klik hier voor de reisgids in pdf formaat - Ir. Bart Duvekot Architecten

STUDIEREIS BERLIJN 2009
‘van krimp naar kwaliteit’

Spandau
●07
●08
Zehlendorf
Reinickendorf
Charlottenburg
Wilmersdorf
●06
schaal kaart van links tot rechts 45km
rode stippellijn is grens oost/west tot 1989
Steglitz
Wedding
●13
Pankow
Weissensee
Prenzlauerberg
Neukölln
Tempelhof
●05
Hohenschönhausen
14●
15●
Tiergarten Friedrichshain
Kreuzberg
zie centrumkaart
Lichtenberg
Mitte
Schöneberg
Treptow
●04
●16
●17
Marzahn
●18
●
19
Hellersdorf
Köpenick

Wedding
●26
Tiergarten
Schöneberg
●01
●29
●
35
schaal kaart van links tot rechts 11km
●12
Tempelhof
●21
●02 ●27
Kreuzberg
●10
●22
●09
●28
Mitte
●31
Prenzlauerberg
●
33
●11
●34
●32
Neukölln
●30
Friedrichshain
●23
●20
●25
●24
Treptow
●03
Lichtenberg

Programma
donderdag 24 september 01 Berlin Hauptbahnhof
02 Hotel Arcotel Velvet
Vrijdag 25 september 03 Schiereiland Rummelsburger Bucht / Alt Stralau
04 Johannistal/Adlershof
05 Parksiedlung Spruch
06 Wohnsiedlung Quartier Mc Nair
07 Wasserstadt Spandau: Havelspitze
08 Wasserstadt Spandau: Pulvermühle
Zaterdag 26 september 09 Baugruppe Case Study House, Gormanstrasse
10 Baugruppen RuSc en Sc, Ruppiner Strasse / Schönholzer Strasse
11 Baugruppe E3, Esmarchstrasse
12 Viktoria Quartier Kreuzberg
13 Priesterpark/Natur-park Schöneberger Südgelände
14-19 Marzahn: Arensfelder Terrassen, NiedrigEnergieHaus, Eastgate winkelcentrum, Europaquartier, Helle Mitte
Zondag 27 september 20 Mediaspree
suggesties: 21 Kapelle der Versöhnung
22 Museuminsel
23 Skatehalle-Berlin
24 Alter Schlachthof
25 Zwembad Badeschiff
26 Stadscamping Tentstation
27 Restaurant Rodeo Club
28 Bar/restaurant Fernsehturm
29 BundesPresseStrand
30 Stadstrand Oststrand / Eastside Gallery
31 Dakrestaurant/bar Deck5
32 Stadstrand Yaam
33 Stadstrand Kiki Blofeld
34 Stadstrand Bar25
35 Bauhaus expositie, in Martin Gropius Bau
* Algemene
project nr.
informatie achterin boekje

Van krimp naar kwaliteit
Het afgelopen jaar is het thema “Krimp” onderwerp geweest van een drietal studies
in de randgebieden van Nederland. In Duitsland wordt sinds 2002 actief over krimp
nagedacht en hebben diverse projecten plaatsgevonden om voor deze problematiek
oplossingen te bedenken. Berlijn is een van de steden waar krimp hard toeslaat. Hoe
lukt het de stad om krimp naar kwaliteit om te buigen?
Demografische aardverschuiving
Berlijn kenmerkt zich door een voortdurend groot verloop in de bevolkingssamenstelling.
In de Gründerzeit (1871-1900) groeide de stad door de sterke industrialisatie explosief;
van 1 miljoen inwoners in 1877 tot 3,8 miljoen inwoners in 1899. Sinds de val van
de Berlijnse Muur is de bevolkingsverandering eveneens extreem. Waren er in 1990
bijna 3,3 miljoen inwoners; in vijftien jaar hebben 1,7 miljoen inwoners Berlijn de rug
toegekeerd. Maar tegelijkertijd verhuisde er 1,8 miljoen nieuwe bewoners naar de
stad toe. Met andere woorden: de helft van de bevolking is in vijftien jaar gewisseld.
Opvallend is de demografische structuur van deze bloedtransfusie. Naar Berlijn komen
vooral jongeren in de leeftijd van 18-35 jaar. Diegene die de stad verlaten bevinden
zich in de leeftijdscategorie van 35-40-jaar. Dit is symbolisch voor de stad; nadat het
‘speelkwartier’ ofwel de Latte Macciatofase over is, komen veel toegestroomde jongeren
er achter dat de droom van een opwindend bestaan in een sexy metropool in duigen
valt. Er is gewoonweg weinig geld te verdienen in Berlijn. De door de burgemeester
gelauwerde kreet “Berlin, Arm aber Sexy’ krijgt daardoor een wrange bijsmaak.
De komende twintig jaar zal het totale bevolkingsaantal ven Berlijn relatief stabiel
blijven. Berlijn is en blijft een immigratiestad. Over het algemeen wordt de bevolking
ouder, internationaler en heterogener. Een van de belangrijkste beleidsdoelen in de
stadspolitiek is om de tweedeling in de stad –rijk, succesvol en over het algemeen
westers wit- versus arm –migrant, werkloos, en uit het oosten komend- zoveel mogelijk
te voorkomen.
Economische afgrond
De extreme groeiverwachting uit 1990 (Berlijn zou groeien tot meer dan 4 miljoen
inwoners) is niet uitgekomen. De verschuivende economie is een van de belangrijkste
oorzaken voor de snel veranderende demografische structuur van Berlijn. De industrie
in West- als in Oost-Berlijn werd ten tijde van de deling (1961-1989) kunstmatig in
leven gehouden en stortte na de Wende volledig in. Van de 400.000 banen in de
industrie zijn er rond de 205.000 overgebleven. Gevolg: zeer grote delen van de stad
liggen er desolaat bij. De economische situatie in Berlijn is het best aan te duiden als
structurele calamiteit, met een werkloosheidspercentage dat rond de 15% blijft hangen.
Ofwel: minimaal 525.000 werklozen. Dat is even hoog als in enkele andere oostelijke
deelstaten van Duitsland en bijna dubbel zo hoog als het landelijke gemiddelde.
Kwaliteitsverhoging
Er is veel kritiek vanuit de architectuur- en stedenbouwwereld op het verstarde
bouwbeleid van de stad, vooral op het Planwerk Innenstadt met haar strikte
stedenbouwkundige en architectonische regels. Critici menen dat het bestuur haar
eigen stad niet begrijpt. De Zwitserse criticus Hans Ulbrich Obrist noemt Berlijn een
gevaarlijke val. Want het karakter van de stad wint het zonder enige moeite van alle
internationale sterarchitecten. Het is de projecten van de jaren negentig zoals de
Potsdamer Platz en Friedrichstrasse niet gelukt om van Berlijn een nieuw Europese
stad met karakter te maken.
Tegelijkertijd is Berlijn –noodgedwongen- een laboratorium voor postmoderne
stedelijke ontwikkeling. Ontwikkelingen als Baugruppen (Collectief Particulier
Opdrachtgeverschap) en Zwischennutzung (tijdelijk gebruik van gebouw en/of grond)
zijn in Berlijn ontsproten. Door het nomadische karakter houdt Zwischennutzung de stad
levendig en veranderlijk, open en tolerant.
Op stedenbouwkundig en architectonisch vlak ligt de uitdaging in het op peil houden
van de woon- en leefwaliteit. Ofwel: goede scholen, aantrekkelijke woningen en
een uitgebreid cultureel en sociaal voorzieningenaanbod. Extra aandacht is er voor
de woon- en leefwensen van huishoudens met kinderen. Sociale activering vanuit
de buurten zelf kan verantwoordelijkheid en betrokkenheid bij een buurt vergroten.
Baugruppen dragen daar sterk aan bij. Dit is onderdeel van de zogeheten Berlijnse
‘blijfpolitiek’.
Typerend voor de 1000 in ontwikkeling zijnde Baugruppen-projecten zijn de inventieve
stedenbouwkundige oplossingen. Deze komen voort uit de specifieke situatie: een
zwaar gebombardeerde stad met veel lege gaten. Door deze gaten letterlijk te vullen is
de binnenstadsbevolking van Berlijn van 2003 tot 2007 met 10.000 inwoners gegroeid.
Dit staat in groot contrast tegenover de vele Plattenbau-nieuwbouwwijken aan de
oostkant van de stad, waar de leegstand soms meer dan 21% bedraagt. Sinds 1991
is in Marzahn/Hellersdorf het aantal inwoners met 41.000 gedaald. Met als gevolg dat
het aantal schoolgaande kinderen in tien jaar tijd met eenderde is gedaald. In Marzahn
zijn 4.300 woningen afgebroken, ofwel 4,3% van het totale woningbestand. Maar ook in
Marzahn wordt met diverse middelen (verbetering van het uiterlijk van de Plattenbauflats,
ofwel het ‘Pullover anziehen”; opschoning van de openbare ruimte, sociale
activering van de bewoners, aftoppen van Plattenbau) getracht het woon- en leefklimaat
op peil te houden.
Krimp als kans?
Wat betekent krimp voor een stad en hoe wordt er met deze problematiek omgegaan?
Bij het aanpakken van krimp is het doel de functionele, bouwtechnische, maar vooral
ook de symbolische waarde op te krikken. Het gaat er daarbij om dat slim gebruik
gemaakt kan worden van bestaande instrumenten. Krimp kan een kans zijn, omdat
andere dan louter financiële aspecten de hoofdrol spelen. Individuele kwaliteit krijgt de
gelegenheid, in plaats van massaproductie. Vooral de omslag van het kwantitatieve
denken naar het denken in kwaliteit, zowel in de woningbouw als in de openbare ruimte,
is interessant, en een slag die we in Nederland nog moeten maken.
Veel plezier bij de excursie!
Vincent Kompier, Mike Korth, Menno Trautwein en Jan Verberne

Programma
Donderdag
14:49 NS-station Schiphol
Schiphol 14:49
Amsterdam Zuid 14:58
Duivendrecht 15:04
Hilversum 15:22
Amersfoort 15:41
Apeldoorn 16:07
Deventer 16:20
Almelo 16:46
Hengelo 16:58
21:20 Aankomst Berlin Hauptbahnhof (01)
S-Bahn naar station Friedrichstrasse, vanaf daar is het één halte met de U6, (richting Alt-Tegel) Oranienburger Strasse
of 10 minuten lopen vanaf S-Bahnstation Friedrichstrasse
22:30 Hotel Arcotel Velvet (02)

Berlin Hauptbahnhof 01
Europaplatz
S-bahn: Hauptbahnhof
Ontwerpwedstrijd: 1993 – 1st Prize
Architect: Meinhard von Gerkan and Jürgen Hillmer
Oplevering: 2006
Berlin Hauptbahnhof is het nieuwe centraal station van Duitse spoorwegen
in Berlijn. Het is het grootste kruisingsstation in Europa en is op 26 mei
2006 geopend. Het station is gebouwd op de plaats van het voormalige
kopstation Lehrter Bahnhof, dat vanaf 1871 het eindpunt van de
verbinding met Hannover was. In 1882 werd de van oost naar west
lopende Stadtbahn geopend, waaraan nabij het Lehrter Bahnhof de halte
Lehrter Stadtbahnhof verrees. In 1884 nam het Lehrter Bahnhof ook de
diensten naar Hamburg over, die voorheen vanuit het Hamburger Bahnhof
vertrokken. In de Tweede Wereldoorlog werd het Lehrter Bahnhof zwaar
beschadigd. Het werd in 1951 gesloten en in 1957 afgebroken. Het Lehrter
Stadtbahnhof bleef in dienst, maar werd in 2002 afgebroken om plaats
te maken voor de bouw van het nieuwe “Centraal Station” van Berlijn.
De S-Bahnsporen zijn sindsdien ondergebracht in het Hauptbahnhof.
Tijdens de bouw droeg het station nog een tijd de dubbele naam “Berlin
Hauptbahnhof - Lehrter Bahnhof”, maar vanaf de opening in mei 2006 is
de naam alleen nog maar “Berlin Hauptbahnhof”.

Hotel Arcotel Velvet 02
Oranienburger Strasse 52 / Friedrichstrasse
U-bahn: Oranienburger Tor
Ontwerpwedstrijd: 2001, 1e Prijs
Architect: Eike Becker_Architekten
Gebruik: Hotel, Restaurant , 85 kamers
Oplevering: 2004
Op de kruising van de Orianienburger strasse / Linienstraße is begin
2004 het Arcotel Velvet van de oostenrijkse hotelketen Arcotel geopend.
In de buurt van Museumsinsel, Hackescher Markt en de Boulevard Unter
den Linden. Ontwerpuitgangspunt voor het gevelontwerp is het idee van
een groot formaat computeranimatie. Videoprojectoren in de kamers
projecteren bewegende beelden op de structural-glazinggevel aan de
Orianienburger strasse. Het gebouw vult het gat naast het kunsthuis
Tacheles met een gevel die bestaat uit verdiepingshoge glazen puien.
Door een mix van te openen ramen, gekleurde gordijnen, transparante
screens en projectors ontstaat een aantrekkelijke kleurrijke gevel.

