Prosjektskildring for boka “Oselvaren – den levande - Korpsweb

Oselvar er for mange et svært
positivt begrep. Det gir oss
straks assosiasjoner til en kjær
følgesvenn fra barndommens
glade sommere på landet med
sol fra skyfri himmel og lukten
av sjø, tjære og tare…..
Oselvar er båten med sjel,
historie, tradisjon og kultur,
ikke minst her på Hjellestad
og Milde, som fremdeles har
et aktivt og levende miljø. Det
er ikke tilfeldig at
historielaget har valgt båten
som sin logo.
Vi takker Oselvarklubbens
bokkomité som har gitt oss
anledning til å gjengi deler av
prosjektskissen til det nye og
spennende praktverket
”Oselvaren –den levande
båten”.
Bakgrunn for utgivelsen er 60
års jubileumet for etableringa
av felles paraplyorganisasjon
(Bergen og Hordaland Seilersamband)
basert på fem
forskjellige oselverlag.
Målsettingen er å inspirere nye
generasjoner til å ta i bruk
oselvaren. Boken er tilegnet
seilere som ga sitt liv i
frihetskampen 1940-45.
Vi ser frem til lanseringen og
ønsker lykke til med det videre
arbeidet!
sjs-
Prosjektskildring for boka
“Oselvaren – den levande
båten” v/ Finn Totland og Kjell
Magnus Økland
Oselvar? Kva er det?
Oselvar er ein tradisjonell klinkbygd
trebåt som er svært vanleg i Hordaland.
Båttypen har hatt ei lang utvikling som
går fleire tusen år attende i tida. Oselvarnamnet
stammar frå Os sør for Bergen.
Kring 1750 er det berre to menn som driv
båtbyggjing i Os og dei har nausta sine
ståande ved utløpet av Oselva. Etter dette
vert båttypen kalla Oselvar.
Som bruksbåt har båttypen vore vanleg
frå Bømlo i sør til Fedje i nord. Båten
vart nytta til fiske, og transport av folk,
varer og dyr. Ein kan trygt seie at i
gammal tid var båten minst like viktig
som det bilen er for folk i dag.
74

Ein Oselvar vert bygd av utvalde material av eik og furu. Båten vert byg
med svært breie bordgongar. Vanlegaste storleiken er færing, der lengda er
mellom 5-6 meter. Seksæringen er om lag 6-7 meter lang. Det finst óg
større og minre utgåver av båttypen. Oselvaren har svært gode
sjøeigenskapar, tar mykje last, seglar godt og er svært lettrodd.
Forfattar
Kjell Magnus Økland (f. 1977) er utdanna cand. mag. frå universitetet i
Bergen med faga kulturvitskap, historie og mediefag. Han har arbeidd som
journalist, historikar og arbeidar óg med ein fjernsynsdokumentar:
Jåttseglarane – The Norwegian Steam in America´s Cup. Dokumentaren
handlar om nordmenn som kappseglarar i USA. Kjell Magnus Økland er
oppvaksen med kappsegling med Oselvar og har sete i styret i
Oselvarklubben i mange år.
Arbeidet med boka tok for alvor til i august 2004, og sidan då har Kjell
Magnus Økland arbeidd fulltid med innsamling av stoff og produksjon av
manus. Dette arbeidet er utført på stipendmidlar frå Oselvarklubben. I
tillegg er det gjort eit omfattande dugnadsarbeid av Oselvarklubben sin
bokkomité med innsamling av kontaktar, faktaopplysningar, regattaresultat
og bilete.
Samarbeidspartnarar
Boka vert produsert av Oselvarklubben i tett samarbeid med alle aktuelle
fagmiljø: museum, private og offentlege samlingar, næringsverksemder og
ymse institusjonar: båtbyggjarane, Oselvarverkstaden, Oselvarlaget,
seglforeningar, kystlag, kapproingsklubbane og private aktørar.
Oselvarklubben sin bok-komité møtest jamnleg for å gå gjennom status for
arbeidet og planleggja vegen framover.
Oselvarklubben sin bokkomité
Finn Totland – leiar
Knut Olav Pedersen
Kjell Milde
Kjell Totland
Kjell Magnus Økland
75

