WHITE PAPER Legionellabacteriën in drinkwaterinstallaties De ...

WHITE PAPER
Legionellabacteriën in drinkwaterinstallaties
De invloed van het gebruik van koperen buizen
in een installatie:
Copper Benelux
a member of the European Copper Institute
Tervurenlaan 168 bus 10
1150 BRUSSEL
Tel: 02 7777 090
paul@copperbenelux.org
www.copperbenelux.org
1

Hoofdstuk 1: Wat is Legionella
Inhoudstafel
1.1. Biofilm
1.2. Legionella Pneumophila Geschiedenis
Eigenschappen
Groei
Voeding
Besmetting
Milieu’s
Hoofdstuk 2: Hoe Legionella bestrijden in installaties
2.1. Waar moet op gelet worden?
temperatuur
hotspots
menger dicht bij tappunt
vermijd stagnatie
2.2. Maatregelen Thermische periodieke desinfectie
UV desinfectie, Filtratie
Electrochemisch beheer
Cu‐Ag ionisatie
Anodische oxidatie
Chloordioxide ClO2
Scheikundige shockdesinfecties
Hoofdstuk 3: Gebruikte buismaterialen: Wetenschappelijk onderzoek
3.1. Doctoraatsthesis: Invloed van koper op de biomassa in waterleidingen
(Influence du cuivre sur les biomasses microbiennes dans les canalisations d’eau)
3.2. febr. 2003: (KWR 02.090) Invloed van leidingmaterialen op biofilmvorming en
groei van Legionella‐bacteriën in een proefleidinginstallatie:
3.3. juli 2007: (KWR 06.110) Invloed van de watertemperatuur op de groei van Legionella
in een proefleidinginstallatie met verschillende leidingmaterialen
3.4. Legionella Infection Risk from Domestic Hot Water Paola Borella,*
3.5. Uitloging van koperionen naar het drinkwater:
Hoofdstuk 4: Conclusies
Hoofdstuk 5: Beleidskeuzes
Hoofdstuk 6: Referenties
2

Hoofdstuk 1: Wat is Legionella
1.1. Biofilm
In installaties kan zich een biofilm ontwikkelen. In het water levende micro‐
organismen gaan zich neerzetten aan de binnenkant van de leidingen. Hoe
ruwer het oppervlak (door eventuele corrosie of kalkafzetting), hoe
gemakkelijker de kolonisatie zal plaatsvinden.
Sommige leidingen die stoffen afgeven aan het water, en als voeding dienen
voor deze micro‐organismen , kunnen de aangroei van deze biofilm enorm
bevorderen.
Het gaat hier met name om organische stoffen, zoals een aantal rubber‐ of
kunststoftypes, plantaardige vezels (hennep e.a.) vet, enz...
biofilm
Ook uitstulpingen (door corrosie) of roestvorming (in bijv. gecorrodeerde galvanische stalen buizen) vormen een
ideale aanhechting voor biofilm.
Stoffen die in het drinkwater aanwezig zijn, zoals koolstofdioxide,
zuurstof, mineralen , en parameters als pH (zuurtegraad),
temperatuur en de aard van het buismateriaal hebben een invloed
op de omvang en groeisnelheid van deze biofilm, en de daarin
aanwezige bacteriën.
Eéncelligen en kleinere dieren, (amoeben, flagellaten enz..)vinden
voeding en bescherming in de biofilm. In optimale
omstandigheden zullen zich dan ook steeds meer cysten
(duurzame vormen) van deze organismen in de biofilm gaan
vormen.
In het volgroeide stadium is het totaal van de vegeterende en
kolonievormende organismen uitgegroeid tot een ware film, die
het hele binnenoppervlak van de waterleiding bedekt.
biofilm op gietijzer
De organismen die leven in de biofilm , waaronder ook vele schadelijke, kunnen zich uiteraard in de watermassa
verspreiden, en zo via kraan of douche‐uitlaat het getapte water besmetten, en ziekten veroorzaken.
Hiertoe behoren onder meer Legionella Pneumophila, Pseudomonas aeruginosa, Aeromonas Hydrophila, en
andere.
Bij een nieuwe installatie kan de ontwikkeling van biofilm aanzienlijk verkleind worden door een juist design van
de installatie, juiste koud‐en warmwatertemperaturen, vermijden van dode leidingen, voldoende doorstroming,
een juiste materialenkeuze.
Bij oudere installaties kan de besmetting en vervuiling van de installatie al zo ver gevorderd zijn, dat zware
fysische (bijv. hogedrukreiniging met water gemengd met zuurstof, of bijv. inwendig zandstralen), of chemische
(bijv. zware kortstondige scheikundige desinfectie )behandeling noodzakelijk zijn. Nadien zal meestal ook een
periodieke thermische ontsmetting noodzakelijk worden.
Om een idee te hebben van wat een biofilm kan aanrichten, is een eenvoudige proef zeer overtuigend:
snijd een stukje oude plastic tuinslang overlangs door, en voel de slijmlaag aan de binnenkant van de slang: dit
is een rijk aangegroeide biofilm die onder een professionele microscoop een gigantische diversiteit van
bacteriën laat zien.
3

