AAN DE DIJK GEZET! - Buro Collou

AAN DE DIJK GEZET!
AAN DE DIJK GEZET!
EEN ZOEKTOCHT NAAR HET OVERGANGSGEBIED TUSSEN DE
POLDER EN DE RIVIER
ONDERZOEK: Ingrid Blokland
Jacqueline Borgers-Collou
Henny van Delft
BEGELEIDING: Cees Zoon

Bij deze presenteren we u het rapport ‘Aan de dijk
gezet’, dat tot stand is gekomen in het kader van
het onderzoeksdeel van de afstudeeropdracht
voor de Bachelor-opleiding major Landschapsarchitectuur.
Het projectgebied voor deze opdracht
betreft de landschappelijke bufferzones aan de
westzijde van het Zwarte Water. Polder Mastenbroek
maakt deel uit van dit gebied.
Het onderzoek behelst een zoektocht naar de
overgang van polder naar rivier, en de landschappelijke
elementen die hierin een rol spelen.
Deze overgang is van belang in het projectgebied.
Vier gebieden worden met elkaar vergeleken volgens
(onderdelen van) diverse methoden.
De methode ‘Zee van Land’ vormde een aanzet
voor het onderzoek. In deze methode wordt de
polder ‘ontleed’ en worden modellen beschreven,
waarin de poldergrammatica sturend is voor
transformaties. Echter gaandeweg bleek deze
methode te grof voor onze doelstelling en hebben
we ons gericht op andere methodes om een beter
inzicht te krijgen in waar de overgang van polder
naar rivier gelegen is en hoe deze is opgebouwd.
Tijdens het onderzoek werden we ondersteund
door onze inspirerende begeleider Cees Zoon, die
daar waar wij op het verkeerde spoor dreigden te
raken de boel weer op de rails zette. Wij danken
hem daarvoor.
Ingrid Blokland
Jacqueline Borgers-Collou
Henny van Delft
Velp, december 2007
Voorwoord

Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Inleiding 8
Hoofdstuk 2 Onderzoeksmethoden plan van aanpak 11
Hoofdstuk 3 Onderzoek
3.1 polder Mastenbroek
3.2 Eempolders
keuze en toelichting
onderzoeksgebieden
blz
11
Zee van Land 12
exploded view 13
veldonderzoek en beleving 13
korrelbenadering 1
3.1.1 historie 18
3.1.2 bodem 19
3.1.3 poldergrammatica 20
3.1. exploded view 22
3.1. beleving 2
3.1. elementen langs de dijk 2
3.1.7 elementen in de polder 30
3.1.8 schematische weergave korrels 32
3.1.9 zoom nader bekeken 3
3.1.10 zonering 38
3.2.1 historie 2
3.2.2 bodem 3
3.2.3 poldergrammatica

3.3 Aetsveldsche polder
3.2. exploded view
Inhoudsopgave
3.2. beleving 8
3.2. elementen langs de dijk 2
3.2.7 elementen in de polder
3.2.8 schematische weergave korrels
3.2.9 zoom nader bekeken 8
3.2.10 zonering
3.3.1 historie 70
3.3.2 bodem 71
3.3.3 poldergrammatica 72
3.3. exploded view 73
3.3. beleving 7
3.3. elementen langs de dijk 7
3.3.7 elementen in de polder 77
3.3.8 schematische weergave korrels 78
3.3.9 zoom nader bekeken 80
3.3.10 zonering 8
Hoofdstuk Conclusie 8
Bronnen
90
7

8
1. Inleiding
In het kader van het ontwikkelen van een masterplan
voor het studiegebied tussen de Zwolse
uitbreidingswijk Stadshagen en Genemuiden,
begrensd door het Zwarte Water aan de oostzijde
en de N331 (provinciale weg Zwolle-Genemuiden)
aan de westzijde doet zich de vraag voor hoe dit
gebied deel kan blijven uitmaken van de polder
Mastenbroek en een ruggengraat kan gaan vormen
voor gewenste duurzame ontwikkelingen.
Dit gebied fungeert namelijk als landschappelijke
bufferzone tussen de kernen langs het Zwarte
Water. Er liggen echter nogal wat claims op het
gebied (uitbreiding voor bedrijventerreinen en
woningbouw, ontwikkelingsmogelijkheden voor
de agrarische sector, de vraag naar recreatieve
uitloop en zandwinning). De ontwerpopgave verlangt
duurzame oplossingen om dichtslibbing en
verlies van landschappelijke en cultuurhistorische
karakteristieken tegen te gaan.
Deze problematiek is aanleiding voor een onderzoek
naar de ruimtelijke opbouw van de overgang
van de polder en de rivier. Deze overgang is een
belangrijk gegeven in het opdrachtgebied. Voor
toekomstige ontwikkelingen is het van belang het
gebied nader te definiëren.
Dit onderzoek richt zich op de landschappelijke
elementen die een rol spelen in de opbouw van
het overgangsgebied. Om inzicht te krijgen in hoeverre
de elementen bijdragen aan de ruimtelijke
karakteristiek van de overgang van de polder naar
de rivier hebben we ons gericht op vergelijkbare
overgangen in resp. de polder Mastenbroek, de
Zuidpolder te Veld, de Bikkerspolder en de Aetsveldsche
polder.
Aetsveldsche polder
Polder Mastenbroek
Zuidpolder te Veld
& Bikkerspolder
Doel van het onderzoek
Het doel van dit onderzoek is het in beeld brengen
van elementen die horen bij de overgang van de
polder naar de rivier.
Hypothese
De overgang van polder naar rivier vormt een
landschap op zich dat gerelateerd is aan de dijk.
Onderzoeksvraag
Door welke elementen wordt het overgangsgebied
gevormd en welke invloeden bepalen hoe
breed dit gebied is?
Deelvragen
- Wat is een polder en wat vormt de polder?
- Waar ligt de polderrand en welke elementen
bepalen dat?
- Welke rol speelt de dijk in de overgang van
polder naar rivier?
- Welke invloed heeft de rivier als vormgever op
het landschap?
De te onderzoeken elementen voor de diverse
deelvragen zijn:
de verkavelingpatronen en de vormgevers daarvan
(water, infrastructuur, bebouwing, beplanting),
de bebouwingstypen en de relatie tussen bebouwing,
verkaveling en beplanting, de rol van de dijk
in infrastructurele ontwikkelingen en de rol van de
occupatie.

De polder is letterlijk en figuurlijk een ruim begrip.
Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse
taal, omschrijft het begrip als volgt:
I pol’der, m. (-s) door waterscheidingen begrensd
stuk land of gebied waarin de waterstand kan
worden beheerst, bepaaldelijk door bemaling
met molens of (thans) door stoom- en elektrische
gemalen: de polders worden onderscheiden in
zeepolders of bedijkingen, droogmakerijen, rivierpolders
en veen- of koepolders.
Wikipedia (vrije internetencyclopedie) omschrijft
de polder als een gebied dat lager ligt dan het
omringende water en waarvan de waterstand
kunstmatig geregeld kan worden. Er worden verschillende
vormen onderscheiden: de droogmakerij,
de indijking en de ontginning. Een droogmakerij
is een inpoldering van open water, bijvoorbeeld
een meer of plas, dat letterlijk is drooggemaakt.
Een indijking is een inpoldering van getijdengebied
langs de kust of een rivier. Hierbij gaat het om een
gebied dat al periodiek droogviel en door indijking
definitief droog blijft en in cultuur gebracht kan
worden. Aan de kust gaat het meestal om kwelders,
langs de rivier om voormalige uiterwaarden.
Een ontginning is in cultuur gebrachte woeste
grond, bijv. een voormalig moeras-, veen-,heide-
of duingebied. Dit hoeft geen polder te zijn: hier
is alleen sprake van als het gebied permanent
bemalen moet worden.
In het boek ‘Polders, gedicht Nederland’ (Adriaan
Geuze en Fred Feddes) uitgegeven naar aanleiding
van de Internationale architectuur Biënnale
Rotterdam, wordt een rekkelijk en pluriform polderbegrip
gehanteerd, waarin ‘in beginsel alle
gebieden worden toegelaten waar de mens het
landschap heeft veroverd op het water. Oftewel
gebieden met een door de mens gemanipuleerde
verhouding tussen nat en droog’.
Van Dale geeft de volgende definitie van een
dijk: dijk, m (-en),1. opgeworpen aarden wal (vaak
met een steenglooiing versterkt) die dienst doet
als waterkering langs of om enig water. Volgens
Wikipedia is de dijk een door mensen aangelegde
waterkering die een gebied beschermt tegen een
hoge waterstand en golven.
‘De rivier is vormgever van een landschap met
transparante coulissen en gracieus golvende richtingveranderingen.
De ruimte en de beweging in
het landschap voegen zich naar de rivier… ’
(dictaat Landschapsbouw).
Opvallend in deze omschrijvingen is dat polder en
dijk zich als duidelijke begrippen laten definiëren,
terwijl het riviergebonden landschap zich minder
rationeel laat beschrijven en de beleving ervan
blijkbaar een rol speelt om vat op het begrip te
krijgen. In de overgang van de polder naar de
rivier zullen we ook met deze beleving te maken
krijgen en het zal een uitdaging zijn de elementen
te zoeken die bepalend zijn voor deze beleving en
de rol die de dijk in deze overgang speelt.
Deze definities geven een omschrijving van de begrippen
polder, rivier en dijk. Het antwoord op de
deelvragen is hiermee niet gegeven.
In het volgende hoofdstuk komt aan de orde met
welke methoden we deze vragen geprobeerd
hebben te beantwoorden.
9