Programma
Vrijdag
09:00 Vertrek uit het hotel
Vertrek per touringcar
09:30 - 12:00 Rummelsburger Bucht (03)
Introductielezing door Vincent Kompier over Berlijn en het thema “Van krimp naar kwaliteit”,
gevolgd door wandeling met toelichting door Matthias Beyer, Beyer-Schubert Architekten
Vertrek per touringcar met lunch
12:30 - 13:30 Landschaftspark Adlershof (04)
Wandeling met toelichting door Vincent Kompier
14:00 - 15:00 Siedlung Spruch (05)
Toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten
15:30 - 16:30 Quartier MC Nair (06)
Toelichting door projectontwikkelaar Michael Elst, Strategis AG
17:00 - 19:00 Wasserstadt Spandau (07)
- Quartier Pulvermühle, toelichting door Gernoth Nalbach, Nalbach + Nalbach
Gesellschaft von Architekten mbH
- Quartier Havelspitze, toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten
20:30 Gezamenlijk diner Club Rodeo (27)

Rummelsburger Bucht 03
Gebied: Rummelsburg en schiereiland Alt-Stralau
Stedenbouw: Klaus Theo Brenner, Herman Hertzberger
Tot midden 19e eeuw was het schiereiland Alt-Stralau een vissersdorpje.
In de achttiende eeuw ontdekten de Berlijners het jaarlijkse vissersfeest
en werd het een geliefd uitje. In 1897 werd Stralau ingelijfd bij Berlijn en
kwam er industrie zoals tapijtfabrieken, glasfabrieken en vier werven,
inclusief huisvesting voor de arbeiders. Het bewonersaantal van Stralau
liep op tot boven de duizend. Stralau was geheel zelfvoorzienend met
koeienstallen, groentetuinen, boomgaarden en een kerk.
In WO2 is de helft van het oude Stralau verwoest tijdens een
bombardement dat voor het fabriekscomplex aan de overkant van het
water, Rummelsburger Ufer, was bestemd.
In 2000 werd Stralau bijna Olympisch dorp. Fabrieksterreinen zouden
plaats maken voor moderne architectuur voor 5000 bewoners, mooi
gelegen aan de Spree, dicht bij het centrum van Berlijn en vlakbij
S-bahnhof Ostkreuz. Het volkstuinencomplex werd behouden, omdat
het na de oorlog is aangelegd voor verzetsstrijders en mensen die het
concentratiekamp hadden overleefd.
Toen in 2000 de Olympische spelen niet in Berlijn maar in Sydney werden
gehouden en de aandelenmarkt instortte, stokte de bouw op het eiland.
Omdat er te weinig bewoners waren, kwam de beloofde infrastructuur niet.
Na veel druk is er nu een bus die van het eiland naar de dichtstbijzijnde
grote supermarkt in Friedrichshain gaat.
Het thema voor de herontwikkeling van Stralau was “stadslandschap”,
wat vooral tot uiting komt in de inrichting van de openbare ruimte die van
zeer hoge kwaliteit is en in de keuze voor een auto-arm schiereiland.
Meergezinswoningen zijn herontwikkeld tot eengezinswoningen wegens
de instortende woningmarkt. Nu is Rummelsburger Bucht een succes, als
aantrekkelijk en rustig woongebied dat zeer goed gelegen is. Sinds 1994
zijn meer dan 2.500 woningen gebouwd of in aanbouw. In totaal zullen
ongeveer 4.200 woningen worden gerealiseerd.
Oppervlak: 130 hectare
Geplande woningen : 4.200
Gerealiseerde woningen of in aanbouw: 2.500
Geplande kantoorruimte: 300.000 m2
Gerealiseerde kantoorruimte of in aanbouw: 60.000 m2
Gerealiseerde recreatie- en groenruimte: 16 hectare
Gerealiseerde sociale infrastructuur:
- Basisschool met gymzaal
- Faciliteiten voor jongeren, waaronder Jugendschiff Freibeuter
- Sportvelden
Schaal van kaartje: lengte van schiereiland Stralau is 1,4 km
atelierhäuser
atelierhäuser

Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten

Johannistal / Adlershof 04
De plannen voor Johannistal/Adlershof bestaan uit een groot wetenschap/
science-park, gecombineerd met (ecologische) woningbouw.
Landschafspark Adlershof
Het voormalige (en oudste) vliegveld van Berlijn -Johannistal, is van
zeer grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van de luchtvaart.
Na vertrek van het vliegveld is een ecologisch zeer waardevol gebied
ontstaan. Dat gebied is als beschermd natuurgebied
meegenomen in de nieuwe plannen voor het gebied. Johannistal is een
van de buurten in Berlijn waar de bewoners het meest tevreden (en
vermogend) zijn. Het beschermde natuurgebied is ontoegankelijk maar
biedt een weids uitzicht tussen woon- en werkgebieden fungeert als groen
hart. Aan de randen van het afgesloten natuurgebied liggen attractieve
speelplekken, die intensief benut (kunnen) worden.
Ontwerp: Büro Kiefer
Oplevering: 1989 – 2000
Adlershof Campus en Gewerbepark
Adlershof is een van de succesvolste hoog-technologische locaties in
Duitsland. Op 4,2 vierkante kilometer groeit en bloeit sinds 1991 een
geïntegreerde wetenschaps- en economisch centrum, gecombineerd
met media en communicatietechnologie. Er zijn zes wetenschappelijke
instituten van de Humboldt Universität, waaronder informatica, chemie en
geografie. Daarnaast zijn er 12 buitenuniversitaire onderzoeksinstituten.
Deze kennisconcentratie trekt bedrijven aan die wetenschappelijke kennis
willen economiseren. Er zijn op dit moment meer dan 400 ondernemingen;
het aantal is groeiende. Er werken circa 13.000 mensen in totaal.
Door middel van bijzondere architectuur wordt getracht bedrijvigheid aan
te trekken. Zoals het amoebe-gebouw van Sauerbruch Hutton architecten.
Het Photonics center is het onderkomen voor het innovatiecentrum
voor optische technologie, optische electronica en lasertechnologie.
Sauerbruch Hutton ontworpen 2 gecurvde blobachtige gebouwen waarin
kleurgebruik en licht een bijzondere rol spelen.
De gebouwen ogen extra bijzonder en kleurrijk door de in de omgeving
staande grijze functionele bedrijfsloodsen en industriële gebouwen. Het
bedrijf is één van de eerste op die verhuist naar dit gebied dat voor de
oorlog als aeronautische onderzoekcentrum in gebruik was maar nu wordt
getransformeerd naar City of science. De sculpturale gecurvde vormen
van de gebouwen passen wonderwel goed tussen de in de verval geraakte
verlaten onderzoeksfaciliteiten in de omgeving.
De gebouwen ogen eerder sensueel dan technologische, maar onder het
gecurvde ogenschijnlijk willekeurig gevormde uiterlijk ligt bevind zich een
rationeel gebouw dat slim inspeelt op zowel omgeving als programma.
Geprefabriceerde elementen en de integratie van constructie en
installaties bieden de onderzoekers maximale flexibiliteit in het gebruik van
het hoofd gebouw. Het tweede, kleinere gebouw is volledig omsloten met
een dubbele glazen gevel met hiertussen gekleurde zonwering en biedt
ruimte aan grote experimenten.
Wohnen am Landschaftspark
Een deel van het woongebied West wordt aangemerkt voor innovatief
bouwen, en richt zich op personen of Baugruppen die vormen van
gemeenschappelijk wonen of ecologische wonen willen realiseren.
Om hiervoor een basis te bieden hebben ruim 30 architectenbureaus
woning ideeën ontwikkeld met als thema innovatief bouwen.
De ideeën variëren van ecologische en energetisch optimale woningen tot
meergeneratiewoningen, en kostenefficiënte woningen. Andere projecten
zijn: bouwen met leem, variabel bouwen, autovrije woonzones
Vervolgens worden deze architectuurconcepten naar wens aangepast aan
de werkelijke situatie en opdrachtgever(s).
Tot dusver hebben verschillende Baugruppen zoals “Wohnen an der
Obstbaumwiese” (Project nr. 9) met totaal 20 bouwfamilies al een plaats
ingenomen in het gebied. Het project “Wohnen…” is uitgegaan van een
autovrij en kindvriendelijk gemeenschappelijk maaiveld. Voor de auto’s
zijn gemeenschappelijke parkeerzones aan de rand aangelegd. Daarnaast
hebben de woningen elk ook een eigen tuin.

Bestaand / gerealiseerd
Geplande bebouwing
Openbaar groengebied
Gebiedsontwikkelingsgrens
Wohnen an der
Obstbaumwiese
Photonics
Centre

Data Johannistal / Adlershof
Oppervlak 420 Hectare
Wonen - Oppervlak: 30 hectare
- Oorspronkelijk totaal gepland:
5.500, volgens huidige ontwikkelingsplannen
nog slechts 1.040 woningen
- 55 appartementen en 355 eengezinswoningen
reeds gerealiseerd of in aanbouw
- Aanvullend 160 Studentenwoningen contractueel
vastgelegd
Bedrijven - Oorspronkelijk totaal gepland:
1.687.000 m 2 bvo, volgens huidige
ontwikkelingsplannen 2.195.000 m 2 bvo
- Reeds gerealiseerd of in aanbouw: 710.000 m2 bvo
(waarvan 20.000 m 2 bvo Commercieel,
45.000 m 2 bvo Kantoor/ondersteuning,
95.000 m 2 bvo Medische sector, 430.000 m 2 bvo
Research en 90.000 m 2 bvo diversen bedrijven),
- totaal 13.000 arbeidsplaatsen
Universiteit - 6 gebouwen, Bibliotheek en auditorium van de
Humboldt-Universiteit, totaal 6.000 Studenten
Sociale - 2 kinderdagverblijven, waarvan 1 bestaand
infrastructuur - Speelplaats
- Sporthal met 4 velden in omgebouwde hangar
- 2 sportvelden
Groen en verkeer - 76 Hectare groen en recreatieruimte
beschermd natuur- en landschapsgebied
- 26 km nieuwe straten waarvan een groot aandeel in
de hooofdverkeersroute
- Verbouwing S-Bahnhof Adlershof ,verbreding
onderdoorgangen
- 2 km trambaan gepland
Milieu - 47 mln Euro in grondverontreiniging geïnvesteerd
- Een bodemretentiefilter van 16.800 m 2
Project: Photonics Centre
Architect: Sauerbruch Hutton
Opgeleverd: 1998
Oppervlak: 10.990m2
Gebruiksoppervlak: 6.500 m²

Wohnen an der Obstbaumwiese
Grundstücksnr. 09
Project: Wohnen an der Obstbaumwiese
Architect: Cubus architekten, Rostock
Das Projektgebiet liegt unmittelbar westlich des neu angelegten Natur- und
Landschaftsparks auf dem ehemaligen Flugfeld Johannisthal. Hier findet
man Ruhe, Naturerlebnis und zahlreiche Spiel- und Sportmöglichkeiten.
12 Doppel- bzw. Reihenhäuser gruppieren sich um den autofreien
Innenbereich mit der Obstbaumwiese und dem Gemeinschaftshaus als
rämliches Angebot für Feste, Kinderspielen etc.; hier gibt es einen großen
Raum mit Küche, eine kleine Werkstatt und die Technikzentrale. Die Häuser
werden über Wohnwege erschlossen, diese können zu Lieferzwecken
mit dem PKW befahren werden. Alle Häuser verfügen über privaten Garten
nach Süden bzw. Westen; einige Gärten orientieren sich nach Osten
mit Blick auf den Landschaftpark. Die PKW sind in Carports am Rande der
Häuser untergebracht.
Die Häuser:
Das Zentrum aller Häuser ist die Wohnküche, welche zur Obstbaumwiese
und zum Gemeinschaftshaus orientert ist. So werden nachbarschafltiche
Kontake ermöglicht und spielende Kinder können während der Hausarbeit
beaufsichtigt werden. Gleichwertige Raumgrößen bieten eine hohe Flexibilität.
So ist es möglich, die Häuser an wandelnde Raumbedürfnisse und
Lebensabschnitte anzupassen. Das Erdgeschoss ist barrierefrei gestaltet.
Die lichte Raumhöhe von 2,90 m erzeugt eine großzügige Raumwirkung.
Das Gäste-WC bietet ausreichend Platz zum Anordnen einer Dusche. Der
Hauswirtschaftsraum ist an die Küche angelagert und kann vom Wohnweg
und von der Küche betreten werden.
Energie/Ökologie:
Die Häuser selbst erreichen durch die sehr guten Dämmwerte aller
Bauteile der Außen hülle Niedrigenergiehausstandard. Der Energieverbrauch
für die Heizung liegt bei ca. 50 KWh pro Quadratmeter und Jahr.
Warmwasserkollektoren auf dem Dach dieses Hauses liefern Energie
von der Sonne. Das Regenwasser vom Dach des Gemeinschaftshauses
wird in einer Zisterne gesammelt und dient der Bewässerung der gemeinschaftlichen
Grünanlagen.Eine Regenwassernutzungsanlage für WC und
Waschmaschine ist möglich.

Parksiedlung Spruch 05
Architect: Engel und Zillich Architekten BDA
Landschapsontwerp: Werner und Andreas Bos, Berlin
Kleurconcept: Oskar Putz, Wien
Parkwijk Spruch is in 1996 onderscheiden met de architectuurprijs van
de Duitse bond van Architecten (BDA). De kwaliteit ligt volgens de jury
in het feit dat deze de sterk gestructureerde wijk met beperkte omvang
samenhang schept tussen de omgeving en de chaotische stadsrand.
Het project is een voorbeeld van vrije sector woningbouw die goed inspeelt
op bewonerswensenen veel differentiatie biedt.
Het idee van de wijk is gebaseerd op het plaatselijke wijkkarakter van
vrijstaande woningen met veel buitenruimte, waarbij de woningen zijn
vervangen door stadsvilla’s.
De wijk bestaat uit 9 ‘sporen’ met tussen de 6 en 11 huizen in oostwestrichting.
Op het tussenliggende maaiveld is autovrije woonweg
aangelegd. De rest van het gebied bestaat uit park met veel
verblijfskwaliteit.
De stroken zijn ieder ingericht naar aanleiding van een mix van
omgevingsfactoren zoals bestaande bomen, functionele uitgangspunten,
en ruimtelijke spanning in de opbouw
Auto’s staan voor een groot gedeelte in ondergrondse parkeergarages
waardoor iedereen toch uitstapt bij zijn voordeur.
De bouwsteen van de wijk is de stadsvilla. In de vierlaagse kubusvormige
basisvorm wordt onderling verschil aangebracht door de dakzone en de
wintertuinen aan de gevels van de blokken steeds te varieren.
Oppervlak: 8.3 hectare
Woonoppervlak: 37.000 m²
Aantal woningen: 525 in 84 meergezinswoningen
Parkeren: 7 ondergrondse garages met 550 pp
Voorzieningen: kinderdagopvang
Bruto grondopppervlak: 213.942 m² totaal
gebouwde kuubs: 39.138 m³
Start bouw: Juni 1993
Oplevering: Oktober 1995
Bouwkosten: 160 Mln. DM
Woningtype verdeling:
1,5-kamer-woningen 23 %
2-kamer-woningen 37 %
3-kamer-woningen 25 %
4-kamer-woningen 15 %

Parksiedlung Spruch 122, links en rechts Parksiedlung Spruch 90, dakwoning

Wohnsiedlung „Quartier Mc Nair“ 06
Stedebouw: D-Company (Anatole en Insook Du Fresne/Danny
Bucco), Zwitserland,
Carlo Baumschlager en Dietmar Eberle, Oostenrijk
Groenaanleg: Guido Hager, Zürich
Idee en concept: 1998-2001
Realisatie: 1999- 2002
Na het vertrek in 1995 van de geallieerde strijdkrachten uit Berlijn
kwamen veel voormalige militair gebruikte terreinen leeg. Het gebied van
de voormalige Mc Nairkazerne ligt in een heterogeen gestructureerde
omgeving. Deze wordt gekenmerkt door vrijstaande eengezinswoningen,
maar ook door het monumentwaardige gebouwencomplex uit de jaren
dertig van Hans Hertlein, waar de voormalige Telefunken-fabriek was
gestationeerd. Na de Tweede wereldoorlog is het Telefunkencomplex
omgebouwd tot kazerne voor circa 2300 Amerikaanse soldaten.
In 1996 is er een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor de bouw van
circa 500 gestapelde huurwoningen en 150 eengezinswoningen, school
en kinderdagverblijf. De prijs werd toegekend aan het bureau ENSS
(Eckert, Negwer, Sommer en Suselbeck). Hun ontwerp was uitgangspunt
voor het zoeken van investeerders. Dat werden Bavaria Object- en
Baubetreuung GmbH. Bavaria engageerde bureau D-company en
Baumschlager en Eberle en kwam met een heel ander stedenbouwkundig
concept. Ook werd het programma aangepast; het aantal huurwoningen
was markttechnisch niet haalbaar. De omslag in vraag van meer-
naar eengezinswoningen met tuin diende duidelijk in het nieuwe
stedenbouwkundige plan tot uitdrukking te komen.
Het ontwerp tracht tussen de sterk heterogene omgeving te bemiddelen.
Het eerste, 70 meter brede deel in het zuidwesten is een combinatie van
een- en meergezinswoningen in een hofstructuur. Het daarnaastgelegen
terrein wordt gekenmerkt door blokjes verspringende rijwoningen van
30 tot 45meter breed. Dit veld, van circa 230 bij 460 meter, wordt
doorsneden door een ‘speelbosstrook’. Aan de noordkant van het terrein
liggen eengezinswoningen in stroken van 70 meter. Daarmee wordt een
vloeiende overgang naar de monumentale kazernegebouwen gemaakt.
Voor die gebouwen –met een gezamenlijk oppervlak van 60.000 m2-
liggen plannen klaar om ze tot luxe lofts te verbouwen. Het complex
met ontwikkelingsplan voor 200 woningen is onlangs door de Berlijnse
ontwikkelaar S+P real Estate gekocht van Lehman Brothers. Met als
gevolg een overduidelijke prijsdaling: van 3000 euro per vierkante meter
naar 2200 euro per vierkante meter.
Opvallend aan het Mc Naircomplex is het grote aantal openbaar
toegankelijke terreinen. Auto’s worden op speciale (privé-)parkeerterreinen
geparkeerd, niet langs of in de straat. Naast de ‘speelbosstrook’ zijn
er veel openbaar toegankelijke groene speelruimtes en gazons te
vinden. Daardoor staat bijna iedere rijwoning aan zo’n openbare plek.
Haagbeukheggen en gras, witte stuc en vlakke daken bepalen het
totaalbeeld. Gevarieerd wordt er met de maat van de ramen: liggend of
staand, en door bij de rijwoningen twee- en drieverdiepingen te laten
afwisselen. Met uitzondering van de twee onder een kapwoningen zijn
alle woningen oost-west georiënteerd. Samen met het eenduidige beeld
verwijst Mc nair daarmee naar de klassieke (Berlijnse) Siedlungsbau uit de
jaren twintig en vijftig.
flexibel plattegrondprincipe rijwoningen, bgg en 1e verdieping

