A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...
A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...
A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
A <strong>ãndústria</strong> <strong>Portuense</strong><br />
Em<br />
<strong>perspectiva</strong> <strong>~istórica</strong><br />
Actas do Colóquio<br />
palácio <strong>da</strong> Bolsa<br />
4 e 5 de Dezembrio de 1997<br />
Jorge Femandes AZveç<br />
coordenação<br />
CLC - FLUP
A ~ndústria <strong>Portuense</strong><br />
Em<br />
<strong>perspectiva</strong> Histórica
Ed içiii:<br />
Ccnti ri I .cciii:irrin C~iirril>r:i I 1::iculdxic dc Lcttah (!;i Uni\.ci.srdlidc do I'iintl<br />
(pro jcctci PCSIIIPIHISI I00}3/95<br />
- i
APOIOS<br />
Associaçao Coniercial do Porto<br />
Banco Portu_~uês do Atl2nlicts<br />
Câmara Municipal do Porto<br />
Cales A Rrasileirri<br />
Facul<strong>da</strong>de de Letras <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de do Por10<br />
Fun<strong>da</strong>ção Calous~c Gulbenkian<br />
FCT - Fun<strong>da</strong>qáo Para a Cicncia e Tccnologia<br />
Governo Civil do Porto<br />
CEPFAM - Çcntro de Estudos <strong>da</strong> PopulaçSo e Famíliri
A 'IECELAGEV DE PANOS DE TIEEU EM Ehm-DOURO-E-MINIJn NO S~CL~LO<br />
C(INTRIRC1TI15 17ARA A ~>III~IN!CAC) DE Uhl I\IODELO DE l'l?Ol1ti~ÃO<br />
AHLtlA I'DLOYlA<br />
XVI .....<br />
SALGA DA SAIIDINHA.. .............................................<br />
DA PESCA .i<br />
KIEr~'HSOS.TFIC~OL(KiIA tih PESCA ETECYOLOGI.4 DA CONSI..KVAC~O. NA COSTA DII AYEIKD<br />
r: a \I~T.-\IIE ii~)sf:c XVIII A IK~CIOS DE XIXI<br />
1 ~ 1 AynRi\i<br />
3<br />
A IND~~STRIR ÇHAPELEIRA I'ORTUENSE E~TRE 1750 E I HTZ ..........................<br />
(IFICIYAS. t:At3I
AS INT~I"STRI.IS S0 I'DRTO NOS FlNAlS DO ~c~1'1.0 N\'111. ...<br />
\I*RI.LIl> 13Lli LI!{ \<br />
A eIUPREh'S:\ IYIlCSTRI.41.,. DO T_lBERALISMO .4 CRISE KCOKÓMICA DE 1870<br />
(YIU7XIRl'TOS 1'.-\1
Reioirrii -JL. ~reri-ta ml~rrfiirt~o as L.PI.CL~ (I[, F iP.7 dc:eiirrs r/(? i-c-orlii iic.ciylei.n píri-ri os IC.VIO.S<br />
Xndl-ipri~s (1. Fr~irrrs), ris eriipi-~~.itir-ioa r CIc~i?ic~r?re A4eitri.r.~. Ncri-c-jsn I;r.rrz.iia,<br />
crirt-L, oiiri-O-T (te riie~to?. pryj(~c~pTrr), /~ri:vcjirri~i~lt?-.~~~ o ol?jocri~*o clr npr~ciicl~i- 11<br />
~i:r~lit(.~7(1 lri.sf(jrfc~ti dct.~ L~.YII+I~;II~~~.~~<br />
c~r~~pi-c.~or-iui.~ (I(J N{II+T(> do Poi-rity~~l, r~r~it-c~d~,~
,~OJ.~IJCI pr;~-ilt,~if~(J~~ de l~rnpicicir o tJr ir01 i rvo de. joven,~ ir7 vcsti,qc~dorc.~ c01 i K o1;rro.v 1?7{1i,v<br />
c,i~x~r-fctitr~.~ r itriici ocii.iiLio i.cii-o dc oiti.Ir nl,qlri.r.in,s persorictlic~ories cjlre i)ii~erai?i<br />
por dc.i~rr(~ os 11t-ohlr17ic~a clri i~irl~~.strinlízaq-do rini Prirrir,vnl, qtte inilirni-ni~i IIUS<br />
,fileirn.r i/# il?drl~ll-i~fi,~rllo p~'lo I~L'SC'I~I~O/I'~~IC~I~IO ~?(~i+i#nitt C qtte nceiini-clnr esiur<br />
presciFtes c* rirri- o seir ~~~\.reirrt~irlio.<br />
fi-rtroti-.i*c~, poi*rarito, cle (rpresenrar rctriro se.\-silrrxhs conzri prnposrns ort<br />
sri"qesrfi(>.i. lir ir1 irsri,qi~.prío .sir.~çirc;riclo iroiqns pi-ob!c~i?tií/ichcis íitr rrieiodrilopios, no<br />
scriiido (hv i*t~spnridci; cr luri,~n pi-ozn, ci qite,sr?;riír.~ rrnti-(ris cnnro, por cxenililo, o<br />
e i wl ii~+iin ~IBIJ~II v .se~*r»i-i~~I CICI N i~lli.~fi-ifi J>OI?IIC~II.TL~.<br />
CIS S I ~ ~ Ire.7po.vLt.s S<br />
~1 djfirpi~tc.~<br />
cni~jiriiiiirrrc. n ~iioliili:nqriri cios ~iieiris cle />i-/icJrtycin. cis cornpor1cii71ci?ro.~ do<br />
tir~l7i-c.sns. rrril?i.~.vdr-in.~ orr rrci hnlltnrlnrrs. o y/7e,tri (/c po/ificn.~ et-oiiciinicns. De<br />
.riílir~~ircii- qttr O ~l/~lIffi~~~il'# npoi-flteIi.v~+~~ 17õn JII+PICJIIC~+I( re.vfririgii- O can1po $C<br />
crrrcili.~c,. ~ ~ ~ I ? ~ J I I C E P I I ~ I I - SIC J U ~ KIIOI'I~~FIIJF>. ~t it~~lrí.slric~ do di~*rrir» ettz gei-o1 e 0.7<br />
~~r~k~~ri~~niiiri~ttls<br />
qiw n dirrfiriiic~r iilditsri-ia1 <strong>da</strong> Cicl~ide ulni-goii n acirras zonas:<br />
1it7n cj.\cfireynriins yrre o iurl~ (/ri AI'E OSSCIII~I, PJII gr~lrlde nieliicia, solrlu o ccrpirul<br />
c/c ir~yociuttres 11ri Snr-rn c que p.sfe.7 ~sre~rd~~t-arii rx sun czcpiu basrunre ao sul,<br />
hnsrnndo leiithrcii- ri.ie iiii~estii?teriro~ r:.vr.i-rrri.s eirr Alcnl~~~ça, o.i ciitterrtos cnr iieirin.<br />
ori criirdci iirrii.~ (ri Nni-rc, çoriro foi o rn.ro cins cigitns ~niricroi.~ do GerEs 014 cla<br />
coi*rip do NorciI'P p~ltrir~?Urii~~ indri.síriai. sobre<br />
i i o . t i , p r c J I i J i ~ i-efirrnçãu ,<br />
ol.r iccir, rii ~raloriirc-cirlirn. r ;c. ), sribre qzt~srfir $7 e~tai.gc?i(-~i.~ (rc~ rl~fio. clr~cri-icirladr-.),<br />
.~obr-~, o pfJrisnrltrrirt> rr~on~iirtil~n, o i~iin~~irtcit-io irldrrsrricrl, sobl-t, ci ;mpi.~nsa orr as<br />
1~r-oh1ciiiá1ir~ci.r IrE
A TECELAGEM DE PANOS DE TREU<br />
EM ENTRE-DOURO-E-MINHO NO SÉCULO XVI<br />
CONTRIRUTOS PARA A DEFINIÇÃO<br />
De UM MODELO DE rnonuçÃo<br />
A cciniuriicaqão que iiqtti npreseiiiri1nci.i rfccoirc dc rttii trrihriIl-iu de inve~ktig:iqBo<br />
err? curso sollrc ri envcilviriierrto dc Vila do Ccindc nci prciccssri dc cxpms?io<br />
ulti-rim:ii+iiin IIEI ~CCLI~SD dn iFciilo XVI. ti qual cnglolia. parri nlLCin do esiiido cliis<br />
e~pcrífic;~~ aciivid~dcs dc iinveg:iciri e comércio, ou ariiculai.. pclii sua qiinlid;ide c tr+,isli.nci;~.<br />
S5n viírins. por 01311'0 lii~10. ~c~tc~iiui~li~~s<br />
~LIC dcsde ii +oca medicval<br />
a1xinr:irii par-:i 3 sua pinduc5ci. cxportaçc?o e projcçqrio iritcrri:icio~inl. c111 ,I!-licul:ici?ci<br />
din'cta com Vila clii Coiidc. O \ct~ çniqo pei'niite-iicis apurar que j:í IIU<br />
rciiindn cle D. Ferirnrido cst:i iithc siirgr riiencirinat1:t dc rcirriia dczracadzi entre ris<br />
vríi-ios lugiirli\ dii cotiiarcri de I'litrc-T)oui.o-i2-Minlio onde sc prtidiiziriain esses<br />
panos nrive~:1ç6cc' c. por ccr~o. prirticii ]:irmcnte<br />
inciicado p;ir;t as viiigcns dc Inngo curso e as tornienrns dn .ktlantico. c a<br />
circunst:lncis. cnnconiirniiic. dc Vila dn CrinrJc sc ;ifirmnr co~iio UIU ili~po~-lanle<br />
cciitrri prridirlor e dis!ril-iuidoi-. tcri:i levado D. Manuel n iiitei~ir nri sentido de<br />
organimr a produqrio desses pano.;. Ti11 d ti signi içado que pcrisiiiiici\ pndcr atribuir<br />
3 iiomeriç50. crtl 1517. de iiiii g(i.iroi- rios puiiitns 111~it.il11~o.r<br />
r<br />
SPII ~~l-t~ir)>*~. E~LC parccc tcr sido. porérn. um ncto isolado e, ao que cremos. sem<br />
d~ ifilln C~O ÇCIIF~IP
çiiiisilqui.nciiis rio picirilti dc \./~ta prndilti~o, .já quc n5o cncnnlriimos qualquer<br />
nu~r:t nonienção i ~u c~u:ilqiier tilular desse cargo ern cxcrciçío em Vila do Coildc<br />
crn ii~onicnlcii s~i bscquciiic\.<br />
O valor dcsie zirtigo prir:i o cqufpanicnto dris ariiladiis 6, de rcsto. atesiado<br />
por ourrii.; rurni:is dc iriicrvenç5u régia na sua vrtiduç5o e. ern particular. no<br />
cntiirole d:~ sua qii:ilid;~de. norncn<strong>da</strong>nienrc por viri 1cgis~:itiva. Assim acoiitirce<br />
coni ci :iltear;i de 1556. no qunt sc risam rxigCnci:is técnicas de fabrico que<br />
iinportn pcircllci. Dcteiihaiiici-nos. pois. nci seu artic~r1;ido. Aí se diz:<br />
~
GutmarZcs c Barcelos. Mai:i c t\7.~ra~:i: CCII~CCIIIOS C ILI_R;I~C< ~o~if~tiili~tes<br />
com o clc Vila du Coridc e qric ctirii clc ~istahcleciam ctirilaclrih iiao só espaciais.<br />
nins fun<strong>da</strong>meritnl incnle ccriiióiiiicos. Lcmhrcrians qiie as iregiiciiris de Bnrcelos<br />
liincir~navam. do ponto dc visia agricola, como ri rcriiici quc o çrincellio dii I'ciz<br />
