Til deg som har mista ein av dine næraste - Helse Bergen

Til deg som har mista ein av dine nærasteTil deg som har mistaein av dine næraste- Dei første dagane- Sorg og omsorg- Aktuell litteratur1

Til deg som har mista ein av dine nærasteNår det skjernårdet vifrykterskjergårdet anå mestre sorgmenvi trengeromsorgsomet varmt tepperundtskuldrene våremensvi fryserTove Houck2

Til deg som har mista ein av dine nærasteDei første daganeSorg kan opplevast på mange og ulikemåtar. Dei første timane og dagane ettereit dødsfall kan vere prega av fortviling, eikjensle av at det er uverkeleg, og kan hendesjokk, sinne eller utmatting. Døden kan ogopp levast som ei naturleg og riktig avslutningpå eit menneskes liv.Opplevingane dykkar den første tida etterdødsfallet kan få mykje å seie seinare. Herer nokre enkle råd som vi håpar kan veretil hjelp.De har god tidBruk den tida de treng saman med dendøde. Det kan vere godt å sitte stille eller åprate roleg med familie, venner eller nokonav oss som arbeider i helsetenesta. Tenk ogpå om det er nokre fleire som kunne ønskjeå sjå den døde dei første timane.Det vanlege er at den døde blir stelt korttid etter dødsfallet. Dersom de ønskjerdet, kan de ta del i dette saman med pleiepersonalet.Ønskjer de ei samling eller ein litenseremoni på rommet eller i heimen hjå densom er død, kan pleiarar og/eller prest/diakon vere med og leggje til rette for dette.Ver ikkje redd for å fortelje kva de sjølveønskjer. Pleiepersonalet vil gjerne vere derfor dykk som er etterlatne.Å sjå den dødeÅ sjå den døde, gjerne fleire gonger, kanopplevast som ein viktig del av avskjedenog sorgprosessen. Når de har fått den tidade treng saman med den døde, blir haneller ho henta til bårekapellet i kommunen.Den døde blir lagt i kiste, og de kan komaattende og sjå han eller ho der. Det kan verevondt å sjå den som er død, slik han ellerho ligg i kista, men det kan og gje høgtid ogfred, og bli ei førebuing til gravferdsdagen.Dersom det er born som vil sjå den døde,er det viktig at dei blir førebudd så godtsom råd er. Det kan til dømes skje ved atein vaksen først ser den som er død, ogfortel barnet korleis rommet og den dødeser ut. Ein har brei røynsle med at det ergodt for borna å vere saman med vaksneogså i dette. For borna kan det vere fi nt åha med seg ei avskjedsgåve, t.d. ei teikning,eit kosedyr, eit brev eller eit bilete som kanleggjast i kista.ObduksjonVed plutselig uventa død kan politiet ønskjeobduksjon (rettsleg obduksjon).Obduksjon er ei undersøking av ein dødperson for å fi nne dødsårsaka. Undersøkingavil ikkje hindre at de seinare kan sjåden døde.3

Til deg som har mista ein av dine nærasteFørebuing til gravferdaEit gravferdsbyrå kan hjelpe dykk meddet praktiske omkring gravferda. De kanbestemme kva de vil gjere sjølve, og kva deønskjer byrået skal hjelpe til med. Det kanvere lurt å kontakte eit gravferdsbyrå som erkjend på staden der gravferda skal vere. Deter de som pårørande som vel det byrået deønskjer å sam arbeide med. Det er mogelegå kome i kontakt med eit gravferdsbyråogså om kvelden og natta. Før de kontaktargravferdsbyrået, kan det vere godt å hatenkt gjennom nokre spørsmål:- Det er vanleg at gravferdsbyrået legg dendøde i kista. Pårørande kan ta del om deiønskjer det. Den døde kan ha sine eigneklede på.- Mange har ei samling rundt kista for deisom vil sjå den døde ein siste gong førkista blir lukka. På ei slik samling kanprest på heimstaden eller ein annan deønskjer, vere med. De kan ha ein kortandakt eller liknande om de ønskjer det.- Om de ikkje kjenner den døde sine eignetankar om det, må dei næraste ta eiavgjersle om det skal vere gravferd ellerkremasjon.- Kva er familien eller den døde sine eigneønskje i samband med gravferda? Tenkgjerne på musikk, salmar, dikt, eigneminneord og liknande.- Det fi nst alternativ til kyrkjeleg gravferd,anten borgarleg eller i eit annatrus samfunn enn den norske kyrkja.Gravferds byrået eller presten kan formidlekontakt med dei de ønskjer.Mange kan oppleva at det er godt å få gjerenoko praktisk. Det er vanleg å gje råd tilsørgjande om å ta del i så mykje som deisjølve orkar. Hugs at det er de som bestemmerkva de vil gjere sjølve, og kva de ønskjerat andre skal ta seg av.Kostnader og papir som må ordnastGravferdsbyrået eller NAV kan opplyse omkva som fi nst av øko nomisk stønad frå detoffentlege.Nokre offentlege instansar må kontaktasti samband med eit dødsfall. Dette gjeldmellom anna kommune (gravstad) ogskifte rett eller lensmannskontor (skifteattest).Eit gravferdsbyrå kan hjelpe dykk med dette,eller de kan ta kontakt på eiga hand.4