In tegenstelling tot de gevels zijn de plattegronden van de woningen
zeer individueel ontwikkeld. Inspelend op de verwachte wensen van de
toekomstige bewoners is op basis van een systeem van drie beukmaten
(vierenenhalf, vijf en zes meter) voor bijna iedere plattegrond de keuze
uit 27 verschillende mogelijkheden. Alleen positie van de trap en de
installatieschacht liggen vast.
Aanvankelijk vlotte de verkoop niet. Dat heeft investeerde Bavaria
doen besluiten om de woningen als casco aan te bieden. Reden
voor de slechte verkoop zijn waarschijnlijk de slechte openbaar
vervoervoorzieningen en de weinig aantrekkelijke omgeving van het
gebied (industrieterreinen en leegstaande gebouwen). Maar ook de
ingewikkelde eigendomsstuctuur (als bewoner ben je mede-eigenaar van
straten, speelplaatsen, waterpartijen) is daar debet aan. (bron: Berliner
Wohnquartiere)
303 rijwoningen, 34 twee-onder-eenkapwoningen, 180 terraswoningen.
Gemiddeld oppervlak: 111 vierkante meter
Bouwprijs: - Rijwoning: 990 €/m2
- Appartementengebouw - 1011 €/m2

Wasserstadt Spandau
Leibniz-Gruppe: Vier architectenburo’s ontwikkelen vanaf 1989 het
idee voor een waterstad in Spandau. Hans Kolhoff/Helga Timmermann,
Christoph Langhof, Jürgen Nottmeyer en Klaus Zillich. Aan de
planontwikkeling werkte ook landschapsarchitect Heike Langebach mee.
Het idee van een grote stadsuitbreiding in en rond het Spandauer Meer
dateert uit de jaren voor de val van de muur, toen West-Berlijn een nijpend
gebrek aan woonruimte kende. Met 18 duizend woningen, merendeels
hoogbouw, zou de nieuwe wijk woonruimte bieden aan 50 duizend
bewoners. De afstanden tot het centrum van Berlijn en tot Spandau
zouden worden gecompenseerd door goed openbaar vervoer en door een
gevarieerde mix met bedrijven, winkels, scholen, een bibliotheek en een
cultuurcentrum.
Met de val van de muur in 1989 is het ruimtetekort opgeheven, maar
de plannen voor Wasserstadt zijn blijven bestaan. Circa 3800 woningen
zijn nu gerealiseerd, grotendeels huurwoningen. De prijzen zijn hoog
vergeleken met het centrum van Berlijn en het geplande openbaar vervoer
is nog niet aanwezig. De interesse vanuit de woningmarkt blijft achter.
Pulvermühle, Havelspitze en Schultheiss zijn drie gerealiseerde nieuwe
woonwijken. Hoe functioneren deze nieuwe wijken en hoe om te gaan met
het nog niet gerealiseerde deel van de toekomstplannen van Wasserstadt
Spandau?
Quartier Havelspitze Gestaltplan Januar 1994

Schultheiss
Private en publieke hoogbouw
Privaat en publiek groen, recreatie
Openbare sport- en speelplaatsen
Openbare verkeersroutes
Planning
beschikbare gemeente gronden
Realiserungsplan 2007
Havelspitze
Pulvermuehle
Quartier Havelspitze, Spandau 07
Op de Havelspitze stond vroeger een staalfabriek. De fabriek is voor
het grootste deel vervangen door grote woningbouwblokken. Op de kop
ligt een openbaar park dat vloeiend overgaat in de binnenplaats van
een verzorgingstehuis voor ouderen. Het park is het onderdeel van een
oeverpromenade aan het Spandauer meer.
Van het vroegere fabriekscomplex Dr. Cassirer Kabelwerke, ontworpen
door Hans Poelzig in 1928, is het gedeelte behouden tussen Hans
Poelzig Strasse en Sigmund Bergmann Strasse. De bouwblokken aan
An der Havelspitze, aan beide zijden van de Spandauer See Brucke, zijn
ontworpen door architect Josef Paul Kleihues 1994-1997; 190 woningen,
ondergrondse garage en bedrijfsruimten. Het bouwblok tussen David
Francke Strasse en Sigmund Bergmann Strasse is ontworpen door Kees
Christiaanse. Het woongebouw aan de Sigmund Bergmann Strasse,
tussen Poelzighalle en Fähranleger, is ontworpen door Otto Steidle. De
bouwblokken aan Am Wasserbogen (noordzijde, aan het kanaal) zijn
ontworpen door David Chipperfield.
Quartier Havelspitze, Kleihues

Quartier Pulvermuehle
Nalbach+Nalbach
Quartier Pulvermuehle
Quartier Pulvermühle, Spandau 08
U-Bahnhof Haselhorst
Architecten: Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbH
Bouw: 1994 – 2000
Het allereerste idee voor het gebied Pulvermühle (kruitmolen) was om
de bebouwing die in de jaren vijftig gebouwd is voor destijds zwakke
inkomensgroepen af te breken. Nahlbach & Nahlbach Architekten wonnen
in 1992 de prijsvraag voor het ontwerp van het gebied. Hoofdidee
was heldere zonering en helder grondgebruik. In het zuiden wordt het
bestaande industrieterrein afgeschermd door een school en een speelveld.
Daarnaast staan vijf- tot zevenverdieping tellende strokenbouwblokken.
Deze vorm refereert aan het naastgelegen Reichsforschungsiedlung
van Walter Gropius. In het noorden zijn twintig vrijstaande urban villas
gebouwd, ieder met vijf verdiepingen. Deze bebouwing vervangt de oude
bebouwing uit de jaren vijftig. Alle Urban villas zijn in baksteen gebouwd
en hebben houten vensters. Dit versterkt de eenheid in het gebied. Het
gebied is autovrij en de Urban villas worden door voetgangerspade
ontsloten. Aan de oever van de Havel is een openbare promenade
(ontwerp: Häffner & Jeminez Landschaftarchitekten) met daaraan drie
U-vormige bouwblokken, met in de plint een aantal winkels.
Oppervlak:
41,4 hectare
Programma:
- 1450 woningen
- 50.000 m² bedrijfs-
en kantoorruimte
- 1 basisschool,
- 3 kleuterscholen,
- 1 kinderspeelplaats
- 2 multifunctionele instituten
- 16 hectare park en sportvelden

Programma
Zaterdag
09:00 - 12:00 Baugruppenbezoek
9.30 Case Study House 8 - Gormannstrasse (09)
Toelichting door HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects
10.30 RuSc en Sc11 - Ruppiner Strasse (10)
Toelichting Toelichting door Sascha Zander, Zanderroth Architekten
tram 10
11.30 E3 - Esmarchstrasse (11)
Toelichting door Tom Kaden, Kaden Klingbeil Architekten
12.00-13.00 lunch
touringcar
13.30-14.30 Viktoria Quartier Kreuzberg (12)
Rondleiding en toelichting door de heer Erdmann van Höhne Architekten BDA
15.00-15.30 Priesterpark/Natur-park Schöneberger Südgelände (13)
Rondleiding en toelichting door Rita Mohrmann van BurgerInitiativ Südgelände
en Hans Göhler van GrünBerlin GmbH
16.00-18.00 Marzahn (14-19)
Toelichting door Vincent Kompier
touringcar terug naar centrum

Case Study House 8 09
Gormannstraße 8-9, hoek Mulackstrasse
Architect: HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects
Opgeleverd: 2009
De bouwlocatie aan de Gormannstraat in ‘Berlin Mitte’ kende al een lange
planhistorie voor HSH architecten betrokken raakte. Twee 20 meter hoge
brandmuren bepaalde het kavel. Ondanks dat werden in voorafgaande
ontwerpen alleen horizontaal georganiseerde vloeren toegepast. Deze
plannen haalden het niet omdat niemand in de donkere lager gelegen
woningen wilde wonen.
HSH architecten hebben het gebouw juist vertikaal georganiseerd.
Drie individuele apartement-woningen ieder verdeeld over vier lagen,
ontsloten aan de straat, en ieder met een eigen dakterras. De interne
organisatie bepaald de gevel. Op stedenbouwkundig niveau echter
werken de drie samen als één gebouw, omgeven door een licht gekleurde
aluminium schil. Van binnen zijn de appartementen zo georganiseerd
dat de bewoners steeds doorzichten hebben tussen de verschillende
verdiepingen. Elke verdeiping heeft een eigen specifieke functie, maar is
tegelijkertijd gekoppeld in vertikale richting. Ruimtelijke geplaatste trappen
verbinden de verschillende niveaus. Vides, patio’s in de zijgelegen en
een loggia in het centraal gelegenappartement dienen als verbindende
elementen tussen de verdiepingen en spelen met de relatie binnen en
buiten. De patios bieden een private maar toch zeer open ruimte midden
in de stad.
Oppervlak: 1050 m2 bvo
Bouw: 2006–2009
Opgeleverd: 2009
Opdrachtgever: Bauverein zu Hamburg AG
Medewerkers: David Ruic, Marcus Schröger
Constructie: Ingenieurbüro Unterberger

B B
B B
Patio
Patio Haus Patio 1
Haus 1
C
C
Gormannstraße
Gormannstraße
StadthausStadthaus
Patio
Haus Patio 2
Haus 2
A
A
EG M. 1:200
EG M. 1:200
�
��
C
C
OG 1 M. 1:200 first floor, scale 1:200
OG 1 M. 1:200 first floor, scale 1:200
��
����� ����� �����
������������
������������
������������
���������
���������
���������
�����
�����
�����
������������������������
������������������������
������������������������
���
��� ���
�����������
�����������
�����������
�
�� ������� �������
�������
.
. .
ground floor, scale 1:200
ground floor, scale 1:200
begane grond
1e verdieping
������������������������
��������������������
������������������������
������������������������
��������������������
��������������������
OG 2 M. 1:200
OG 2 M. 1:200 second floor, scale 1:200
second floor, scale 1:200
HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin tel +49 30 443 588 55 www.hsharchitektur.de
HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin tel +49 30 443 588 55 www.hsharchitektur.de
�
2e verdieping
.
. .
HIRSCHM
HIRSCHM
SCHINDELE
SCHINDELE
R SCHINDELE HIRSCHMÜL
3e verdieping
OG 3 M. 1:200
OG 3 M. 1:200
third
third
floor,
floor,
scale
scale
1:200
1:200
4e verdieping
DG M. 1:200
DG M. 1:200
fourth
fourth
floor,
floor,
scale
scale
1:200
1:200
.
HIRSCHMÜLLER
HIRSCHMÜLLER
SCHINDELE
SCHINDELE
HOYER
HOYER
HSH HSH ARCHITEKTEN
ARCHITEKTEN
.
.
CSH 8
grundriss og og 3 3 gormann.eps
www.hoyerundschindele.de
www.hoyerundschindele.de
+49(0)30-44 35 88 55
+49(0)30-44 35 88 55
+ + PARTNER
PARTNER
HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin tel +49 30 443 588 55 www.hsharchitektur.de
HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin tel +49 30 443 588 55 www.hsharchitektur.de
.
.
.
HIRSCHMÜ
HIRSCHM
SCHINDELE
SCHINDELE

RuSc 10
Ruppiner Strasse 43/
Schönholzer Strasse 10a
Architect: Zanderroth Architekten
Bouw: 1/2006-2/2007
Totaal oppervlak 1.313m2
Ontwerp hoekplein: Herrburg Landschaftsarchitekten
Bekend probleem bij het bouwen in gesloten bouwblokken is de
hoekoplossing. Het is niet eenvoudig woningen te maken die in een
hoek van het bouwblok bevinden. Lichttoetreding en ontsluiting zijn vaak
lastig om optimaal te realiseren. In de Berliner Mietskasernen werd de
eenzijdig eenkamerwoning op de eerste verdieping met maar een raam
eufemistisch Berliner Zimmer genoemd.
Het kavel op de hoek Ruppiner- Schönholzer Straße was jarenlang
leeg. Donker, onaantrekkelijk, kaal en ongebruikt. Maar Zanderroth
Architekten hebben een eenvoudige als geniale oplossing bedacht voor
dit hoekprobleem, namelijk: géén hoek maken. Door de woonblokken te
concentreren op de hoeken van de Ruppiner en de Schönholzer Strasse
blijft de hoek open. Afrondingen van de hoeken maken het bouwblok
vriendelijker en leiden de blik richting het binnenterrein.
De gebouwen zijn gespiegeld. Op de begane grond en eerste verdieping
zijn maisonnettewoningen gemaakt, op het dak een klassiek penthouse,
met doorlopend balkon. Daarmee is aan de wensen van de Baugruppe
voldaan; deze bestond uit zowel families met kinderen als uit single
huishoudens. In de gebouwen, ieder met een oppervlak van 760 m2,
zijn in totaal 12 woningen ontstaan. In het project wonen momenteel 19
volwassenen en 12 kinderen. Het binnenterrein behoort bij het gebouw en
wordt gezamenlijk onderhouden. De kale bouwkosten per vierkante meter
woningruimte lagen rond de 1600 euro. Het oppervlak van de woningen
varieert tussen de 107 en 177 vierkante meter.