1.2. Legionella Pneumophila
Geschiedenis:
‐Van 21 tot 23 juli 1976 werd een bijeenkomst georganiseerd voor Amerikaanse
oorlogsveteranen :
het 58 ste congres van de US American Legion, in het Stratford‐Bellevue hotel in
Philadelphia.
Er waren 4400 deelnemers. Het hotel was sinds 1954 uitgerust met een
klimatisatiesysteem.
‐Tijdens het afsluitingsbal op vrijdagavond 23 juli waren verschillende
legionnaires (zo werden de oudsoldaten genoemd)die in het hotel verbleven,
afwezig, omdat ze zich slecht voelden, grieperig en hoestbuien.
Het hotel in 1976
‐In totaal werden 182 genodigden getroffen door een ernstige longontsteking.
Reeds op dinsdag 27 juli vernam men de dood van een oudgediende van de US Air Force.
Hij zou de eerste zijn van 34 slachtoffers van wat toen werd genoemd de epidemie van Philadelphia.
‐In augustus 1976 werd de epidemie officieel erkend, zijnde van onbekende oorsprong.
‐Het is pas na maanden speurwerk, onder leiding van microbioloog Joseph McDade van het CDC
(Center for Disease Control) , dat hij uiteindelijk op 18 januari 1977 aankondigde een nieuwe
bacterie te hebben afgezonderd, die hij “Legionella Pneumophila “ noemde.
“Legionella”, refererend naar de legionnaires, de Amerikaanse oorlogsveteranen.
“Pneumophila” refererend naar de gevaarlijke longontsteking die ze kan veroorzaken.
‐Alhoewel vooral het klimatisatiesysteem werd aanzien als de infectiebron, werd dit echter nooit
echt duidelijk aangetoond.
‐In 1982 ontdekte microbiologe Janet E. Stout van de Pittsburgh Veterans Affairs Medical Center dat
deze bacterie zich ook in de meeste waterdistributiesystemen van gebouwen bevind.
Eigenschappen:
‐Legionella Pneumophila is een gramnegatieve bacterie, in de
vorm van een dun staafje, en beweeglijk d.m.v. flagellen.
(trilhaartjes)
(gramnegatief: speciale microscopische kleurtest, er zijn ook
gram‐positieve bacterien, zij hebben een andere structuur van
de celwand)
‐De bacterie is 2 tot 20 µm lang en ongeveer 0,5 tot 0,7 µm breed.
‐De bacterie is aëroob (zuurstofafhankelijk),
Er zijn momenteel al ongeveer 50 verschillende soorten legionellas beschreven, waarvan er 12 in
relatie kunnen gebracht worden met menselijke ziekten: zoals:
Legionella pneumophila,
Legionella micadei,
Legionella feeleii,
Legionella gormanii,
Legionella bozemanii,
Legionella dumoffii,
Legionella longbeachea,
Legionella cincinnatensis,
Legionella wadsworthii,
Legionella anisa,
Legionella macaechemii,
Legionella hackeliae
Vooral Legionella Pneumophila serotype 1 is gekend als grootste bedreiging voor de gezondheid.
(er zijn 15 serotypes bekend van deze bacterie)
4