Andre sentrale medarbeidarar:
Kart og figurar: Sverre Mo
Teikningar: Hallgeir Bjørnevik, Oselvarverkstaden
Foto: Karen Andersson
Korrektur og rådgjeving: Helge Kaurin Nilsen
Faglege innspel: HaraldDalland, Oselvarverkstaden
Teksten i boka
Boka vert skriven på eit moderne nynorsk. Vidare er det eit naturleg mål å
bruka mest mogleg av både gammal og ny terminologi knytta til Oselvaren
for å ta vare på dette. Boka vil óg sitera skriftlege kjelder i si opphavlege
målform og å gjengje dialekt i skriven form der dette betre presenterar
lokale ord og vendingar. Boka vil ha ei grafisk utforming som gjer høve til
bruk av frittståande tekstboksar som vil fungera som ein friarena ved sida
av hovudteksten. I tekstboksane kjem det anekdotar og småhistorier som er
tenkt som krydder undervegs.
Biletet er teke før start på ein regatta på Hjellestad i 1931. Legg merke til
folkemengda på kaien, sommarregattaen var ei av årets storhendingar. Båtane
med segl er frå venstre K 6 Teist, K 1 Terna, E 1 Vesla, B 1 Luv, ukjent, 10 BS 4
Ragnhild, L 8 NN, K 13 Kaia, 10 BS 3 Raak , ukjent. Ukjend fotograf, biletet er frå
eit album etter Jakob Naustdal.
76

Teknisk om boka
Boka er tenkt produsert i eit ståande format med minst A4 storleik med stiv
innbinding med preg på front og rygg. Boka vil ha om lag 350-500 sider
med høg kvalitet på både trykkjing og papir. Boka vil innehalda både tekst,
tabellar, kart, figurar og andre illustrasjonar i form av teikningar og
fotografi, både svart-kvitt og farge. Ei naturleg målsetjing er at boka har eit
tiltalande ytre samt ei grafisk utforming som er ryddig og frisk. Det er
inngått avtale med Bodonihus A/S om grafisk utforming og trykking.
Utgjevar av boka vert Oselvarklubben i samarbeid med Bodoni Forlag A/S.
Prosjektansvarlig hjå Bodonihus er Jo Gjerstad.
Statistikk
Oselvarklubben har eit unikt arkivmateriale med båtregister med over 600
båtar samt alle tilgjengelege resultatlister i perioden 1871-2006, dette er
materiale som aldri har vore offentleggjort. For analyse og presentasjon av
dette materialet er det utarbeidd ein digital database.
Den ferdige boka
Boka vil presentera eit variert historisk og teknisk materiale som ikkje har
vore offentleggjort tidlegare. Vidare vil boka innehalda mykje folkloristisk
stoff og vil spegla eit bilete av kyst- og folkekulturen i Hordaland over eit
stort tidsrom. Vidare har boka ei målsetjing om å inspirera nye
generasjonar til å ta i bruk Oselvaren.
Boka er førebels tenkt prenta i eit opplag på om lag 4-5000 eksemplar.
Dersom interessa er stor, vil det sjølvsagt vera aktuelt med fleire opptrykk
Økonomi og framdrift
Økonomisk har bokprosjektet til no vore støtta av fleire typar aktørar: om
lag 300 bøker er selt via førehandstinging, kommunar, fylke og ulike
næringslivsaktørar har bidratt med både større og mindre løyvingar til
bokprosjektet.
Opphaveleg var målet at boka skulle komma ut hausten 2005 i samband
med 60-årsjubileet for Oselvarklubben. Denne målsetjinga har det ikkje
vore mogleg å realisera, då arbeidet har vist seg å vera langt meir
omfattande og tidkrevjande enn nokon kunne forestilla seg på førehand.
77