Sc11 10
Schönholzer Strasse 11
Architect: Zanderroth Architekten
Bouw: 07/2007-10/2008
Totale oppervlak: 1.313 m2
Kavel: 306 m2
Het bouwblok bevindt zich dichtbij de voormalige Todesstreife; de zone die
langs de Berlijnse Muur liep waar oost-berlijnse soldaten patrouilleerden.
Deze zone wordt nu –deels- bebouwd. Samen met het tegenoverliggende
project aan de Ruppiner Strasse (eveneens van Zanderroth Architekten)
wordt de voormalige desolate muurzone weer een aantrekkelijk
woongebied voor stedelijk wonen. Het bouwblok is op het zuidoosten
georiënteerd. De doorlopende staalbetonnen balkonrand zorgt voor een
verscheidenheid aan buitenruimtes: van balkons tot wintertuinen en
loggia’s. Tegelijkertijd zorgt de doorlopende balkonband voor eenheid.
De gevel bestaat uit betonnen panelen waar tijdens het productieproces
bamboe als bekisting heeft gefungeerd. Daardoor krijgt de gevel een sterk
tactiele uitstraling. Deze gevel is in 2009 Bekroond met de Architekturpreis
ZukunftWohnen van de Duitse cementindustrie.
Het project is door een Baugruppe ontstaan en ontwikkeld. Het bouwblok
kent –mede door de Baugruppe-invloed- een veelvoud aan plattegronden
van de 11 woningen. Het is de architecten gelukt om de vraag naar
individualiteit goed te kunnen beantwoorden, zonder dit al te veel op de
voorgrond te laten komen. Het bouwblok blijft vooornaam-anoniem, en laat
daarmee haar stedelijke karakter zien. Het is daarmee een goed voorbeeld
voor hoogwaardig en stedelijk bouwen in de stad.

E3 11
Esmarchstrasse 3
Architect: Kaden + Klingbeil Architekten
Door Kaden Klingbeil Architekten is een appartementenblok ontworpen
voor zeven woningen van 120 tot 150 vierkante meter. Een belangrijk doel
van de Baugruppe (opdrachtgever) was om zo ecologisch en duurzaam
mogelijk te bouwen, het liefst in hout. Dat werd door velen afgeraden: te
lang, te duur, te ingewikkeld. Architectenbureau Kaden Klingbeil durfde het
experiment wel aan te gaan. En met succes.
Feitelijk is wat er nu gebouwd is formeel niet toegestaan. Want dragende
muren en kolommen van woningen hoger dan 13 meter moeten volgens
de verplichte Berlijnse bouwverordening vuurbestendig uitgevoerd worden.
De Berlijnse brandweer is na intensief overleg met de architecten akkoord
gegaan met een afwijking van de bestaande regels.
De geïsoleerde en met wit stucwerk afgewerkte gevel manifesteert zich als
één blok. De in de gevel verspringende kamerhoge ramen geven de gevel
een zekere speelsheid. Maar de bijzonderheid -en de slimheid om aan
de brandveiligheidsregels tegemoet te komen- is het loskoppelen van het
trappenhuis van het woningblok. Hierdoor is vanaf de straat doorzicht naar
het groene binnenhof ontstaan. Tegelijkertijd krijgt het woningblok door het
loskoppelen een derde gevel, en daarmee vloeit meer licht de woningen
binnen. Door prefabricatie van de bouwdelen kon ingespeeld worden op
de beperkingen van de bouwlocatie. En kon het gebouw binnen negen
maanden gebouwd worden.
Door vernieuwende technieken en typologie zijn kwalitatief hoogwaardige
appartementen gerealiseerd. Vroege deelname van toekomstig bewoners
leidde tot een besparing van twintig procent op de gebruikelijke bouwkosten.
De hoge isolatiegraad maakt de energiekosten zeer laag: een woning
van ongeveer 140 vierkante heeft stookkosten voor verwarming van
minder dan 500 euro per jaar. Totale kosten per vierkante meter woonoppervlak:
tussen de 1900 en 2400 euro, afhankelijk van de verdieping.
De architecten hebben hun eigen bureau op de begane grond van het
bouwblok.

egane grond
kantoor
app.
1e verdieping
4e verdieping 6e verdieping
app.
app.

Viktoria Quartier Kreuzberg 12
Ontwerp: Stephan Höhne , Regina Poly, e.a.
Voormalige brouwerij die tegen het Victoriapark/Kreuzberg aanligt.
Er worden 150 woningen gebouwd, van appartement tot eengezinswoning.
Hoge kwaliteit van de openbare ruimten. Door de restauratie van de
Schultheiss-brouwerij ontstaat een nieuwe meer stedelijke en tegelijk
ideale omgeving voor wonen, werken en cultuur. Door de combinatie van
historische gebouwen en de precieze plaatsing van nieuwe elementen
ontstaat een complex met een uniek karakter.
In 1982 opende de gebroeders Gericke in aan de zuidflank van de
Kreuzberg een grote Biergarten die ze in navolging van het Parijse
voorbeeld Tivoli noemden. In 1857 richtte ze het „Berliner Brauerei-
Gesellschaft Tivoli“ op deze locatie bier ging brouwen. Tussen 1862 en
1873 ontstond een omvangrijk brouwerijcomplex in gotische stijl met onder
andere de op dat moment grootste hallen van Berlijn.
In 1891 nam de Schultheiss-Brauerei de Tivoli-Brauerei over en vergrote
de omvang. Uit die tijd stamt het bierlokaal aan de Methfesselstraße. In
1993 gaf de Schultheiss-Brauerei verruilde het dit terrein voor een nieuw
terrein in oostelijk Berlijn.
In 1999 wordt de eerste steen gelegd van het Viktoria-Quartier. In
de daarop volgende jaren trekken de historische gebouwen en in
de nieuwbouw een veelheid aan diverse functies en gebruikers aan:
woningen, penthouses, lofts, kantoren en ateliers.
In het onderdeel Brauhofgarten worden 150 individuele koopwoningen
gebouwd, met een grootte variërend tussen 69 en tot over 200 vierkante
meter. Het ontwerp is van de Berlijnse architect Stephan Höhne. Een keur
aan woningtypen wordt aangeboden: huis-in-huiswoningen, maisonettes,
loggiawoningen en penthouses met dakterras, met uitzicht over heel
Berlijn.

Priesterpark 13
Natur-park Schöneberger Südgelände
Architect: Gabriele Kiefer, Arbeitsgemeischaft Planland/ökoCon.
Oplevering: 1999-2001
Natur-Park Schöneberger Südgelände is aangelegd op een oud
rangeerterrein dat in 1952 is stilgelegd. In de jaren tachtig gingen er
stemmen op om het gebied weer tot rangeerterrein te maken. Door een
Bürgerinitiativ heeft in 1995 Deutsche Bahn het gebied aan de stad
overgedragen. 1999 is het tot natuurgebied verklaard; in 2000 geopend.
Heel bijzonder park; een combinatie van wilde natuur met een aantal
ingrepen.
Lengte van totale park 1,6km

Marzahn 14-19
Ontwerp: Roland Korn en Heinz Graffunder (+/- 1975)
Oppervlakte: 19,5 km²
Inwoners: 102.317 (30-06-2007)
Korte geschiedenis
Marzahn en Hellersdorf zijn directe producten van de beslissing die op de
Derde Partijdag van de DDR-regering in 1971 is genomen, om het woningvraagstuk
van oost-Berlijn voor 1990 op te lossen. Duidelijk geïnspireerd
door de machtswisseling – van partijleider Walter Ulbricht naar Erich
Honecker- werd een nieuwe koers opgesteld. Doel was om tot 1990 een
aantal van 350.000 woningen te bouwen, waarvan 230.000 in nieuwbouw.
Dat leidde tot een ongekend bouwtempo, waarin oost-Berlijn het west-berlijnse
bouwtempo overtroefde. Tussen 1971 en 1980 werden bijna 90.000
woningen gebouwd, tussen 1981 en 1990 bijna 160.000 woningen. In Marzahn
is tussen 1977 en 1990 meer dan 4,2 miljoen vierkante meter bruto
oppervlak gebouwd. Ter vergelijking: de zogenaamde ‘grootste bouwput
van Europa’ Potsdamer Platz is ‘slechts’ 650.000 bruto vierkante meter.
Een andere vergelijking: West-Berlijns grootste nieuwbouwwijk Märkische
Viertel, dat vanaf midden jaren zestig is gebouwd, telt 14.000 woningen;
Marzahn heeft er 60.000.
Start Marzahn
De start van de bouw van Marzahn vindt plaats in 1977. Vanuit het zuiden
werd naar het noorden gebouwd. Het gebied wordt gedomineerd door de
Plattenbau-flats, vaak 11 verdiepingen hoog, die binnen 110 dagen gebouwd
konden worden. Een kraan kon twee woningen per dag opleveren
(in ruwbouw). in 1978 werden de eerste 4000 woningen in Wohngebiet 1
opgeleverd. De centrale leiding lag in handen van bouwingenieur Günter
Peters, naar ontwerp van Roland Korn en Heinz Graffunder (architect van
het gesloopte Palast der Republiek). Bij het ontwerp van de wijk worstelden
de architecten en stedebouwers met het strakke, van bovenaf door
de partij bepaalde programma voor de wijk, waar weinig speelruimte was.
Het is een echte rekenmodelstad; tot op het exacte aantal werden scholen,
kinderdagverblijven (Kita’s), voorzieningen- en buurtcentra met winkels en
een Grossraumgaststätte (restaurant) gepland. Deze strakke programmering
leidde in de uitvoering tot problemen. Want werd ergens een toren lager
dan gepland, moest het woningtekort op een andere plek weer worden
opgevangen. Des te frustrerender was het toen de bewoners van het oude
nog bestaande dorp Marzahn middels een petitie het voor elkaar kregen
dat hun oude dorp niet gesloopt hoefde te worden. Hierdoor hadden de
architecten en planners plotseling ruimtetekort en dienden zij het ontwerp
van de nieuwbouwwijk met dat van het bestaande dorp te integreren.
Marzahn heeft door de Plattenbau-wijze weinig hoge architectonische
waarde; die is vooral op andere vlakken te vinden. Het is ingenieursstedenbouw
waar de lengte van het kraanspoor vaker de lengte van de
bouwblokken bepaalde, in plaats van de wens van de stedebouwer. De
vormgeving komt bij andere aspecten naar voren; in de vele (socialistische)
wandschilderingen, sculpturen die naar de voorsprong van het
socialistische werelddeel in ruimtevaart verwezen. En ook vooral in de vele
betonnen vormstenen, waarmee bushaltes, pergola’s en tafeltennishoekjes
voor de wind werden afgeschermd. Geld voor goede aanleg van de
openbare ruimte was er nauwelijks. Ook niet voor diversiteit; deze was ook
niet gewenst; juist de uniformiteit in uitvoering diende het volk erop te wijzen
dat iedereen gelijk was: ‘Professor neben Putzfrau’ ofwel; de professor
woonde gewoon naast de schoonmaakster.
Verloop, krimp en vernieuwing
Aanvankelijk was de belangstelling voor Marzahn groot. Niet vergeten mag
worden dat de DDR-regering zich niets aantrok van de vervallen binnenstad
op enkele prestigeprojecten als Alexanderplatz en Karl-Marxallee na.
De woonomstandigheden in het bestaande oost-Berlijn waren erbarmelijk.
Marzahn bracht uitkomst, en zorgde aanvankelijk voor het verdere verval
van het oude oost-Berlijn. Wonen in Marzahn betekende wonen in de
toekomst. Maar na de Wende kwam daar snel verandering in. Al gauw liep
de wijk leeg. In 1990 had Marzahn nog 167.000 inwoners, in 1995 was dit
aantal al gedaald naar 159.000. In 2000 waren er nog 136.000 inwoners.
Waar in Berlijn de bevolking met gemiddeld 3% afnam, nam deze in
Marzahn met meer dan 14% af. Velen vertrokken naar de buurgemeenten,
waar de langverwachte droomwens van een eigen huis met tuin werkelijkheid
werd. In delen van Marzahn nam juist de immigratie toe, vooral van
Aussiedler (mensen met Duitse voorouders), veelal uit Rusland of Roemenië
afkomstig. Groot effect heeft de daling van het aantal schoolgaande
kinderen. Dat is in tien jaar tijd met eenderde afgenomen; van 60.000
naar 20.000. De leegkomende scholen en kinderdagverblijven worden
gesloopt; op de lege plekken komen (tijdelijke?) groenvoorzieningen. In

Marzahn zijn 4.300 woningen afgebroken, ofwel 4,3% van het totale
woningbestand. Er wordt met diverse middelen (verbetering van het uiterlijk
van de Plattenbau-flats, ofwel het ‘Pullover anziehen”; opschoning
van de openbare ruimte, sociale activering van de bewoners, aftoppen
van Plattenbau) getracht het woon- en leefklimaat op peil te houden.
Tussen 1991 en 1998 is 24 miljoen D-mark geïnvesteerd in de renovatie
van 42.000 van 58.000 Plattenbauwoningen. Er is vooral veel aan de
technische kwaliteit en aan het uiterlijk van de woningen verbeterd;
geluids- en warmte-isolatie, betere verwarming, dubbele ramen, liften
bijplaatsen, opfleuren van de buitenkant. Dit gebouw renoveren ofwel
‘Pullover anziehen’ heeft bijna niet tot het differentiëren van woningen of
gebouwtypologie geleid. In essentie blijft die Platte dan ook die Platte.
Toekomst
Tot 2020 is de prognose dat het aantal mensen jonger dan 45 jaar met
37% terug zal lopen. De bevolkingsgroep 65-75 jaar groeit daarentegen
met meer dan 50%. Dat betekent veel voor de woningen; betere
bereikbaarheid voor alles wat rolt is noodzakelijk. Alles hangt af van
hoe de woningmarkt zich verder ontwikkeld. De verandering van één
woningbezitter naar meerdere woningcorporaties heeft er toe geleid dat
de concurrentie om de huurder sterk is toegenomen. Met aantrekkelijke
plattegronden, gratis internet en kabel-tv tot aan half jaar gratis wonen;
alles wordt uit de kast getrokken om de huurder te lokken. Opvallend is
daarbij de rol van groen; groen dat door de corporatie goed wordt onderhouden
levert duidelijk tevreden huurders op, of stopt in ieder geval
de uittocht van huurders.
Blijft de woningmarkt zich verder ontspannen, dan wordt niet uitgesloten
dat na 2020 meer gesloopt zal gaan worden. Want van de aanwas in
eigen buurt moet Marzahn het niet hebben: de leeftijdsgroep 6 tot 18
jaar zal in 2020 met 45% zijn afgenomen.
foto 14 september 1981

17. EastGate
winkelcentrum
14. Ahrensfelder terrassen
15. NiedrigEnergieHaus
16. Rückbau Karl Holtz Strasse
18. Europaquartier
Hellersdorf
19. Centrum
Hellersdorf Helle Mitte

Tijdens de bustour in Marzahn zullen we 6 projecten bezoeken:
• Ahrensfelder terrassen ( succesvolle terugbouw van
Plattenbau)
• NiedrigEnergieHaus Marzahn (voorbeeld van nieuwe
architectuur en duurzaamheid)
• EastGate winkelcentrum (nieuw winkelcentrum)
• Rückbau Karl Holtz Strasse (tijdelijk gebruik groen na sloop flat)
• Europaquartier Hellersdorf (zo kan het ook….)
• Helle Mitte centrum (gedeeltelijk ge-/mislukt centrum Hellersdorf)
Ahrensfelder terrassen 14
Adres: Eichhorster Strasse
Opdrachtgever: Land Berlin samen met Wohnungsbaugesellschaft
Marzahn/DEGEWO-Gruppe
Architect: Büro Stadt Akzent
Oplevering: 2004
Een succesvol ombouwproject in Marzahn-noord. 1670 Plattenbauwoningen
zijn omgebouwd tot terrasflats en grondontsloten woningen;
in totaal 409 huur- en 38 koopwoningen. Voorheen stonden er
elfverdiepingentellende ongerenoveerde Plattenbau-schijven, waar de
leegstand hoog was. Nu staan er drie- tot zesverdiepingtellende bokken,
die voortkomen uit de Plattenbau (zogeheten Rückbau, ofwel gedeeltelijk
afbraak/ombouw).
Ook het toevoegen van meerdere woningtypes is bijzonder; waar er
vroeger tien woningtypen zijn, zijn het er nu 39. De grootte varieert van
48 m2 voor een tweekamerwoning tot 102 m2 voor een vierkamerwoning.
Maar daarnaast zijn er balkons aangebracht, dakterrassen gemaakt,
nieuwe keukens, badkamers, verbeterde entrees en vernieuwde,
geïsoleerde en geverfde gevels gemaakt. Ook zijn 18 woningen geschikt
gemaakt voor gehandicapten.
schaal van kaartje 3 bij 4,5 km

NiedrigEnergieHaus 15
Adres: Niemegker Straße 2-4, 12689 Berlin
Architecten: Assmann Salomon und Scheidt
Oplevering: 1997
Een complex van woningen met zeer laag energieverbruik
Oppervlak: 5.600 vierkante meter
beganegrond
NiedrigEnergieHaus
Rückbau Karl Holtz Strasse 16
Adres: Karl-Holtz-Strasse
Voorbeeld van afbraak en omvorming tot park.
In het woongebied Karl-Holtz-Strasse in Marzahn-Mitte heeft
woningbouwcorporatie Degewo een elf verdiepingen tellend fl atgebouw
afgebroken. Omdat de leegstand meer dan 12% bedroeg en de vraag naar
woningen afnam zag zij redenen om de fl at te slopen.
Door de afbraak is een grote open ruimte ontstaan. Aanvankelijk bestond
het idee om het gebied te herbouwen. Toen daar geen vraag naar
was besloot Degewo het gebied (tijdelijk) in te richten als park. Aan de
noordkant gaat het gebied van 17.000 m2 over in de Karl-Holtz-Platz.