10
Zuidpolder te Veld en de Bikkerspolder
Polder Mastenbroek
Aetsveldsche polder

Plan van aanpak
Het onderzoek richt zich voornamelijk op een vergelijkende
morfologische analyse.
Hiertoe zal de volgende aanpak sturend zijn:
- keuze en toelichting van gelijksoortige onderzoeksgebieden,
wat betreft bodem, ontginning,
gebruik en ligging;
- keuze en toelichting van gevolgde methoden
waarmee de diverse deelvragen uit het onderzoek
benaderd worden;
- presentatie van de resultaten van het onderzoek
in woord en beeld per onderzoeksgebied;
- vergelijking van de resultaten uit de onderzoeksgebieden
en conclusies;
- in hoeverre zijn de resultaten van toepassing op
de ontwerpopgave?
De resultaten van het onderzoek worden verwerkt
in dit onderzoeksrapport en de belangrijkste bevindingen
en conclusies worden samengevat in een
artikel voor publicatie.
2 . Onderzoeksmethoden
Keuze en toelichting onderzoeksgebieden.
Om tot een waardevolle vergelijking van karakteristieke
elementen in de onderzoeksgebieden te
komen is het belangrijk uit te gaan van gebieden
waar dezelfde vormgevende invloeden zich hebben
voorgedaan op de huidige landschappen.
Voor ons onderzoek zijn we op zoek gegaan naar
vier poldergebieden die qua bodem, gebruik en
ontginning overeenkomsten vertonen en die worden
begrensd door een rivier.
Er is een keuze gemaakt voor de volgende gebieden:
polder Mastenbroek, de Aetsveldsche polder,
de Zuidpolder te Veld en de Bikkerspolder.
Deze polders worden begrensd door een rivier,
die uitmondt in de voormalige Zuiderzee, resp. het
Zwarte Water, de (Utrechtse) Vecht en de Eem.
De rivieren zijn qua oorsprong veenstromen, die
voorzagen in de ontwatering van achter- en aanliggende
veengebieden.
De ontginning van de polders begon in de tijd
van ‘De grote ontginning’ (1 0 en eerder), met
uitzondering van de Bikkerspolder die later werd
ontgonnen (1 0-1830). De ontwatering van de
veenpolders is gericht geweest op agrarisch gebruik,
aanvankelijk voor de verbouw van akkergewassen
zoals graan. De diepe ontwatering leidde
echter tot klink en oxydatie. De sterke daling van
het maaiveld maakte dat de grondwaterstand niet
verder viel te verlagen, zodat men overging op
grasteelt en veehouderij. Het huidig gebruik van de
gebieden is nog steeds voornamelijk agrarisch.
11

12
2. Onderzoeksmethoden
Zee van land
Om zicht te krijgen op waar de grens van de polder
zich bevindt gebruiken we ´Zee van Land´. In
dit boek wordt de polder geanalyseerd volgens
een bepaalde methodiek.
In deze studie wordt een systematische analyse
van de architectuur van de droogmakerijen in
Noord-Holland gegeven waaruit landschapsarchitectonische
principes voortkomen. Deze principes
geven inzicht voor de toekomstige vormgeving
van de voortschrijdende verstedelijking en herstructurering
van het platteland.
Vervolgens worden in de studie enkele transformatiemodellen
uitgewerkt. In deze modellen is de poldergrammatica
sturend waarbij zoom en mantel
een belangrijk aanknopingspunt blijken te vormen
voor ontwikkelingen.
De methodiek ‘Zee van Land’ zit in grote lijnen als
volgt in elkaar:
- de beschrijving van het natuurlijk of
oorspronkelijke landschap;
- de beschrijving van historische ontwikkelingen en
waterbouwkundige ingrepen;
- de beschrijving van de landschapsarchitectonische
vorm of poldergrammatica.
Om tot deze grammatica te komen worden de
volgende elementen onderzocht:
Tweedimensionaal
- Ligging: natuurlijke grondvorm en natuurlijke
elementen;
- Maat;
- Vorm: grondvorm met lengte- en dwarsrichting
bepalende elementen waaruit blokvorming
ontstaat;
- Mate van geometrie op kavel-, blok-, module-,
poldervlakniveau;
- Onderscheid wordt gemaakt naar:
- poldervlak(ken): centraal gelegen regelmatig
gedeelte(n);
- poldermantel: regelmatige stroken die het
poldervlak omgeven;
- polderzoom: blokken en kavels met onregel-
matige contouren.
poldervlak
mantel en zoom
axonometrie
Driedimensionaal
- Mate van komvorming;
- Diepte van kom;
- Inkaderen van kom door kade, dijk , ringvaart,
natuurlijke vormen;
- Ontsluiting, wegenstelsel en profilering;
- Kunstwerken als bruggen;
- Situering agrarische bedrijven en overige
bebouwing;
- Beplantingspatronen langs wegen of erven.
In de bovenstaande figuren wordt dit geïllustreerd.

In ons onderzoek maken we gebruik van enkele
aspecten uit deze methode.
Net als in ‘Zee van Land’ introduceren we elk
onderzoeksgebied met een korte inleiding over de
historische ontwikkelingen. Ook de ontwikkelingen
langs de rivier worden hierin meegenomen.
Vervolgens passen we de tweedimensionale analyse
toe om met name de polderzoom te definiëren.
De zoom vormt het zoekgebied ter nadere bepaling
van het overgangsgebied tussen polder en
rivier. Deze nadere bepaling achten we nodig
omdat uitsluitend een onregelmatigheid van kavelcontouren
mogelijk een te grove aanleiding is om
toekomstige ontwikkelingen op te sturen.
In het verdere onderzoek zullen we ons bovendien
niet beperken tot de polderzoom, maar het gebied
tussen dijk en rivier meenemen.
Exploded view
driedimensionaal beeld en afdruk
Hoewel in ‘Zee van Land’ ook een driedimensionale
analyse wordt gemaakt kiezen wij voor het
driedimensionale beeld voor een zogenaamde
exploded view. Vanuit het platte vlak wordt een
axonometrie van elke polderzoom gemaakt. Door
verschillende lagen uit elkaar te trekken krijg je
een zogenaamde exploded view. Deze geeft vrij
direct een beeld van de ´afdruk´ die de occupatie
veroorzaakt op het land. In deze exploded view is
de beplanting die gekoppeld is aan de agrarische
bedrijvigheid of woonhuizen in dit occupatiepatroon
meegenomen. De overige beplanting (biotisch
patroon) blijft in de bovenste laag staan.
Veldonderzoek en beleving
In het veld hebben we waarnemingen gedaan
om te bepalen waar sprake was van een polder
en poldergevoel en waar sprake was van invloed
van natuurlijke omstandigheden in de zoom en
welke elementen sturend zijn hierin. Zo is gekeken
naar cultuurlijke aspecten als kavelsloten, weteringen,
wegen en vestiging (nederzetting, linten,
dijkbebouwing,terpen) en natuurlijke aspecten als
de grillige invloed van de rivier, wielen, kreken.
De waarnemingen zijn vastgelegd in foto’s en
schetsen (horizonimpressies), die ondersteund worden
met ruimte-massakaartjes.
Bovendien zijn de waarnemingen verwerkt in de
hierna te bespreken methode ‘Belvédère bouwen
Vecht- en Plassengebied’.
voorbeeld van een exploded view
13

1
2. Onderzoeksmethoden
Korrelbenadering volgens ‘Belvédère bouwen
Vecht- en Plassengebied’
Zoals eerder gesteld is het belangrijk om in het onderzoek
naar de overgangszone tussen polder en
rivier niet alleen de polderzoom in het onderzoek te
betrekken maar tevens het landschap langs rivier
en dijk.
De studie ‘Belvédère bouwen Vecht- en Plassengebied’
heeft hiervoor enkele bruikbare onderdelen.
In dit onderzoek van Landscape Architects for Sale
deed men een studie naar ‘Nieuw Vechts wonen’
om met behoud van identiteit kleinschalige woningbouw
langs de Vecht te ontwikkelen.
Men stelt dat het landschap langs de Vecht gemaakt
wordt door het samenspel van gebouwen
en hun buitenruimten. Het geheel van individueel
gebouw met zijn buitenruimte noemt men de korrel.
De buitenruimte bepaalt de sfeer en kleur van
de korrel en daarmee de verschijningsvorm en
identiteit van het landschap. Door het samenspel
van korrels te ontleden, naar ritme en zonering die
zij in het landschap veroorzaken, komt men nader
tot deze identiteit.
In ons onderzoek passen we deze korrelbenadering
toe. Aanvullend wordt ingezoomd op kavels met
bebouwing en beplanting, weg, dijk en uiterwaard
met behulp van doorsneden. Tevens gaan we in
op het samenspel. Hierbij introduceren we zelf de
verschillende oorzaken (van nature of door mens
gestuurd) die een rol in de zonering spelen.