do Ave n5ci linlia. e que Ciiiimar5cb. nqsirn coiiio t3rsi~:i liii1i:iiii riestc porto o<br />
incio privilegiado de I ig:ic;5o com o conikrciri t-i~uríli iiici. seja de inipoi-iaviir i. sqiri<br />
de cxpiirtaqão. Deste niodo cremos icr cstzil~clccid~i ui11:i priiiicirri li~at;io entre<br />
uilia vasta 5rea mrircadri pcl:i produç2o <strong>da</strong>.; 1rin;is de irsu e o hurgo quc corri o<br />
scu t(ip6riinio 3s identific:~ nn reino. rio u1trmi:ir. ~ iii no csirangeiro.<br />
Nri ver<strong>da</strong>de. nutros i-ccistos tiponiam para cssa lipnç5n ciiirc r i prirlri dc Vila<br />
do Coiidc. enqu;inici núçlcti disiriI7tiidilr dcc;lc ;iriipn, c u sua ptoduc;7o ii:is li-e-<br />
,gucii;is do Lcnno de outros çonccllicis: um deles prendc-*;c coni uiiin declornç5o<br />
dc dívi<strong>da</strong> n um 1;ivradol- dc A-Ver-Mar. <strong>da</strong> írcpuesia dc Srinti;igo de Amcii-ini.<br />
rcicrcntc 11 270 v:írns de pinti clc 11-cu. produto que surge :i par dri cot~iercializaqfio<br />
de trigo c nlliosl~: : sepiin<strong>da</strong> ccinl;ithsiriiiçin-sc iin 1-iro1l7iq5ci d:i cniriidu lia vila<br />
de pano de ireii prm~indci tie fora do seu terniri wii prévio cxnn-ie snniiliriol].<br />
Trata-sc. naturalmente. dc Lima nicdidii prol'iltiricri toiuricla eni irciiipoq dc pcste.<br />
A.; ilaçkq que pi'ercndemo.; cx~rair d;i pãeviii explnn;iç5o saci du:ix c<br />
prendem-se coni ;i ergnrii.rat;rlri <strong>da</strong> siia prodiiçZri. A prnii.ticisu rcl'cre-se no regime<br />
clii acii vi<strong>da</strong>dc dc teccl:igetn. :T qiiiil crciiiris acon tccei- em nciiiiiul:iqlíci corn<br />
nciividndes :igi'cola~. dc iicordo. dc resto. com urri iiicirlclo clt produç;lo proto-<br />
-induqtrial próprio do Antigo Rcfinic: a sc~uii<strong>da</strong> rcpoi.t:t-.ic :IO fiicto, ;I que j6<br />
aludinios. dc Vili do Coride funcionar cortili ~iiii errircptisto cn~:ilizridor c disiritxtidor<br />
<strong>da</strong> prodtrçrici e, cvcntualttrcriic. conici ttúcleo cirgnriiz:iiivci C13 tiiesrna,<br />
através cIc agentes ccoii0riiicos c.;pecializ:idos. Dctcnlinrrici-110s eni c:icl;i urii<br />
destes pontos.<br />
lieporiando-ic no louvcir feito pcIri Dr. Jo5n dc Bai-rris 3s tecctlcinris c<br />
Liandeiras de Entt*c-Douro-c-Miritia. c estrihitncio-se, ctii pnrriçt1f:ir. nas dec1;trar;cics<br />
dci nutor dc que nessc a13 ~ < ~ I I ( ~ C~~II~~I~ILIC~C~II~C~I~II~<br />
~ I H E<br />
(~r~tj~~t~I~t.~»<br />
C CIC que.<br />
em coiisequEriçi;i cicsta intciisx :ictivi<strong>da</strong>de ~...sr 1ir70 rrrhu ,jlirrri iriirJ.tcis Iliiv-rrd~>rc>.s<br />
poro polhoni. n rei-rrr cJ /~ii-cr rr I~ii.r.rr~;..-. coiisidei-niii 3Igi11is ;iuitorc~ qi~c :I nrsanização<br />
dcssas ~nrefas sc faria ir50 cni cor~iplcmcnro do ti-abnllin :igricciI;i. mas<br />
sob I'nrrnri de cspccializac$io. consuel3nea d;~ l':il~a clc hraqni prirri a Invciurrii'.<br />
Discc~i-<strong>da</strong>rnas, nri c.ssenci;il. dciia (esc. Erii prfmciro lii~rtr porque C çonsnlii<strong>da</strong> a<br />
previilênciri d:r 1~13~) dc 0111-i1 rctnitlina riest:is açri\~irlaclci. a qual C uiiin vez riiriis<br />
comprova<strong>da</strong> pelo citado alvarrí dc r556 30 dirigir-sc. de lÍ)r1-ii3 c~plíciiíl, Us<br />
~
3pos1illi;1 de t Sh I oi-den:i-sc hrcvi<strong>da</strong>dc n:i sua 1ici1il'ica~;jo as nt~tori<strong>da</strong>dcs<br />
ccirnpetetiies. que CI devcráo LiprcFoiir ccini celerideclc «... poi-qrrnnirir, orcr Sir rr<br />
JPIII~O P I ~ I C~IIP SP IL'SP (I clirn pciiro IIP rr-~ii,,]~. Essa cipostiIl1;i é <strong>da</strong>tadii dc 24 de<br />
Ouiii hi-n situando-se. ~ioriaiii ti. Tin Oiiroiiri. período qiic nnteccdc ri tempo iiiorio<br />
tlo c;ileiidririci ngrícoln.<br />
E~ii kunrn. crcilioi c7t;ir perririie iini iliodcln pi-uduiivn rriuito prríxiriio.<br />
setrno iJ>ntiço aquc1c cnsciirid(i c cnrriítridci na cconciniia dos Paíics Baixos,<br />
A1erii:inh:i e Frrinp c JA sohcj:irnente crirnçictiz:ido por J;icques Hcersid. Aririre<br />
Mixki mil1 1'. Wcrrnnn KcZleril-icriz'" ou Fr;iiikl ir1 Mctidclsi' c glcih:ilmei~~e ccinliccidri<br />
como 1fr.l-lnjis.~ysreirt.. As cariicrcrísifcas qut: ind ividunlir:im este sistema de<br />
proclii~àci sno. rifirial. :is iiicsiilui qiic crcmrri; ter eiicuiilratIo no espacti de Eritrc-<br />
-Dotiro-c-Miiihri iio cliie se rcire ii prodiic;rio rie priiiri dc treu.<br />
Trriiniidn-se de uiii mndclo cqu;icioiiado ctiin base riiimn dispers:'ro<br />
geogrilllcn n cliie ji ~iiis rcrci-inios. irnport;~ quc se pci+ceba dc qut rnodo sc iirticula<br />
csse ai~tcinri de rir-ociiir;Zo. 1; crcriicis qiie é iunciariieiit31i~icntc iiestc domínio que<br />
V il;i r10 Cciiidc c ri.; hcus afciiicç ccoii0miccis cxer.cei1i ~iiipcl pi-edoi11in:inte. A ~cic<br />
qt~e aqui ;Iprcscntasiios 6 ;I CIC que ~'IICTC~~OTCS e iicgociriilteç <strong>da</strong> vila nsçuniiri;ini<br />
f'~incnc:. cIc irzipcitiad(irc.; de mniZi-ia pri tilri. seiis clis~rib~iidrir-cs pelas rnúltiplris<br />
ct5liil;ii cic produqrlo. pelo wcnni riri? qunniid:ides eiii quc ri iiiercadii Irical niio<br />
rcsyioridessc. c icris expr~rtritlrircs sob ra forma de iirtigo eiir pc-:i. Assiiii sc<br />
iiistificn ii gr:intlc qiian~idildc de lin dc linho e111 I':lnlil inipciri:~do. hssirii sc<br />
crit~rpteciiclc. ;i eritrrid:i <strong>da</strong>s referi<strong>da</strong>3 lrcs quc pat.cceili coiresporidcr 30 pcrfi l cici intcrmcclilirio capii~l i st n<br />
Idcniillcii~Ici parri u Flandi-cs. ;i lYr:inq.;i. e i-iiesrtici ;i Alciiinnli:i. o qtial dinamiza n<br />
:ic~ivi~l;ld~ tcslil ilispci-sn l-ielris c;iil-ipos. conccntrrtiido-a no riioiirentci fin:iF <strong>da</strong><br />
ccimci-ciuIizaq5nll. Scnrlri ris p;intii dc Ireli expcirl:idos t'ttnd;iment:iIiiieiiic<br />
ritravGs dti pnrlo dc Vila dri Cciiidc c por rnerçndo~*ri clcss:i iirl-ic, çcimprecnde-se,<br />
pois. ciuc i hurgo [i;i\%e n ideritit'icrir com o sctr ~opónimci UEII produto cnrn um<br />
pcifi l [fio cai-:~cicr.isricci.<br />
:I bcq~irid;i Iiipcítcsc cliic :~qiii Iu~i~airios. c qrrc directanicriie arriculn ViIii<br />
clo Condc cnni o v:iç~ci I~iritrrlrr/rd cfc Entrc-Dcilirti-c-MinIir, em quc sc<br />
pi.odiiziri:im toiias dc ircii pii~sri pcla pcivihili<strong>da</strong>dc dc. nlEm dc se crigireri1 cnniri<br />
vcridcdorc~ dos p;iilns cni pcyn. esscs mcrciiclores se pudcssem consritirir<br />
t:imhéi~i conio lòrneccdrircs dr iiiri~Ci-i:i prima. tio prcssiiposto de que n que<br />
exis8isl;c no mei-cndn 10~31<br />
seria in.;iificieiite pard :isscgiirnl- o iiiuirci ~ignifica~i\io<br />
volunic. dr: procliiq50 que C sugerido pelas l'niiics.<br />
Griin clèirn. pclos n1:iiid:idos dc Jorge de Vnsçoncelri~. e pelos rccihtis dos<br />
fciiorcs tlc Mnçnriihicllic e C'cicliitn s:ihc-se que I'or;irn irLinht>ridoç para essas<br />
fciicirjiic;. nos aliti.; dc I5 lO :i 15 13. ??.S?9 ilariil; dc p:iiia dc Vilti do Condc.<br />
\c:ifor qiic çuriutiitiiri;i ripciiax unia peqiiciia p:ircel:i do total proclt!7ido. ji qiie<br />
110s nnoc dc 1535 n 1530 tcriain çnirrido. 56 no\ AriiiazCiis dc Lisboa. 149.829<br />
v:ira.; do riiesriio tcciclri-2. 0 ç siyiiíiicar i voq valores ripciiii ados jusii ficiim-se. de<br />
rc.;i». pela quaiiiid;idc de p:uii1 RCCCSS;~~~~ ao clame dc cndri v:tso de nnvcgaçiio:<br />
p:ira ~il1i;i s6 emharcrir;ao rlc SSI) roireln<strong>da</strong>s. rirqiicriç5u çtin~idetrivel c riiici<br />
propriai~icntc prcdorri i ri:rritc tio contcxtn cocvo. scriaiii ricccshriaç 3.550 varas<br />
EICV!~S<br />
loii;~~~~.