Oselvarklubbens bokkomite arbeidar for å få boka ferdig så snart som råd,
men vågar ikkje i dag å oppgje nokon meir nøyaktig utgjevingsdato enn at
boka truleg finst i handelen i løpet av 2008.
Innhaldet i boka:
Del I – Båten i gammal tid
1 Frå steinalderen til svartedauden
Om arkeologiske utgravingar som viser utviklinga frå den heilt enkle
stokkebåten, tekniske framgongar: surra bordgangar, frå padling til roing,
bruk av jarnsaum kring 700 e. kr. bruk av segl. Båten i vikingsagaene, det
arkeologiske provet på slektskapen: Gokstadfæringen.
2 Båthandel over Nordsjøen
Frå tidleg 1500-tal til midten av 1800-talet viser skriftlege kjelder at båtar
vert eksporterte frå bygdene rundt Bjørnefjorden over Nordsjøen til
Shetland og Orknøyane. Under overfarten vert båtane tekne frå kvarandre,
merka og lasta om bord i skipet som frakta båtane over havet.
3 Oselvarnamnet oppstår
Utover 1700-talet minkar det med båtbyggjinga i Os. Kring 1750 er det
berre to karar att som byggjer båtar i Os. Verkstaden deira står med
utlaupet av Oselva som er bakgrunnen for Oselvarnamnet. Meir inngåande
om båtbyggjarane, kunnskapsoverføring frå far til son, stamtre for
båtbyggjarslektene.
4 I skogen og på saga
Båtbyggjaren sine materialkrav, arbeidet i skogen for å velja ut, fella og
transportera tømmeret til saga. På saga ventar skjering deretter transport til
båtbyggjarverkstaden og tørking av materialen.
5 Byggjing av Oselvar
Ei grundig gjennomgang av heile byggjeprosessen frå a til å. Målesystem,
båtalen, verktøy, ordtilfang.
78

6 Tilfar til Oselvaren
Tilfar er det same som ekstrautstyr. Oversyn over ulike lause delar som vert
laga til båten. Årer, mast, beslag, segl osv.
7 Klargjering og levering
Smørjing, typegalleriet: færing, seksæring, åttring og laromsbåt, ulik form
til ulik bruk, individuell brukartilpasning, prisar og utvikling av dei,
levering og sal. Prøving av nye båtar.
Båtane vert klargjort for stafettregatta på Fanafjorden 22. august 1943 ved
Møllerup si steinbryggje i Mildevågen. Ukjent fotograf, biletet er utlånt frå
Einar Paasches familiealbum
79

8 Landskap, mannskap og reiskap
Landskapet, utbreiingsområdet, vêr, vind og bølgjer, båtbrukarane – kven
var dei, sjoarveg, naustet med støa, sjoarvelde og sjøsetjing.
9 Bruk av Oselvaren
Manøvrering med årer og segl, mèd, heime- og sesongfiske, transport av
folk, dyr og varer, byføring og torghandel.
10 Stell og avhending
Fortøying, landsetjing i naust, stell og vedlikehald, ulykker, forlis og
jonsokbålet. Nye tider rett rundt neset: tekniske endringar på båten,
samfunnsmessige endringar: motoren vert vanleg, mellomkrigstida med
Nygårdsvollsbåtar, etterkrigstida der plastbåten overtek for Oselvaren som
yrkesbåt. Sist, men ikkje minst utbreiinga av bilen og overgongen frå sjø til
land som ferdsleåra.
80