Voorafgaand aan dit laatste wordt de opbouw
van de zoom in ruime zin nogmaals geanalyseerd
in concluderende kaartjes waarin gedifferentieerd
wordt naar elementen van natuurlijke en cultuurlijke
oorsprong.
Samen met de schematische weergave van het
samenspel bieden deze concluderende kaartjes
goede uitgangspunten voor de vergelijking van de
diverse onderzoeksgebieden in hoofdstuk .
Dit samenstel van methoden biedt het gereedschap
om de gebieden te benaderen en te vergelijken.
1

1. Samenvatting

3. Onderzoek
3.1 Polder Mastenbroek

18
3.1.1 Historie
Polder Mastenbroek
Polder Mastenbroek is een veenpolder die in
de Middeleeuwen (13 ) ontgonnen werd
op initiatief van de bisschop van Utrecht.
Landmeter Frederik Stoyveken verdeelde het
moerasgebied systematisch en volgens een
rationeel patroon. Daartoe werd vanaf het
rivierduin bij Oosterholt een denkbeeldige lijn
naar de kerk in Hasselt getrokken. Loodrecht
op deze lijn werden vervolgens 3 parallel
lopende weteringen gegraven die de basis
voor de ontginning vormden. Haaks hierop
ligt een systeem van dwarsverbindingen.
De randen van de polder zijn daarentegen
grillig en worden bepaald door de Kamperzeedijk
in het noorden, de rivierdijken van
de IJssel en het Zwarte Water in het westen
en oosten, die voltooid werden rond de 1 e
eeuw. Het rationele ontginningspatroon werd
niet overal tot deze randen doorgetrokken.
Voor zover bekend werd door de eeuwen
heen in Mastenbroek vooral gebruik gemaakt
van het vervoer over het water. Bij de voltooiing van de bedijking rondom Mastenbroek waren er drie
scheepvaartsluizen, gelegen tegenover Kampen, Zwolle (Rademakerszijl) en Hasselt, waarvan de laatste
twee ook voor de afwatering werden gebruikt. De kruisingen van wegen (stegen) vertonen een subtiele
onregelmatigheid doordat ze steeds verspringen (bajonet).
In de polder Mastenbroek vond de bemaling in eerste instantie plaats door windwatermolens. In 1 93
bouwde men hier drie molengangen met elk vier molens. In 18 verving men de molengang bij Venerietezijl
door een stoom-/schepradgemaal, het eerste stoomgemaal in de provincie. De windwatermolens
zijn niet behouden. Het oude stoomgemaal Mastenbroek deed dienst tot 19 1, waarna een elektrische
vijzelgemaal de taak overnam.
De inklinking ten gevolge van ontwatering was van invloed op de landbouw. Aanvankelijk was akkerbouw
mogelijk, maar door de bodemdaling is het grondgebruik gericht op grasland (veehouderij).
Beplanting beperkte zich tot erven van boerderijen die langs de weteringen op terpen liggen. Deze terpen
zijn nog steeds langs de weteringen te vinden, aangezien zich tot het begin van de twintigste eeuw
regelmatig dijkdoorbraken voordeden.
Het Zwarte Water en zijn steden
Het Zwarte Water is een 19 kilometer lange rivier. De oorsprong ligt in Zwolle, waar de stroom ontstaat uit
de Soestwetering en de Nieuwe Wetering. De rivier mondt uit in het Zwarte Meer.
De naam heeft (naar alle waarschijnlijkheid) niets met de kleur zwart te maken, maar met zwet wat grens
betekent. In oude documenten wordt de rivier ook wel Ons Water genoemd. Dit refereert aan de mogelijkheid
dat het een deel van de loop van het Zwarte Water na de inpoldering van Mastenbroek vanuit
de binnenstad van Zwolle gegraven is. Het Zwarte Water was daarmee van groot belang voor de ontwikkeling
van de Hanzestad Zwolle.
De overige steden zijn Hasselt, Genemuiden en Zwartsluis. Hasselt is eveneens een oude Hanzestad.
Gelegen op een rivierduin ontving het al in 12 stadsrechten. De naam verwijst naar de hazelaar, de
begroeiing van het rivierduin. De ligging van Hasselt aan het Zwarte Water was gunstig voor transport

3.1.2 Bodem
veengrond
zeekleigrond
rivierkleigrond
zandgrond
beekeerd/gooreerd
zandgrond
podzol
bebouwing
3.1 polder Mastenbroek
over water van grond- en brandstoffen (turf uit Overijssels veengebied).
Genemuiden kreeg al in 127 stadsrechten van Jan van Nassau. Nu kennen we het als een plaats met
een eigen industriehaven aan het Zwarte Water, waar het vlechten van biezenmatten heeft plaats gemaakt
voor eigentijdse tapijtindustrie.
Zwartsluis is een stadje met veel kleine ambachtelijke bedrijfjes en fungeert als poort naar het water in
noordwest Overijssel: het uitgestrekte, unieke natuur- en recreatiegebied van Weerribben en Wieden.
Bodem
In deze bodemkaart is te zien dat de polder voornamelijk uit veengrond bestaat. Dit veen werd gevormd
in perioden, waarin de afvoer van het water stagneerde. De bodem rond kreekbeddingen bestaat ook
uit veen. Ten noorden van de Kamperzeedijk en langs het Zwarte Water bevinden zich de zeekleigronden.
Aan de aanwezigheid van deze gronden tot net ten noorden van Zwolle is af te lezen hoe ver de
invloed van de Zuiderzee zich in het verleden deed gelden.
Geomorfologisch kaartbeeld ontbreekt of is te globaal om bevindingen uit de bodemkaart te ondersteunen.
19
b

20
3.1.3 Poldergrammatica
De landschapsarchitectonische vorm
De natuurlijke grondvorm van de Mastenbroekerpolder
wordt bepaald door de enorme veenkoepel die
zich vormde achter de voormalige kuststrook. Deze
grondvorm is in de polder niet waarneembaar. Dit
heeft met de grootte te maken waarbij geen zicht
van rand naar rand mogelijk is.
De grondvorm tekent zich groter af dan de huidige
polder. Zeeinbraken en veenafslag kunnen hier verantwoordelijk
voor zijn. Ten westen van Genemuiden
werd dit land terug gewonnen met recentere aandijkingen
(1918 tot heden). In de bodemkaart vinden
we hier de zeeklei gronden.
Het geometrisch grondplan wordt bepaald door de
as Oosterholt-Hasselt waarop loodrecht de drie weteringen
zijn aangelegd, resp. de Bisschopswetering, de
Oude Wetering en de Nieuwe Wetering. Deze weteringen
wateren in noordwestelijke richting af.
Parallel aan de weteringen zijn wegen aangelegd,
waarlangs zich de voornamelijk agrarische bebouwing
concentreert. De afstand tussen deze wegen
is 2,2 km. Verder vormen vier parallel lopende en
evenredig verdeelde wegen dwarsverbindingen.
Het poldervlak (geel) wordt begrensd door weteringen
en de noordelijke en zuidelijke dwarse verbindingswegen.
Langs het poldervlak liggen zuidwest, noordwest en
noordoost nog enkele regelmatige stroken die
de ´poldermantel´ vormen.
Aan de rand van de polder zijn de blokken en kavels
aangepast aan de onregelmatige contouren van
de bedijking of voormalige kreeklopen: de ´polderzoom´.
In de oostelijke polderzoom liggen 3 stedelijke uitbreidingen.
Genemuiden ontstond langs de natuurlijke
afwatering en breidde zich vandaar uit. De recente
uitbreiding van het zuidoostelijke bedrijventerrein ligt
echter plompverloren in de polder. De uitbreiding
van Hasselt naar het westen is gepaard gegaan met
ophoging voor een bedrijventerrein waarbij de dijk
aan het oog werd onttrokken.
Bij de meest recente uitbreiding, Stadshagen in het
zuiden van de polder, is rekening gehouden met de
opbouw van de polder. De twee assen in de opbouw
van de wijk komen voort uit de ontginningsbasis van
de polder.
Middenin de polder ligt in de oksel van een bajonetkruising
de dorpskern Mastenbroek.

3.1 Mastenbroek
kern of poldervlak
mantel
zoom
richting
afwatering
stedelijk gebied
21

22
3.1.4 Exploded view
Driedimensionaal beeld en afdruk
Vanuit het platte vlak is een axonometrie van alleen het oostelijk deel van de polder gemaakt, omdat
we ons in het verdere onderzoek vooral richten op de overgang van de polder naar de rivierdijk langs
het Zwarte Water.
Deze geeft vrij direct een beeld van de ´afdruk´ die de occupatie veroorzaakt op het land. In deze
exploded view is de beplanting die gekoppeld is aan de agrarische bedrijvigheid of woonhuizen in dit
occupatiepatroon meegenomen.
De overige beplanting (het biotisch patroon), die voornamelijk langs de kreken en buitendijks terug te
vinden is, is in de bovenste laag blijven staan.
De linker figuur beslaat het noordelijk gedeelte van de dijk (Mastenbroekerdijk). In de rechter figuur
staat het zuidelijk gedeelte van de dijk (Zwolse dijk) en een deel van het polderlint langs de Nieuwe
Wetering. In deze figuren valt op dat de afdruk langs het polderlint in het algemeen vrij regelmatig is
en telkens vanaf de wetering een bepaalde breedte beslaat, terwijl de afdruk die langs dijk ontstaat
onregelmatig en grillig verloopt.
Met name op plekken waar de rivier zich deed gelden, zoals rond de wielen in het noordelijk deel,
neemt deze onregelmatigheid en grilligheid toe.

3.1 Mastenbroek
23

2
3.1.5 Beleving
Beleving
Om de beleving in beeld te brengen is een ruimte-massakaart gemaakt.
Zowel polderlint als dijk vormen op grotere schaal massa´s in het landschap.
Om de massa die de dijk met zijn korrels vormt te laten ervaren zijn op verschillende afstanden vanaf de
dijk zogenaamde horizonimpressies gemaakt.

3.1 Mastenbroek
Op een afstand van 2 0 m vanaf de dijk zijn bebouwing en beplanting van de dijk nog afzonderlijk te
onderscheiden.
Op een afstand van 00 m wordt de bebouwing in de beplanting opgenomen en is de dijk nog als zodanig
te onderscheiden.
Op een afstand van 7 0 m is dit laatste niet meer het geval en tekent de dijk zich met bebouwing en
beplanting als een massa aan de horizon af.
Tot slot is er op dezelfde manier nog een kaartje vanaf de dijk richting het polderlint gemaakt van een
afstand van bijna 2 km. De boerderijkorrels met hun beplanting tekenen zich afzonderlijk in het landschap
af.
Vanaf andere afstanden waren dergelijke plaatjes moeilijk te realiseren vanwege de ontoegankelijkheid
van de percelen in de polder of de verkeersonveiligheid langs de N331.
2

2
3.1.6 Elementen langs de dijk
Korrels
Onder korrels verstaat men het geheel van individuele
gebouwen en hun gezamenlijke buitenruimte.
Korrels spelen een belangrijke rol in de identiteit van
een streek.
De sfeer van de korrels wordt gevormd door hun functie
(woonhuis, boerderij of incidentele bouwwerken),
de oriëntatie, kaveloppervlak, oeverbreedte, bebouwingspercentage,
beplantings- en bebouwingstypologie.
Zowel langs de Zwolse dijk (zuid) als langs de Mastenbroeker
dijk (noord) worden de korrels voornamelijk
gevormd door woonhuizen en boerderijen. Incidenteel
wordt een poldergemaal aangetroffen.
Overige elementen
Naast deze korrels zijn er elementen rond de dijk die
medebepalend zijn voor de sfeer en de identiteit zoals
wielen met rietkragen, wilgenstruweel en els, opgaande
beplanting langs de kreken, verkavelingspatronen,
dijksloten, op- en afritten (stoepen), afrasteringen en
toegangshekken naar percelen.

