>ese bbp <strong>in</strong><br />
<strong>2023</strong> met ongeveer 4,7% zal groeien, maar er zijn<br />
behoorlijke risico's:<br />
- Lockdowns zijn nog steeds waarschijnlijk.<br />
- Wat staat er te gebeuren met de<br />
vastgoedzeepbel?<br />
- Mogelijke vertrag<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Amerika en de<br />
EU, enorme exportmarkten voor Ch<strong>in</strong>a,<br />
die wellicht een vertragende <strong>in</strong>vloed<br />
kunnen hebben.<br />
Inflatie<br />
> Het jaar 2022 gaat de geschiedenis <strong>in</strong> als het jaar<br />
waar<strong>in</strong> de <strong>in</strong>flatie <strong>in</strong>eens op een structureel ander<br />
niveau terechtkwam.<br />
Inflatieverwacht<strong>in</strong>g van het IMF voor <strong>2023</strong><br />
> Mocht Ch<strong>in</strong>a <strong>in</strong> <strong>2023</strong> <strong>in</strong> een recessie belanden,<br />
dan zou een zwakkere import het gevolg zijn.<br />
<strong>De</strong> b<strong>in</strong>nenlandse vraag zou afnemen. Vertrag<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> de groei wereldwijd vertaalt zich <strong>in</strong> m<strong>in</strong>der<br />
productie van alles, van kled<strong>in</strong>g tot zonnepanelen.<br />
<strong>De</strong> impact zou groot zijn, bijvoorbeeld <strong>in</strong> de regio<br />
Shenzhen, 's werelds grootste locatie voor de<br />
productie van elektronica.<br />
> Inzakken van de economie <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a zou grote<br />
gevolgen hebben voor landen die goederen leveren<br />
aan Ch<strong>in</strong>a: Amerika, Japan en Zuid-Korea, allemaal<br />
landen die auto's, vliegtuigen en kapitaalgoederen<br />
verkopen aan Ch<strong>in</strong>a. <strong>De</strong> gevolgen daarvan zouden<br />
wereldwijd voelbaar zijn.<br />
> Een vertragende economie zal de stabiliteit<br />
van het f<strong>in</strong>anciële systeem op de proef stellen.<br />
Een wereldwijde crash <strong>in</strong> 2008-stijl is onwaarschijnlijk,<br />
gezien de hoge reserves van banken<br />
en de <strong>in</strong>middels veel strengere risiconormen<br />
die moeten worden gerespecteerd.<br />
25% or more<br />
10% - 25%<br />
3% - 10%<br />
0% - 3%<br />
less than 0%<br />
no data<br />
Bron: IMF/ WEO - oktober 2022<br />
> Ook <strong>in</strong> Nederland steeg de <strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> 2022<br />
ongekend hard. Voor een standaardmandje<br />
huishoudelijke uitgaven moest <strong>in</strong> september<br />
zelfs 14,5% meer worden betaald dan een jaar<br />
eerder. Voor geheel 2022 kan de <strong>in</strong>flatie uitkomen<br />
op 11,5%. <strong>De</strong>rgelijke stijg<strong>in</strong>gen zijn niet meer<br />
voorgekomen s<strong>in</strong>ds de Tweede Wereldoorlog<br />
(1945: +15%). Voor <strong>2023</strong> verwacht <strong>De</strong> Nederlandsche<br />
Bank dat de prijsstijg<strong>in</strong>g terugvalt naar 4,9%.<br />
Dat is mede te danken aan het prijsplafond voor<br />
gas en elektriciteit, want zonder deze <strong>in</strong>greep<br />
zou de <strong>in</strong>flatie op 6,1% uitkomen.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 9
Verwachte <strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> Nederland <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
(% ten opzichte van het voorgaande jaar)<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
Inflatie<br />
Bron: FD Research/CBS, DNB<br />
Consumenten<br />
Aandeel energie<br />
Overig<br />
> <strong>De</strong> oplopende <strong>in</strong>flatie schaadt w<strong>in</strong>kels en<br />
consumenten. Zelfs de groei van e-commerce<br />
zal vertragen, vooral <strong>in</strong> het Westen, waar<br />
consumenten veel krapper bij kas zitten door<br />
<strong>in</strong>flatie en hogere rentetarieven. <strong>De</strong>ze trend gaat<br />
ook zichtbaar worden <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kelstraten.<br />
Ram<strong>in</strong>gen<br />
DNB:<br />
> In Ch<strong>in</strong>a, 's werelds grootste onl<strong>in</strong>e w<strong>in</strong>kelmarkt,<br />
zal economische pijn de groei ook belemmeren;<br />
Ch<strong>in</strong>ese retailreuzen als Alibaba en P<strong>in</strong>duoduo zullen<br />
lage prijzen hanteren om westerse consumenten<br />
te lokken. In Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika zal<br />
e-commerce zich verder verspreiden naarmate<br />
Effect<br />
prijsplafond<br />
2017 2018 2019 2020 2021 2022 <strong>2023</strong> 2024<br />
mom-and-pop-w<strong>in</strong>kels worden gedigitaliseerd.<br />
de arbeidskosten te verlagen door magazijnen en<br />
andere backend-activiteiten te automatiseren.<br />
Mode- en luxemerken zullen experimenteren <strong>in</strong> het<br />
meta versum, met als doel generatie z aan te boren –<br />
een kwart van de mensheid die geboren is na 1997.<br />
COVID-19<br />
> COVID-19 zal <strong>in</strong> <strong>2023</strong> wederom miljoenen<br />
<strong>in</strong>fecteren, maar op voorwaarde dat er geen<br />
gevaarlijke nieuwe varianten floreren, zal het aantal<br />
sterfgevallen verder moeten kunnen dalen.<br />
Overheden zullen moeite hebben om uitgerekte<br />
gezondheidszorgsystemen te f<strong>in</strong>ancieren naarmate<br />
economieën sputteren en de kosten stijgen. <strong>De</strong><br />
verkoop van geneesmiddelen en de uitgaven voor<br />
gezondheidszorg per persoon zullen mondiaal met<br />
ongeveer nom<strong>in</strong>aal 5% stijgen.<br />
Energie<br />
> <strong>De</strong> honger van Azië naar energie doet de<br />
wereldwijde vraag naar olie met 1,5% stijgen en<br />
de vraag zal het niveau van vóór de pandemie<br />
overtreffen. <strong>De</strong> OPEC zal vermoedelijk de productie<br />
met tegenz<strong>in</strong> uitbreiden, waardoor de prijzen<br />
enigsz<strong>in</strong>s worden gedrukt.<br />
> <strong>De</strong> energiecrisis zal zich <strong>in</strong> <strong>2023</strong> verdiepen, met<br />
name <strong>in</strong> Europa. Onder westerse sancties zal de<br />
olietoestroom vanuit Rusland verder afnemen.<br />
<strong>De</strong> EU zal het verbod op Russische olie verder<br />
verscherpen en vrijwel alle gaslever<strong>in</strong>gen beë<strong>in</strong>digen.<br />
> <strong>De</strong> groei van de onl<strong>in</strong>e detailhandelsverkopen zal<br />
trager zijn dan we de afgelopen jaren gewend waren.<br />
<strong>De</strong> verwacht<strong>in</strong>g is dat onl<strong>in</strong>e verkopen goed zullen<br />
zijn voor meer dan 14% van de wereldwijde detailhandelsverkopen,<br />
fractioneel boven het cijfer <strong>in</strong> 2022.<br />
> <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e en offl<strong>in</strong>e universums zullen verder<br />
samensmelten. Click-and-collect wordt het<br />
favoriete formaat van consumenten <strong>in</strong> rijkere<br />
landen en genereert € 11,9 miljard ($ 12 miljard) aan<br />
<strong>in</strong>komsten alleen al <strong>in</strong> Groot-Brittannië, meer dan<br />
het drie voudige van 2013. Retailers zullen proberen<br />
> Azië zal helpen de wereldwijde vraag naar olie op<br />
te drijven. <strong>De</strong> w<strong>in</strong>ter zal de Europese gasvoorraden<br />
beg<strong>in</strong> <strong>2023</strong> uitputten; de stromen vloeibaar aardgas<br />
(lng) zullen voor de komende w<strong>in</strong>ter de vraag<br />
afdekken. Voor de w<strong>in</strong>ter <strong>2023</strong>/2024 is er nog<br />
grote onzekerheid. Duitsland en Italië openen lngterm<strong>in</strong>als,<br />
maar zullen net als de rest van Europa<br />
moeten concurreren met kopers <strong>in</strong> Azië.<br />
> Dit alles zal de olie- en gasprijzen zeer waarschijn<br />
lijk hoog houden, zelfs als het energie verbruik<br />
met ongeveer 1% groeit. <strong>De</strong> strijd om brandstof zal<br />
10<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
het steenkoolverbruik naar nieuwe records tillen,<br />
waarbij landen van Duitsland tot Ch<strong>in</strong>a terugkomen<br />
op geplande bezu<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gen die bedoeld waren om<br />
de klimaatverander<strong>in</strong>g aan te pakken.<br />
> <strong>De</strong> beschikbaarheid van zonne-energie zal ook<br />
verder toenemen (verwacht<strong>in</strong>g mondiaal is een<br />
toename van 11%). <strong>De</strong> waterkrachtproductie zal<br />
met 3% toenemen te midden van watertekorten.<br />
> <strong>De</strong> belangstell<strong>in</strong>g voor kernenergie zal <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
wereldwijd aanzwellen. Het nieuw genationali seerde<br />
EDF <strong>in</strong> Frankrijk zal de eerste kerncentrales van de<br />
volgende generatie openen en Ch<strong>in</strong>a zal een experimentele<br />
snelle reactor lanceren. Om black-outs te<br />
voorkomen, zullen Duitsland en Zuid-Korea plannen<br />
om kerncentrales te sluiten <strong>in</strong> de ijskast zetten.<br />
Uitgaven aan technologie<br />
Recessierisico's en renteverhog<strong>in</strong>gen zullen<br />
de uitgaven aan technologie <strong>in</strong> <strong>2023</strong> niet<br />
ontmoedigen. Bedrijven zullen steeds meer<br />
gebruikmaken van technologie om de vraag te<br />
voorspellen, het aanbod te volgen en gegevens te<br />
beveiligen. Gartner verwacht dat de uitgaven aan<br />
technologie met meer dan 6% zullen stijgen ten<br />
opzichte van het jaar ervoor, gedreven door de<br />
behoefte aan met name software en IT-diensten.<br />
<strong>De</strong> verkoop van apparaten zal vermoedelijk dalen<br />
<strong>in</strong> samenhang met hoge prijzen die vervang<strong>in</strong>g op<br />
de langere baan schuiven.<br />
> <strong>De</strong> automatiser<strong>in</strong>g zal verder versnellen naarmate<br />
bedrijven werken aan het reduceren van loonkosten<br />
en het oplossen van lever<strong>in</strong>gsproblemen.<br />
> <strong>De</strong> markt voor kunstmatige <strong>in</strong>telligentie zal<br />
volgens IDC aanzwellen tot $ 500 miljard.<br />
Cloudcomput<strong>in</strong>g zal ook groeien, ter ondersteun<strong>in</strong>g<br />
van werken op afstand en de wens van bedrijven<br />
om gegevens te verzamelen en te verwerken. <strong>De</strong><br />
uitgaven aan clouddiensten van techreuzen als<br />
Amazon en Microsoft zullen ongeveer $ 600 miljard<br />
bedragen, voorspelt Gartner.<br />
> Verdere <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> (mobiele) netwerken<br />
zijn te voorzien om de connectiviteit verder te<br />
verbeteren en de beveilig<strong>in</strong>g aan te scherpen.<br />
<strong>De</strong> uitgaven hieraan zullen $ 12 miljard bedragen,<br />
zegt Juniper Research, waarvan 60% afkomstig is<br />
van productie-, mijnbouw- en energiebedrijven.<br />
Digitaliser<strong>in</strong>g vergroot tegelijkertijd ook de<br />
cyberveiligheidsrisico's. In <strong>2023</strong> zullen overheden<br />
en het bedrijfsleven naar verwacht<strong>in</strong>g de<br />
cybercontroles verscherpen.<br />
> Computerchips zijn <strong>in</strong> trek voor gebruik <strong>in</strong><br />
auto's, consumentengadgets en alles wat digitaal<br />
is. Bevoorrad<strong>in</strong>gsproblemen en de bedreig<strong>in</strong>gen<br />
van Ch<strong>in</strong>a aan het adres van Taiwan, een grote<br />
producent van chips, baren zorgen.<br />
> In <strong>2023</strong> start het Zuid-Koreaanse SK Hynix met<br />
de bouw van een halfgeleiderfabriek <strong>in</strong> Amerika.<br />
Andere bedrijven zullen volgen; Amerika biedt $ 52<br />
miljard aan subsidies voor de chipproductie om de<br />
b<strong>in</strong>nenlandse productie te stimuleren. <strong>De</strong> subsidies<br />
komen beschikbaar vanaf <strong>2023</strong>.<br />
Uitgaven aan digitale reclame<br />
> <strong>De</strong>ntsu, een reclamegigant, verwacht dat de<br />
wereldwijde advertentie-<strong>in</strong>komsten <strong>in</strong> <strong>2023</strong> met<br />
meer dan 5% zullen groeien tot bijna $ 780 miljard.<br />
> Digitale advertenties zullen groeien ten<br />
koste van pr<strong>in</strong>t en naar schatt<strong>in</strong>g 57% van de<br />
totale uitgaven bereiken. Daarb<strong>in</strong>nen zullen de<br />
uitgaven aan mobiele advertenties het snelst<br />
stijgen, dankzij populaire games en korte video's.<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>gslanden waar de consumptie van<br />
digitale media toeneemt, zoals Brazilië en India,<br />
zullen het voortouw nemen.<br />
> Regelgevers en consumenten dr<strong>in</strong>gen er bij de<br />
advertentiewereld op aan om "cookies" af te<br />
schaffen, waardoor adverteerders niet langer de<br />
beschikk<strong>in</strong>g hebben over waardevolle gebruikersgegevens.<br />
<strong>De</strong> stap van Apple om mensen toe te<br />
staan derden te blokkeren bij het verzamelen van<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 11
hun gegevens, zal digitale adverteerders scherp<br />
Luchtvaart en toerisme<br />
houden. Het besluit van Google om cookieblock<strong>in</strong>g<br />
> <strong>De</strong> luchtvaart<strong>in</strong>dustrie staat niet langer aan de<br />
uit te stellen tot 2024 belooft <strong>in</strong> ieder geval enige<br />
grond en zou <strong>in</strong> <strong>2023</strong> weer w<strong>in</strong>stgevend moeten<br />
verlicht<strong>in</strong>g voor adverteerders en advertentie-<br />
kunnen worden; <strong>in</strong>ternationale reizen van toeristen<br />
afhankelijke bedrijven. Meta zal naar verwacht<strong>in</strong>g<br />
zullen naar schatt<strong>in</strong>g met 30% kunnen toenemen.<br />
het meeste onder druk komen; zij zijn meer dan<br />
Toch zal het wereldwijde toerisme niet terugkeren<br />
collega's afhankelijk van gegevens van derden.<br />
naar het pre-covidniveau, door de stijgende kosten<br />
Retailers als Amazon en Wal-Mart, die veel data<br />
van energie, personeel en levensonderhoud.<br />
over shoppers bezitten, zullen er baat bij hebben;<br />
Zakenreizen zullen gematigd blijven omdat vanuit<br />
andere bedrijven zullen hun websites willen<br />
kostenoogpunt en efficiency onl<strong>in</strong>e vergader<strong>in</strong>gen<br />
gebruiken om consumenten beter te targetten.<br />
zullen aanhouden.<br />
Elektrische auto’s<br />
Schaarste<br />
> Na drie moeilijke jaren blijven autofabrikanten<br />
> In het algemeen zal schaarste <strong>in</strong> de economie<br />
ook <strong>in</strong> <strong>2023</strong> <strong>in</strong> de slow lane. <strong>De</strong> verkoop van<br />
een blijvend begrip zijn. Of het nu gaat om<br />
nieuwe auto's zal met slechts 1% stijgen, maar<br />
arbeidskrachten, van tijdelijke aard als het gaat om<br />
14% onder het niveau van 2019 blijven. <strong>De</strong> verkoop<br />
bepaalde beroepsgroepen of van blijvende aard<br />
van bedrijfsvoertuigen, die m<strong>in</strong>der hard getroffen<br />
als het gaat om vergrijz<strong>in</strong>g, huisvest<strong>in</strong>g, schone en<br />
is door de pandemie, zal verder dalen. Supply-<br />
betaalbare energie, delfstoffen of tekort aan land,<br />
cha<strong>in</strong>-blokkades blijven deels boven de markt<br />
schaarste heeft macro-economisch gezien, zeker<br />
hangen, hoewel het tekort aan chips langzaam<br />
op termijn, een <strong>in</strong>flatoire werk<strong>in</strong>g. Daarmee ligt de<br />
zal verdwijnen.<br />
hamvraag voor de hand: komen we ooit nog terug<br />
op het streefgetal voor de <strong>in</strong>flatie van ongeveer 2%<br />
> Energietekorten en hogere prijzen zullen een<br />
of zijn we met de schok <strong>in</strong> 2022 blijvend aanbeland<br />
hogere tol eisen, vooral <strong>in</strong> Europa. Autofabrikanten<br />
op een structureel niveau, wellicht meer <strong>in</strong> de<br />
zullen moeite hebben om stijgende kosten door<br />
richt<strong>in</strong>g van het dubbele.<br />
te berekenen aan kopers, omdat <strong>in</strong>flatie de<br />
koopkracht van particulieren doet verm<strong>in</strong>deren<br />
Globaliser<strong>in</strong>g<br />
en teruglopende w<strong>in</strong>sten bedrijven ook tot<br />
voorzichtigheid dw<strong>in</strong>gen.<br />
KOF-globaliser<strong>in</strong>gs<strong>in</strong>dex<br />
(gemiddelde voor de wereld)<br />
> Ook zal de verkoop van elektrische auto's m<strong>in</strong>der<br />
hard accelereren. <strong>De</strong> wereldwijde verkoop, die <strong>in</strong><br />
2021 verdubbelde, zal met 25% stijgen tot ongeveer<br />
20% van de totale markt voor nieuwe auto's. Ch<strong>in</strong>a<br />
zal meer dan de helft hiervan voor zijn reken<strong>in</strong>g<br />
nemen, omdat het terugkrabbelt op plannen om<br />
belast<strong>in</strong>gvoordelen te schrappen uit angst om<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
de vraag te verstikken. Ch<strong>in</strong>a zal ook 's werelds<br />
35<br />
35<br />
strengste emissienormen voor voertuigen op<br />
fossiele brandstoffen opleggen. Elektrische auto's<br />
30<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020<br />
overall de facto de jure<br />
30<br />
1970<br />
bieden op de lange termijn de beste hoop voor<br />
Bron: KOF Swiss Economic Institute<br />
autofabrikanten, dus zal het aantal verkrijgbare<br />
modellen toenemen.<br />
12<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |<br />
70<br />
65<br />
75<br />
70<br />
60<br />
55<br />
65<br />
60<br />
55
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 13
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
> Het Zwitserse onderzoeksbureau KOF verzamelt<br />
35<br />
al vele jaren cijfers over globaliser<strong>in</strong>g. Men<br />
30<br />
kijkt onder andere naar handel, <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen,<br />
sociale en politieke samenwerk<strong>in</strong>g. <strong>De</strong> KOFglobaliser<strong>in</strong>gs<strong>in</strong>dex<br />
van 2022 gebruikt cijfers<br />
uit 2020. In dat jaar stond deze <strong>in</strong>dex op vrijwel<br />
hetzelfde niveau als <strong>in</strong> de periode 2017-2019.<br />
Al vlak voor de pandemie is de groei van de<br />
globaliser<strong>in</strong>g zo tot stilstand gekomen, kijkend naar<br />
70<br />
de 65 <strong>in</strong>dex, op een historisch hoog niveau. Er is dus<br />
nog 60 geen sprake van een kenter<strong>in</strong>g, maar hoogstens<br />
van<br />
55<br />
(tijdelijke?) stagnatie.<br />
50<br />
45<br />
> Van alle ruim tweehonderd landen die KOF<br />
40<br />
bestudeerde stond Nederland <strong>in</strong> de laatste<br />
35<br />
rapporten steeds op de eerste of tweede plaats,<br />
30<br />
stuivertje wisselend met Zwitserland. Ons land is<br />
volgens de onderzoekers al jarenlang het meest<br />
geglobaliseerde land ter wereld. Met een <strong>in</strong>dex<br />
van 90,9 scoort Nederland <strong>in</strong> het 2021-rapport<br />
zelfs het hoogste cijfer ooit.<br />
Top 15 landen KOF-<strong>in</strong>dex 2022<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020<br />
Bron: KOF Swiss Economic Institute<br />
overall de facto de jure<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020<br />
Switzerland<br />
Netherlands<br />
Belgium<br />
Sweden<br />
overall de facto de jure<br />
United K<strong>in</strong>gdom<br />
Germany<br />
Austria<br />
de facto<br />
<strong>De</strong>nmark<br />
F<strong>in</strong>land<br />
de jure<br />
France<br />
Ireland<br />
Luxembourg<br />
Spa<strong>in</strong><br />
Czech Republic<br />
Portugal<br />
bondgenoten. Ook voor de grote problemen —<br />
klimaat, milieu, vergrijz<strong>in</strong>g, migratie, mogelijke<br />
nieuwe virusuitbraken — is meer <strong>in</strong>ternationale<br />
samenwerk<strong>in</strong>g cruciaal.<br />
<strong>De</strong>globaliser<strong>in</strong>g<br />
> Meer dan 60% van de Europese en Amerikaanse<br />
productiebedrijven is van plan om de komende<br />
drie jaar 75 een deel van de productie <strong>in</strong> Azië terug<br />
te halen<br />
70<br />
naar het eigen werelddeel, zo blijkt<br />
uit een peil<strong>in</strong>g van Buck Consultants (BCI). Bij<br />
de meerderheid gaat het echter om beperkte<br />
volumes en/of onderdelen. Maar dit is niet morgen<br />
geregeld. 45 Een productieketen bestaat vaak uit tien<br />
tot tw<strong>in</strong>tig stappen en met de aanleg van nieuwe<br />
productielijnen ben je snel jaren verder.<br />
> Mogelijk staan we rond de piek van globaliser<strong>in</strong>g.<br />
<strong>De</strong> mate van <strong>in</strong>tegratie is groter dan ooit en is diep<br />
geworteld <strong>in</strong> de structuur van onze economie.<br />
> Elke keer als toelever<strong>in</strong>gsketens worden bedreigd<br />
is de standaardreactie meer zelfvoorzienend<br />
worden, zegt de Britse historicus Harold James van<br />
de universiteit 90 van Pr<strong>in</strong>ceton.<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
Index Q1 102019 =100<br />
0<br />
150<br />
Wereldhandel <strong>in</strong> goederen<br />
(2019 1e kwartaal is 100)<br />
130<br />
110<br />
90<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
40<br />
35<br />
30<br />
100<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020<br />
overall de facto de jure<br />
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020<br />
S<strong>in</strong>gapore<br />
Netherlands<br />
Belgium<br />
Ireland<br />
overall de facto de jure<br />
UAE<br />
Switzerland<br />
Estonia<br />
de facto<br />
Luxembourg<br />
Malta<br />
de jure<br />
Cyprus<br />
Pelim<strong>in</strong>ary<br />
Nowcast<br />
<strong>De</strong>nmark<br />
Sweden<br />
Values<br />
Volumes<br />
Hong Kong<br />
F<strong>in</strong>land<br />
Czech Republic<br />
> Na de pandemie heeft de wereldhandel de groeitrend<br />
van de afgelopen tien jaar weer gewoon herpakt.<br />
70<br />
Q1 Q2 Q3 Q4<br />
2019<br />
Q1 Q2 Q3 Q4<br />
2020<br />
Q1 Q2 Q3 Q4<br />
2021<br />
Q1 Q2 Q3 Q4<br />
2022<br />
Bron: UNCTAD<br />
> Internationale handel brengt welvaart,<br />
<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen helpen landen uit de armoede.<br />
Het antwoord op geopolitieke onrust moet niet<br />
m<strong>in</strong>der, maar meer <strong>in</strong>ternationale samenwerk<strong>in</strong>g<br />
zijn, bijvoorbeeld door het sluiten van nieuwe<br />
handels- en <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gsakkoorden met<br />
14<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
handelsakkoorden te bereiken. Nu zijn de VS, de<br />
EU, India, Ch<strong>in</strong>a en Brazilië de dom<strong>in</strong>ante spelers.<br />
Zonder akkoord tussen deze vijf gebeurt er niets<br />
<strong>in</strong> de WTO. <strong>De</strong> landen verschillen ook enorm als<br />
we kijken naar economische ontwikkel<strong>in</strong>g en<br />
politieke systemen. Het maken van b<strong>in</strong>dende,<br />
wereldwijde afspraken wordt er daardoor ook<br />
niet gemakkelijker op.<br />
> Ondernem<strong>in</strong>gen wegen de hogere kosten daarvan<br />
af tegen de voordelen van meer lever<strong>in</strong>gszekerheid.<br />
Maar globaliser<strong>in</strong>g is net zo goed politiek als<br />
economie. <strong>De</strong> wereldhandel is gebaat bij leiders<br />
die elkaar niet <strong>in</strong> de haren vliegen. In die z<strong>in</strong> waren<br />
de verkiez<strong>in</strong>g van Donald Trump en de Brexit een<br />
duidelijke terugslag.<br />
> Tegelijkertijd is er grote behoefte aan nieuwe<br />
<strong>in</strong>ternationale regels op het gebied van onder meer<br />
e-commerce en duurzaamheid. Bij de moeizame<br />
onderhandel<strong>in</strong>gen daarover zijn vaak niet alle grote<br />
landen betrokken, waardoor eventuele afspraken<br />
ook niet voor iedereen gelden.<br />
> Landen als India willen hun <strong>in</strong>ternetbedrijven<br />
beschermen tegen Amerikaanse reuzen op<br />
dit terre<strong>in</strong>, en zijn steeds m<strong>in</strong>der geneigd op<br />
dit punt compromissen te sluiten. Intussen<br />
wakkert de energietransitie de opkomst van<br />
"groen protectionisme" aan; landen willen een<br />
bepaalde schaalgrootte <strong>in</strong> nieuwe bedrijfstakken<br />
door "groene kampioenen" te subsidiëren en te<br />
beschermen, zodat ze straks kunnen meespelen<br />
op de wereldmarkt.<br />
> Ooit waren er maar vier grote spelers b<strong>in</strong>nen de<br />
toenmalige GATT (General Agreement on Tariffs<br />
and Trade): de EU-voorloper EEG, de VS, Canada<br />
en Japan. Toen vond men het al moeilijk om<br />
> Een andere, meer sluipende aardverschuiv<strong>in</strong>g die<br />
de globaliser<strong>in</strong>g zal beïnvloeden is de vergrijz<strong>in</strong>g.<br />
<strong>De</strong> VS heeft nog een relatief jonge bevolk<strong>in</strong>g, maar<br />
de grote tegenstrever Ch<strong>in</strong>a vergrijst <strong>in</strong> rap tempo.<br />
Ch<strong>in</strong>a zal op termijn daardoor de verworven positie<br />
niet kunnen behouden. India heeft ook een heel<br />
andere demografische voetafdruk, bij een ongeveer<br />
even grote bevolk<strong>in</strong>gsomvang.<br />
> Globaliser<strong>in</strong>g ligt al langer onder vuur omdat de<br />
baten van de extra welvaart ongelijk zijn verdeeld.<br />
<strong>De</strong> toegenomen wereldhandel heeft er overigens<br />
niet toe geleid dat autocratische landen zijn<br />
veranderd <strong>in</strong> op democratische leest geschoeide<br />
vrijemarkteconomieën. We zijn nog ver weg van<br />
een sterke wereldwijde gemeenschap.<br />
> In de afgelopen dertig jaar waren de rollen<br />
<strong>in</strong> de wereld duidelijk gedef<strong>in</strong>ieerd. <strong>De</strong> ideeën<br />
kwamen uit de VS, dat eveneens de grootste<br />
consument was. Ch<strong>in</strong>a was de fabriek van de<br />
wereld, Duitsland en Japan leverden de hoogtechnologische<br />
spullen. Het Midden-Oosten<br />
en Rusland fungeerden als de benz<strong>in</strong>epomp.<br />
Dat beeld zal de komende tien à vijftien jaar<br />
zeer waarschijnlijk drastisch veranderen.<br />
> <strong>De</strong> globaliser<strong>in</strong>g kan een vorm krijgen van<br />
sterkere regionale blokken die elkaar wantrouwen,<br />
maar <strong>in</strong> economische z<strong>in</strong> ook niet zonder elkaar<br />
kunnen. In die filosofie zal er een westers blok<br />
komen, geleid door de VS, met de EU, Canada,<br />
Australië, Japan en een land als Zuid-Korea en<br />
mogelijk een ander blok met Ch<strong>in</strong>a, Rusland,<br />
India en delen van Afrika.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 15
Thema’s voor langetermijndenkers<br />
Europa<br />
Nauwelijks had iemand van hem gehoord, maar deze voormalige komiek wist zijn land<br />
na de Russische <strong>in</strong>val <strong>in</strong>ternationaal uitstekend te vertegenwoordigen: Volodymyr<br />
Zelensky (1978). Onvermoeid weet hij zich steeds weer <strong>in</strong> de spotlights te plaatsen en<br />
daarmee voor miljarden steun los te peuteren overal <strong>in</strong> de westerse wereld. Is het niet <strong>in</strong><br />
de vorm van militair materieel, dan wel <strong>in</strong> de vorm van f<strong>in</strong>anciële steun. Vanaf het beg<strong>in</strong><br />
is hij consistent geweest <strong>in</strong> de kern van zijn boodschappen: steun is een <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
wereldwijde veiligheid en democratie. Misschien toeval, misschien goed gekozen, maar<br />
een slimme strategie op de lange termijn, want hoeveel is de westerse wereld uite<strong>in</strong>delijk<br />
bereid om <strong>in</strong> Oekraïne te steken? Daarbij spelen ook wel degelijk economische belangen;<br />
het land is rijk aan delfstoffen voor de nieuwe economie en heeft een belangrijke rol <strong>in</strong><br />
de voedselketen, met name <strong>in</strong> Europa en Afrika. Politiek gezien mag men zich de vraag<br />
stellen of het Poet<strong>in</strong> echt alleen om Oekraïne gaat.<br />
Rusland<br />
Na het beg<strong>in</strong> van het conflict op 24 februari<br />
werden <strong>in</strong> 2022 <strong>in</strong> een aantal stappen economische<br />
sanctie pakketten afgekondigd met de bedoel<strong>in</strong>g<br />
de f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van Poet<strong>in</strong>s oorlogsmach<strong>in</strong>e te<br />
bemoeilijken.<br />
> In snel tempo trokken ook vele westerse<br />
bedrijven zich terug uit Rusland of bevroren op<br />
z’n m<strong>in</strong>st hun activiteiten, niet <strong>in</strong> de laatste plaats<br />
ook omdat het lastig, zo niet onmogelijk is geld<br />
uit Rusland te krijgen.<br />
> Poet<strong>in</strong> reageerde door de gaskraan naar Europa<br />
dicht te draaien: de geboorte van de energiecrisis,<br />
voor Nederland na corona een nieuwe uitdag<strong>in</strong>g<br />
naast de stikstofcrisis en de asielcrisis.<br />
> Europa betaalt een hoge prijs voor de steun aan<br />
Oekraïne, maar is door het militaire conflict politiek<br />
meer verenigd dan het lange tijd geweest is.<br />
> <strong>De</strong> <strong>in</strong>flatie explodeerde, er moesten alternatieven<br />
gevonden worden voor de stokkende gastoevoer<br />
en reger<strong>in</strong>gen kwamen <strong>in</strong> allerijl met steunpakketten<br />
om burgers en bedrijven te helpen bij de torenhoge<br />
kosten van energie. Direct gevolg: wat vele<br />
<strong>in</strong>ternationale conferenties niet voor elkaar kregen<br />
gebeurt nu toch.<br />
> <strong>De</strong> energietransitie komt overal op gang.<br />
Daarnaast wensen F<strong>in</strong>land en Zweden def<strong>in</strong>itief<br />
toe te treden tot de NAVO en maakt Oekraïne zich<br />
klaar voor het lidmaatschap van de EU.<br />
> Inmiddels is een vijfde van Oekraïne door Rusland<br />
bezet en lijken de strijdende partijen zich te hebben<br />
<strong>in</strong>gegraven aan het front. Niemand weet hoe dit<br />
verder afloopt. Poet<strong>in</strong> deelde <strong>in</strong> december 2022 <strong>in</strong><br />
enigsz<strong>in</strong>s bedekte termen mee dat de wereld zich<br />
moest voorbereiden op een langdurig conflict.<br />
16<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 17
Als gevolg van de afgekondigde sanctiepakketten is<br />
de export vanuit Nederland naar Rusland zo’n beetje<br />
stilgevallen (78% terugval). Wat blijkt <strong>in</strong> december<br />
2022? <strong>De</strong> export naar bepaalde buurlanden van<br />
Rusland blijkt juist sterk gegroeid te zijn. Onder<br />
andere Turkije, Oezbekistan, Armenië, Kirgizië en<br />
Kazachstan worden met nadruk genoemd (stijg<strong>in</strong>g<br />
met tientallen procenten volgens gegevens van de<br />
Verenigde Naties). Het zou onder andere gaan om<br />
elektronica onder andere nodig voor <strong>in</strong>dustrie en<br />
oorlogstuig. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.<br />
> Westerse landen benadrukken het succes van<br />
de sancties. Volgens de Europese Raad werken de<br />
sancties zoals verwacht. <strong>De</strong> Russische economie<br />
krimpt, de handel is teruggevallen, de <strong>in</strong>flatie<br />
opgelopen. Volgens het Amerikaanse m<strong>in</strong>isterie van<br />
Buitenlandse Zaken hebben de sancties “significante<br />
en langdurige consequenties voor de Russische<br />
defensie-<strong>in</strong>dustrie”.<br />
> Toch viel op dat de economische ram<strong>in</strong>gen voor<br />
Rusland van <strong>in</strong>stituten als het Internationaal Monetair<br />
Fonds <strong>in</strong> de loop van 2022 steeds gunstiger uitvielen<br />
voor Moskou. Het IMF g<strong>in</strong>g <strong>in</strong> april nog uit van een<br />
bbp-krimp van 8,5 procent <strong>in</strong> Rusland <strong>in</strong> 2022. In juli<br />
stelde het die ram<strong>in</strong>g bij naar 6 procent krimp. En <strong>in</strong><br />
september was daar nog 3,4 procent van over.<br />
> Het Institute of International F<strong>in</strong>ance (IIF), de<br />
denktank van <strong>in</strong>ternationale banken <strong>in</strong> Wash<strong>in</strong>gton,<br />
voorzag 15 procent dal<strong>in</strong>g van het Russische bbp<br />
<strong>in</strong> 2022, de Wereldbank g<strong>in</strong>g uit van 11 procent<br />
krimp. Inmiddels ligt de verwachte krimp veel lager:<br />
tussen de 3,4 procent (IMF) en 6 procent (IIF) op<br />
jaarbasis. Volgens een schatt<strong>in</strong>g van het Russische<br />
statistiekbureau Rosstat lag het bbp <strong>in</strong> oktober 4 à 5<br />
procent lager dan een jaar eerder.<br />
Geraamde bbp-groei <strong>in</strong> Rusland<br />
(januari 2019 = 100%)<br />
104<br />
102<br />
100<br />
98<br />
96<br />
94<br />
92<br />
Bron: NRC 241222/Europese Raad<br />
> Economen die Rusland nauwgezet volgen stellen<br />
vast dat er eigenlijk <strong>in</strong> 2022 geen sprake was van<br />
een 10 f<strong>in</strong>anciële crisis. In de eerste twee weken na de<br />
<strong>in</strong>vasie leek die er even wel te komen. <strong>De</strong> beurs <strong>in</strong><br />
8<br />
OESO Wereldbank IMF<br />
Moskou crashte, de roebel stortte <strong>in</strong> en er stonden<br />
6<br />
rijen mensen voor de banken.<br />
4<br />
> <strong>De</strong> Russische centrale bank verhoogde tijdelijk de<br />
2<br />
rente drastisch, van 8 naar 20 procent, en er kwamen<br />
0<br />
import<br />
01-01-2019<br />
01-01-2020<br />
restricties<br />
01-2021 04-2021<br />
op het<br />
07-2021<br />
wegsluizen<br />
10-2021<br />
van<br />
01-2022buitenlandse 04-2022 07-2022valuta<br />
10-2022<br />
uit Rusland (kapitaalrestricties). Zo werd een massale<br />
export<br />
25<br />
kapitaalvlucht voorkomen en bleven de Russische<br />
20<br />
banken overe<strong>in</strong>d. Dit ondanks de afkoppel<strong>in</strong>g door<br />
het 15 Westen van enkele belangrijke (niet alle) banken<br />
van identificatiesysteem Swift. Ook de bevriez<strong>in</strong>g<br />
10<br />
van zo’n 300 miljard dollar aan buitenlandse<br />
5<br />
deviezen van de Russische centrale bank (ongeveer<br />
de 0helft van haar totale reserves) mocht niet helpen.<br />
01-2021<br />
04-2021<br />
07-2021<br />
10-2021<br />
> Maar de weerbaarheid van Rusland kent grenzen<br />
door het als gevolg van de westerse f<strong>in</strong>anciële<br />
sancties én door de eigen kapitaalrestricties<br />
afgesloten geraken van de <strong>in</strong>ternationale kapitaalmarkten.<br />
Internationale betal<strong>in</strong>gen zijn heel moeilijk<br />
geworden en de <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen vallen weg.<br />
Ram<strong>in</strong>g<br />
01-01-2021<br />
01-2022<br />
04-2022<br />
EU Ch<strong>in</strong>a India Turkije<br />
01-01-2022<br />
07-2022<br />
10-2022<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
18<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |<br />
70<br />
2019 2020 2021 2022<br />
Olie<br />
Gas
98<br />
96<br />
94<br />
92<br />
01-01-2019<br />
01-01-2020<br />
Ram<strong>in</strong>g<br />
01-01-2021<br />
01-01-2022<br />
OESO Wereldbank IMF<br />
> Weliswaar zijn de bbp-ram<strong>in</strong>gen voor 2022 naar<br />
boven bijgesteld, voor <strong>2023</strong> zijn ze vaak juist naar<br />
benéden aangepast. <strong>De</strong> verwacht<strong>in</strong>g is nu voor<br />
zowel 2022 als <strong>2023</strong> tussen de 3 en 5 procent krimp.<br />
Russische goederen import en export<br />
(<strong>in</strong> mld. dollars)<br />
import<br />
10<br />
> Over die 2 jaar gezien heb je het dan over een<br />
substantiële recessie, vergelijkbaar met de recessies<br />
<strong>in</strong> Rusland <strong>in</strong> 2009, tijdens de wereldwijde f<strong>in</strong>anciële<br />
crisis, en <strong>in</strong> 1998, tijdens de Russische f<strong>in</strong>anciële<br />
crisis. Een groot gat als je bedenkt dat e<strong>in</strong>d 2021<br />
nog tussen de 2 en 4 procent bbp-groei was<br />
voorspeld <strong>in</strong> Rusland, zowel voor 2022 als voor <strong>2023</strong>.<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
01-2021<br />
export<br />
25<br />
04-2021<br />
07-2021<br />
10-2021<br />
01-2022<br />
04-2022<br />
07-2022<br />
10-2022<br />
> <strong>De</strong> particuliere consumptie ligt <strong>in</strong> 2022 ongeveer 10<br />
procent lager dan een jaar eerder. Dat heeft onder<br />
andere te maken met de hoge <strong>in</strong>flatie dat jaar, die<br />
volgens Russische cijfers <strong>in</strong> april een piek bereikte<br />
van krap 18 procent en die nu op ruim 12 procent ligt.<br />
Die <strong>in</strong>flatie wordt deels gevoed door de westerse<br />
exportsancties, die producten schaarser en dus<br />
duurder maken. Nog een <strong>in</strong>dicator voor de<br />
economische neergang: de belast<strong>in</strong>g<strong>in</strong>komsten van<br />
de Russische staat die níét voortkomen uit de export<br />
van olie en gas – en die dus afhangen van de b<strong>in</strong>nenlandse<br />
economische activiteit – lagen <strong>in</strong> oktober<br />
2022 zo’n 35 procent lager dan een jaar eerder.<br />
> In september 2022 lag de waarde van de totale<br />
Russische import – dus ook die uit niet-westerse<br />
landen – nog steeds 30 procent lager dan een jaar<br />