Del II – Moderne bruk av Oselvaren
Kappsegling
11 Moderne tider i emning
Regattaen under den internasjonale fiskeriutstillinga i Bergen 1865 er
Noreg sin fyrste offisielle kappseglas, etterkvart vert det regatta på fleire
fiskeriutstillingar i Noreg – dog ei blot til lyst – ein vil finna beste
bruksbåtstypen.
12 Seglsporten organiserar seg i Bergen
Regattaen på St. Hans 1871, Bergen Seilbaadforening stifta 1872 og
arrangerar regattaer på Byfjorden fram til 1880 og frå 1889 av.
13 Opprigging og eksperimentering
Båtlaget RAN stifta i 1894, utviklinga 1898-1910 med kapprigging med
store segl og lovløyse, reglar som avgrensar seglarealet frå 1911, 25-20-17-
15 m² = 4 Oselvarklassar. Utviklinga av båttypen frå bruksbåt med spririgg
i 1871 til spesialbygd regattabåt med gaffelrigg og toppsegl i 1911.
14 Oselvarlag rundt kvart nes
I åra 1915-1938 oppstår ei rekkje Oselvarlag både sør og nord for Bergen:
Hjellestad Seilforening 1915, Arna Siglarlag 1920, Møkster Båtlag om lag
1922, Lerøy Båtlag/Lerøyguttene/Lerøykarene (aktivt miljø frå 1924),
Hufterens Seilforening (stifta om lag 1924), Bergens Seilforening sin
junioravdeling 1926, Milde Båtlag stifta 1928, Kvalvaag Seilforening
(eksisterte 1928), Båtlaget Njord/Tysnes stifta i 1935, Stord Baatlag (stifta i
1937) og Breistein Siglarlag (stifta i 1938). Presentasjon av bakgrunnen for
alle desse miljøa og om den utvida seglarenaen i Hordaland, om kulturen
som utviklar seg rundt kappseglasane.
15 Fleire freistnader på Seilersamband
Dei fyrste freistnader på å laga eit fellesforbund skjer med Ran som
initiatvtakar overfor dei andre laga i 1928 og 1930. Ein protestsituasjon i
1936 synleggjer etterkvart ein sterk trong for ein ankeinstans for protestar.
Året etter kjem Bergens Tidende med ei utfordring til alle båtlaga om
81

samarbeid. Draumen om ein stor fellesregatta for alle småbåtlaga på
Vestlandet lever i fleire av laga. Eit fyrste møte i 1939 for å drøfta
opprettinga av eit Vestlandsforbund vert ein fiasko.
Biletet er truleg teke 30. juni 1929 på Mildevågen då 40 Oselvarar deltok
og viser 13 m² Skum under opprigging. Ombord står Johan Storm Nielsen, i
midten Hans Hauge Nielsen og Trygve Nielsen til venstre som dreg i
framfestet til H 12 Iris. Nielsen-brødrene var mellom dei fyrste som var
aktive seilere i Milde Båtlag. Ukjent fotograf, biletet er utlånt av Christian
Kindt
82

16 Oselvaren under krigen
Under krigen er mange av seglarane aktive i motstandskamp og fleire
seglarar ofrar livet. Dette dannar grunnlaget for Falne Seileres pokal.
Nordmenn på føukt kryssar Nordsjøen i Oselvarar og båttypen yter sitt til
frigjeringa av landet i dei 5 krigsåra og somme tar seg tid til å segla
regatta...
17 Bergen og Hordaland Seilersamband
Etter 5 år med krig og på slutten av ein improvisert sesong vert Bergen og
Hordaland Seilersamband stifta 27. august 1945. Litt om nokre av dei som
arbeidde for å få BHSS i stand. BHSS tek på seg ei rekkje oppgåver:
samordna klasse-, måle-, og styringsreglar for seglas med Oselvarbåtar,
lage terminliste, regelfortolking og tvistemålsutval. Høgdepunkt:
Kragerøturen 1949 og landsregattaen på Raunefjorden 1952.
18 Juniorregatta sikrar ny rekruttering
Minkande deltaking på slutten av 50-talet, Oselvaren opplever tevling frå
andre båttypar. Nye tiltak i form av juniorseglasar aukar deltakinga igjen.
Mange båtar riggar ned i mindre klassar.
19 Aktiv klasseklubb skaffar NM-status
1974: BHSS vert omorganisert til Oselvarklubben som snart får grønt lys
hjå Norges Seilforbund for å halda NM. Før dette er rankingpokalar i gong.
Oselvarklubben tar óg ansvar for båtar og syter for opplæringskurs.
20 Oselvarseglinga dei seinare åra
1990: Austevoll Seilforening kjem på banen, færre bermudabåtar,
seglarveker på Tysnes sikrar ny rekruttering og entusiasme for Oselvaren
på 90-talet, mange av båtane får aluminiumsmast og seglduk av kevlar. År
2000 godkjenner det internasjonale seglforbundet klassereglane til
Oselvaren og i 2005 er Oselvaren ein del av Norges Seilforbund sitt Stor-
NM.
83