Groei:
De bacterie is levensvatbaar bij 6 tot 66 °C , (bij koude temperatuur bevindt de bacterie zich in
slapende toestand, de hoge temperaturen kan de bacterie slechts korte tijd weerstaan).
Sterke groei bij temp hoger dan 25 °C en tot 48 °C, de optimale groeitemperatuur bedraagt
36 à 37 °C (lichaamstemperatuur van de mens, en dus ook de ideale douchetemperatuur)
De ideale pH is tussen 6,8 en 7 pH. (de meeste geleverde drinkwaters)
Het kweken van legionella in het loboratorium is niet evident, en dient te gebeuren op bodems
aangerijkt met cysteïne (natuurlijk voorkomend aminozuur) en ijzer; tevens dient een
antibioticamengsel worden toegevoegd om de bodem selectief te maken.
Groeisnelheid: in het laboratorium (optimaal) een verdubbeling in minder dan 4u.
kweek op een Petrischaal
Voeding:
‐De bacterie gebruikt als voeding vooral deeltjes uit de biofilm, organisch materiaal, ijzer, zink,
calcium, slib, kalk, aminozuren
‐Installaties waar protozoa voorkomen (amoeben), zullen groei van Legionella’s bevorderen: De
legionellas dringen door de celwand van deze eencelligen, en vermenigvuldigen zich binnen de
celstructuur, om dan masssaal uit te barsten. Amoeben die zich lenen als gastheer zijn oa.
Hartmanella Vermiformis, Naegleria, Acantamoebe, Platyamoebe.
‐Het is bekend dat deze gastheren de legionella’s beschermen tegen invloeden van buiten uit.
Vandaar dat strengere desinfectiemaatregelen nodig zijn, dan strikt noodzakelijk, om ook deze
beschermde bacteriën te vernietigen.
Legionella, ingekapseld in Hartmanella
Vermiformis
Gebarsten cel met vrije Legionella’s in het water
5

Andere factoren die groei kunnen bevorderen in installaties:
‐temperaturen boven 25 °C en beneden 55 °C
‐corrosie van de installatie, aanwezigheid van kalkafzetting
‐dode leidingen
Biofilmafzetting in een heetwaterboiler
Ongebruikte douche
‐delen van de installatie met slechte doorstroming, en erger nog, volledige stagnatie
6

‐lange afwezigheid leidt tot lange stagnatie
‐oplossing van bepaalde stoffen uit drinkwaterinstallaties, die als voedsel dienen voor de
gastheer (amoeben) en voor Legionella’s.
‐rubber afdichtingen in kranen en douchekoppen
‐gebruik van flexibels bij aansluiting van sanitaire toestellen. De binnenkant van deze flexibels is
meestal vervaardigd uit siliconen of rubbers, en dus erg biofilmbevorderend. De toepassing van deze
flexibels is vandaag een wijdverbreid fenomeen, wat vroeger nog met starre koperbuisverbinding
werd uitgevoerd.
bacteriën op rubber
‐slecht werkende waterbehandelingssystemen (slecht onderhouden waterverzachters bijv. kunnen
een bron van bacteriën zijn, evenals extra filters in de keuken, die na enige tijd besmet geraken en
meer kwaad dan goed verrichten.
Besmetting:
De besmetting gebeurt door het inademen van legionellabacteriën die zich in de aerosolen
(waterdamp) van bijv. een douche bevinden. (aerosolen zijn waterdruppeltjes < 5µm) Slechts diep in
de longblaasjes gebeurt dan de besmetting. Het drinken van besmet water is meestal geen
probleem, omdat de bacteriën door het maagzuur ogenblikkelijk worden afgedood.
Legionella Pneumophila is een intracellulaire parasiet, die zich kan ontwikkelen in de macrofagen
(witte bloedcellen)van de longblaasjes (alveolen), en hierdoor ook kan getransporteerd worden naar
andere lichaamsdelen.
Legionella Pneumophila en andere verwante species kunnen tot 2 verschillende syndromen leiden:
De Pontiackoorts: een koortsig syndroom, met een korte incubatie (1 à 2 dagen) dat enkele
dagen duurt en meestal spontaan geneest.
Legionella‐pneumonie (of ook Legionellose genoemd), of veteranenziekte: een pneumonie
die indien niet tijdig ontdekt dodelijk kan zijn. Een incubatietijd van ongeveer 3 à 10 dagen.
Patiënten hebben meestal al een verzwakt immuunsysteem zoals:
hoge leeftijd, rokers, leukemie, niertransplantatie, hartchirurgie,
transplantaties, kanker, diabetes, .....
en vreemd: mannen worden 3 tot 5 x méér besmet dan vrouwen.
(oorzaak tot nu toe niet duidelijk)
Toch worden soms ook kerngezonde mensen evengoed besmet door de veteranenziekte, wat een
adequate regelgeving er niet makkelijk op maakt.
7