Ora. aci :iliasrccimcnto dos cstnleiros <strong>da</strong> Rihcira <strong>da</strong>s Naus'-'. r: <strong>da</strong>queles<br />
iiisinIadi~s no Oriente. devcríiiniíis açrcscenrar ir griinde qii:iriiid;idc de velnnie<br />
ricccssário 5 intensa activi<strong>da</strong>de dos csialcirns <strong>da</strong> Ribcira do Otiro. no Portri. pazccrro<br />
tanibCm :ihasteci<strong>da</strong> lielos mesmoç forneccdrircs. e aquclr~ requeri<strong>da</strong> pelos<br />
prdprias est:tIcim.; de Vila do Condc e Azurara c por prirto% dc rrienor crivcrgadura.<br />
mas ajndrt assim solici~aniei; dc si~iiificariv3.s qu:~~itid:iclcs para prt~viriicnlo<br />
e reparaciio dos velnnies <strong>da</strong>s suas cr~il~arcn~fics~~. No pressuposta dc que as<br />
zonas de produqãri rcfcridns respciiidesseni a cçltis crittiul:iiiv;i~ solicil:iç(ies de<br />
abastecirnenro cios est:iIciros do rciiiz> c. U1t~:ininr. e iiind:i qiic tiao pors:irrios<br />
almtitar para [orais de prcirluc;Zo antinI. eslcs u1~rapriss:iriati~ por ccrici. piirii<br />
Entrme-Douro-c-MinIro. o valor <strong>da</strong>s ItlO.O[)O v:inis anuais ~ipiiiita<strong>da</strong>s por Mcstre<br />
Aiitfiniti cni 15 1 2. Notcrnris que só para Lisbo:~. ntiç anos rcrCrirIoç. ssposlar-se-ia<br />
urna média ;iniial tIc 30.000 varas. Sc atetidertnos. ain<strong>da</strong>. 5.; iiiforrnal;cic.; qiie<br />
ay-iot~tnni<br />
para :I sua çorncrci;il iz;il;5ti 110 CS~<br />
ra11gcit.0. nonrelidnmeii to nas 1 cir:is de<br />
Mcdina dt.1 Canipnlh. fica claro que a qi1antid;idc dc pano clc Vila do Condc pro-<br />
duzido n5o sh satisfaria. cri1110 u1tr:ipassnria as iieccssiclndes inierna\. iciniaiido-se<br />
reconhecido em ourros cspriqos dc cririiercializaq50 europeus.<br />
Tal voiume produt ivri cxigiki. pcii- ccrtri. (i i-ccurso i iiiiponliç30 de gi.:iridc<br />
cluiiti[idudc dc fio de linha etn rama. nti prcssiipo.;to ; quc cnwiiarcmcis
: cncci~irr;ri*cri~ lir??it:itl:is pcla l';icrti dc :i i'oritc iiiciicioiiar e\\c pruduici dc<br />
i1iipurt:iç5ti rccoi*rc~ido ii tlivcri;as ui~idridc.; de rel'ei-ciici:i. cuja çnrivcrs:í~i sc<br />
t rimou dc dii'ici I . c~u:iiiclo 11.50 dc i ~ripcis~í\~cI e?rccuq;io7~.<br />
Erii p;irnlcIo. ririd:i rios griraiitc que o!: nicintiiiitcs iiii[xin:idos sz rl~>tina~scin.<br />
cm exçlusi\.c~. 1i:ir;i o fim quc cstti(1:irnoi: O 1':ihricti tle 1on:is 1i:ir;i \'cl:iincs. 11- i10 IH3X<br />
scridci t:iiii hé~ii pcic.;í\~l npciiitat- 1icrcrint:igcn.; prriviivcix cIc u t ilizaqrici. Todri\*i~i,<br />
purtjriiii)i CIOS C1;idos Ji-;pcini\+cis. de qiic j;í l'ril6nios. acci-c:i dn vciluiiic de<br />
Lihrico c corricrci;iliz:rqr?ci de p:~lios ilc ~ELI. CI.CIIIC)S SCI. posçiv~l lig;~r :i LCC~~;I~CIII<br />
p~liica<strong>da</strong> ricsrel; bilrgcis ni;irítirnos c. port;trito, :i arltii.;iq3ci tIc materias-primiis n<br />
cl:i Iign<strong>da</strong>r, n ccsc produto dc frihriccs pre1'crcrici:il.<br />
.4ind:i quc rt:jcii:il; 2s Iitiiiiric.cici csprcçsas. tis d:irlcis ~istcriiriti;lados 110s<br />
ilii:drtii~ e gt':if'ico.; que de .;cg~iid:t :ipresctltarilos ripoirtntri p3r:i tendências sollrc:
GRAI:~CO 2 - RESI~)~?YCI.~<br />
~~~im-0<br />
I - RESIT)~~;:NCI!\<br />
1)01; t\lPnRTiirnCll211S 111: LINHO DOS IMPCJR1'AI)UHES 1)E LlSHO<br />
1:'rl 1717 (1,eiittr:i ~ierccntuall<br />
ERI 1531 íIlisrritiuit$>n pcrccn1u:iIl<br />
:is ri "ai \ inifirii-ia ~ rff cclii. Utnn pi-i meira or_canizriçrlo (10s incirnox pclo locril dc<br />
i-cziclEncia dos imporrndoreç mrisir;i-nti.;. dc.;clc lrigo quc. apcsrir de :i ri!f:~ndega<br />
de Vita dci Çcindc scr lociil de activid:idc privilegiado 1-im i11erc:idcil-c5 dc Rrriga.<br />
Piiizci e çluiri~arks. coi-~lu se compro\,,? pari1 3 g1rili:ili<strong>da</strong>dc <strong>da</strong>s incrç:tdririxs aí<br />
triht~tadns'~. 15 no que se rclcrc a irnpcinnqan dcsic produto em p:trticultir. esws e<br />
ciurrnx Irictili<strong>da</strong>dcs pareccrri csiar ~Iobsliiieiitc riitsenrcs. Tsto C. :i sua iriipcirr:ic;So<br />
di i-igc-.;c prcfereiiteaiente vira :igcniei cicnncirriiços r~si~1~~1~c.c: c111 Vi ia dn Ccinde.<br />
Na g1ohnlid;rdc. ri iiúirierci de imporiadorcc; dii Pfivoil catalizrim 4.S% do<br />
total ein I577 e 5. l cln 1533. 1T)ci rricsnrrs modo. Axuiara abra~ige. 5-35 c 5. E 76<br />
do iotai. rrispecriv;irnente, As ir.sl;intcs locrilidrrclts mcircionacl;~~: Tuuguiilliri. Brrig;~.<br />
Esposendc e Prirrci rm lS27 e S. SirnZo <strong>da</strong> Ju~iqurira c Porio eiri 1532 nprcxcnt;irir-.;c<br />
ctiiiio csçcpcioniiis, 1110 ~iltrriprissiindri ciii cor~jttrito. o.: 3.SC2. i13 primeira<br />
cln~:~. e (1% 2': nil scgundii. NO ~ I~CI~SPI~~I~IO de quc nãci sc assista a uiii sub-registo<br />
d:is pi-o\~cni?nçi:i.: geogroUfic:l.ç ~ lc qucrri imporlu. csics resultado% prcfigui-rim<br />
Vil:[ rlii Conde coiiiri o csl7qic;n çciri';uiiiiJor. ou distribuidor por caccICncia. :igIiitiri:iriçl~i.<br />
irspcci iviiinerirli. 86. l "Jr r 88% dos iriiportndores tio\ 7 Linos consideriirli).;.<br />
Az ii1crrll;ii ~~~~~(lc'riiqõ~~; pueccin ser ~6li<strong>da</strong>s. coin nlgu~nas corrccçfies,<br />
iio quc sc rcière ao t'olume iot:il dc iliiprirrnções.<br />
Ntilii:~ prrsliecrivri. coni~iarntivn scr5 curioso iiotnr que ~io qrte se rel'crc :I<br />
aquisiqao <strong>da</strong> niat6r-i:i primri considcrndn. a bacia <strong>da</strong> foz do Ave ie :ipi-cscnra ccimo<br />
i1111 espaço origiiiiil. j6 que. seguiido se pode dcpreendct' do trnbnllio de Anriinio<br />
Fci-iiaridcs Morci1.a sot7rc as iriiport-tnqõrs pelas tilF3ndcgas dc Crtminliri e Vi;tn;~.<br />
nr7o se idciitif'ica 1iad:1 de co~rip:ir;i\~el rics>íis dlins loc:ilidndcsu. Partilido desrfi.;<br />
pi-cmissac;. que sigiiiilcndo poderemos atribuir aos v:ilnre< trit:iiç c p:irci:iis<br />
apiirados. rissim como h distribu 1q3o do voliiinc de i mportnq:io por cornpl-tidor?<br />
Se quiserii?oq fornecer um qunnrirativo global. em nrrriteis. depoiq de<br />
esi:ihelecid;i.; as correspondêncins çahíveis cntre as unidrides mencion:i<strong>da</strong>s.<br />
obkriamos uni vcilurnc to131 de cerca de 30.000 rirr-ileis de linho. acrcrescidos de<br />
I075 1c::ilhci.; pxra ris qiiiiis rilici cricoritrariros roi-respondCiicia. 110 aiio de 1537
'* T<br />
QC-\YTID.iTII:S<br />
ARRrl'l'ElS
L.. Jri iiicstrro prticlittri. lf3.7XI1 :irr:itci\ errl 1537. Qualquci.