Dijk zuid
Korrel boerderij
Boerderijen zijn tweezijdig gericht. Ze beslaan
een oeverbreedte van 30 tot 0 m en zijn voor 20
tot 0% bebouwd. De beplanting is voornamelijk
streekeigen (els, es, populier, wilg) en divers, varierend
van laanbomen, solitairen, singels en struwelen.
Het merendeel van de agrarische bedrijven is nog
in functie.
Korrel woonhuis
De woonhuizen zijn eenzijdig gericht. Ze beslaan
een breedte van 10 tot 2 m van de oever en zijn
voor 0 tot 0% bebouwd.
De beplanting is ofwel streekeigen (liguster, linden,
es) ofwel uitheems (coniferen, berberis).
Korrel boerderij
Korrel woonhuis
Korrel woonhuis
3.1 Mastenbroek
27

28
3.1.6 Elementen langs de dijk
Dijk noord
Korrel boerderij
Wat gesteld is voor de boerderijen langs de zuidelijke
dijk geldt ook hier:
Boerderijen zijn tweezijdig gericht. Ze beslaan een
oeverbreedte van 30 tot 0 m of zelfs meer en zijn
voor 20 tot 0% bebouwd. De beplanting is voornamelijk
streekeigen.
De noordelijke dijk biedt echter meer variatie door
het voorkomen van verschillende wielen met rietkragen
en elzensingels. Het verloop van de dijk is
nog grilliger en de weg ligt voor een deel van het
traject niet op de dijk maar aan de dijkvoet.

Korrel boerderij
Korrel boerderij
3.1 Mastenbroek
29

30
3.1.7 Elementen in de polder
De polder wordt gekenmerkt door een enorme weidsheid.
De ruimte wordt gecompartimenteerd door linten met boerenbedrijven langs de wegen met weteringen
(noordwest-zuidoost). Het fietspad ligt iets lager.
Het verkavelingspatroon is rationeel van opzet en bestaat uit kavelsloten die loodrecht op de weteringen
aansluiten.
De vegetatie bestaat voornamelijk uit grasland (productiegras als Engels raaigras).
Opgaande beplanting is geconcentreerd rond de erven.
Een enkele singel van wilg, els en populier markeert een kreekloop.
Een hoogspanningsleiding loopt dwars door de polder.

3.1 Mastenbroek
Korrel boerderij
De boerderijen liggen op terpen. Met name de oorspronkelijke bebouwing (huidige bewoning) ligt
hoog. Nieuwe loopstallen of andere bedrijfsgebouwen zijn vaak wat lager gelegen.
De boerderijen liggen in een rooilijn vrij strak aan de wetering. Ze zijn tweezijdig gericht en beslaan een
breedte van 0 tot 0 m aan de wetering.
Het bebouwingspercentage is 2 tot 30%.
De erven worden omringd door windsingels met streekeigen els, es, populier, wilg.
De tuinen aan de voorzijde van de woningen zijn ingericht met een gazon met solitaire bomen en borders.
Een enkel erf is traditioneel ingericht met een boomgaard, moes- en siertuin, omringd met ligusterhaag.
Korrel boerderij
Korrel woonhuis
Woonhuizen komen incidenteel voor.
Ze zijn eenzijdig gericht.
Ze beslaan een breedte van 20 tot 2 m van de weg en zijn voor 30 tot 0 % bebouwd.
De beplanting is ofwel streekeigen (es, eik, fruitboom) ofwel uitheems (coniferen, juniperus, berk).
31

32
3.1.8 Schematische weergave korrels
Erf met bebouwing in de polder
Erf met bebouwing langs de dijk
Woonhuizen langs de dijk
In dit schema zijn de korrels uit hun context gehaald en losgekoppeld van de beplanting. Tevens wordt
de oriëntatie aangegeven.
In de polder is de beplanting vrij rechtlijnig en aan de erven gebonden, terwijl de beplanting langs de
dijk veel grilliger is en een grotere bandbreedte beslaat.

3.1 Mastenbroek
Beplanting bij erf in de polder
Beplanting bij erf langs de dijk
Beplanting bij woonhuizen langs de dijk
33

3
3.1.9 Zoom nader bekeken
opbouw van de zoom
Opbouw van de zoom
polderzoom
In het verdere onderzoek richt de aandacht
zich op de overgang van de polder
naar de rivier.
Om de zoom verder te analyseren is hierop
ingezoomd.
Allereerst de zoom zoals gedefinieerd in
de poldergrammatica. Deze is aangevuld
met het buitendijkse deel. Vervolgens
zijn de elementen in beeld gebracht die
bijdragen aan de opbouw van deze zoom.
Zo slingert de dijk van noord naar zuid. De
weg ligt op deze dijk met uitzondering van
een gedeelte ter hoogte van Genemuiden,
waar de weg binnendijks is gelegen.
Vanaf de dijk lopen enkele wegen de
polder in.
De verkaveling raakt de dijk vanuit de polder
vriiwel overal onder een rechte hoek,
behalve daar waar een krekensysteem dit
patroon doorbreekt. In de uiterwaard volgt
de verkaveling een grillig patroon.
De bebouwing is op een enkele uitzondering
na binnendijks gelegen. Sommige
bouwwerken liggen strak tegen de dijk
aan, andere liggen een eindje van de
dijkvoet af in de polder. Via opritten zijn ze
met de dijk verbonden.
In het noordelijk deel liggen zowel binnendijks
als buitendijks enkele wielen.

Massa in de zoom
In de volgende figuur wordt weergegeven
welke van deze elementen massa vormen
en waar deze zich dan voordoet.
Massa wordt gevormd door bebouwing en
opgaande beplanting. Beplanting wordt
aangetroffen rond bebouwing, wielen en
kreken of als clumps in het landschap.
Zowel de dijk als overige wegen zijn niet
aangeplant.
Opgemerkt moet worden dat de massa
die het industriegebied van Hasselt en
Genemuiden in dit onderzoek verder
buiten beschouwing worden gelaten. Ons
onderzoek richt zich op het landelijk (open)
gebied langs de dijk.
De opeenvolging van de massa en de
opbouw langs de dijk is aan de noord- en
zuidkant vrijwel gelijk en regelmatig.
3.1 Mastenbroek
3

3
3.1.9 Zoom nader bekeken
Oorsprong van de elementen
De beschreven elementen hebben deels
een natuurlijke ondergrond en zijn deels
het gevolg van menselijk ingrijpen.
De dijk zelf is een door menselijk ingrijpen
bevriezing van een natuurlijke omstandigheid
(de loop van de rivier).
Natuurlijke ondergrond
Op deze afbeelding is te zien hoe de
verkaveling grillig rond de dijk en kreken
gevormd is. Deze is gestuurd door natuurlijke
omstandigheden, met name door
het meanderend verloop van de rivier en
het krekenpatroon vanuit de polder, dat
van oudsher voorzag in de afwatering
van de veenkoepel.
Natuurlijke omstandigheden als hoge waterstanden
resulteerden in dijkdoorbraken
en het ontstaan van wielen.

Cultuurlijke ondergrond
De verkaveling is tot stand gekomen
door menselijk ingrijpen in de afwatering
van de polder, herkenbaar als een
rechtlijnig patroon van weteringen en
kavelsloten.
Wegenpatronen, randen van stedelijke
uitbreiding en bebouwing op terpen zijn
mede gevolg van menselijk ingrijpen.
Opvallend in deze polder zijn de bajonetkruisingen.
3.1 Mastenbroek
37

38
3.1.10 Zonering
Zonering: natuurlijk of door mens gestuurd
Deze schematische weergaven geven aan of en
in hoeverre de invloeden in de polder gedicteerd
worden door een natuurlijke oorzaak. Deze invloeden
zijn af te lezen als een zonering of uitslag
vanaf de dijk de polder in.
Occupatie door de mens resulteert in bebouwde
erven (zwarte blokken) en beheer van het achterliggende
(lege) agrarisch land. De zwarte blokken
geven een zonering of bandbreedte weer die de
bebouwing met erf of tuin inneemt vanaf de dijk
(zie figuur hiernaast) gemeten.
Om de invloeden van natuurlijke fenomenen in de
polder te meten is de dijk als het ware rechtgetrokken
(schematische weergave op blz 39) en is de
reikwijdte van deze invloeden op de polder af te
lezen.
De bandbreedte van bewoning langs de dijk varieert
van 100 tot 00 meter en komt uitsluitend tot
stand door de boerenerven.
De woonhuizen dragen weinig bij aan de zonering,
omdat ze zo ver uitelkaar gelegen zijn of omdat ze
simpelweg incidenteel voorkomen. De ligging van
de erven langs de dijk is echter sterk aan de dijk
gerelateerd en is daarmee indirect tot stand gekomen
door de loop van de rivier (door een natuurlijk
fenomeen gestuurd: geblokte uitslag). Daarnaast
zorgen wielen en kreken voor natuurlijke invloeden
in de polder. De forse uitslag (tot 1 km.) wordt
veroorzaakt door het krekensysteem. Wielen geven
een geringere uitslag in de polder (max. 2 0 m),
mede omdat ze dicht aan de dijk liggen.
Samenspel
Het samenspel van de elementen vormt een compositie,
waarbij behalve de zonering, ritme, repetitie
en verhouding tussen de elementen langs de
dijk een rol spelen.
100 m
100 m
weergave van uitslag
vanuit oorspronkelijke vorm
ritme