eerder. Het is een gecomb<strong>in</strong>eerd effect van het<br />
westerse embargo op de export naar Rusland van<br />
onder meer technologie (zoals halfgeleiders) en de<br />
f<strong>in</strong>anciële sancties die betal<strong>in</strong>gen van buitenlandse<br />
producten bemoeilijken. Daar komt het (vrijwillige)<br />
vertrek van westerse bedrijven uit het land bovenop<br />
– bedrijven die vroeger ook importeerden.<br />
Overigens zijn zeker niet alle bedrijven van de<br />
landen die sancties uitvaardigden (het Westen,<br />
maar ook landen als Japan en Zuid-Korea) uit<br />
Rusland vertrokken. Naar schatt<strong>in</strong>g (Kyiv School of<br />
Economics) zijn er ruim 1200 bedrijven die Rusland<br />
hebben verlaten of daarmee bezig zijn tegen ruim<br />
1600 bedrijven die juist zijn gebleven.<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
01-2021<br />
Bron: NRC 241222/BOFIT<br />
> <strong>De</strong>nktank Conflict Armament Research ontdekte<br />
dat de Russische kruisraketten die e<strong>in</strong>d 2022<br />
neerkwamen <strong>in</strong> Kiev hoogstwaarschijnlijk na<br />
de 120 zomer zijn gefabriceerd, dus maanden ná<br />
<strong>in</strong>werk<strong>in</strong>gtred<strong>in</strong>g van de sancties. <strong>De</strong>ze raketten<br />
110<br />
zitten vol met westerse onderdelen. Mogelijk<br />
100<br />
heeft Rusland deze technologie nog voldoende<br />
90<br />
<strong>in</strong> huis, óf het ontwijkt de sancties, aldus de<br />
denktank. 80 <strong>De</strong>zelfde denktank ontdekte ook dat<br />
de door Rusland <strong>in</strong>gezette drones uit Iran – een<br />
70<br />
04-2021<br />
land waarvoor een Amerikaans technologieexportembargo<br />
geldt – vol zitten met Amerikaanse<br />
onderdelen. Via bondgenoot Iran, dat bedreven is<br />
<strong>in</strong> het ontwijken van sancties, ontwijkt Rusland zo<br />
zelf ook sancties.<br />
07-2021<br />
10-2021<br />
EU Ch<strong>in</strong>a India Turkije<br />
2019 2020 2021 2022<br />
Olie<br />
01-2022<br />
> Het is niet echt waarschijnlijk dat Rusland – de<br />
elfde economie van de wereld, met eigen grondstoffen,<br />
een <strong>in</strong>dustriële basis en een zelfstandige<br />
voedselproductie – met economische sancties op<br />
de knieën kan worden gebracht.<br />
Gas<br />
04-2022<br />
07-2022<br />
10-2022<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 19
20<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
01-2021<br />
04-2021<br />
07-2021<br />
10-2021<br />
01-2022<br />
04-2022<br />
07-2022<br />
10-2022<br />
> Een EU-verbod op het importeren van Russische<br />
olie en op het verzekeren van Russische olietransporten<br />
via zee trad pas op 5 december 2022<br />
<strong>in</strong> werk<strong>in</strong>g. Voor het verzekeren van lever<strong>in</strong>gen<br />
naar niet-westerse landen geldt s<strong>in</strong>dsdien een<br />
prijsplafond van 60 euro per vat, afgesproken <strong>in</strong><br />
G7-verband. Met die relatief lage maximumprijs<br />
wordt de oorlogskas van Rusland geraakt, maar<br />
blijft transport mogelijk van Russische olie naar<br />
niet-westerse landen.<br />
> <strong>De</strong> <strong>in</strong> de hoogte geschoten olie-en gasprijzen –<br />
opgedreven door Poet<strong>in</strong>s eigen oorlog – brachten<br />
de Russen een Russisch overschot op de lopende<br />
reken<strong>in</strong>g (een saldo van f<strong>in</strong>anciële stromen van en<br />
naar het land) dat <strong>in</strong> 2022 zal uitkomen op zo’n 240<br />
miljard dollar, deels ook vanwege de gedaalde import.<br />
> Dat enorme overschot – tweemaal zoveel als <strong>in</strong><br />
2021 – is ook een van de redenen dat de koers van<br />
de Russische roebel snel herstelde na de crash <strong>in</strong><br />
de eerste weken na de <strong>in</strong>vasie. Beg<strong>in</strong> maart moest<br />
een Rus zo’n 140 roebel neertellen voor 1 dollar,<br />
<strong>in</strong> de zomer was dat zo’n 60 roebel – een sterkere<br />
wisselkoers dan voor de oorlog. <strong>De</strong> laatste weken<br />
is de koers weer duidelijk verzwakt, naar boven de<br />
70. Mogelijk is dit omdat het olie-embargo en het<br />
prijsplafond de olie-<strong>in</strong>komsten beg<strong>in</strong>nen te raken.<br />
is beperkt, en westerse sancties staan f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g<br />
van nieuwe energieprojecten <strong>in</strong> de weg.<br />
Productievolume Russische olie<br />
en Russisch gas 2018 = 100%<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
Bron: NRC 241222/BOFIT<br />
EU Ch<strong>in</strong>a India Turkije<br />
2019 2020 2021 2022<br />
Olie<br />
> <strong>De</strong> totale volumes <strong>in</strong> de Russische olie-export<br />
bleven goeddeels op peil, hoewel tegen het e<strong>in</strong>de<br />
van 2022 een dal<strong>in</strong>g te zien was. <strong>De</strong> verm<strong>in</strong>derde<br />
export naar Europa werd gedurende het jaar<br />
goedgemaakt door de hogere export naar Ch<strong>in</strong>a,<br />
dat Europa als belangrijkste olieklant verv<strong>in</strong>g,<br />
maar ook naar Turkije en naar India. Het zal lastig<br />
worden voor Rusland om de totale olieverkoop op<br />
peil te houden na <strong>in</strong>werk<strong>in</strong>gtred<strong>in</strong>g van het EUolie-embargo.<br />
Rusland zal nieuwe kopers moeten<br />
Gas<br />
v<strong>in</strong>den voor een kwart van de olie.<br />
> Als het doel van de westerse sancties is om de<br />
capaciteit van het Kreml<strong>in</strong> om oorlog te voeren<br />
te verm<strong>in</strong>deren, dan is het terugdr<strong>in</strong>gen van de<br />
energie-<strong>in</strong>komsten cruciaal: die vormen ongeveer<br />
de helft van de Russische staatsbegrot<strong>in</strong>g.<br />
> Het volume gas dat via pijpleid<strong>in</strong>gen Europa<br />
b<strong>in</strong>nenkomt, lag <strong>in</strong> de laatste 6 maanden van 2022<br />
80 procent lager dan voor de oorlog. Het totale<br />
wereldwijde volume van de Russische gasexport<br />
(<strong>in</strong>clusief vloeibaar gas, oftewel lng) ligt naar schatt<strong>in</strong>g<br />
zo’n 45 procent lager. Dit getal laat zien dat dat<br />
Rusland de export niet zomaar kan omleiden naar<br />
landen als Ch<strong>in</strong>a. Nieuw geplande pijpleid<strong>in</strong>gen naar<br />
Ch<strong>in</strong>a liggen er nog niet, de Russische lng-capaciteit<br />
> Er is sprake van dalende volumes, maar ook van<br />
dalende prijzen. <strong>De</strong> gasprijzen liggen weer op het<br />
niveau van beg<strong>in</strong> 2022. Niet-westerse olieklanten<br />
dw<strong>in</strong>gen forse kort<strong>in</strong>gen af. Russische Oeral-olie<br />
werd tussen midden november en midden december<br />
2022 voor zo’n 57 dollar per vat verhandeld. Dat<br />
is een stuk goedkoper dan Brent-olie, waarop de<br />
<strong>in</strong>ternationale olieprijs is gebaseerd, die zo’n 80<br />
dollar per vat kostte <strong>in</strong> dezelfde periode. Het is<br />
ook ónder het G7-prijsplafond van 60 dollar, dat<br />
zijn effect mogelijk al sorteert.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 21
Op de Russische staatsbegrot<strong>in</strong>g worden de<br />
sl<strong>in</strong>kende energie-<strong>in</strong>komsten merkbaar. In oktober<br />
2022 lagen die <strong>in</strong>komsten uit olie en gas 20 procent<br />
lager dan een jaar eerder. Om de belast<strong>in</strong>g<strong>in</strong>komsten<br />
op peil te houden, werd staatsgasbedrijf Gazprom<br />
eenmalig extra aangeslagen. Het Kreml<strong>in</strong> verhoogde<br />
de ram<strong>in</strong>g van het begrot<strong>in</strong>gstekort van 1 procent<br />
naar 2 procent dit jaar. Volgend jaar zal het oplopen<br />
naar 3 procent, heeft Ribakova berekend.<br />
> <strong>De</strong> Russische overheidsf<strong>in</strong>anciën zijn, met een<br />
staatsschuld van slechts 17 procent van het bbp,<br />
solide. Om tekorten te f<strong>in</strong>ancieren kan Rusland<br />
vanwege sancties geen staatslen<strong>in</strong>gen verkopen aan<br />
buitenlandse beleggers, maar Russische banken, al<br />
dan niet <strong>in</strong> staatshanden, kunnen de staatslen<strong>in</strong>gen<br />
wél kopen. Poet<strong>in</strong> kan ook een beroep doen op<br />
het Nationale Welvaartsfonds, waar<strong>in</strong> energie<strong>in</strong>komsten<br />
zijn opgespaard, van 182 miljard dollar.<br />
<strong>De</strong>snoods kan de Russische centrale bank ook de<br />
geldpers aanzetten door staatsschuld op te kopen.<br />
> Het Kreml<strong>in</strong> staat toenemend voor pijnlijke<br />
budgettaire keuzes. <strong>De</strong> uitgaven voor de oorlog<br />
en voor b<strong>in</strong>nenlandse veiligheid drukken zwaar<br />
op de begrot<strong>in</strong>g. In december 2022 gepubliceerde<br />
documenten geven een we<strong>in</strong>ig florissante <strong>in</strong>druk<br />
van de f<strong>in</strong>anciële gezondheid van Rusland. <strong>De</strong><br />
<strong>in</strong>komsten voor <strong>2023</strong> worden geraamd op ruim 400<br />
miljard euro (26 biljoen roebel), terwijl de uitgaven<br />
daar met een kle<strong>in</strong>e 500 miljard euro (29 biljoen<br />
roebel) fl<strong>in</strong>k boven zitten.<br />
> Dat verschil zal naar verwacht<strong>in</strong>g de komende<br />
jaren alleen maar groter worden. Russische media<br />
schatten dat de aan "Oekraïne" gerelateerde uitgaven<br />
<strong>in</strong> 2022 <strong>in</strong> totaal ruim 100 miljard euro zullen<br />
bedragen. Volgens persbureau Reuters gaat een<br />
deel daarvan op aan de uitbetal<strong>in</strong>g van salarissen<br />
aan (gemobiliseerde) soldaten en, <strong>in</strong> geval van<br />
overlijden, compensatie voor hun nabestaanden.<br />
> Voor de Russische bevolk<strong>in</strong>g voorspellen de<br />
reger<strong>in</strong>gsplannen we<strong>in</strong>ig goeds. Reuters berekende<br />
dat Rusland <strong>in</strong> <strong>2023</strong> bijna een derde van het<br />
staatsbudget zal besteden aan defensie en<br />
veiligheid, en tegelijkertijd fl<strong>in</strong>k wil bezu<strong>in</strong>igen op<br />
onderwijs, ziekenhuizen en de aanleg van wegen.<br />
> Het budget voor b<strong>in</strong>nenlandse veiligheid zal<br />
komend jaar verdubbelen. Daaronder vallen uitgaven<br />
voor het Onderzoekscomité (het Russische OM,<br />
dat vrijwel geheel onder presidentieel bevel staat),<br />
de openbaar aanklager en het gevangeniswezen.<br />
> Ook Rosgvardia, het <strong>in</strong> 2016 door Poet<strong>in</strong><br />
opgerichte elitecorps, krijgt er naar verwacht<strong>in</strong>g<br />
fl<strong>in</strong>k geld bij. <strong>De</strong> organisatie treedt b<strong>in</strong>nen Rusland<br />
op als militaire politie om de bevolk<strong>in</strong>g, misdadigers<br />
en “b<strong>in</strong>nenlandse terroristen” onder de duim te<br />
houden, maar zou s<strong>in</strong>ds het beg<strong>in</strong> van de oorlog<br />
eveneens actief zijn <strong>in</strong> Oekraïne.<br />
Ch<strong>in</strong>a<br />
> Het venijn zit ’m <strong>in</strong> de staart, wordt weleens gezegd:<br />
<strong>in</strong> december 2022 kreunt heel Ch<strong>in</strong>a onder een<br />
omikrongolf die zijn weerga niet kent. Vermoedelijk<br />
onder <strong>in</strong>vloed van hevige b<strong>in</strong>nenlandse protesten<br />
tegen lange periodes van zelfisolement om<br />
verspreid<strong>in</strong>g van corona tegen te gaan veranderde<br />
de Ch<strong>in</strong>ese reger<strong>in</strong>g radicaal haar aanpak. Gevolg:<br />
bij een lage vacc<strong>in</strong>atiegraad, <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a is slechts 40<br />
procent van de 80-plussers geboosterd en velen<br />
langer dan 6 maanden geleden, explodeert het<br />
virus. E<strong>in</strong>d december is een vijfde van de bevolk<strong>in</strong>g<br />
besmet geraakt. Ch<strong>in</strong>a werd overspoeld door een<br />
covidtsunami. Alleen al <strong>in</strong> Pek<strong>in</strong>g is de helft van de<br />
22 miljoen <strong>in</strong>woners tellende stad besmet. Shanghai<br />
volgt en de rest van het land staat nog maar aan<br />
het beg<strong>in</strong>. <strong>De</strong> gevolgen laten zich raden: overvolle<br />
ziekenhuizen, de crematoria staan er al niet beter<br />
voor en een gebrek aan medicijnen en tests.<br />
> Volgens uitgelekte rapporten, officiële statistieken<br />
worden niet meer bijgehouden of gedeeld, zou<br />
blijken dat er <strong>in</strong> de eerste 20 dagen van december<br />
2022 <strong>in</strong> totaal bijna 250 miljoen Ch<strong>in</strong>ezen besmet<br />
zijn; alleen al op 20 december 37 miljoen Ch<strong>in</strong>ezen!<br />
22<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Omikron wordt <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a gezien als een verkoudheid.<br />
<strong>De</strong> reger<strong>in</strong>g houdt zich gedeisd en laat alles<br />
over aan lagere overheden die kampen met<br />
geldgebrek en bovendien meer oog hebben voor de<br />
economie. Mensen met milde symptomen worden<br />
aangemoedigd gewoon naar hun werk te komen,<br />
met een nog hogere verspreid<strong>in</strong>g tot gevolg.<br />
> Besmett<strong>in</strong>gen van deze omvang zijn onbeheersbaar.<br />
Gevolgen voor de export van goederen en<br />
verspreid<strong>in</strong>g buiten Ch<strong>in</strong>a kunnen niet uitblijven en<br />
dat is niet de eerste keer.<br />
> Het lijkt alsof er <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a ook grote verander<strong>in</strong>gen<br />
plaatsv<strong>in</strong>den. Enerzijds is er natuurlijk de enorme<br />
macht van de communistische partij. In de Ch<strong>in</strong>ese<br />
samenlev<strong>in</strong>g worden burgers cont<strong>in</strong>u gemonitord,<br />
onl<strong>in</strong>e en offl<strong>in</strong>e: via berichten op sociale media,<br />
gegevens die beschikbaar komen door het gebruik<br />
van smartphones en via de ongeveer 540 miljoen<br />
bewak<strong>in</strong>gscamera’s die verspreid over het land<br />
zijn opgehangen (54% van het wereldwijde totaal).<br />
Het nieuwe gezicht van Ch<strong>in</strong>a: de “surveillance<br />
state”. <strong>De</strong> andere kant van de medaille is de Ch<strong>in</strong>ese<br />
bevolk<strong>in</strong>g die massaal <strong>in</strong> verzet gekomen was tegen<br />
het covidbeleid van de reger<strong>in</strong>g en afgedwongen<br />
kreeg dat de reger<strong>in</strong>g dit beleid van de ene op de<br />
andere dag heeft laten varen.<br />
India<br />
> Ch<strong>in</strong>a is al honderden jaren het dichtstbevolkte<br />
land ter wereld. In 1750 telde het naar schatt<strong>in</strong>g<br />
225 miljoen mensen, meer dan een kwart van het<br />
wereldtotaal. India, toen nog geen politiek verenigd<br />
land, had ongeveer 200 miljoen <strong>in</strong>woners, waarmee<br />
het op de tweede plaats kwam. <strong>De</strong> VN gaat ervan<br />
uit dat de bevolk<strong>in</strong>g van India op 14 april <strong>2023</strong> die<br />
van Ch<strong>in</strong>a zal overtreffen. <strong>De</strong> bevolk<strong>in</strong>g van India op<br />
die dag wordt geschat op 1.425.775.850.<br />
een zesde van de toename van de wereldbevolk<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> de werkende leeftijd (15-64 jaar) voor zijn<br />
reken<strong>in</strong>g nemen.<br />
> Het aantal Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong> de werkende leeftijd<br />
piekte 10 jaar geleden. Tegen 2050 zal de mediane<br />
leeftijd van het land 51 zijn, 12 jaar hoger dan nu.<br />
Een ouder Ch<strong>in</strong>a zal harder moeten werken om zijn<br />
politieke en economische <strong>in</strong>vloed te behouden.<br />
> <strong>De</strong> reger<strong>in</strong>g beë<strong>in</strong>digde het eenk<strong>in</strong>dbeleid <strong>in</strong> 2016<br />
en schrapte alle beperk<strong>in</strong>gen op gez<strong>in</strong>sgrootte <strong>in</strong><br />
2021. Maar de geboortecijfers zijn blijven dalen. Het<br />
zerocovidbeleid van Ch<strong>in</strong>a heeft jongvolwassenen<br />
nog terughoudender gemaakt om k<strong>in</strong>deren te krijgen.<br />
Leeftijdsopbouw populatie<br />
(gemeten <strong>in</strong> mld. mensen)<br />
85+ 1.5<br />
Ch<strong>in</strong>a 1.426bn India 1.428bn<br />
75-84<br />
65-74<br />
55-64 1.0<br />
45-54<br />
35-44<br />
0.5<br />
25-34<br />
15-24<br />
5-14<br />
0-4 0<br />
1950 <strong>2023</strong> 2050 2100 1950 <strong>2023</strong> 2050 2100<br />
0 5 15 25 35 45 55 65 75 85<br />
Bron: Economist ‘The world ahead <strong>in</strong> <strong>2023</strong>’/Bereken<strong>in</strong>gen VN<br />
> <strong>De</strong> economie van India heeft onlangs die van<br />
Groot-Brittannië verdrongen van de vijfde plaats<br />
<strong>in</strong> de wereld en zal tegen 2029 op de derde plaats<br />
staan, voorspelt State Bank of India. <strong>De</strong> welvaart<br />
van India hangt af van de productiviteit van de<br />
jeugdige bevolk<strong>in</strong>g en die is niet als die <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a.<br />
M<strong>in</strong>der dan de helft van de volwassen Indiërs heeft<br />
een beroepsopleid<strong>in</strong>g, vergeleken met twee derde<br />
<strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a. Ch<strong>in</strong>ezen van 25 jaar en ouder hebben<br />
gemiddeld 1,5 jaar meer schol<strong>in</strong>g dan Indiërs van<br />
dezelfde leeftijd. Werk aan de w<strong>in</strong>kel dus.<br />
> Hoewel de Ch<strong>in</strong>ese economie bijna zes keer<br />
groter is, zal de groeiende bevolk<strong>in</strong>g van India dat<br />
land helpen om de achterstand <strong>in</strong> te halen. India<br />
zal naar verwacht<strong>in</strong>g tussen nu en 2050 meer dan<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 23
Turkije<br />
> Turkije viert zijn 100e verjaardag <strong>in</strong> <strong>2023</strong>. In 2010<br />
beloofde de autoritaire president van Turkije,<br />
Recep Tayyip Erdogan, het bbp te verhogen tot $ 2<br />
biljoen en de economie tegen <strong>2023</strong> een van de tien<br />
grootste ter wereld te maken. Maar gehavend door<br />
80% <strong>in</strong>flatie en een zwakke munt, beide trouwens<br />
grotendeels het gevolg van het beleid van Erdogan,<br />
blijft het land <strong>in</strong> plaats daarvan steken op de 19e<br />
plaats. In dollars uitgedrukt is het bbp zelfs gedaald.<br />
> Gelijktijdig vormt Turkije veelal een buffer tussen<br />
Europa en het Midden-Oosten (vluchtel<strong>in</strong>gen)<br />
en een soort brug tussen Europa en Rusland<br />
(graantransporten).<br />
> Presidents- en parlementsverkiez<strong>in</strong>gen zijn<br />
gepland voor juni. Uit peil<strong>in</strong>gen blijkt dat Erdogan<br />
mogelijk zou verliezen van elk van de vermeende<br />
kanshebbers. Zijn regerende Partij voor<br />
Rechtvaardigheid en Ontwikkel<strong>in</strong>g {AK} en haar<br />
coalitiepartner, de Partij van de Nationalistische<br />
Beweg<strong>in</strong>g, liggen onder druk van de oppositie.<br />
> Veel Turken maken zich zorgen dat Erdogan zijn<br />
toevlucht zal nemen tot extreme maatregelen<br />
om een nederlaag te voorkomen. Erdogan heeft<br />
al een schuldsaner<strong>in</strong>gsprogramma uitgerold en<br />
het m<strong>in</strong>imumloon drastisch verhoogd. Meer<br />
stimuler<strong>in</strong>gsuitgaven kunnen de officiële <strong>in</strong>flatie<br />
<strong>in</strong> de drie cijfers stuwen.<br />
> Erdogan kan ook proberen zijn fortu<strong>in</strong> te keren<br />
door middel van confrontatie, hetzij met Koerdische<br />
opstandel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Syrië, hetzij met oude vijand<br />
Griekenland over het luchtruim en maritieme<br />
rechten. Ook met de Griekse verkiez<strong>in</strong>gen voor de<br />
deur is het risico op escalatie reëel.<br />
> Er is een reële kans dat het e<strong>in</strong>de van het tijdperk<br />
van Erdogan <strong>in</strong> oktober <strong>2023</strong> een feit is. <strong>De</strong> vraag is<br />
wat dan volgt.<br />
Groot-Brittannië<br />
> Twee jaar nadat het Verenigd Kon<strong>in</strong>krijk uit de<br />
Europese gemeenschappelijke markt stapte, lopen<br />
Britse bedrijven tegen een muur aan. Ruim driekwart<br />
v<strong>in</strong>dt dat het nieuwe akkoord niet functioneert, en<br />
een aanzienlijk deel worstelt nog steeds met het<br />
extra papierwerk. Er is sprake van een groeiende<br />
weerstand onder de Britten tegen de Brexit. Bedrijven<br />
klagen over de handelsbarrières en over de moeite<br />
om genoeg personeel te v<strong>in</strong>den nu de EU-vijver is<br />
afgesloten. Burgers v<strong>in</strong>den <strong>in</strong>middels <strong>in</strong> duidelijke<br />
meerderheid dat hun land <strong>in</strong> 2016 de verkeerde keuze<br />
heeft gemaakt. Een deel van de h<strong>in</strong>der die Britse (en<br />
ook Europese) bedrijven onderv<strong>in</strong>den is een logisch<br />
gevolg van de Brexit. Een pijnloos vertrek uit de EU<br />
bestaat niet, hoe hard de brexiteers ook riepen dat<br />
dat wel mogelijk was. Maar er is ruimte voor een<br />
soepelere relatie tussen de EU en het VK.<br />
> In de praktijk stelt die soevere<strong>in</strong>iteit het VK slechts<br />
<strong>in</strong> staat economisch verwaarloosbare handelsdeals<br />
te sluiten met verre landen als Australië en Nieuw-<br />
Zeeland. Intussen lijden de bedrijven rond de Noordzee<br />
die met hun buurlanden handelen onder de toegenomen<br />
kosten en extra adm<strong>in</strong>istratieve rompslomp.<br />
<strong>De</strong>fensie-uitgaven<br />
> <strong>De</strong> oorlog <strong>in</strong> Oekraïne en spann<strong>in</strong>gen rond Taiwan<br />
zullen reger<strong>in</strong>gen ertoe aanzetten de defensiebudgetten<br />
te verhogen. Amerika zal de uitgaven<br />
<strong>in</strong> <strong>2023</strong> met bijna 9% verhogen tot $ 800 miljard,<br />
meer dan 3 keer zoveel als het op de tweede plaats<br />
geplaatste Ch<strong>in</strong>a. Japan en Duitsland zullen hun doel<br />
nastreven om de komende 5 jaar 2% van het bbp<br />
aan defensie te besteden. Reger<strong>in</strong>gen zullen echter<br />
moeite hebben om de hoge <strong>in</strong>flatie te overw<strong>in</strong>nen,<br />
dus de uitgaven zullen <strong>in</strong> reële termen dalen. Toch<br />
zullen nieuwe technologieën een boost krijgen.<br />
Amerika zal de uitgaven voor onderzoek verder<br />
opvoeren, terwijl de NAVO de <strong>in</strong>novatief<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g<br />
uitbreidt. Het nieuwe “NAVO Force Model” zal de<br />
alliantie <strong>in</strong> staat stellen om b<strong>in</strong>nen 10 dagen meer<br />
dan 100.000 troepen <strong>in</strong> te zetten, een ander gevolg<br />
van de oorlog <strong>in</strong> Oekraïne.<br />
24<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 25
Grondstoffen en voedsel<br />
> In <strong>2023</strong> neemt de dreig<strong>in</strong>g van voedseltekorten<br />
als gevolg van de oorlog <strong>in</strong> Oekraïne en de klimaatverander<strong>in</strong>g<br />
alleen maar verder toe. <strong>De</strong> VN<br />
verwacht dat 19 miljoen meer mensen ondervoed<br />
zullen zijn en bijna 830 miljoen mensen wereldwijd<br />
honger zullen lijden, ongeveer 10% van de<br />
wereldbevolk<strong>in</strong>g.<br />
> <strong>De</strong> oogsten zullen op veel plaatsen dunner zijn.<br />
Het planten zal wereldwijd worden geschaad door<br />
een gebrek aan meststoffen uit Rusland, hoge<br />
energieprijzen en de nasleep van de droogte van<br />
2022. <strong>De</strong> productie van tarwe en maïs zal dalen,<br />
terwijl de rijstproductie zal stijgen. <strong>De</strong> graanexport<br />
uit Oekraïne zal laag zijn als Rusland wederom<br />
blokkades zal afdw<strong>in</strong>gen.<br />
Consumenten<br />
zullen hun voorkeur<br />
veranderen<br />
> Toch zullen de torenhoge voedselprijzen<br />
dalen naarmate de vraag afzwakt. <strong>De</strong> prijs<strong>in</strong>dex<br />
van de Economist Intelligence Unit (EIU) voor<br />
voed<strong>in</strong>gsmiddelen, dranken en diervoeders zal met<br />
12% dalen, aangevoerd door oliehoudende zaden.<br />
Consumenten zullen hun voorkeur veranderen<br />
en overschakelen van tarwe naar gierst, of van<br />
zonnebloemolie naar andere plantaardige oliën.<br />
> Om "duurzame" landbouw te bevorderen, zal<br />
de EU mogelijk haar nieuwe gemeenschappelijke<br />
landbouwbeleid doordrukken en de doelstell<strong>in</strong>gen<br />
verlagen om land braak te laten liggen met het<br />
doel daar dan meer voedsel op te verbouwen. Het<br />
nieuwe landgebruiksbeleid van Groot-Brittannië<br />
kan voedsel bevoordelen boven zonneparken.<br />
Blije wereld?<br />
<strong>De</strong> score voor "geluk" wordt <strong>in</strong> het World<br />
Happ<strong>in</strong>ess Report bepaald door het bruto<br />
b<strong>in</strong>nenlands product per hoofd van de bevolk<strong>in</strong>g,<br />
dat voor ruwweg een kwart aan die score bijdraagt,<br />
aangevuld door elementen als sociale steun,<br />
vrijgevigheid, de levens verwacht<strong>in</strong>g <strong>in</strong> goede<br />
gezondheid, de vrijheid om levenskeuzes te maken<br />
en de perceptie van corruptie.<br />
> <strong>De</strong> top tien wordt traditioneel gedom<strong>in</strong>eerd door<br />
de Scand<strong>in</strong>avische landen aangevuld met Nederland,<br />
Zwitserland, Nieuw-Zeeland en Luxemburg als<br />
vaste gasten. F<strong>in</strong>land staat al vijf jaar achtereen op<br />
één. Nederland staat <strong>in</strong> de uitgave van 2022 op de<br />
vijfde plaats.<br />
> Het meten van geluk bestaat niet alleen uit het<br />
tellen van positieve emoties. Onderzoeks bureau<br />
Gallup (Jon Clifton/Bl<strong>in</strong>d Spot: The Global Rise<br />
of Unhapp<strong>in</strong>ess and How Leaders Missed It)<br />
onderzoekt het onderwerp juist ook vanuit<br />
negatieve emoties en keek daarvoor bijvoorbeeld<br />
naar angst, stress, fysieke pijn en zorgen, en<br />
constateert dat die mondiaal sterk zijn toegenomen.<br />
<strong>De</strong> wereldwijde "ongelukkigheids<strong>in</strong>dex" stond <strong>in</strong><br />
2006 op 24, was <strong>in</strong> 2019 gestegen tot 31 en steeg<br />
<strong>in</strong> 2021 verder tot 33.<br />
> <strong>De</strong> kloof tussen ongelukkige en gelukkige mensen<br />
groeit; <strong>in</strong> 2006 gaf 3,4% van de mensen wereldwijd<br />
hun leven een 10, het hoogst mogelijke cijfer, en<br />
1,6% gaf het leven een 0. In 2021 gaf maar liefst<br />
7,4% van de mensen het leven een 10 en aan de<br />
onderkant van het geluk veranderde de score juist<br />
<strong>in</strong> negatieve richt<strong>in</strong>g:<br />
26<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
7,6% van de ondervraagden geeft nu het leven een<br />
0, bijna vijfmaal zoveel als <strong>in</strong> 2006.<br />
> <strong>De</strong>ze toenemende kloof is ook op een andere<br />
manier terug te zien. Bij het beg<strong>in</strong> van de met<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> 2006 gaf de 20% gelukkigste mensen het leven<br />
gemiddeld een 8,3 en gaf de 20% ongelukkigste<br />
mensen het leven een 2,5. In 2021 geeft de<br />
gelukkigste 20% het leven zelfs een 8,9. <strong>De</strong> meest<br />
ongelukkige mensen geven hun leven met een<br />
score van 1,2 juist een lager cijfer dan destijds.<br />
Meer dan 50% van de ondervraagden geeft aan dat<br />
zijn of haar f<strong>in</strong>anciële positie slechter is geworden,<br />
met s<strong>in</strong>ds 2021 een significante stijg<strong>in</strong>g van mensen<br />
die aangeven dat hun f<strong>in</strong>anciële situatie veel<br />
slechter is geworden.<br />
F<strong>in</strong>anciële situatie afgelopen 12 maanden<br />
%<br />
75<br />
50<br />
> Onderzoek heeft uitgewezen dat er een verband<br />
bestaat tussen <strong>in</strong>komen en geluk. <strong>De</strong> <strong>in</strong>komens kloof<br />
is <strong>in</strong> afgelopen 10 jaar <strong>in</strong> veel landen groter te worden.<br />
25<br />
0<br />
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Veel slechter geworden<br />
Een beetje slechter geworden<br />
Tevredenheid <strong>in</strong> Nederland<br />
> Over het hele jaar gemeten zou de economische<br />
groei <strong>in</strong> Nederland <strong>in</strong> 2022 op ruim 4% uit moeten<br />
komen, volgend op 2021 dat kon worden afgesloten<br />
met 4,9%. Zoekend <strong>in</strong> de recente geschiedenis v<strong>in</strong>den<br />
we 2 andere vergelijkbare perioden: de laatste jaren<br />
van de vorige eeuw en e<strong>in</strong>d jaren tachtig.<br />
> Kijkend naar het consumentenvertrouwen, e<strong>in</strong>d<br />
2022 op een historisch laag niveau, is de belev<strong>in</strong>g<br />
helemaal anders. Het land wordt geteisterd door<br />
een torenhoge <strong>in</strong>flatie, gedreven door energieprijzen<br />
die door het dak geschoten zijn.<br />
Bron: CBS/publicatie 9/11/2022<br />
> In december 2022 publiceerde het CBS de uitkomsten<br />
van een onderzoek waaruit bleek dat<br />
mensen uit de hoogste welvaartsgroep (bovenste<br />
20%) gemiddeld 9 jaar langer leven dan die uit de<br />
laagste groep. Hun leven <strong>in</strong> goede gezondheid<br />
duurt zelfs 23 (vrouwen) tot 25 (mannen) jaar<br />
langer. <strong>De</strong> welvarendste mens blijft veel langer<br />
gezond, en wordt ouder. Gezondheid is een<br />
andere belangrijke geluksfactor.<br />
Consumentenvertrouwen<br />
seizoengecorrigeerd<br />
50<br />
25<br />
0<br />
-25<br />
-50<br />
-75<br />
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
F<strong>in</strong>anciële situatie afgelopen 12 maanden<br />
Gunstige tijd voor grote aankopen<br />
F<strong>in</strong>anciële situatie komende 12 maanden<br />
Bron: CBS/publicatie 9/11/2022<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
27
Klimaat en verduurzam<strong>in</strong>g<br />
Uitstoot broeikasgassen 1990-2019<br />
GHG emissions (GtCO2-eq yr–1)<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
38Gt 42Gt 53Gt 59Gt<br />
+0.7% yr –1 +2.1% yr –1 +1.3% yr –1 2%<br />
4%<br />
2%<br />
5%<br />
1%<br />
5%<br />
21%<br />
13%<br />
59%<br />
2%<br />
5%<br />
20%<br />
12%<br />
61%<br />
18%<br />
10%<br />
65%<br />
18%<br />
11%<br />
64%<br />
59 ± 6.6 Gt<br />
Fluor<strong>in</strong>ated<br />
gases (F-gases)<br />
Nitrous<br />
oxide (N2O)<br />
Methane (CH4)<br />
Net CO2 from land<br />
use, land-use<br />
change, forestry<br />
(CO2-LULUCF)<br />
CO2 from fossil<br />
fuel and <strong>in</strong>dustry<br />
(CO2-FFI)<br />
1990 2000 2010 2019<br />
2019<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
28<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
<strong>De</strong> wereldwijde uitstoot van broeikasgassen groeit<br />
nog steeds en <strong>in</strong>middels is de wereld al zo'n 1,2 °C<br />
warmer dan <strong>in</strong> pre-<strong>in</strong>dustriële tijden. Gezien de<br />
blijvende impact van broeikasgassen die al zijn<br />
uitgestoten en de onmogelijkheid om emissies van<br />
de ene op de andere dag te stoppen, is er realistisch<br />
gezien geen manier meer denkbaar waarop de aarde<br />
nu een temperatuurstijg<strong>in</strong>g van meer dan 1,5 °C kan<br />
vermijden. Is er nog hoop dat de overshoot misschien<br />
niet te groot is en misschien slechts tijdelijk?<br />
Scenario’s voor opwarm<strong>in</strong>g van het IPCC<br />
> Klimaatgerelateerde rampen verspreiden zich,<br />
van Pakistan, waarvan een groot deel werd<br />
overspoeld door de ongewoon <strong>in</strong>tense moesson<br />
<strong>in</strong> de zomer van 2022, tot Florida, dat <strong>in</strong><br />
september 2022 zijn dodelijkste orkaan s<strong>in</strong>ds<br />
1935 doorstond. Ook andere verstor<strong>in</strong>gen, zoals<br />
de buitengewone hittegolf <strong>in</strong> de zomer van 2022<br />
<strong>in</strong> Europa, veroorzaken enorme economische<br />
schade, belemmeren het transport en ondermijnen<br />
de productiviteit en enorme bosbranden verwoesten<br />
hele stukken natuur.<br />
6<br />
Global warm<strong>in</strong>g relative to 1850–1900 (°C)<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
Scenario range with<strong>in</strong> category:<br />
5–95% across medians of scenarios<br />
Median with<strong>in</strong> category<br />
C8<br />
C7<br />
C6<br />
C5<br />
C4<br />
C3<br />
C2<br />
C1<br />
0<br />
2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
> Alle gemodelleerde routes die de opwarm<strong>in</strong>g<br />
beperken tot 1,5 °C (> 50%) zonder of met<br />
beperkte overschrijd<strong>in</strong>g, evenals de scenario’s<br />
die de opwarm<strong>in</strong>g beperken tot 2 °C (> 67%),<br />
omvatten <strong>in</strong> de meeste gevallen onmiddellijke<br />
reducties van broeikasgassen <strong>in</strong> alle sectoren.<br />
Gemodelleerde mitigatiestrategieën om deze<br />
reducties te bereiken omvatten de overgang<br />
van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare<br />
energiebronnen of fossiele brandstoffen met<br />
CCS, verbeter<strong>in</strong>g van de efficiëntie, verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g<br />
van niet-CO2-emissies en het <strong>in</strong>zetten van<br />
kooldioxideverwijder<strong>in</strong>gsmethoden (CDR) om de<br />
resterende broeikasgasemissies te compenseren.<br />
> Het huidige beleid is niet voldoende om de<br />
opwarm<strong>in</strong>g van de aarde b<strong>in</strong>nen de perken te<br />
houden; we zitten op de koers van een desastreuze<br />
opwarm<strong>in</strong>g van de aarde ergens tussen de 3 en 5<br />
°C <strong>in</strong> 2050. Een wereld vrij van emissie <strong>in</strong> 2050 lijkt<br />
nog echt heel ver weg, net als een opwarm<strong>in</strong>g die<br />
beperkt zou blijven tot maximaal 2 °C <strong>in</strong> 2050.<br />
Uitstoot CO2 bij verschillende scenario’s<br />
Uitstoot bij verschillende<br />
scenario’s, <strong>in</strong> gigaton CO2<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
Scenario’s<br />
Vóór Parijsakkoord<br />
Huidig<br />
beleid<br />
Opwarm<strong>in</strong>g van<br />
de aarde, <strong>in</strong> ºC<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
20<br />
10<br />
0<br />
2010 2020 2030 2040 2050<br />
Aangekondigde<br />
beloftes<br />
Emissieloos<br />
<strong>in</strong> 2050<br />
2<br />
1<br />
0<br />
Bron: FD Research/IEA<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 29
Enkele van de belangrijkste gevolgen:<br />
1. Het verm<strong>in</strong>deren van de uitstoot zal<br />
steeds meer geld vragen. Grofweg moeten<br />
de huidige wereldwijde <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
schone energie van $ 1 biljoen per jaar<br />
verdrievoudigen en zich vooral ook richten<br />
op ontwikkel<strong>in</strong>gslanden, die het grootste<br />
deel van de huidige uitstoot genereren.<br />
2. Het gebruik van fossiele brandstoffen is niet<br />
van de ene op de andere dag te stoppen.<br />
Zo worstelt Europa met de bouw van<br />
importfaciliteiten voor aardgas, omdat het<br />
de toegang tot Russische voorraden heeft<br />
verloren, juist omdat het niet met een<br />
onmiddellijk alternatief kan komen.<br />
3. Omdat 1,5 °C zal worden gemist, zijn er<br />
meer <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen nodig voor aanpass<strong>in</strong>gen<br />
aan de klimaatverander<strong>in</strong>g. Zo wordt<br />
de wereld steeds meer geconfronteerd<br />
met overstrom<strong>in</strong>gen, droogte, stormen<br />
en bosbranden. Naar schatt<strong>in</strong>g gaat de<br />
uitgekeerde klimaatschade <strong>in</strong> 2022 voor het<br />
tweede achtereenvolgende jaar de $ 100<br />
miljard overtreffen.<br />
> Het scenario van nul uitstoot <strong>in</strong> 2050 vergt heel<br />
grote verander<strong>in</strong>gen. Zo zouden er bijvoorbeeld<br />
tegen 2035 geen nieuwe auto’s meer mogen worden<br />
verkocht met een brandstofmotor en tegen 2045<br />
zouden vrachtauto’s emissievrij moeten zijn.<br />
Belangrijkste maatregelen om <strong>in</strong> 2050<br />
nul uitstoot te halen<br />
Gas<br />
Olie<br />
Steenkool<br />
Zon en w<strong>in</strong>d<br />
0 10 20 0 40 50 60 70<br />
Gedragsverander<strong>in</strong>g<br />
Bron: FD Research/IEA<br />
Schone <strong>in</strong>dustrie<br />
Isolatie en warmtepompen<br />
Elekrische voertuigen<br />
Overig<br />
Bedrijfsleven<br />
> Grote bedrijven praten <strong>in</strong> ieder geval <strong>in</strong> het laatste<br />
decennium meer en meer over klimaatverander<strong>in</strong>g.<br />
Zij denken na over hoe de klimaatverander<strong>in</strong>g hun<br />
activiteiten beïnvloedt en over plannen voor hoe ze<br />
zich kunnen aanpassen.<br />
> Zo heeft Unilever geprobeerd de waarschijnlijke<br />
impact van klimaatverander<strong>in</strong>g op zijn resultaten<br />
<strong>in</strong> 2030, 2040 en 2050 te kwantificeren onder drie<br />
verschillende regelgev<strong>in</strong>gsscenario's en een reeks<br />