lcidc 150Ci. coiii ;i incriç5o 5s ,juí7.:1~ do iliexliin n~cster~h. C ain<strong>da</strong> com a relk-<br />
rC.1ici3. desde 1577. cxistEricirt dc iaxris dess:i activi<strong>da</strong>dei') npnntniii par:! :I<br />
csiniiuraqfio i111 cnia do nl'ício e puct :i SLI:I 0rg311ira~Go ini~i~ucioiial c Ii~erirquic;~.<br />
Pel:i\ inl'r?rrnriqõcs corrrpci)saclrts afigura-se-nos scr rioiúrin a rcprc.icnta~ivídiidc<br />
dc~ii: grupo iio coiljunlci dos cifíciris nieçcinicos dii vil21 no dccursti de todo u<br />
sccii !ti XV Z. Uiil;~ ccntUri:i volvid:~. 3 rc~il i<strong>da</strong>de prircci: scr. poiA&iii. hcm diversa,<br />
sc lios iitiz-emos B delibcraç5o de 10 de Junho de 1687. :i qual estipula que a<br />
obrigaçao Jc :iprcceritar. n;i pt-oçissZo dc Corpii de Deus. a pcla. que seniprc íor:i<br />
<strong>da</strong> rcspori>:ihi l i<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s 1cccdcir:is. se iratiderisse pxa iis pci xeir~is. cm viriude<br />
cio ser' o núrncrn diiqiielrts diniintito c o inester cliiase cxtintn4".<br />
CIPIIIOS. poib. estar c111 possc rlc <strong>da</strong>dos quc corrohorsiii. para o século XV1,<br />
3 iritlicifiáticia :i.;sumidii por esta activi<strong>da</strong>de nn conjuiito dri crirpo dc oífcio5 <strong>da</strong><br />
vil:i. que 3tchr:ini :i pi-eviili.iicia rIa eleinenio l'ciuiniiio iio wctcir-:l e quc<br />
~~-csst~pC~citi<br />
LI"" conccnw'aq.?o espacial. especinlizar;5ci I'unçiotitil e csinitiiraç30<br />
interrizi cm turio diici-sii do rncidelo disperso. dc deseiiiyiciilici curnplenictitrii- c<br />
cm Icnipo parçi;il qilc apontarrios coriici c:irnçterizunlc do esp:ico rur~l cnvolventc.<br />
Cumulnii\.a ia csra ryueqtiici. e cingirido-nos. dc novo. uo Kabrico dc panos<br />
dc trcu e 111: \cliimes. poilcrcii~ris ain<strong>da</strong> crilocnr iim;i oii~ra. rcl:it~v:i nn li110 rle<br />
I;in-l'iic; d~~cii\~ol\~itln~ em cspaqcis rrirLiis e cspnqcih iirhiliins. Scri quc. :i it~r:~gclii<br />
do nii~(leIo drsct.i~o pai-:i niiirris espapi.; curopciiç. ciii pnrlicular os Pníw5 R:iisos,<br />
no pt.iiii~i~-o ciesacs uriiverqci~ prodiitivos sc curnpriririil~ tai-criis excluçjvaiiicntc<br />
tlc I'i:iq,?o r. tecclagciii. :icoitiecericlíi :i.; tarefas dc i.cIiiiitcs Iinais (i Jc produçno do<br />
vclriiiic cri1 rs1-inçri.s 1t1:iis usbaiiizador;. cni pariiculai-. ii:i vilri rliie niarc{iu coin o<br />
seu ncinic L? prciciiito ciii cstudci'? Neiiliu~ri dos elcmciitos coIizidos nos per~i~i~cin<br />
ctinvilfdnr. cqcn Iripiítcsc. iii:is crcrnii.i scr vt.rosír~iil yuc n kisc Final dr: prod~tçio:<br />
3 ~o~~i~ri~~iin<br />
do5 pnIloz c ;i r-riodelriçaci l'itiiil do vclaiiie. nii qurinti<strong>da</strong>dc c nas<br />
~iiitlc~is~cs pre~cntl~d;~'i. ncoii~c~c\ise perto dos csrrilcircis de ciiniiriiq:io e, aio c;i\ci<br />
cciilcrcto. cni Vi1;i do Conde. Ne~tc presstipnqro. ao si~iiificativo c oí-grinizado<br />
griipti d:rc trccdcirris sc clcveria juntar uni nCrtici*o coiisidcr;ivel de co~t~irciriis~z<br />
clz cii-ia iiclivi.ci;ide i+csuli;iriani 3s veIiis quc ~~iopiilsioriarilrii :is ciiibal-ciiçãcs<br />
NOTAS<br />
1. C/: 1-1criirirr;il d~ \::iri:i' Çniizas I~tipurianics. l3.S.L. - Crid. 6.17. 1'1. I?Sv. rir. COSTA. 1-conoi.<br />
Frc i vc - :Vri,'it (11, [.i.yb~~{r, :\ ~ ~ ~ I I . I ICI~YI ~ ~ f I I)(? ~ ~ .+-L;:iclrc - \~>~~.~,/vrIi,riit P~I~II,~IIP: IAII~II~J ... - t.ish>x 172 I. \'111. p. 27b c IW'.4RTETl?~~i!t:. :i]ir~priiid;i p:li.:i D 11tau tctiipo (C/: MhliQLiIIS. Sil~t - (>i. Ilr~.vi~nlii~iiir~~iirns<br />
~ ~ O ~ I ~ ~ ~ CLI. ~ I fi~c-si~iliIa~l:i<br />
~ J . Y ~ ~ . \ - ~ Lisho:~. . l,X.l.L'.. IOSS. U171. I i. T(IO I . 13, ? 16 1.<br />
2. C/: V,in:i 111;1iit1:1tlt1 LI? Tei~f+!nl - 25.Jarici1w. ,777. PLI!~~. 3IARQI i!3, Si1v:t - op. ~CI ,I Jlirt,iri~j í~?c/irt P~ZI~IIJ,~PIP:O - l-ihna. Actiiicriiiii<br />
iIns SciCncirt\. 1868. p. 3 I.<br />
5. I~II~cI.?I~~) t11, ,\fo~,c.~cir.io~i (E(, 10:~ hJ~lP~b.s TI~-I-I-~I,+ I>~.r.iiir~~r(ilr>,r in I'EItKAN13EZ DLlRD,<br />
l;iilci,:i. 1.ivi.n Quintri Jc tas Diccliiisicií~iicii N;iuticas,- - bladrid.1 SSU. li. 453<br />
i Cir. COSTA. Lcurior I;i-circ -. rir. 13. jhni.<br />
O. ~~~ICLI~~CIII(> pt~I>lic:ido por VKEIri5 I.<br />
I I. Aiqi~iv~i \lunici~~~ de Vil;i ~l(i Ctjti~lc I:\.\I.V,C.I - 1-v. X. Ilq. 333-333\-. !3clilwt:1, 12s.<br />
I 4. I ! EE 1x5. J :~CC!LI~< - L 'OC-~~<br />
~wo~~~~,\.y.<br />
... Ir7iirn:it nl' Ecoirriiiiic I4 istrir).>b. XXNII. I. 1077. pp. ?1 1-7461.<br />
I S. C/: ivgiçrti.; dos liivi,os de rvçcii;i <strong>da</strong> :illindc.:l:i 12gi:i nns ;itiiis 1527 r: 1531 filrqiiii o -i:içinnal - -I'cii~r<br />
<strong>da</strong>i Trirrilw r.4.Y.T.T.) - Ntíclcri Aniipn. S.'" 5 1.7. 5 14).<br />
151. A.1)-1'. - Sii[;iii:iis. \i. Cr)iltle. I .'"Sei-ic. 1.v. 5. 115. 15Xv- lbU.<br />
31. SG ti111 cok~licc~i~~c~~l~.~<br />
dct:ilIi:itIn CIOG rc~istí~\ n~>~ariai< nos pcm~itc ~IZCI- i:11 :iI~nii:~~i~~. Cniii t4eitt).<br />
S.%? nltnicrnscls OS C.:ISOL: L!C I:ivr:~~lrir~~ dc Fi:ii.celo\ qtit. dcsl~~ctndo-sc ;i ViIii 11~1 Cnn~lc 1):1ril<br />
cl'cct~iai qtialqiici. :ic[ri notaria!. ri i'iizciti ri:i rc..;i~lCricin dc C;:il-iricl I.npcç c tcndo-o cuirio<br />
ic~rctliriiili:~ - I? cci.iri que CFYC factn p~)dcria iiccorrc~. ,P - Nni:~ri;~is-<br />
V. Ciiti(lc. i." Sbric. Li:. 1 . 11. 17- 17~. c I .TCtic. Lv. 7s. 11s. I líh- I7 1 E. I) tkicin clr. ncsic iiliiino<br />
icyisrii. L. rikrrii (Tiirrui
%C iti~nl ~~C;ITCII~ IICS~C fliil>q~. síi ~.t>n~prtr~*i\ct nicdi:itiic :i cxiiii.tiiri:i rle iini vr>lunir ~isriihcativn<br />
dor nrgticiu.: c. dii.: 1iioiir:iirics c~~vtilvitlil~.<br />
25. Cl~tii cj'ciitci. dcp:ir:irr)u-iicis. i?(> rfcci~rru dri rinwn priÍ11ri:i iiivcsiir:ir;%u. coiii rcyisicik que apor1t:iiii<br />
p:ti.;i :e cniiicrci;ili~a~'i~~ (its[r> pi:inu.s. por :iscritcs cctiiiiitriiii>:. \, I~SY-I(T~I 1.41111 [SO(,)\: 1-v, 7. [I,. lA2i-143~. ttlt111 1575): 1.v. q, ilh. 229-2311. St>tc-sc qtic<br />
iic>lc iilt imci ci:r>ii c~riciii çriiii. viúicn rlr. ti111<br />