100 m
schematische weergave
3.1 Mastenbroek
Ritme langs de dijk en in de polder
De zwarte balken (barcodes) geven het ritme aan
dat ontstaat uit afwisseling van huizen, boerderijen
en open zichten. Langs de dijk treffen we meer
afwisseling aan en in de polder is dit patroon monotoner.
In het noordelijk deel van de dijk liggen ook een
aantal korrels die geen uitslag naar de dijk hebben.
Zij liggen verscholen in een verruigd stukje natuur
rond 3 wielen.
Repetitie langs de dijk en in de polder
Hoewel periodiek langs de dijk en constant in de
polder hetzelfde type korrels herhaald worden,
ontstaat er toch geen eentonigheid. Dit heeft te
maken met het feit dat dezelfde korrels qua inhoud
verschillend zijn.
Verhouding tussen de type korrels
In de polder is het type boerderij zeer dominant.
Langs de dijk is deze verhouding wat genuanceerder
en meer gebalanceerd. Bij toekomstige ontwikkelingen
is het van belang dat deze verhouding
niet uit balans raakt.
39

1. Samenvatting

3. Onderzoek
3.2 de Eempolders

2
3.2.1 Historie
De Eempolders
De Eem wordt wel de langste rivier van
Nederland genoemd, langere Nederlandse
rivieren hebben namelijk ofwel
een stroomgebied dat gedeeltelijk
buiten de landsgrenzen ligt ofwel een
monding in een andere rivier. De bodem
bestaat vooral uit klei en veen.
De rivier de Eem is zo’n 2 miljoen jaar
geleden ontstaan. Tijdens de voorlaatste
ijstijd kwamen vanuit Scandinavië
enorme gletsjers naar ons land. Deze
enorme ijsmassa’s stuwden de voormalige
afzettingen van de Rijn en de Maas
op en lieten enorme puinwallen achter.
De rivier de Eem is ontstaan uit smeltwater uit die periode.
De rivier de Eem wordt gevoed door het Valleikanaal en door de beeksystemen van de Gelderse Vallei,
waarvan de Heiligenbergerbeek, de Barneveldse en de Lunterse Beek de belangrijkste zijn. Bij Amersfoort
komen deze beken samen, waarna de rivier vervolgens in oostelijke richting loopt van Soest, Baarn en
Eemnes, door de Eemvallei naar het Eemmeer (het vroegere Zuiderzee).
Door bodemdaling als gevolg van ontwatering is de rivier hoger komen te liggen dan het omliggende
land.
Ontginning
Het huidige Eemnes was in de middeleeuwen, rond het jaar 1100, een moerassig gebied aan de monding
van de Eem, dat meestal onder water stond. Tijdens een stormvloed in 1170 is een gat geslagen in
de veenrug tussen Staveren en Enkhuizen. Daardoor kon het water uit Midden-Nederland makkelijker
wegstromen naar de Waddenzee. Gevolg was dat ook rond de Eemmond het waterpeil daalde. Vanaf
dat moment begon men aan de ontginning van het Eemnesser grondgebied.
Langs de oostoever van de Eem ontstond in het midden van de 12e eeuw, waar nu Eembrugge ligt, de
nederzetting Ter Eem, versterkt met een kasteel.
Inwoners van Ter Eem begonnen kort daarna het moerasgebied ten westen van de Eem te ontginnen.
Ze legden een kade aan langs de Eem (de Zomerdijk) en daar vandaan werden kavels land geprojecteerd,
van oost naar west. Men ging zo ver naar het westen als men nodig achtte. Als noordgrens werd
een zijdwinde aangelegd. Dit is een soort brede dijk, die in oost-west richting liep van de Eem tot het huidige
Laren. Deze zijdwinde lag ten noorden van de Eemnesservaart op de hoogte van de Laarderweg.
Het gebied ten zuiden van de zijdwinde werd Eemnes-Binnendijks genoemd en het gebied ten noorden
ervan noemde men Eemnes-Buitendijks.
In 1 89 werd de Eemnesser vaart gegraven, waardoor de inwoners een verbinding kregen met de rivier
de Eem, ten behoeve van transportmogelijkheden. In de zomerdijk werd toen een houten sluis gemaakt.
Al in 1 0 werd deze houten sluis vervangen door de nog steeds bestaande stenen sluis, die in 199 is
gerestaureerd. In 1811 werden Eemnes-Buiten en Eemnes-Binnen samengevoegd tot één gemeente
Eemnes met toen 11 8 inwoners.
Polder van nu
In lange tijd veranderde er aan het karakteristieke dijkdorp Eemnes niet veel. Er was één lange dijk (Wakkerendijk/Meentweg)
met hoofdzakelijk aan de westzijde huizenbouw. Vanaf de dijk was er alleen een
verbinding met Laren (de huidige Laarderweg). Na de voltooiing van de Afsluitdijk diende de dijk van
Eemnes niet meer als zeewering. Enkele jaren later werd de dijk dan ook gedeeltelijk afgegraven. In de
polder werden toen bij een ruilverkaveling de polderwegen aangelegd.

3.2.2 Bodem
Eemnes ziet er sinds de jaren zeventig volledig anders uit dan tevoren. Woningbouw in de Zuid- en
Noordbuurt, de aanleg van de Rijksweg A27 dwars door het landelijk gebied tussen de dijk en de
gemeente Laren en de ruilverkaveling brachten grote veranderingen. In het kader van die ruilverkaveling
werden sinds de jaren negentig melkveehouderijbedrijven van de Meentweg en Wakkerendijk
verplaatst naar plekken in de grote open polder. Boerderijen waar eeuwenlang het boerenbedrijf werd
uitgeoefend, vaak generaties lang door één bepaalde familie, werden verlaten en dienden voortaan
als riante woningen.
De Eempolders zijn landschappelijk van grote waarde; het gebied is rijk aan natuur- en cultuurhistorische
waarden en kenmerkt zich vooral door haar zéér open landschappelijke karakter.
Bodem
3.2 Eempolders
De bodem van de Eempolders bestaat voornamelijk uit veengronden. Het veen ontstond na het aanbreken
van een warmere periode (zo’n 10.000 jaar geleden), achter de periodiek gesloten kuststrook
van de Zuiderzee.
Langs de rivier de Eem zijn zeekleigronden afgezet. Deze geven aan hoeverre de invloed van de zee
reikte.
De podzolgronden ontstonden op hoger gelegen dekzandruggen die door de wind in de laatste ijstijd
opgeworpen werden langs de stuwwallen van ‘t Gooi en de Heuvelrug.
Eemnes
Eemdijk
VEENGROND
ZANDGROND
ZEEKLEIGROND
PODZOLGROND
OPSLAGvGROND
3

3.2.3 Poldergrammatica
De landschapsarchitectonische vorm
kern of poldervlak
mantel
west
De natuurlijke grondvorm van de Eempolders wordt bepaald door het veenmoeras dat ontstond tussen
de hogere stuwwallen van ‘t Gooi en de Heuvelrug en de voormalige kuststrook van het Almere, de
voormalige Zuiderzee.
Het geometrisch grondplan heeft een minder rationeel patroon dan de Mastenbroekerpolder.
Dit heeft met de wijze van ontginning te maken.
De rivier de Eem werd als vertrekpunt voor de ontginning genomen.
Vanaf de Eem werden strookvormige percelen in vrije opstrek steeds verlengd, hetgeen een licht golvend
patroon geeft ten gevolge van de bochtige Eemoevers.
Opvallend is dat dit patroon zich buitendijks tot aan de Eemoever doorzet (kaartje Eem west).
zoom
richting
afwatering
stedelijk gebied

oost 3.2 Eempolders
De ontginningseenheden schoven bovendien vanaf de 11e eeuw noordwaards op richting de Zuiderzee.
Vanwege overstromingsgevaar zijn er nagenoeg geen bewoningsassen.
Brede weteringen of vaarten vormen samen met de polderwegen het assenstelsel.
Het poldervlak neemt in het westelijk deel een excentrische positie in en wordt begrensd door
de Wakkerendijk in het westen en de verkavelingsweg in het oosten. In de oostelijke polder ligt dit vlak
meer centraal om de as die de (Rikvissers)wetering vormt. Dit vlak wordt verder omgeven door verkavelingswegen.
De poldermantel wordt gevormd door diverse regelmatige stroken die verspreid in de polders voorkomen.
Daar waar de kavels aangepast zijn aan de onregelmatige contouren van de bedijking en voormalige
dijkdoorbraken (Eem west) of de golvende contouren van dekzandruggen op de overgang naar de
stuwwal zoals in het zuidelijk deel van de polders bevindt zich de ‘polderzoom’.

3.2.4 Exploded view
De exploded view van de westelijke polder laat zien dat een regelmatige afdruk in de polder ontstaat
door occupatie langs het lint zuidelijk in de polder (moderne bedrijven, verplaatst in het kader van de
ruilverkaveling) en langs het lint van de Wakkerendijk (lintdorp Eemnes).
Langs de grillige noordelijke rand is geen sprake van occupatie met uitzondering van twee agrarische
bedrijven in de uiterwaard. De lage ligging van het estuarium is reden voor deze beperkte vestiging.
Maar ook het feit dat er geen weg op of naast de dijk loopt heeft hiermee te maken. De grillige rand
ontstond door dijkdoorbraken.