De aanwezigheid van Legionella’s in waterrijke milieu’s wordt gemeten via kolonievormende
eenheden (KVE’s). Na kweek in het laboratorium meet men het aantal gevormde kolonies,
uitgedrukt in KVE/l.
tellen van KVE’s onder de microscoop
Zo kan men 50 KVE’s aantreffen, maar evengoed 1 miljoen kolonies.
Vanaf wanneer men echt kan besmet raken is niet duidelijk, uiteraard hoe meer KVE’s hoe meer
kans tot besmetting, alhoewel reeds vele besmettingen werden ontdekt in nauwelijks detecteerbare
milieu’s. Dit is een braakliggend terrein in de wetenschap: misschien kan een erg verzwakte persoon
door 5 KVE’s besmet geraken, en is een jonge gezonde mens in staat zonder problemen een douche
te nemen met zwaar besmet water van bijv 800.000 KVE’s)
Milieu’s:
‐De Legionellabacterie komt vrij algemeen voor in de natuur, in waterrijke milieu’s: rivieren, meren,
beken, afvalwater, slijk, zelfs in vochtige potgrond (legionella longbeachae) enz...
In puur zout zeewater komt Legionella niet voor. In droge milieu’s overleeft de bacterie niet.
Legionella kan zich in ideale omstandigheden (voedingsstoffen, pH, temperatuur) enorm
ontwikkelen en tot zeer gevaarlijke concentraties leiden, dodelijk voor de mens.
Installaties waar Legionella kan gevonden worden: waterdamp uit koeltorens, airconditioning
systemen, drinkwaterinstallaties (zowel in warm‐ als koudwatercircuits), in boilers, douches,
bevochtigingstoestellen, fonteinen.
8

Besmetting kan plaatsvinden overal waar aerosols kunnen verspreid en ingeademd worden; zoals:.
Ziekenhuizen , bejaardenhuizen
Sportzalen
Zwembaden, sauna’s
Hotels
Koeltorens
Kazernes
Car‐wash
Campings, Caravans, mobilhomes, boten
Woningen, plantenspuit, potgrond, tuinslang, …
Caravans boats cooling towers
Formation of aerosols compost showers
Hoofdstuk 2: Hoe Legionella bestrijden in installaties
Hoewel er geen garantie kan gegeven worden dat een installatie volledig kiemvrij en hygienisch
blijft, zijn er toch vele maatregelen die er voor kunnen zorgen dat een installatie lang binnen veilige
normen blijft.
2.1. Waar moet op gelet worden:
Temperatuur: warm water moet warm blijven: min. 60 °C in gans de installatie. Dit houdt in dat
door verliezen (slecht geïsoleerde leidingen)de boiler meestal op een nog hogere temp moet
afgesteld zijn (bijv. 65 °C). Bij kringlopen moet de retourtemperatuur min. 60 °C zijn.
Koud water moet koud blijven, uiterste max. temp 25 °C, trachten niet boven de 20 °C te komen.
Vermijden van hotspots:
plaatsen waar het koude water wordt opgewarmd door ander factoren :
‐ een koudwaterleiding die door een vloerverwarming loopt
‐ de kw (koudwaterleiding) loopt te dicht naast een ww (warmwaterleiding), of kruist deze
‐ de kw loopt door een vals plafond (er zijn gevallen bekend van een slecht
geïsoleerde dakverdieping waar in de zomer het stagnerende kw tot 32 °C opliep.)
‐ schachten in gebouwen waar cv leidingen (centrale verwarming) continu de sanitaire
leidingen opwarmen (de enige goede oplossing is om ze te scheiden)
‐ koudwaterleidingen gemonteerd bovenop de muur, of net onder de stuclaag, die door
zonnestraling worden opgewarmd.
Na jaren ervaring blijkt dat vooral het koud houden van de kw meer complex is dan het
warmhouden van de ww.
9