76. \'ciil-4c I) qilc SC di ICII~I'C ~CC~~TI~IL~C~I~~C~I~I) dn cliiniir1:idc c10 1i:inii Iiur Iisc:ilntiic iIc Mctidoris:i<br />
irr I-I~liTAYDEZ ULII~ti1q5nc< dt- i~r-i~l~i% li* rnr!l!itu t~u:it~~I:i~lt (C/. I\ it)t]>ork~(~~io<br />
\ i ~ sr~is ~ ~ pci.curw> ~ c s :itC hcr t.uii~ii~!;i<br />
ciiiii :i ;ilfA:inrlc.:':! rigi:~, cni 1550. f:il:irci~in* çniil iii:iior pnniciil;iti.;iiiri nuiii (i111 ['L! Irisar.<br />
32. 11~1tii c\piici~;irc~i~ns. iIr& jfi. 05 c~-itCrií~s hc~ui(ins: I. ,kpc~)i~s {I q~!;~ctrtb :\ riicncion:~ 1~1v.iis<br />
;i~?iii';idiic tlc- :icnr,cI~i cuiii :i cii:i i:hliecític:i rncii~:íci II:I liinrc. Liii iiiilri:. 0s ririirri>. rt~s~iií~iios.<br />
-,ti~iprc qiir lj4 iv.~'t c!. ;i [IXI~VCIS~?II ;I ~ittu. CNI I I ~ I : dc\iist~r~in~u~ 3 tncnçio :I<br />
i i i i c > % . pt-rlr:!~. lr;;~lli~>~. t]tlii~l;iis c arr:itci\ i10 C:I\~I &i Ii111t[i; ;h quir~[:ii%. ceii!u>. ltliis, Iil7~1s c<br />
;ki-i,:itGi%- r10 C:~GI> ti:: tv\lop:!; ;I ~II~III:I~\ c cclitt~k iin C:IW <strong>da</strong> Cslopa ~:II-:I c~~;I~-~ILII-; ;I ~~uilil~is.<br />
.ir-r:ilci> L= tri:io* iio 2:isii rlti liiiricnlii .i. 36, rlkic \c r'cJirir'i:i :L chiiilin tlep;tr3rrrri-ncii coin :i<br />
110s-i lii L i a l ; l ~ l ~ . dc. :IT!,:IVG+ v;II(~I-L~~<br />
e111 L ] U ~ cr.1 ~ V : I I ini7;i :i ~licrca~líiri;~. c~~:~I~el~:c~i-<br />
LI<br />
L*L~LI~~IT~:~+*~@ ~~u;iiili~;iI I % :I. c111 rc:iis, e11ti.c I ~]utntal - I cc~~li% - I00 ;~rr;ik!i>. ~edti.~ :iv:~!~:~dos cni<br />
704 1 I C:II~, XIIIIC;I. 11i~r211i. :b I'OIIIL! til. :I CL[LI~< ;il?t~ci;~ chpIíci1:i CIIII~L~ thsli.s tlivcrms p~. -I. ca~ii<br />
~lii li :~Iiti \iliIif:~r~>m :h \C~I~IIIL. corr~sp~iiii>iicr:i: I pedra - 2 iii%is - 3 :~i-r;itti>: t RI: - J :~rrAeis<br />
I r/.' S 1 I .\'ElIr~-i.spo~~~IF~icia ;I~IC.:CII~;~~:~ ]?(>r \'AI-Ill:L.<br />
1 .iií.; T~:~~.;iccil- - .i'r~!iriir ~rilii.(, ti.%- filr.ir>.\-. 1irt~~lir1ri.i I. iirr>rrlrii (E,. Pt~i.lrr:,.c~l a- vrrrrr jirrs.i~~ssilc~s<br />
I//II-~I~I~,I~III~~~ i, ,/c, {i~rt.~i/ .... [-isl>t>;k. Ii~ipr~c~i~;~ X:icio~i:iI. lX5f.i. 11. 13. :I L~IKI~ p:t~ccia ~iiais<br />
~I.I;I I it~:~ Jos 1 alr?~-ts \t~~~i~idos I?CI:I !i)ii~~.. do ~LIC :iqt~~-I:i :ipui~l;id;i 1701 LIARQL'ES. A .14. lk:<br />
(J11vc1r.1 - Pc,,w>,\ C. .fl~tc~li~/~~.v. c ctii r.:irim fiiliro LIO~ livro> r1541 I> condu7iii ;i<br />
~ : b 1 4 v ~ 10, L~C nlci~~:it!oi i;i\ iinpt?rl:~tIiih.<br />
-36. \';i[
4,l . tsin niii prcrciipie. pni?iir, ri incxi>li.ncia dc tccel9cs. Uin:i delihcr:ii;%u c:iiiiur:íi.i:k tlc IJhb dcienninn.<br />
por c.xcmuplo. rliic i1111 Fçtrifío Gnnpilves, lecelno. dcseiiilienlie ti p:ipcl dc Cristo. ncssc ano c<br />
siilxcqiiei~tcs. na pmcissiio do Corpo dc UCUF I ICICIII. L\'. 16. 1-1s. 14- 1 Jv). .\h iiiençfies ;i esses<br />
:irtes;ici\ 5.71~. cn11111~1n. esç:i.w:!s. C RZO nos depararnns nunc:i, cm V~ta<br />
do Condc coni um:i<br />
nr_r:ini;laçãii carrii~uind:i do scclrii in;isciilint~ d:i tecel;iyciii. U coiiíi;ii-iri se p:i.;sn. pnr exrrnpln,<br />
riir rciinihra. citladir cm qiic o regjmcntn do\ cificitis I? cncnlicçridu pclu': ~~(cccliZiu rlc p:irici dc<br />
linlirin C*/ OLIVEIRA. Aiiiiiiiiii tlth -A i,i,lrt t>r.tiiiriiirir.rr r, so,,irrl rlrd Cuirtiht.rr dr, 1532 (i 16411.<br />
Vril. 1. p. 5 I Li. Esin qiiesiões col ci,iriri ciiaiori~;iri;imciitç [tiolii tia:i~l(n par:^ :I na~cpaçio,<br />
:ic:ib;in~ln rir rn~ilhcrc~ por dchcnipcnlknr funcoz': dc cxnrnc. juízo c dii-ccyiio tknica <strong>da</strong>!. uni<strong>da</strong>dcs<br />
dc ~~rrirliiq.'iii'l<br />
42. SCi dcdc t hlb cncoiitrJtnos nos livros dc vercnq5o rcfcrciico cxplíciia Iis jui~t1.i c cxaminadoi-3s<br />
d:is cn, Rirli> qite ~iio pressupct :i tnor<br />
rcpi-c~cniati\.i<strong>da</strong>dc iiu iiicnos ctinsisten~c rir~aniziiqiiu inter-ii:i d ~i uKciu.
DA PESCA A SALGA DA SARDINHA<br />
RECURSOS. TECNOI,OGIA DA PESCA E TECNOLOGIA<br />
DA CONSERVAÇÃO, NA COSTA DE AVEWO<br />
12.:' METADE no sEc. xv~n DE XLW<br />
A m~icros<br />
NiliguCtii 2 iridii'erenie h modcrrii<strong>da</strong>dc cIc.;t;i 1irohlcrii6iicn histdrica. 3 esta<br />
criçritzilha<strong>da</strong> dc dependeticiah: rcciirsiis. pesca c corisei-v:iç5o. A que.;t;lri C acrii;il:<br />
clisciitc-.;c o c~p:it;o de pcscti. a nrcr
0 s seu.; reciirsos limiiam o çcu idc;ince. Al:uga-~e extr~ordinarianirri~rl qk~atldo<br />
xc trata Jrt pc.;c;i do alto, identificando-sc ora coiii o ~~incir. do pedru,,]. qtre se<br />
prolongava. scgundo uns. dcsdri a Galiza ;{ré muiici udinn~e d:i barra dc Lishoa,<br />
scgundo ciutrrls. ;ipcnns atd 2 Figueira'. ora coni o \'.<br />
Atcndcndn a eslcs I'iiclni-es. a czpécie por cxcclCiicia quc se ciferccc :tos<br />
pcscridore.; 2 a sardinllri. Dc'~c)v:I em Dczcnilnro. Ja~icirr, c J:evei-cii-(i. pmciirarido<br />
os I~igares arctioqci.; e pnuçri proiunclns d:i cost:t. ri~ovitircnzaiido-rr dc Inveriin.<br />
dc Nrirtc para Sul e dc Vcráo. de Su! p:ira Nortc: n:l Priinmrern c Outono.<br />
p;r irando do iii:ir para tcrrrs c vicc-versar'.<br />
Condiçioníidci por razfics clini5tic:is c do esi;ido clri mar. n caleridfirio <strong>da</strong><br />
pcl;c:i centra-sc. r~indniiieiitaliiic11te. iioq incscs dc Vcr50, com al_eurniis variaçfics<br />
30 IOII~C) <strong>da</strong> costa.<br />
O quadro \cguinte coiaiiriii:i esta prcdomin3nci;l: dísi jnyur. tin Iotlgo <strong>da</strong><br />
costa d:i IYrovcd.iiriii. as seguinici prai:ir. idciiiiliç;idris eIii IPI.SS. 11uiiiii uMeiltcíi-io<br />
srihri. II.Y ~?í~sc~ir-i~~.~*~~.<br />
c nssinalarlas no Mlipri crtr tincxri.<br />
.\crc\cente-sc. tin:iIii~enic. qtic um:i Jilq çuincrci'íçticrri 1n:ircanres dos cardi~it~cs<br />
cie i:irdiiihas C a clris brusc;is i1iitu;iqùcs rlc Ionp e curlo priIZo relacicina-<br />
d;is corn ;I vi<strong>da</strong> hrevc rI:i csptcic, ptii.; qire n sai-rliiiti;i cnrra 113 ;irc:i de pesca com<br />
~~IC~IOS dc 1 3110 e perriiancce nela. cni m6di:i. cci+c:i dc 4 :iiios. ciincluíndo-sc<br />
qiir :ts :tItcr;tr;iícs nii1biciii;iis podein iiikçiar o sucessii <strong>da</strong> safray.