3.2 Eempolders
In het oostelijk deel loopt er wel een weg over of naast de dijk, die daarmee een uitvalsbasis werd voor
occupatie. Dit veroorzaakt een grillige afdruk, die de dijk volgt.
Het polderlint heeft een regelmatig patroon.
7

8
3.2.5 Beleving
west
Met name de westelijke Zuidpolder te Veld wordt gekenmerkt door een enorme leegte. De Wakkerendijk
met het lintdorp Eemnes begrenst deze ruimte aan de westkant.
De bebouwing in het oostelijk deel van de polder vormt geen gesloten lint, zodat de ruimtelijke ervaring
hier niet door beperkt wordt.
De onbebouwde dijk in het oosten fungeert als een plint in het landschap waar de achterliggende
uiterwaarden en rivier bijdragen aan het enorme gevoel van ruimte dat deze polder oproept.

oost 3.2 Eempolders
De Bikkerspolder roept een minder leeg en ruimtelijk gevoel op. Massa’s worden gevormd door de dijk
met bebouwing met een verdichting rond het dorp Eemdijk en de erven in de polder. De massa van
Bunschoten-Spakenburg laat zich door het polderlint minder ervaren.
9

0
3.2.5 Beleving west
Zicht op Eemnes vanaf de rivierdijk
Eemnes tekent zich als een massieve rand, bijna
als een drempel in het landschap af. Dit maakt
dat je de enorme leegte van de polder ervaart.
Zicht op de rivierdijk vanaf Eemnes
De dijk langs de westelijke kant van de Eem valt
hooguit als een plintje in het landschap waar te
nemen. De zichtbare massa komt van de andere
zijde van de rivier.

oost
Zicht op polderlint in Bikkerspolder
De massa tekent zich af als clumps in het overig
lege polderlandschap.
Zicht op oostelijke dijk ter hoogte van Eemdijk
Het beeld van de massa is divers. Ter hoogte van
de wielen is de massa laag en richting het dorp
verdicht de massa zich.
3.2 Eempolders
1

2
3.2.6 Elementen langs de dijk
De elementen langs de zomerdijk bestaan in dit
gebied voornamelijk uit wielen met rietkragen en
zonder opgaande beplanting. De dijk werd na een
doorbraak, om de wielen heen aan de rivierzijde
hersteld, zodat alle wielen binnendijks zijn gelegen.
Een sluisje met wachtershuisje en gemaal liggen
ter hoogte van de uitmonding van de wetering in
het kleine haventje dat weer uitmondt in de rivier.
Korrels met een oriëntatie op de dijk worden hier
niet aangetroffen. De dijk is bedekt met een korte
graszode en is alleen toegankelijk voor voetgangers.
Op- en afritten ontbreken, met uitzondering
voor de toegang naar het haventje. De uiterwaarden
worden intensief beheerd met uitzondering
van een ruige strook langs de rivier.
A A’
west

oost
A A’
3.2 Eempolders
Aan de oostelijke dijk liggen diverse korrels die georiënteerd
zijn op de dijk. Ze bestaan voornamelijk
uit boerenerven en woonhuizen. De weg ligt voor
een groot deel van het traject niet op de dijk maar
halverwege het dijktalud aan de binnendijkse kant.
Een bijzonder fenomeen dat zich hier voordoet is
dat sommige korrels direct ingeklemd liggen tussen
dijk en weg en daarmee met hun acherkanten
gericht zijn naar de dijk.
Verder liggen hier binnendijks ook enkele wielen
met wat opgaande beplanting.
A A’
3

3.2.7 elementen in de polder
Bij de elementen in deze polder
moeten behalve de erven (korrels) en
de wielen ook de bijzondere aanplant
van de toegangswegen in de polder
genoemd te worden. Populieren of
essen begeleiden het eerste stukje van
de weg.
west

De korrels in zowel de oostelijke als de westelijke
polder zijn zonder uitzondering agrarische bedrijven.
Qua bebouwing en erfbeplanting hebben ze
veel overeenkomst met de erven in Mastenbroek.
Ook hier werd het erf opgehoogd en ligt de beplanting
als strakke lijken om de erven. De oriëntatie
is ook hier tweezijdig, enerzijds gericht op de
weg, anderzijds op het achterland. De noord-zuidverlopende
wegen zijn echter niet aan de hoofdweteringen
gelegen.
3.2 Eempolders
A A’
A A’
oost

3.2.8 Schematische weergave korrels
Erf met bebouwing in de polder
Beplanting bij het erf in de polder
west
Door ontbreken van bebouwing langs de westelijke dijk, ontbreekt ook de schematische weergave van
de korrels.
We zien dat de elementen langs de dijk en in de polder hetzelfde patroon vertonen als in Mastenbroek.
Grillig als het gaat om de korrels langs de (oostelijke) dijk, rechtlijnig in de polder. Grootte van de korrels is
ook overeenkomstig met die van Mastenbroek, evenals de oriëntatie op de dijk of weg en achterland.

oost
3.2 Eempolders
Erf met bebouwing in de polder
Beplanting bij het erf in de polder
Erf met bebouwing langs de dijk
Beplanting bij het erf langs de dijk
7

8
3.2.9 Zoom nader bekeken
opbouw van de zoom
Opbouw van de zoom
polderzoom
Bovenste afbeelding is de zoom in ruime zin van de
Zuidpolder te Veld.
De elementen die bijdragen aan de opbouw van
de rand zijn in beeld gebracht in de figuur hiernaast.
De dijk loopt in het zuiden parallel aan de
rivier. Halverwege wijkt deze af naar het westen.
Dit is te wijten aan de natuurlijke lage ligging van
het estuarium en de vele zeeinbraken in het verleden.
Dit verklaart ook de vele wielen die hier
ontstonden.
De dijk heeft geen weg. Hierdoor is van huidige
occupatie geen sprake en zijn voornamelijk natuurlijke
elementen zichtbaar.
De dijk is met gras bedekt.
De rechtlijnige verkaveling raakt de dijk vanuit de
polder vriiwel overal onder een rechte hoek en
zet zich als het ware voort over de dijk in de uiterwaard.
west

oost
polderzoom
Opbouw van de zoom
Bovenstaande afbeelding geeft de zoom van de
Bikkerspolder weer.
De elementen die bijdragen aan de opbouw van
de rand zijn in beeld gebracht in de figuur hiernaast.
Ook hier slingert de dijk van noord naar zuid
(of vice versa). De weg ligt voor een groot deel
niet op deze dijk, maar halverwege het binnendijkse
dijktalud. Vanaf de dijk lopen enkele wegen
de polder in.
De verkaveling raakt de dijk vanuit de polder vriiwel
overal onder een rechte hoek, maar zet zich
vervolgens voort in een golvend of waaierachtig
patroon richting de polder. Ook buitendijks verloopt
dit patroon zo.
De bebouwing is zowel binnendijks als buitendijks
direct aan de dijk gelegen (ter hoogte van de kern
Eemdijk).
3.2 Eempolders
opbouw van de zoom
9

0
3.2.9 Zoom nader bekeken
massa in de zoom
Massa in de zoom
west
Veel toelichting behoeft dit plaatje niet, aangezien
er praktisch geen massa aanwezig is.

oost
massa in de zoom
Massa in de zoom
3.2 Eempolders
In deze figuur wordt weergegeven welke elementen
massa in de zoom vormen en waar
deze zich dan voordoet.
Massa wordt gevormd door bebouwing en opgaande
beplanting. Beplanting wordt aangetroffen
rond bebouwing en spaarzaam rond de
wielen. Zowel de dijk als overige wegen zijn niet
aangeplant.
De opeenvolging van de massa is hier vrij onregelmatig
en de opbouw is zeer divers in omvang.
1

2
3.2.9 Zoom nader bekeken
natuurlijke elementen in de zoom
Natuurlijke elementen in de zoom
west
De elementen in deze zoom bestaan hoofdzakelijk
uit kronkelige dijk en de wielen met rietkragen.
Direct langs de rivier is het beheer minder gericht
op productiegrasland. Dit heeft verruiging als gevolg
en daarmee ontstaat een natuurlijk ogende
strook aan de westkant van de rivier, terwijl aangrenzend
aan deze strook het beheer nog intensief
is.

oost
natuurlijke elementen in de zoom
3.2 Eempolders
Natuurlijke elementen in de zoom
De elementen in deze zoom bestaan ook hier uit
wielen en de onregelmatige, vaak waaiervormige
verkaveling die voortkomt uit het kronkelige verloop
van de rivier.
Aangezien vestiging in het dorp Eemdijk zo aan de
dijk gebonden is, is deze bij de natuurlijke elementen
meegenomen.
3

3.2.9 Zoom nader bekeken west
Cultuurlijke ondergrond in de zoom
Cultuurlijke elementen in de zoom
De elementen in deze zoom bestaan uit de rechte
wetering, die via een sluisje (S) uitmondt in een
binnenhaventje. Verder zijn er rechte verkavelingssloten
en polderwegen
Wat opvalt is dat het rechte verkavelingspatroon
uit de polder ook buitendijks (in de noordelijke uiterwaard)
wordt voortgezet, waarbij de polder als
het ware over de dijk reikt.
Wegbeplanting is zeer karakteristiek in deze polder.
Bij de ingang van de polder zijn de wegen over
ongeveer 0 meter aangeplant met beiderzijds
een rij laanbomen, die daardoor een soort poortfunctie
hebben. Verder zijn de polderwegen niet
aangeplant. De vestiging op terpen valt net buiten
de zoom met uitzondering van enkele bedrijven in
de uiterwaard.

oost
3.2 Eempolders
Cultuurlijke ondergrond in de zoom
Cultuurlijke elementen in de zoom
Ook hier bestaan deze elementen uit rechte verkavelingswegen,
kavelsloten en weteringen. De
vestiging is deels cultuurlijk bepaald.