EastGate winkelcentrum 17
Adres: Marzahner Promenade
Architecten: Jost Hering, Klaus M. Hoffmann,
Ragna Carstens, Enno Schmacker; Hamburg
Groot stadsdeelwinkelcentrum uit 2005. Ongeveer 150 winkels,
vooral ketens als P&C, H&M en C&A, maar ook food (lounge en
Schlemmermeile; eetstraat). En een grote Saturn (electronica/media).
Vier lichtdoorlatende ronde pleinen, 1.600 meter raam, twee fonteinen,
speciale lichteffecten, een Kinderland en een „event-plaza“ met
sportpodium maken van EastGate meer dan een simpel winkelcentrum.
EastGate heeft een achterland in oost-Berlijn en oost-Duitsland van circa
1,3 miljoen potentiele klanten. Direct rondom het centrum (op 30 minuten
reisafstand) wonen meer dan 680.000 mensen.
Oppervlak: Circa 32.000 vierkante meter, over twee verdiepingen
1400 parkeerplaatsen; 185 fietsparkeerplaatsen.
Europaquartier Hellersdorf 18
Adres: Arneburger Strasse
Ontwerp: Cité de la Création
Oplevering: 2006-2007
De Franse schildersgroep Cité de la Création heeft een aantal
Plattenbauflats onder handen genomen en overgeschilderd in degelijke
Duitse huizen. Helaas heeft de investeerder de kredietcrisis niet overleefd
en is nu failliet. Hoe het verder gaat weet niemand.
Architect Robert Lassenius ontwierp een plan voor de Hellerdorfer
Promenade, een wandelzone die de verschillende woonblokken met
elkaar verbindt (kaartje rechtsmidden).

Centrum Hellersdorf Helle Mitte 19
Ontwerp: Andreas Brandt und Rudolph Böttcher
Oplevering: vanaf 1995 tot 2000
In 1997 is het centrum van Hellersdorf gereedgekomen in het
stadsdeelcentrum Hellersdorf “Helle Mitte”. Het had een Plaza mayor
moeten worden. Er is een winkelcentrum, een hotel, een hogeschool en
circa 800 woningen gebouwd, maar een echt succes is het niet. Wellicht
mede doordat de postmoderne uitstraling van de gebouwen totaal niet bij
de omgeving past, die vooral uit Plattenbau bestaat.
Het CineStar complex is ontworpen door Jürgen Sawade, en heeft naast
een bioscoop ook een hotel en restaurant.
De Hogeschool Alice-Salomon aan de Fritz-Lang Strasse is ontworpen
door Winking Architekten.

Programma
Zondag
09:00 Vertrek uit het hotel
S-Bahn van Friedrichstrasse naar Warschauer Strasse
09:30 Herovering Spree-oevers (20)
Toelichting: Vincent Kompier
Wandeling rond Spree-oever; laat veranderingen van voormalige industriegebieden naar pret/leisure en werkgebieden goed zien.
Plek waar de actuele discussie over creatieve stad tegenover creatieve autonomen op het scherpst van de snede wordt gevoerd.
11:00 Vrij programma, suggesties:
- Begraafplaats en Kapelle der Versöhnung (2km lopen vanaf hotel) (21)
- Museuminsel, Neues Museum en Museumgallery – respectievelijk masterplan door David Chipperfield (22)
- Alter Schlachthof Prenzlauer Berg/Friedrichshain (24)
- Bauhaus expositie (35)
14:37 of 16:37 Vertek Berlin Gesundbrunnen bereikbaar via S-bahnstation Oranienburger Strasse (3 minuten lopen vanaf hotel) de
S-Bahn richting Oranienburg. Zonder overstappen is dan in 15 minuten Gesundbrunnen te bereiken.
1e trein 2e trein
Berlijn Gesundbrunnen 14:39 16:39
Hengelo 19:04 21:04
Almelo 19:16 21:16
Deventer 19:42 21:42
Apeldoorn 19:56 21:56
Amersfoort 20:23 22:23
Hilversum 20:37 22:37
Duivendrecht 20:57 22:57
Amsterdam Zuid 21:02 23:02
Schiphol 21:09 23:09

MediaSpree versus MegaSpree;
of: van wie is de ruimte? 20
Wandeling langs de Spree-oevers
De wandeling voert langs de Spree-oever en een aantal aanpalende
gebieden. Dit is op het moment de plek in Berlijn waar de strijd om de
ruimte –of eerder: het gebruik van de ruimte- zich toespitst. De strijd
verloopt tussen MediaSpree en veel tijdelijke gebruikers die aan de
halfverlaten Spree-oever zijn neergestreken.
MediaSpree is het vernieuwingsproject voor het gebied aan weerszijden
van de Spree. Het gebied beslaat ongeveer 3,7 kilometer, meet
circa 180 hectare en ligt vanaf Berlin-Mitte tot aan Treptow, met
aan weerszijden Friedrichshain en Kreuzberg. Daarmee beslaat het
gebied vier stadsdelen. In het gebied is een mix te zien van nieuwe
bedrijven –soms in oude gebouwen, zoals Universal die zich in een oud
eierenpakhuis heeft gevestigd- naast oude, vervallen fabrieksgebouwen
zoals de Eisfabrik in Kreuzberg. Tussen de oud- en nieuwbouw vindt
veel Zwischennutzung (=tijdelijk gebruik) plaats, vooral in de vorm van
stadsstranden als Oststrand, Bar 25, Kiki Blofeld, Badeschiff-Arena. Maar
ook de wereldberoemde East-Side Gallery, het beschilderde stuk Berlijnse
Muur is er te vinden. In 2008 Is in het gebied de o2-arena gebouwd, een
concert/sporthal voor 15.000 bezoekers.
MediaSpree versus MegaSpree
Het doel van MediaSpree is om de belangen van bedrijven en
grondbezitters in het gebied te behartigen. Zij is een PPS aangegaan met
de gemeente, die het gebied wil opwaarderen voor bedrijven die
zich vooral op media richten. Zowel de regering
als deelstaat Berlijn willen door middel van het
bebouwen van de Spree-oevers de nadelige
gevolgen van de slechte economische situatie
van Berlijn verbeteren. Investeerders zien een
groei met circa 15.000 arbeidsplaatsen in het
vooruitzicht. Er is 1,3 miljoen vierkante meter
nieuwbouw gepland.
Er is veel kritiek op de plannen. Allereerst zijn de
bewoners van naastgelegen buurten bang voor
sterke opwaardering, ofwel gentrification van hun
buurt. Met als gevolg: verdrijving van diegene die de huur –maar ook de
kosten van dagelijks leven- niet meer kunnen opbrengen.
Tweede kritiek richt zich op de plannen zelf; doordat vele grondeigendom
tot aan de rivieroever loopt is een openbare oever in de plannen voorzien.
De gemeente heeft een openbare over voorgesteld van 20 meter; de
bewoners hebben zich verenigd in het initiatief MediaSpree Versenken
(=laten zinken) en eisen een openbare oever van minimaal 50 meter
breed. Dat gaat de stad Berlijn overigens rond de 160 miljoen euro kosten
want de grond is van particulieren. Daarnaast willen zij dat de bebouwing
aansluit op de Berlijnse Traufhöhe, ofwel rooilijn, die op ca. 25 meter
hoog ligt. Hoogbouw wordt niet gewenst. Een referendum in juli 2008
heeft ertoe geleid dat burgers overduidelijk hebben aangegeven niet op
MediaSpree zitten te wachten. Wat de stad Berlijn met de uitslag gaat
doen is onbekend.
Andere fundamentele kritiek is op de manier van planning. Deze is veel
te veel top-down; de gemeente luistert volgens de bewoners alleen naar
investeerders, en niet naar hen. Ofwel: er wordt deels geprivatiseerde
stadspolitiek bedreven. Zo zijn Universal Music en MTV met grote
financiële steun van de stad aan de over neergestreken.
De wandeling voert langs een aantal nieuwe projecten als Universal, de
Oberbaum-city, maar ook het RAW-gelände, wat tijdelijk gebruikt wordt.
Ook de Arena- Badeschiff-gebied wordt tijdelijk gebruikt. Een bijzondere
mix van oud en nieuw is te zien en geeft een goede indruk hoe Berlijn
omgaat met tijdelijk gebruik in tijden van crisis.

Kapelle der Versöhnung 21
Bernauer Strasse 111 - Berlin Mitte/Wedding
Architect: Rudolf Reitermann und Peter Sassenroth,
Berlijn Locatie: Voormalig niemandsland tussen Oost- en
West Duistland.
Het is letterlijk een ‘verzoening’, gebouwd met dragende ‘rammed earth’
wanden (60 cm) die de overblijfselen bevatten van de vorige kerk die
op deze plaats gesloopt werd door de oostduitse regering in 1985. De
opengewerkte constructie steekt uit over het uit klei opgetrokken centrum
van de kerk en vormt tegelijk het dak van een rondloop met zicht op
de omgeving. De gehele buitenschil, inclusief het dak is opgebouwd
uit hout, eveneens een natuurlijk en ecologisch materiaal. De houten
kolommen, staven en balken vormen een
lichtdoorlatende schil Net als de ‘paper
church’ van Shigeru Ban heeft de Kapel der
verzoening een elliptisch gevormde centrale
ruimte omcirkeld door een rondgang, en
gebruikt een repetitie van kolommen om een
gevoel van eindeloos ritme en daarmee rust
uit te stralen.
Museuminsel 22
Berlijns wereldberoemde Museuminsel ligt ingeklemd tussen de Spree en
Kupfergraben. De gebouwen op het eiland huisvesten de archeologische
collecties en 19e eeuwse kunst. Het Altes Museum, gebouwd in 1830 naar
ontwerp van Karl Friedrich Schinkel was het eerste gebouw op het eiland,
en het eerste openbare museum in de Pruisische staat. Gevolgd door het
Neues Museum (1859), Alte Nationalgalerie (1876), Bode Museum (1904)
en het Pergamon Museum (1930).
Tijdens de tweedewereldoorlog is meer dan 70% van de
museumgebouwen verwoest. En zelfs nu nog zijn de gevolgen van de
verwoesting van de gebouwen merkbaar. Het masterplan Museuminsel
(David Chipperfield) werd in 1999 aangenomen door de stichting Pruisisch
Cultuurbezit. Het doel is de restauratie van zowel de gebouwen als de
collecties die tijdens de oorlog verdeeld zijn geraakt tussen Oost en West.
Alte Nationalgalerie di - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00
Pergamonmuseum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00
Altes Museum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00
Bode Museum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00
Neues Museum renovatie David Chipperfield, opening oktober 2009
Bode-Museum
Pergamonmuseum
Neues Museum
renovatie David Chipperfield
opening oktober 2009
Altes Museum
Alte Nationalgalerie

Skatehalle-Berlin 23
Revaler Strasse 99, Tor II
Tram/S-/U-Bahnhof Warschauer Strasse
open dinsdag tm zondag 14:00-20:00, vrijdag en zaterdag tot 24:00
Skatebaan, klimbunker en openluchtbioscoop in Friedrichshain.
De Skatehalle maakt onderdeel uit van het RAW-gelände. Dit in 1994
gesloten treinrepareerstation is sindsdien een vrijplaats voor uiteenlopende
culturele en creatieve initiatieven. Zo zijn er naast de skatehal een
kindercircus, een klimtoren op een voormalige bunker, een nachtclub en
zijn er ’s zomers filmvoorstellingen in de openlucht. Uiteraard is er een
Biergarten en iedere zondag een rommelmarkt. Jaarlijks komen er rond
de 350.000 bezoekers. Er zijn plannen om het gebied om te structureren
in een (ecologisch) woon-werkgebied. Maar de IJslandse investeerder,
momentele eigenaar van het gebied, houdt zich stil.
Alter Schlachthof 24
S-Bahnstation Storkower Straße‎. Lijnen S8, S41, S42 en S85
Stedenbouwkundig plan: Stadtentwicklungsgesellschaft (SES).
Waar vroeger vele duizenden mensen tussen gillend vee hun brood
verdienden, bevindt zich tegenwoordig een gapende leegte. Op het terrein
van het voormalige Zentralvieh- und Schlachthof is na de ineenstorting van
de DDR een gigantisch ontwikkelingsgebied ontstaan. Het is een Mekka
voor projectontwikkelaars en stedenbouwkundigen. In welke wereldstad
vind je 50 hectare te bebouwen grond, net buiten het stadscentrum?
Vijftien jaar lang probeerde SES investeerders te vinden. En met succes,
want 93 procent van alle 200 percelen is verkocht. De rest gaat naar de
Liegenschaftsfonds Berlin, die van de senaat het mammoetkarwei heeft
gekregen om de 61 miljard euro schulden van de Spreestad met de
verkoop van onroerend goed te compenseren.
Tegenwoordig bevinden zich op het terrein kleine ondernemingen,
ambachtelijke bedrijfjes ,groothandels, architecten, designers. Musici
oefenen in fabriekshallen met een fantastische akoestiek. Een van
de leegstaande hallen is tot gymzaal omgetoverd. In de voormalige
watertoren zijn dure woningen ontstaan.