verschillende temperatuurstijg<strong>in</strong>gen.<br />
> Als het handhaven van werkgelegenheid en de<br />
rentabiliteit al niet genoeg stimulans zouden geven<br />
om zich aan te passen aan de klimaatverander<strong>in</strong>g,<br />
is er ook externe druk. Milieuactivisten houden zich<br />
vooral bezig met het verm<strong>in</strong>deren van emissies, wat<br />
klimaatactivisten mitigatie noemen. Maar voor de<br />
meeste beleggers, of <strong>in</strong> ieder geval voor de langere<br />
termijn, is aanpass<strong>in</strong>g ook belangrijk. Voor kle<strong>in</strong>ere<br />
bedrijven is het wat lastiger om dit soort d<strong>in</strong>gen<br />
te doen daar zij zich niet kunnen veroorloven om<br />
hier kennis voor <strong>in</strong> te huren. Neemt niet weg dat<br />
ook zij zullen moeten <strong>in</strong>spelen op de gevolgen van<br />
klimaatverander<strong>in</strong>g.<br />
> Door het opwarmen ontstaan effecten die het klimaat<br />
op aarde onomkeerbaar zouden kunnen veranderen:<br />
- Smelten van de ijskap op Antarctica. Inmiddels<br />
stroomt daar het smeltwater permanent<br />
over de gletsjers. Een kett<strong>in</strong>greactie zou de<br />
zeespiegel wereldwijd met 3 meter verhogen.<br />
Het vermoedelijke kantelpunt ligt ergens<br />
tussen de 1 en de 3 °C.<br />
- Smelten van de Groenlandse ijskap. Volgens<br />
bereken<strong>in</strong>gen van de NASA zou bij het huidige<br />
tempo van opwarmen de ijskap rond het jaar<br />
3000 geheel verdwenen zijn. Smelten van de<br />
ijskap is goed voor 7 meter stijg<strong>in</strong>g van de<br />
zeespiegel. Het ijs ligt normaal gezien boven<br />
de vorstgrens, maar door smelten komt<br />
steeds meer van de ijskap onder deze grens te<br />
liggen; het proces versterkt zichzelf.<br />
30<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
- Dooi en ontgass<strong>in</strong>g van de permafrost <strong>in</strong><br />
Siberië, Canada en Alaska waardoor bevroren<br />
organische massa ontdooit en gaat rotten,<br />
waardoor naar schatt<strong>in</strong>g evenveel koolstof<br />
vrijkomt als er nu al <strong>in</strong> de dampkr<strong>in</strong>g zit.<br />
- Afsterven van tropische koralen, wellicht<br />
niet met dramatische gevolgen voor het<br />
klimaat, maar wel voor de biodiversiteit,<br />
de lokale bevolk<strong>in</strong>g.<br />
- Door het wegvallen van de Atlantische<br />
zeestroom wordt geen warmte meer<br />
getransporteerd naar Europa en Amerika<br />
waardoor regionaal temperatuurdal<strong>in</strong>gen<br />
kunnen ontstaan van 4-10 °C, die overigens<br />
weer worden gecompenseerd door<br />
opwarm<strong>in</strong>g.<br />
- Uit computermodellen blijkt dat met 1,5<br />
°C opwarm<strong>in</strong>g van de aarde ontboss<strong>in</strong>g<br />
kan ontstaan, eerst hoog <strong>in</strong> het noorden.<br />
Aangezien bossen meer warmte vasthouden<br />
dan graslanden versnelt het verdwijnen van<br />
bossen de opwarm<strong>in</strong>g.<br />
Verdel<strong>in</strong>g van de lasten<br />
Aandeel uitstoot broeikasgassen per regio 1990-2019<br />
38Gt 42Gt 53Gt 59Gt<br />
GHG emissions (GtCO2-eq yr–1)<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
2%<br />
5%<br />
3%<br />
14%<br />
16%<br />
7%<br />
7%<br />
7%<br />
10%<br />
18%<br />
13%<br />
2%<br />
5%<br />
4%<br />
8%<br />
13%<br />
8%<br />
8%<br />
7%<br />
11%<br />
19%<br />
16%<br />
1990 2000<br />
2010 2019<br />
2%<br />
4%<br />
5%<br />
7%<br />
10%<br />
8%<br />
8%<br />
7%<br />
11%<br />
14%<br />
24%<br />
2%<br />
3%<br />
5%<br />
6%<br />
8%<br />
8%<br />
9%<br />
9%<br />
10%<br />
12%<br />
27%<br />
International shipp<strong>in</strong>g and aviation<br />
Australia, Japan and New Zealand<br />
Middle East<br />
Eastern Europe and West-Central Asia<br />
Europe<br />
Southern Asia<br />
Africa<br />
South-East Asia and Pacific<br />
Lat<strong>in</strong> America and Caribbean<br />
North America<br />
Eastern Asia<br />
All GHG emissions<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
> In de westerse wereld ontstaat ook steeds meer<br />
draagvlak voor globaal denken als het gaat om verander<strong>in</strong>g<br />
van het klimaat. Een van de fundamenten<br />
van de klimaatwetenschap is dat oorzaken en gevolgen<br />
geografisch ver uit elkaar kunnen liggen. <strong>De</strong><br />
zeetemperaturen <strong>in</strong> de oostelijke Stille Oceaan zijn<br />
gekoppeld aan orkaanfrequenties <strong>in</strong> het Caribisch<br />
gebied; tropische vulkaanuitbarst<strong>in</strong>gen kunnen de<br />
polen opwarmen.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 31
<strong>De</strong>tails aandeel uitstoot broeikasgassen per regio 1990-2019<br />
CO2-FFI, 2018, per person<br />
Production-based North emissions America (tCO2-FFI per person, based on 2018 data) 1.2 10 8.4 9.2 6.5 2.8 8.7 16 2.6 1.6<br />
Consumption-based Australia, emissions Japan (tCO2-FFI and New per person, Zealand based on 2018 data) 0.84 11 6.7 6.2 7.8 2.8 7.6 17 2.5 1.5<br />
20<br />
Bron: IPCC/Climate Eastern change Europe 2022/Mittigation and West-Central Asia of climate change<br />
GHG emissions (tCO2-eq per capita)<br />
Middle East<br />
Eastern Asia<br />
15<br />
> <strong>De</strong> meeste analyses van toekomstige klimaatrampen<br />
<strong>in</strong> de ontwikkel<strong>in</strong>gslanden richten zich op<br />
10<br />
lokale effecten. In de praktijk zal m<strong>in</strong>der aanpass<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> arme landen onvermijdelijk gevolgen Africa hebben<br />
voor rijkere 5 landen: prijsstijg<strong>in</strong>gen van voedsel,<br />
Southern<br />
breuken <strong>in</strong> wereldwijde logistieke ketens en wellicht<br />
zelfs klimaatvluchtel<strong>in</strong>gen.<br />
0<br />
Lat<strong>in</strong> America and Caribbean<br />
Europe<br />
0 2000 4000 6000 8000<br />
Population (millions)<br />
South-East Asia and Pacific<br />
> Maar er is ook een overtuigend moreel argument<br />
Fossil fuel and <strong>in</strong>dustry (CO2-FFI)<br />
Africa<br />
voor rijke Net landen CO2 from om land use, meer land-use te change, doen forestry om (CO2 arme LULUCF) landen<br />
Other GHG emissions<br />
te helpen zich aan te passen. <strong>De</strong> mensen die het meest<br />
lijden onder de klimaatverander<strong>in</strong>g zijn degenen die<br />
het m<strong>in</strong>st hebben gedaan om deze te veroorzaken.<br />
Cumulatieve CO2-uitstoot/regio periode<br />
1850-2019<br />
Asia<br />
Australia,<br />
Japan,<br />
New<br />
Zealand<br />
Eastern<br />
Asia<br />
Uitstoot broeikasgassen per capita<br />
en voor de totale populatie (2019)<br />
GHG emissions (tCO2-eq per capita)<br />
Eastern<br />
Europe,<br />
West-<br />
Central Asia<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Europe<br />
North America<br />
Australia, Japan and New Zealand<br />
Eastern Europe and West-Central Asia<br />
Middle East<br />
Eastern Asia<br />
Lat<strong>in</strong> America and Caribbean<br />
Europe<br />
0 2000 4000 6000 8000<br />
Population (millions)<br />
Fossil fuel and <strong>in</strong>dustry (CO2-FFI)<br />
South-East Asia and Pacific<br />
Africa<br />
Southern<br />
Asia<br />
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)<br />
Other GHG emissions<br />
Lat<strong>in</strong><br />
America<br />
and Middle<br />
Caribbean East<br />
North<br />
America<br />
South-<br />
East<br />
Asia and<br />
Pacific<br />
Southern<br />
Asia<br />
Population (million persons, 2019) 1292 157 1471 291 620 646 252 366 674 1836<br />
GDP per capita (USD1000ppp 2017 per person)1 5.0 43 17 20 43 15 20 61 12 6.2<br />
Net GHG 2019² (production basis)<br />
% GHG contributions 9% 3% 27% 6% 8% 10% 5% 12% 9% 8%<br />
GHG emissions <strong>in</strong>tensity (tCO2-eq / USD1000ppp 2017) 0.78 0.30 0.62 0.64 0.18 0.61 0.64 0.31 0.65 0.42<br />
GHG per capita (tCO2-eq per person) 3.9 13 11 13 7.8 9.2 13 19 7.9 2.6<br />
North America<br />
23%<br />
Europe<br />
16%<br />
Eastern Asia<br />
12%<br />
Lat<strong>in</strong> America and Caribbean<br />
11%<br />
Eastern Europe and West-Central Asia<br />
10%<br />
South-East Asia and Pacific<br />
8%<br />
Africa<br />
7%<br />
Australia, Japan and New Zealand 4%<br />
Southern Asia 4%<br />
Middle East 2%<br />
International shipp<strong>in</strong>g and aviation 2%<br />
0 200 400 600<br />
CO2 emissions (GtCO2)<br />
Fossil fuel and <strong>in</strong>dustry (CO2-FFI)<br />
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)<br />
Other GHG emissions<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
> Voor de 27e keer werd er <strong>in</strong> 2022 een klimaattop<br />
gehouden, dit keer <strong>in</strong> Egypte. Na de top <strong>in</strong> Parijs<br />
<strong>in</strong> 2015 hebben veel landen zich doelen gesteld.<br />
Op zich is dat goed, maar het merendeel van de<br />
doelen is niet erg North ambitieus. America Volgens recentelijke<br />
Europe<br />
16%<br />
bereken<strong>in</strong>gen van de VN warmt de aarde deze<br />
eeuw op met ongeveer 2,5 °C terwijl we zonder<br />
de top <strong>in</strong> Parijs <strong>in</strong> ieder geval boven de 4 °C waren<br />
uitgekomen. South-East Groot Asia and onderwerp Pacific op de conferentie<br />
was de schadevergoed<strong>in</strong>g Africadie ontwikkel<strong>in</strong>gslanden<br />
7%<br />
Australia, Japan New Zealand 4%<br />
eisen van rijke landen (VS, Ch<strong>in</strong>a en de EU worden<br />
wat dat betreft gezien als de grote boosdoeners)<br />
voor klimaatrampen.<br />
Eastern Asia<br />
Lat<strong>in</strong> America and Caribbean<br />
Eastern Europe and West-Central Asia<br />
Southern Asia<br />
Middle East<br />
International shipp<strong>in</strong>g and aviation<br />
2%<br />
2%<br />
4%<br />
8%<br />
12%<br />
11%<br />
10%<br />
23%<br />
32<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |<br />
0 200 400 600<br />
CO2 emissions (GtCO2)<br />
Fossil fuel and <strong>in</strong>dustry (CO2-FFI)<br />
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)<br />
Other GHG emissions
Overigens gebeurt er op dat gebied al het nodige:<br />
<strong>in</strong> 2020 maakte de EU <strong>in</strong> dat verband € 25 miljard<br />
vrij en naar verwacht<strong>in</strong>g gaat Nederland vanaf 2025<br />
€ 1,8 miljard per jaar uitkeren.<br />
> <strong>De</strong> VS en de EU zijn echter voorzichtig. Zij vrezen<br />
straks aansprakelijk te zijn voor miljarden aan<br />
klimaatschade. Bovendien gaat er volgens hen al veel<br />
f<strong>in</strong>anciële klimaathulp naar ontwikkel<strong>in</strong>gslanden.<br />
> Op eerdere klimaatconferenties is besloten<br />
dat rijke landen $ 100 miljard per jaar doneren<br />
aan arme landen. Tot nu toe blijft de f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g<br />
steken op bijna $ 85 miljard per jaar. Dat geld gaat<br />
naar mitigatie-<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen (het tegengaan van<br />
klimaatverander<strong>in</strong>g) <strong>in</strong> hernieuwbare energie en<br />
adaptatietechnieken voor ontwikkel<strong>in</strong>gslanden om<br />
zich beter te beschermen tegen klimaatrampen,<br />
zoals hogere dijken.<br />
Klimaatf<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g voor<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gslanden<br />
6,9<br />
22,8<br />
Azië<br />
74,7<br />
17,8<br />
6,6<br />
Afrika<br />
6,7<br />
11,3<br />
50,2<br />
2,3<br />
9,1<br />
Noord- en<br />
Zuid-<br />
Amerika<br />
2,7<br />
Europa<br />
Oceanië<br />
Gemiddelde<br />
2016-2020<br />
3,8<br />
Onbekend<br />
Bron: FD Research/OESO<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 33
Verduurzam<strong>in</strong>g van de maatschappij<br />
> Inmiddels zijn er voor alle sectoren vele opties beschikbaar om een bijdrage te leveren aan een duurzame<br />
samenlev<strong>in</strong>g. Het potentieel is, evenals de kosten van de maatregelen dat zijn, sterk geografisch bepaald.<br />
Overzicht maatregelen die de samenlev<strong>in</strong>g verduurzamen<br />
Potential contribution to net emission reduction, 2030 (GtCO2-eq yr -1 )<br />
Mitigation options<br />
0 2 4 6<br />
W<strong>in</strong>d energy<br />
Solar energy<br />
Nuclear energy<br />
Bioelectricity<br />
Energy<br />
Hydropower<br />
Geothermal energy<br />
Carbon capture and storage (CCS)<br />
Bioelectricity with CCS<br />
Reduce CH4 emission from coal m<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
Reduce CH4 emission from oil and gas<br />
Carbon sequestration <strong>in</strong> agriculture<br />
Reduce CH4 and N2O emission <strong>in</strong> agriculture<br />
AFOLU<br />
Reduced conversion of forests and other ecosystems<br />
Ecosystem restoration, afforestation, reforestation<br />
Improved susta<strong>in</strong>able forest management<br />
Reduce food loss and food waste<br />
Shift to balanced, susta<strong>in</strong>able healthy diets<br />
Avoid demand for energy services<br />
Efficient light<strong>in</strong>g, appliances and equipment<br />
Build<strong>in</strong>gs<br />
New build<strong>in</strong>gs with high energy performance<br />
Onsite renewable production and use<br />
Improvement of exist<strong>in</strong>g build<strong>in</strong>g stock<br />
Enhanced use of wood products<br />
Fuel-efficient light-duty vehicles<br />
Electric light-duty vehicles<br />
Shift to public transportation<br />
Transport<br />
Industry<br />
Other<br />
Shift to bikes and e-bikes<br />
Fuel-efficient heavy-duty vehicles<br />
Electric heavy-duty vehicles, <strong>in</strong>cl. buses<br />
Shipp<strong>in</strong>g – efficiency and optimisation<br />
Aviation – energy efficiency<br />
Biofuels<br />
Energy efficiency<br />
Material efficiency<br />
Enhanced recycl<strong>in</strong>g<br />
Fuel switch<strong>in</strong>g (electr, nat. gas, bio-energy, H2)<br />
Feedstock decarbonisation, process change<br />
Carbon capture with utilisation (CCU) and CCS<br />
Cementitious material substitution<br />
Reduction of non-CO2 emissions<br />
Reduce emission of fluor<strong>in</strong>ated gas<br />
Reduce CH4 emissions from solid waste<br />
Reduce CH4 emissions from wastewater<br />
Net lifetime cost of options:<br />
Costs are lower than the reference<br />
0–20 (USD tCO2-eq –1 )<br />
20–50 (USD tCO2-eq –1 )<br />
50–100 (USD tCO2-eq –1 )<br />
(USD tCO2-eq –1 )<br />
Cost not allocated due to high<br />
variability or lack of data<br />
Uncerta<strong>in</strong>ty range applies to<br />
the total potential contribution<br />
to emission reduction. The<br />
<strong>in</strong>dividual cost ranges are also<br />
associated with uncerta<strong>in</strong>ty<br />
0 2 4 6<br />
GtCO2-eq yr –1<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
34<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Bijdragen met het verduurzamen<br />
van gebouwen<br />
> In gemodelleerde mondiale scenario's wordt<br />
verwacht dat bestaande gebouwen, <strong>in</strong>dien<br />
gerenoveerd, en gebouwen die nog moeten<br />
worden gebouwd <strong>in</strong> 2050 netto nul broeikasgasemissies<br />
zullen benaderen, mits ambitieus<br />
beleid effectief kan worden geïmplementeerd en<br />
belemmer<strong>in</strong>gen voor het koolstofvrij maken van<br />
de bouw worden weggenomen.<br />
> Beleid met een lage ambitie verhoogt het risico<br />
op het decennialang vastzetten van de uitstoot van<br />
koolstof van gebouwen, terwijl goed ontworpen en<br />
effectief geïmplementeerde mitigatie-<strong>in</strong>terventies<br />
(<strong>in</strong> zowel nieuwe gebouwen als bestaande<br />
gebouwen <strong>in</strong>dien achteraf <strong>in</strong>gebouwd) een<br />
aanzienlijk potentieel hebben om bij te dragen aan<br />
het bereiken van SDG's <strong>in</strong> alle regio's en gebouwen.<br />
> In 2019 bedroegen de wereldwijde directe en<br />
<strong>in</strong>directe broeikasgasemissies van gebouwen en de<br />
emissies van cement- en staalgebruik voor de bouw<br />
en renovatie van gebouwen 12 GtCO2-eq. <strong>De</strong>ze<br />
emissies omvatten <strong>in</strong>directe emissies van off-site<br />
opwekk<strong>in</strong>g van elektriciteit en warmte, directe<br />
emissies die ter plaatse worden geproduceerd en<br />
emissies van cement en staal dat wordt gebruikt<br />
voor de bouw en renovatie van gebouwen.<br />
> In 2019 stegen de wereldwijde directe en <strong>in</strong>directe<br />
emissies van niet-residentiële gebouwen met<br />
ongeveer 55% en die van residentiële gebouwen<br />
met ongeveer 50% <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met 1990. <strong>De</strong>ze<br />
laatste stijg<strong>in</strong>g werd volgens de ontled<strong>in</strong>gsanalyse<br />
vooral gedreven door de toename van het<br />
vloeroppervlak per hoofd van de bevolk<strong>in</strong>g, de<br />
bevolk<strong>in</strong>gsgroei en het toegenomen gebruik van<br />
emissie-<strong>in</strong>tensieve elektriciteit en warmte, terwijl<br />
efficiëntieverbeter<strong>in</strong>gen de emissies gedeeltelijk<br />
hebben verm<strong>in</strong>derd.<br />
> Er zijn grote verschillen <strong>in</strong> de bijdrage van elk<br />
van deze aanjagers aan de regionale uitstoot.<br />
Geïntegreerde ontwerpbenader<strong>in</strong>gen voor de<br />
constructie en retrofit van gebouwen hebben geleid<br />
tot toenemende voorbeelden van energieneutrale<br />
of koolstofvrije gebouwen <strong>in</strong> verschillende regio's.<br />
<strong>De</strong> lage renovatiepercentages en de lage ambitie<br />
van gerenoveerde gebouwen hebben echter de<br />
dal<strong>in</strong>g van de uitstoot belemmerd.<br />
> Mitigatie-<strong>in</strong>terventies <strong>in</strong> de ontwerpfase<br />
omvatten de typologie, vorm en multifunctionaliteit<br />
van gebouwen om de grootte van gebouwen aan<br />
te passen aan de veranderende behoeften van hun<br />
gebruikers en ongebruikte bestaande gebouwen<br />
opnieuw te gebruiken om te voorkomen dat<br />
broeikasgas<strong>in</strong>tensieve materialen en extra land<br />
worden gebruikt. Mitigatiemaatregelen omvatten<br />
onder andere:<br />
Nieuwbouw<br />
> Gebruik van emissiearme bouwmaterialen, een<br />
zeer efficiënte gebouwschil en de <strong>in</strong>tegratie van<br />
oploss<strong>in</strong>gen voor hernieuwbare energie.<br />
Gebruiksfase<br />
> Zeer efficiënte apparaten/uitrust<strong>in</strong>g, de<br />
optimaliser<strong>in</strong>g van het gebruik van gebouwen en<br />
hun lever<strong>in</strong>g met emissiearme energiebronnen.<br />
Verwijder<strong>in</strong>gsfase<br />
> Recycl<strong>in</strong>g en hergebruik van bouwmaterialen.<br />
Bottum-up studies tonen aan dat tegen 2050<br />
61% (8,2 GtCO2) van de wereldwijde uitstoot van<br />
gebouwen kan worden beperkt.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 35
36<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Overzicht maatregelen verduurzam<strong>in</strong>g gebouwen <strong>in</strong> relatie<br />
met door de VN gedef<strong>in</strong>ieerde SDG’s<br />
Relation with Susta<strong>in</strong>able <strong>De</strong>velopment Goals<br />
Sectoral and system mitigation options<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
<strong>De</strong>mand-side management<br />
Highly energy efficient build<strong>in</strong>g envelope<br />
Efficient heat<strong>in</strong>g, ventilation and air condition<strong>in</strong>g (HVAC)<br />
Build<strong>in</strong>gs<br />
Efficient appliances<br />
Build<strong>in</strong>g design and performance<br />
On-site and nearby production and use of renewables<br />
Change <strong>in</strong> construction methods and circular economy<br />
Change <strong>in</strong> construction materials<br />
Type of relations:<br />
Synergies<br />
Trade-offs<br />
Both synergies and trade-offs<br />
Blanks represent no assessment<br />
Confidence level:<br />
High confidence<br />
Medium confidence<br />
Low confidence<br />
Related Susta<strong>in</strong>able <strong>De</strong>velopment Goals:<br />
1 No poverty<br />
2 Zero hunger<br />
3 Good health and wellbe<strong>in</strong>g<br />
4 Quality education<br />
5 Gender equality<br />
6 Clean water and sanitation<br />
7 Affordable and clean energy<br />
8 <strong>De</strong>cent work and economic growth<br />
9 Industry, <strong>in</strong>novation and <strong>in</strong>frastructure<br />
10 Reduced <strong>in</strong>equalities<br />
11 Susta<strong>in</strong>able cities and communities<br />
12 Responsible consumption and production<br />
13 Climate action<br />
14 Life below water<br />
15 Life on land<br />
16 Peace, justice and strong <strong>in</strong>stitutions<br />
17 Partnership for the goals<br />
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change<br />
> Het grootste deel van het mitigatiepotentieel van<br />
nieuwe gebouwen is beschikbaar <strong>in</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gslanden,<br />
terwijl <strong>in</strong> ontwikkelde landen het hoogste<br />
mitigatiepotentieel ligt b<strong>in</strong>nen de retrofit van<br />
bestaande gebouwen. Het decennium 2020-2030<br />
is van cruciaal belang voor het versnellen van het<br />
leren van knowhow, het opbouwen van de<br />
technische en <strong>in</strong>stitutionele capaciteit, het opzetten<br />
van de juiste bestuursstructuren, het waarborgen<br />
van de f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>gsstroom en het ontwikkelen van<br />
de vaardigheden die nodig zijn om het mitigatiepotentieel<br />
van gebouwen volledig te benutten.<br />
Het is van groot<br />
belang het nut van<br />
dynamische zon- en<br />
lichtwer<strong>in</strong>g overal op<br />
de kaart te zetten<br />
> In dit verband is het nu van groot belang het nut<br />
van dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g overal op de<br />
kaart te zetten.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 37
Economische ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />
en vooruitzichten<br />
Dit hoofdstuk is geïnspireerd op de decemberverwacht<strong>in</strong>gen van <strong>De</strong> Nederlandsche Bank,<br />
die op hun beurt weer onderdeel zijn van de halfjaarlijkse ram<strong>in</strong>gen die de Europese<br />
Centrale Bank (ECB) maakt voor het eurogebied. Voor hun nationale ram<strong>in</strong>gen gebruiken<br />
alle centrale banken dezelfde <strong>in</strong>ternationale uitgangspunten.<br />
Internationaal perspectief<br />
> <strong>De</strong> ECB verwacht <strong>in</strong> <strong>2023</strong> een mondiale bbp-groei<br />
(excl. eurogebied) van 2,5%, een dal<strong>in</strong>g van 0,6%-punt<br />
ten opzichte van 2022. Ondanks dat de aanbodbeperk<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> wereldwijde toelever<strong>in</strong>gsketens<br />
afnemen, daalt de <strong>in</strong>ternationale activiteit, doordat<br />
de vraag naar producten afneemt als gevolg van<br />
hoge (energie)prijzen en aanhoudende geopolitieke<br />
onzekerheid. Verondersteld is dat de drukkende<br />
impact van deze factoren op de bbp-groei vanaf<br />
<strong>2023</strong> geleidelijk afneemt. Voor 2024 raamt de ECB<br />
een mondiale bbp-groei (excl. eurogebied) van 3,1%.<br />
> <strong>De</strong> ram<strong>in</strong>g gaat ervan uit dat de oorlog <strong>in</strong><br />
Oekraïne voortduurt en dat de handel met Rusland<br />
permanent lager zal zijn. Daarnaast is verondersteld<br />
dat de gevulde gasvoorraden <strong>in</strong> de EU voldoende<br />
zullen zijn om de w<strong>in</strong>ter van 2022/<strong>2023</strong> door te<br />
komen, hetgeen een drukkend effect heeft op<br />
de prijs. <strong>De</strong> aardgasprijzen zijn gebaseerd op de<br />
"future" gasprijzen op het moment van afsluiten<br />
van de ram<strong>in</strong>g: gemiddeld USD 123,5 per MWh<br />
voor <strong>2023</strong> en USD 98,4 voor 2024. Dit is een van de<br />
belangrijkste onzekerheden voor de ram<strong>in</strong>g.<br />
> <strong>De</strong> olieprijs raamt de ECB <strong>in</strong> <strong>2023</strong> op USD 86,4<br />
per vat, fl<strong>in</strong>k lager dan de USD 100,4 per vat <strong>in</strong><br />
2022, vooral gedreven door de mondiaal verlaagde<br />
economische activiteit. <strong>De</strong> ECB zal het monetaire<br />
beleid om de <strong>in</strong>flatie te remmen en op middellange<br />
termijn terug te brengen naar 2% cont<strong>in</strong>ueren.<br />
> <strong>De</strong> <strong>in</strong> de ram<strong>in</strong>g gebruikte korte en lange renteniveaus<br />
liggen <strong>in</strong> <strong>2023</strong> en 2024 tussen de 0,8 en<br />
1,6%-punt hoger dan <strong>in</strong> de juni-ram<strong>in</strong>g. Zoals<br />
gebruikelijk zijn deze aannames gebaseerd op de<br />
meest actuele marktverwacht<strong>in</strong>gen<br />
Economische groei<br />
> In 2022 heeft de Nederlandse economie twee<br />
gezichten gehad. Na het positieve effect van de<br />
heropen<strong>in</strong>g van de economie na de laatste coronamaatregelen<br />
kregen de aanhoudende onzekerheid<br />
en de sterk gestegen energieprijzen <strong>in</strong> de loop van<br />
het jaar duidelijk de overhand. Het vertrouwen van<br />
huishoudens, en later ook van bedrijven, was al<br />
eerder gedaald, vooral s<strong>in</strong>ds de <strong>in</strong>vasie van Rusland<br />
<strong>in</strong> Oekraïne. Terwijl de economie <strong>in</strong> het eerste<br />
halfjaar van 2022 nog op volle toeren draaide, is de<br />
werkloosheid s<strong>in</strong>ds de zomer langzaam opgelopen<br />
en is de economische groei <strong>in</strong> de tweede helft van het<br />
jaar omgeslagen naar een krimp. Over 2022 gemiddeld<br />
komt de groei van het bruto b<strong>in</strong>nenlands product<br />
(bbp) niettem<strong>in</strong> uit op 4,2%, vooral door het krachtige<br />
herstel e<strong>in</strong>d 2021 (overloopeffect) en door de groei<br />
<strong>in</strong> de eerste 2 kwartalen. Met uitzonder<strong>in</strong>g van 2021<br />
(4,9%) is dit het hoogste groeicijfer s<strong>in</strong>ds 2000.<br />
38<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 39
Bruto b<strong>in</strong>nenlands product<br />
(volume; procentuele mutaties jaar op jaar<br />
met 2019 = 100%)<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
115<br />
110<br />
105<br />
100<br />
95<br />
> In <strong>2023</strong> is de bijdrage van de consumptie negatief.<br />
<strong>De</strong> consumptie van huishoudens staat vanaf e<strong>in</strong>d<br />
2022 al onder druk, door het zeer lage vertrouwen,<br />
de hoge prijzen en de afkoelende won<strong>in</strong>gmarkt.<br />
Vanaf 2024 herstelt het consumentenvertrouwen<br />
langzaam weer, neemt de <strong>in</strong>flatie af, en dragen alle<br />
bested<strong>in</strong>gscomponenten weer bij aan de bbp-groei,<br />
behalve de licht negatieve won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2024.<br />
40<br />
-4<br />
-6<br />
6<br />
4<br />
2<br />
10 12 14 16 18 20 22 24<br />
Groei<br />
Niveau, schaal rechts<br />
> Naar verwacht<strong>in</strong>g is de <strong>in</strong>z<strong>in</strong>k<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de tweede<br />
0<br />
helft van 2022 van korte duur. In de loop van <strong>2023</strong><br />
-2<br />
kan de economie weer langzaam op gang komen,<br />
-4<br />
ondersteund door het overheidsbeleid om de<br />
-6 gevolgen van de energieprijsstijg<strong>in</strong>g op te vangen.<br />
Verwacht wordt dat het bbp <strong>in</strong> het eerste kwartaal<br />
5 Niveau, schaal rechts<br />
van <strong>2023</strong> nog krimpt. Over heel <strong>2023</strong> wordt een<br />
stabilisatie verwacht, met een bbp-groei van 0,8%.<br />
3<br />
In 2024 groeit het bbp weer <strong>in</strong> het trendmatige tempo.<br />
1<br />
-1 Bronnen van groei van het bbp<br />
(procentuele mutaties jaar op jaar en bijdrage <strong>in</strong><br />
-3<br />
procentpunten)<br />
-5<br />
5<br />
3<br />
1<br />
-1<br />
-3<br />
-5<br />
4<br />
3<br />
Uitvoer<br />
Particuliere consumptie<br />
Overheidsbested<strong>in</strong>gen<br />
Bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen<br />
> Over de hele ram<strong>in</strong>gsperiode dragen vooral de<br />
bested<strong>in</strong>gen<br />
2<br />
7<br />
van de overheid positief bij aan de bbpgroei.<br />
1 In 2022 is de groeibijdrage van de particuliere<br />
consumptie nog positief, hetgeen voornamelijk<br />
0<br />
komt door de overloop uit 2021.<br />
-1<br />
-2<br />
4<br />
Groei<br />
<strong>De</strong> 3 branche Werkgelegenheid <strong>in</strong> <strong>2023</strong> | (personen)<br />
Arbeidsaanbod (personen)<br />
Werkloosheidspercentage, schaal rechts<br />
2<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
90<br />
85<br />
115<br />
110<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
10 12 14 16 18 20 22 24<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
Invester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> won<strong>in</strong>gen<br />
Voorraadvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong>cl. stat. verschil<br />
Bbp<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
Uitvoer<br />
Particuliere consumptie<br />
Overheidsbested<strong>in</strong>gen<br />
Bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
10 12 14 16 18 20 22 24<br />
105<br />
100<br />
Invester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> won<strong>in</strong>gen<br />
Voorraadvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong>cl. stat. verschil<br />
Bbp<br />
Bron: CBS en DNB. 9<br />
95<br />
90<br />
85<br />
8<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
9<br />
8<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
7<br />
Inflatie<br />
> <strong>De</strong> <strong>in</strong>flatie komt <strong>in</strong> 2022 uit op een ongekend<br />
hoog niveau van 11,5%, grotendeels gedreven<br />
door de energieprijzen. <strong>De</strong> energieprijzen voor<br />
consumenten stijgen <strong>in</strong> 2022 met ruim 80% en<br />
dragen ongeveer 6,5%-punt bij aan de totale<br />
<strong>in</strong>flatie. <strong>De</strong>ze cijfers zijn opwaarts vertekend<br />
door de methode die het CBS hanteert om de<br />
energieprijzen te meten. Die methode berekent<br />
schommel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de marktprijzen voor gas en<br />
elektriciteit sneller door <strong>in</strong> de <strong>in</strong>flatie dan <strong>in</strong> de<br />
praktijk voor consumenten het geval is.<br />
> Het CBS veronderstelt namelijk dat consumenten<br />
iedere maand een nieuw energiecontract (vast of<br />
variabel) afsluiten.<br />
> Het CBS denk medio <strong>2023</strong> over te stappen op<br />
een nieuwe methode om energieprijzen te meten.<br />
<strong>De</strong>ze methode sluit beter aan bij de werkelijke<br />
energiecontracten van consumenten. Omdat nog<br />
niet alle details hiervan bekend zijn, is <strong>in</strong> deze tekst<br />
voor de hele horizon de huidige methode gebruikt.<br />
> Ook de voedselprijzen zijn het afgelopen jaar met<br />
8,9% sterk toegenomen. <strong>De</strong> hogere prijzen voor<br />
voed<strong>in</strong>gsmiddelen hangen voor een belangrijk deel<br />
ook weer samen met de gestegen energiekosten<br />
die nodig zijn voor de productie, opslag en het<br />
vervoer van voed<strong>in</strong>gsmiddelen. Daarnaast heeft de<br />
Russische <strong>in</strong>val <strong>in</strong> Oekraïne de prijzen van graan en<br />
voed<strong>in</strong>gsoliën doen stijgen. <strong>De</strong> verwacht<strong>in</strong>g is dan<br />
ook dat voedselprijzen de komende maanden nog<br />
sterk zullen stijgen.<br />
1<br />
6
<strong>De</strong> <strong>in</strong>flatie is <strong>in</strong> de loop van 2022 verbreed naar<br />
andere goederen en diensten. <strong>De</strong> kern<strong>in</strong>flatie, zonder<br />
energie en voed<strong>in</strong>g, komt <strong>in</strong> 2022 naar verwacht<strong>in</strong>g<br />
uit op 4,7%. <strong>De</strong>ze stijg<strong>in</strong>g is deels toe te schrijven<br />
aan hogere energiekosten die <strong>in</strong> productie- en<br />
toelever<strong>in</strong>gsketens worden doorberekend.<br />
> Door de sterke oplev<strong>in</strong>g van de vraag na de heropen<strong>in</strong>g<br />
van de economie is ook de b<strong>in</strong>nenlandse<br />
<strong>in</strong>flatiedruk hoog. Een belangrijke determ<strong>in</strong>ant<br />
daarvan, de loonkosten per eenheid product,<br />
neemt <strong>in</strong> 2022 naar verwacht<strong>in</strong>g toe met 2,1%<br />
(bij bedrijven).<br />
> Vooruitkijkend neemt de HICP-<strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
af tot 4,9%. <strong>De</strong>ze dal<strong>in</strong>g is vrijwel geheel toe<br />
te schrijven aan de energie-<strong>in</strong>flatie, die sterk<br />
wordt gedrukt door het prijsplafond voor gas en<br />
elektriciteit. Zonder dit plafond zou de geraamde<br />
HICP-<strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 6,1% bedragen. Van het<br />
consumentenverbruik van gas en elektriciteit valt<br />
naar schatt<strong>in</strong>g 85% onder het prijsplafond. Voor de<br />
overige 15% geldt de marktprijs, die veel hoger ligt.<br />
> In de ram<strong>in</strong>g wordt het prijsplafond <strong>in</strong> 2024<br />
opgeheven (gepland kab<strong>in</strong>etsbeleid), waardoor de<br />
consumentenprijzen voor energie <strong>in</strong> dat jaar weer<br />
stijgen. <strong>De</strong> <strong>in</strong>flatie komt <strong>in</strong> 2024 mede daardoor<br />
uit op 5,0%. Dat is het vierde jaar op rij met een<br />
HICP-<strong>in</strong>flatie die boven de 2% ligt, het middellangetermijndoel<br />
van de ECB voor de <strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> het<br />
eurogebied. <strong>De</strong> kern<strong>in</strong>flatie komt <strong>in</strong> <strong>2023</strong> met 4,8%<br />
iets hoger uit dan <strong>in</strong> 2022 en zal ook <strong>in</strong> 2024 nog<br />
2,8% bedragen. Dit weerspiegelt de hogere prijzen<br />
voor energie en andere grondstoffen, die met een<br />
vertrag<strong>in</strong>g doorwerken <strong>in</strong> de consumentenprijzen.<br />
Inflatie (HICP) en kern<strong>in</strong>flatie<br />
(procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen <strong>in</strong> procentpunten)<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
Inflatie<br />
Diensten<br />
Energie<br />
Overige goederen<br />
Kern<strong>in</strong>flatie<br />
Inflatie (jaarram<strong>in</strong>g)<br />
Kern<strong>in</strong>flatie (jaarram<strong>in</strong>g)<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Toelicht<strong>in</strong>g: Kern<strong>in</strong>flatie = <strong>in</strong>flatie (HICP) exclusief voed<strong>in</strong>g en energie.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 41
Verduurzam<strong>in</strong>g maakt huishoudens en bedrijven<br />
m<strong>in</strong>der kwetsbaar voor de hoge energielasten.<br />
Op korte termijn kan enige verlicht<strong>in</strong>g worden<br />
gevonden <strong>in</strong> energiebespar<strong>in</strong>g en is het belangrijk<br />
om fors <strong>in</strong> te zetten op verduurzam<strong>in</strong>g van energie<strong>in</strong>efficiënte<br />
won<strong>in</strong>gen en bedrijven. Hier kan en<br />
moet de overheid een grotere en meer centrale<br />
regierol nemen. Voor de langere termijn moet<br />
de overheid de overstap naar meer fossielvrije<br />
energie versnellen met een verbeterde energie<strong>in</strong>frastructuur,<br />
het beprijzen van emissies, een<br />
versnelde ontwikkel<strong>in</strong>g van groene technieken en<br />
verm<strong>in</strong>derde beleidsonzekerheid. Randvoorwaarde<br />
hierbij is dat overheid, vakbonden en bedrijven<br />
gezamenlijk het vraagstuk van arbeidsmarktkrapte<br />
oppakken, vanwege het risico dat verduurzam<strong>in</strong>g<br />
niet alleen nu, maar ook op termijn blijft stuiten op<br />
schaarste aan gekwalificeerd personeel.<br />
Arbeidsmarkt en lonen<br />
> <strong>De</strong> groei van de werkgelegenheid piekt <strong>in</strong> 2022 op<br />
3,6%, hetgeen vooral te danken is aan het sterke<br />
economische herstel tot <strong>in</strong> de eerste helft van 2022.<br />
Mede door het heropenen van de economie nam de<br />
vraag naar personeel snel toe. S<strong>in</strong>ds midden 2022<br />
treedt een vertrag<strong>in</strong>g op. In het derde kwartaal van<br />
2022 was de groei van het aantal werkenden <strong>in</strong> de<br />
zakelijke dienstverlen<strong>in</strong>g en horeca, vervoer en<br />
handel al m<strong>in</strong>der groot dan een kwartaal eerder.<br />
Het aantal werkenden bij uitzendbedrijven nam<br />
zelfs af. In de ram<strong>in</strong>g voor <strong>2023</strong> en 2024 krimpt<br />
het aantal werkzame personen e<strong>in</strong>d 2022 en<br />
beg<strong>in</strong> <strong>2023</strong>, waardoor de werkgelegenheidsgroei<br />
<strong>in</strong> <strong>2023</strong> bijna tot stilstand komt (0,3%). Ook <strong>in</strong><br />
2024 neemt de werkgelegenheid met 0,6% slechts<br />
beperkt toe. <strong>De</strong> arbeidsmarkt blijft krap, ondanks<br />