Til deg som har mista ein av dine nærasteTil deg som har mista ein av dine nærasteSorg og omsorgVi menneske er ulike, og vi reagerer uliktnår vi blir ramma av kriser. Den informasjonenog dei råda som blir gjevne her, måikkje oppfattast som nokon ”fasit” på kvasorg er, eller som ferdige løysingar for deg,men kan hende dei kan gje deg tankar ogspørsmål omkring det du opplever.Vanlege reaksjonar etter eit dødsfallMange menneske er meir kjenslemessigute av likevekt i ein sorgperiode enn nokongong elles. Du kan oppleve fortviling, vantru,sinne, angst, forvirring, einsemd, letteog ei kjensle av å vere trist. Andre kankjenne seg utafor fordi kjenslene ikkje kjem.Det kan vere godt å vite at alt dette er normalereaksjonar.Sorg er ei individuell oppleving, og detfi nnast inga oppskrift på korleis ein skalsørgje. Nokre fortel at sorga kan gje deifysiske plagar som hovudverk, trøttleik ogmanglande matlyst. Ofte kan du oppleve einummen kjensle som hjelper deg til å komegjennom dei første dagane og vekene.Inga tidsgrense for sorgDet er inga tidsgrense for det å sørgje. Sorgperiodener ulik frå menneske til menneske,basert på den einskilde sine omstende. Fornokre varer den tunge sorga i veker ellermånader, for andre i fleire år. Den milde,avklara sorga og saknet kan følgje deg ilengre tid.Ta vare på deg sjølvDu vil kanskje kjenne på skiftande dagsformden første tida. Sorg kan lett føre til atdu ikkje er merksam på nokre av kroppensine vanlege behov. Det kan vere lurt åfølgje normale spisevanar og raskt komeinn i din vanlege døgnrytme. Nokre oppleverein uvanleg trøttleik og utmatting eitid etter gravferda. Det er viktig å fi nne einbalanse mellom aktivitet og kvile. Å vereaktiv gjennom jobb eller anna arbeid kanhjelpe gjennom sorga.Godt å få hjelpSjølv om du kjenner at du må vere sterk, erdet viktig at personar du har tillit til, får viteom behova dine. Vi veit at det kan vere tilgod hjelp i sorgarbeidet å få dele minne ogsnakke om den døde. Ta deg tid til å sørgjei kvardagen, ver samstundes bevisst på atdu treng pause frå sorga. Gode venner ogfamilie kan vere til uvurderleg hjelp. Dukan likevel oppleve at familie og venner ermest opptekne av deg tidleg i sorg periodenog kjem raskare over sorga enn deg.Oppsøk dei når du kjenner at du treng dei.5

Til deg som har mista ein av dine nærasteMinneneTa det med deg!Det minste av grøntsom har hendt degkan redde livet ditt endagi vinterlandet.Et strå bare,et eneste blankt lite stråfra sommeren i fjorfrosset fast i fonna,skal hindre skredetstusen drepende tonni å styrte utfor.Hans Børli6