Ql1?\1311ê51110<br />
II nlchrilii<br />
0 nicsino<br />
S~lic-xe qiic ri de~ciivolvinicii~o ~ccntilrigico <strong>da</strong> pcsca envolve trés aspectos:<br />
em ~x-iiiieirti Iu_ciir ri pescador, cm niaior ou tricnor tiúiliei-o e o seu >. certo quc as dcliciências desta Conte s5o múlliplas.<br />
ii ctirneçar pcIa Tnirri:i çnmn organizou os <strong>da</strong>dos, segundo as sdj3Ei-erites<br />
[lii,i.vrSei. ,fiircirir~r~ii-a.~~~~,<br />
ii qiic chiirnou comarcas. mas quc o não siio cfcctivariieiitc,<br />
alCni dn incrirrecqáo dos iopríninicis. Em segiiidn, não distincuc pcsca<br />
Il~iviril e iriaríri~ila, lipn de I~nrcos e as critegnri;is prof*issiciniiis envolvi<strong>da</strong>s lia<br />
pcscu. assirri conio cxçluiu os <strong>da</strong>dos rclriiivos h comarcri dc Lisboa. Assim<br />
scndo. :i su:~ estimativa tcm o valor que teiii - serve apeiius para rivaliar a rclaçio<br />
cntrc a cnw de Avciro e os restantes núclcos piscniórios".<br />
Rcuu~zndu no tcrnpo, os <strong>da</strong>dos sZo dispcrsos. e os infòrinanies tCm. niuitas<br />
vezes. rlioii vnqfics cii l'crcnics para o fazerem.
quc 4iiirdcj:ini a coslii. d;tri-iicis bi.e\-es refrii.Crici3s :i0 scu ci~vtilvinreittci riri pc?;c:i:<br />
Si l v;ilde, tJ;irtiiiic~s. E.;inoriz. Coi-tcgriqa. Noutros casos ;issinaln-se a prcyencii, tra<br />
cosia. cIc gciiic
01-igiri;irido novas ~OTICCIII~:~~(~CS l~isc~it6na~. ]?:tra sul. c01110 sejiini. n Cclsla fio~a~~.<br />
Palheiros rIc 1Vliral. Buarcos"-? c tiiilrus areri.;. bem pnni sulTi. até 5 coit:i AIgai~,ia.<br />
num iiiovi irientri que cnçcrr.:i 2crire de Ovrir. Illiavo. Murtcis:i c A vci rei' I.<br />
Eqtc.; nlirncias e :t sciis:ic;iiti duiiin difus30 dc cciitros piscatcíricis parirccm<br />
i ndic:ir iim recslirlcwcr. ~la activid:ide pi \ç:itiirni a. iilas ~icirle tnrnhE111 ser reiultadri<br />
de iinl çon,itrriio dc Factcircs negativos que pirivocaiii a procura de novo.; cspnçcis:<br />
pela irnpossihi1id:icIc ile coirtsolo sobrc ri rccurso (o carficrer :ilca~iirin d:i pesca).<br />
ai] piirrluc (i.; lugtires dondc (i pcxcador crz prriveriienic se i1iostr;irnnr hostis. nr:i<br />
por pcrse~uiçilri I'iscstI. ora por incsistEnci:i de :icl~vidnrles rluc nssesurasscni :I<br />
snl-ircvivZ~icia familiar ap0s ah safra? de Maio ao Nuinl. orri por çcinccniriiç50<br />
dcsmcsurLi<strong>da</strong> dc pcscndorcs per:rn te o\ rccui->.<br />
que nii~'/?c'i~(li~~ (/C? ,~~ISIOF». cI( J>C~I-L-~I. pnin corii PIO se pvr-lii- rio c+osrct rln ~ixrr- rlr.~rn i.iltr,.'-. Trata-se<br />
de uiix-t pexc:t dilkrenre. iiciv:~. :L que cIinm3m
\ Irirguia dri inallin d:i rcdc vai esircireccntlo. ca<strong>da</strong> vez mais. desde ri<br />
«çlrirow at2 ii c,: 7.5 crn 3 35 cm do .rclarn» :i walcanela,,. 1 çrn 3 6.5 ctii<br />
<strong>da</strong> ~cuati:i» ~ .". Dcsta forma. a redc. rio Lcr puxtidii. n malliii iipcrrii<strong>da</strong><br />
c :i vi&. tcinia-sc rnurci impenetr$\.el para quarqucr l-icixc. por ~iiais pequeno qiic<br />
se,jri c) scu tanianlici.:l.<br />
O núrncro de homens. envolvidos numa opei-ar;,ici desta ciivcrgadura. é<br />
vxiivcl. Estima-se entre 43 a 46 homens. conforrnc sc trai;l dum barco de 3 ou<br />
4 rcnioq (R pessoas em ca<strong>da</strong> rcmti). mas. ain<strong>da</strong> iiinis gcnte. cin trirrii. pura puxar,<br />
colher e iransportar rcdcs. despe-i:;i o snco. crc.-'z. Contudo. dcpcndtndo do<br />
t:imanhci d;i barca c <strong>da</strong> rede. pridia çornportzir 15. I S. 70 OU 32 Iicirnrns. enquanto<br />
cni ierra neccssi~ava dc rrulros tantos3j.<br />
Note-sc que esta redc nrlo era ioralmenie difci.c~i~c dc oi!iras jG ~xissentcs<br />
n;i co5tii ponuguesa. como se-ia r chinchherru. um do? til7os de redcq de rirsasrn3.i<br />
- a dif2rcnçri rc.;idia no tniizanhci <strong>da</strong> rede c nas dirncnsães e cicseiihr, d:i niallia<br />
que n tornavrtm muito rn:iis el'içai. A prova concludcnic de ccic c~~trecru~~ido de<br />
i+cicrl.iicizis e Jc urna ndopqão dti x5veg:i reside iluni confliic~ qur 1)13fi< ptsciidorcs<br />
Jc Ovnr aos dc Ois dri Rilicira c rekrcntc n5o azi iii;ir liia\; ;i Ria de Avciro,<br />
~ii'irrnando-sr que 0s dc Ovnr us:iv:im iimns rcrics clia~ii:id:is -blirradciuras ou<br />
cIri~iclic)rrr.i~>~ de iii;illia rniudn. que para lií de pescat-cni pcixc rt~iziclo nrrlisirivam<br />
CI-V:I_CCIIS C li rnoq quc scrvinm no povn dc pnztri.; Q:lrii gado.: c ehrninic~~~.<br />
I'qtc Ulliino ;ISPCCTO ri~xmta para um;i <strong>da</strong>s ço~i~~qilEiicjuk <strong>da</strong> ri<strong>da</strong>pç:io de~ta<br />
rcdc - n dcstr~tiç~lo Jris fiindos c a captura rlc espécies de pequc1i;i dimciisi?o.<br />
Esie dcxcquilil>riri ecoI6o,icci foi Inr~articrite eqriacicinado lia Galizri. ondc ;i intrriduçk<br />
<strong>da</strong> x5vega tiiuiro mais dcprndridora do rl~ic as ailcs ~radicionair. mn~iti<strong>da</strong>s pclas<br />
vel21:is çonfrrrii*i;is. que strscitau paixcic.; e di\.erso.; 3rl?í~rios!~. se tornou num3 <strong>da</strong>s<br />
bandeiras de coiiicstação dc iilgiins. caso notbi-io dc 13. Jod Çurniílc. nçademista<br />
clilego ( 17.34- 18C)3)77. Eni Portugal, na<strong>da</strong> de çornpnrrEvc1 ati cliic. iici scc. XVI [I.<br />
>e p;lsa;iv;i n:i G:iliz;i. Coiis~aii~ir~o Laccrd:i Lobo, ac:ideil-iista 13 754-1 X27 I?]),<br />
.vrii.r.yns r111<br />
rcfere-sc. Iircxrenieiitc. as. redes de orr:isriir iqclrtir?inr!ns ciri 1111s Iri,~r~rt.s<br />
r)itti+os rzi-rc.s. iicr.i' qi~~i.~ CI rlrirr~isincli~ /i~qirr>itc: siifr r?l~;<br />
e ricrcscent:i um docilmeiito dr: 1541. d;ido 3 C5miir:i<br />
dc Sctiihal. prir [I. Joi?o 111. impedindo 21 utili;r,n(;iiri dc «x5vc~asi>JX.<br />
Tiis conlliios, semprc 5 volta <strong>da</strong> g.cst50 de uni rcçurso 1ùrid:rrncntsl. a iodo<br />
o rnorneiito. poderiam cstal:ir, qu;indu se \*eril'icíisse de*;loçag.io nu Ji rninu içao<br />
dos hanco~ dc pcscti. sobrclildci. qilarido :ts capacicla~lcs téctiic:is n5o co~iscyi~isserii<br />
ul trapsssnr os limites çluc ;i ccolrigia <strong>da</strong> ~:rrdinliii irripunlia.<br />
I'inaliiicntc, olliarido para 3 épcic;i cm c:iusa. snlieii>os cluil. no que diz reqpeiiri<br />
iio útrimo dnx aspectos. Toi o conliecinicnici oral :tciiniiiliido. o scii percurso<br />
rIc tipieridi~ligcm. a expcriinentaçáo, 3 percepçán dos vcntos c correntes. ri voo<br />
<strong>da</strong>5 ave.;. 0 I;niii. ;I cor e o cliciro do niai*. ;i inicipiciaqãri <strong>da</strong>s estrclns. dn lua. rici<br />
11-testrio a tr;tnstniscaci gcracioniil dc (qsesredos» quc çotistituiii o corpo dc çonhecfinenios.<br />
o casiihcr do ol'içion, 3 perccpç50 d:i caqn. do carriii~iie"'.<br />
Mas rnesrnci ncste ;ispcçlo p:ireçrl trr-sc opcrarlo urii:i traiisformnç3u c<br />
iiistil~icion:iIiz3do unia cspdçie de c6 digo de ~rltiiicr).;~, q~ic dcvci.i;i ser i-e>pci t:ido.<br />
Trata-sc <strong>da</strong>s ~
ccirripiiiiliii que ti~c$sc conseguitlo lazer cri!rur o barco i1 frcntc dos riviiis no<br />
1:incntnentri do l~:ircii :IO riiai- i: rcspcctivaq redcs. escollicnc~o o cspnçri quc hcni<br />
qucrin icscolhcr o i).~~'. Caio 1i5ri I'cixsc ciiriipridn este principio<br />
ocrirti:tm a< rnriinrc.; convuliòcs na praia c l'orn del:is. S:ibcino~ que. cni 1762,<br />
lia Torrcira. 101) horr~eris envolvcrum-se em rixrih. cnire os qunis havia gente <strong>da</strong><br />
h4ui.tosa" 1. 1i1n fiii:iis do sCc. XVllt niultipIicarn-se os processos na Camara de<br />