de groeivertrag<strong>in</strong>g. Doordat de werkgelegenheid<br />
licht blijft groeien, blijft de stijg<strong>in</strong>g van de<br />
werkloosheid ook beperkt. S<strong>in</strong>ds mei 2022 neemt<br />
het werkloosheidspercentage langzaam toe, van<br />
3,2% van de beroepsbevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> april naar 3,7%<br />
<strong>in</strong> oktober. <strong>De</strong>ze toename van de werkloosheid is<br />
vooral het gevolg van een aanhoudende groei van<br />
het arbeidsaanbod. Steeds meer mensen die eerder<br />
niet actief waren zijn op zoek gegaan naar een baan.<br />
Dat is niet verrassend, gegeven het aanhoudend<br />
hoge aantal vacatures. In september 2022 stonden<br />
449.000 vacatures open; ruim boven het gemiddelde<br />
van 181.000 s<strong>in</strong>ds het beg<strong>in</strong> van de met<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1997.<br />
Ook kan de hoge <strong>in</strong>flatie leiden tot een zogenoemd<br />
added worker-effect: door koopkrachtverlies gaat<br />
<strong>in</strong> een deel van de huishoudens de niet werkende<br />
partner op zoek naar een baan. <strong>De</strong>ze aanhoudende<br />
groei van het arbeidsaanbod maakt samen met de<br />
lage werkgelegenheidsgroei dat de werkloosheid de<br />
komende kwartalen blijft oplopen, tot gemiddeld<br />
4,2% <strong>in</strong> <strong>2023</strong>. In 2024 neemt de werkloosheid<br />
alweer langzaam af naar 4,0%. Dat de werkloosheid<br />
niet sterk oploopt, komt niet alleen doordat de<br />
werkgelegenheidskrimp beperkt is, maar ook<br />
doordat de groei van het arbeidsaanbod afneemt<br />
van 3,0% <strong>in</strong> 2022 naar 0,4% <strong>in</strong> 2024.<br />
42<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
-5<br />
16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
Uitvoer<br />
Particuliere consumptie<br />
Overheidsbested<strong>in</strong>gen<br />
Bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen<br />
Invester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> won<strong>in</strong>gen<br />
Voorraadvorm<strong>in</strong>g <strong>in</strong>cl. stat. verschil<br />
Bbp<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt<br />
(mutaties <strong>in</strong> % jaar op jaar en procenten<br />
beroepsbevolk<strong>in</strong>g)<br />
4<br />
9<br />
consumptie is <strong>in</strong> het derde kwartaal van 2022<br />
weer fors afgezwakt en kwam uit op 0,1% kwartaal<br />
op kwartaal. <strong>De</strong> geraamde groei van de particuliere<br />
consumptie <strong>in</strong> geheel 2022 is gemiddeld 5,8%.<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
> <strong>De</strong> geraamde groei van de contractlonen (bij<br />
bedrijven) gaat van gemiddeld 2,0% <strong>in</strong> 2021 naar 2,9%<br />
<strong>in</strong> 2022. Gegeven de nu al stevige loonafspraken <strong>in</strong><br />
nieuwe cao’s, piekt de contractloongroei volgend<br />
jaar naar verwacht<strong>in</strong>g op 5,0%. Doordat de<br />
werkloosheid de komende jaren licht oploopt en de<br />
12<br />
<strong>in</strong>flatie afneemt, daalt de groei van de cao-lonen <strong>in</strong><br />
9<br />
Werkgelegenheid (personen)<br />
Arbeidsaanbod (personen)<br />
Werkloosheidspercentage, schaal rechts<br />
2024 naar 4,2%. Daarmee ligt de contractloongroei<br />
6<br />
<strong>in</strong> de ram<strong>in</strong>gsjaren fl<strong>in</strong>k boven de gemiddelde<br />
3<br />
toename <strong>in</strong> het afgelopen decennium (1,5%). <strong>De</strong><br />
0<br />
bijdrage van het <strong>in</strong>cidentele loon blijft <strong>in</strong> <strong>2023</strong> en<br />
-3<br />
2024 bescheiden, ondanks de krappe arbeidsmarkt.<br />
-6<br />
-9 Huishoudens<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
10 12 14 16 18 20 22 24<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
> Ondanks de uitbraak van een nieuwe, weliswaar<br />
Reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen<br />
Belon<strong>in</strong>g per werknemer<br />
Werkgelegenheid (personen)<br />
Loonbelast<strong>in</strong>g per werknemer<br />
Premies per werknemer<br />
Overig (<strong>in</strong>clusief zelfstandigen)<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
m<strong>in</strong>der ziekmakende variant van het coronavirus en<br />
Inflatie<br />
de Russische <strong>in</strong>vasie <strong>in</strong> Oekraïne – die gepaard g<strong>in</strong>g<br />
met (verder) stijgende energie- en voedselprijzen en<br />
een forse dal<strong>in</strong>g van het consumentenvertrouwen<br />
– is de particuliere consumptie <strong>in</strong> de eerste helft<br />
van 2022 sterk gegroeid. Dit werd voornamelijk<br />
gedreven door de consumptie van diensten, die <strong>in</strong><br />
de voorafgaande twee jaren onder druk stond van<br />
de contactbeperkende maatregelen. Zo groeide<br />
de dienstenconsumptie <strong>in</strong> het tweede kwartaal<br />
met ruim 17% jaar op jaar, terwijl de consumptie<br />
van zowel duurzame goederen als niet-duurzame<br />
goederen kromp. <strong>De</strong> groei van de particuliere<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
> <strong>De</strong> consumptie krimpt <strong>in</strong> <strong>2023</strong> naar verwacht<strong>in</strong>g<br />
met 0,3%, onder andere door het zeer lage consumentenvertrouwen<br />
en de aanhoudend hoge prijzen.<br />
Dit hangt samen met onzekerheid vanwege de<br />
Russische <strong>in</strong>vasie <strong>in</strong> Oekraïne, oplopende werkloos<br />
heid en de gestegen rente. Verder biedt de<br />
afkoelende huizenmarkt veel m<strong>in</strong>der stimulans aan<br />
de bested<strong>in</strong>gen van huishoudens dan <strong>in</strong> eerdere jaren.<br />
> Daartegenover staan de maatregelen die<br />
zijn aangekondigd om de forse stijg<strong>in</strong>g van<br />
de energiereken<strong>in</strong>g van huishoudens deels te<br />
compenseren. Het reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen<br />
groeit <strong>in</strong> <strong>2023</strong> dan ook met 1,6%. Dit verzacht de<br />
omvang van de krimp <strong>in</strong> particuliere consumptie<br />
<strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met de situatie waar<strong>in</strong> geen<br />
steunmaatregelen zouden gelden.<br />
> Meer consumentenvertrouwen draagt <strong>in</strong> 2024<br />
bij aan een oplev<strong>in</strong>g van de consumptiegroei.<br />
Het reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen van huishoudens<br />
krimpt <strong>in</strong> 2024 naar verwacht<strong>in</strong>g met 2,5%. Dit is<br />
grotendeels toe te schrijven aan hogere (netto)<br />
rentebetal<strong>in</strong>gen op hypotheken en het wegvallen<br />
van de steunmaatregelen van de overheid.<br />
<strong>De</strong> iets afgezwakte groei van de contractlonen,<br />
<strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met het jaar ervoor, en een stijg<strong>in</strong>g<br />
van de loonbelast<strong>in</strong>g spelen hier ook een rol.<br />
> Toch leeft <strong>in</strong> 2024 de consumptiegroei naar<br />
verwacht<strong>in</strong>g op, dankzij de verwachte verbeter<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> het consumentenvertrouwen. <strong>De</strong> geraamde<br />
consumptiegroei <strong>in</strong> 2024 is 1,8%. Hierdoor<br />
nemen de vrije bespar<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2024 af en daalt<br />
de <strong>in</strong>dividuele spaarquote naar 6,3% van het<br />
beschikbaar <strong>in</strong>komen.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 43
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
-2 3<br />
10 12 14 16 18 20 22 24<br />
Werkgelegenheid (personen)<br />
Arbeidsaanbod (personen)<br />
Werkloosheidspercentage, schaal rechts<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
Reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen huishoudens<br />
(mutaties jaar op jaar <strong>in</strong> % en bijdragen <strong>in</strong><br />
procentpunten)<br />
12<br />
9<br />
6<br />
3<br />
0<br />
-3<br />
-6<br />
-9<br />
Reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen<br />
Belon<strong>in</strong>g per werknemer<br />
Werkgelegenheid (personen)<br />
Inflatie<br />
Bedrijven en uitvoer<br />
> Het merendeel van de bedrijven wil de hogere<br />
productiekosten opvangen door de prijzen te<br />
verhogen, blijkt uit de conjunctuurenquête van<br />
het CBS. Daarnaast zet een groot deel van de<br />
ondernem<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> op kostenbespar<strong>in</strong>gen. Zo<br />
was het aardgasverbruik <strong>in</strong> de <strong>in</strong>dustrie <strong>in</strong> de<br />
eerste 9 maanden van 2022 bijna 30% lager dan <strong>in</strong><br />
dezelfde maanden van 2019 tot 2021, bij een toch<br />
aanzienlijke productiegroei.<br />
> Bedrijven lijken echter gemiddeld genomen goed<br />
om te kunnen gaan met de hogere energiekosten.<br />
Hoewel het aantal uitgesproken faillissementen<br />
s<strong>in</strong>ds medio 2021 geleidelijk steeg (naar 224 <strong>in</strong><br />
november 2022), blijft dit aantal laag, <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met bijvoorbeeld de piek van 911 faillissementen <strong>in</strong><br />
mei 2013. Een blijvend knelpunt voor veel bedrijven<br />
is de krapte aan de aanbodzijde van de economie:<br />
het aandeel ondernemers dat een tekort ervaart<br />
aan personeel (36,4%) of materialen (16%) blijft op<br />
een hoog niveau.<br />
Loonbelast<strong>in</strong>g per werknemer<br />
Premies per werknemer<br />
Overig (<strong>in</strong>clusief zelfstandigen)<br />
Bron: CBS en DNB.<br />
> Over heel 2022 namen de bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen<br />
nog met 5,5% toe, maar volgend jaar zal de groei<br />
omslaan <strong>in</strong> een lichte krimp. <strong>De</strong> groei van de bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen<br />
wordt dit jaar volledig gedragen<br />
Ram<strong>in</strong>g DNB<br />
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24<br />
door een uitzonderlijk goed tweede kwartaal,<br />
waar<strong>in</strong> fors werd geïnvesteerd <strong>in</strong> vervoersmiddelen<br />
en gebouwen. Onzekere vooruitzichten,<br />
toenemende f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>gskosten en een dalend<br />
vertrouwen onder producenten hebben zich <strong>in</strong><br />
de tweede helft van dit jaar vertaald <strong>in</strong> een krimp<br />
van de bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen. <strong>De</strong>ze krimp loopt<br />
over <strong>in</strong> het jaarcijfer van <strong>2023</strong>, dat ondanks vier<br />
kwartalen van lichte groei uitkomt op -0,8%. In lijn<br />
met de aantrekkende economische groei herstellen<br />
de bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2024 licht, tot een<br />
groeipercentage van 2%.<br />
> In 2022 groeit de Nederlandse uitvoer van<br />
goederen en diensten (excl. energie) naar<br />
verwacht<strong>in</strong>g met 6,2%. <strong>De</strong>ze groei was – vooral<br />
<strong>in</strong> het tweede kwartaal – voornamelijk te danken<br />
aan de versoepel<strong>in</strong>g van pandemiegerelateerde<br />
contactbeperkende maatregelen <strong>in</strong> verschillende<br />
landen. Zo groeide vooral de uitvoer van diensten,<br />
waaronder de bested<strong>in</strong>gen van niet-<strong>in</strong>gezetenen <strong>in</strong><br />
Nederland (bijvoorbeeld toerisme). Toch blijft de<br />
groei van de b<strong>in</strong>nenlands geproduceerde uitvoer<br />
achter bij de groei van de relevante wereldhandel.<br />
Hierdoor loopt <strong>in</strong> 2022 het markaandeel van<br />
exporteurs van deze goederen en diensten wat terug.<br />
> Vanaf <strong>2023</strong> verzwakt de wereldhandelsgroei. <strong>De</strong><br />
verwacht<strong>in</strong>gen voor de <strong>in</strong>ternationale omgev<strong>in</strong>g,<br />
die erg belangrijk zijn voor de open Nederlandse<br />
economie, komen tot uit<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de ram<strong>in</strong>g van<br />
het wereldhandelsvolume. Door de zwakkere<br />
wereldwijde economische vooruitzichten, die de<br />
vraag naar Nederlandse goederen en diensten<br />
drukken, zijn de groeivooruitzichten voor de<br />
wereldhandel vanaf <strong>2023</strong> m<strong>in</strong>der rooskleurig.<br />
Hierdoor daalt het geraamde groeitempo <strong>in</strong><br />
<strong>2023</strong> sterk, naar 2%. In het daaropvolgende jaar<br />
volgt de groei van de relevante wereldhandel het<br />
voorziene geleidelijke herstel <strong>in</strong> de groei van de<br />
wereldeconomie, dankzij de verwachte afname van<br />
de uitzonderlijk hoge <strong>in</strong>flatie en de onzekerheid.<br />
Hierdoor versnelt de groei <strong>in</strong> 2024 tot 3%. In<br />
lijn met de verslechter<strong>in</strong>g van de wereldwijde<br />
economische vooruitzichten vertraagt vanaf <strong>2023</strong><br />
44<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 45
ook de groei van de Nederlandse uitvoer. Het beeld<br />
voor de Nederlandse uitvoer is daarmee m<strong>in</strong>der<br />
gunstig geworden, vooral door de ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
van de reële wisselkoersen. Als gevolg hiervan valt<br />
<strong>in</strong> <strong>2023</strong> de groei van de uitvoer van b<strong>in</strong>nenlands<br />
geproduceerde goederen en diensten (excl. energie)<br />
naar verwacht<strong>in</strong>g aanzienlijk terug tot 0,6%, waarna<br />
deze zich <strong>in</strong> 2024 enigsz<strong>in</strong>s herstelt tot 1,9%.<br />
Tegelijkertijd staat de prijsconcurrentiepositie onder<br />
druk door oplopende loonkosten. Aan het e<strong>in</strong>de<br />
van de ram<strong>in</strong>gshorizon ligt het marktaandeel van<br />
de "made <strong>in</strong> Holland"-uitvoer onder het niveau van<br />
voor de pandemie.<br />
Overheidsf<strong>in</strong>anciën<br />
> <strong>De</strong> coronacrisis heeft de overheidsf<strong>in</strong>anciën niet<br />
doen ontsporen. In 2022 komt het begrot<strong>in</strong>gstekort<br />
met 1,0% naar verwacht<strong>in</strong>g aanzienlijk<br />
beter uit dan <strong>in</strong> 2021 (2,6%). Dit is voor een<br />
belangrijk deel te danken aan het aflopen van de<br />
coronasteunmaatregelen <strong>in</strong> het eerste kwartaal.<br />
Daarnaast leiden de gestegen energieprijzen tot<br />
hogere gasbaten. Verder was de groei van de<br />
overheidsbested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de eerste drie kwartalen<br />
van 2022 relatief beperkt.<br />
> Koopkrachtmaatregelen drukken echter op de<br />
begrot<strong>in</strong>g. <strong>De</strong> Miljoenennota voor <strong>2023</strong> bevat een<br />
pakket aan maatregelen ter compensatie van hoge<br />
energieprijzen met een omvang van ongeveer 15<br />
miljard euro. Daarnaast heeft het kab<strong>in</strong>et voor <strong>2023</strong><br />
een prijsplafond voor huishoudens aangekondigd,<br />
evenals een subsidieregel<strong>in</strong>g voor het energie<strong>in</strong>tensieve<br />
mkb. <strong>De</strong> kosten van het prijsplafond zijn<br />
sterk afhankelijk van de gas- en elektriciteitsprijzen.<br />
<strong>De</strong> ram<strong>in</strong>g hiervan komt op een vergelijkbaar<br />
bedrag uit als <strong>in</strong> de Najaarsnota (ongeveer 11<br />
miljard euro). <strong>De</strong> later aangekondigde maatregelen<br />
zijn deels gedekt door het niet doorgaan van de<br />
geplande verlag<strong>in</strong>g van de energiebelast<strong>in</strong>g en<br />
door een solidariteitsheff<strong>in</strong>g op overw<strong>in</strong>sten van<br />
energiebedrijven.<br />
> In de Najaarsnota heeft het kab<strong>in</strong>et aangekondigd<br />
een resterende dekk<strong>in</strong>gsopgave van 7,5 miljard euro<br />
<strong>in</strong> te vullen <strong>in</strong> het voorjaar van <strong>2023</strong>. In de ram<strong>in</strong>g<br />
is met dit laatste nog geen reken<strong>in</strong>g gehouden.<br />
Het overheidstekort piekt <strong>in</strong> <strong>2023</strong> en neemt<br />
daarna weer wat af. In <strong>2023</strong> loopt het tekort naar<br />
verwacht<strong>in</strong>g op naar 3,0% bbp, wat illustreert dat<br />
het begrot<strong>in</strong>gsbeleid sterk expansief is.<br />
> Naast de compensatiemaatregelen spelen ook<br />
de kosten voor de opvang van vluchtel<strong>in</strong>gen uit<br />
Oekraïne een rol. Doordat de meeste compensatiemaatregelen<br />
tijdelijk zijn, laat het tekort <strong>in</strong> 2024<br />
weer een dal<strong>in</strong>g zien, naar 1,4% bbp. In die z<strong>in</strong> kan<br />
2024 wellicht gezien kan worden als het eerste<br />
"normale" begrot<strong>in</strong>gsjaar s<strong>in</strong>ds de uitbraak van de<br />
pandemie. Hoewel de overheidsf<strong>in</strong>anciën niet zijn<br />
ontspoord door de coronarecessie, staan ze er<br />
<strong>in</strong>middels toch anders voor: <strong>in</strong> 2019 was er nog een<br />
begrot<strong>in</strong>gsoverschot van 1,8% bbp. <strong>De</strong> stijg<strong>in</strong>g van<br />
het begrot<strong>in</strong>gstekort is voor een belangrijk deel<br />
het gevolg van de uitgavenmaatregelen die <strong>in</strong> het<br />
coalitieakkoord zijn afgesproken, zoals extra<br />
middelen voor onderwijs, defensie en klimaat.<br />
> <strong>De</strong> schuld komt <strong>in</strong> 2022 naar verwacht<strong>in</strong>g uit<br />
op 50,2% bbp, ten opzichte van ruim 52% <strong>in</strong> het<br />
voorgaande jaar. Ook <strong>in</strong> <strong>2023</strong> leidt de hoge <strong>in</strong>flatie<br />
tot een lichte dal<strong>in</strong>g van de schuldquote, ondanks<br />
de geraamde lage bbp-groei en de verwachte<br />
stijg<strong>in</strong>g van het tekort naar 3% bbp. In 2024 daalt de<br />
schuldquote naar verwacht<strong>in</strong>g verder, naar 47,7%.<br />
<strong>De</strong> verwachte terugbetal<strong>in</strong>g van coronagerelateerd<br />
belast<strong>in</strong>guitstel heeft de komende jaren een licht<br />
neerwaarts effect op de overheidsschuld.<br />
> Hoewel de schuldquote de afgelopen jaren immuun<br />
leek te zijn voor ruim begrot<strong>in</strong>gsbeleid, kan deze bij<br />
aanhoudend stevige tekorten wel degelijk oplopen.<br />
Met een schuldniveau van 50% bbp als startpunt en<br />
een jaarlijks primair tekort van -2,4% bbp (zoals <strong>in</strong><br />
de ram<strong>in</strong>g voor <strong>2023</strong>), neemt de overheidsschuld<br />
dan <strong>in</strong> 10 jaar toe tot bijna 70% bbp.<br />
46<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Samenvatt<strong>in</strong>g: kerngegevens Nederlandse economie<br />
2021* 2022 <strong>2023</strong> 2024<br />
Internationale uitgangspunten<br />
Volume relevante wereldhandel 9,3 7,4 2,0 3,0<br />
Volume bbp VS 5,9 1,9 0,6 0,9<br />
Eurogebied 5,2 3,4 0,5 1,9<br />
Opkomende economieën 7,0 3,6 3,5 4,0<br />
Korte rente eurogebied (%) -0,5 0,4 2,9 2,7<br />
Lange rente Nederland (%) -0,3 1,4 2,3 2,3<br />
Eurokoers (USD) 1,18 1,05 1,03 1,03<br />
Concurrentenprijs 8,2 17,0 3,2 1,7<br />
Olieprijs (UK Brent <strong>in</strong> USD per vat) 70,8 100,4 86,4 79,7<br />
Grondstoffenprijzen exclusief energie (USD) 42,1 6,4 -10,8 0,7<br />
Volume bested<strong>in</strong>gen en productie<br />
Bruto b<strong>in</strong>nenlands product 4,9 4,2 0,8 1,6<br />
Particuliere consumptie 3,6 5,8 -0,3 1,8<br />
Overheidsbested<strong>in</strong>gen 4,3 0,0 3,4 3,0<br />
Bedrijfs<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen 4,7 5,5 -0,8 2,0<br />
Won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen 3,2 -0,2 -5,1 -3,7<br />
Uitvoer goederen en diensten 5,3 4,5 2,5 2,6<br />
b<strong>in</strong>nenlands geproduceerd 1,5 5,5 1,3 1,7<br />
wederuitvoer 10,6 3,1 4,0 3,8<br />
Invoer goederen en diensten 4,0 3,6 2,5 3,2<br />
b<strong>in</strong>nenlands verbruik -0,2 4,0 1,5 2,8<br />
Lonen en prijzen<br />
Contractloon bedrijven 2,0 2,9 5,0 4,2<br />
Loonvoet bedrijven 2,2 3,7 5,4 4,4<br />
Arbeidskosten per eenheid product bedrijven -1,2 2,1 4,6 3,1<br />
Prijs b<strong>in</strong>nenlands geproduceerde uitvoer 8,6 15,2 3,7 2,3<br />
Geharmoniseerde consumentenprijs<strong>in</strong>dex (HICP) 2,8 11,5 4,9 5,0<br />
Kern<strong>in</strong>flatie (HICP excl. energie en voed<strong>in</strong>g) 1,8 4,7 4,8 2,8<br />
Prijs<strong>in</strong>dex bestaande koopwon<strong>in</strong>gen 15,2 13,9 -3,1 -3,3<br />
Arbeidsmarkt<br />
Werkgelegenheid (personen, groei) 2,0 3,6 0,3 0,6<br />
Arbeidsaanbod (personen, groei) 1,3 3,0 1,0 0,4<br />
Werkloosheid (personen, x 1000) 408 360 431 415<br />
Werkloosheid (% beroepsbevolk<strong>in</strong>g) 4,2 3,6 4,2 4,0<br />
Collectieve sector en f<strong>in</strong>ancieel<br />
EMU-saldo (% bbp) -2,6 -1,0 -3,0 -1,4<br />
EMU-schuld (% bbp, o.b.v. ultimostand) 52,4 50,2 49,8 47,7<br />
Lopende reken<strong>in</strong>g (% bbp) 7,2 5,2 6,2 6,7<br />
Won<strong>in</strong>ghypotheken (o.b.v. ultimostand) 4,4 2,6 -0,2 -0,2<br />
Bancair krediet bedrijven (o.b.v. ultimostand)** 4,0 2,6 -0,3 0,2<br />
* Jaarcijfers zijn berekend uit seizoenvrije kwartaalcijfers en kunnen daarom marg<strong>in</strong>aal afwijken van de meest recente Nationale reken<strong>in</strong>gen.<br />
** Exclusief cash pool<strong>in</strong>g, gecorrigeerd voor securitisaties en reeksbreuken.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 47
<strong>De</strong> won<strong>in</strong>gmarkt en de bouwsector<br />
<strong>De</strong> won<strong>in</strong>gmarkt <strong>in</strong> Nederland<br />
Won<strong>in</strong>gvoorraad (peildatum 1 januari 2022)<br />
Huur2<br />
Koop2<br />
42,7%<br />
57,1%<br />
Oppervlakte<br />
< 70 m2<br />
16,7%<br />
18,4%<br />
Bouwjaar<br />
voor 1945<br />
Oppervlakte<br />
70-90 m2<br />
Oppervlakte<br />
90-150 m2<br />
17,6%<br />
46,1%<br />
Won<strong>in</strong>gvoorraad<br />
7.966.331<br />
23,4%<br />
40,8%<br />
Bouwjaar<br />
1945 - 1971<br />
Bouwjaar<br />
1945 - 2000<br />
Oppervlakte<br />
150+ m2<br />
19,6%<br />
17,4%<br />
Bouwjaar<br />
na 2000<br />
63,8% 36,2<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
Eengez<strong>in</strong>s<br />
Meergez<strong>in</strong>s<br />
Aantal won<strong>in</strong>gen naar WOZ-waarde, 2021<br />
Koopwon<strong>in</strong>gen<br />
Huurwon<strong>in</strong>gen<br />
tot € 100.000 24.500 0,5% 246.900 7,9%<br />
€ 100.000 - € 150.000 224.200 4,9% 790.500 25,4%<br />
€ 150.000 - € 200.000 630.000 13,8% 901.700 29,0%<br />
€ 200.000 - € 250.000 869.200 19,0% 536.800 17,3%<br />
€ 250.000 - € 300.000 812.800 17,7% 264.300 8,5%<br />
€ 300.000 - € 350.000 586.800 12,8% 132.600 4,3%<br />
€ 350.000 of meer 1.432.400 31,3% 238.100 7,7%<br />
Totaal 4.580.000 100% 3.110.900 100%<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
Toevoeg<strong>in</strong>gen aan de won<strong>in</strong>gvoorraad 2016-2020<br />
2016 2017 2018 2019 2020<br />
Toevoeg<strong>in</strong>gen totaal 85.668 90.614 93.561 98.073 92.840<br />
koop 33.402 34.242 40.123 43.987 40.108<br />
eengez<strong>in</strong>s 26.448 27.285 31.789 34.889 31.472<br />
appartement 6.954 6.957 8.334 9.098 8.636<br />
huur 38.312 43.888 50.466 50.585 50.353<br />
eengez<strong>in</strong>s 8.862 10.263 10.879 11.379 11.603<br />
appartement 29.450 33.625 39.587 39.206 38.750<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
48<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
40.000<br />
20.000<br />
20.000<br />
0<br />
0<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Nieuwbouw Bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
2014 2015 2017 2018 2019 2012 2013 2016 2020 2021<br />
Nieuwbouw<br />
Bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
> In 2021 zijn er ongeveer 71 duizend nieuwbouwwon<strong>in</strong>gen,<br />
tegen ruim 75 duizend afgegeven<br />
bouwvergunn<strong>in</strong>gen voor won<strong>in</strong>gen. In 2020 zijn<br />
er circa 10.000 won<strong>in</strong>gen door transformatie<br />
toegevoegd aan de won<strong>in</strong>gvoorraad.<br />
Gerealiseerde won<strong>in</strong>gen en verleende<br />
bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
> Omgebouwde kantoorpanden vormen al jaren<br />
de grootste bron van won<strong>in</strong>gen. In 2021 zijn 400<br />
kantoren omgebouwd tot 4050 huizen. Ook w<strong>in</strong>kels<br />
worden vaak omgebouwd. Zo werden er <strong>in</strong> 2021<br />
520 w<strong>in</strong>kels omgezet naar 1400 won<strong>in</strong>gen.<br />
Won<strong>in</strong>gen door transformatie<br />
15.000<br />
100.000<br />
80.000<br />
60.000<br />
40.000<br />
15.000<br />
12.000<br />
12.000<br />
9.000<br />
9.000<br />
6.000<br />
6.000<br />
3.000<br />
9455<br />
9455<br />
20.000<br />
0<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Nieuwbouw<br />
Bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
3.000<br />
0<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
0<br />
Bron: FD Research/CBS<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
> Het aantal won<strong>in</strong>gen dat de laatste jaren kon<br />
worden gerealiseerd wijkt niet significant af van het<br />
aantal afgegeven bouwvergunn<strong>in</strong>gen.<br />
> Hoewel het omkatten helpt de won<strong>in</strong>gvoorraad <strong>in</strong><br />
Nederland uit te breiden, was het slechts goed voor<br />
10% van de toevoeg<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2021. Nieuwbouw blijft<br />
verreweg het belangrijkst voor de groei van het<br />
aantal won<strong>in</strong>gen.<br />
Ombouwen van bedrijfspanden<br />
naar won<strong>in</strong>gen<br />
> <strong>De</strong> bouw van nieuwbouwwon<strong>in</strong>gen dreigt<br />
15.000<br />
vertraagd te worden, nu de Raad van State een<br />
streep 12.000 heeft gezet door de bouwvrijstell<strong>in</strong>g voor<br />
uitstoot van stikstof. Het doel van de overheid om<br />
9.000<br />
jaarlijks 100.000 huizen te bouwen komt daarmee<br />
onder spann<strong>in</strong>g te staan. Een andere manier om<br />
6.000<br />
aan won<strong>in</strong>gen te komen is het ombouwen van<br />
bedrijfspanden 3.000<br />
naar won<strong>in</strong>gen. Maar uit cijfers<br />
van het CBS blijkt dat dit omkatten van panden de<br />
0<br />
afgelopen jaren terugloopt.<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
9455<br />
Toevoeg<strong>in</strong>gen en onttrekk<strong>in</strong>gen aan de<br />
won<strong>in</strong>gvoorraad x 1000<br />
Overige<br />
toevoeg<strong>in</strong>gen<br />
Overige<br />
toevoeg<strong>in</strong>gen<br />
Won<strong>in</strong>gtransformaties<br />
Won<strong>in</strong>gtransformaties<br />
Nieuwbouw<br />
Nieuwbouw<br />
Totale<br />
won<strong>in</strong>gvoorraad<br />
<strong>in</strong> miljoenen<br />
Totale<br />
won<strong>in</strong>gvoorraad<br />
<strong>in</strong> miljoenen<br />
Onttrekk<strong>in</strong>gen<br />
(b.v. sloop)<br />
Onttrekk<strong>in</strong>gen<br />
(b.v. sloop)<br />
Bron: FD Research/CBS<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
117<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
102<br />
86 91 94<br />
99<br />
93 98<br />
117<br />
102<br />
80 79<br />
86 91 94<br />
99<br />
93 98<br />
80 79<br />
-40<br />
-40<br />
7,4 7,5 7,6 7,6 7,7 7,7 7,8 7,9 8,0 8,0<br />
7,4 7,5 7,6 7,6 7,7 7,7 7,8 7,9 8,0 8,0<br />
-31<br />
-31<br />
-27<br />
-27<br />
-26<br />
-26<br />
-41<br />
-41<br />
-36<br />
-36<br />
-20<br />
-20<br />
-22<br />
-22<br />
-19<br />
-19<br />
-18<br />
-18<br />
> In 2021 zijn er bijna 9500 won<strong>in</strong>gen gecreëerd uit<br />
bedrijfsvastgoed zoals kantoren en w<strong>in</strong>kels. Dat is<br />
het laagste aantal <strong>in</strong> 7 jaar.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 49<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Overige 102<br />
117<br />
94<br />
99<br />
93 98
Verhuisbeweg<strong>in</strong>gen<br />
Totaal aantal verhuisbeweg<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong>cl. Totaal 63.000 aantal verhuiz<strong>in</strong>gen verhuisbeweg<strong>in</strong>gen<br />
vanuit het buitenland<br />
<strong>in</strong>cl. 63.000 verhuiz<strong>in</strong>gen vanuit het buitenland<br />
1.167.000<br />
1.167.000 2021<br />
2021<br />
Starters<br />
Starters<br />
421.000<br />
Doorstromers<br />
Doorstromers<br />
683.000<br />
Starters naar huur Starters naar koop Doorstromers naar huur Doorstromers naar koop<br />
Starters naar huur Starters naar koop Doorstromers naar huur Doorstromers naar koop<br />
299.000<br />
299.000<br />
123.000<br />
123.000<br />
271.000<br />
271.000<br />
412.000<br />
412.000<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
> Het aantal verhuisbeweg<strong>in</strong>gen is een heel belangrijke <strong>in</strong>dicator voor branches<br />
zoals zonwer<strong>in</strong>g, won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g, de keukenbranche en dergelijke. Iedere<br />
nieuwbouwwon<strong>in</strong>g levert op dit moment ruim 15 verhuisbeweg<strong>in</strong>gen op,<br />
waarvan 36% door starters.<br />
Samenstell<strong>in</strong>g bevolk<strong>in</strong>g naar type huishouden<br />
Bevolk<strong>in</strong>g<br />
Bevolk<strong>in</strong>g<br />
17.591.000<br />
17.591.000 2022<br />
2022<br />
Huishoudens<br />
Huishoudens<br />
8.043.000<br />
Eenpersoonshuishoudens<br />
Eenpersoonshuishoudens<br />
(Echt)paar zonder k<strong>in</strong>deren<br />
(Echt)paar zonder k<strong>in</strong>deren<br />
(Echt)paar met k<strong>in</strong>deren<br />
(Echt)paar met k<strong>in</strong>deren<br />
Overige huishoudens<br />
Overige huishoudens<br />
39%<br />
39%<br />
29%<br />
29%<br />
25%<br />
25%<br />
7%<br />
7%<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
> Gemiddeld genomen omvatten huishoudens 2,2 personen, een getal dat al<br />
jaren een dalende trend te zien geeft.<br />
> <strong>De</strong> Primos-prognose is een trendprognose, die bepaald is op basis van<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de afgelopen jaren. In de periode 2022-2050 zal het aantal<br />
<strong>in</strong>woners met 2 miljoen toenemen tot 19,6 miljoen. Het aantal huishoudens<br />
neemt <strong>in</strong> dezelfde periode met 1,2 miljoen toe tot ruim 9,27 miljoen. In relatieve<br />
z<strong>in</strong> is de huishoudensgroei sterker dan de bevolk<strong>in</strong>gsgroei: 14,1% vs. 11,6%.<br />
50<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Koopwon<strong>in</strong>gen<br />
Voorraad koopwon<strong>in</strong>gen naar WOZ-waarde 2021<br />
Gron<strong>in</strong>gen<br />
Friesland<br />
Drenthe<br />
Overijsel<br />
Flevoland<br />
Gelderland<br />
Utrecht<br />
Noord-Holland<br />
Zuid-Holland<br />
Zeeland<br />
Noord-Brabant<br />
Limburg<br />
Nederland<br />
0% 20% 40% 60 80% 100%<br />
tot € 210.000 € 210.000 - € 300.000 vanaf € 300.000<br />
Bron: www.datawonen.nl<br />
Monitor markt koopwon<strong>in</strong>gen<br />
Dit dashboard geeft een overzicht van de meest recente stand van belangrijke <strong>in</strong>dicatoren<br />
op de koopwon<strong>in</strong>gmarkt. <strong>De</strong> gegevens worden ieder kwartaal bijgewerkt.<br />
Bron: CBS<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 51
Won<strong>in</strong>gtransacties<br />
> Het kadaster registreerde <strong>in</strong> november 2022 15.146 won<strong>in</strong>gtransacties,<br />
bijna 6 procent m<strong>in</strong>der dan een jaar eerder. In de eerste 11 maanden van 2022<br />
zijn 171.767 won<strong>in</strong>gen verkocht, ruim 16 procent m<strong>in</strong>der dan <strong>in</strong> dezelfde<br />
periode van 2021.<br />
Transacties bestaande koopwon<strong>in</strong>gen<br />
(%-verander<strong>in</strong>g ten opzichte van 1 jaar eerder)<br />
50<br />
25<br />
0<br />
-25<br />
-50<br />
2019 2020 2021 2022<br />
Bron: CBS<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g won<strong>in</strong>gverkopen geografisch<br />
(2 e kw. 2022 ten opzichte van dezelfde periode 2021)<br />
Categorie<br />
20% of hoger<br />
10 tot 20%<br />
5 tot 10%<br />
2,5 tot 5%<br />
0 tot 2,5%<br />
-2,5 tot 0%<br />
-5 tot -2,5%<br />
-10 tot -5%<br />
-20 tot -10%<br />
-20% of lager<br />
Bron: CBS<br />
52<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 53
54<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 55
1<br />
0<br />
2004 2010 2020 2022<br />
Hypotheekrente<br />
> Beg<strong>in</strong> 2022 lag de rente voor een hypotheek<br />
met een rentevaste periode van 10 jaar nog rond<br />
de 1%, tegen e<strong>in</strong>d 2022 rond de 4%. <strong>De</strong> stijg<strong>in</strong>g<br />
is het directe gevolg van de <strong>in</strong>terventies van de<br />
Europese Centrale Bank, die dit jaar <strong>in</strong> 4 stappen<br />
de beleidsrente met 2,5 procentpunt verhoogde.<br />
Gemiddelde hypotheekrente <strong>in</strong> %,<br />
10 jaar vast met NHG<br />
6<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g bruto- en nettomaandlast<br />
hypotheek gemiddelde koopwon<strong>in</strong>g<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
Bruto<br />
Netto<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
Beg<strong>in</strong> oorlog<br />
<strong>in</strong> Oekraïne<br />
+3%-pt<br />
0<br />
jan.<br />
1995<br />
Bron: FD Research/Jasper Dupont<br />
okt.<br />
2022<br />
1<br />
0<br />
2004 2010 2020 2022<br />
Bron: FD/<br />
> <strong>De</strong> rentestijg<strong>in</strong>g leidde direct tot grote<br />
verander<strong>in</strong>gen op de hypotheekmarkt:<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
- Waar beg<strong>in</strong> 2022 nog 70% van de<br />
consumenten voor een rentevaste periode<br />
van 20 jaar of langer koos, was dat e<strong>in</strong>d 2022<br />
teruggevallen tot maar 25%.<br />
- Vanwege de hogere rente kiezen m<strong>in</strong>der<br />
consumenten voor een afloss<strong>in</strong>gsvrije variant.<br />
1000<br />
> Meer rente betalen betekent fors hogere maandlasten,<br />
zo blijkt uit gegevens van het kadaster. <strong>De</strong><br />
stijg<strong>in</strong>g komt dan bijna volledig door de gestegen<br />
500<br />
hypotheekrente, omdat de huizenprijzen het<br />
afgelopen jaar fors afvlakten.<br />
0<br />
jan.<br />
1995<br />
okt.<br />
2022<br />
Bruto<br />
Netto<br />
Huizenprijzen <strong>in</strong> 2022<br />
> <strong>De</strong> dal<strong>in</strong>g van de huizenprijzen van de<br />
afgelopen maanden staat <strong>in</strong> direct verband<br />
met de buitengewoon snelle stijg<strong>in</strong>g van de<br />
hypotheekrente. Kopers stonden de afgelopen jaren<br />
<strong>in</strong> de rij voor een won<strong>in</strong>g, maar haken vaker af nu<br />
de hypotheekrente is gestegen. Door de hogere<br />
rente kunnen veel huizenzoekers m<strong>in</strong>der lenen en<br />
dus m<strong>in</strong>der bieden op een koopwon<strong>in</strong>g.<br />
> <strong>De</strong> NVM presenteerde beg<strong>in</strong> oktober de cijfers<br />
over het derde kwartaal van 2022 en die lieten<br />
er geen enkele twijfel over bestaan: de markt is<br />
veranderd. Huizenprijzen daalden gemiddeld 5,8<br />
procent ten opzichte van een kwartaal eerder en<br />
dat is de grootste kwartaaldal<strong>in</strong>g ooit gemeten. Op<br />
jaarbasis was er nog wel sprake van een stijg<strong>in</strong>g van<br />
2 procent. <strong>De</strong> oorzaken liggen voor de hand: sterk<br />
gestegen hypotheekrentes, een energiecrisis en een<br />
record<strong>in</strong>flatie. Ter vergelijk<strong>in</strong>g: op het dieptepunt<br />
van de crisis <strong>in</strong> 2013 daalden de huizenprijzen<br />
volgens het kadaster bijna 10 procent op jaarbasis.<br />
56 <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Na jaren van explosief stijgende huizenprijzen koelt de Nederlandse won<strong>in</strong>gmarkt<br />
snel af. <strong>De</strong> huizenprijzen zijn <strong>in</strong> november 2022 voor de vierde maand op<br />
rij gedaald. Bestaande koopwon<strong>in</strong>gen werden 1% m<strong>in</strong>der waard ten opzichte<br />
van oktober, de sterkste dal<strong>in</strong>g <strong>in</strong> ruim 8 jaar tijd. Gemeten op maandbasis<br />
moeten we teruggaan naar 2012, toen er voor het laatst sprake was van een<br />
prijsdal<strong>in</strong>g 4 maanden op rij.<br />
> Bestaande koopwon<strong>in</strong>gen waren <strong>in</strong> november 2022 4,9 procent duurder dan<br />
een jaar eerder. Een maand eerder bedroeg de stijg<strong>in</strong>g nog 7,8 procent. Het is de<br />
laagste prijs stijg<strong>in</strong>g jaar op jaar <strong>in</strong> ruim 6 jaar. Het betreft hier prijswijzig<strong>in</strong>gen<br />
van bestaande particuliere koopwon<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Nederland volgens onderzoek van<br />
het CBS en het kadaster.<br />
25<br />
Prijsontwikkel<strong>in</strong>g van bestaande koopwon<strong>in</strong>gen<br />
20<br />
(%-verander<strong>in</strong>g ten opzichte van 1 jaar eerder)<br />
15<br />
25<br />
10<br />
20<br />
5<br />
15<br />
0<br />
10<br />
2019 2020 2021 2022<br />
5<br />