Badeschiff 25
Eichenstrasse 4
S-Bahn Treptower park of U-bahn Schlesisches Tor
t. +49 (0)30 5332030
Open vanaf 1 mei dagelijks van 8:00 - einde
entreeprijs 3 euro
Het BADESCHIFF is het bijzonderste zwembad in Europa - een
zwemmend zwembad in de Spree. Het BADESCHIFF is door
AMP Architectos (Teneriffe) samen met Architecten Gil Wilk en
kunstenaar Susanne Lorenz ontwikkeld, ontworpen en gebouwd.
Sinds 2004 is het BADESCHIFF een trefpunt in de stad: zwembad
met open-air-bar,
Tentstation 26
Seydlitzstrasse 6 - Mitte-Tiergarten
5 minuten lopen van Hauptbahnhof
S-Bahn Hauptbahnhof
Tijdelijke camping in Tiergarten.
Tentstation is de enige camping in het centrum van Berlijn. Omgeven door
natuur op slechts vijf minuten lopen van Hauptbahnhof. Echt stedelijk
kamperen.

Rodeo Club 27
Altes Postfuhramt, Auguststrasse 5a,
S-Bahn Oranienburger Straße / U-Bahn Oranienburger Tor
Restaurant en club in naoorlogs gebouw aan de Oranienburger Strasse
waar voorheen de Duitse Post was gehuisvest. Rodeo Club is in 2004
opgezet door acteur Florian en animatiemaker Marc, vanuit het idee om
een levendige eetgelegenheid te maken waar zelfs de armste kunstenaar
terecht kan en werd een pionier onder de “hidden restaurants”. In 2006
werd hier met 600 gasten de opening van de foto-expositie “Men, War &
Peace” van Dave LaChapelle geopend.
Het restaurant is vooral populair onder twintigers en dertigers. Vanaf
een uur of 8 wordt in de rijk gedecoreerde dome gedineerd bij kaarslicht,
gevolgd door optredens van DJ’s.
De ingang bevindt zich aan de achterkant van het gebouw, bereikbaar via
een poort en een parkeerterrein aan de Auguststrasse.
Onder de Rodeo Club, aan de Oranienburger Strasse, bevindt zich de
foto-expositieruimte C/O Berlin.
Fernsehturm 28
TV Turm Alexanderplatz Gastronomiegesellschaft mbH
Panoramastraße 1A
S-Bahn / U-Bahn Alexanderplatz.
Open: dagelijks van 9AM tot middernacht
Tafelreservering alleen via internet: www.tv-turm.de
Toegang toren: 10.00 €
Een sightseeing tour in een restaurant, aan elke tafel
van het restaurant is de sightseeing tour inbegrepen:
In een half uur tijd, of soms een uur, draait het Telecafé
één keer om haar as. Nergens anders krijg je zo snel
een goed overzicht over Berlijn

BundesPresseStrand 29
Kapelle-Ufer 1,
Naast Hauptbahnhof Abgeordnetehaus
S-Bahn Hauptbahnhof
t. +49 (0)30 28099119
Open dagelijks van 10.00 uur tot einde
Gelegen aan de Spree niet ver van Hauptbahnhof ligt het
Bundespressestrand, in de voormalige verboden zone van de muur.
Het is leuker dan de naam doet vermoeden. In 2003 is het opgezet
door een werkeloze journalist. Al snel werd het dé standbar in Berlijn.
Zittend onder de palmbladeren naar bootjes op de rivier kijken. Naast
drinken kun je er ook eten. Op donderdagavonden is er salsamuziek en
op zondagen vanaf 3 uur is er een familie dance event.
Oststrand / Eastside Gallery 30
Muhlenstrasse 24-26,
tussen de Muur en de Spree
U-bahn Warchauer of S-bahn Ostbahnhof
t. +49 (0)30 28385588
Open dagelijks vanaf 10 tot 3 uur
Oststrand is het oudste stadstrand in deze omgeving. Toen er verder
nog niets was in deze buurt, zette de uitbaters van het Oststrand hier al
strandstoelen neer en een provisorische bar. Vanaf het begin liep het als
een trein. Inmiddels is het strand uitgebreid met een terras op het water en
pizza’s uit de steenoven.

Deck5 31
Schönhauser Allee 80
S-bahn / U-bahn Schönhauser Allee
t. +49 (30) 41728905
Öffnungszeiten: 1000 Uhr – 0000 Uhr
Der erste Skybeach Berlins
Es ist wieder soweit...
...auf dem Freideck des Parkhauses der Schönhauser Allee-Arcaden
(5.OG) haben wir auch in diesem Jahr wieder die wohl höchste
Strandbar Berlins, das Deck5, eröffnet.
Mit einem traumhaften Blick über die ganze Stadt den Sommer
genießen, leckere Cocktails trinken, Freunde treffen, nette Parties
feiern und guter Musik lauschen...
das alles sind wir und freuen uns, auch in diesem Jahr, wieder mit
Euch rocken zu können.
Yaam 32
Stralauer Platz 35
S-Bahn Ostbahnhof
t. +49 (30) 6151354
Open every day 11 a.m. - 12 p.m. or longer [summertime]
The YAAM (Young and African Arts Market) has made its first steps in
1994. Activists of the creative fields music, arts and sports bring the
deserted area and the former bus garage (now: Arena) back to life and
introduce a new cultural context to this before unused location. African
and Caribean food stands offering specialities provoke an international
atmosphere and make the “YAAM” an attractive place to relax, create and
improve ideas. Live gigs, exhibitions, sporting events. An ideal meeting
point for living together multi-culturally in Berlin. There is a wide choice of
food specialities from Africa, Jamaica and Asia as well as jewellery and
body art, records and much more.

Kiki Blofeld 33
Köpenickerstrasse 48/49
S-bahn Heinrich-Heine Strasse
Open dagelijks van 14:00 tot einde, Za/Zo vanaf 12:00 uur bij mooi
weer.
Bij Kiki Blofeld kun je ’s middags chillen op het grootste “strand” van
Berlijn en ’s avonds de beste pizza van Berlijn eten en dansen in
een oude botenopslagplaats. Een geweldige plek, typisch is voor de
alternatieve onderwereld in Berlijn.
Bar25 34
Holzmarktstrasse 25
S-Bahn Ostbahnhof
t. 01577 2525277
Open dinsdag t/m zaterdag vanaf 16.00 uur, zondag de hele dag,
Restaurant open dinsdag t/m zaterdag vanaf 18 uur.
Telefonisch reserveren wordt aangeraden.
Hét afterpartystrand van Berlijn.
De Bar 25 is een strandbar in Wild West style die gelegen is direct aan de
Spree en vlakbij de East Side Gallery. Naast een restaurant en een club
is er in bar 25 een circus waar op elke dinsdag, woensdag en donderdag
films worden vertoond. Bar 25 staat bekend om zijn maar doorrollende
feesten, vaak in één stuk door van zaterdag tot dinsdag. Vier dagen lang
staat er binnen en buiten, heerlijk langs de rivier de Spree, een bonte
verzameling van absolute muziekliefhebbers te dansen, springen en
schreeuwen op de beats van welbekende Dj’s uit binnen en buiten land.

Bauhaus expositie 35
Martin-Gropius-Bau
Niederkirchnerstraße 7
www.modell-bauhaus.de
U-Bahn: U2 Potsdamer Platz
S-Bahn: S1, S2, S25 Anhalter Bahnhof / Potsdamer Platz
Bus: M29, M41, M48, 200, 347
Dagelijks geopend van 10.00 – 20.00 uur, entree: € 10
‘Modell Bauhaus’ is de eerste gemeenschappelijke tentoonstelling van
de drie Duitse Bauhaus instituten ter gelegenheid van het 90-jarige
jubileum van de oprichting van het Bauhaus in 1919 in Weimar.
Deze expo vindt, twintig jaar na de val van de Muur, plaats in de
Martin-Gropius-Bau aan de Potsdammer Platz in Berlijn.
Van 22 juli tot 4 oktober 2009 brengt deze expo, georganiseerd door
het “Bauhaus-Archiv/Museum für Gestaltung Berlin”, de Stiftung
Bauhaus Dessau en de Klassik Stiftung Weimar als belangrijkste
collectiehouders en onderzoeksinstituten in Duitsland, een overzicht
van de geschiedenis en invloed van het Bauhaus. Het is daarom
logisch dat de locatie van de tentoonstelling zich in Berlijn bevindt.
De tentoonstelling wil de geschiedenis van het Bauhaus middels een
veelomvattende presentatie van de werken van zijn meesters en
leerlingen, op geheel nieuwe wijze onder de aandacht brengen.
Ze heeft tot doel, de kennis omtrent de betekenis van het Bauhaus
voor de ontwikkeling en globalisering van de moderne tijd te belichten.
In deze context wordt de invloed van het Bauhaus gethematiseerd. Er
is ook een opmerkelijke inbreng van het Museum of Modern Art in New
York.

Berlin: a Profile
NEWSPAPER ESSAY
BERLIN, NOVEMBER 2006
Jens Bisky, Journalist, Berliner Zeitung, Translated from the German by Alexa Alfer
Stepping out from underneath the glass arches of Berlin’s brand new main railway station,
the Hauptbahnhof, one is greeted by a plethora of grandiose architectural gestures set against
the backdrop of a vast expanse of undeveloped ground. One’s gaze may come to rest on the
Federal Chancellery, designed by Axel Schultes, or on the “Band des Bundes”, the “Federal
Belt” of newly constructed government buildings; one may take in Norman Foster’s Reichstag
cupola or the completely redeveloped Postdamer Platz and recall that, a mere fifteen years
ago, none of these structures existed. What is even more striking from this vantage point is
that the city, as people’s living-space, does not seem to intersect with the Berlin that is the new
representative centre of Germany. City-dwellers and citizens evidently inhabit two decidedly
distinct spheres. Unlike many other European cities, Berlin has no clearly defined city-centre
complete with market-square, city hall and cathedral. Such central space simply does not exist
here. More than ever, Berlin is a conglomeration of parallel worlds, a hotchpotch of stages on
which long-established residents, newcomers and tourists make their respective entrances.
The Berlin Wall saved the Western part of the city from the fate that, after the War, had typically
befallen so many other West German cities with their emptying town-centres and fraying
edges, their populations slowly spilling over into the surrounding countryside. Yet there was a
price to pay for this in Berlin, namely the destruction of a coherent urban structure. The bombings
of World War II and the subsequent partition had carved up Berlin’s infrastructure, its
canalisation, its network of roads and its railway system. Vast areas of derelict land soon became
a hallmark of this fragmented city. When the Berlin Wall fell and Berlin became, albeit
by a narrow parliamentary majority, the capital of the newly unified German, expectations ran
high and grand visions abounded. Surely, the city would soon be home to six million people,
and all manner of fanciful plans were drawn up for this new metropolis: Berlin was to become
the powerhouse of the new Republic, the focal point for an entire “Generation Berlin”, the
“hub” that would connect East and West, a veritable “laboratory of unification”. Such promises
were directly rooted in the rhetoric and practises of the Cold War, when, thanks to huge
subsidies provided by the two respective German states, West Berlin had been established as
a “Window on Freedom”, while East Berlin stood proud as the “capital of the first Workers’
and Peasants’ State on German soil”. On either side of the Wall, Berliners themselves tended
to view such labels – which bore precious little relation to the realities of their everyday lives
– with a healthy amount of irony. While others were certainly welcome to entertain illusions
of grandeur, Berliners’ first loyalties lay with their neighbourhoods and their lovingly tended
urban allotments.
Since the early 1990s, Berlin has, above all, been a huge building site, and architecture often
had to grapple with paradoxical expectations: on the one hand, the “Planwerk Innenstadt”, a
decidedly anti-modern reurbanisation and city-centre revitalisation directive, decreed that the
“historical city” should be recovered; on the other hand, politicians and residents alike expected
the architectural fraternity to create a metropolis of the future. As a result, a lot of sound yet
middling designs, but few masterpieces, were realised. Bold and innovative architectural statements
are indeed very few and far between in this city. Today’s general sense of disappointment
with this state of affairs has less to do with the buildings themselves than with the hopes
and expectations of the 1990’s. People had once more been prepared to put their faith in the
redemptive power of good architecture, only to discover yet again that redemption is the one
thing architecture cannot offer. Most importantly, however, the new government buildings or
the redeveloped Potsdamer Platz failed to project an image that Berliners could recognise. The
city remained as fragmented as ever. In the midst of this unparalleled building activity, and
while ever more grand expectations were projected onto Berlin, the city’s economy collapsed:
the eastern part of the city as well as its Brandenburg hinterland were labouring under the consequences
of deindustrialisation, while the Western part of the city grappled with the effects
of the end of subsidisation. Since 1994, population figures have been steadily declining, and
today, an entire suburban belt is economically dependent on Berlin. Meanwhile, in the city
itself, more than 100,000 apartments stand empty. For years, both commercial and residential
properties have been in plentiful supply and remarkably cheap to get hold of. Compared to
Paris, Warsaw or London, this seems an anomaly.
Maladministration and wastefulness have left the city crippled with debt and effectively
bankrupt since 2002. The state of Berlin has withdrawn from all major building projects,
which are now exclusively in Federal hands. The attempts at regenerating the city’s urban
infrastructure have largely been successful and, for the most part, the effects of war and partition
have been overcome, but there is a painful lack of resources when it comes to maintaining
the city’s libraries, schools, theatres and universities. Berlin is a poor, economically weak
city that is terrifically cheap to live in. Contrary to initial expectations, no new urban elite has
emerged post unification. A bourgeoisie, in whatever shape or form, that would set the tone,
function as a social barometer, speak out on behalf of the wider public and take the lead on
issues of common concern, simply does not exist in Berlin. Berlin is a city of ordinary people,
students, newcomers fleeing the provincial backwaters of their childhoods, and a fast-living
and mercurial bohemian crowd made up of artists, intellectuals, journalists, free-lancers and
plain drifters. This latter set shapes the mood and lifestyle that dominates Berlin’s innercity
districts. Most of these people lead rather precarious and uncertain lives, but they have
certainly made Berlin the only German city in which a carefully chosen witticism, a surprising
gesture or an ingenious performance count for more than status and income. Indeed, money
plays an astonishingly minor role in the social life of the city. And Berliners like to take things
slowly – a fact that surprises even Swiss visitors to the city.