De menger zo dicht mogelijk bij het tappunt:
tracht het koude water en het warme water los van elkaar te vervoeren tot vlakbij het tappunt , en
daar de thermostatische mengkraan te plaatsen. (sommige landen houden een reglementering aan
om na het mengen (tot bijv. 37 °C , voor een douche), de leiding te beperken tot max. 5 m)
Vermijd stagnatie:
‐ juiste berekening van de debieten, zodat voldoende watersnelheid wordt behaald.
‐ spoelen van leidingen na lange afwezigheid (vakantie, kamers van ziekenhuizen, scholen of
hotels die lang niet gebruikt worden), enz...
‐ aftakkingen (dode leidingen) die niet meer gebruikt worden: dienen afgetakt aan de
hoofdleiding, enkel de kraan afsluiten is gevaarlijk.
‐ veel gebruikte tappunten op het einde van de installatie zetten bevordert regelmatige
doorstroming.
‐ extra aandacht voor gebouwen die soms lange tijd niet gebruikt worden:
vakantiewoningen, scholen (na de zomervakantie) enz..
Algemeen: tracht de installatie zo eenvoudig mogelijk te houden, zodat controle en beheer mogelijk
blijven.
Voor oudere gebouwen , is een eerste vereiste om een tracering te doen van de leidingen, men kan
pas accuraat optreden wanneer de installatie wordt uitgetekend op een plan , zodat eventuele
hotspots, of slecht doorspoelde kringleidingen , of andere euvels direct zichtbaar worden.
(Risicoanalyse)
2.2. Maatregelen
Indien toch besmetting optreedt kan men volgend maatregelen nemen:
Thermische periodieke desinfectie;
Wordt aanbevolen in de meeste regelgeving in
Europa: de kwaliteit van het water wordt niet
aangetast.
De installatie wordt opgestookt tot 65 à 70°C (er
moet dus voldoende boilercapaciteit zijn, en
pompvermogen)
Nadien wordt de ganse installatie gespoeld (10 à
15 minuten, deze tijden zijn per land verschillend,
hoe heter het water, hoe korter de spoeltijd),
tappunt per tappunt. (wordt soms onderbroken
om de boiler de kans te geven terug op te stoken)
Nadien moet de ww installatie op 60°C min. gehouden worden.
Automatische thermische desinfectie (bron: RADA)
Voor openbare, publieke gebouwen (zwembaden, hotels, ziekenhuizen, kazernes, scholen...) wordt
aangeraden om dergelijke thermische spoeling periodiek te herhalen (bijv. wekelijks, of om de 2
weken
Er bestaan systemen om deze spoeling automatisch te verwezenlijken. (meer zekerheid, minder
risico op verbrandingsgevaar, zonder menselijke tussenkoms)
Uiteraard wordt deze desinfectie gedaan op vrije dagen, ‘s nachts of tijdens weekends, wanneer het
gebouw niet gebruikt wordt.
10