0<br />
2019 2020 2021 2022<br />
Bron: CBS<br />
> <strong>De</strong> prijzen van bestaande koopwon<strong>in</strong>gen bereikten <strong>in</strong> juni 2013 een<br />
dieptepunt. Vervolgens was er sprake van een stijgende trend, tot augustus<br />
2022. S<strong>in</strong>dsdien is de prijs<strong>in</strong>dex 4 maanden op rij gedaald. Vergeleken met<br />
het dal <strong>in</strong> juni 2013 waren de prijzen <strong>in</strong> november bijna 95 procent hoger.<br />
<strong>De</strong> gemiddelde transactieprijs van een won<strong>in</strong>g was <strong>in</strong> november € 423.124.<br />
Prijs<strong>in</strong>dex bestaande koopwon<strong>in</strong>gen (2015 = 100%)<br />
200<br />
175<br />
150<br />
125 200<br />
100 175<br />
150<br />
2019 2020 2021 2022<br />
125<br />
Bron: CBS<br />
100<br />
2019 2020 2021 2022<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 57
Ontwikkel<strong>in</strong>g won<strong>in</strong>gverkopen geografisch<br />
(2 e kw. 2022 ten opzichte van dezelfde periode 2021)<br />
Transactieprijs<br />
200.000 tot 250.000 euro<br />
250.000 tot 300.000 euro<br />
300.000 tot 350.000 euro<br />
350.000 tot 400.000 euro<br />
400.000 euro of meer<br />
Bron: CBS<br />
Huizenprijzen – verwacht<strong>in</strong>g voor de komende 2 jaar<br />
> Verschillende economen en analisten verwachten dat de prijzen b<strong>in</strong>nenkort<br />
ook op jaarbasis zullen dalen:<br />
- <strong>De</strong> Nederlandsche Bank (DNB) voorspelde <strong>in</strong> december 2022 dat de<br />
huizenprijzen zowel <strong>in</strong> <strong>2023</strong> als <strong>in</strong> 2024 met 3% zullen dalen, waar men<br />
eerder nog een groei voorzag. Belangrijkste oorzaak van de aanpass<strong>in</strong>g:<br />
de stijg<strong>in</strong>g van de hypotheekrente verloopt sneller dan verwacht.<br />
- Ook economen van de Rabobank voorzien een dal<strong>in</strong>g van de<br />
huizenprijzen, met gemiddeld 3,1% <strong>in</strong> <strong>2023</strong>.<br />
- ABN AMRO verwacht voor <strong>2023</strong> een prijsdal<strong>in</strong>g van 2,5%.<br />
58<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Normaliter is een dip op de huizenmarkt slecht<br />
voor het vertrouwen en daarmee de consumptie van<br />
huishoudens. Toch ziet DNB <strong>in</strong> 2024 weer een lichte<br />
groei van de consumptie, na een krimp <strong>in</strong> <strong>2023</strong>.<br />
> <strong>De</strong> stijg<strong>in</strong>g van de beleidsrente van de Europese<br />
Centrale Bank en de doorwerk<strong>in</strong>g daarvan <strong>in</strong> de<br />
hypotheekrente zijn <strong>in</strong> Nederland heel belangrijke<br />
elementen <strong>in</strong> wat wel de monetaire transmissie<br />
wordt genoemd: het afkoelen van de economie. <strong>De</strong><br />
<strong>in</strong>flatie zal volgens DNB desondanks de komende 2<br />
jaar rond de 5% blijven schommelen, ruim boven de<br />
doelstell<strong>in</strong>g van 2% van de Europese Centrale Bank.<br />
Economische modellen voor het voorspellen van de<br />
prijsbeweg<strong>in</strong>gen op de won<strong>in</strong>gmarkt zijn overigens<br />
tot dusver niet al te betrouwbaar gebleken.<br />
Nationale hypotheekschuld<br />
> Uit cijfers van het CBS blijkt dat de nationale<br />
hypotheekschuld <strong>in</strong> het tweede kwartaal van 2022<br />
is opgelopen tot 804 miljard euro. Ten opzichte van<br />
het eerste kwartaal steeg de hypotheekschuld met<br />
10,6 miljard euro.<br />
> <strong>De</strong> hypotheekschuld loopt al jaren op, maar groeit<br />
m<strong>in</strong>der hard dan de omvang van de economie.<br />
Ook <strong>in</strong> het tweede kwartaal van 2022 was dat het<br />
geval. Beg<strong>in</strong> dit jaar was de hypotheekschuld nog 90,2<br />
procent van het bruto b<strong>in</strong>nenlands product. In het<br />
tweede kwartaal was dat 89,4 procent. <strong>De</strong> zogeheten<br />
schuldquote is nu op het laagste punt s<strong>in</strong>ds 2004.<br />
Nationale hypotheekschuld (<strong>in</strong> % bnp)<br />
100<br />
95<br />
90<br />
85<br />
80<br />
2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Bron: CBS<br />
Overwaarde<br />
> Eigenaren van de meeste Nederlandse koopwon<strong>in</strong>gen<br />
kunnen een prijsdal<strong>in</strong>g wel aan, zo<br />
blijkt uit onderzoek van taxatiebedrijf Calcasa.<br />
Uit een analyse van ongeveer 3 miljoen verkochte<br />
won<strong>in</strong>gen s<strong>in</strong>ds 1993 blijkt dat de gemiddelde<br />
overwaarde per won<strong>in</strong>g ruim € 175.000 bedraagt.<br />
In totaal hebben deze won<strong>in</strong>gen een overwaarde<br />
van € 500 miljard. Hoe recenter de aankoop van de<br />
won<strong>in</strong>g, hoe kle<strong>in</strong>er de overwaarde logischerwijs<br />
is. Alleen bij won<strong>in</strong>gen gekocht tussen 2009 en<br />
2013, tijdens de dip <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>gmarkt, ligt de<br />
overwaarde wat hoger. Won<strong>in</strong>gen gekocht <strong>in</strong> 2017<br />
hebben ongeveer dezelfde overwaarde als die<br />
gekocht <strong>in</strong> 2008.<br />
> Won<strong>in</strong>gen met de meeste overwaarde zijn vooral<br />
te v<strong>in</strong>den <strong>in</strong> de regio’s Amsterdam, Utrecht en<br />
Haarlem. In Aerdenhout, gemeente Bloemendaal,<br />
hebben huizen met € 634.000 gemiddeld de hoogste<br />
overwaarde. In Limburgse gemeenten zijn de<br />
won<strong>in</strong>gen met de laagste overwaarde te v<strong>in</strong>den.<br />
> In Nederland hebben won<strong>in</strong>gen die voor de oorlog<br />
zijn gebouwd de meeste overwaarde. Vooral als<br />
ze vrijstaand zijn. Relatief gezien hebben huizen<br />
uit de jaren 80 de meeste overwaarde opgebouwd.<br />
Daarvan steeg de waarde s<strong>in</strong>ds de aankoop met<br />
gemiddeld 42 procent.<br />
Prognoses won<strong>in</strong>gbehoefte<br />
> Op basis van de Primos (ABF-rapport over de<br />
groei van de bevolk<strong>in</strong>g, het aantal huishoudens en<br />
de won<strong>in</strong>gbehoefte) is er <strong>in</strong> 2022 naar schatt<strong>in</strong>g een<br />
tekort van 315.000 won<strong>in</strong>gen (3,9 procent van de<br />
totale won<strong>in</strong>gvoorraad), een verdere stijg<strong>in</strong>g ten<br />
opzichte van 2021, waar<strong>in</strong> het tekort nog geschat<br />
werd op 279.000 won<strong>in</strong>gen (3,5 procent van de<br />
won<strong>in</strong>gvoorraad). <strong>De</strong> recente bevolk<strong>in</strong>gsgroei<br />
door Oekraïense vluchtel<strong>in</strong>gen is nog niet <strong>in</strong> de<br />
bereken<strong>in</strong>g meegenomen. Voor een gezonde markt<br />
is volgens experts een won<strong>in</strong>gtekort nodig van<br />
2 procent. Om dat te bereiken, zijn er onmiddellijk<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 59
150.000 nieuwe won<strong>in</strong>gen nodig <strong>in</strong> de regio’s<br />
waar de druk op de won<strong>in</strong>gmarkt het hoogst is,<br />
voornamelijk <strong>in</strong> het westen van het land.<br />
> <strong>De</strong> afgelopen 15 jaar groeide het aandeel van<br />
de bevolk<strong>in</strong>g dat <strong>in</strong> de Randstad woont met<br />
1,5 procentpunt tot 42,4 procent. <strong>De</strong> verwacht<strong>in</strong>g<br />
is overigens dat over nog eens 15 jaar 44,3 procent<br />
van de bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Randstad woont. Dat komt<br />
vooral door de komst van buitenlandse migranten,<br />
de natuurlijke aanwas en doordat er relatief veel<br />
jonge mensen <strong>in</strong> de Randstad wonen.<br />
Prognose won<strong>in</strong>gtekorten tot 2050<br />
0<br />
> Om aan die groei tegemoet te komen én het<br />
won<strong>in</strong>gtekort <strong>in</strong> te lopen, zijn er de komende<br />
15 jaar naar verwacht<strong>in</strong>g 1.213.000 nieuwe<br />
won<strong>in</strong>gen nodig, als wordt uitgegaan van de<br />
sloop van 184.000 won<strong>in</strong>gen.<br />
> Het doel van m<strong>in</strong>ister Hugo de Jonge (Volkshuisvest<strong>in</strong>g<br />
en Ruimtelijke Orden<strong>in</strong>g) is om tot en met<br />
2030 100.000 won<strong>in</strong>gen per jaar bij te bouwen:<br />
14.000 won<strong>in</strong>gen méér dan er <strong>in</strong> de afgelopen jaren<br />
gemiddeld bij kwamen. Dat zou onder meer moeten<br />
lukken door de bouw van jaarlijks 15.000 flexwon<strong>in</strong>gen.<br />
<strong>De</strong> bouw kampt met personeelsproblemen<br />
bij gemeenten, <strong>in</strong>gewikkelde projectontwikkel<strong>in</strong>g en<br />
lange procedures.<br />
-50.000<br />
-100.000<br />
-150.000<br />
-200.000<br />
-250.000<br />
-300.000<br />
-350.000<br />
2022 2025 2030 2035 2040 2045 2050<br />
Bron: NRC 22092022/ABF research - Primos-prognose 2022<br />
> In oktober 2022 maakten woonm<strong>in</strong>ister Hugo<br />
de Jonge en de twaalf prov<strong>in</strong>cies het voornemen<br />
kenbaar om tot een versnell<strong>in</strong>g van de won<strong>in</strong>gbouw<br />
<strong>in</strong> Nederland te willen komen. Afgelopen 10 jaar<br />
lag de won<strong>in</strong>gproductie op zo'n 60.000 per jaar,<br />
maar die zou richt<strong>in</strong>g de 110.000 moeten gaan om<br />
de plannen te realiseren. Het doel is om 917.193<br />
won<strong>in</strong>gen te bouwen tussen 2022 en 2030.<br />
> Het won<strong>in</strong>gtekort is een bewegend getal, dat<br />
afhangt van allerlei variabelen, zoals de groei van de<br />
bevolk<strong>in</strong>g. Naar verwacht<strong>in</strong>g wonen er <strong>in</strong> 2050 ruim<br />
19,5 miljoen mensen <strong>in</strong> Nederland.<br />
Het aantal huishoudens groeit de komende 15 jaar<br />
nog harder, naar verwacht<strong>in</strong>g met 10,6 procent, van<br />
8,1 miljoen dit jaar naar bijna 9 miljoen. Dat komt<br />
vooral door de groei van het aantal alleenstaanden<br />
(560.000), het aantal gez<strong>in</strong>nen (80.000), het aantal<br />
eenoudergez<strong>in</strong>nen, (68.000) en het aantal paren<br />
zonder k<strong>in</strong>deren (150.000). <strong>De</strong> groei van het aantal<br />
alleenstaanden en paren zonder k<strong>in</strong>deren wordt<br />
gel<strong>in</strong>kt aan de vergrijz<strong>in</strong>g: dit zijn vooral ouderen.<br />
60<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Aantal (geplande) nieuwbouwwon<strong>in</strong>gen x 1000<br />
120<br />
120<br />
100<br />
Historisch<br />
Historisch<br />
Gepland<br />
Gepland<br />
100<br />
80<br />
80<br />
60<br />
60<br />
40<br />
40<br />
20<br />
20<br />
0<br />
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030<br />
0<br />
Bron: FD Research/M<strong>in</strong>iserie van BZK<br />
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030<br />
> Bijna een derde van de nieuw te bouwen won<strong>in</strong>gen moet sociale huur worden.<br />
Zo'n 37% dient <strong>in</strong> het middensegment te vallen, waarbij grofweg de helft<br />
huurwon<strong>in</strong>gen zijn en de helft koopwon<strong>in</strong>gen.<br />
Aantal nieuwbouwwon<strong>in</strong>gen tot 2030 per prov<strong>in</strong>cie x 1000<br />
28<br />
184<br />
18<br />
18<br />
28<br />
14<br />
235<br />
235<br />
17<br />
17<br />
184<br />
39<br />
39<br />
84<br />
84<br />
131<br />
131<br />
100<br />
100<br />
27<br />
27<br />
42<br />
42<br />
14<br />
Betaalbare won<strong>in</strong>gen<br />
Sociale huurwon<strong>in</strong>gen<br />
Betaalbare<br />
(tot € 763,47<br />
won<strong>in</strong>gen<br />
per maand)<br />
Huurwon<strong>in</strong>gen<br />
Sociale huurwon<strong>in</strong>gen<br />
middensegment<br />
(van<br />
(tot € 763,47<br />
763,47<br />
per<br />
tot<br />
maand)<br />
€ 1000 per maand)<br />
Koopwon<strong>in</strong>gen<br />
Huurwon<strong>in</strong>gen middensegment<br />
tot NHG-grens<br />
(€<br />
(van<br />
355.000)<br />
€ 763,47 tot € 1000 per maand)<br />
Overige<br />
Koopwon<strong>in</strong>gen<br />
won<strong>in</strong>gen<br />
tot NHG-grens<br />
(€ 355.000)<br />
Overige won<strong>in</strong>gen<br />
Bron: FD Research/M<strong>in</strong>isterie van BZK<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 61
Meer dan 4<br />
> In de Tweede Kamer nemen tegelijkertijd de<br />
zorgen toe dat de ambitie om tot 2030 gemiddeld<br />
100.000 won<strong>in</strong>gen per jaar te bouwen steeds<br />
moeilijker te verwezenlijken is. M<strong>in</strong>ister <strong>De</strong><br />
Jonge heeft toegezegd na het kerstreces met een<br />
plan van aanpak te komen om de won<strong>in</strong>gbouw<br />
te versnellen. Dat plan richt zich vooral op<br />
de lange aanlooptijd voordat bouwprojecten<br />
van de grond komen, het “sneller, slimmer<br />
en efficiënter <strong>in</strong>richten van de processen en<br />
procedures bij won<strong>in</strong>gbouwontwikkel<strong>in</strong>g”. Op<br />
de korte termijn biedt dat echter we<strong>in</strong>ig soelaas,<br />
nieuwbouwprojecten die nu door oplopende kosten<br />
en rente <strong>in</strong> gevaar komen, hebben de procedures<br />
vaak al doorlopen.<br />
70% van alle<br />
nieuwbouw zou uit<br />
eengez<strong>in</strong>swon<strong>in</strong>gen<br />
moeten bestaan<br />
> <strong>Branche</strong>organisaties Won<strong>in</strong>gBouwersNL en<br />
NEPROM onderzochten wat de woonwensen zijn van<br />
starters en doorstromers. Reken<strong>in</strong>g houdend met deze<br />
wensen zou volgens de onderzoekers 70% van alle<br />
nieuwbouw uit eengez<strong>in</strong>swon<strong>in</strong>gen moeten be staan.<br />
Meer dan een derde van de starters is op zoek naar<br />
een won<strong>in</strong>g buiten het centrum van een stad, de<br />
helft daarvan zou daar het liefst een appartement<br />
betrekken. Buiten de steden gaat de voorkeur <strong>in</strong><br />
grotere mate uit naar eengez<strong>in</strong>swon<strong>in</strong>gen.<br />
> <strong>De</strong> starters zouden deels kunnen gaan wonen <strong>in</strong><br />
de huurappartementen buiten het centrum van een<br />
stad die doorstromers achter zouden willen laten.<br />
> Ouderen vormen met 10% de kle<strong>in</strong>ste groep<br />
onder de 1,7 miljoen mensen die volgens het<br />
onderzoek actief op zoek zijn naar een won<strong>in</strong>g.<br />
Zij zouden veelal hun eengez<strong>in</strong>skoopwon<strong>in</strong>g het<br />
liefst willen <strong>in</strong>ruilen voor een huurappartement.<br />
Betaalbaarheid won<strong>in</strong>gen<br />
> Een alleenstaande met een modaal <strong>in</strong>komen kan<br />
zich nog slechts 1% van het totale won<strong>in</strong>gaanbod<br />
veroorloven. Vier jaar geleden was dit nog 6%. Ook<br />
tweeverdieners met een modaal <strong>in</strong>komen moeten<br />
goed zoeken op de won<strong>in</strong>gmarkt: voor hen is 20%<br />
van het huizenaanbod betaalbaar. Volgens <strong>De</strong><br />
Hypotheker, de grootste hypotheekadviseur van<br />
Nederland, is het krappe aanbod vooral te wijten<br />
aan een stijg<strong>in</strong>g van de hypotheekrente.<br />
Betaalbaarheid van huizen voor kopers<br />
met een modaal <strong>in</strong>komen<br />
(% van het totale aanbod)<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
46,2<br />
Tweeverdieners<br />
2018 2019 2020 2021 2022<br />
Bron: FD 18082022/<strong>De</strong> Hypotheker<br />
> Voor een alleenstaande met een modaal <strong>in</strong>komen<br />
(€ 38.000 <strong>in</strong> 2022) is het aanbod van won<strong>in</strong>gen de<br />
afgelopen jaren steeds krapper geworden. Voor<br />
tweeverdieners kwamen vorig jaar wel meer huizen<br />
b<strong>in</strong>nen bereik, omdat er bij de <strong>in</strong>komenstoets voor<br />
een hypotheek meer van het tweede <strong>in</strong>komen<br />
mocht worden meegerekend.<br />
> Met een marktrente van 3,6% voor een 10-jarige<br />
len<strong>in</strong>g kan een alleenstaande won<strong>in</strong>gzoeker een<br />
hypotheek van maximaal € 171.000 afsluiten.<br />
Vorig jaar was dat nog € 188.000. Een alleenstaande<br />
heeft alleen <strong>in</strong> Limburg en Gron<strong>in</strong>gen <strong>De</strong>n Haag nog enige<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
kans op een koopwon<strong>in</strong>g. Daar is circa 5% van de<br />
voorraad beschikbaar.<br />
Alleenstaanden<br />
7,5 6,3 4,7<br />
Meer dan 60<br />
40-60<br />
20-40<br />
10-20<br />
0-10<br />
35,0<br />
32,0<br />
Stijg<strong>in</strong>g doordat tweede<br />
<strong>in</strong>komen meer mag meetellen<br />
36,2<br />
3,3<br />
Amsterdam<br />
Rotterdam<br />
Utrecht<br />
1,0<br />
20,2<br />
62<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
<strong>De</strong>n Haag<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Rotterdam<br />
Utrecht<br />
0<br />
7,5 6,3 4,7<br />
3,3<br />
1,0<br />
2018 2019 2020 2021 2022<br />
Won<strong>in</strong>gen beschikbaar voor<br />
alleenstaanden met een modaal <strong>in</strong>komen<br />
(<strong>in</strong> % van totale aanbod)<br />
Won<strong>in</strong>gen beschikbaar voor<br />
tweeverdieners met een modaal <strong>in</strong>komen<br />
(<strong>in</strong> % van het totale aanbod)<br />
Meer dan 4<br />
3-4<br />
2-3<br />
1-2<br />
0-1<br />
Meer dan 60<br />
40-60<br />
20-40<br />
10-20<br />
0-10<br />
Amsterdam<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Rotterdam<br />
Utrecht<br />
Amsterdam<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Rotterdam<br />
Utrecht<br />
Bron: FD 18082022/<strong>De</strong> Hypotheker<br />
Bron: FD 18082022/<strong>De</strong> Hypotheker<br />
> <strong>De</strong> Hypotheker gaat voor een modaal <strong>in</strong>komen<br />
van tweeverdieners uit van € 65.000 euro, wat het<br />
mogelijk maakt een hypotheek van € 304.000 euro<br />
af te sluiten. Dat was vorig jaar nog € 40.000 meer.<br />
Voor deze groep is er vooral <strong>in</strong> de prov<strong>in</strong>cie Utrecht<br />
we<strong>in</strong>ig aanbod. <strong>De</strong> m<strong>in</strong>ste keuze is er <strong>in</strong> Amsterdam,<br />
met nog geen 8% van de won<strong>in</strong>gen.<br />
> <strong>De</strong> stijg<strong>in</strong>g tot het <strong>in</strong>komen dat nodig is voor een<br />
starterswon<strong>in</strong>g is veel hoger dan de loonstijg<strong>in</strong>g.<br />
Huizenprijzen stegen hard en starters profiteren<br />
nu m<strong>in</strong>der van de hypotheekrenteaftrek, terwijl de<br />
Meer dan 4<br />
leennormen voor hen strenger worden.<br />
3-4<br />
2-3<br />
1-2<br />
0-1<br />
Amsterdam<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Rotterdam<br />
Utrecht<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 63
1000<br />
500<br />
jan. 2015 okt. 2022<br />
Bereikbaarheid won<strong>in</strong>g voor starters<br />
(gemiddelde bedragen x 1000)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
80<br />
50<br />
70<br />
40<br />
Gemiddeld<br />
jaarsalaris<br />
Inkomen<br />
nodig voor<br />
f<strong>in</strong>ancieren<br />
starterswon<strong>in</strong>g<br />
Besteedbaar<br />
Inkomen<br />
nodig<br />
<strong>in</strong>komen<br />
voor<br />
f<strong>in</strong>ancieren<br />
per<br />
huishouden<br />
starterswon<strong>in</strong>g<br />
Gemiddelde huurprijzen<br />
(per m2/maand)<br />
26<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
Amsterdam<br />
Utrecht<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
Rotterdam<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Gemiddeld<br />
Nederland<br />
60<br />
30<br />
jan.<br />
2003<br />
50<br />
Bron: FD Research/ESB, Rabobank<br />
40<br />
Huren versus kopen<br />
> Huren is vaak duur, maar de rentestijg<strong>in</strong>g maakt<br />
30<br />
jan.<br />
kopen 2003 evenm<strong>in</strong> goedkoop. Zowel kopers 2022als<br />
2000<br />
huurders betalen nu al meer dan een half (bruto)<br />
modaal <strong>in</strong>komen aan woonlasten.<br />
Vergelijk<strong>in</strong>g maandelijkse woonlasten<br />
1500<br />
(huur- en koopwon<strong>in</strong>g van 100 m2)<br />
2000<br />
1000<br />
mei<br />
2022<br />
mei<br />
Gemiddeld<br />
jaarsalaris<br />
Besteedbaar<br />
<strong>in</strong>komen<br />
per<br />
huishouden<br />
Koop<br />
Huur<br />
10<br />
1ste kw<br />
2011<br />
Bron: FD Research/Pararius<br />
Utiliteitsbouw<br />
Kerncijfers utiliteitsbouw 2020-2022<br />
Gereedgekomen<br />
Sloop<br />
aantal, dzd<br />
aantal, dzd<br />
2020 2021<br />
11,1<br />
4,0<br />
14.0<br />
4,7<br />
2021 2022<br />
kw. 2 kw. 3 kw. 4 kw. 1 kw. 2<br />
Gebouwenvoorraad1 aantal, dzd 1.158 1.168 1.163 1.165 1.168 1.172<br />
Vergunn<strong>in</strong>gen2<br />
(nieuwbouw)<br />
3,2<br />
1,3<br />
3,1<br />
1,0<br />
4,4<br />
1,2<br />
3,9<br />
1,3<br />
1.173<br />
mld. euro 2,9 3,4 0,9 0,9 0,9 0,7 0,7<br />
Invester<strong>in</strong>gen mln. euro 23,0 23,3 7,2 5,8 7,1 7,2 8,2<br />
Bouwsom3<br />
Nieuwbouw<br />
Niet-nieuwbouw<br />
mln. euro<br />
mln. euro<br />
mln. euro<br />
6.724<br />
4.601<br />
2.157<br />
7.391<br />
5.170<br />
2.221<br />
1.653<br />
1.107<br />
546<br />
1.970<br />
1.430<br />
540<br />
3de kw<br />
2022<br />
1.861<br />
1.217<br />
644<br />
1.706<br />
1.184<br />
522<br />
3,0<br />
1,0<br />
2.087<br />
1.262<br />
1 ultimo 2 een vergunn<strong>in</strong>g kan op meerdere gebouwen betrekk<strong>in</strong>g hebben 3 waarde van verleende bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
825<br />
1500<br />
Koop<br />
Huur<br />
Bron: Bouwend Nederland/CBS<br />
500<br />
jan. 2015 okt. 2022<br />
1000<br />
26<br />
Amsterdam<br />
24<br />
500<br />
jan. 2015 okt. 2022<br />
22 Bron: FD Research/ Jasper du Pont o.b.v. Pararius en kadaster<br />
20<br />
Utrecht<br />
> <strong>De</strong>sondanks blijft het op de huurmarkt nog altijd<br />
18<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
Rotterdam<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
Amsterdam<br />
Gemiddeld<br />
Nederland<br />
26 dr<strong>in</strong>gen, vooral <strong>in</strong> de grote steden. In Amsterdam<br />
16<br />
24 stegen de huren volgens huurplatform Pararius,<br />
14<br />
na een dip tijdens de coronacrisis, met 10% <strong>in</strong> het<br />
22<br />
12<br />
derde kwartaal van 2022. Buiten de grote steden<br />
20<br />
10<br />
groeien de huren volgens het huurplatform lang niet<br />
1ste kw<br />
18<br />
2011<br />
3de kw<br />
2022<br />
Utrecht<br />
<strong>De</strong>n Haag<br />
Rotterdam<br />
E<strong>in</strong>dhoven<br />
meer zo hard. <strong>De</strong> huurprijzen per m2/maand zijn <strong>in</strong><br />
16<br />
Gemiddeld<br />
de grote steden hoog, met Amsterdam als koploper.<br />
14<br />
Nederland<br />
> Bedrijven <strong>in</strong> de bouwketen ervaren problemen<br />
vanwege prijsstijg<strong>in</strong>gen en lever<strong>in</strong>gen. Ten<br />
opzichte van de vorige met<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 2021 zijn met<br />
name energiekosten een nieuwe uitdag<strong>in</strong>g<br />
voor ondernem<strong>in</strong>gen. Algemeen gebruikte<br />
bouwmaterialen en specialistische bouwmaterialen<br />
zijn net als (componenten van) <strong>in</strong>stallaties<br />
schaars, waardoor problemen <strong>in</strong> de ontwerpfase,<br />
projectvoorbereid<strong>in</strong>g of -uitvoer<strong>in</strong>g ontstaan.<br />
> Prijsstijg<strong>in</strong>gen van materialen of het niet<br />
(tijdig) beschikbaar zijn van materialen leiden tot<br />
aanpass<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de prijs tijdens de uitvoer<strong>in</strong>g van<br />
het project en tot uitgestelde oplever<strong>in</strong>gen.<br />
64<br />
12<br />
10<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |<br />
1ste kw<br />
2011<br />
3de kw<br />
2022
Bouwsector<br />
> <strong>De</strong> Nederlandse economie is volgens de eerste<br />
bereken<strong>in</strong>g van het CBS <strong>in</strong> het derde kwartaal<br />
van 2022 met 0,2% gedaald ten opzichte van het<br />
tweede kwartaal. <strong>De</strong>ze dal<strong>in</strong>g komt vooral door<br />
een dal<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> won<strong>in</strong>gen en<br />
<strong>in</strong>frastructuur. <strong>De</strong> toegevoegde waarde van de<br />
bouw steeg <strong>in</strong> het derde kwartaal van 2022 ten<br />
opzichte van hetzelfde kwartaal <strong>in</strong> 2021 met 2%.<br />
> <strong>De</strong> conjunctuur<strong>in</strong>dicatoren laten ten opzichte van<br />
het eerste halfjaar voor de gehele bouwketen een<br />
neergaande trend zien. Zo zijn de orderportefeuilles<br />
bij alle schakels <strong>in</strong> de keten gedaald ten opzichte van<br />
de voorjaarsmet<strong>in</strong>g. <strong>De</strong> gemiddelde werkvoorraad<br />
komt uit op 9,8 maanden, 1,2 maanden lager dan<br />
een half jaar geleden. Ook zijn de ondernemers<br />
<strong>in</strong> de bouwketen m<strong>in</strong>der optimistisch over de<br />
verwachte ontwikkel<strong>in</strong>g rondom het personeelbestand<br />
en de omzet.<br />
> Bij de bouwbedrijven is de omzet <strong>in</strong> het derde<br />
kwartaal van 2022 lager dan <strong>in</strong> het tweede, terwijl<br />
de omzet bij de <strong>in</strong>stallatiebedrijven licht is gestegen.<br />
<strong>De</strong> omzetontwikkel<strong>in</strong>g bij de <strong>in</strong>genieurs- en<br />
architectenbureaus is bekend tot en met het tweede<br />
kwartaal. Bij de <strong>in</strong>genieursbureaus is de omzet <strong>in</strong> de<br />
laatste drie kwartalen gestegen. Bij de architectenbureaus<br />
steeg de omzet <strong>in</strong> het tweede kwartaal weer<br />
licht, na een dal<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de voorgaande kwartalen.<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g (voor het seizoen<br />
gecorrigeerde) omzet bouwketen<br />
(2016 = 100%) tegen lopende prijzen<br />
160<br />
150<br />
140<br />
130<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Bouwbedrijven<br />
Installatiebedrijven<br />
Architectenbureaus<br />
Ingenieursbureaus<br />
Bron: EIB/CBS<br />
Dashboard conjunctuur bouwketen<br />
Dashboard conjunctuur bouwketen<br />
Orderportefeuille<br />
Maanden<br />
nov t.o.v. mei 2016-5 t/m 2022-11<br />
Architectenbureaus<br />
4,7<br />
5,9<br />
Ingenieursbureaus<br />
Bouwbedrijven<br />
Installatiebedrijven<br />
Totaal<br />
6,5<br />
10,4<br />
10,5<br />
9,8<br />
6,8<br />
10,5<br />
12,5<br />
11<br />
0 3 6 9 12 15<br />
Architectenbureaus<br />
Afname % Toename<br />
-22<br />
-16<br />
Verwacht<strong>in</strong>g van bedrijven over de omzet 4e kwartaal<br />
Saldo<br />
nov t.o.v. mei 2016-5 t/m 2022-11<br />
10 8<br />
-20<br />
15<br />
Ingenieursbureaus<br />
-8<br />
32<br />
16<br />
37<br />
54<br />
Bouwbedrijven<br />
-10<br />
-7<br />
14<br />
11<br />
8<br />
12<br />
Installatiebedrijven<br />
-19<br />
-6<br />
13<br />
57<br />
45<br />
60<br />
Totaal<br />
-14 -7 15<br />
31<br />
-40 -20 0 20 40 60 80<br />
24<br />
36<br />
Sterke afname (meer dan 5%) Lichte afname (2,5%-5%) Lichte toename (2,5%-5%) Sterke toename (meer dan 5%)<br />
Bron: EIB/Monitor bouwketen najaar 2022<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 65
66<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> 2021 <strong>2023</strong> |
Retail<br />
Overzicht algemeen<br />
Tot de detailhandel behoren bedrijven die goederen verkopen aan consumenten (exclusief<br />
auto's, motorfietsen en caravans). Dit kunnen zowel nieuwe als tweedehands goederen<br />
zijn. Omdat detailhandelsconcepten steeds meer bestaan uit een comb<strong>in</strong>atie van de<br />
verkoop van goederen en diensten, wordt <strong>in</strong> bredere z<strong>in</strong> ook de term retail gebruikt. <strong>De</strong><br />
detailhandel is <strong>in</strong> de bedrijfskolom van grondstoffen tot de consument de laatste schakel.<br />
<strong>De</strong> belangrijkste vormen van de detailhandel zijn w<strong>in</strong>kelverkoop, ambulante handel (zoals<br />
markten) en webw<strong>in</strong>kels. <strong>De</strong>ze kunnen afzonderlijk (s<strong>in</strong>gle channel) of <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie<br />
(multichannel) worden <strong>in</strong>gezet.<br />
Omzet retail<br />
Omzet ex btw<br />
2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto omzet <strong>in</strong> M€ 105.058 110.621 114.474 119.469 127.346 133.684<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> % versus vorig jaar 2,6% 5,3% 3,5% 4,4% 6,6% 5,0%<br />
Bron: Retail Insiders, ram<strong>in</strong>g Panteia o.b.v. CBS/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g omzet retail ten opzichte van<br />
dezelfde maand <strong>in</strong> het voorafgaande jaar<br />
In % t.o.v. voorgaand jaar 2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Januari 3,0 5,1 2,8 4,7 -8,0 16,8<br />
Februari 1,4 3,0 4,0 8,1 -5,7 15,3<br />
Maart 4,7 3,6 0,9 0,9 8,9 9,2<br />
> Het exploitatiebeeld geeft <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de hoogte van<br />
de brutow<strong>in</strong>stmarge en het aandeel van belangrijke<br />
kostenposten als personeel en huisvest<strong>in</strong>g en<br />
het bedrijfsresultaat (voor belast<strong>in</strong>gen en ondernemersbelon<strong>in</strong>g).<br />
In de resultatenreken<strong>in</strong>g is de<br />
netto-omzet (excl. btw) op 100% gesteld.<br />
April 2,7 2,6 4,6 0,4 10,2 8,6<br />
Mei 6,0 4,5 4,3 6,8 7,7 0,9<br />
Juni 4,9 4,1 0,1 10,4 6,7 1,0<br />
Juli 3,0 2,5 4,9 11,4 3,3 2,9<br />
Augustus 5,5 4,8 3,8 6,3 2,3 4,2<br />
September 6,5 -0,5 2,5 9,9 4,9 6,1<br />
Oktober 0,1 5,3 4,9 8,9 4,4 3,0<br />
November 6,0 4,9 3,0 6,0 6,9<br />
<strong>De</strong>cember 1,7 1,2 3,8 -0,5 7,9<br />
Bron: Retail Insiders, CBS Omzetstatistiek/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
67
Exploitatiebeeld uitgedrukt <strong>in</strong> % voor de retail<br />
Uitgedrukt <strong>in</strong> % 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto-omzet 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0<br />
Inkoopwaarde 67,3 67,1 66,9 66,3 65,9 65,7<br />
Brutow<strong>in</strong>st 32,7 32,9 33,1 33,7 34,1 34,3<br />
Personeelskosten 13,0 13,1 13,4 13,5 13,4 13,6<br />
Huisvest<strong>in</strong>gskosten 6,1 6,0 5,8 5,4 4,7 4,6<br />
Overige bedrijfskosten 8,8 9,1 9,6 10,4 11,0 11,2<br />
Totaal exploitatiekosten 27,9 28,2 28,8 29,3 29,1 29,4<br />
Bedrijfsresultaat 4,8 4,7 4,3 4,4 5,0 4,9<br />
Bron: Retail Insiders, Panteia, CBS/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
> <strong>De</strong> getallen van 2020 zijn <strong>in</strong>clusief de gevolgen<br />
van de pandemie. In deze periode van 6 jaar<br />
loopt de brutow<strong>in</strong>st langzaam iets op, zijn de<br />
personeelskosten slechts fractioneel hoger,<br />
de huisvest<strong>in</strong>gskosten licht gedaald en nemen<br />
de overige kosten het grootste deel van de<br />
kostenstijg<strong>in</strong>g voor hun reken<strong>in</strong>g.<br />
> <strong>De</strong> omzet per w<strong>in</strong>kel, omzet per fte (fulltime<br />
equivalent) en omzet per werkzame persoon zijn<br />
geraamd op basis van CBS-gegevens. <strong>De</strong> omzet per<br />
m2 w<strong>in</strong>kelvloeroppervlakte (wvo) is gebaseerd op<br />
cijfers van het CBS (omzet) en Locatus (m2 wvo).<br />
<strong>De</strong> peildatum voor Locatus is juli van het betreffende<br />
jaar. Een stijg<strong>in</strong>g van de omzet per variabele (x € 1000<br />
excl. btw) <strong>in</strong> de loop van de jaren is een maat voor<br />
een verbeter<strong>in</strong>g van de productiviteit.<br />
Kentallen retail<br />
Kentallen 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Omzet <strong>in</strong> M€ * 105.058 110.621 114.474 119.469 127.346 133.685<br />
Aantal fte 552.623 562.779<br />
Aantal bedrijven 125.595 137.995<br />
Aantal fysieke verkooppunten 91.004 91.060 89.004 86.020 84.551 83.594<br />
W<strong>in</strong>kelvloeroppervlakte (<strong>in</strong> 000 m2) 26.876 27.656 27.553 27.370 27.340 27.470<br />
W<strong>in</strong>kelvloeroppervlakte/verkooppunt 295 304 310 318 323 329<br />
Berekende omzet per fysiek verkooppunt <strong>in</strong> K€ 1.216 1.257 1.342 1.480 1.581<br />
Omzet per w<strong>in</strong>kel volgens CBS 739 775 784 810 826 806<br />
Berekende omzet/m2 wvo <strong>in</strong> € per jaar (totale omzet) 4.121 4.149 4.344 4.653 4.890<br />
Omzet/fte 213.190 219.253 222.531 229.964 230.439 237.544<br />
Omzet/werkzame persoon 119.586 121.292 120.805 123.191 125.676 129.570<br />
Bron: Retail Insiders, Panteia, CBS/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
*) Is <strong>in</strong>clusief niet <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kel gerealiseerde omzet (<strong>in</strong>ternet)<br />
> Uit de cijfers blijkt dat de omzet per w<strong>in</strong>kel stijgt<br />
met meer dan 10% en dat de productiviteit per<br />
fte eveneens toeneemt (8%). Van <strong>in</strong>vloed daarop<br />
is de toename van de omzet die de detailhandel<br />
realiseert buiten de w<strong>in</strong>kel. Het aantal fysieke<br />
verkooppunten neemt (langzaam) af, een tendens<br />
die al meer dan 2 decennia zichtbaar is. <strong>De</strong> vloeroppervlakte<br />
schommelt al een groot aantal jaar<br />
rond de 27 miljoen m2.<br />
> <strong>De</strong> w<strong>in</strong>keldichtheid per prov<strong>in</strong>cie vertoont<br />
grote verschillen; het aantal verkooppunten per<br />
hoofd van de bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Flevoland is ongeveer<br />
de helft van dat <strong>in</strong> Zeeland (toerisme). Niet<br />
helemaal verwonderlijk. Bijna de helft van het<br />
w<strong>in</strong>kelbestand bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> de Randstad,<br />
waarbij we de prov<strong>in</strong>cie Utrecht gemakshalve<br />
helemaal tot de Randstad rekenen.<br />
68<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Geografisch overzicht detailhandel<br />
2021 2022<br />
aantal vkp <strong>in</strong>woners vkp/<strong>in</strong>w aantal vkp <strong>in</strong>woners vkp/<strong>in</strong>w<br />
Drenthe 2.569 496 5,18 2.502 500 5,00<br />
Flevoland 1.500 432 3,47 1.498 439 3,41<br />
Friesland 3.728 652 5,72 3.722 657 5,67<br />
Gelderland 9.923 2.101 4,72 9.730 2.121 4,59<br />
Gron<strong>in</strong>gen 2.851 587 4,86 2.792 592 4,72<br />
Limburg 5.924 1.116 5,31 5.838 1.122 5,20<br />
Noord-Brabant 12.071 2.580 4,68 11.963 2.608 4,59<br />
Noord-Holland 14.858 2.889 5,14 14.659 2.931 5,00<br />
Overijssel 6.011 1.168 5,15 5.970 1.179 5,06<br />
Utrecht 5.886 1.363 4,32 5.819 1.379 4,22<br />
Zeeland 2.524 386 6,54 2.479 389 6,37<br />
Zuid-Holland 16.706 3.733 4,48 16.622 3.779 4,40<br />
Nederland 84.551 17.503 4,83 83.594 17.696 4,72<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
> Bij het aantal fysieke verkooppunten per<br />
samen werk<strong>in</strong>gsvorm wordt onderscheid gemaakt<br />
tussen formule-/ketenbedrijven en zelfstandigen,<br />
met als bron Locatus. In de statistieken wordt<br />
een verkooppunt geregistreerd als formulebedrijf<br />
<strong>in</strong>dien er wereldwijd 7 of meer vestig<strong>in</strong>gen<br />
zijn óf <strong>in</strong>dien een ondernem<strong>in</strong>g meer dan 100<br />
werknemers <strong>in</strong> dienst heeft terwijl er toch m<strong>in</strong>der<br />
dan 7 vestig<strong>in</strong>gen zijn.<br />
> Het percentage w<strong>in</strong>kels die onderdeel zijn van een<br />
formule <strong>in</strong> 2017 en 2022 ontloopt elkaar niet zo heel<br />
veel, waarbij het aantal onafhankelijke w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> dezelfde<br />
periode met 15% is gedaald. Een andere trend<br />
die zichtbaar wordt is ketens die juist <strong>in</strong>zetten op<br />
<strong>in</strong>ternet ten koste van m<strong>in</strong>der rendabele vestig<strong>in</strong>gen.<br />
> <strong>De</strong> bested<strong>in</strong>gen per huishouden <strong>in</strong> de detailhandel<br />
zijn tussen 2016 en 2021 met 20% toegenomen.<br />
Fysieke verkooppunten/samenwerk<strong>in</strong>gsvorm<br />
2017 2018 2019 2020 2021 2022<br />
Totaal aantal w<strong>in</strong>kels 91.004 91.060 89.004 86.020 84.551 83.594<br />
- Formules 30.876 33.790 33.342 32.347 31.880 31.593<br />
- Zelfstandigen 60.128 57.270 55.662 53.673 52.671 52.001<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
Bested<strong>in</strong>gen<br />
per huishouden 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
<strong>De</strong>tailhandelsassortiment<br />
10.823 11.213 11.538 11.905 12.602 13.033<br />
3,6% 2,9% 3,2% 5,9% 3,4%<br />
Bron: Ram<strong>in</strong>g Panteia op basis van Budgetonderzoek CBS en nationale<br />
reken<strong>in</strong>gen CBS/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 69
70<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Overzicht branche won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
Bested<strong>in</strong>g per huishouden: non-food<br />
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto-omzet 6.194 5.837 5.865 5.987 5.982 6.182 6.303 6.398 6.343 6.451<br />
Waarvan: niet-consumentenomzet n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.<br />