Ovar i\ volta dri?; crilcios <strong>da</strong>s redes. <strong>da</strong>s nsrexshes provoc;irl:is pelo incumpririientn<br />
dri tradiçso, As razâcs par;% esie íicttniulnr dris ciisci~ nio significnin um<br />
a9r:iv;irncnto caprichri.;~ do ctirnpcirtnrncnio social <strong>da</strong>s coitipanhus. DcverCI<br />
rcsidii tiouiras rnzõcq que se adivinhani - :E divisio dos i.ccur.;os. ris prcssfics<br />
contrntuais - inns qtic iiào viirncis, pni' asora. dcscrevei. exigc nproiùnd3menta.<br />
AI<br />
alsuii.; rlrrthis no pcrcursri dcste Ii-ariç2s.<br />
Antcs iiiesrno &i legislnçlo 1i1~oteccíoiiistn :I pesca ponuguesn. ,Wjjoiillc estava<br />
erivrilvido rio ricgtício <strong>da</strong> pcscri. I:fcctiv:trncnic. crii 177 I. ccri~tratou->e com um<br />
ynipo cle pescadores. pir~umiiiicis que arrais de coinpanl~as. quc deveriarli opcrnr<br />
;ir> loiigli d:i ccisr:i dc Avcirri. 1isi;i sua instalaq5o deveu-se. pensrirnos. 30 coilhe<br />
ciiiicrito <strong>da</strong>s pcitrricial i<strong>da</strong>des <strong>da</strong> crisiii. d:i in~ciisictadc d:i :ic~i vi<strong>da</strong>de. <strong>da</strong> d i nritnica<br />
crcsccnIc dos p~sc:!dores. deseiivolvid:~ dcçtc 1 75 I . tlc veio. parece-nos,<br />
nprnvcir;ir c <strong>da</strong>r uiii:i rcic;so niiv:i no rieyíicin cin pcscadri. ;iriiciil:~ncio-o com os<br />
w i s prtíprios inrercsses. rriultit'acritridss.<br />
Ifncirn-ic 13 pnrn~cnoi do 1oc:iI e nç çondiçõcs i~~:iteri;iis <strong>da</strong> sua insrnlaq5o<br />
(nuriicso dc çaxas tle salga. iiião-de-ohra. capirais. produqiio. erc.). emburzt a i.&rencis<br />
Ii ctlircga do ~icsc:ido crn O\';ir confirnic o lugar de iiniplanincria. .i sequêiicia
luclu:iI quc' se api.cseiii:i rlcniciniírn. grad:it i~~umente. o scu cnrnirniiientíi na indúsvin<br />
CI:I pesc:i c ccinicrv:i:<br />
- crri Kcivcrii1~t.o clc 1 77 1 contra ta-se coni a canip:inlin >. ciii 17x9. qucixaiido-?;c d;i falta<br />
dc pc>çaclo pnr;i (i ah:iuicciriicnto nacio~ial. relkrirido :ictiuidritlc~ zirticulrrd:~\ com<br />
cni Pciraugol. 6 a dn ~scsti d:is iniposiqócs qcrihoriais e icaiç scii-irc o pcicndo. erii<br />
l'iriais Jo ~ CC. XVTI15i:
E ccrlo quc as disptllris s~~hrc<br />
ctibranya cle iriipcisiris se rclicicni ;I(I lorigci <strong>da</strong><br />
2." mcindc do .;&c. XVnI. c ~ntiibini sakicrnos que n iritci-essc cre5ceiire <strong>da</strong> C~r0:l<br />
iio descnvol\~imen~o <strong>da</strong>s pesca? osciIai4a cntrc n ncccssidndc dc abastecimelito<br />
interno e provencos iiscais e o arreca<strong>da</strong>r dc bons iinposios ou arren<strong>da</strong>mento^^^.<br />
Contudo. a activi<strong>da</strong>de estava em progresso coriie demonstra a adniniçtnçâo <strong>da</strong> Casa<br />
<strong>da</strong>s Rainhas. em I 808, ao referir que a verba respeitalite h dízini;i iiova do pescado.<br />
paga por Aveiro e Mira, era de 1070(1.00U rgis, 25,X's~ dri.; receitas relativas<br />
ri rcnci:is c juga<strong>da</strong>s (39496.000) c 10.50(. <strong>da</strong> rcn<strong>da</strong> letal d;i C;isri (97 I 3 I .1)00)55.<br />
Esras dificul<strong>da</strong>des dc ;-ibas~ecimcnto, que não d:i pesca (produqao). Liprcseni:irn<br />
contorno5 quc 110s pcrmirern outras interpiLc1ar;Gch. S:ihc-sc do axccndente<br />
inglEs rclativarncntc ao çornh-cio do bricrilhati. E111 1684. qiieix:ivam-se os<br />
dc Avcii-u do ~~~. O tcxiri referc-sc ;i rirrin crise alinientirr quc.<br />
um pnuco por to<strong>da</strong> a parte. sc iàxia sentir. ntitori~inieiite dcsdc a dkca<strong>da</strong> dc XO<br />
i~tC inícios de MXclff.<br />
N3ri 6 por acaso. p:ii-ece-nos. que. erri sirr~ulrnncri. se desenvolve um conjunto<br />
dc mcrnhriaç ricerca <strong>da</strong> pesca e cor1scrvai;àci dc vsrios tipoç de pcixe. que<br />
Lacer<strong>da</strong> Lobo be11i desenvolvei~'~~. Dai em dialite. interessa rc, rrulanieiitar c<br />
:iproveitrtr todo o pcscado quc n mar dê.
R. O f.15llc.tlrncki rle stilga <strong>da</strong> srr~-cliitlia>><br />
I? ncste conicxro quc nos surgc. cm 11307 uma Mci~riiria sohrc a salga <strong>da</strong><br />
snrdinlia. csçriia pelo puiihci dc CIcnienie Ferrcira Franqi. juiz dc Torii dri ci<strong>da</strong>de<br />
dc Aveiro eriire fiiiaic. dc 1799 e firinis rili. 1 80Sfi2 c ii-iscrid;~ nos li~rcis dc Registo<br />
<strong>da</strong> Ç5iiiar;i. Adverte que se irata dc uni ~~:lriPrnrlr>~irfin ri snl,qa dc~ s~iidirilrci c.i-rrrtícfo<br />
&,v ~~zelhorr,~ o~-igfr~l~i~ ~.~ft-~ir1g~'iro~,<br />
e171 pnr'ric111~1 I- LIO CJCI G~iliza», e que j fi teria<br />
sicln piihlicado pcla Iriiprcnsri 1ICgis. cri1 I? dc Maio de 1802. A inem6ria. sintttiça<br />
c cxrrcrn:imente pcdnpci~ic;~. dividi<strong>da</strong> etii I7 partes. 6 uiii manual pritico,<br />
com ol7jjcciivrii bc~n precisos: aproveitar LI s:irdinhn. riniin~,cn:í-l:i sem se corrompcr.<br />
ohicr iizeitc para v&-ia.; nplic:tqfics. (usado ria ilurninciç50 e corircrvnc3o <strong>da</strong><br />
m:ideira dos p:~llicircis)~)-l, explicar. passa ri p:isso. lo<strong>da</strong> n inetodologiti. dcsdc o<br />
rn:itcn:il até 30s pr(~dtl~~)~ rit~iii~ (ver AIICXO).<br />
Oliservaridn cis divci-sos Iiaiso.: c icn<strong>da</strong> ccimn ciricn~açiio a con~panic;ãri<br />
qiic o galego D. Jrisli. Comide fez eiiti-c o Merodo galego c o crita!30rG. veril'iciimos<br />
quc ri juiz de forli estti a sc~uir o metodo <strong>da</strong> xtirdinha empr prensa<strong>da</strong>» cni:il5,<br />
mécodu Ir5 muirri iritinduzido na Gnlit:~. cornci jfí alii-inimos. rrins que ele ideiitif'ici~u.<br />
porque vulgarirado. ccirníi sendo local.<br />
O Método aprcscnt:ido 6 purariicnte icci-iico c ar~iculn-sir com um auzro<br />
kxio dn su:i a~ltoriii dc ~ LIC livcrnos cnriIiccimeiii~i alr.;ivSs dti pu'blicagáci na reviita<br />
c(gç. Trata-se dc um :i ouir:i ~4f~i?irii-iu<br />
(ir, ~~~~~~~~~~~~~~. dc 1 I de Agosto dc lS03. mas cm que abordn ain<strong>da</strong> mEiodos de<br />
a~>rcivcir;irnenro de ctixovns. atun.;. ~rir\~irins, pesszi<strong>da</strong>.;. etc. O objccti\rri cra.<br />
igualrnciite. n vul~:irizzic;Zci do xisterii;~ c inseria-se ilum pliii~li de difus5o do<br />
riidloclri riz l'isc:kIiznq,io cla corrtrpçãci cln sardinha. atr:iviFs 63s CG~nrir:is rsutn;(> c11 idmio ~ t 7,/ii:~r 1<br />
c~*~c',ll~ji~r?l.>>. Com clkiio, desde I XU9 que sti iiorncia um «/~ispcc-rnr- (J I-'i.~ccil cin<br />
J J ~ ~ d~ I ~ E.vpiirlrri I nrt: ii cos!ri e cirrins cli. S. .Jrfciriio>,. cviti~nclci o mau fabrico c a<br />
~rro1-~-1rlir6nl> <strong>da</strong> sarclirll~i~h('.<br />
Em I X I-!. nu b:ilançu pJs Env:t\ócs. coti~o quc ri ctinfirrntir a nossa pcrs-<br />
stihrc. cis ~~IY*I:FCIS m\-(~l.qn.r<br />
pecriva. dc riri1 rcfrirqo cla salyn pnr c:irCrici;i do pescado iradiciSCI I»('~.<br />
Q rriodcln cai:il5o desenvnlveu-sc dc i:iI Ferni:i qitc. eiii 1811. esiirn:i-se<br />
piiru o Iz~ir3doui-o. pcrto dc 100 1':il-iric;is. saindo cei-c:i dc 1 000 pipas dc azei tcbK.<br />
S:tl.ie-se que o Iluxo i: rclluso dn aciividridc piscaiciriri. por flutuaç5o dos<br />
recursos diip
pela Alfandegri de Aveiro entrava pescado. sardinha. polvo <strong>da</strong> Galiznh''. iglialmente<br />
saía sardinha rtemprcirsa<strong>da</strong>». Os .ntereçses coinerciaís çrcsccntcs diravani<br />
o mercado -os rumos <strong>da</strong> distribuiqãn. As dircciri7cs toma<strong>da</strong>s pela Venação dc<br />