UV desinfectie, Filtratie:
door middel van UV‐lampen wordt het erfelijk materiaal (DNA) van de bacteriën onmiddellijk
vernietigd, en sterven deze.
Enkel de passerende waterstroom kan behandeld worden, en dus kan deze methode alleen als een
aanvullende maatregel worden aanzien, thermische desinfectie blijft noodzakelijk.
UV desinfectie wordt veelal toegepast als “poortwachter”, direct na de watermeter. Het
binnenkomende water is dan gedesinfecteerd, maar de rest van de installatie kan opnieuw
problematisch zijn.
UV lamp Douchekopfilter
Op dezelfde manier kan ook passerend water door microfiltratie worden gereinigd ,als poortwachter
(na de watermeter), maar evengoed aan tappunten (bijv. douchekoppen met filter). Dit kan slechts
een tijdelijke maatregel zijn , (bij een plotse zware besmetting, wanneer het gebouw niet direct kan
geëvacueerd worden bijv.), tevens moeten deze filters regelmatig vervangen worden omdat ze snel
dichtslibben (kleine doorlaat )
Electrochemisch beheer:
Cu‐AG ionisatie:
de bactericide werking van koper‐ en zilver ionen is reeds lang gekend.
Door middel van elektroden die in de leiding worden aangebracht worden Cu en Ag ionen
geproduceerd.
De concentraties die moeten worden aangehouden zijn:
Cu: 200 tot 400µg/l
Ag: 20 tot 40 µg/l
Cu‐Ag ionisatie
Belangrijk is dat alle tappunten bereikt worden (soms is gedwongen spoeling noodzakelijk voor
weinig gebruikte tappunten), dat de installatie van nabij wordt opgevolgd (metingen), en de
elektrodes regelmatig worden nagekeken en gereinigd. Kan afdoende zijn mits goede opvolging.
Anodische oxidatie:
Door elektrolyse via gelijkstroom van in het water geïnjecteerd hyperchlorig zuur. (HOCl)
Men moet de concentratie van vrije chloor beperken tot 0,1 en 0,3 mg /l
Deze methode vraagt ook een nauwgezette opvolging., maar kan zeer afdoend zijn.
Een vrij duur systeem, kan soms corrosie in de installatie vergroten.
Chloordioxide ClO2:
wanneer men een permanent chloordioxide doseringssysteem gebruikt, mag
men de 0,5 mg/l niet overschrijden.
2 doseerpompen voegen 2 producten bijeen, die het chloordioxidegas
vormen, en injecteren in de waterstroom.
Een goed systeem voor continue desinfectie, mits goede dosering, en
opvolging van de installatie.
11

Scheikundige shockdesinfecties:
Gedurende 1 à 2 u. wordt de ganse installatie geinjecteerd met een chloorconcentratie van
30 tot 50 mg/l , met producten zoals “javel” (natriumhypochloriet Na OCl), ofwel Ca (OCl)2 of Cl2.
Na deze periode wordt de installatie grondig gespoeld.
Bij dergelijke zware shockbehandeling moet men beseffen, dat chloor erg gevaarlijk is, en zeer
corrosief kan zijn voor de installatie. Het afgetapte water dient na de behandeling te worden
opgevangen, en als scheikundig afval te worden verwerkt. (geen directe lozing in de riolering).
Dergelijke behandeling mag slechts overwogen worden bij zeer uitzonderlijke gevallen, na
voldoende afweging.
Het beleid in de meeste landen is gericht op thermische desinfectie.
Voor scheikundige desinfectie moet meestal een aanvraag ingediend worden, en wordt het
opgevolgd door de overheid.
12

Hoofdstuk 3: Gebruikte buismaterialen: Wetenschappelijk
onderzoek
Sinds de ontdekking van de bacterie in 1976, en de sindsdien vele honderden legionellainfecties van
installaties, en vele slachtoffers, werd geopperd of het gebruik van bepaalde materialen in de
installatie een invloed kan hebben op de groei van bioilm en bacterien.
Anderzijds zijn er misschien buismaterialen die net de groei van biofilm bevorderen.
Dit heeft in de loop der jaren geleid tot talloze wetenschappelijke studies waarvan de voornaamste
hieronder kort worden beschreven:
3.1. Doctoraatsthesis: Invloed van koper op de biomassa in waterleidingen
(Influence du cuivre sur les biomasses microbiennes dans les canalisations d’eau)
Proefschrift voor het behalen van het staatsdiploma van doctor in de farmacie, Virginie Lé,
dir. Yves Lévi, Universiteit Paris‐Sud 11, 26 juni 2008
Dit referentiewerk is gebaseerd op het wetenschappelijk onderzoek dat tot op heden is gepubliceerd
over leidingmaterialen en de mogelijke invloed op de volksgezondheid.
Het proefschrift besluit dat op enkele uitzonderingen na, koperleidingen de vorming van biofilm en
de vermenigvuldiging van bacteriën zoals legionella of Escherichia coli helpen beperken.
13