This bohemian scene has found a perfect form of expression in the “intermediate utilisation”
of disused buildings. There are many such empty structures all over Berlin, and squatters are
swift to move in and put them to creative use – dissolving traditional boundaries between
art and entertainment, aesthetic ambition and nightlife fun. The first such project was the
“Tacheles” on Oranienburger Straße, and eventually even the “Palace of the Republic”, the
former cultural centre, come seat of the East German parliament, now in the process of being
demolished, was turned into a temporary arts venue. Three old armchairs and a hastily cobbled
together installation usually suffice to transform the fleeting moment into a memorable
one. This culture of the transitory, a legacy of our love-affair with everything crumbling,
seems uniquely suited to the character of the city, and Berlin owes much of its attractiveness
for tourists to precisely this idiosyncrasy. It has put Berlin firmly on the map in the European
imagination and proves that, here at least, everything is possible and anything goes, no matter
how limited your resources. A spirit of freedom is indeed key to people’s life in this city.
Berlin’s economic plight, its poverty, its lack of an effective elite, its fragmentation and
abundance of disused spaces, the weakness of its administration and the continuing East-West
divide – all these are the very conditions of Berlin’s intellectual as well as real-life character.
Three factors will determine the city’s fate over the coming years: immigration from Eastern
Europe, a brain drain among the young, and the continuing lack of a city centre in the good
old European sense of the word. For most of its history, Berlin has been a rather dismal onehorse
town. It became the capital of Germany because it had been the capital of Prussia. Since
the dissolution of Prussia, it has become apparent that the city is barely able to survive by its
own efforts, surrounded as it is by an impoverished region that is gradually being abandoned
by its inhabitants. The political task of countering this state of affairs with strong and effective
institutions is currently tackled only hesitantly and without much energy or conviction.
What Berlin teaches architects and urban planners is, above all, humility. The building and
planning frenzy of the 1990’s showed that architecture cannot be expected to counteract the
provisional and temporary nature of this city, nor relieve its social frailty. What it can do,
however, is to continue to create stages and project images. Good metropolitan architecture
has much in common with good stage design – a fact more apparent in Berlin than anywhere
else in the world.
Twee iconen van de DDR, 2006: een Trabant
rijdt langs het Paleis van de Republiek, oftewel
’Honeckers Lampenwinkel’, het voormalige
regeringscentrum van Oost-Duitsland in Oost-
Berlijn. Het gebouw is inmiddels gesloopt.
FOTO REUTERS
Van wie is Berlijn?
Berlijn is een felbegeerde stad. Tal van
groepen strijden om de dominantie. Wie
bepaalt het gezicht van de jonge metropool,
die al bijna tien jaar het bestuurlijk
centrum van de Bondsrepubliek is?
Antoine Verbij, Berlijn | Trouw
Berlijn is een stad die voortdurend vergaat en opnieuw ontstaat. Een stad waar gebouwen
verschijnen en verdwijnen,ook al waren ze voor de eeuwigheid gebouwd. Een stad met een
wandelend hart, dat nu eens hier en dan weer daar klopt. Een stad die om elke hoek een ander
gezicht laat zien en toch haar gezicht bewaart. Een stad die van iedereen is en tegelijk van
niemand.

Die stad viert straks dat ze nu al weer tien jaar lang het
ineenstortte en het christendemocratische bestuur een
bestuurlijke centrum van de Bondsrepubliek is. Op 1
misdadig financieel beleid voerde.
september 1999 zetten regering en parlement in Berlijn
Wowereit liep vast op de afgunst en het provincialisme
voort wat ze bijna een halve eeuw eerder in Bonn waren
van de rest van de Bondsrepubliek, hoe charmant hij zijn
begonnen. Maar daarvoor moest Berlijn eerst grondig
pleidooi ook bracht. Hij noemde zijn stad ’arm maar sexy’,
op zijn kop worden gezet. Alles wat op de ondergegane
een typering die sindsdien als geuzentitel geldt. Dat ’arm’
DDR duidde, moest liefst verdwijnen. Waar ooit de Muur
slaat op de massa van de bevolking, die vergeleken met
liep, verrees een gloednieuw regeringscentrum.
de rest van Duitsland het minst te besteden heeft en de
De trots van de DDR, het in 1976 geopende Paleis van
hoogste werkloosheid kent. Het ’sexy’ daarentegen heeft
de Republiek, werd per decreet van de Bondsdag aan
vooral betrekking op de andere helft van de bevolking,
de sloophamer prijsgegeven. De sloop ging in fasen en
voor het overgrote deel niet-oorspronkelijke bewoners.
werd pas dit jaar voltooid. Jarenlang werd het karkas van
De bevolking van Berlijn heeft altijd al een groot verloop
wat ooit ’Honeckers Lampenwinkel ’ heette, vanwege de
gekend, maar sinds de val van de Muur heeft dat spectacu-
feeërieke verlichting in de hallen en zalen, geannexeerd
laire vormen aangenomen. In 1990 telde de stad bijna 3,3
door creatieve Berlijners, die er met groot succes een
miljoen inwoners. Van hen waren er vijftien jaar later ruim
alternatief cultuurpaleis van maakten.
1,7 miljoen vertrokken. In dezelfde periode betrokken 1,8
Amper twee kilometer ten westen van het Paleis betrok
miljoen nieuwe bewoners de stad. Dat is meer dan een
de regering het gloednieuwe, voornamelijk uit wit
halve bloedtransfusie. Over wie waarom kwam of ging,
marmer en glas opgetrokken bestuurscentrum. Steriele
bestaan geen harde gegevens. Zeker is dat de stad jonger
architectuur, bekroond met een ’Kanseliershuis’ waar
is geworden. Ambtenaren die eerst met tegenzin, later met
nog geen enkele kanselier zich thuis heeft gevoeld. Het
steeds meer enthousiasme van Bonn naar Berlijn verhuis-
enige gebouw met karakter is de oude ’Rijksdag’, waar
den, waren eerder van de jonge dan de oude generatie. En
het parlement vergadert terwijl de burgers vanuit de
vanuit heel Duitsland en de rest van de wereld stroomden
markante glazen koepel toekijken. Dat is de stad van de
talloze jonge mensen toe: studenten, kunstenaars en alle
’Berlijnse Republiek’, regeringszetel en bestuurscentrum
soorten dienstverleners, dromend van een opwindend
van het grootste land in de Europese Unie, een ensemble
bestaan in de dynamische metropool.
van koele pracht en burgerlijke macht.
Wandelaars lopen onder de glazen koepel van de Rijksdag, boven de vergader- Dat is het sexy gezicht van de Berlijnse binnenstad: fris
Maar zo gemakkelijk laat Berlijn zich niet door een ruimte van het parlement. FOTO ERIC FEFERBERG, AFP
en mooi, intelligent en artistiek, bedrijvig en betrokken.
nieuwe elite in bezit nemen. De kaste van bestuurders,
Aan de randen van de stad wonen de andere nieuwkomers.
overgevlogen uit de diepe Bonner provincie, viel allerminst een warm welkom ten deel. Migranten uit Rusland en Polen, uit Arabische en Aziatische landen, en uit het voormalige
Daarvoor zijn er te veel bevolkingsgroepen die de stad als de hunne beschouwen.
Joegoslavië. Samen met de grote Turkse gemeenschap die er al was, behoren ze tot de
Allereerst is daar de massa van oorspronkelijke bewoners. Een gespleten massa, deels met maatschappelijke onderlaag: weinig scholing, matig tot niet geïntegreerd, lijdend onder
een westers-kapitalistische, deels met een oosterssocialistische biografie. Die schizofrene werkloosheid en armoede.
massa wordt op een wonderbaarlijk evenwichtige manier gerepresenteerd door een stadsbes- Die tweedeling onder de nieuwkomers weerspiegelt de structurele verandering in de bedtuur
dat is samengesteld uit West-Duitse sociaal-democraten en Oost-Duitse socialisten: de rijvigheid van de stad. Grote industrieën trokken weg (uit het westen van de stad) of sloten
’rood-rode’ coalitie onder burgemeesterschap van de oer-Berlijner Klaus Wowereit.
voorgoed hun poorten (in het oosten). Dat dreef de laagopgeleiden naar de sociale voorzie-
Dat bestuur ligt constant overhoop met de binnengedrongen regeerders over de prijs die ningen. Voor de industrie in de plaats kwamen grote en kleine bedrijven in de sectoren media,
hun komst moet kosten. Tot voor het hoogste Duitse gerechtshof heeft Wowereit een hogere mode en musea, design, drukpers en reclame, communicatie, consumptie en cultuur.
financiële bijdrage van de bond aan de hoofdstad proberen te bedingen. De stad gaat onder Ook op dat sociaal-economische vlak overbrugt de rood-rode coalitie de tweedeling. Het
een enorme schuldenlast gebukt, veroorzaakt doordat na de val van de Muur de industrie Berlijn van de arbeidende klasse wordt vertegenwoordigd door de senator (wethouder) voor

economische zaken Harald Wolf van de Linkspartij, een man die zich tegen alle trends in hard
maakt voor de industrie in de stad. Het Berlijn van de creatieve klasse is het werkterrein van
Wowereit, de burgemeester die op geen vernissage of party ontbreekt.
Tussen arbeidende en creatieve klasse bestaat geen concurrentie. Zij leven in vreedzame coëxistentie:
met de ruggen naar elkaar. In een van de weinige wijken waar ze door elkaar leven,
Neukölln, negeren ze elkaar compleet. De migranten verschuilen zich in hun verpauperde
huizen en weten niet eens dat hun wijk Neukölln heet, terwijl de creatieve nieuwkomers de
buurt als de jongste hippe wijk vieren, zonder besef van de misère bij hun buren.
Maar tot welke groep ze ook behoren, alle Berlijners stralen iets uit van: De stad is van mij!
De designerhomo’s in Schöneberg, de gepiercete gothics in Friedrichshain, de moeders met
hun kinderbakfietsen in Prenzlauer Berg, de opgefokte moslimpubers in Neukölln, de vervaarlijke
kaalkoppen in Oberschöneweide, de modieus gehoofddoekte meiden in Kreuzberg, de
paarsgekapte rollatordames in Zehlendorf, de kortgerokte Russinnen in Charlottenburg –
iedereen spat van het grotestadsbewustzijn.
Toch gunt niet iedereen elkaar het bezit van de stad. Binnen de creatieve klasse woedt een
kleine maar verbitterde oorlog over wie het gezicht van de stad mag bepalen. Het gaat om de
luxe creatieven versus de minimale creatieven. De luxe creatieven hanteren het grote geld.
Ze werken in gestileerde bureaus, rijden in dikbuikige SUV’s en drijven in de wijken met de
mooie, oude huizen de prijzen op in de richting van die in andere Europese steden.
De minimale creatieven hebben hun ’I c h -AG ’s’ (’I k - BV ’s’ oftewel éénpersoonsbedrijven)
in achterhoven en lege fabrieken, gaan per fiets naar hun favoriete café en wonen in hun
nog altijd goedkope woningen in de oude huurkazernes uit de tijd van het industriële Berlijn.
Ze dansen de nacht door in Berghain, volgens velen de coolste club ter wereld, en loungen bij
zonsopgang aan de Spree op de stranden van Bar 25 en Yaam. En precies om die stranden gaat
die oorlog.
Daar willen de luxe creatieven, gesteund door Wowereit, hun nieuwe bureaus neerzetten. De
minimale creatieven willen hun stranden en daarmee hun levensstijl behouden. Ze dwongen
een referendum af, dat ze wonnen. Op 11 juli dit jaar organiseerden ze een swingende demonstratie,
met een kleine tienduizend dansende deelnemers. De luxe creatieven doen concessies
aan de arme, sexyminimalen. Maar eenmilitante vleugel blijft zich verzetten.
Ze heten ’linkse autonomen’, voor tegenstanders ’linkse chaoten’. In demonstraties lopen
ze in een ’zwart blok’ voorop: achter spandoeken tot aan hun neuzen, hun bleke gezichten
verscholen in zwarte capuchons en achter zwarte zonnebrillen. Ze verzetten zich krachtdadig
tegen de inbeslagname van hun wijken door de luxe creatieven. Ze kalken leuzen tegen de
’gentrificatie’ en de ’yuppificering’, want ja, ze zijn gestudeerde stadssociologen. In de yuppenwijk
Prenzlauer Berg hebben ze bordjes opgehangen met: ’Zwaben: 650 km.’, om de luxe
nieuwkomers de weg terug naar huis te wijzen. Maar ze hebben ook hardere methoden. Vorig
jaar staken ze 98 auto’s, vooral SUV’s in de fik, in de eerste helft van dit jaar zijn het er al
140. De politie staat machteloos, de politieke oppositie is ziedend, maar de rood-rode regering
haalt haar schouders op. Een minimaal incident in een stad waarop iedereen recht heeft.
Het Berlijn van de rekenaars
Op 21 juli van dit jaar bereikte de schuldenlast van Berlijn de 60 miljard euro. Dat was te
zien op de elektronische ’schuldenteller’ aan het gebouw van de Bond van Belastingbetalers.
’Uw persoonlijke aandeel’, rekent de teller de Berlijners voor, komt daarmee op 17.493,22
euro. Het stadsbestuur verwacht dat de schulden volgend jaar zullen oplopen tot 65 miljard.
Oorzaak: de door de economische crisis dalende inkomsten en stijgende uitgaven, met name
voor werkloosheidsuitkeringen.
Het percentage werklozen ligt momenteel in Berlijn boven de 14 procent, even hoog als in
enkele andere oostelijke deelstaten en bijna dubbel zo hoog als het landelijke gemiddelde.
Bijna één op de vijf Berlijners doet een beroep op de sociale voorzieningen. Iets meer dan 40
procent van de volwassen Berlijners verricht betaald werk, waarvan circa 80 procent in de
sector dienstverlening. Ruim een kwart van de werkenden is actief in de creatieve deelsector.
Het Berlijn van de autonomen
In Nederland zijn ze bijna uitgestorven, maar in Berlijn zijn ze nog springlevend: de links-radicale
jongeren, oftewel de ’autonomen’. Het gaat om naar schatting een paar honderd militante
activisten die oorlog voeren op twee fronten: tegen de kapitalisten en hun handlangers bij de
overheid, en tegen de fascisten, racisten en nationalisten. Beide groepen vijanden proberen ze
uit ’hun’ wijken (vooral Friedrichshain en Kreuzberg) te vechten door aanslagen op auto’s en
gebouwen te plegen. Met gewelddadige neonazi’s zoeken ze ook het directe vuistgevecht.
Een deel van hen is politiek georganiseerd in splintergroeperingen links van de Linkspartij.
Maar velen opereren ’autonoom’, zonder onderlinge afstemming. Dat maakt het voor de
politie moeilijk er greep op te krijgen, want geen informant weet waar ze te vinden zijn. Een
tijd lang ondertekenden ze hun pamfletten met ’mg’, wat staat voor ’militante groepen’. Maar
in het laatste geschrift met die ondertekening, daterend van begin juli dit jaar, staat dat ze
zichzelf hebben opgeheven. Sindsdien branden er niet minder luxe auto’s en vliegen er niet
minder verfbommen tegen luxe bouwprojecten.
Het Berlijn van de toeristen
De Berlijners delen hun stad graag met de almaar toenemende stroom toeristen. De stad staat
met 17,5 miljoen overnachtingen in 2008 op de vierde plaats in Europa, na Londen, Parijs en
Rome. Maar het toerisme in Berlijn groeit flink harder dan in die andere steden. 40 procent
van de gasten komt uit het buitenland, vooral uit Amerika, Engeland, Nederland en Italië.
Al die toeristen lopen de Berlijners nauwelijks voor de voeten, want ze houden zich vooral op
in die delen van het stadsdeel Mitte waar veel gewerkt en weinig gewoond wordt. Daar zijn de
musea en theaters, de winkels en galeries, de Brandenburger Tor en de Rijksdag. De talrijke
jonge toeristen mengen zich nog het meest met deB erlijners. Zij bezoeken de cafés, de clubs,
de terrassen en de stranden in de wijken die de Berlijnse creatieven de hunne noemen: Prenzlauer
Berg, Friedrichshain, Kreuzberg en Schöneberg.