Waarvan: detailhandelsomzet<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
5.735 5.389 5.403 5.535 5.566 5.685 5.815 5.915 5.844 5.944<br />
- Fysieke w<strong>in</strong>kelomzet 5.493 5.141 5.106 5.165 5.200 5.246 5.320 5.367 5.075 5.011<br />
- Niet-<strong>in</strong>-de-w<strong>in</strong>kelomzet multichannel<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
242 248 297 370 366 439 495 548 770 933<br />
Bron: website Retail Insiders (getallen <strong>in</strong> € ex btw)<br />
Bested<strong>in</strong>g per huishouden: branche won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g totaal<br />
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto-omzet<br />
Waarvan: niet-consumentenomzet<br />
Waarvan: detailhandelsomzet<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
- Fysieke w<strong>in</strong>kelomzet<br />
- Niet-<strong>in</strong>-de-w<strong>in</strong>kelomzet multichannel<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
920 982 1.057 1.087 1.155 1.282 1.278<br />
n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.<br />
859 937 1.005 1.037 1.121 1.217 1.213<br />
788 872 910 968 1.040 1.082 1.047<br />
71 65 95 70 80 134 166<br />
Bron: website Retail Insiders (getallen <strong>in</strong> € ex btw)<br />
Bested<strong>in</strong>g per huishouden: branche won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g/alleen won<strong>in</strong>gtextiel<br />
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto-omzet<br />
Waarvan: niet-consumentenomzet<br />
Waarvan: detailhandelsomzet<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
- Fysieke w<strong>in</strong>kelomzet<br />
- Niet-<strong>in</strong>-de-w<strong>in</strong>kelomzet multichannel<br />
(excl. puur onl<strong>in</strong>e)<br />
57 58 62 62 63 69 67<br />
n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.<br />
55 58 61 59 60 64 62<br />
54 56 60 59 59 63 61<br />
1 1 1 1 0 1 1<br />
Bron: website Retail Insiders (getallen <strong>in</strong> € ex btw)<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 71
Het exploitatiebeeld met de resultatenreken<strong>in</strong>g geeft <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de hoogte van<br />
de brutow<strong>in</strong>stmarge en het aandeel van belangrijke kostenposten als personeel<br />
en huisvest<strong>in</strong>g en het bedrijfsresultaat (voor belast<strong>in</strong>gen en ondernemersbelon<strong>in</strong>g).<br />
In de resultatenreken<strong>in</strong>g is de netto-omzet (excl. btw) op 100% gesteld.<br />
Exploitatiebeeld won<strong>in</strong>gtextiel<br />
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Netto-omzet 100 100 100 100 100 100 100 100 100<br />
Inkoopwaarde (m<strong>in</strong>us) 55,4 54,6 53,9 53,3 52,2 51,3 52,4 51,7 51,2<br />
Brutow<strong>in</strong>st 44,6 45,4 46,1 46,7 47,8 48,7 47,6 48,3 48,8<br />
- Personeelskosten 19,6 19,8 19,1 19,5 19,7 21,7 20,2 20,5 21,2<br />
- Huisvest<strong>in</strong>gskosten 11,3 10,7 8,7 8,3 8,5 8,4 7,8 7,4 7,7<br />
- Overige bedrijfskosten 11 11,1 10,8 10,7 10,9 8,7 9,4 9,5 9,6<br />
Kosten (m<strong>in</strong>us) 41,9 41,6 38,6 38,5 39,1 38,8 37,4 37,4 38,5<br />
Bedrijfsresultaat 2,7 3,8 7,5 8,2 8,7 9,9 10,2 10,9 10,3<br />
Bron: Retail Insiders, ram<strong>in</strong>g Panteia o.b.v. CBS<br />
> Ten opzichte van het algemene beeld <strong>in</strong> de detailhandel is de brutomarge<br />
<strong>in</strong> de branche won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g substantieel hoger. Niet verwonderlijk<br />
omdat de servicecomponent daar ook hoger is (maatwerk bestellen, meten,<br />
bezorgen, monteren), hetgeen tot uitdrukk<strong>in</strong>g komt <strong>in</strong> het aandeel van de<br />
personeelskosten.<br />
Kentallen won<strong>in</strong>gtextiel<br />
2016 2017 2018 2019 2020 2021<br />
Omzet per w<strong>in</strong>kel <strong>in</strong> K 406 442 462 480 539 542<br />
Omzet/m2 wvo <strong>in</strong> € per jaar 1.276 1.396 1.429 1.503 1.653 1.656<br />
Omzet/fte 144.267 154.920 150.333 158.630 174.923 174.624<br />
Omzet/werkzame persoon 117.201 121.364 120.563 125.510 139.110 139.012<br />
Bron: Retail Insiders, Ram<strong>in</strong>g Panteia o.b.v. CBS en Locatus/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
> Het aantal verkooppunten is <strong>in</strong> de periode 2013-2021 met bijna 25% gedaald. Het<br />
is dan ook logisch dat het aantal m2 (x 1000), met een kle<strong>in</strong>e stijg<strong>in</strong>g van het aantal<br />
m2 per vestig<strong>in</strong>g, eveneens terugloopt. Kennelijk blijven de grote w<strong>in</strong>kels over.<br />
W<strong>in</strong>kelstructuur won<strong>in</strong>gtextiel<br />
2017 2018 2019 2020 2021<br />
Verkooppunten 1.407 1.404 1.375 1.322 1.284<br />
W<strong>in</strong>kelvloeroppervlakte 445 454 440 431 420<br />
W<strong>in</strong>kelvloeroppervlakte/verkooppunt 316 323 319 326 327<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus<br />
72<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Het aantal fysieke verkooppunten (vkp), het aantal <strong>in</strong>woners per prov<strong>in</strong>cie,<br />
evenals het aantal verkooppunten per 1000 <strong>in</strong>woners zijn <strong>in</strong> 1 tabel weergegeven,<br />
waarbij meerdere verkooppunten tot 1 ondernem<strong>in</strong>g kunnen behoren. In de<br />
zonwer<strong>in</strong>gsbranche hebben we de afgelopen 10 jaar de concentratie behoorlijk<br />
zien toenemen.<br />
Gegevens won<strong>in</strong>gtextiel per prov<strong>in</strong>cie<br />
VKP<br />
2020 2021 2022<br />
Aantallen Aantallen Aantallen<br />
Inwoners<br />
VKP/<br />
<strong>in</strong>woners<br />
per 000 VKP Inwoners<br />
VKP/<br />
<strong>in</strong>woners<br />
per 000 VKP Inwoners<br />
VKP/<br />
<strong>in</strong>woners<br />
per 000<br />
Drenthe 39 493.901 0,079 38 496.060 0,077 35 500.055 0,070<br />
Flevoland 21 425.190 0,049 21 431.008 0,049 19 438.948 0,043<br />
Friesland 66 649.789 0,102 63 652.195 0,097 60 657.380 0,091<br />
Gelderland 153 2.088.117 0,073 150 2.100.883 0,071 145 2.121.076 0,068<br />
Gron<strong>in</strong>gen 46 584.587 0,079 44 586.879 0,075 46 592.490 0,078<br />
Limburg 68 1.115.171 0,061 68 1.115.643 0,061 66 1.121.930 0,059<br />
Noord-Brabant 211 2.564.440 0,082 202 2.579.504 0,078 195 2.607.760 0,075<br />
Noord-Holland 227 2.880.928 0,079 216 2.889.318 0,075 208 2.931.241 0,071<br />
Overijssel 93 1.163.139 0,080 90 1.167.806 0,077 88 1.178.676 0,075<br />
Utrecht 84 1.357.014 0,062 82 1.362.852 0,060 75 1.378.676 0,054<br />
Zeeland 28 384.047 0,073 27 385.810 0,070 26 389.241 0,067<br />
Zuid-Holland 286 3.712.485 0,077 283 3.732.558 0,076 270 3.778.819 0,071<br />
Nederland 1.322 17.418.808 0,076 1.284 17.500.516 0,073 1.233 17.696.292 0,070<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
> <strong>De</strong> meeste prov<strong>in</strong>cies kunnen zich niet aan een dal<strong>in</strong>g van het aantal w<strong>in</strong>kelvestig<strong>in</strong>gen<br />
onttrekken; het aantal won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richters blijft <strong>in</strong> het beste geval gelijk.<br />
> Voor het aantal fysieke verkooppunten per samenwerk<strong>in</strong>gsvorm wordt<br />
onderscheid gemaakt tussen formule-/ketenbedrijven en zelfstandigen.<br />
Formules <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>gtextiel<br />
2017 2018 2019 2020 2021<br />
Totaal aantal w<strong>in</strong>kels 1.407 1.404 1.375 1.322 1.284<br />
- Formules 316 363 360 351 345<br />
- Zelfstand<strong>in</strong>gen 1.091 1.041 1.015 971 939<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus<br />
> In won<strong>in</strong>gtextiel is er sprake van een (relatieve) dal<strong>in</strong>g van<br />
het aantal vestig<strong>in</strong>gen dat deel uitmaakt van een formule.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 73
W<strong>in</strong>kels per formule<br />
10-25 25-50 75-100 > 100<br />
Berg & Berg <strong>De</strong>corette Carpetright Colors @ Home<br />
Home made<br />
Roobol<br />
Tapijtcentrum<br />
Vivante<br />
Bron: Retail Insiders, Locatus<br />
> Voor een aantal productgroepen die relevant zijn voor de won<strong>in</strong>gtextiel is de<br />
totale consumptieve bested<strong>in</strong>g door Nederlandse huishoudens (x € 1 mln. <strong>in</strong>cl.<br />
btw) weergegeven. Het betreft de som van bested<strong>in</strong>gen aan de productgroep<br />
over alle afzetkanalen, mogelijk ook buiten de branche, <strong>in</strong> b<strong>in</strong>nenland en<br />
buitenland en zowel offl<strong>in</strong>e als onl<strong>in</strong>e.<br />
Bested<strong>in</strong>g/hoofd <strong>in</strong> € <strong>in</strong>clusief btw over alle verkoopkanalen<br />
(<strong>in</strong>clusief branchevreemd en onl<strong>in</strong>e)<br />
2016 2017 2018 2019 2020<br />
Omzet ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
tov voorgaande jaar (<strong>in</strong> %)<br />
4,9 7,1 5,3 4,3 7,5<br />
Bested<strong>in</strong>gen/huishouden<br />
<strong>in</strong> € <strong>in</strong>cl. btw (alle kanalen)<br />
- Vloerbedekk<strong>in</strong>g en loper 36 38 39 41 43<br />
- Gordijnen, zonwer<strong>in</strong>g, horren 71 75 78 81 86<br />
- Beddengoed 63 67 70 72 77<br />
Bron: Ram<strong>in</strong>g Panteia op basis van Budgetonderzoek CBS en nationale reken<strong>in</strong>gen CBS<br />
> Op basis van gegevens van het CBS<br />
concluderen we dat na de lockdowns beg<strong>in</strong><br />
2021 de omzetten <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
zich weer hebben hersteld tot een normaal<br />
niveau. Vergelijken we echter 2021 en<br />
2022 op basis van de <strong>in</strong>dexcijfers van het<br />
CBS, dan concluderen we dat de omzet<br />
zich vanaf mei onder het niveau van 2021<br />
bev<strong>in</strong>dt. Gemeten <strong>in</strong> volume ligt 2022 vanaf<br />
dat moment ongeveer 20% onder 2021.<br />
74<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Bedrijfstakken/branches (SBI 2008):<br />
w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> meubels, won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g algemeen<br />
Perioden<br />
Bron: CBS<br />
Omzet<br />
koopdaggecorrigeerd<br />
2015=100<br />
Volume<br />
koopdaggecorrigeerd<br />
2015=100<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g omzet<br />
t.o.v. een jaar eerder<br />
%<br />
Volume<br />
t.o.v. een jaar eerder<br />
%<br />
2021 januari 77,4 71,6 -38,8 -41,4<br />
2021 februari 87,7 81,1 -29,9 -32,0<br />
2021 maart 131,2 120,6 7,7 3,7<br />
2021 april 128,8 117,0 11,8 6,7<br />
2021 mei 161,4 146,5 15,7 11,8<br />
2021 juni 153,3 138,8 2,3 -1,7<br />
2021 juli 150,7 136,0 -0,5 -5,0<br />
2021 augustus 145,5 130,4 5,7 0,7<br />
2021 september 136,8 122,1 -3,0 -8,4<br />
2021 oktober 151,8 135,6 1,5 -4,2<br />
2021 november 150,9 133,9 2,9 -3,0<br />
2021 december 139,3 121,6 13,1 6,2<br />
2022 januari* 123,8 106,1 60,0 48,1<br />
2022 februari* 131,1 110,3 49,5 36,0<br />
2022 maart* 149,5 124,9 14,0 3,5<br />
2022 april* 141,3 116,5 9,7 -0,4<br />
2022 mei* 149,1 120,8 -7,6 -17,5<br />
2022 juni* 142,4 113,1 -7,2 -18,5<br />
2022 juli* 141,4 112,0 -6,2 -17,6<br />
2022 augustus* 131,9 104,2 -9,3 -20,1<br />
2022 september* 138,2 108,7 1,0 -11,0<br />
2022 oktober* 148,4 115,9 -2,2 -14,5<br />
> Positief is wel dat de situatie <strong>in</strong> de woonbranche <strong>in</strong> de maand oktober na 4<br />
maanden dalen op rij e<strong>in</strong>delijk weer iets verbeterd is. Het volume daalde echter wel<br />
fors met 11,3 procent. Kortom, een stabilisatie van de omzet, hogere prijzen, maar<br />
wel m<strong>in</strong>der verkopen.<br />
Fysieke w<strong>in</strong>kelvestig<strong>in</strong>gen<br />
> Volgens het CBS waren er op 1 januari 2022 83,8 duizend fysieke w<strong>in</strong>kelvestig<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> Nederland, 655 meer dan een jaar eerder. Hiermee steeg het aantal w<strong>in</strong>kels voor<br />
het eerst s<strong>in</strong>ds 2010. Vooral het aantal w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> de voed<strong>in</strong>gssector nam toe, het<br />
aantal boekw<strong>in</strong>kels daalde het sterkst.<br />
> Ondanks de lichte stijg<strong>in</strong>g van 0,7 procent ten opzichte van een jaar eerder waren<br />
er op 1 januari 2022 ruim 13 duizend fysieke w<strong>in</strong>kels m<strong>in</strong>der dan op het hoogtepunt<br />
<strong>in</strong> 2010. In vergelijk<strong>in</strong>g met 1 januari 2020, net voor de start van de coronapandemie,<br />
is het aantal fysieke w<strong>in</strong>kels wel licht afgenomen (met 0,4 procent). Net als <strong>in</strong> 2020<br />
steeg het aantal webw<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> 2021 opnieuw fors, met 28 procent.<br />
> In de statistiek van de fysieke w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> de detailhandel doen de tankstations en<br />
apotheken niet mee. Ook de detailhandel die niet <strong>in</strong> een w<strong>in</strong>kel plaatsv<strong>in</strong>dt, zoals de<br />
markthandel, colportage en straathandel, de postorderbedrijven en de webw<strong>in</strong>kels,<br />
worden <strong>in</strong> deze statistiek niet geteld.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 75
Met voorsprong de grootste groep bestaat uit<br />
kled<strong>in</strong>gw<strong>in</strong>kels, goed voor ruim 16 procent van alle<br />
fysieke w<strong>in</strong>kels op 1 januari 2022.<br />
Aantal fysieke w<strong>in</strong>kelvestig<strong>in</strong>gen<br />
per 1 januari 2022<br />
Kled<strong>in</strong>gw<strong>in</strong>kels<br />
W<strong>in</strong>kels overige huishoudartikelen<br />
Supermarkten<br />
Bloemen-, dierenw<strong>in</strong>kels, tu<strong>in</strong>centra<br />
Doe-het-zelfzaken<br />
Vrijetijdsartikelen<br />
Overige voed<strong>in</strong>gsmiddelen<br />
Drogisten, orthopedische w<strong>in</strong>kels<br />
W<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> antiek en tweedehands<br />
Slagerijen en poeliers<br />
Schoenen en lederwaren<br />
Brood, banket, zoetwaren<br />
Slijterijen<br />
Warenhuizen, e.d.<br />
Juweliers<br />
Tabaksproducten<br />
Communicatieapparatuur<br />
Wit- en bru<strong>in</strong>goed<br />
Tapijt en gordijnen<br />
Overige w<strong>in</strong>kels<br />
Bron: CBS<br />
0 2,5 5 7,5 10 12,5 15<br />
x1000<br />
> In 57 procent van de gemeenten steeg het aantal<br />
w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> 2021. Op prov<strong>in</strong>ciaal niveau was de<br />
groei het sterkst <strong>in</strong> Zuid-Holland (1,5 procent) en<br />
Overijssel (1,2 procent). Alleen <strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>gen nam<br />
het aantal w<strong>in</strong>kels af (-0,7 procent).<br />
Verander<strong>in</strong>g van het aantal w<strong>in</strong>kels 2022<br />
<strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g tot 2021 (<strong>in</strong> %)<br />
Bron: CBS<br />
Lager dan -4 (%)<br />
-4 tot -2 (%)<br />
-2 tot 0 (%)<br />
0 tot 2 (%)<br />
2 tot 4 (%)<br />
4 tot 6 (%)<br />
6 tot 8 (%)<br />
8 of meer (%)<br />
76<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Omzetontwikkel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> retail<br />
> In het vierde kwartaal van 2021 zwakte de groei<br />
van de <strong>in</strong>ternetomzet van de detailhandel verder<br />
af en nam deze met ongeveer 3 procent toe ten<br />
opzichte van een jaar eerder. S<strong>in</strong>ds het beg<strong>in</strong> van<br />
de coronacrisis werd fl<strong>in</strong>k meer omgezet door<br />
<strong>in</strong>ternetverkopers. <strong>De</strong> totale omzet van de<br />
detail handel was ongeveer 6 procent hoger dan<br />
<strong>in</strong> het vierde kwartaal van 2020. <strong>De</strong>ze toename<br />
valt toe te schrijven aan de non-foodsector, de<br />
omzet van de foodsector nam juist licht af. Zowel<br />
<strong>in</strong> 2020 als <strong>in</strong> 2021 kregen niet-essentiële w<strong>in</strong>kels<br />
tegen het e<strong>in</strong>de van het vierde kwartaal te maken<br />
met een lockdown.<br />
> <strong>De</strong> groei van de <strong>in</strong>ternetomzet van detaillisten<br />
was niet eerder zo laag s<strong>in</strong>ds het beg<strong>in</strong> van de<br />
met<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 2014. Het hoge omzetniveau dat s<strong>in</strong>ds<br />
de coronacrisis werd behaald hield stand, maar<br />
webw<strong>in</strong>kels zetten niet fors meer om dan <strong>in</strong> de<br />
laatste drie maanden van 2020. In het eerste kwartaal<br />
van 2021 piekte de groei van de <strong>in</strong>ternetomzet<br />
nog op ongeveer 85 procent, maar na een volledig<br />
coronajaar zwakte de groei <strong>in</strong> de daaropvolgende<br />
kwartalen af.<br />
> <strong>De</strong> detailhandel behaalde <strong>in</strong> het eerste kwartaal<br />
van 2022 een record en zette <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g tot<br />
dezelfde periode <strong>in</strong> 2021 14 procent meer om. <strong>De</strong><br />
omzetgroei komt uit de non-foodsector; de omzet<br />
<strong>in</strong> de foodsector was juist lager dan een jaar geleden.<br />
<strong>De</strong> toename was voor 4 procent prijsgerelateerd en<br />
het volume nam met 10 procent toe.<br />
> <strong>De</strong> non-foodsector zette beg<strong>in</strong> 2022 44 procent<br />
meer om dan <strong>in</strong> het eerste kwartaal van 2021. In het<br />
eerste kwartaal van 2021 nam de omzet juist fl<strong>in</strong>k<br />
af. In die periode was er een lockdown waar<strong>in</strong> veel<br />
non-foodw<strong>in</strong>kels de deuren tijdelijk moesten sluiten.<br />
Maar ook vergeleken met de eerste kwartalen van<br />
eerdere jaren was de omzet beg<strong>in</strong> 2022 hoog. Het<br />
volume nam met 39 procent toe ten opzichte van<br />
een jaar eerder.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 77
<strong>De</strong> detailhandel zette <strong>in</strong> het tweede kwartaal<br />
van 2022 ruim 3 procent meer om dan <strong>in</strong> hetzelfde<br />
kwartaal een jaar eerder. <strong>De</strong> hogere omzet heeft<br />
te maken met hogere prijzen, het volume (de omzet<br />
gecorrigeerd voor prijsstijg<strong>in</strong>gen) nam met ruim<br />
3 procent af.<br />
> In de foodsector was de omzet bijna 3 procent<br />
hoger ten opzichte van een jaar eerder. <strong>De</strong> prijzen<br />
namen de afgelopen kwartalen fl<strong>in</strong>k toe, het volume<br />
lag ruim 5 procent lager.<br />
zetten m<strong>in</strong>der om dan een jaar eerder. Het volume<br />
daalde eveneens <strong>in</strong> deze branches, bij meubelzaken<br />
met bijna 17 procent.<br />
> In het derde kwartaal van 2022 nam de onl<strong>in</strong>e<br />
omzet van de detailhandel met 3 procent toe<br />
ten opzichte van een jaar eerder. In het eerste<br />
halfjaar van 2022 was deze omzet juist lager dan<br />
een jaar eerder. Aan het beg<strong>in</strong> van de coronacrisis<br />
nam de omzet van onl<strong>in</strong>e verkopers toe, maar dit<br />
stabiliseerde <strong>in</strong> het tweede kwartaal van 2021.<br />
20<br />
10<br />
> <strong>De</strong> non-foodsector zette 6 procent meer om<br />
dan <strong>in</strong> het tweede kwartaal van 2021. Het<br />
volume was vergelijkbaar met dat van een jaar<br />
eerder. B<strong>in</strong>nen de non-foodsector waren grote<br />
verschillen tussen de verschillende branches.<br />
Vooral kled<strong>in</strong>gw<strong>in</strong>kels en schoenenw<strong>in</strong>kels boekten<br />
grote omzetstijg<strong>in</strong>gen. Meubelzaken, doe-hetzelfw<strong>in</strong>kels<br />
en w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> consumentenelektronica<br />
en witgoed zetten juist m<strong>in</strong>der om dan vorig jaar.<br />
<strong>De</strong> volumes <strong>in</strong> deze branches daalden <strong>in</strong> het tweede<br />
kwartaal met 9 tot 13 procent.<br />
> In het tweede kwartaal van 2022 was de onl<strong>in</strong>e<br />
omzet van de detailhandel 10 procent lager dan een<br />
jaar eerder. <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e omzet van w<strong>in</strong>kels waarvan<br />
de verkoop via het <strong>in</strong>ternet een nevenactiviteit is,<br />
was 11 procent lager. Pure webw<strong>in</strong>kels zetten 9<br />
procent m<strong>in</strong>der om.<br />
> <strong>De</strong> detailhandel zette <strong>in</strong> het derde kwartaal van 2022<br />
ruim 4 procent meer om dan <strong>in</strong> dezelfde periode<br />
een jaar eerder. <strong>De</strong>ze toename werd veroorzaakt<br />
door hogere prijzen. Het volume (de omzet<br />
gecorrigeerd voor prijsstijg<strong>in</strong>gen) nam met bijna 4<br />
procent af. Bij drogisterijen en kled<strong>in</strong>g- en schoenenw<strong>in</strong>kels<br />
nam het volume van de verkopen wel toe.<br />
> In de non-foodsector g<strong>in</strong>g de hogere omzet ten<br />
opzichte van een jaar eerder gepaard met een dalend<br />
volume van de verkopen. Er waren verschillen tussen<br />
de branches. Meubelzaken, doe-het-zelfw<strong>in</strong>kels en<br />
w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> consumentenelektronica en <strong>in</strong> witgoed<br />
> <strong>De</strong> toename van de onl<strong>in</strong>e omzet <strong>in</strong> het derde<br />
kwartaal van 2022 kwam door de w<strong>in</strong>kels die zowel<br />
onl<strong>in</strong>e als <strong>in</strong> fysieke w<strong>in</strong>kels verkopen. Daar was<br />
de onl<strong>in</strong>e omzet 9 procent hoger dan <strong>in</strong> het derde<br />
kwartaal van 2021. W<strong>in</strong>kels die uitsluitend onl<strong>in</strong>e<br />
verkopen zetten 1 procent m<strong>in</strong>der om.<br />
Internetverkopen detailhandel<br />
(% ten opzichte van dezelfde periode 2021)<br />
(exclusief tankstations en apotheken)<br />
200<br />
100<br />
0<br />
-100<br />
2018 2019 2020 2021 2022<br />
<strong>De</strong>tailhandel<br />
Postorderbedrijven, webw<strong>in</strong>kels<br />
Multi-channel (zwaartepunt niet onl<strong>in</strong>e)<br />
Bron: CBS<br />
> <strong>De</strong> laatst beschikbare gegevens voor het ter<br />
perse gaan hebben betrekk<strong>in</strong>g op oktober 2022.<br />
<strong>De</strong> omzet van de non-foodw<strong>in</strong>kels groeide <strong>in</strong><br />
die maand met 1,7 procent, echter het volume<br />
was 6,7 procent lager dan een jaar eerder.<br />
W<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> consumentenelektronica en witgoed,<br />
w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> schoenen en lederwaren en w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong><br />
meubels en won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g hebben <strong>in</strong> oktober<br />
m<strong>in</strong>der omgezet.<br />
78<br />
0<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |<br />
-10
200<br />
100<br />
> <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e omzet was <strong>in</strong> oktober 4,2 procent hoger<br />
dan <strong>in</strong> oktober 2021. Webw<strong>in</strong>kels (als hoofdactiviteit<br />
verkoop via <strong>in</strong>ternet) hebben 1,6 procent meer om gezet.<br />
<strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e omzet van w<strong>in</strong>kels waarvan de verkoop<br />
via het <strong>in</strong>ternet een nevenactiviteit is (multichannelers),<br />
groeide met 7,5 procent. <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e omzet<br />
van w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> voed<strong>in</strong>gsmiddelen en drogisterijen,<br />
w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> consumentenelektronica en kled<strong>in</strong>gw<strong>in</strong>kels<br />
lag <strong>in</strong> oktober 2022 hoger dan <strong>in</strong> oktober 2021. <strong>De</strong><br />
omzet van w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> overige non-foodartikelen lag <strong>in</strong><br />
oktober 2022 lager dan een jaar eerder.<br />
Consumentenvertrouwen<br />
0<br />
> In april 2022 bereikte het consumentenvertrouwen<br />
-100<br />
een nieuw dieptepunt, terwijl de consumptie van<br />
2018 2019 2020 2021 2022<br />
huishoudens bijna 15 procent hoger lag dan een<br />
jaar eerder. <strong>De</strong>tailhandel Dat was de grootste jaar-op-jaargroei<br />
Postorderbedrijven, webw<strong>in</strong>kels<br />
van deze eeuw. Multi-channel Aan (zwaartepunt diensten niet onl<strong>in</strong>e) (horeca, vakanties<br />
et cetera) werd ruim een kwart meer uitgegeven.<br />
Ook de uitgaven aan duurzame consumptiegoederen<br />
(de "grote bested<strong>in</strong>gen") stegen fl<strong>in</strong>k.<br />
B<strong>in</strong>nenlandse consumptie door huishoudens<br />
(volume, koopkracht gecorrigeerd) (% ten opzichte van voorgaand jaar)<br />
20<br />
10<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
2018 2019 2020 2021 2022<br />
Bron: CBS<br />
> Ongetwijfeld heeft de snelle consumptiegroei ook<br />
te maken met corona. Beg<strong>in</strong> 2022 liep de laatste<br />
lockdown af, dus er is vast sprake geweest van een<br />
<strong>in</strong>haaleffect. Volgens het CBS nam ook het besteedbaar<br />
<strong>in</strong>komen van huishoudens <strong>in</strong> het eerste kwartaal<br />
van dit jaar nog met 2,1% toe, vooral doordat<br />
meer mensen werkten (en dus <strong>in</strong>komen verwierven)<br />
en door stijg<strong>in</strong>g van de lonen. Dit percentage is<br />
na aftrek van <strong>in</strong>flatie, die <strong>in</strong> dat kwartaal toch ook al<br />
gemiddeld 7,5% bedroeg.<br />
> <strong>De</strong> maanden daarna zien we de b<strong>in</strong>nenlandse<br />
consumptie duidelijk afvlakken richt<strong>in</strong>g e<strong>in</strong>de 2022.<br />
Het besteedbaar <strong>in</strong>komen van huishoudens neemt<br />
ook <strong>in</strong> het derde kwartaal nog met 0,8% toe.<br />
> <strong>De</strong> hoge <strong>in</strong>flatie zou wel eens de reden kunnen<br />
zijn dat het consumentenvertrouwen zo opvallend<br />
laag uitvalt, terwijl de consumptie <strong>in</strong> de eerste 4<br />
maanden bleef groeien.<br />
> Met een extreem hoge <strong>in</strong>flatie heeft vrijwel<br />
iedereen last van koopkrachtverlies. Vrijwel iedereen<br />
geeft dus negatieve antwoorden <strong>in</strong> de peil<strong>in</strong>g van<br />
het consumentenvertrouwen: opgeteld is het<br />
vertrouwen extreem laag, ondanks dat de overige<br />
economische omstandigheden (bijvoorbeeld:<br />
werkzekerheid) niet veel zijn verslechterd.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 79
Zolang de consumptie stijgt, het besteedbaar<br />
<strong>in</strong>komen toeneemt en de werkzekerheid hoog<br />
blijft, is er nog geen reden tot paniek. In vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met beg<strong>in</strong> van 2022 zijn er wel twee (negatieve)<br />
belangrijke <strong>in</strong>vloeden, die pas <strong>in</strong> het tweede halfjaar<br />
zichtbaar zijn geworden: de (hypotheek)-rente is<br />
s<strong>in</strong>ds juli 2022 behoorlijk opgelopen onder <strong>in</strong>vloed<br />
van de rentestappen van de ECB en de huizenmarkt<br />
begon te kantelen. Cumulatief e<strong>in</strong>d 2022 is er<br />
per saldo nog wel sprake van een stijg<strong>in</strong>g van de<br />
huizenprijzen ten opzichte van 2021, maar s<strong>in</strong>ds<br />
enige tijd laat de maand-op-maandvergelijk<strong>in</strong>g<br />
een beeld zien van dalende huizenprijzen.<br />
Retail <strong>in</strong> de Randstad<br />
> Omdat het gewicht van de bested<strong>in</strong>gen van consumenten<br />
<strong>in</strong> fysieke w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> de Randstad ligt, is het<br />
<strong>in</strong>teressant om juist daar naar de bested<strong>in</strong>gen te kijken.<br />
> Het bested<strong>in</strong>gspotentieel van <strong>in</strong>woners <strong>in</strong> de<br />
Randstad groeide <strong>in</strong> de periode 2016-2021 substantieel.<br />
Oorzaken daarvoor waren: de bested<strong>in</strong>gen per<br />
hoofd groeiden, de groei van de bevolk<strong>in</strong>g en <strong>in</strong>flatie.<br />
> Uitsplits<strong>in</strong>g van de detailhandelsbested<strong>in</strong>gen naar<br />
onl<strong>in</strong>e en toonbankbested<strong>in</strong>gen toont ook de verschuiv<strong>in</strong>gen<br />
b<strong>in</strong>nen de groei. Onl<strong>in</strong>e is die groei er over de<br />
gehele l<strong>in</strong>ie, maar relatief het grootst <strong>in</strong> de dagelijkse en<br />
doelgerichte sector. Op de w<strong>in</strong>kelvloer stegen alleen de<br />
bested<strong>in</strong>gen naar dagelijks en doelgericht w<strong>in</strong>kelaanbod.<br />
<strong>De</strong> toonbankbested<strong>in</strong>gen bij recreatief w<strong>in</strong>kelaanbod<br />
krimpen s<strong>in</strong>ds 2018. <strong>De</strong>ze sector groeit als geheel alleen<br />
nog onl<strong>in</strong>e. Van de artikelgroepen <strong>in</strong> de recreatieve<br />
sector noteerden alleen fysieke w<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> media en<br />
hobby nog een bescheiden plus.<br />
> Uit het Cont<strong>in</strong>uVrijetijdsOnderzoek (CVTO) dat<br />
NBTC-NIPO Research tussen 2004 en 2018 periodiek<br />
uitvoerde blijkt dat het aandeel Nederlanders dat<br />
aangeeft te w<strong>in</strong>kelen voor het plezier langzaam<br />
teruggelopen is van 91% <strong>in</strong> 2004/2005 naar 81% <strong>in</strong><br />
2018/2019. Daarnaast liep de frequentie waarmee<br />
men w<strong>in</strong>kelde voor het plezier <strong>in</strong> de periode tussen<br />
2006/2007 en 2018 met meer dan helft terug.<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g bested<strong>in</strong>gen consumenten <strong>in</strong><br />
de detailhandel <strong>in</strong> de Randstad<br />
A. Totale detailhandelsbested<strong>in</strong>gen consumenten Randstad (* miljard)<br />
<strong>in</strong>cl. onl<strong>in</strong>e, excl. btw<br />
dagelijks recreatief doelgericht<br />
2016 € 19,5 € 11,7 € 10,0<br />
2018 € 20,9 € 12,1 € 11,4<br />
2021 € 22,3 € 13,1 € 14,0<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g 2016-2021 15% 12% 40%<br />
B. Onl<strong>in</strong>e detailhandelsbested<strong>in</strong>gen consumenten Randstad (* miljard)<br />
excl. btw<br />
dagelijks recreatief doelgericht<br />
2016 € 0,3 € 3,2 € 1,7<br />
2018 € 0,6 € 3,8 € 2,3<br />
2021 € 1,3 € 4,8 € 3,7<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g 2016-2021 328% 53% 123%<br />
C. Totale toonbankbested<strong>in</strong>gen consumenten <strong>in</strong> de detailhandel<br />
<strong>in</strong> de Randstad (* miljard) excl. toeristische bested<strong>in</strong>gen, excl. btw<br />
dagelijks recreatief doelgericht<br />
2016 € 19,3 € 8,9 € 8,4<br />
2018 € 20,5 € 8,9 € 9,1<br />
2021 € 20,9 € 7,9 € 10,2<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g 2016-2021 8% 11% 22%<br />
Bron: Koopstroomonderzoek 2021<br />
> Belangrijkste conclusies van het onderzoek:<br />
- <strong>De</strong> totale consumentenbested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> alle<br />
categorieën liepen op.<br />
- <strong>De</strong> groei onl<strong>in</strong>e is procentueel gemeten <strong>in</strong> alle<br />
categorieën veel hoger, maar de vertrekbasis<br />
is veel lager.<br />
- Ruim 26% van de doelgerichte bested<strong>in</strong>gen<br />
Internet<br />
wordt onl<strong>in</strong>e gedaan, van de recreatieve<br />
bested<strong>in</strong>gen is dat bijna 37% en van de<br />
dagelijkse boodschappen is dat ongeveer 6%.<br />
> In het eerste halfjaar van 2022 komen de onl<strong>in</strong>e<br />
bested<strong>in</strong>gen van Nederlandse consumenten uit<br />
op € 16,1 miljard, een groei van 9% ten opzichte<br />
van dezelfde periode vorig jaar. <strong>De</strong> groei wordt<br />
aangejaagd door de sterke stijg<strong>in</strong>g van diensten<br />
(+86%). Ook de onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen voor wat betreft<br />
producten blijven boven pre-coronaniveau, hoewel<br />
we een dal<strong>in</strong>g zien met 11% opzichte van dezelfde<br />
periode vorig jaar.<br />
80<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 81
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Nederland/eerste<br />
halfjaar 2022<br />
170<br />
160<br />
150<br />
140<br />
130<br />
120<br />
110<br />
100<br />
Totaal Producten Diensten<br />
170 90<br />
160 80<br />
150 70<br />
140 60<br />
130 50<br />
120 40<br />
110 30<br />
100 20<br />
10 90<br />
800 70<br />
2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2<br />
60<br />
Bron: Thuisw<strong>in</strong>kel Markt Monitor<br />
50<br />
40<br />
30<br />
><br />
20In totaal werden <strong>in</strong> het eerste halfjaar van 2022<br />
10<br />
0 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2<br />
168 miljoen aankopen onl<strong>in</strong>e gedaan. <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e<br />
aankopen van producten zijn zowel <strong>in</strong> het eerste<br />
als <strong>in</strong> het tweede kwartaal – waar<strong>in</strong> de fysieke<br />
detailhandel weer volledig open is gegaan –<br />
afgenomen ten opzichte van vorig jaar (-14%),<br />
maar bleven wel boven het ppre-coronaniveau.<br />
9<br />
8<br />
7,1<br />
7Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen 2018-2022 eerste<br />
6,3<br />
5,5<br />
5,7<br />
1,6<br />
6halfjaar<br />
5<br />
4<br />
9<br />
3<br />
8<br />
2<br />
7<br />
1<br />
6<br />
0<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
2,1<br />
3,3<br />
5,5<br />
2,3<br />
3,3<br />
5,7<br />
2,1<br />
2,3<br />
2018 Q2 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2<br />
3,3<br />
3,3<br />
Bron: Thuisw<strong>in</strong>kel Markt Monitor<br />
> Op basis van de gerealiseerde aankopen van<br />
producten over de eerste 3 kwartalen van 2022 plus<br />
een schatt<strong>in</strong>g voor het vierde kwartaal (aanname:<br />
vierde kwartaal 2021 m<strong>in</strong>us 15%) zullen de totale<br />
bested<strong>in</strong>gen voor producten <strong>in</strong> 2022 rond de € 21,5<br />
miljard bedragen, tegen € 22,8 miljard <strong>in</strong> 2021, een<br />
dal<strong>in</strong>g van ongeveer 6%.<br />
Totaal Producten Diensten<br />
Producten<br />
1,3<br />
Producten<br />
5,0<br />
6,3<br />
1,3<br />
5,0<br />
5,5<br />
7,1<br />
Diensten<br />
7,9<br />
2,5<br />
7,9<br />
5,3<br />
Totaal<br />
2018 Q2 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2<br />
1,6<br />
5,5<br />
Diensten<br />
2,5<br />
5,3<br />
Totaal<br />
> Nu de reisbeperk<strong>in</strong>gen verband houdend<br />
met corona <strong>in</strong>middels zijn verdwenen, groeien<br />
de onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> diensten weer snel<br />
(55-60% <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g tot 2021) naar een meer<br />
representatief niveau.<br />
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Nederland/<br />
derde kwartaal 2022<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen van producten<br />
22.5% 26.1% 23.8% 23.1% 22.3% 25.3% 23.1%<br />
4,890 6,157 5,148 5,322 4,910<br />
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen (x € 1.000.000) Aandeel onl<strong>in</strong>e b<strong>in</strong>nen totale marktsegment (%)<br />
Ontwikkel<strong>in</strong>g onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen van diensten<br />
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen (x € 1.000.000)<br />
Thuisw<strong>in</strong>kel Markt Monitor/derde kwartaal 2022<br />
> <strong>De</strong> onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen bedroegen <strong>in</strong> het derde<br />
kwartaal van 2022 <strong>in</strong> totaal € 4,9 miljard voor<br />
producten en € 2,3 miljard voor diensten en<br />
cumulatief voor het jaar € 15,4 miljard voor<br />
producten en € 7,9 miljard voor diensten, vergeleken<br />
met vorig jaar een dal<strong>in</strong>g van 8% <strong>in</strong> producten en<br />
een stijg<strong>in</strong>g voor diensten van 57%. Dat heeft alles<br />
te maken met het uitblijven van lockdowns en<br />
reisbeperk<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2022. In de kwartaalvergelijk<strong>in</strong>g<br />
van de bested<strong>in</strong>gen aan producten zien we<br />
overigens een stabilisatie <strong>in</strong> het derde kwartaal<br />
ten opzichte van 2021.<br />
> Voor bested<strong>in</strong>gen aan producten schommelt het<br />
aandeel onl<strong>in</strong>e tussen de 20 en 25%, voor diensten<br />
is dat veel hoger en ligt dat rond de 85%. Van alle<br />
onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen is ongeveer 11% crossborder.<br />
Het aandeel crossborder stijgt overigens en is het<br />
hoogst voor diensten (17%).<br />
16,663 15,380<br />
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022<br />
84.9% 89.1% 87.0% 84.5% 84.8% 85.1% 85.5%<br />