Kapproing med Oselvar
21 Kapproing som byfenomen
17. mai-kapproing i Bergen frå 1847-1860, og nystarting frå 1876. 17. maikapproinga
har store pengepremiar fram til 1890, stor deltaking og stor
prestisje. Guttekaproning frå 1879 og frå omlag 1880 kjem roklubbane: i
Bergen: Concordia 1879, Njørd 1880, Idræt 1881, Roklubben Neptun i
1883 og Damernes Roklubb i 1887. I 1890-åra byrjar kapproing å verta ein
vanleg tevlingsform også utanom 17. mai i Bergen. Både Roklubben Njørd
og ei rekkje fleir-idrettslag arrangerrar rostevner: Sport- og Idrætsklubben
Bjørgvin frå 1886, Idrætsklubben Norrøna frå 1891, Turn- og
Idrætsforeningen Viking frå 1892, Idrettslaget Nornen frå 1893,
Idrettsklubben Hermod i 1895 og Bergen Turnforening sitt færingsparti frå
1895. I 1905 stoggar 17- maikapproinga opp i Bergen og snart er
aktiviteten nesten borte.
22 Kapproinga på 1900-talet
Mange bygder tek også opp kapproing på 17. mai eller jonsok. Grunna meir
fritid for folk i løpet av 1920-talet aukar ro-interessa i og rundt Bergen
sterkt og 17. maikapproinga kviknar til att. Nye roklubbar: Arna Turn og
Idrettslag frå 1916, Bærum Roklubb stifta 1917, Roklubben Noreg 1923,
Roklubben Kamp 1924, Hjellestad baatlag 1924, Fana båtlag 1925,
Roklubben Fram omlag 1926, Arbeidernes Roklubb stifta 1929, Viking
Roklubb og Alvøen Roklubb 1932 og Harding Roklubb 1937. 1932:
stifting av Vestlandsk krets for nasjonal ro-idrett med felles tevlingsbåtar
og reglar. Etter krigen er interessa er stor på 1950-talet og tidleg på 1960talet,
i 1964 vert Askøy Roklubb på Hanevik stifta, men etter kvart går
aktiviteten nedover før det er slutt kring 1970-75.
Redningsaksjonen
23 Alarmen går
Båtgranskaren Bernhard Færøyvik innser kva for ei verdifull
kulturarv dei norske bruksbåtane representerar og startar granskings-
84