Ahrensfelder Terrassen
Rubriek 100% ruimtelijke inspiratie
Ahrensfelder Terrassen in Berlijn:
Succesvol antwoord op krimp
Nederlandse planologen kregen het afgelopen jaar te maken met een nieuw verschijnsel:
krimpende regio’s. Terwijl alle beleidsnota’s en investeringen uitgaan van een groeiende
vraag naar woningen en bedrijfsterreinen, loopt in steeds meer streken het aantal inwoners
en huishoudens terug. In Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Groningen en Zuid-Limburg vragen
bestuurders zich bezorgd af hoe zij met de leegstand van woningen en winkels om moeten
gaan. Misschien moeten zij eens bij hun collega’s in het oosten gaan kijken. Sinds de val van
de Berlijnse Muur verlieten meer dan 800.000 jonge bewoners het grondgebied van de voormalige
DDR. Nog eens vele honderdduizenden verruilden hun huurwoning in de stad voor een
‘Eigentumswohnung’ op het platteland.
De effecten van de forse leegloop zijn vooral zichtbaar in de socialistische flatwijken aan de
randen van de steden. Zo verloor het Berlijnse stadsdeel Marzahn-Hellersdorf in de afgelopen
vijftien jaar 40.000 inwoners en de helft van zijn scholieren. Als de stad en de centrale overheid
niet met een omvangrijk sloop- en renovatieprogramma hadden ingegrepen, zouden er in
2012 bijna 17.000 woningen, een kwart van de scholen en tweederde van de kinderopvangverblijven
leeg hebben gestaan.
Voor woningcorporaties is het vaak financieel aantrekkelijker om bij langdurige leegstand
flats te slopen. Maar meestal schieten de bewoners daar weinig mee op. Zij zien liever dat
overbodige complexen op een slimme manier worden ‘gerecyceld’. Dat is precies wat bij de
Ahrensfelder Terrassen in het noorden van Marzahn is gebeurd. De lokale woningcorporatie
bouwde er enkele jaren geleden 22 aan elkaar gekoppelde portiekflats van elf verdiepingen om
tot kleurrijke appartementengebouwen met drie tot zes etages. Alle gebouwen werden voorzien
van energiezuinige installaties en portieken met liften en hellingbanen voor rolstoelen en
kinderwagens. Van de 1840 oorspronkelijke woningen bleven er 409 over die allemaal een
ruim balkon of dakterras kregen met zicht op de compleet vernieuwde binnentuin.
In totaal staken de woningcorporatie, de stad en het Duitse ministerie van Volkshuisvesting
gezamenlijk een slordige 30 miljoen euro in de ombouw van de DDR-flats. Dat is een fors bedrag,
maar het resultaat overtrof alle verwachtingen. Nog voordat het project werd opgeleverd,
waren alle appartementen met een dakterras verhuurd. Voor 70% van de overige woningen
hadden bewoners een voorlopig huurcontract ondertekend. En zelfs het blok met 38 koopwoningen
werd in een mum van tijd aan mensen uit de buurt verkocht. Een ongekende prestatie
voor een wijk met een slechte reputatie. De leegloop van de buurt lijkt eindelijk gestopt.
De bewoners van Marzahn zijn nog altijd erg trots op hun Ahrensfelder Terrassen en leiden regelmatig
bezoekers rond door hun Mediterraan-kleurige complex. Veel politici en stedenbouwers
zien het project als lichtend voorbeeld voor andere leeggelopen en verloederde flatwijken
die een nieuwe impuls nodig hebben. Helaas laten veel (geprivatiseerde) woningcorporaties
zich vooral leiden door de kille rekensommen van hun boekhouders. Sloop heeft daardoor nog
altijd de overhand in de meeste Oostduitse steden. Een gemiste kans.
Jaco Boer

De nieuwe romantiek van Berlijn
De Volkskrant
REPORTAGE, Van onze correspondent Merlijn Schoonenboom
Gepubliceerd op 15 juli 2009 11:10, bijgewerkt op 15 juli 2009 11:27
BERLIJN - Twintig jaar na de val van de Muur worstelt het populaire Berlijn met zijn
imago. Is het nog steeds de stad van de subcultuur, ‘arm aber sexy’?
Op de begane grond, direct voor de gevel, zou je je in een willekeurige winkelstraat wanen:
er is een steakhouse, een schoenengigant, een flinke ‘Fitness-studio for ladies’ erboven. Een
stoet toeristen trekt gelaten voorbij.
Maar dit is de hoek van het Alexanderplatz in
Berlijn, en de ontwikkelingen gaan hier snel.
Neem de studio voor vrouwenfitness. Die zit er
nu een kleine drie jaar, vertelt Wulf Boettger (37),
architectuurtheoreticus, op een balkon van het
enorme kantoorgebouw, stijl Plattenbau. Zeven jaar
geleden zat er een universiteitsboekwinkel, die op
zijn beurt weer een enorme DDR-staatsboekhandel
had overgenomen.
Vrouwenfitness
Boettger was zelf de laatste bewoner, voordat de vrouwenfitness kwam. Hier had hij met een
groep architecten, fotografen en andere ‘freiberufler’ 2.000 hectare aan expositieruimte en
werkruimte tot zijn beschikking. Tot de huur opeens steeg en Boettger het kleinere kantoor
ernaast, het voormalige Poolse cultuurinstituut, overnam.
De tijd van exposities aan het Alexanderplatz is daarmee voorbij. Wel staan er nu glimmende
Apple-computers, overleggen er hipgekapte twintigers en dertigers over hun ‘projecten’.
Creatieve industrie, zouden ambtenaren Boettgers Zentralbuero noemen. Eigenlijk net zoals
in andere grote hoofdsteden te zien is, alleen hebben ze hier frontaal uitzicht op de beroemde
tv-toren met de zilveren bol, de trots van de DDR.
Terwijl Berlijn zich warmloopt voor een paar maanden officiële herdenkingsevenementen
van twintig jaar ‘Val van de Muur’, balt zich op deze kantooretage daarmee als vanzelf de
stadsgeschiedenis samen. Zentralbuero is immers een typisch product van, zoals Boettger het
noemt, de ‘Berlin-Romantik’ van de afgelopen jaren: vanaf midden jaren negentig bloeiden
de Oost-Berlijnse stadsdelen in het centrum op. ‘Het leek alsof alles er kon’, zegt Boettger,
‘en het kostte niets.’
Berlijn had geen geld en vierde de subcultuur.
Leus
De burgemeester, Klaus Wowereit, maakte er zelfs de officiële identiteit van. Hij lanceerde
de leus: Berlijn is ‘arm aber sexy’, en ondertussen groeide de stad uit tot toeristenmagneet.
Met een hoofdrol voor de gebieden rondom de Muur, zoals afgelopen zondag in het
Mauerpark weer bleek: duizenden jonge toeristen komen er voor het goedkope bier, de
DDR-memorabilia op de markt, die het prima doen tussen hun Ikea-meubilair, en voor een
uitzinnig geïmproviseerd karaoke-concert, met de laatste resten Muur als decor.
Maar hoe ‘arm aber sexy’ is de stad daarmee nog? ‘Het einde nadert’, stond er afgelopen
zaterdag te lezen op een spandoek tijdens een drukbezochte demonstratie in de vorm van een
streetrave. Enkele duizenden twintigers, moeders met kinderen en nieuwsgierige bewoners
dansten tegen de ‘vercommercialisering’ van de stad, en trokken richting het stadhuis.
Directe aanleiding voor de demonstratie is het bekendste symbool van de verandering:
het gebied rondom het Ostbahnhof en de Spree-oevers. Hier stonden in de DDR-tijd nog
wachttorens, maar na 1989 werd het de speelplaats van subculturele initiatieven. De laatste
jaren zijn hier echter een glimmend nieuwe O2-Arena en MTV-studio’s verrezen, en er zijn
plannen voor hoogbouw.
Identiteit
Je zou haast zeggen: precies zoals in andere grote steden. Alleen in Berlijn wordt de
‘identiteit van de stad’ erbij gehaald. ‘Reich aber unsexy’, had een dansende demonstrant
op zijn spandoek geschreven. De boodschap kreeg deze week luid bijval van het linkse
dagblad Die Tageszeitung: Berlijn verliest zijn kracht als stad van de subcultuur, schreef een
commentator. Terwijl een andere Berlijnse krant, Der Tagesspiegel, de tegenovergestelde
positie inneemt en vindt dat juist ‘de radicalen’ de nieuwe conservatieven van de stad
geworden zijn.
Boven de schoenengigant op de hoek van het Alexanderplatz zucht Wulf Boettger eens diep.
Zeker, hij voelt de druk ook; hooguit twee, drie jaar zal
zijn bureau in het centrum kunnen blijven. Maar met
nostalgie heeft hij niets, net zo min als de hier aanwezige
‘creatievelingen’.
Verandering is gezond, zegt Boettger, ‘en Berlijn wordt
gewoon een beetje een normale stad. Nou ja, bíjna
normaal.’
Want de ‘Berlijn-romantiek’ blijft wél noodzakelijk, zegt
Boettger, juist economisch. ‘Frankfurt is het financiële
centrum, Hamburg mediastad. Berlijn heeft eigenlijk
niets.’ De alternatieve cultuur, zegt Boettger, is de reden
dat de jongeren kwamen, en op zijn beurt is MTV daarom
naar Berlijn gekomen. ‘De grote bedrijven zijn nodig,
maar de subculturele initiatieven ook; al was het maar
omdat die het heel goed doen als marketing.’

Deelnemers
Albert Venema Architectenbureau Venema BNA
Annet Ritsema Bureau Ritsema architectuur & stedenbouw
Bart Duvekot Bart Duvekot architecten BNA
Bas Liesker Heren 5 architecten
Cees De Wit voormalig voorzitter
Dick Pouderoijen Dick Pouderoyen Architektuur
Dolf Dobbelaar STAWON
Edwin Oostmeijer Edwin Oostmeijer projectontwikkeling
Frans van Roy luijten | smeulders | architecten
Gabriëlle Hulskes-Fraanje STAWON
Gerrit Wijnia IAA - architecten
Harriet Dil Dil-Bonazzi Architecten
Jan Griffioen Griffioen architecten BV
Jan Verberne Bart Duvekot architecten BNA
Joke Vos Joke Vos architecten
Liesbeth Brink Brink architectuur en stedenbouw
Louis Aussen Marge Architecten
Marc Reniers M3H architecten
Mechtild Linssen Lenva bv
Menno Trautwein Bart Duvekot architecten BNA
Mike Korth korth tielens architecten bv
Nico Van Bockhooven BLANCA Architecten
Nienke Jutten Jutten Architectuur
Paulus Wolters IAA - architecten
Peter Defesche OD 205 architectuur bv
Peter Groot Hoogte Twee Architecten
Rein Van Wylick Van Wylick architecten
Sandra Bonazzi Hofschneider Dil-Bonazzi Architecten
Susanne Komossa Komossa architecten
Hotel
Arcotel Velvet
Oranienburger Straße 52, 10117 BERLIN
+49 30 2787530 | velvet@arcotel.at | www.arcotel.at
Taxi
Taxi-Ruf Würfelfunk +49 (0)800 2222255
Quality Taxi +49 (0)800 2630000
Funk Taxi Berlin +49 (0)30 261026
TaxiFunk Berlin GmbH +49 (0)30 443322
Dank aan
Matthias Beyer | Beyer-Schubert Architekten | Rummelsburg
Klaus Zillich | Spruch & Havelspitze
Michael Elst | Strategis AG | Mc Nair
Gernot Nalbach | Nalbach + Nalbach | Pulvermühle
Hoyer Schindele Hirschmüller | CSH8
Sascha Zander | Zanderroth architekten | RuSc en Sc11
Tom Kaden | Kaden + Klingbeil Architekten | E3
Hr Erdmann | Höhne Architekten | Viktoria Quartier)
Rita Mohrmann | BurgerInitiativ Südgelände | Priesterpark
Hans Göhler | GrünBerlin GmbH | Priesterpark
Colofon
ORGANISATIE studiereis Berlijn 24 t/m 27 September 2009
Mike Korth | korth tielens architecten bv
Jan Verberne & Menno Trautwein | ir. bart duvekot architecten bna
Gabriëlle Hulskes | secretaris STAWON
Vincent Kompier | Berlijn | www.vincentkompier.de
DRUKWERK
Rijnja Repro Amsterdam | www.rijnjarepro.nl
oplage 40 stuks | buitenwerk 250 gr | binnenwerk 120 gr
STAWON
De Stichting Architectenonderzoek Wonen en Woonomgeving STAWON
verenigt architectenbureaus die zich inzetten om de kwaliteit van het
wonen en de woonomgeving in de ruimste zin te bevorderen en de
besluitvorming daarover te verbeteren. De resultaten worden openbaar
gemaakt via tentoonstellingen, symposia, boeken en BNAblad.

Links
Algemene info over Marzahn:
http://www.berlin.de/ba-marzahn-hellersdorf/derbezirk/englisch_mh.html
Informatie over krimp:
http://www.null-euro-urbanismus.de/null_euro_urbanismus_doku_2_aufl.pdf
Informatie over Baugruppen:
http://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baulueckenmanagement/download/broschuere_berlin.pdf
Stadsbouwinformatie over Berlijn:
http://www.stadtentwicklung.berlin.de/planen/stadtmodelle/de/ausstellung.shtml
Architecten uit deze gids:
Beyer-Schubert Architekten | Rummelsburg | www.beyer-schubert.de
Strategis AG | Mc Nair | www.strategis.eu
Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbH | Pulvermühle | www.nalbach-architekten.de
Hoyer Schindele Hirschmüller | CSH8 | www.hsharchitektur.de
Zanderroth Architekten | RuSc en Sc11 | www.zanderroth.de
Kaden + Klingbeil Architekten | E3 | www.kaden-klingbeil.de
Höhne Architekten BDA | Viktoria Quartier | www.höhne-architekten.de
BurgerInitiativ Südgelände | Priesterpark | www.bi-suedgelaende.de |
GrünBerlin GmbH | Priesterpark | www.gruen-berlin.de
Johannistal / Adlershof
http://www.baugruppe-obstbaumwiese.de/projekt/projekt.html
http://www.cubus-architekten.de/files/projekte/obstbaumwiese1.htm
Ahrensfelder-terrassen
http://www.architekten24.de/projekt/ahrensfelder-terrassen-berlin/uebersicht/index.html
http://www.stadtumbau-berlin.de/Ahrensfelder-Terrassen.434.0.html

Almere Amsterdam
Alkmaar Arnhem
Breda Eindhoven
Haarlem Hengelo
Hilversum Utrecht
Rijswijk Rotterdam
Rijnja Repro bezorgt
Nederland het scherpste
reprowerk
Scherp in kwaliteit, snel in leveren, stipt in service. Van printing on demand,
kopiëren van technische tekeningen tot posters en kantoordrukwerk.
Van mailings en visitekaartjes tot banners en rapporten. Van cd-rom´s en dvd´s
tot digitale distributie. Geavanceerde reprodiensten die overal in Nederland -
verkrijgbaar zijn. Inclusief het plezier van gratis haal- en brengservice.
Voor meer info kijk op www.rijnja.nl
rijnja repro
Rijnja Repro Amsterdam Amstel 141 F, 1018 EP Amsterdam. T 020 62 36 739. amsterdam-centrum@rijnja.nl

STUDIEREIS BERLIJN 2009
‘van krimp naar kwaliteit’