2,009 2,796 3,050 2,546 2,293<br />
5,014<br />
Aandeel onl<strong>in</strong>e b<strong>in</strong>nen totale marktsegment (%)<br />
7,889<br />
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022<br />
82<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Verdel<strong>in</strong>g crossborder bested<strong>in</strong>gen onl<strong>in</strong>e <strong>in</strong> kwartaal 3 2022<br />
10% (10%)<br />
Europa<br />
Verenigde<br />
Staten<br />
Duitsland<br />
Frankrijk<br />
Groot-Brittannië<br />
België<br />
Spanje<br />
Scand<strong>in</strong>avië<br />
Italië<br />
24%<br />
27%<br />
9%<br />
12%<br />
9%<br />
8%<br />
7%<br />
6%<br />
6%<br />
6%<br />
5%<br />
4% Q3 2022<br />
3%<br />
Q3 2021<br />
3%<br />
Ch<strong>in</strong>a<br />
5% (6%)<br />
Totaal overige<br />
landen<br />
22% (19%)<br />
Bron: Thuisw<strong>in</strong>kel Markt Monitor/derde kwartaal 2022<br />
> Er zijn grote verschillen per categorie. Voor de<br />
categorie “Home & Liv<strong>in</strong>g” is het aandeel crossborder<br />
9%. <strong>De</strong> meeste producten zijn afkomstig uit<br />
Duitsland, België, Scand<strong>in</strong>avië en Spanje. <strong>De</strong>ze<br />
categorie, als uitzonder<strong>in</strong>g op alle andere productcategorieën,<br />
laat ook <strong>in</strong> het derde kwartaal een<br />
sterke stijg<strong>in</strong>g zien van 33% ten opzichte van 2021.<br />
Het onl<strong>in</strong>e aandeel van de bested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> deze<br />
categorieën stijgt <strong>in</strong> het derde kwartaal 2022<br />
naar 21% (<strong>in</strong> het derde kwartaal 2021 was dat<br />
15%) en komt daarmee voor het eerst op het<br />
gemiddelde van alle categorieën producten,<br />
maar blijft ruim onder het gemiddelde voor wat<br />
betreft crossborder aankopen.<br />
<strong>De</strong>tails onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen categorie Home & Liv<strong>in</strong>g derde kwartaal 2022<br />
Onl<strong>in</strong>e aankopen b<strong>in</strong>nen Home & Liv<strong>in</strong>g<br />
Onl<strong>in</strong>e<br />
bested<strong>in</strong>gen<br />
(mln €)<br />
15.1%<br />
23.7% 22.3% 21.3% 20.7% 25.7% 21.4%<br />
Onl<strong>in</strong>e<br />
kopende<br />
huishoudens<br />
(mln)<br />
0.9<br />
-10%<br />
448.7<br />
+4%<br />
Onl<strong>in</strong>e<br />
bested<strong>in</strong>gen<br />
per kopend<br />
HH (€)<br />
481.68<br />
+17%<br />
14,835 13,870<br />
3,458<br />
6,325<br />
4,677 4,603 4,589<br />
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022<br />
Onl<strong>in</strong>e aankopen (x 1.000) Aandeel onl<strong>in</strong>e b<strong>in</strong>nen totale marktsegment (%)<br />
Onl<strong>in</strong>e<br />
kopende<br />
huishoudens<br />
(mln)<br />
4.6<br />
+33%<br />
Stijg<strong>in</strong>g t.o.v. Q3 2021 > 0%<br />
Dal<strong>in</strong>g t.o.v. Q3 2021 > 0%<br />
Onl<strong>in</strong>e<br />
aankopen per<br />
kopend HH<br />
4.9<br />
+48%<br />
Stuks per<br />
onl<strong>in</strong>e<br />
aankoop<br />
2.1<br />
-13%<br />
Besteed<br />
bedrag per<br />
onl<strong>in</strong>e<br />
aankoop (€)<br />
97.76<br />
-21%<br />
Prijs per stuk<br />
onl<strong>in</strong>e (€)<br />
45.66<br />
-10%<br />
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen Home & Liv<strong>in</strong>g (excl. verzendkosten)<br />
20.1% 26.6% 24.4% 24.9% 22.9% 27.8% 24.1%<br />
1,670.8<br />
1,468.5<br />
429.7<br />
629.0 533.8 486.1 448.7<br />
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022<br />
Onl<strong>in</strong>e bested<strong>in</strong>gen (x € 1.000.000) Aandeel onl<strong>in</strong>e b<strong>in</strong>nen totale marktsegment (%)<br />
Thuisw<strong>in</strong>kel Markt Monitor/derde kwartaal 2022<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 83
84<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Traditioneel kijken we op basis van de jaarlijkse<br />
Tw<strong>in</strong>kle-top 250 ook naar de grote spelers. <strong>De</strong><br />
meeste namen <strong>in</strong> de top 10 zijn geen verrass<strong>in</strong>gen.<br />
Apple en IKEA zijn nieuwkomers <strong>in</strong> de staart, beide<br />
met grofweg een verdubbel<strong>in</strong>g ten opzichte van<br />
de 2021-versie. Zij komen <strong>in</strong> de top 10 ten koste<br />
van HelloFresh en de Bijenkorf. Boven<strong>in</strong> Bol.com<br />
onbetwist op de eerste plaats, AH die een plaatsje<br />
opschuift ten koste van Coolblue, die onder de<br />
maat presteert met een matige groei van maar 7%.<br />
Opvallend is Amazon die, op basis van bijna een<br />
verdubbel<strong>in</strong>g, slechts 2 plaatsen naar boven opschuift.<br />
Niet ver buiten de top 10 op plaats 49 staat Veneta,<br />
met een geschatte omzet van € 103 miljoen<br />
(opgericht <strong>in</strong> 2011 en naar eigen zeggen <strong>in</strong>middels<br />
ruim 3,2 miljoen producten geleverd <strong>in</strong> 2021).<br />
Tw<strong>in</strong>kle-top 250<br />
2021 2020 2019 2018 2017<br />
Omzet ex<br />
btw <strong>in</strong><br />
miljoen €<br />
Omzet<br />
aandeel<br />
tussenliggend<br />
% stijgen<br />
t.o.v.<br />
voorgaand<br />
jaar<br />
Omzet ex<br />
btw <strong>in</strong><br />
miljoen €<br />
Omzet<br />
aandeel<br />
tussenliggend<br />
% stijgen<br />
t.o.v.<br />
voorgaand<br />
jaar<br />
Omzet<br />
ex btw <strong>in</strong><br />
miljoen €<br />
Omzet<br />
aandeel<br />
tussenliggend<br />
% stijgen<br />
t.o.v.<br />
voorgaand<br />
jaar<br />
Omzet<br />
ex btw <strong>in</strong><br />
miljoen €<br />
Omzet<br />
aandeel<br />
tussenliggend<br />
% stijgen<br />
t.o.v.<br />
voorgaand<br />
jaar<br />
Omzet<br />
ex btw <strong>in</strong><br />
miljoen €<br />
1 4.100,0 24% 3.300 52% 2.170 32% 1.640 34% 1.220<br />
Omzet<br />
aandeel<br />
tussenliggend<br />
% stijgen<br />
t.o.v.<br />
voorgaand<br />
jaar<br />
1-10 12.127,0 25% 9.725 46% 6.653 19% 5.603 13% 4.952<br />
1-50 19.642,0 7.515 25% 15.723 5.998 47% 10.721 4.068 22% 8.940 3.337 17% 7.802 2.850 nb<br />
1-100 22.162,9 2.521 7% 18.081 2.358 40% 12.408 1.687 43% 10.118 1.178 4% 8.940 1.138 nb<br />
1-150 24.216,8 2.054 56% 19.398 1.317 39% 13.358 950 2% 11.050 932 34% 9.637 697 nb<br />
1-200 25.867,9 1.651 89% 20.271 873 46% 13.958 600 30% 11.512 462 2% 10.090 453 nb<br />
1-250 26.656,2 788 24% 20.906 635 47% 14.391 433 36% 11.831 319 9% 10.384 294 nb<br />
> <strong>De</strong> top 50 boekt <strong>in</strong> 2020 ten opzichte van 2021<br />
gemiddeld dezelfde groei. <strong>De</strong> webshops op de plaatsen<br />
50 tot 100 blijven <strong>in</strong> groei duidelijk achter. <strong>De</strong> groei<br />
vanaf plaats 100 ligt gemiddeld op nog een hoger<br />
niveau. Het gewicht van de top 50 is zo groot dat zij<br />
eigenlijk het groeitempo van de hele branche bepalen.<br />
Aantal webw<strong>in</strong>kels <strong>in</strong> Nederland<br />
> Het CBS verwacht dat het aantal webw<strong>in</strong>kels <strong>in</strong><br />
Nederland aan het e<strong>in</strong>de van het vierde kwartaal<br />
van 2022 met ruim 1180 webshops is toegenomen<br />
ten opzichte van 2021. Daarmee komt het totale<br />
aantal webw<strong>in</strong>kels uit op bijna 82.175 webw<strong>in</strong>kels.<br />
Het gros van de webw<strong>in</strong>kels verkoopt fashion<br />
(19.055) of non-foodartikelen (13.750). <strong>De</strong>ze<br />
webw<strong>in</strong>kels vertegenwoordigen ruim 70% van alle<br />
onl<strong>in</strong>e consumentenbested<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Nederland.<br />
90000<br />
80000<br />
70000<br />
60000<br />
50000<br />
40000<br />
30000<br />
20000<br />
10000<br />
0<br />
Bron: Thuisw<strong>in</strong>kel.org/CBS<br />
2007<br />
2008<br />
2009<br />
2010<br />
2011<br />
2012<br />
2013<br />
2014<br />
2015<br />
2016<br />
2017<br />
2018<br />
2019<br />
2020<br />
2021*<br />
2022 Q1*<br />
2022 Q2*<br />
2022 Q3*<br />
2022 Q4*<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 85
Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> de utiliteitsbouw<br />
Daglicht, of natuurlijk licht, bestaat uit zowel het directe licht van de zon als het <strong>in</strong>directe<br />
licht dat door de atmosfeer en de wolken wordt verspreid voordat het de aarde bereikt.<br />
Ogen hebben daglicht nodig om te kunnen waarnemen en het menselijk lichaam heeft<br />
daglicht nodig om goed te kunnen functioneren. Daglicht heeft grote <strong>in</strong>vloed op de<br />
gezondheid van mensen, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Ons lichaam gebruikt<br />
natuurlijk licht op dezelfde manier als water en voedsel; het is een grondstof voor<br />
metabolische processen.<br />
• Daglicht bevat veel verschillende soorten<br />
stral<strong>in</strong>g, die belangrijk zijn voor de vitam<strong>in</strong>eproductie<br />
<strong>in</strong> het menselijk lichaam.<br />
• Het hebben van voldoende licht stelt ons <strong>in</strong><br />
staat om het circadiaans ritme te reguleren.<br />
Dit bioritme bepaalt onder andere slaap- en<br />
eetpatronen, lichaamstemperatuur, prestaties<br />
en stemm<strong>in</strong>g.<br />
• Natuurlijk licht bevordert de goede werk<strong>in</strong>g<br />
van het menselijk lichaam. Studies over<br />
natuurlijk licht tonen consequent aan dat<br />
voldoende daglicht een belangrijke factor<br />
is bij het stimuleren van ons bioritme.<br />
Blootstell<strong>in</strong>g aan voldoende licht zorgt<br />
ervoor dat we ons overdag beter voelen<br />
en 's nachts beter slapen.<br />
• Het omgekeerde is ook waar: te we<strong>in</strong>ig licht<br />
kan fysieke processen nadelig beïnvloeden,<br />
hetgeen resulteert <strong>in</strong> gezondheidsproblemen,<br />
slaapstoornissen, stress, concentratiestoornissen,<br />
malaise of zelfs depressie.<br />
> <strong>De</strong> positieve effecten van licht zijn vooral van<br />
toepass<strong>in</strong>g op natuurlijk licht. Standaardkunstlicht is<br />
m<strong>in</strong>der <strong>in</strong>tens dan natuurlijk daglicht. Het is daarom<br />
aan te raden mensen <strong>in</strong> gebouwen zoveel mogelijk<br />
bloot te stellen aan daglicht.<br />
Belang van b<strong>in</strong>nenmilieu <strong>in</strong> gebouwen<br />
> Het is niet iets waar we vaak bij stilstaan, maar<br />
het b<strong>in</strong>nenmilieu beïnvloedt mensen enorm,<br />
aangezien mensen <strong>in</strong> de westerse maatschappij<br />
ongeveer 90% van hun tijd b<strong>in</strong>nen gebouwen<br />
doorbrengen.<br />
Daglicht heeft<br />
grote <strong>in</strong>vloed op<br />
de gezondheid<br />
> Bij "comfort" gaat het om het je op je gemak<br />
voelen, <strong>in</strong> relatie tot de faciliteiten, de<br />
voorzien<strong>in</strong>gen of het ontwerp van een gebouw.<br />
> "Welzijn" verwijst naar de mate waar<strong>in</strong> een<br />
persoon zich fysiek, mentaal en sociaal goed voelt.<br />
Het gaat er dus om dat je je goed voelt over jezelf,<br />
maar het gaat ook over fysieke gezondheid en<br />
gelukkig zijn met je leven.<br />
> Onderzoeken tonen een directe correlatie aan<br />
tussen welzijn en de aanwezigheid van natuurlijk<br />
licht <strong>in</strong> gebouwen.<br />
86<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 87
Gebouwschil<br />
> Om een comfortabele omgev<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het gebouw<br />
te garanderen, moet bij het ontwerp van de<br />
gebouwschil reken<strong>in</strong>g worden gehouden met<br />
belangrijke aspecten zoals ventilatie, vochtigheid,<br />
licht<strong>in</strong>val en temperatuur.<br />
> Ramen bieden contact met de buitenwereld,<br />
helpen bij de oriëntatie, stellen de bewoners van<br />
het gebouw <strong>in</strong> staat om te weten wanneer het weer<br />
verandert en stellen hen <strong>in</strong> staat om het verstrijken<br />
van de tijd gedurende de dag te volgen.<br />
Klimaatverander<strong>in</strong>g<br />
> Klimaatverander<strong>in</strong>g vormt een bedreig<strong>in</strong>g voor<br />
onze planeet. Er is sprake van een wereldwijde<br />
acute noodsituatie. Internationale samenwerk<strong>in</strong>g<br />
is noodzakelijk om dit probleem het hoofd te<br />
bieden, met als belangrijkste doel om <strong>in</strong> 2050<br />
volledig CO2-neutraal te zijn.<br />
> <strong>De</strong> gebouwde omgev<strong>in</strong>g is naar schatt<strong>in</strong>g<br />
wereldwijd verantwoordelijk voor 38% van alle<br />
energiegerelateerde uitstoot van broeikasgassen<br />
per jaar.<br />
> Wanneer daglicht aanwezig is, zijn mensen<br />
productiever <strong>in</strong> hun werk en behalen studenten<br />
betere studieresultaten en leren ze sneller.<br />
Energiegebruik en CO2-uitstoot<br />
> Over het algemeen is de gebouwschil dynamisch<br />
en daarom <strong>in</strong> staat om te reageren op veranderende<br />
omgev<strong>in</strong>gsomstandigheden. Dit betekent dat de<br />
schil niet alleen een belangrijke bijdrage levert aan<br />
de gezondheid en het welzijn van degenen die het<br />
gebouw gebruiken, maar ook kansen biedt om de<br />
energie-efficiëntie van het gebouw te verhogen.<br />
> Dynamische zonwer<strong>in</strong>g kan helpen de <strong>in</strong>stroom<br />
van warmte <strong>in</strong> een gebouw te beheren en kan<br />
bijdragen aan de verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g van energieverbruik<br />
voor koel<strong>in</strong>g en verlicht<strong>in</strong>g, terwijl onderzoek heeft<br />
aangetoond dat er ook een gunstig effect is op het<br />
energieverbruik <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter.<br />
> We kunnen gebouwen voorzien van systemen<br />
die <strong>in</strong>spelen op de steeds veranderende<br />
weersomstandigheden buiten. Het toepassen van<br />
<strong>in</strong>telligente en “connected” dynamische zon- en<br />
lichtwer<strong>in</strong>g kan een significante bijdrage leveren aan<br />
het verm<strong>in</strong>deren van het energieverbruik voor het<br />
verwarmen en koelen van een gebouw en daardoor<br />
helpen de CO2-uitstoot te verlagen.<br />
> <strong>De</strong> mensheid staat voor ongekende uitdag<strong>in</strong>gen.<br />
Gelijktijdig ontstaat de mogelijkheid het voortouw<br />
te nemen <strong>in</strong> het verduurzamen van onze gebouwen:<br />
geoptimaliseerd energieverbruik, m<strong>in</strong>imale uitstoot<br />
van broeikasgassen dan wel bijdragen aan een<br />
CO2-neutrale samenlev<strong>in</strong>g.<br />
> In de utiliteitsbouw heeft het creëren van<br />
energiezu<strong>in</strong>ige gebouwen een positieve <strong>in</strong>vloed op<br />
het aantrekken van <strong>in</strong>vesteerders en huurders.<br />
> Het verm<strong>in</strong>deren van het energieverbruik verlaagt<br />
de kosten en verm<strong>in</strong>dert de uitstoot van CO2. In het<br />
geval dat we de behoefte aan kunstmatige koel<strong>in</strong>g,<br />
verwarm<strong>in</strong>g en verlicht<strong>in</strong>g <strong>in</strong> een gebouw kunnen<br />
verm<strong>in</strong>deren, verbetert de duurzaamheid van het<br />
gebouw doordat de koolstofemissies worden verlaagd.<br />
> Zo ontstaat een gebouw dat efficiënt en duurzaam<br />
is, maar ook een gebouw dat zich richt op de<br />
behoeften van gebruikers: comfort, gezondheid,<br />
welzijn en productiviteit.<br />
> Klimaatverander<strong>in</strong>g is de hoogste prioriteit<br />
voor de vastgoedsector en veroorzaakt niet<br />
voor niets een constante stroom van nieuwe<br />
regelgev<strong>in</strong>g. Het ontwikkelen van een gebouw met<br />
<strong>in</strong>telligente functionaliteiten is de beste manier om<br />
toekomstige marktwaarde en het rendement op de<br />
<strong>in</strong>vester<strong>in</strong>g veilig te stellen.<br />
88<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>gwer<strong>in</strong>g<br />
> Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g is een <strong>in</strong>telligente<br />
oploss<strong>in</strong>g die 365 dagen per jaar voordelen biedt.<br />
> Met dynamische zonwer<strong>in</strong>g wordt het gebouw<br />
aangepast aan de actuele omstandigheden of de<br />
behoeften van de bewoners, waarbij natuurlijke<br />
energie wordt benut of geblokkeerd om een<br />
comfortabele omgev<strong>in</strong>g te behouden, dan wel<br />
om de behoefte aan kunstmatige koel<strong>in</strong>g en<br />
verwarm<strong>in</strong>g te verm<strong>in</strong>deren.<br />
> In de w<strong>in</strong>ter gaat het er juist om h<strong>in</strong>derlijke<br />
licht<strong>in</strong>val te verm<strong>in</strong>deren en de zonnew<strong>in</strong>st<br />
te benutten om de vraag naar verwarm<strong>in</strong>g te<br />
verm<strong>in</strong>deren. Als de dynamische zonwer<strong>in</strong>g<br />
overdag open blijft, kan zonlicht <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter vrij<br />
het gebouw b<strong>in</strong>nenkomen, waardoor het gebouw<br />
zijn temperatuur kan handhaven of de behoefte<br />
aan verwarm<strong>in</strong>g wordt verm<strong>in</strong>derd. Wanneer de<br />
zon laag staat en verbl<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g veroorzaakt, kan<br />
dynamische lichtwer<strong>in</strong>g worden neergelaten om<br />
haar werk te kunnen doen.<br />
> Dynamische zonwer<strong>in</strong>g bestaat uit beweegbare<br />
systemen voor technische weefsels die de <strong>in</strong>val<br />
van natuurlijk licht en warmte door glas <strong>in</strong> gevels<br />
van gebouwen helpen te beheersen en kan zowel<br />
b<strong>in</strong>nen als buiten worden toegepast. Optimaliser<strong>in</strong>g<br />
komt tot stand door de keuze van de juiste<br />
textielsoorten <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met <strong>in</strong>telligente<br />
automatische bestur<strong>in</strong>gen die ervoor zorgen dat<br />
afhankelijk van de situatie buiten het gebouw de<br />
technische weefsels steeds hun werk kunnen doen.<br />
> <strong>De</strong> functionaliteit van dynamische zon- en<br />
lichtwer<strong>in</strong>g komt zowel <strong>in</strong> de zomer als <strong>in</strong> de<br />
w<strong>in</strong>ter tot uitdrukk<strong>in</strong>g. In de zomer is de uitdag<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> gebouwen het voorkomen van oververhitt<strong>in</strong>g.<br />
<strong>De</strong> belangrijkste bijdrage van dynamische zon- en<br />
lichtwer<strong>in</strong>g is het bewerkstelligen van comfortabele<br />
temperaturen b<strong>in</strong>nen het gebouw en het zo m<strong>in</strong>imaliseren<br />
van het gebruik van aanvullende koel<strong>in</strong>g.<br />
> Dynamische zonwer<strong>in</strong>g helpt om warmte zoveel<br />
mogelijk uit het gebouw te houden door het<br />
<strong>in</strong>vallende zonlicht te reflecteren. Het gebouw<br />
gebruikt dan m<strong>in</strong>der energie, op basis van een<br />
verm<strong>in</strong>derde behoefte aan koel<strong>in</strong>g. In de zomer<br />
kunnen ’s avonds de ramen worden geopend<br />
om frisse lucht het gebouw b<strong>in</strong>nen te laten<br />
stromen. Die <strong>in</strong>stromende lucht zal dan gelijk de<br />
b<strong>in</strong>nentemperatuur verlagen.<br />
> Dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>nen heeft dus<br />
<strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter een dubbele functie: het tegengaan<br />
van schitter<strong>in</strong>gen door de laagstaande zon en het<br />
b<strong>in</strong>nenhouden van warmte <strong>in</strong> het gebouw ’s nachts.<br />
> Dynamische zonwer<strong>in</strong>g resulteert <strong>in</strong> een<br />
gemiddelde energiebespar<strong>in</strong>g voor koel<strong>in</strong>g van<br />
meer dan 36% op basis van het gemiddelde<br />
van alle beglaz<strong>in</strong>gstypen en klimatologische<br />
omstandigheden <strong>in</strong> Europa. Het verlagen van de<br />
u-waarden tijdens de nachten ’s w<strong>in</strong>ters door<br />
het sluiten van dynamische zonwer<strong>in</strong>g heeft een<br />
positief effect op de behoefte aan verwarm<strong>in</strong>g en<br />
dat is van toepass<strong>in</strong>g <strong>in</strong> alle Europese klimaattypen.<br />
Betere energie-efficiëntie van het gebouw draagt<br />
bij aan het reduceren van koolstofemissies.<br />
Kantooromgev<strong>in</strong>g<br />
> <strong>De</strong> kennis met betrekk<strong>in</strong>g tot de voordelen<br />
van dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
kantoorgebouwen op de productiviteit van<br />
e<strong>in</strong>dgebruikers, het energieverbruik en de<br />
CO2-uitstoot zijn door Somfy Nederland,<br />
bba B<strong>in</strong>nenmileu en DGMR samengebracht <strong>in</strong><br />
een parametrisch model “Comfort, welzijn en<br />
duurzaamheid <strong>in</strong> kantoren”.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 89
90<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Met het model kunnen bereken<strong>in</strong>gen worden<br />
gemaakt die direct een praktisch <strong>in</strong>zicht geven<br />
<strong>in</strong> de kosten van <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> dynamische<br />
zon- en lichtwer<strong>in</strong>g en de rendementen en<br />
terugverdientijden op basis van verhoogde<br />
productiviteit en energiebespar<strong>in</strong>g. Het model geeft<br />
ook <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> de verlag<strong>in</strong>g van de CO2-uitstoot<br />
als gevolg van energiebespar<strong>in</strong>g.<br />
Schoolgebouwen<br />
> Met het doel stakeholders betrokken bij de bouw<br />
en verbouw van gebouwen voor educatieve<br />
doele<strong>in</strong>den <strong>in</strong>zicht te geven <strong>in</strong> de meerwaarde van<br />
het toepassen van zon- en lichtwer<strong>in</strong>gsystemen is<br />
door Somfy <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g met bba B<strong>in</strong>nenmilieu<br />
het model “Comfort, welzijn en duurzaamheid <strong>in</strong><br />
schoolgebouwen” ontwikkeld. Speerpunt daarbij is<br />
het voorkomen van oververhitt<strong>in</strong>g <strong>in</strong> klaslokalen.<br />
> In het model wordt de <strong>in</strong>vloed van zowel actieve<br />
als passieve maatregelen <strong>in</strong>zichtelijk gemaakt.<br />
<strong>De</strong> bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen worden vervolgens vertaald naar<br />
relevante uitkomsten, zoals het aantal uren dat de<br />
grenswaarden worden overschreden, het benodigde<br />
koelvermogen en een <strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g van de kosten<br />
voor het energiegebruik ten behoeve van koel<strong>in</strong>g<br />
en zomernachtventilatie, dan wel de mogelijke<br />
reductie daarvan. <strong>De</strong> uitkomsten kunnen gebruikt<br />
worden bij kle<strong>in</strong>- of grootschalige renovatie of bij<br />
het realiseren van nieuwe klaslokalen en helpen<br />
beslissers gedegen keuzes te maken op basis van<br />
<strong>in</strong>zichten <strong>in</strong> de mogelijkheden en prestaties van<br />
dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g.<br />
> Een goed b<strong>in</strong>nenmilieu <strong>in</strong> scholen is van belang<br />
voor de gezondheid van leerl<strong>in</strong>gen en leerkrachten<br />
evenals voor de leerprestaties van studenten.<br />
Door klimaatverander<strong>in</strong>g neemt de kans op<br />
oververhitt<strong>in</strong>g <strong>in</strong> klaslokalen toe; de verhoogde<br />
temperaturen kunnen een negatieve <strong>in</strong>vloed hebben<br />
op de leerprestaties van de leerl<strong>in</strong>gen.<br />
Gebouwen voor langdurige zorg<br />
en ziekenhuizen<br />
> Voor relevante b<strong>in</strong>nenmilieuparameters is onderzocht<br />
wat bekend is over de <strong>in</strong>vloed daarvan op de<br />
gebruikers <strong>in</strong> gebouwen voor de gezondheidszorg.<br />
Voor langdurige zorg is hierbij primair gekeken naar<br />
de <strong>in</strong>vloed op de kwaliteit van leven aan de hand van<br />
de zes verschillende categorieën. Voor ziekenhuizen<br />
ligt de focus op patiënten, meer specifiek<br />
de <strong>in</strong>vloed op de hersteltijd en het welzijn tijdens<br />
het verblijf. Daarnaast is voor beide gebouwtypen<br />
op hoofdlijnen gekeken <strong>in</strong> welke mate deze<br />
b<strong>in</strong>nenmilieuparameters de taken en het welzijn<br />
van het personeel beïnvloeden.<br />
Gebouw & kenmerken<br />
Systeem<br />
Zonwer<strong>in</strong>g<br />
Daglichtwer<strong>in</strong>g<br />
Dynamische regel<strong>in</strong>g<br />
Motor<br />
> <strong>De</strong> verschillende verbanden zijn samengebracht<br />
<strong>in</strong> het model “Comfort, welzijn en duurzaamheid <strong>in</strong><br />
gebouwen voor de gezondheidszorg”.<br />
> Op basis van literatuurstudies kan geconcludeerd<br />
worden dat het b<strong>in</strong>nenmilieu van <strong>in</strong>vloed is op de<br />
gebruikers van gebouwen <strong>in</strong> de gezondheidszorg en<br />
dat dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g hier een<br />
bijdrage kan leveren door optimalisatie van<br />
bepaalde b<strong>in</strong>nenmilieuparameters. <strong>De</strong> bev<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />
zijn voor de primaire gebruikers van deze<br />
gebouwen, bewoners van <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen voor<br />
langdurige zorg en patiënten van ziekenhuizen,<br />
apart samengevat en <strong>in</strong> het model opgenomen.<br />
Langdurige zorg<br />
Gewenste fysische gevolgen<br />
Voorkomen van oververhitt<strong>in</strong>g<br />
(comb<strong>in</strong>atie luchttemperatuur en stral<strong>in</strong>g)<br />
Optimalisatie daglicht<br />
Behoud van uitzicht<br />
Voorkomen van verbl<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g (glare)<br />
Beïnvloed<strong>in</strong>gsmogelijkheden<br />
Voorkomen van geluidsoverlast<br />
Gebouwgebruikers<br />
Bewoners:<br />
Fysieke gezondheid<br />
Psychologische gezondheid<br />
Personeel:<br />
Onafhankelijkheid<br />
Sociale relaties<br />
Werkprestaties<br />
Welzijn<br />
> Voor bewoners van gebouwen voor langdurige<br />
zorg is nagegaan welke elementen van het b<strong>in</strong>nenmilieu<br />
bepalend zijn voor de gezondheid. <strong>De</strong> fysieke<br />
gezondheid wordt onder andere beïnvloed door de<br />
operatieve temperatuur, daglicht- en zonlicht toetred<strong>in</strong>g,<br />
het uitzicht, verbl<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g en de mogelijkheid<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 91
om de dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g te bedienen.<br />
Ook de psychologische gezondheid kan <strong>in</strong> een<br />
bepaalde mate beïnvloed worden door de<br />
temperatuur, daglichtblootstell<strong>in</strong>g, het uitzicht en<br />
de mogelijkheid om de lichtwer<strong>in</strong>g te bedienen.<br />
<strong>De</strong> temperatuur en de mate van verbl<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g kunnen<br />
daarnaast effect hebben op de onafhankelijkheid<br />
van bewoners. Ten slotte zijn de parameters<br />
uitzicht en geluid van <strong>in</strong>vloed op sociale <strong>in</strong>teracties<br />
tussen bewoners.<br />
Ziekenhuizen<br />
> Voor patiënten <strong>in</strong> ziekenhuizen is gekeken naar<br />
herstel en welzijn tijdens het verblijf. Te zien is dat<br />
het herstel beïnvloed wordt door de temperatuur,<br />
daglicht- en zonlichttoetred<strong>in</strong>g, het uitzicht,<br />
beïnvloed<strong>in</strong>gsmogelijkheden en geluid. Het welzijn,<br />
denk hierbij aan stress en comfort, wordt beïnvloed<br />
door alle onderzochte factoren, behalve door daglicht.<br />
Nederlandse markt: een eerste<br />
verkenn<strong>in</strong>g<br />
> <strong>De</strong> vergunde bouwsom <strong>in</strong> Nederland voor<br />
bedrijfsgebouwen bedroeg <strong>in</strong> 2019 <strong>in</strong> totaal €<br />
6,4 miljard, waarvan 2/3 deel voor nieuwbouw.<br />
Gezien de coronaproblematiek <strong>in</strong> 2020, de<br />
tijdelijke hoogconjunctuur <strong>in</strong> 2021, de explosieve<br />
kostenstijg<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> 2022 <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met de<br />
stikstofproblematiek zijn de jaren 2020 en 2021<br />
nauwelijks te beschouwen als goede referentiejaren.<br />
Kerngegevens utiliteitsbouw <strong>in</strong> Nederland<br />
2018 2019 2019 kw2 2019 kw3 2019 kw4 2020 kw1 2020 kw2<br />
Gebouwenvooraad1 aantal, dzd 1.137 1.148 1.142 1.144 1.148 1.150 1.153<br />
Gereedkomen aantal, dzd 9,5 10,4 2,5 2,3 3,2 2,6 2,5<br />
Sloop aantal, dzd 3,7 4,5 1,1 0,8 1,2 1,1 0,9<br />
Vergunn<strong>in</strong>gen2 (nieuwbouw) aantal, dzd 3,4 3,1 0,9 0,7 0,7 0,7 0,8<br />
Invester<strong>in</strong>gen mld. euro 21,0 23,5 6,4 5,3 5,8 6,1 6,2<br />
Bouwsom3 mln. euro 6.345 6.368 1.553 1.406 1.889 1.494 1.723<br />
Nieuwbouw mln. euro 4.373 4.303 1.088 937 1.248 941 1.238<br />
Niet-nieuwbouw mln. euro 1.974 2.066 465 469 641 553 485<br />
1 ultimo 2 een vergunn<strong>in</strong>g kan op meerdere gebouwen betrekk<strong>in</strong>g hebben 3 waarde van verleende bouwvergunn<strong>in</strong>gen Bron: Bouwend Nederland/CBS, bewerk<strong>in</strong>g Somfy Nederland<br />
> Tussen 2014 en 2019 is de waarde<br />
van de afgegeven vergunn<strong>in</strong>gen voor<br />
nieuwbouw van kantoren ongeveer<br />
€ 550 miljoen op basis van een<br />
voortschrijdend vierkwartaalgemiddelde.<br />
<strong>De</strong> waarde van de vergunn<strong>in</strong>gen<br />
afgegeven voor schoolgebouwen ligt<br />
daar gemiddeld net iets boven. Gezien<br />
de coronaproblematiek is 2020 niet te<br />
beschouwen als een representatief jaar.<br />
92<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Waarde afgegeven bouwvergunn<strong>in</strong>gen<br />
EUR mln.<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
EUR mln.<br />
1000<br />
900<br />
800<br />
700<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
Kantoren (I-as)<br />
Scholen (I-as)<br />
W<strong>in</strong>kels (I-as)<br />
Overige bedrijfsgebouwen (r-as)<br />
Hallen, loodsen, kassen<br />
en stallen (r-as)<br />
0<br />
Q1 2013 Q1 2014 Q1 2015 Q1 2016 Q1 2017 Q1 2018 Q1 2019<br />
0<br />
* Op basis van vierkwartaals voortschrijdend gemiddelde. Bron: CBS, bewerk<strong>in</strong>g Rabobank, 2019<br />
Bron: CBS, bewerk<strong>in</strong>g Rabobank<br />
> <strong>De</strong> bouwkosten <strong>in</strong> de utiliteitsbouw lopen nogal<br />
uiteen en hangen onder meer samen met de<br />
omvang van het gebouw, de uitvoer<strong>in</strong>g (luxe of<br />
sober) en of er sprake is van een groot aantal<br />
verdiep<strong>in</strong>gen. <strong>De</strong> bandbreedte loopt van € 900/m2<br />
tot € 2000/m2.<br />
> Voor onze grove benader<strong>in</strong>g nemen we een<br />
geschat gewogen gemiddelde van € 1250/m2 waarbij<br />
we aannemen dat het aantal gemiddeld en sober<br />
uitgevoerde kantoren overheerst. Op basis hiervan<br />
en van het voortschrijdend gemiddelde voor 4<br />
kwartalen schatten we <strong>in</strong> dat er per jaar 400 tot 450<br />
duizend m2 nieuwbouw gerealiseerd wordt exclusief<br />
de kantoren die gerealiseerd worden als onderdeel<br />
van andersoortige bouw.<br />
> Per 1 januari 2020 telde Nederland ruim 9 miljoen<br />
gebouwen met een totale bebouwde oppervlakte<br />
van bijna 1,5 miljard m2, met een leegstand van<br />
2,5%. Van het aantal objecten was 7,9 miljoen<br />
bestemd als won<strong>in</strong>g, bijna 130.000 gebouwen als<br />
w<strong>in</strong>kel en ruim 1 miljoen gebouwen bestemd voor<br />
andersoortig verblijf. In deze categorie bev<strong>in</strong>den<br />
zich <strong>in</strong> totaal 96.260 kantoorgebouwen waarvan<br />
op de peildatum 9,5% van het aantal objecten<br />
(6,3% gemeten als het aandeel van de bebouwde<br />
oppervlakte) leegstond.<br />
Marktpotentieel bestaande<br />
bebouw<strong>in</strong>g kantoren<br />
> Zouden we uitgaan van 25% glasoppervlak per m2<br />
verblijfsruimte, gemiddeld 2 m2 per raam aanhouden<br />
en leegstaande kantoren niet meenemen <strong>in</strong> de<br />
bereken<strong>in</strong>g, dan zijn er bij benader<strong>in</strong>g 7,1 miljoen<br />
ramen aanwezig <strong>in</strong> bestaande kantoren. Gaan<br />
we uit van een economische levensduur voor<br />
dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g van 10 jaar,<br />
dan zijn er <strong>in</strong> ieder geval jaarlijks 700.000 ramen<br />
opnieuw te voorzien van producten. Zouden we<br />
<strong>in</strong> al die gevallen zowel dynamische zonwer<strong>in</strong>g als<br />
dynamische lichtwer<strong>in</strong>g kunnen toepassen, dan<br />
vertegenwoordigen de niet leegstaande kantoren,<br />
zonder verder correcties toe te passen, een<br />
potentieel van € 420 miljoen per jaar ex btw en<br />
<strong>in</strong>stallatiekosten.<br />
Nieuwbouw kantoren<br />
> Zouden we uitgaan van 25% glasoppervlak voor<br />
de jaarlijks gerealiseerde verblijfsruimte <strong>in</strong> het<br />
segment kantoren op basis van de gemiddelde<br />
nieuwbouw per jaar met gemiddeld 2 m2 per raam,<br />
dan komen we aan ruim 50.000 ramen per jaar die<br />
totaal een marktpotentieel van € 30 miljoen ex btw<br />
en <strong>in</strong>stallatiekosten vertegenwoordigen.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 93
Gebouwvoorraad <strong>in</strong> Nederland<br />
Gebouwen naar functie Totale voorraad Leegstand absoluut Leegstand relatief<br />
aantal oppervl. <strong>in</strong> m 2 aantal oppervl. <strong>in</strong> m 2 aantal oppervlakte<br />
Bijeenkomsten 62 120 30 344 820 3 070 1 105 440 4,9% 3,6%<br />
Gezondheid 22 820 17 421 900 820 168 730 3,6% 1,0%<br />
Industrie 198 970 216 450 070 14 330 7 979 910 7,2% 3,7%<br />
Kantoren 96 260 60 314 980 9 100 3 774 960 9,5% 6,3%<br />
Logies 125 120 14 121 070 860 129 060 0,7% 0,9%<br />
Niet-won<strong>in</strong>g met meerdere functies 49 530 73 170 600 2 600 2 194 520 5,2% 3,0%<br />
Onderwijs 13 870 31 593 260 370 494 440 2,7% 1,6%<br />
Overige 439 990 33 706 010 0,0% 0,0%<br />
Sport 9 710 10 085 240 280 163 590 2,9% 1,6%<br />
W<strong>in</strong>kels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%<br />
Totaal niet-won<strong>in</strong>gen 1 147 590 534 428 650 42 470 18 933 470 3,7% 3,5%<br />
Won<strong>in</strong>gen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%<br />
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%<br />
Samenvatt<strong>in</strong>g:<br />
Totaal verblijfsobjecten ex won<strong>in</strong>gen 1 018 390 487 207 950 31 430 16 010 650 3,1% 3,3%<br />
W<strong>in</strong>kels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%<br />
Won<strong>in</strong>gen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%<br />
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%<br />
Bron: CBS/Statl<strong>in</strong>e, bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
> Op soortgelijke wijze hebben we ook een benader<strong>in</strong>g gemaakt voor de sectoren zorg en onderwijs<br />
en komen we op een theoretisch potentieel van 600.000 ramen jaarlijks te voorzien van dynamische<br />
zon- en lichtwer<strong>in</strong>g na een correctie van 50% voor noordgevels en andere glaspartijen die om andere<br />
redenen niet <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g zouden komen.<br />
Benader<strong>in</strong>g marktpotentieel dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g<br />
Sectoren<br />
Gebouwvoorraad Nieuwbouw/jaar Glasoppervlak<br />
aantal<br />
gebouwen <strong>in</strong> M m 2 gem. m2 per<br />
gebouw<br />
aantal<br />
gebouwen<br />
<strong>in</strong> M m2<br />
per m2<br />
vloeroppervlak<br />
Aantal ramen/jaar<br />
(<strong>in</strong> mio stuks)<br />
Aantal ramen/jaar<br />
per raam<br />
<strong>in</strong> m2 bestaand nieuwbouw bestaand nieuwbouw totaal<br />
(levensduur<br />
<strong>in</strong> jaren)<br />
Kantoren (solitair) 10<br />
96.260 60,0 25% 2<br />
9.100 4,0<br />
87.160 56,0 642,5 7,0 700.000 50.000 750.000<br />
Onderwijs 15<br />
13.870 32,0 20% 2<br />
370 0.5<br />
13.500 31,5 2.333,3 3,2 210.000 48.000 258.000<br />
Zorg 15<br />
13 870 17,5 20% 2<br />
439 990 0,2<br />
22.000 17,3 786,4 1,7 115.333 78.222 193.556<br />
Totaal 1.201.556<br />
Correcties:<br />
Noordgevels -25% -300.389<br />
Glaspartijen niet geschikt -25% -300.389<br />
Marktpotentieel dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g (aantal ramen) <strong>in</strong> kantoren en zorg- en onderwijsgebouwen 600.778<br />
Bron: CBS, Bouwend Nederland, bewerk<strong>in</strong>g Somfy<br />
94<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 95
Marktpotentieel<br />
> Omrekenen van het aantal ramen tegen huidige<br />
tarieven (kosten elektrische <strong>in</strong>stallatie niet meegerekend)<br />
uit te rusten met dynamische zonwer<strong>in</strong>g<br />
b<strong>in</strong>nen of buiten en 25% van de ramen ook nog<br />
voorzien van dynamische lichtwer<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>nen geeft<br />
een theoretisch marktpotentieel van ongeveer<br />
€ 400 miljoen ex btw per jaar.<br />