Enkele voorbeelden uit het proefschrift:
14

3.2. febr. 2003: (KWR 02.090)Invloed van leidingmaterialen op biofilmvorming en groei van
Legionella‐bacteriën in een proefleidinginstallatie: KWR waterresearch Nederland
Conclusies uit het rapport:
‐Legionella in biofilm: veel hoger in PE‐x dan in CU en roestvast staal
‐Legionella in water (in circulatie, huishoudelijk tappatroon): 10 x lager in Cu dan in roestvast staal
en PE‐x
‐Na desinfectie bij 60°C: vermindering van Legionella in de biofilm: Kleiner effect bij PE‐x
3.3. juli 2007: (KWR 06.110) Invloed van de watertemperatuur op de groei van Legionella in
een proefleidinginstallatie met verschillende leidingmaterialen
Conclusies uit het rapport:
‐vooral kritische temperaturen zijn bestudeerd in deze studie: nl.:
25 °C (max. temp. van koud water)
37 °C (worst case temp.
55 °C (min. warmwatertemp. in woningen in Nederland)
60 °C (min. warmwatertemp. in collectieve warmwaterinstallaties)(zie NEN 1006)
‐volgende materialen werden bekeken: Cu, RVS (inox), PVC‐C, PEX
Het opkweken van legionellabacteriën in de nieuwe installatie was
moeilijk,vooral in de Cu‐buizen. De enting van de koperen leidingen moest diverse malen worden
herhaald (5 extra inentingen voor Cu, tov. 1 enting voor de andere materialen)
De legionellaconcentraties in water en in biofilm waren bij Cu tijdens het gehele onderzoek lager dan
bij andere materialen
Bij een temp. van 25 °C en een huishoudelijk tappatroon konden de legionella’s zich handhaven
(zowel in de biofilm als in de waterfase) bij RVS, PVC‐C en PEX. Bij Cu was Legionella aan het eind
van de onderzoeksperiode niet meer aantoonbaar.
Bij een temp. van 55 °C en een huishoudelijk tappatroon, was er geen (of slechts geringe) afdoding
van legionella’s in de waterfase bij RVS, PVC‐C en PEX.
Bij Cu echter verdween Legionella volledig onder deze omstandigheden.
Bij 60 °C was er ook volledige desinfectie bij RVS, PVC‐C en PEX.
Commentaar:
Het is juist dat bij 60 °C volledige desinfectie bij alle materialen wordt bekomen.
Maar vooral bij minder goed bewaakte installaties, zoals oa. privéwoningen, heersen kritische
temperaturen ; warme zomers doen het koude water opwarmen, en in een woning is het
warmwatercircuit niet altijd optimaal afgesteld.
Hier kunnen koperbuizen een rol vervullen als basis veiligheid.
Het voorzorgsprincipe indachtig is het installeren van koperbuizen een juiste reflex. De kans tot
besmetting vermindert aanzienlijk.
15

3.4. Legionella Infection Risk from Domestic Hot Water Paola Borella,*
!"#$%&'%()'*#+,&-./(0&/#1/#/(2(3334+5+4%-67#&5(2(8-94(:;50 g/L.
3.5. Uitloging van koperionen naar het drinkwater:
Aanvulling:
uit sommige kringen wordt de hypothese gelanceerd dat deze toevoer van koperionen slechts een
tijdelijk effect is, en dat door de ouderdom van de installatie , en dus het ontstaan van een patina
aan de binnenkant van de buis, de afgifte van deze koperionen wordt verkleind.
Dit moet worden tegengesproken door een rigtest die buizen van verschillende ouderdom uitteste.
(test started at Boliden Cuivre & Zinc Luik Belgium, on 02/2003, from 03.2004 under Outokumpu
Copper BCZ ; "BETA Longue Durée" suivant DIN 50931-1
Schedule of the test : from 27.2.2003 to 17.3.2005
Waterquality : CILE: pH: 7.48 à 7.80
Dureté °F: 38.6 à 40
Langelier 0.49 à 0.60
16

De resultaten waren:
na 4 u. Stagnatie
na 1 dag(mg) na 4 m(mg) na 1 jaar(mg) na 2 jaar(mg)
CDA buis 50 j. 0.86 0.91 0.71 0.66
BCZ halfhard buis 2 j. 3.92 1.31 0.98 0.91
Wieland halfhard buis 2j. 2.65 1.21 1.01 0.94
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
0
0
0
0.86
3.92
2.65
1.31
1.21
0.91
0.981.01 0.910.94
0.71 0.66
na 1 dag(mg) na 4 m(mg) na 1 jaar(mg) na 2 jaar(mg)
na 4 u. Stagnatie
Een buis, verwijderd uit een installatie van 50 jaar oud, na een test van 2 jaar, en na stagnatie van
4u., emigreert nog steeds 660 µg/l koper naar het drinkwater.
CDA
17
BCZ halfhard
Wieland halfhard