og oppmålingsarbeidet sitt. Båtar vert kjøpt inn til museum, det vert
laga dokumentarfilmar og teikna oppmålingsteikningar, men
rekrutteringa til båtbyggjaryrket stoppar opp – ein fleire tusen år
gamal tradisjon er i ferd med å døy ut, fleire ser problemet og ein
uorganisert skriveaksjon i blad og aviser byrjar.
24 Den fyrste livbøya
Fleire uforløyste initiativ endar med Bergen Husflidslag sine to
båtbyggjarkurs på Hordamuséet 1979-80 og 1981-82. Ei rekkje entusiastar
får fyrstehands kunnskap frå to av dei siste tradisjonbærarane som lever:
Jon Askvik og Karl Søvik. Diverre er ikkje konjunkturane på lag med dei
nye båtbyggjarane og berre to kursdeltakarar held fram med båtbyggjinga
som leveveg: Harald Dalland og Nils Olav Solbakken. Parallelt med dette
kjem andre aktørar på banen: Oselvarlaget i Os, kystlagsrørsla, Torgdagen i
Bergen og Kystsogevekene. Sjølv om enkelte pengedrypp frå det offentlege
og private gåver monnar når dei kjem, er det fyrst og fremst dugnadsånd og
idealistar som dreg det tyngste lasset.
25 Den andre livbøya
Prosessen som fører fram til etableringa av Oselvarverkstaden i 1997.
Oselvarverkstaden vert eit unikt kompetansesenter i europeisk samanheng
og eit viktig delmål for den no 60-70 år lange redningsaksjonen for
Oselvaren. Båtbyggjinga er berga med hjelp av spleiselaget Os kommune,
Hordaland Fylkeskommune og Norsk kulturråd. Unge båtbyggjarar står
klare til å tre inn i ein fleire tusen år gammal kunnskapstradisjon, men med
rammevillkåra til det moderne arbeidslivet: fast løn som det går å leva på.
Endeleg er det offentlege kome såpass på banen at det fortener litt
merksemd. Oselvaren er somme stader vorten pensum for elevar i
grunnskulen. Unge båtbyggjarar på Oselvarverkstaden går fem år i lære for
å tileigna seg alle løyndommane som ligg i byggjekunsten. Ulike
vitskapsfolk ser på båttypen frå ulike faglege ståstader. For fritidsfolket er
soga ofte at olde/bestefar fell frå og båten vert ofte ståande i naustet i
mange år. Etterkvart vil mange arvingar ta Oselvaren i bruk att, og då skal
båten vølast på rette måten, autentisitet vert viktig for folk og for nokre vert
Oselvaren eit statussymbol, eit teikn på kulturell kapital.
85

26 Inspirasjonskjelda Oselvar
Oselvaren har i lange tider inspirert folk. Det er ikkje uvanleg å treffa på
båten i kunsten som både motiv, tema og aktør i songar, biletkunst, dikt,
litteratur og film. I dei seinare år har Oselvaren fått eit liv i reklame og
profileringsarbeid. Dette får ein presentasjon og omtale her. Til sist eit
tilbakeskodande perspektiv på historia til Oselvaren: Om Oselvaren som
miljøvennleg alternativ, at det ikkje ser så verst ut nett no for båten,
båtbyggjinga er (kanskje?) sikra, Oselvaren lever som regattaseglbåt, fleire
oppdagar gleda ved å bruka båten. Slikt sett kan ein kanskje slå seg litt på
bringa og vera stolte. Den moralske peikefingeren må likevel fram: Det
hjelper ikkje med båtbyggjarar om båtbyggjaren manglar kundar, det
hjelper ikkje med båtar om ein ikkje kan bruka båten, det hjelper ikkje å
berre få til å segla med vinden, det hjelper ikkje med ausefat når
bordgangane sprikjer! Difor må ein vidareføra interessa for å læra seg å
bruka og stella båten. Vonleg kan neste del av boka vera til inspirasjon!
Del III – Ei bruksrettleiing til Oselvaren
Oselvaren er ein båt for heile familien, den kan fraktast på tilhengar, roast,
seglast, båten er synkefri, lett, rask, solid og spanande. Alle desse uttrykka
vert ofte framheva i moderne båtar sine brosjyrar og plar klinga godt i øyra
på potensielle båtkundar. Kvifor ikkje skaffa seg ein båt med alle desse
eigenskapane? Kvifor ikkje læra seg å bruka Oselvaren?
Ei bruksrettleiing
Til denne delen skal det fotograferast og lagast teikningar som illustrerar
teksten slik at ein ulærd får forståing for korleis ting heng saman. Eit vetigt
etterbruk av dette materialet vil vera å trykkja dette opp som eige hefte for
sal i etterkant av boka eller som vedlegg ved sal av nybygde Oselvarar.
86

Biletet er teke 27. juli 1924 under det nystifta Hjellestad Baatlag sitt
kapproingsstemne på Hjellestad. Seglbåten med gaffelrigg midt i biletet er
13 m² Iris med seglnr. H 12. Ukjent fotograf, biletet er utlånt av Christian
Kindt.
87