Til deg som har mista ein av dine nærasteNokre ønskjer å snakke med ein personsom ikkje høyrer til dei næraste. Ta gjernekontakt med helsepersonell på heim staden,til dømes fastlege, prest eller andre du hartiltru til. Fleire stader blir det arrangert sorggrupperfor etterlatne.Born og ungdomVaksne kan ofte kjenne seg usikre i høve tilborn og unge som sørgjer. Mange av deivaksne sine sorgreaksjonar gjeld også born.Men det kan vere lurt å vere merksam pånokre punkt:- Lytt til borna og ver merksam på det deihar å fortelje. Snakk med borna om korleisdei har opplevd det å mista ein dei varglad i.- Det er viktig at du gir sann, tydeleg ogenkel informasjon tilpassa barnet sinalder.- Småborn som sørgjer, vekslar ofte rasktmellom ulike sinnsstemningar. I den einestunda kan dei vere i glad leik, i neste kandei vere stille og ulukkelege.- Nokre born har vanskeleg for å setje ordpå sorga si og kan ha god nytte av å teikne(sjå minnebok) og leike for å uttrykkjeseg.- Nokre born unngår å vise kjensler for åverne dei vaksne. Ved å vise di eiga sorg,kan du fortelje barnet at det er greitt å visekjensler.- Born reagerer ofte med sinne i sorga si, ogkan ofte bli mistydd. Eit barn som er sint,har ofte behov for nærleik og omsorg.- Småborn blir ofte veldig redde for at andresom står dei nær, og skal døy. Like einskan dei tru at det var deira skuld at denavlidne vart sjuk og døydde. Det er viktigå snakke om dette for å forklare og skapetryggleik for barnet.- Tenåringar er i ein lausrivingsfase. Deipendlar mellom ulike behov som sjølvstendeog nærleik. Vennegjengen har storverdi. Vaksne kan leggje til rette for ogoppmuntre til kontakt med venner. Deter likevel viktig å invitere tenåringar inn idet fami lien samlar seg om i høve til dendøde.Ta kontakt med helsesøster, barnehage ellerskule så snart som råd er. Det er viktig at deivaksne som har ansvar for borna, får deninformasjonen dei treng. I fellesskap kan defi nne ut korleis borna kan vende tilbake tilkvardagens aktivitetar og bli best mogelegivaretekne.Søk gjerne råd hos andre med kunnskap ogrøynsle. Nokre stader fi nst eigne sorgkursfor born og unge.Bruk av litteratur kan hjelpe til å arbeidevidare med sorg hos born og unge (sjålitteraturlista s. 10).Viktige avgjerslerI det første sørgjeåret er det ekstra viktig atdu tenkjer deg godt om før du tar avgjerslersom får mykje å seie for resten av livet ditt,til dømes skifte av jobb, flytting, samlivsbroteller nye forhold. Ikkje ver redd for åsøkje råd. Snakk gjerne med fleire før du tarei avgjerd.Gleda og det godeDet er viktig at du gler deg over periodarmed gode og lukkelege dagar, utan at dufår dårleg samvit. Sorg og glede går hand ihand, og det er normalt å vere trist og gladom kvarandre når vi har mista nokon vi erglad i.7

Til deg som har mista ein av dine nærasteTru og livssynMange merkar at ”dei store spørsmåla”kjem nærare når vi opplever eit dødsfall inær familie eller vennekrins.Emne som meining, samanheng, kjærleikog håp blir viktigare for oss enn elles. Fornokre kan trua og livssynet bli ei viktig kjeldetil trøyst gjennom ein sorgperiode.Nokre hendingar er slik at dei set eitmenneske si tru og livssyn på alvorlegeprøver. Dei svara ein tidlegare har funne påstore spørsmål i livet, passar kanskje ikkjelike godt lenger, og ein må leite etter nye.Dette kan vere tungt og vanskeleg, men kani si tid gje vekst og eit betre fundament til åmøte livet i sitt mangfald.RitualDen første veka etter dødsfallet kan ritualarundt oss gje hjelp til å kome igjennom detsom har hendt.Samlingane rundt den døde, ved kista og igravferda, kan gje ”større rom” å leve i.Seinare kan det vere godt for den somsørgjer, å ta del i ulike ritual som ein lagarsjølv, eller som andre byr inn til. Det kanvere faste besøk på gravstaden, markeringav merkedagar, minnestunder heime derein tenner lys, ser i album og minnast, ellerå vere til stades på minnemarkeringar somgudsteneste allehelgensdag.8

Til deg som har mista ein av dine nærasteDet å savnaDet er eit privilegiumå kjenna savn.Vondt, jaog tungt.Men det fortelom ein nærleiksom var.Om varme, lysog latter.Det å savna erden andre sidaav det å ha fått.Å ikkje kjennasavn, ville vera åaldri ha elska.Bente Bratlund Mæland9