3.2.10 Zonering
Zonering
Vanwege het feit dat er geen occupatie vanaf deze dijk plaatsvindt hebben we ook niet te maken met
een bandbreedte die erven veroorzaken. De geblokte arcering geeft weer hoe ver de natuurlijke invloed
van de rivier op het landschap reikt. Binnendijks is deze invloed heel subtiel en vertoont een iets grotere
uitslag ter hoogte van de wielen.
Samenspel
Van samenspel van diverse elementen is hier geen sprake zodat er ook geen compositie kan ontstaan.
Hooguit vertonen de wielen die met een zeker ritme voorkomen onderling een soort kralenketting in het
landschap, maar aangezien de wielen geen opgaande beplanting hebben is deze vanuit de polder
zeer subtiel waarneembaar en zie je ze pas als je een wandeling over de dijk maakt.
100 m

Zonering
3.2 Eempolders
De bandbreedte die de erven vanaf de dijk beslaan bedraagt hier 0 tot 100 m. Aan de onregelmatige
verkaveling valt een natuurlijke invloed van de rivier af te lezen, die een uitslag tot maximaal 00 meter in
de polder veroorzaakt.
Ritme, repetitie en verhouding langs de dijk
Het ritme is afwisslend. Openheid wordt afgewisseld met diverse korrels aan beide zijden van de dijk.
Twee typen korrels komen voor: woonhuizen en boerderijen. Geen van deze types is dominant. Hetzelfde
type korrel wordt wel herhaald, maar ook hier is geen sprake van eentonigheid door de gevarieerdheid
binnen het korreltype.
100 m
7

1. Samenvatting

3. Onderzoek
3.3 Aetsveldsche polder

70
3.3.1 Historie
Aetsveldsche polder
Oorsprong
De Vecht, afkomstig van de Angstel, is ontstaan als
kleine veenstroom die de grote veengebieden tussen
de Utrechtse Heuvelrug en Holland ontwaterde.
In vroege eeuwen werd deze veenstroom onderdeel
van het Rijnsysteem en er ontstonden zijtakken. Eén van die zijtakken is de huidige noordelijke Vecht.
De veenstroom werd in Utrecht ‘getemd’ en door de binnenstad van Utrecht geleid. De Weerdsluis in
Utrecht-Noord werd het beginpunt van de Vecht. Vanaf dit punt stroomt er geen voedselarm veenwater
door de Vecht, maar voedselrijk Rijnwater, aangevuld met vervuild water uit de stad Utrecht.
De aansluiting op de Rijn betekende een bloeitijd voor de Vecht als hoofdvaarroute tussen Amsterdam
en Keulen. Men moest hierbij wel over de Zuiderzee. Om dit te voorkomen is honderd jaar geleden het
Merwedekanaal (en later het Amsterdam-Rijnkanaal) gegraven. Hierdoor werd de Vecht een verlaten
stroom.
Toen de Zuiderzee veranderde in het IJsselmeer veranderde de stroming in de Vecht. In plaats van een
rivier die naar zee stroomde veranderde de stroomrichting zodanig dat dit nu nog maar 20% van de tijd
het geval is. De Vecht stroomt vanaf Utrecht, noordwaarts naar Nichtevecht; hier stroomt hij over in het
Amsterdam-Rijnkanaal. Vanaf Muiden stroomt de rivier zuidwaarts naar Nichtevecht, om zo in het Amsterdam-Rijnkanaal
te stromen.
Opbouw
In het oorspronkelijke gebied langs de Vecht vond door stagnatie van de afvoer van water veengroei en
moerasvorming plaats.
In de tijd dat de Vecht nog een echte rivier was (voor de afsluiting van de Zuiderzee en de aanleg van
het Amsterdam-Rijnkanaal) werden er rond de rivierloop zand en zandige klei afgezet. Hierdoor ontstond
een stroomrug in het zompige en moerassige veengebied. Dit werd een goede vestigingsplaats. Vanaf
de 11e eeuw werden de moerassen bij de Vecht vanaf de oeverwallen ontgonnen.
Deze oeverwal is, zoals bij alle rivieren, de reden dat er een verdichte zone ontstaat die de rivier scheidt
van het open achterland. Bij de Vecht heeft de hoeveelheid landgoederen en een reeks van dorpskernen
deze scheiding versterkt.

3.3.2 Bodem
3.3 Aetsveldsche polder
De bodem van deze polder bestaat in tegenstelling tot de andere polders voornamelijk uit zeekleigrond.
Slechts een kleine strook langs het Amsterdam-Rijnkanaal bestaat uit veengrond.
veengrond
zeekleigrond
rivierkleigrond
zandgrond
beekeerd/gooreerd
71

72
3.3.3 Poldergrammatica
De landschapsarchitectonische vorm
De grondvorm van de polder laat zich niet makkelijk herleiden. Ook hier was sprake van een veenkoepel
(echter van beperkte omvang), die ontwaterd werd door de Vecht.
De loop van de Vecht geeft de begrenzing aan de oostelijke zijde aan. Westelijk wordt de polder begrensd
door het Amsterdam-Rijnkanaal (oorspronkelijk Merwedekanaal) dat als een doorlopende waterbak
met hoge dijken de Vechtstreek heeft gesplitst en dwarsverbindingen heeft afgesneden.
Van een geometrisch grondplan is ook geen sprake.
De ontginning vond plaats in blokvormige onregelmatige verkavelingen. Afwatering geschiedt via kronkelige
vaarten. Vaarten noch wegen vormen een assenstelsel. In de opbouw valt geen poldervlak te
herkennen.
De hele polder bestaat uit kavels met onregelmatige contouren: de ‘polderzoom’.
Twee stedelijke uitbreidingen doen zich in de zoom voor. Nigtevecht blijft redelijk bescheiden, Weesp rukt
op in de polder, waarbij de laatste uitbreiding geen relatie lijkt te tonen met de bestaande polderpatronen.
kern of poldervlak
mantel
zoom
richting
afwatering
stedelijk gebied

3.3.4 Exploded view
3.3 Aetsveldsche polder
De exploded view laat goed zien dat er vrijwel geen afdruk in de polder is. Langs de dijk is een duidelijk
grillig patroon aanwezig, welke voornamelijk door de occupatie veroorzaakt wordt.
73

7
3.3.5 Beleving
Hoewel de polder klein is, overvalt je in de polder wel het ‘poldergevoel’. Dit heeft waarschijnlijk te maken
met de weinige bebouwing in de polder. De enkele boerenbedrijven vormen geen lint, zodat de
ruimte ongedeeld blijft. Bovendien zijn de wegen ook niet aangeplant. De massa van de uitbreiding van
Weesp dringt zich wel erg aan je op. Langs de dijk is de massa vrij dicht en duidelijk aanwezig.

3.3 Aetsveldsche polder
Vanuit de polder heeft de dijk met zijn korrels zowel massieve delen als open vensters. Ter hoogte van de
open vensters kun je goed ervaren dat de polder doorloopt tot aan de dijk.
De dijk zelf heeft weinig massa en ligt als een plint in het landschap.
Kijkend vanaf een grotere afstand naar de dijk zijn de open vensters niet meer te ervaren, vanwege het
samenvallen van de massa’s aan beide kanten van de dijk.
7

7
3.3.6 Elementen langs de dijk
Een grote verscheidenheid aan elementen, vooral
wat de korreltypen betreft ligt langs de dijk. Behalve
woonhuizen en boerderijen liggen hier ook
twee buitenplaatsen en enkele woonboten. Deze
laatsten zijn niet op de topografische kaart terug te
vinden.
Bovendien zijn er korrels van het type boerderij,
waar geen agrarische bedrijvigheid meer plaatsvindt.
Dit heeft een wat andere erfinrichting tot
gevolg met name wat de beplanting betreft.
Deze beplanting is in vergelijking met de andere
gebieden sowieso wat afwijkend. Het sortiment is
gevarieerder en hoewel streekeigen (hortensia’s
b.v.) veelal niet inheems. De beplanting van de
buitenplaatsen is zeer gevarieerd.
A
A’
A
A’

3.3.7 Elementen in de polder
Voor de volledigheid, ondanks het feit dat er maar
drie korrels in de polder aanwezig zijn, wordt hier
de opbouw van zo‘n korrel getoond. Deze korrel
vertoont dezelfde kenmerken en opbouw als de
korrels in de andere poldergebieden.
A A’
3.3 Aetsveldsche polder
A
A’
77

78
3.3.7 Schematische weergave korrels
‘Buiten’ langs de dijk
Erf met bebouwing langs de dijk
Woonhuizen langs de dijk
Erf met bebouwing in de polder
Langs de dijk zijn er meer korreltypen dan in Mastenbroek of de Eempolders. De ‘buitens’ hebben één of
twee hoofdgebouwen met verschillende oriëntatie. De (voormalig) boerenerven langs de dijk zijn qua
vormgeving en bebouwing diverser dan de erven in de polder en overige gebieden. Het groen langs
de dijk is zeer grillig en niet perse aan erven gebonden, terwijl het in de polder lijnvormig en strak aan de
erven ligt.