Weg naar de e<strong>in</strong>dgebruiker<br />
> Een compleet werkende oploss<strong>in</strong>g aanbieden<br />
vergt op dit moment nogal wat. Niet <strong>in</strong> de laatste<br />
plaats als gevolg van de weg die de samenstellende<br />
delen moeten afleggen totdat ze kunnen worden<br />
samengesmolten tot de totale oploss<strong>in</strong>g.<br />
> Het onderstaande schema verschaft enig <strong>in</strong>zicht<br />
<strong>in</strong> het krachtenveld:<br />
• Kennis<br />
• Specificaties<br />
• Service<br />
• Producten<br />
• Service<br />
• Support<br />
• Tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
E<strong>in</strong>dgebruikers<br />
• Dynamische<br />
zon-/lichtwer<strong>in</strong>g<br />
• Service<br />
Specialist<br />
zonwer<strong>in</strong>g<br />
• Producten<br />
• Service<br />
• Support<br />
• Tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
• Producten<br />
• Service<br />
• Service<br />
Elektrotechniek<br />
> Projecten hebben doorgaans een doorlooptijd van<br />
ergens tussen de 6 en 12 maanden, waar<strong>in</strong> er van<br />
alles en nog wat kan gebeuren. Doordat er zoveel<br />
partijen bij betrokken zijn is het besluitvorm<strong>in</strong>gsproces<br />
gecompliceerd en is de uitkomst niet op<br />
voorhand duidelijk. <strong>De</strong> verschillende spelers hebben<br />
ieder hun eigen agenda en kunnen ook besluiten <strong>in</strong><br />
de loop van de tijd om uiteenlopende redenen met<br />
andere toeleveranciers <strong>in</strong> zee te gaan. Op dit moment<br />
probeert Somfy zoveel mogelijk te regisseren, maar<br />
er is geen garantie dat de oploss<strong>in</strong>g uite<strong>in</strong>delijk<br />
geautomatiseerd is dan wel dat de samenstellende<br />
delen van het automatiser<strong>in</strong>gsdeel altijd van Somfy<br />
zijn aan het e<strong>in</strong>de van de rit. Dit maakt het voor<br />
Somfy <strong>in</strong> de praktijk lastig om een garantie te geven<br />
op de goede werk<strong>in</strong>g van de <strong>in</strong>stallatie na de oplever<strong>in</strong>g.<br />
> Partijen <strong>in</strong> de markt zijn <strong>in</strong>dividueel eerder gericht<br />
op het verwerven van marktaandeel op basis van<br />
de prijs dan op het vergroten van de markt op basis<br />
van toegevoegde waarde.<br />
> Een aanpak op basis van toegevoegde waarde <strong>in</strong><br />
comb<strong>in</strong>atie met dienstverlen<strong>in</strong>g blijkt <strong>in</strong> de praktijk<br />
ook aantrekkelijk te zijn, <strong>in</strong> ieder geval voor een<br />
deel van de gebruikers, en bovendien blijken beide<br />
activiteiten elkaar te versterken waardoor er een<br />
vliegwiel kan ontstaan om de markt te vergroten.<br />
Visie Somfy<br />
> Somfy Nederland wenst de markt voor<br />
dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de utiliteitsbouw<br />
verder te ontwikkelen door:<br />
• Het beschikbaar maken van wetenschappelijke<br />
modellen die het nut van het toepassen van<br />
dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g aantonen.<br />
• Het ontwikkelen en implementeren van<br />
(nieuwe) bus<strong>in</strong>essmodellen die e<strong>in</strong>dgebruikers<br />
one-stop-shop toegang geven tot<br />
oploss<strong>in</strong>gen: compleet werkende systemen<br />
voor dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de<br />
utiliteitsbouw.<br />
• Het aanbieden van servicemodellen die een<br />
zorgeloze levenslange werk<strong>in</strong>g garanderen<br />
van de oploss<strong>in</strong>g: onderhoud, reparaties<br />
alsmede hulp en tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g voor gebruikers om<br />
het nut van hun <strong>in</strong>stallatie <strong>in</strong> de dagelijkse<br />
praktijk te maximaliseren.<br />
• Het gebruiken van met het IoT verbonden<br />
apparaten en <strong>in</strong>stallaties die helpen bij het<br />
reduceren van de operationele kosten.<br />
> Somfy beoogt <strong>in</strong> te spelen op een groeiende<br />
behoefte aan dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g.<br />
Daarbij spelen niet alleen de klimaatverander<strong>in</strong>g en<br />
de daarmee samenhangende wetgev<strong>in</strong>g een rol.<br />
> Ook op grond van de positieve <strong>in</strong>vloed op de<br />
productiviteit <strong>in</strong> kantoorsituaties, de leerprestaties<br />
van studenten, de hersteltijd van patiënten <strong>in</strong><br />
ziekenhuizen en de levenskwaliteit van bewoners<br />
96<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
van <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen voor langdurige zorg kan <strong>in</strong> de<br />
komende jaren een forse groei verwacht worden <strong>in</strong><br />
de toepass<strong>in</strong>g van dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g.<br />
> Het is <strong>in</strong> dit verband noodzakelijk te kunnen<br />
beschikken over gecertificeerde specialisten.<br />
> <strong>De</strong>ze specialisten voldoen aan een aantal<br />
basiscriteria:<br />
- Uiteraard beschikken zij over ervar<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het<br />
uitvoeren van projecten en hebben zij een<br />
organisatie die primair daarop is gericht.<br />
- Zij zijn <strong>in</strong> staat op grond van hun kennis<br />
klanten te adviseren over dynamische zon- en<br />
lichtwer<strong>in</strong>g voor zowel b<strong>in</strong>nen als buiten.<br />
- Als specialist hebben zij een gevestigde naam<br />
<strong>in</strong> de projecten, werken ze met hoogwaardige<br />
producten en zijn zij gewend kwaliteitsnormen<br />
na te streven <strong>in</strong> het werk dat zij afleveren.<br />
- Zij hebben de capaciteit om ook reparatie en<br />
onderhoud te verrichten, zich periodiek te<br />
laten scholen en zich <strong>in</strong> het verkoopproces te<br />
bedienen van ter beschikk<strong>in</strong>g gestelde middelen.<br />
> Het is van belang verder onderzoek te doen,<br />
objectieve <strong>in</strong>formatie voor beslissers ter<br />
beschikk<strong>in</strong>g te stellen, de branche te helpen nieuwe<br />
<strong>in</strong>zichten te vergaren en de kennis verder te verhogen.<br />
Er is al veel kennis beschikbaar, maar <strong>in</strong> het<br />
algemeen is het noodzakelijk de kennis verder te<br />
ontsluiten en beschikbaar te maken voor een veel<br />
grotere doelgroep.<br />
> In dat verband is er een website gemaakt die dient<br />
als platform voor gebruikers, beslissers, specialisten<br />
en partners. <strong>De</strong> website is merkneutraal en kan zo<br />
primair dienen als platform om kennis te delen en<br />
geeft daarbij ook maximale ruimte aan partners<br />
en specialisten om zich met hun eigen merken te<br />
profileren zonder daarbij <strong>in</strong> te hoeven leveren op<br />
hun eigen identiteit.<br />
Partners kunnen<br />
op allerlei manieren<br />
bijdragen<br />
Somfy zoekt voor het verder uitbouwen van dit<br />
<strong>in</strong>itiatief partners die er belang bij hebben de markt<br />
verder te ontwikkelen. Partners kunnen op allerlei<br />
manieren bijdragen, bijvoorbeeld door het delen van<br />
kennis, het doen van onderzoek of het beïn vloeden<br />
van de markt dan wel het leveren van producten die<br />
onderdeel uitmaken van de oploss<strong>in</strong>g.<br />
> Zowel partners als gecertificeerde specialisten<br />
streven <strong>in</strong> hun bedrijfsvoer<strong>in</strong>g naar m<strong>in</strong>imale<br />
belast<strong>in</strong>g voor het milieu, lopen voor op de<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de markt en hebben <strong>in</strong> hun<br />
bedrijfsvoer<strong>in</strong>g de mens centraal staan.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 97
<strong>De</strong> kristallen bol<br />
Misschien is het beter dit hoofdstuk niet te schrijven, want de afgelopen drie jaar is de<br />
discrepantie tussen de voorspell<strong>in</strong>g en de werkelijkheid (achteraf) zo groot geweest<br />
dat we ons beter niet meer aan voorspell<strong>in</strong>gen zouden moeten wagen. Misschien ter<br />
verdedig<strong>in</strong>g mogen we aanvoeren dat 2020 en 2021 sterk beïnvloed zijn door nauwelijks<br />
te voorspellen gevolgen van COVID-19 en 2022 vanaf 24 februari bijna geheel <strong>in</strong> het teken<br />
heeft gestaan van de gevolgen van de <strong>in</strong>val <strong>in</strong> Oekraïne. We willen ons niet verstoppen<br />
achter een lange lijst met excuses en uitsluit<strong>in</strong>gen. Voor <strong>2023</strong> doen we gewoon weer een<br />
pog<strong>in</strong>g. We gaan net zo lang door totdat we een keer helemaal goed zitten.<br />
Weerbeeld<br />
Maandgemiddelden<br />
temperatuur/graden Celsius<br />
aantal uren zon<br />
2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld* 2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld*<br />
Januari 5,3 3,4 6,2 3,5 5,6 3,6 59 58 40 57 50 68<br />
Februari 6,8 4,3 7,2 6,1 0,7 3,9 109 125 68 139 162 92<br />
Maart 7,3 6,4 6,8 8,0 4,7 6,5 250 158 186 129 132 146<br />
April 9,3 6,7 11,1 10,9 12,2 9,8 226 221 282 241 181 196<br />
Mei 14,0 11,2 13,1 11,7 16,4 13,4 256 200 324 223 290 225<br />
Juni 17,1 18,2 17,5 18,1 17,5 16,2 282 247 228 266 213 214<br />
Juli 18,6 18,0 17,0 18,8 20,7 18,3 258 196 209 236 341 222<br />
Augustus 20,0 16,9 20,4 18,4 18,5 17,9 289 170 224 248 214 205<br />
September 14,6 15,9 15,2 14,5 14,7 14,7 180 178 202 162 193 159<br />
Oktober 13,1 11,6 11,3 11,6 11,9 10,9 147 124 71 104 174 129<br />
November 8,6 7,4 8,9 6,4 6,8 7,0 98 68 82 77 97 70<br />
<strong>De</strong>cember 5,4 5,5 5,8 6,1 3,7 50 48 81 52 49<br />
Tussentell<strong>in</strong>g 40,4 36,1 41,7 40,7 46,1 39,4 764 668,0 834,0 730,0 684,0 635,0<br />
Indicator/3 jaar 0,34 0,84 0,34 0,89<br />
Indicator/10 jaar 1,03 0,92 1,21 1,05<br />
*) 10-jarig gemiddelde over het tijdvak 2012-2021 Bron: KNMI/bewerk<strong>in</strong>g Somfy Nederland<br />
> Het jaar 2022 gaat de geschiedenis <strong>in</strong> als het meest<br />
zonnige jaar ooit <strong>in</strong> <strong>De</strong> Bilt. Tot en met oktober<br />
werden 2054 zonuren gemeten tegen het oude<br />
record <strong>in</strong> 2018 van 2045 uren voor het hele jaar.<br />
> Zowel de maandgemiddelde temperatuur afgezet<br />
tegen het gemiddelde van de drie voorgaande jaren<br />
als het aantal uren zon <strong>in</strong> de belangrijkste maanden<br />
van het seizoen geven <strong>in</strong> 2022 een verbeter<strong>in</strong>g ten<br />
opzichte van 2021 en ook het maandgemiddelde <strong>in</strong><br />
het seizoen voor zowel de temperatuur als het aantal<br />
uren zon ten opzichte van het langjarig gemiddelde<br />
geven een positieve <strong>in</strong>dicator te zien. Anders gezegd,<br />
het jaar 2022 was <strong>in</strong> de belangrijkste maanden<br />
bovengemiddeld <strong>in</strong> temperatuur en uren zon,<br />
hetgeen de branche zonder meer heeft geholpen.<br />
98<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 99
Specifieke <strong>in</strong>vloeden<br />
> Eerst aandacht voor een aantal specifieke<br />
elemen ten die van <strong>in</strong>vloed kunnen zijn op het<br />
niveau van de activiteiten van de branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong>.<br />
Het zijn elementen waarvan de voorspelbaarheid<br />
laag is: een nieuwe golf coronabesmett<strong>in</strong>gen, de<br />
stikstofproblematiek en de verduurzam<strong>in</strong>g van<br />
de samenlev<strong>in</strong>g.<br />
Coronabesmett<strong>in</strong>gen<br />
> Het virus is niet weg; nieuwe oplev<strong>in</strong>gen van het<br />
virus en het ontstaan van nieuwe varianten kunnen<br />
niet worden uitgesloten. <strong>De</strong> overheid wil Nederland<br />
steeds zoveel mogelijk openhouden. Daarom is er<br />
een strategie met twee doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
1. Mensen en bedrijven kunnen hun leven zo<br />
goed mogelijk voortzetten, ook als corona<br />
weer opleeft. W<strong>in</strong>kels, bedrijven, theaters en<br />
musea blijven zoveel mogelijk open. Mochten<br />
er toch beperkende regels komen, dan weten<br />
we van tevoren waar we aan toe zijn.<br />
2. Als corona uitbreekt moet de zorg voor<br />
iedereen toegankelijk blijven, zowel voor<br />
mensen met corona als voor mensen die<br />
andere behandel<strong>in</strong>gen nodig hebben.<br />
> <strong>De</strong> overheid houdt de ontwikkel<strong>in</strong>g van het<br />
virus <strong>in</strong> de gaten. Bijvoorbeeld door onderzoek<br />
van het rioolwater naar virusdeeltjes en door<br />
samenwerk<strong>in</strong>g met andere landen. Sectoren,<br />
zoals de cultuursector, de transportsector en<br />
de detailhandel, hebben de afgelopen jaren veel<br />
ervar<strong>in</strong>gen opgedaan met het coronavirus. Zij<br />
weten het beste wat wel en niet werkt <strong>in</strong> hun<br />
sector. Daarom hebben de sectoren, samen met<br />
de overheid, sectorplannen gemaakt. Sectoren<br />
geven hier<strong>in</strong> aan welke maatregelen wanneer het<br />
beste kunnen werken. Dat kunnen preventieve<br />
maatregelen zijn om verspreid<strong>in</strong>g van het virus te<br />
remmen of <strong>in</strong>terventiemaatregelen om eventuele<br />
coronagolven te keren. <strong>De</strong> overheid gebruikt<br />
deze plannen als er toch weer maatregelen nodig<br />
zijn. Allemaal wijsheden die te lezen zijn op<br />
www.rijksoverheid.nl.<br />
> Elders <strong>in</strong> dit magaz<strong>in</strong>e kwam de recente<br />
ommezwaai <strong>in</strong> het coronabeleid <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>a al aan de<br />
orde. Afgezien van een toename <strong>in</strong> de komende<br />
maanden van de besmett<strong>in</strong>gskansen buiten Ch<strong>in</strong>a<br />
is er nog een ander mogelijk gevolg: verstor<strong>in</strong>g<br />
van de <strong>in</strong>ternationale logistieke ketens waardoor<br />
tekorten ontstaan en levertijden gaan oplopen.<br />
Het krankz<strong>in</strong>nig hoge aantal besmett<strong>in</strong>gen <strong>in</strong><br />
Ch<strong>in</strong>a gaat immers leiden tot abnormaal hoog<br />
ziekteverzuim, of doet dat <strong>in</strong>middels al.<br />
Stikstofcrisis<br />
> In 2019 zette de Raad van State een streep<br />
door het beleid voor de beschermde Natura<br />
2000-gebieden, waarvan Nederland er 162 telt.<br />
Het beleid bood te we<strong>in</strong>ig bescherm<strong>in</strong>g. Volgens<br />
Europese regels moeten Natura 2000-gebieden<br />
<strong>in</strong> “een goede staat van <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>g” worden<br />
gebracht en gehouden. Hun toestand mag niet<br />
verslechteren, met als doel behoud en herstel van<br />
de biodiversiteit. Daarover moeten alle EU-landen<br />
overigens elke zes jaar verslag uitbrengen.<br />
> Van oudsher zorgden vooral verstedelijk<strong>in</strong>g,<br />
<strong>in</strong>tensiver<strong>in</strong>g van de landbouw en milieuvervuil<strong>in</strong>g<br />
voor een achteruitgang van de natuur. <strong>De</strong> huidige<br />
sleutelfactoren zijn stikstofdepositie en onttrekk<strong>in</strong>g<br />
van grondwater. Met name de neerslag van stikstofverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />
is <strong>in</strong> veel Natura 2000-gebieden nog<br />
steeds te hoog.<br />
> <strong>De</strong> uitstoot van ammoniak (NH3) en stikstofoxiden<br />
(NOx) is na 1950 sterk toegenomen door<br />
de opkomst van de <strong>in</strong>tensieve veehouderij en het<br />
gebruik van fossiele brandstoffen.<br />
100<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Veroorzakers uitstoot stikstof <strong>in</strong> Nederland<br />
Landbouw grotendeels verantwoordelijk voor ammoniakuitstoot<br />
Uitstoot ammoniak (NH3), <strong>in</strong> 2020, <strong>in</strong> procent<br />
Landbouw Consumenten Verkeer Industrie, energie en raff<strong>in</strong>aderijen Handel, diensten en overheid en bouw<br />
91,2<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Uitstoot van stikstofoxiden vooral door verkeer<br />
Uitstoot stikstofoxiden (NOx) <strong>in</strong> procent, 2020<br />
Verkeer Industrie, energie en raff<strong>in</strong>aderijen Consumenten<br />
Landbouw<br />
Handel, diensten en overheid en bouw<br />
68,2<br />
23,9<br />
0 20 40 60 80 100<br />
Bron: NRC 181122/ Compendium van de leefomgev<strong>in</strong>g<br />
> E<strong>in</strong>d jaren 80 was de uitstoot op z’n hoogst. S<strong>in</strong>dsdien is de uitstoot, door<br />
overheidsbeleid, structureel gedaald. <strong>De</strong> stikstofdepositie <strong>in</strong> Nederland is<br />
gedaald van 2700 mol per hectare (omgerekend 38,5 kilo) <strong>in</strong> 1990 naar 1730<br />
mol/ha <strong>in</strong> 2018. Maar dat is een gemiddelde. Regionaal zijn de verschillen groot.<br />
Nog Landbouw steeds is draagt de uitstoot meeste bij zo aan hoog stikstofdepositie dat hij schadelijk is voor veel natuur.<br />
Bijdrage per sector <strong>in</strong> procent<br />
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgev<strong>in</strong>g Ammoniak uit zee<br />
> Eenmaal <strong>in</strong> de lucht verspreiden ammoniak en stikstofoxiden zich. Een<br />
aanzienlijk deel van de <strong>in</strong> Nederland 45 geproduceerde ammoniak 32 en 12 stikstofoxiden<br />
waait naar het buitenland. Nederland "exporteert" vier keer zoveel<br />
9 2<br />
van de stikstofverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen vergeleken met wat er vanuit het buitenland<br />
naar Bijdrage Nederland <strong>in</strong> stikstofgevoelige waait. Natura 2000-gebieden<br />
Bijdrage per sector <strong>in</strong> procent<br />
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgev<strong>in</strong>g Ammoniak uit zee<br />
> Ammoniak en stikstofoxiden slaan vanuit de lucht neer op de grond. Dat<br />
wordt depositie genoemd. Zo 40 komen de verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen ook 35 <strong>in</strong> de beschermde<br />
11 9 5<br />
Natura 2000-gebieden terecht.<br />
> Op een afstand van 20 km is grofweg 30 procent van de uitgestoten<br />
ammoniak neergeslagen, en 10 procent van de stikstofoxiden. Op een afstand<br />
van 250 km is dat respectievelijk 80 en 40 procent.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 101
102<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
68,2<br />
23,9<br />
0 20 40 60 80 100<br />
Neerslag van stikstof per veroorzaker<br />
Landbouw draagt meeste bij aan stikstofdepositie<br />
Bijdrage per sector <strong>in</strong> procent<br />
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgev<strong>in</strong>g Ammoniak uit zee<br />
45<br />
32 12 9 2<br />
Bijdrage <strong>in</strong> stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden<br />
Bijdrage per sector <strong>in</strong> procent<br />
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgev<strong>in</strong>g Ammoniak uit zee<br />
40<br />
35 11 9 5<br />
Bron: NRC 181122/ Compendium van de leefomgev<strong>in</strong>g<br />
> Voor elk habitattype is, op basis van onderzoek, een zogeheten kritische<br />
depositiewaarde (KDW) vastgesteld. Komt de depositie boven die waarde uit,<br />
dan is er kans op significante schade. In veel Natura 2000-gebieden wordt<br />
de KDW overschreden. Het kab<strong>in</strong>etsbeleid is erop gericht dat de neerslag <strong>in</strong><br />
2030 <strong>in</strong> de meeste Natura 2000-gebieden ónder de KDW ligt. Voor de Natura<br />
2000-gebieden waar de KDW nog wordt overschreden, geldt s<strong>in</strong>ds de uitspraak<br />
van de Raad van State dat er géén nieuwe economische activiteit vergund<br />
mag worden die voor extra stikstofdepositie <strong>in</strong> dat gebied zorgt. Om een<br />
natuurvergunn<strong>in</strong>g te krijgen moet worden aangetoond dat de activiteit <strong>in</strong> een<br />
straal van 25 kilometer geen extra ammoniak of stikstofoxiden <strong>in</strong> een Natura<br />
2000-gebied met een te hoge depositie geeft.<br />
> Een overmaat aan neerslaande stikstofverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen schaadt trouwens ook de<br />
natuur buiten de Natura 2000-gebieden, maar die is niet juridisch beschermd.<br />
> Slecht nieuws voor alle bouwactiviteiten: voor heel veel bouwplannen moeten<br />
stikstofbereken<strong>in</strong>gen worden gemaakt. <strong>De</strong> capaciteit om dit te doen is laag,<br />
vanwege een tekort aan expertise. Veelal dus uitstel, soms afstel of om dat te<br />
voorkomen dure (compensatie)maatregelen.<br />
Energietransitie<br />
> Het realiseren van de klimaatdoelen van Parijs (2015) is nodig om verdere<br />
opwarm<strong>in</strong>g van de aarde en de gevolgen daarvan zo veel mogelijk te<br />
voorkomen. Om aan de afspraken van Parijs te voldoen moet Nederland<br />
overstappen van fossiele brandstoffen op duurzame energiebronnen zoals zon<br />
en w<strong>in</strong>d. Het (ontwerp-)Klimaatakkoord legt de maatregelen en afspraken<br />
voor deze energietransitie vast. Het doel van het Klimaatakkoord is een<br />
verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g van broeikasgassen met 49% <strong>in</strong> 2030 en met 95-100% <strong>in</strong> 2050.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 103
Aandeel hernieuwbare energie<br />
> Het aandeel hernieuwbare energie <strong>in</strong> het totale<br />
b<strong>in</strong>nenlandse verbruik is gestegen van 11,5 procent<br />
<strong>in</strong> 2020 naar 12,0 tot 13,4 procent <strong>in</strong> 2021. Het<br />
verwachte aandeel hernieuwbare energie komt<br />
volgens het Planbureau voor de Leefomgev<strong>in</strong>g met<br />
het voorgenomen beleid uit op ongeveer 16,7 procent<br />
<strong>in</strong> <strong>2023</strong>, op ongeveer 20,5 procent <strong>in</strong> 2025 en op 30,7<br />
(27,1-32,7) procent <strong>in</strong> 2030. Het doel van 16 procent<br />
hernieuwbare energie <strong>in</strong> <strong>2023</strong> uit het Energieakkoord<br />
blijft daarmee <strong>in</strong> beeld, net als dat <strong>in</strong> de Klimaat- en<br />
Energieverkenn<strong>in</strong>g (KEV) 2020 en KEV 2021.<br />
> In het Integraal Nationaal Energie- en Klimaatplan<br />
2021-2030 (EZK 2021) dat Nederland heeft <strong>in</strong>gediend<br />
bij de Europese Commissie, is een <strong>in</strong>dicatief traject<br />
opgenomen waar<strong>in</strong> de bijdrage van hernieuwbare<br />
energie <strong>in</strong> 2025 m<strong>in</strong>imaal 19,6 procent bedraagt<br />
en <strong>in</strong> 2030 27 procent. Door beleidsaanpass<strong>in</strong>gen<br />
die <strong>in</strong> het afgelopen jaar zijn <strong>in</strong>gezet, vooral om<br />
extra w<strong>in</strong>dparken op zee te laten bouwen, is het<br />
vergeleken met de KEV 2021 waarschijnlijker dat<br />
het <strong>in</strong>dicatieve doel voor 2030 gehaald wordt.<br />
Verduurzam<strong>in</strong>g elektriciteit<br />
> In 2030 bedraagt het genormaliseerde aandeel<br />
hernieuwbare elektriciteit <strong>in</strong> de elektriciteitsproductie<br />
85%. <strong>De</strong> nettoproductie van hernieuwbare<br />
elektriciteit ligt dan naar verwacht<strong>in</strong>g op 118<br />
terawattuur. Hiervan is 68 terawattuur afkomstig<br />
van w<strong>in</strong>denergie op zee, 23 terawattuur van<br />
w<strong>in</strong>denergie op land en eveneens 23 terawattuur<br />
van zonne-energie. <strong>De</strong> verduurzam<strong>in</strong>g van de<br />
elektriciteitsvoorzien<strong>in</strong>g gaat dus redelijk snel.<br />
> Het kab<strong>in</strong>et besloot om het vermogen aan<br />
w<strong>in</strong>denergie op zee <strong>in</strong> 2030 bijna te verdubbelen <strong>in</strong><br />
vergelijk<strong>in</strong>g met de eerdere ambitie. In december<br />
2022 kreeg het twee miljoenste huishouden<br />
zonnepanelen, hetgeen betekent dat bijna een<br />
kwart van de huishoudens deze stap nu heeft gezet.<br />
<strong>De</strong> snelle groei – het een miljoenste huishouden is<br />
nog maar twee jaar geleden – verloopt niet zonder<br />
slag of stoot. Er is een tekort aan materialen en<br />
arbeidskrachten en al die zonnepanelen dragen bij<br />
aan de overbelast<strong>in</strong>g van het elektriciteitsnetwerk.<br />
<strong>De</strong> verzwar<strong>in</strong>g van dit netwerk wordt een langdurige<br />
operatie die nog veel <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> tijd en geld en<br />
ruimte gaat vergen.<br />
Verduurzam<strong>in</strong>g brandstoffen<br />
voor warmte en transport<br />
> <strong>De</strong> verduurzam<strong>in</strong>g van de warmtevoorzien<strong>in</strong>g<br />
en brandstoffen voor transport blijft verhoud<strong>in</strong>gsgewijs<br />
achter. Het aandeel hernieuwbare warmte<br />
stijgt naar verwacht<strong>in</strong>g van 7 tot 8 procent<br />
<strong>in</strong> 2021 naar 14 procent <strong>in</strong> 2030. Het aandeel<br />
biobrandstoffen <strong>in</strong> de brandstoflever<strong>in</strong>g voor<br />
transport neemt toe van 6 procent <strong>in</strong> 2021 naar<br />
9 procent <strong>in</strong> 2030.<br />
> Het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer<br />
dat is berekend <strong>in</strong> de Europese richtlijn is veel groter.<br />
> Op 23 april 2022 werd voor het eerst <strong>in</strong> Nederland<br />
gedurende een groot deel van de dag meer groene<br />
stroom opgewekt dan er groene stroom werd<br />
verbruikt. <strong>De</strong>ze bijzondere gebeurtenis kwam nogal<br />
terloops tot stand, het was een zonnige weekenddag<br />
met veel w<strong>in</strong>d. Het was zeker geen toeval;<br />
Nederland kent <strong>in</strong>middels zoveel w<strong>in</strong>dturb<strong>in</strong>es en<br />
zonnepanelen dat het mogelijk is geworden.<br />
104<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Reguliere variabelen die de hoogte van<br />
de activiteiten <strong>in</strong> de branche bepalen<br />
> Buiten specifieke (<strong>in</strong>cidentele) gebeurtenissen<br />
en oorzaken zijn er een aantal meer voor de<br />
hand liggende variabelen die <strong>in</strong> hun onderl<strong>in</strong>ge<br />
samenhang <strong>in</strong> de basis bepalend zijn voor het<br />
niveau van de activiteiten <strong>in</strong> de branche. Trouwe<br />
lezers en oudgedienden <strong>in</strong> de branche zullen ze<br />
ongetwijfeld herkennen:<br />
- Weerbeeld <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met seizoenpatroon<br />
en de <strong>in</strong>vloed van klimaatverander<strong>in</strong>g.<br />
- Macrofactoren zoals economische groei,<br />
<strong>in</strong>flatie, (hypotheek)rente.<br />
- Huizenmarkt: nieuwbouw, prijsstijg<strong>in</strong>gen,<br />
aantal verhuiz<strong>in</strong>gen.<br />
- Consumentenvertrouwen en besteedbaar<br />
<strong>in</strong>komen.<br />
• Mede door de <strong>in</strong>flatie is de hypotheekrente<br />
<strong>in</strong> de afgelopen negen maanden <strong>in</strong>eens snel<br />
opgelopen. Inmiddels lijkt de opgaande<br />
trend weer een beetje omgebogen te zijn.<br />
<strong>De</strong> rente is voor ons gevoel hoog, maar<br />
historisch gezien op een “normaal” niveau<br />
terechtgekomen. Reëel gezien zou het beter<br />
zijn te zeggen dat de hypotheekrente de<br />
afgelopen jaren extreem laag geweest is.<br />
Na een periode<br />
van prijsstijg<strong>in</strong>gen<br />
zit de huizenmarkt<br />
nu <strong>in</strong> een transitie<br />
> <strong>De</strong> factoren komen hierna allemaal aan bod, soms<br />
onder verwijz<strong>in</strong>g naar delen van de tekst elders <strong>in</strong><br />
dit magaz<strong>in</strong>e, omdat zij daar al uitgebreider aan bod<br />
gekomen zijn.<br />
> Voor wat betreft de <strong>in</strong>vloed van de klimaatverander<strong>in</strong>g<br />
volstaan we hier met de meld<strong>in</strong>g dat<br />
extreme (<strong>in</strong>cidentele) weersituaties – droogte,<br />
neerslag, temperatuur – steeds frequenter zullen<br />
voorkomen. <strong>De</strong> klimaatverander<strong>in</strong>g zelf verloopt<br />
traag en over een groot aantal jaren.<br />
Macrofactoren<br />
• <strong>De</strong> economische groei was <strong>in</strong> 2022 ondanks<br />
alles nog goed voor ongeveer 4% en blijft <strong>in</strong><br />
<strong>2023</strong> naar verwacht<strong>in</strong>g beneden de 1%, een<br />
groot verschil.<br />
• <strong>De</strong> <strong>in</strong>flatie is <strong>in</strong> 2022 tot ongekende hoogte<br />
gestegen onder <strong>in</strong>vloed van met name<br />
de energieprijzen. Naar verwacht<strong>in</strong>g zal<br />
de <strong>in</strong>flatie <strong>in</strong> <strong>2023</strong> dalen, maar nog zeker<br />
5% bedragen en daarmee nog behoorlijk<br />
boven het langjarig gemiddelde liggen. <strong>De</strong><br />
streefwaarde van de ECB blijft overigens<br />
onveranderd 2%.<br />
Huizenmarkt<br />
• Al lang wordt er gezegd dat er jaarlijks 100.000<br />
nieuwe won<strong>in</strong>gen bij zouden moeten komen.<br />
Dat is al jarenlang niet het geval en ondanks de<br />
goede voornemens is dat aantal ook niet<br />
realistisch voor <strong>2023</strong>. Het voornemen mag er<br />
dan zijn, maar bijvoorbeeld de stikstofthematiek<br />
is een enorme rem op de realisatie.<br />
• Na een periode van prijsstijg<strong>in</strong>gen zit de huizenmarkt<br />
nu <strong>in</strong> een transitie. Een periode van<br />
prijsstijg<strong>in</strong>gen wordt gevolgd door een periode<br />
van prijsdal<strong>in</strong>gen. Vooralsnog schatten de<br />
experts <strong>in</strong> dat de prijsdal<strong>in</strong>gen gemiddeld beperkt<br />
blijven tot ruim 6% <strong>in</strong> de komende 2 jaar.<br />
• Het aantal transacties op de huizenmarkt loopt<br />
volgend jaar naar verwacht<strong>in</strong>g zeker nog eens<br />
met 15% terug ten opzichte van het totale aantal<br />
<strong>in</strong> 2022. Doordat de verkoop van 1 won<strong>in</strong>g<br />
ongeveer 15 verhuisbeweg<strong>in</strong>gen oplevert, is de<br />
<strong>in</strong>vloed daarvan op de branche hoog. Consumenten<br />
besteden het grootste deel van hun geld aan<br />
de nieuwe won<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de eerste 3 maanden na de<br />
verhuiz<strong>in</strong>g. Onderzoek heeft uitgewezen dat de<br />
vaste <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g (keuken, sanitair) veelal de eerste<br />
prioriteit krijgt en de tu<strong>in</strong> en buitenleven vaak<br />
wat later volgen, tot 3 jaar na de verhuiz<strong>in</strong>g.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 105
Consument<br />
• <strong>De</strong> consumptie krimpt <strong>in</strong> <strong>2023</strong> naar<br />
verwacht<strong>in</strong>g met 0,3%, onder andere door<br />
het zeer lage consumentenvertrouwen<br />
en de aanhoudend hoge prijzen. Dit hangt<br />
samen met onzekerheid vanwege de<br />
Russische <strong>in</strong>vasie <strong>in</strong> Oekraïne, oplopende<br />
werkloosheid en de gestegen rente. Verder<br />
biedt de afkoelende huizenmarkt veel m<strong>in</strong>der<br />
stimulans tot bested<strong>in</strong>gen van huishoudens<br />
dan <strong>in</strong> eerdere jaren. Bovendien verdampt een<br />
deel van de opgebouwde overwaarde.<br />
• Daartegenover staan de maatregelen die zijn<br />
aangekondigd om de forse stijg<strong>in</strong>g van de<br />
energiereken<strong>in</strong>g van huishoudens deels te<br />
compenseren. Het reëel beschikbaar <strong>in</strong>komen<br />
groeit <strong>in</strong> <strong>2023</strong> dan ook met 1,6%.<br />
Vooruitzichten zonwer<strong>in</strong>gsbranche <strong>in</strong> <strong>2023</strong><br />
Markt voor buitenzonwer<strong>in</strong>g en buitenleven<br />
> Na een periode van groei, van 15% <strong>in</strong> 2019,<br />
eveneens 15% <strong>in</strong> 2020 gevolgd door ruim<br />
10% <strong>in</strong> 2021, e<strong>in</strong>digt 2022 behoorlijk <strong>in</strong> de<br />
m<strong>in</strong> gemeten <strong>in</strong> volume. Afhankelijk van de<br />
productgroep -10% voor screens tot zelfs meer<br />
dan -40% <strong>in</strong> buitenleven, wederom gemeten<br />
<strong>in</strong> volume. Door prijsstijg<strong>in</strong>gen ziet de omzet<br />
<strong>in</strong> 2022 er veel rooskleuriger uit (tot 25% op<br />
buitenlevenproducten), iets dat het zicht op de<br />
markt enigsz<strong>in</strong>s vertroebelt. Voor de vergelijk<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> volume is 2019 een goed referentiejaar en we<br />
moeten zeker 2021 beschouwen als exceptioneel.<br />
> Het lijkt erop dat de prijzen van de voor de<br />
productie belangrijke materialen weer een beetje<br />
tot rust gekomen zijn en mogelijk zelfs weer dalen<br />
(olie, alum<strong>in</strong>ium). <strong>De</strong> kosten van energie en de<br />
algemene <strong>in</strong>flatie blijven natuurlijk een enorme<br />
impact hebben op de totale kosten bij fabrikanten<br />
en toeleveranciers.<br />
Voorlopig moeten<br />
we uitgaan van<br />
“hand op de knip”<br />
> <strong>De</strong> consument heeft nog niet heel veel om direct<br />
vrolijk van te worden. Voorlopig moeten we uitgaan<br />
van “hand op de knip”.<br />
> Alles bij elkaar genomen is onze voorspell<strong>in</strong>g<br />
voor <strong>2023</strong> m<strong>in</strong>imaal m<strong>in</strong> 5% <strong>in</strong> volume ten opzichte<br />
van 2022, <strong>in</strong> een redelijk optimistisch scenario.<br />
Met een beetje tegenslag kan dat zomaar oplopen<br />
tot m<strong>in</strong> 10%.<br />
106<br />
<strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> |
Kansen<br />
> Zonder extra <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen volgt de markt de<br />
trend. Toch liggen er kansen. Die kansen zijn als<br />
zodanig niet nieuw, maar zijn de afgelopen jaren<br />
wellicht een beetje onderbelicht geweest. <strong>De</strong><br />
branche had de handen vol aan het bijbenen van<br />
de vraag van de consument. Men kwam handen<br />
tekort, de levertijden waren buitensporig en dus<br />
is de bedrijfsvoer<strong>in</strong>g meer gericht geweest op de<br />
lever<strong>in</strong>g van het product. Aan vraag was immers<br />
geen gebrek.<br />
Markt voor raamdecoratie<br />
> <strong>De</strong> markt heeft over de hele l<strong>in</strong>ie <strong>in</strong> 2022 10-15%<br />
<strong>in</strong> volume verloren, maar de won<strong>in</strong>g<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
heeft naar schatt<strong>in</strong>g 15-20% <strong>in</strong>geleverd doordat<br />
consumenten steeds meer van kanaal veranderen.<br />
> Nu de vraag naar verwacht<strong>in</strong>g <strong>in</strong>zakt, is het<br />
noodzakelijk om te schakelen en de aandacht<br />
weer veel meer te richten op de verkoop. Hoe<br />
kan dynamische zon- en lichtwer<strong>in</strong>g structureel<br />
bijdragen aan comfort, energiebespar<strong>in</strong>g en<br />
duurzaamheid? Meer dan ooit zou de nadruk<br />
moeten liggen op kwalitatieve argumenten, het<br />
fundament onder het bestaan van de branche,<br />
dienstverlen<strong>in</strong>g en z<strong>in</strong>volle toepass<strong>in</strong>gen van<br />
connectiviteit. <strong>De</strong> <strong>in</strong>strumenten daarvoor worden<br />
u <strong>in</strong> de komende maanden aangereikt.<br />
> Zo zien we nu <strong>in</strong>eens Veneta verschijnen <strong>in</strong> de<br />
Tw<strong>in</strong>kle-lijst van grootste webshops. Voor 2022<br />
schatten we hun omzet al snel op € 150 miljoen.<br />
Daarnaast zien we een aantal andere webshops<br />
ook goede resultaten boeken.<br />
> Prijsstijg<strong>in</strong>gen voor raamdecoratie zijn wat m<strong>in</strong>der<br />
extreem geweest, gemiddeld 10%. Daarmee is<br />
de markt <strong>in</strong> waarde <strong>in</strong> 2022 niet zo heel veel<br />
gekrompen. <strong>De</strong> toename van de motorisatiegraad<br />
heeft daaraan ook zeker positief bijgedragen.<br />
> Voor de raamdecoratie ligt er <strong>in</strong> ieder geval <strong>in</strong> de<br />
residentiële markt nog een extra buitenkans: een<br />
dal<strong>in</strong>g <strong>in</strong> volume omzetten <strong>in</strong> per saldo een stijg<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> waarde door de motorisatiegraad verder te laten<br />
toenemen. <strong>De</strong> nog steeds groeiende belangstell<strong>in</strong>g<br />
voor smarthomes gaat daarbij helpen.<br />
> Gezien de situatie op de huizenmarkt en het<br />
lage niveau van het consumentenvertrouwen is<br />
het niet realistisch volumegroei te verwachten <strong>in</strong><br />
<strong>2023</strong>, eerder het tegenovergestelde. We moeten <strong>in</strong><br />
dit geval alleen al op basis van verhuisbeweg<strong>in</strong>gen<br />
uitgaan van een dal<strong>in</strong>g van m<strong>in</strong>imaal 10% <strong>in</strong> volume.<br />
| <strong>De</strong> branche <strong>in</strong> <strong>2023</strong> 107
Somfy Nederland BV<br />
Jacobus Ahrendlaan 1<br />
Postbus 163<br />
2130 AD Hoofddorp<br />
Tel. +31 (0)23 55 44 900<br />
<strong>in</strong>fo.nl@somfy.com<br />
www.somfy.nl