Hoofdstuk 4: Conclusies
Het is duidelijk dat het effect van het metaal koper niet kan worden genegeerd. Koper heeft duidelijk
bactericide eigenschappen, en deze worden dan ook benut zoals bijvoorbeeld in de desinfectie van
installaties via koper‐zilverionisatie.
Het gebruik van koperbuizen, wat leidt tot verhoogde koperionenconcentraties in de installatie , kan
een effect hebben op vertraagde biofilmaangroei, en vertraagde legionella‐aangroei.
Toch moet het duidelijk zijn dat geen enkel materiaal een bacterievrije installatie kan garanderen.
Wanneer in koperbuisinstallaties slechte temperaturen heersen, dode leidingen aanwezig zijn, er
een slechte doorstroming is, kortom wanneer de installatie slecht is ontworpen, en slecht beheerd,
zal ook hier besmetting en biofilm plaatsvinden.
Ook bij koperen installaties blijft waakzaamheid geboden.
Toch is het overduidelijk vast komen te staan, dat koper bactericide eigenschappen heeft, en dat ,
net in risicovolle installaties met net iets te warme temperaturen voor het koude water, en net iets
te koude temperaturen voor het warme water, koper kan optreden als een buffer, en de explosieve
aangroei van biofilm en bacteriën kan vertragen, of doen stagneren.
Wanneer bij nieuwe installaties, die een ideaal ontwerp kennen, en waar de risico’s van
legionellabesmetting tot het minimum zijn herleid, moet gekozen worden voor een
materiaal voor het drinkwatertransport , is zonder twijfel het metaal koper het
buismateriaal bij voorkeur.
Een installatie met de meeste moderne know‐how, wat bestrijding van biofilm en
bacteriën betreft, vraagt om een hoogwaardig materiaal. Hier hoeft geen keuze gemaakt;
alleen koper heeft bactericide eigenschappen. Dit is de basis van het voorzorgsprincipe.
Het metaal koper onderdrukt de risico’s.
Koperbuizen behouden hun werking gedurende de volledige levensduur van de installatie.
18

Hoofdstuk 5: Beleidskeuzes
Het is hoopgevend te zien dat sommige beleidsinstanties zich uitspreken over de materiaalkeuze:
Nederland:
‐Preventief
Min. van Verkeer en Waterstaat;
‐Scheepvaartinspectie
http://www.ivw.nl/Images/Brochure%20legionella%202008_tcm247‐227466.pdf
19

Frankrijk:
Gezondheidsaanbevelingen in Frankrijk: 2/5/2002 Circulaire DGS 2002/273 relative à la
prévention du risque lié aux légionelles dans les établissements de santé
20

Ierland:
Hoofdstuk 6: Referenties
1. Ph D: Effect of copper on microbial biomasses in water pipes
Dissertation to obtain the national diploma of Doctor of Pharmacy, Virginie Lé,
dir. Yves Lévi, University of Paris‐Sud 11, 26 June 2008
2. Feb. 2003: (KWR 02.090)Effect of pipe materials on biofilm formation and growth of Legionella
bacteria in a test pipe installation: KWR water research, The Netherlands
3. July 2007: (KWR 06.110) Effect of water temp. on the development of Legionella bacteria in a
test installation consisting of different pipe materials (KWR water research, The Netherlands)
4. Legionella Infection Risk from Domestic Hot Water Paola Borella,*
!"#$%&'%()'*#+,&-./(0&/#1/#/(2(3334+5+4%-67#&5(2(8-94(:;4((?1$+@(A;;B
5. Leaching out of copper ions to the drinking water:
( Boliden Cuivre & Zinc , Outokumpu Copper BCZ ; Luik Belgium, 2003, 2004 under; "BETA
Longue Durée" suivant DIN 50931-1)
PB. 25.5.2010
* * * *
21