3.3 Aetsveldsche polder
Beplanting bij ‘buiten’ langs de dijk
Beplanting bij het erf langs de dijk
Beplanting bij woonhuizen langs de dijk
Beplanting bij het erf in de polder
79

80
3.3.9 Zoom nader bekeken
opbouw polderzoom
Opbouw van de zoom
polderzoom
De polderzoom wordt gekenmerkt door een onregelmatige
verkaveling en een kreekloopje. Andere
elementen die we hier aantreffen zijn eigenlijk
allleen de bebouwingen met buitenruimte (korrels).
De polder wordt niet door wegen doorkruist,
slechts aan de noordoostzijde loopt een doorlopende
weg. Een doodlopende weg ontsluit enkele
agrarische bedrijven midden in de polder. Over de
dijk loopt ook een weg. Wat opvalt is dat de rivier
nog behoorlijk kronkelt, maar dat de dijk deze niet
overal volgt. Wielen zijn hier niet gevormd.

massa in de zoom
3.3 Aetsveldsche polder
Massa in de zoom
De massa langs in de zoom wordt gevormd door
de veelheid aan korrels met vaak uitbundige en
dichte erfbeplanting. De eenopvolging van deze
massa is vrij regelmatig.
De opbouw is verschillend van omvang.
81

82
3.3.9 Zoom nader bekeken
elementen met natuurlijke oorsprong in de zoom
Grillige verkaveling met veel richtingverandering
wijst op een natuurlijke invloed van de rivier op de
polder. Ook een enkel kreekloopje heeft invloed
gehad op deze grilligheid.

elementen met cultuurlijke ondergrond in de zoom
3.3 Aetsveldsche polder
Het verloop van de kavelrichting is onregelmatiger
dan in de andere onderzoeksgebieden. Echter is
er wel een duidelijk rechtlijnig patroon van kavelsloten
en wegen aanwezig. Op een enkele plek is
deze cultuurlijke ondergrond tot aan de dijk doorgetrokken.
83

8
3.3.10 Zonering
De bandbreedte die de korrels aan de dijk veroorzaken,
is door de ‘buitens’ vrij groot: 100 tot 1 0
meter. De natuurlijke invloeden doen zich hier tot
300 meter in de polder voor.
Het samenspel is zeer gevarieerd. Openheid wisselt
af met bebouwing van diverse korreltypen.
Diverse korreltypen worden herhaald in een divers
patroon. ‘Buitens’, maar ook woonboten doen
hierin mee.
De inhoud verschilt ook weer binnen het korreltype,
hetgeen de compositie nog dynamischer maakt.
100 m
100 m
100 m

8
4. Conclusie
In dit hoofdstuk worden de resultaten uit de onderzoeksgebieden
met elkaar vergeleken.
Op de bladzijden 90 en 91 zijn schematisch de
belangrijkste bevindingen per polder onder elkaar
gezet.
Alvorens de vergelijkingen te maken is het belangrijk
nog even stil te staan bij het volgende. Hoewel
we gestreefd hebben bij de keuze van de referentiegebieden
naar zoveel mogelijk overeenkomsten,
is er echter ook een belangrijk verschil.
De opbouw van de uiterwaard is in de gebieden
zeer verschillend. De uiterwaard langs het Zwarte
Water en de oostelijke Eem is variabel in breedte
en heeft in het algemeen een vrij natuurlijk beeld
van ruige rietlanden en extensief beheerde graslanden,
af en toe afgewisseld met wilgenstruweel.
De uiterwaard van de westelijke Eem is daarentegen
zeer breed en heeft met name in het
noordelijk gedeelte een zeer gecultiveerd beeld
met rechte, intensief beheerde kavels. Al eerder is
opgemerkt dat het lijkt of de polder ´over de dijk is
gekropen´. Langs de Vecht treffen we amper een
uiterwaard aan. De dijk (of eigenlijk de voormalige
oeverwal) ligt direct aan de rivier met hooguit een
smalle rietkraag aan de oever van de Vecht.
uiterwaard langs Zwarte Water
met brede strook riet en gras.
uiterwaard langs westelijk Eem:
de foto is vanaf de rivierkade
genomen, de zomerdijk bevindt
zich nog achter de boerderijen.
geen uiterwaard langs de Vecht

Wat opvalt als we de gebieden naast elkaar zetten
is de enorme grootte van polder Mastenbroek. De
overige polders kunnen qua maat bijna opgaan in
de zoom van Mastenbroek.
Een ruimte op deze schaal, die sinds de vroege
ontginning van de polder vrijwel intact is gebleven,
is bijzonder en geeft de uniciteit van polder
Mastenbroek aan. Zou je deze ruimte in het kader
van toekomstige ontwikkelingen volgens de poldergrammatica
van ´Zee van Land´ gaan transformeren
dan wordt de uniciteit van de polder zwaar
aangetast. Een conclusie is dan ook dat de methode
´Zee van Land´ niet zomaar van toepassing
is op deze polder.
In het onderzoek komt verder naar voren dat wanneer
we inzoomen op de elementen van de polder,
de verschillen gering zijn. Kavelsloten, wegen
en weteringen hebben eenzelfde rechtlijnig verloop.
De korrels zijn van eenzelfde type en hebben
vaak eenzelfde functie en opbouw.
Wat betreft beleving kregen we in alle polders het
‘poldergevoel’ van ruimte en een verre horizon.
Enkele elementen zijn specifiek voor een bepaalde
polder, zoals de aanplant van wegen in de westelijke
Eempolder en de bajonetkruisingen in de
polder Mastenbroek.
In de overgangen van polder naar rivier bevinden
zich eveneens gemeenschappelijke kenmerken,
zoals de grilligheid en opbouw van het groen en
de korrels en de grilligheid van de ondergrond als
gevolg van de natuurlijke invloeden. Zo ontstaat
langs alle dijken een samenspel waarin openheid
afgewisseld wordt met korrels of andere elementen.
Daarnaast heeft het onderzoek opgeleverd dat
de verschillen zich vooral rond de dijken voordoen.
Zo heeft elke dijk zijn eigen ritme en identiteit, die
samenhangt met het aantal korreltypen en het
aantal korrels. De mate van occupatie, cultivering
en het beheer spelen hierin een rol, maar misschien
nog wel belangrijker (en onlosmakelijk hiermee
verbonden) zijn de natuurlijke ondergrond en
natuurlijke invloeden. Deze zijn verschillend langs
de diverse dijken en hebben een verschillende
reikwijdte in de diverse polderzomen. Dit draagt bij
aan de eigenheid van elk gebied.
Deze natuurlijke invloeden zijn in het verleden
sturend geweest voor cultuurlijke ontwikkelingen en
kunnen dat mogelijk ook zijn voor toekomstige. Dit
4. Conclusie
vraagt een specifieke benadering van het landschap
rond elke dijk en niet een generalistische.
De hypothese dat de overgang van polder naar
rivier een landschap op zich vormt dat gerelateerd
is aan de dijk kan overeind blijven met de aantekening
dat dit per dijk specifiek is.
87

88
maat en schaal:
Polder Mastenbroek overtreft de overige polders.
aantal korreltypen langs de dijk:
Mastenbroek en de oostelijke Eempolder kennen
woonhuizen en boerderijen,
langs de Vecht liggen tevens buitens.
De westelijke dijk langs de Eem heeft geen korrels.
opgaand groen langs de dijk:
Het groen langs de dijken is (m.u.v. Eem-west dat
ook geen opgaand groen heeft) grillig en deels
aan de korrels gebonden.
invloed van natuurlijke oorsprong vanaf de dijk:
Er zijn grote verschillen: in Mastenbroek reikt deze
invloed vanaf de dijk het verst, in de westelijke
Eempolder is deze zeer subtiel.
ritme langs de dijk:
Het ritme langs alle dijken (m.u.v. Eem-west) is
afwisselend, maar elke dijk heeft wel een eigen
ritme; bovendien is het ritme langs de Vecht
dynamischer door het aantal korreltypen, waarbij
ook de woonboten een ‘nootje meezingen’.
Waar geen korrels zijn (Eem-west) ontstaat ook
geen ritme.
korrels in de polders:
In alle polders is het korreltype boerderij dominant.
De erven zijn op een zelfde manier omgeven
met rechtlijnig groen, dat gebonden is aan
de korrels. De opbouw en inhoud van de korrels
tonen veel overeenkomst in alle polders; zelfs de
terpen zijn niet uniek voor polder Mastenbroek:
we treffen ze ook in de Eempolders.
100 m
100 m
Mastenbroek/
Zwarte Water
100 m
100 m

Eem west Eem oost Vecht
100 m
100 m
100 m
100 m
100 m
100 m
100 m
89

90
Bronnen
Blijdestijn, R., 200 , Tastbare Tijd, Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht, PlanPlan producties
Amsterdam
Bobic, M. 2007, syllabus Handleiding onderzoek, Hogeschool Larenstein T&L,Velp
Brons + partners landschapsarchitecten, 200 , Landschapsontwikkelingsplan Eemland, Culemburg
Dooren, N. van, 2002, Vecht Vademecum, Utrecht
Doorn, H. van, Schwartz, L., 1999, Langs de Vecht: van Utrecht naar Muiden, Scriptum, Schiedam
Geerts, G., Heestermans, H., 198 , van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht/Antwerpen
Geuze, A, Feddes, F., 200 , Polders!,gedicht Nederland, NAi Uitgegevers, Rotterdam
Landscape Architects for SALE , 2002, Belvédère bouwen Vecht- en Plassengebied, studie i.o.v. Vechtplassengebied,
Amsterdam
Lidt de Jeude, M. van, 2001, Dictaat landschapsbouw, Hogeschool Larenstein, Velp
Reh, W, Steenbergen, C., Aten, D., 200 , Zee van Land, de droogmakerij als atlas van de Hollandse landschapsarchitectuur,
Stichting Uitgevers Noord-Holland, Amsterdam
Stol, T. ,1993, Wassend water, dalend land: geschiedenis van Nederland en het water, Kosmos-Z&K,
Utrecht
Zee, A. van der, Hierck, D., Hees, H. van, 1999, Eemnes. Geschiedenis en architectuur. Monumenten Inventarisatie
Projectreeks 22, Zeist-Utrecht

www.nai.nl
www.wgs.nl
www.wikipedia.nl
www.zwartewaterland.nl
www2.minlnv.nl
www.eemnes.nl
www.gewesteemland.nl
kaartmateriaal:
www.overijsselinkaart.nl
www.archieven.nl
www.atlas18 8.nl
(www.kuijsten.de/atlas/)
Bronnen
91