Til deg som har mista ein av dine nærasteAktuell litteraturBøker for vaksneCorwin, Gunhild, Bokklubben 2006”Idas dans; en mors beretning”Ei sterk og ærleg forteljing om sorg,mot og livsgledeStubhaug, Bjarte, Det NorskeSamlaget 2008”Når livet røyner på, livskriser ogmestring”Om kriser og vendepunkt som erein del av livetKaste, Bente C., Uranus Forlag 2007”Mamma tar ikke lengertelefonen”Om det å vere born og seinaretenåring og ha ei mor som skal døyHolm, Hege, Aschehoug 2008”Pappa er en stjerne: når far dør...”Om born og sorgEkvik, Steinar, Verbum 2001”Tårer uten stemme”Om born og sorgEkvik, Steinar, Verbum 2000”Den undervurderte sorgen”Om å miste gamle foreldreEkvik, Steinar, Verbum 2002”Ta det som en mann”Når menn og kvinner sørgjerforskjelligEidsvåg, Inge, Cappelen 2002”Når livet kaster skygge”Refleksjonar om meining, omsorg,trøystTorkelsen, Terje, Genesis 1996”Sangen etter dine sko”Ei forteljing om sorg, sjølvmord oglivstruDyregrov, Atle, Fagbokforlaget 2006”Sorg hos barn”Ei handbok for vaksneDyregrov, Kari og Dyregrov, Atle,Fagbokforlaget 2007”Sosial nettverkstøtte ved brå død- Hvordan kan vi hjelpe”Bøhle, Solveig, Ex libris 1988”Noen blir tilbake”Når eit menneske tek livet sittBratteli, Randi, Gyldendal 1987”Videre alene”Om å ha mista ein livsfølgjesvenBratteli, Randi og Sørbye, Liv W.,Gyldendal 1989”Sorgen og livet”Forteljingar frå pårørande. Kjenslemessigeog praktiske sider vedpårørande sin situasjonRogne, Kari, Grøndahl 1993”Vi som blir igjen”Pårørande i møte med sjukdom,ulukke og død – og livet som gårvidareRetterstøl, Nils og Dahl, Per Arne,Luther 1995”Å leve med sorgen”Ellingsen, Svein, Verbum 1989”Mens jeg her er tatt til side”.Dikt og salmarMyhre, Anne M., Universitetsforlaget1992”Det kan ikke være sant”Når eit lite barn døyrSkeie, Eivind, Luther 1996”Dyrebare døgn”Ei vandring i sorgen sitt landskap;ein nær pårørande si forteljingVinnes, Bjarte og Myskja, Audun,Fagbokforlaget 2003”Kampen om håpet”Ei dagbok om kreft og kjærleikMagnus, Jon, Forum Aschehoug1999”Veien til Karlsvogna”Ein ektemakes forteljing omkreftsjukdom og dødSeiness, Cecilie, Samlaget 2003”MOR”Om å miste mor i ung alder10Ranheim, Unni, Tell Forlag 2002”Vær der for meg”Om ungdom, død og sorgBøker for ungdomHøgsted, Rikke, Gyldendal, 2008”Til minne om.... - en minnebokfor barn og unge som har mistetnoen”Gaarder, Jostein, Aschehoug 1998”I et speil, i en gåte”Enquist, Per Olov, Carlsen 1989”Mannen i båten”Lindell, Unni, Damm 1986”Den grønne dagen”Talbert, Marc, Cappelen 1987”Sangen fra døde fugler”Mørk, Dea Trier, Vindrose 1982”Aftenstjernen”Bøker for barn(og vaksne)Breen, Else, Aschehoug 1975”I stripete genser”Lorentzen, Karin, Gyldendal 1976”Stine Stankelben”Kaldhol, Marit og Øyen, Wenche,Samlaget 1987”Farvel Rune”Lindgren, Astrid, Damm 2004”Brødrene Løvehjerte”Skeie, Eivind, Luther 1995”Sommerlandet”Ei forteljing om håp

Til deg som har mista ein av dine nærasteDiktJohann Grip (red), J. M. Stenersens forlag 2003”Lene din ensomhet stille mot min”Dikt om sorgLars Andreas Larssen (red), Pantagruel forlag2001”Regnbuen er en bro”Dikt om livets sluttBente Hove Pedersen, SkriBente 2004”Rør ved meg”Dikt frå ei etterlatenNyttige linkerForeningen ”Vi som har et barn for lite”Ein livssynsnøytral organisasjon som har tilføremål å sikre at alle som har mista eit barn fården hjelpa dei trengwww.etbarnforlite.noKreftforeningenTemahefter:“Ungdom og sorg”“Når foreldre dør”www.kreftforeningen.no/forebygg/informasjonsmateriellLandsforeningen for etterlatte etter selvmord(LEVE)Tilbyr etterlatne etter sjølvmord omsorg,støtte og informasjon gjennom kontaktmed fylkeslag, lokale sorggrupper og offentlegstøtteapparathttp://www.levenorge.no/Landsforeningen for uventet barnedødTilbyr hjelp etter plutseleg og uventa barnedødwww.lub.no/oslo/lub.nsfSenter for krisepsykologi BergenProfesjonell hjelp til mennesker i sorg og krisewww.kriser.noHelsedirektoratetFaktahefte:Når ein av våre nærmaste døyrwww.helsedirektoratet.no/publikasjoner/faktahefterJeg finnernok framDøden er ikke såskremmende som før.Folk jeg var glad ihar gått foran og kvistetløype.De var skogskarer ogfjellvante.Jeg finner nok fram.Kolbein Falkeid11

Til deg som har mista ein av dine nærasteKompetansesenter i lindrende behandlingHelseregion VestHaukeland universitetssjukehusHaukelandsbakken 25021 BergenTelefon: 55 97 58 24 | Telefaks: 55 97 58 25Opningstider: 08.00 - 15.30 alle kvardagarE-post: lindrende.behandling@helse-bergen.noWeb: www.helse-bergen.no/lindrendebehandlingKommunikasjonsavdelingen, Helse Bergen april 200912