Aveirn. em 1783. no sentidn de limirar a saí<strong>da</strong> de pescado7". juntou-se igual<br />
exigência <strong>da</strong> Cânzani do Porro. enr 17S4. quando MijouIle quis instalar outra<br />
salga na Foz. indícios dc que ao cripitalista e a outros quc sc tivcsscin cnvcilvidu<br />
no iicyicici. c qiie de nioniei~lci igncir:irnos. interessava alinpir mercados vastos.<br />
ignorando a tradiç50 <strong>da</strong> prioridridc de nbasiccimciiiii local. conlrih~iindo para a<br />
carcsti;~ cIc pcscii<strong>da</strong> de quc se l3lri.<br />
Assitn, tcnhsirenios esinlieleces. relatii~aincntc aci conjurito de aspccios<br />
enuiiciridos. uma cronologia que sentir5. esscncialrncriie, de ponio dc prirti<strong>da</strong>. a<br />
rcvcr cni tral-ialhos riirtiroi:<br />
1 ." - 175 1 ii 1770 - irihriilar;3ci de nrivas tecnologias de pesca. as artes<br />
nova< com icdes de ~iiaior aIcance:<br />
7." - 1 77 I ii rncadoi <strong>da</strong> deci<strong>da</strong> de XC) - o interesse pelo rnnnnricial coI11iJo<br />
c deixiido. v5riris vczes. ira praia. e orgiiriixado por crtpiiais cstran-<br />
geirrih num processo qiic al:irg:i ar; redes comerciais, (ao ponto de Te<br />
trilar de um pi-qjeçto dc criniunicaçào. rici longo d:i costa. desdc o<br />
Purto alC Mira, c com o interior <strong>da</strong> coiiiurca de Avci rc - R canal do<br />
francês). einbora pareça ler envolvido oums inieresses. de oriseiii social<br />
rlivcrsa. miiu;indo inesma 3s receitas dc v5rias cas;ii; scnhciriris (veja-se<br />
;i C353 <strong>da</strong>s Raiilhas);<br />
3." - 1 TS9 c111 diante - uri-ia conjuntur;i in~crnacional. de iliterrupç5o <strong>da</strong><br />
Tipayilo pi-ivilegiadn <strong>da</strong> Inglaterra aos bancos <strong>da</strong> pcsca. de dificul<strong>da</strong>-<br />
des coniuniurais <strong>da</strong> cçrinrimi:i portugucsa. com um:i subi<strong>da</strong> dc prcqcic.<br />
quc .cc iicelcrri n:is [nvasocs. :ipudiza a pci-linCncin de Lima divulgaqao<br />
do método alrnvi..; dn proprtzanderir dc noriiiiis a adopt:ir pelas<br />
G;irn;iri~s - vigil,?ilcia aperta<strong>da</strong> rio apraveil;imcnto <strong>da</strong> sardinha para a<br />
-.stJccii- c, 171 , ~~)I-I?~cI C/C J I ~ c ' c ~ ~ I(>> ~ ~ c. I
ANEXO<br />
12c~isre do Metliodri para a salga <strong>da</strong> 7:irdinha do tirir sc~uirifc<br />
Metliodo para 3 saly <strong>da</strong> sardinha cxti-aliido dos rnilhores origii~ais<br />
~~11':ln~~irori.<br />
c em ptit-ticulni- du <strong>da</strong> G~illiza:<br />
I - DR 13nc113. OU crn1iarcaçí10 se condus a sardit11i:i em ccslos ou canastras<br />
P:IS:I 0 iirtii:17~ni, qttc pcs comtriodi<strong>da</strong>de ficiirá junto 5 tulha de sal nondc deverá<br />
1i:ivrr Iiurri cisliaco crripcdradci, e seco. a que chamrio ~iilgadciru. ou lli~ar. Neste<br />
sc Innp a .i;zrdinlia, e sobi-c ca<strong>da</strong> <strong>da</strong>us ciu ircs sesios delln huma ti~cdidu sui'ecreritc.<br />
dc s;il teni Iic~pariliol cqpiicn;i de saI). por excnililo stihrc cnd:i cania<strong>da</strong> de<br />
saz-dinl-ia :iitur:i dc lii~~ii dcdo de -1: feilo is~u se rcvolverlí a riiesmii sardinhii<br />
ilei;t;i~idri-~r.llif. c1 si11 sios ~wnlisdos. c assim salga<strong>da</strong> sç ira pondo cin brirriciis. ou<br />
pip;i\. :\onde se ira resal_enircltr:<br />
2 - crn o di:i seguiiitc. depciis dc salg;idn ellii se iiidii-ciiarii I-icrn 1131;<br />
vai.illi:is fi(>ridc ~s~ivcr, e se cubrir:i de saI dc 111odo qiic lique bem respal<strong>da</strong><strong>da</strong> c<br />
ri rru tnarl:i:<br />
3 - cni n teiiipo de Vc1.5o sciitlo ;i v;irdinlia 2r:iiide p;issados quinze diiis<br />
dc snlglidri. \c cicvci.5 Irahalh:ir: e sendo pequciia LI n~cdinnn depois de des ou<br />
(1117~3 dia
huma extremi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> rncsiiia rio fulcro. e :i outra ficandci suspenqti tendo em<br />
baixo hiirna concliri. com 51.135 cordris para ciil.regai+ c coiiiprimir n sardinliii.<br />
Dcixar-sctia por hiim poucci iissini carrega<strong>da</strong> :i barr:~ tn;is Irigci depois sclhe<br />
aplicarri extrenii<strong>da</strong>dc Iitiiiiri pcdra: hn\ endo portSrii cuid:ido que a superticie <strong>da</strong><br />
sardinha. por Iiaixo <strong>da</strong> ditri hnrra sc crinçcrvc scnrpre bem plana digo C coriipritnir<br />
n snrdirihx. Isro qucr cxplicar ai irnprenq~rs para :i sarditihn cll:ih ~cm de :il~n<br />
ires e rnciri para quatro pcs. e tem Liiiin:~ h:irrri qiic foi-inii hurna expccie dc :iluvarica<br />
iia cslrirnid:idc <strong>da</strong> qti;il se suzpcride liuma raboli çr~irr cordinlins ti t~~a~teira<br />
de hurnzi ccincli;~ rlc hnIariçn para coniprimir n sartlinlin: a qua1 çcinclrn se vai<br />
carregrindo corii pcsos suf.'ecicnrcs. ;i rncdi<strong>da</strong> que LI s;irdiiili:i .;e caiiiprinic:<br />
1 0 - deix;irq-se-li;i por Iiunr pouco nssinr cnrrcgndn a barra. nixs logo<br />
clepois sc It~e aplicara a exircmi<strong>da</strong>di' Iiunia pedra havendo porei11 cui<strong>da</strong>dci q uc a<br />
superí'icie <strong>da</strong> sardinha por baixo <strong>da</strong> dita barra se concci-vc semprc hcm plnnn e<br />
igual e111 to<strong>da</strong> n c~rcuii~ièrciici:i;<br />
I 1 - deixar-scha wsi ni carrega<strong>da</strong> con~ liumri só pcclr;i por tcriipo de sinco<br />
ou scis horas. depais se Ilie qjunlri m;iis outr;i: c passado t3ustantc renipci se lhe<br />
ajuntar6 terceirri seiido neçcssario. c pnreccildo convctiicnre. i: ~cgur~dr i :I qual i-<br />
<strong>da</strong>de d:t s:rrcIinli:l ICir praiide, piquena ou mcdicicrc;<br />
17 - o ccinlicçimciiln dc teiiipri crri que pcidc l'ic:ir assini imprcnt;:iclri LI<br />
s;ircfinli;i se i-c~ula a dia ou dia c meio seg~iiidii ii siia quali<strong>da</strong>de e grriridczn:<br />
então sc dcscai-rrp:i a barra tira-se r> c~picliiid~~r. OLI hti<strong>da</strong> fri!çr> c continti:icc a<br />
estivar(?lerti aqucFa Iiiin-icii a16 que !?que sufecicnle c1iei:i. dip. ~ul'L.cicii~eiiicnlc<br />
chcia dc ri~ancii-ri que a sardinha exccd:~ ctirnci d;i prirncii-a vci: nsimn drl liarrica:<br />
13 - clieiri :isirti scguri<strong>da</strong> ves ri barrica novrimenie sc lhe ascriiii ri cçpiclia-<br />
dor. c u taco. e sc carrega n harr:i Liido <strong>da</strong> rncsrnii rorma que <strong>da</strong> prirneir:~ vca<br />
cnrre_oniido ri dcpois com a pedi-a. c cni tcmpo comlictcnte com o pem gr:iiidc<br />
sendo ncccssarici. tudo tia IÒrtna rei'cridn:<br />
I4 - cm o oiitro di;~ o~i depois de dia e incio segundo se cnnlrece rliie clla<br />
pode cstar cornyisinii<strong>da</strong> sc itirnu 3 repetir 3 mesma r\pcr.at;ão tir;iiido :i l~rirrii<br />
cnchciido n harricn iiovnnwiite de s:irtlinha riiC que cxccdn asiina <strong>da</strong> sttii RI~IITH<br />
mas n3ri tnntri cciirirr <strong>da</strong> piiiiicirri neiii segun<strong>da</strong> ves. pois cntzo custaria iiiuito<br />
Ilc:ir 3 bnrricn eiil tei-iiicis dc sofrer e t'undo c sc podci- iapiii-:<br />
1 5 - depois cZc cnrrcpd:l a Ixirra ctinforiiic n priiiicirii i: scgiiri<strong>da</strong> vrs çcii~i<br />
3 caut~lii<br />
Jc ficar :i harrica cri1 terinos de se rnp:ir. cnl5o se dewiii-rega a hnrra na<br />
liirma dirn. e se t:ipard a han-ica. cohritido primciranicnle a sardiiilia com lium<br />
papel (cfii Iiespiirihol cslrriso(?)). nnics que se Ilie aplique n fuildo;<br />
I fi - rei t:is to<strong>da</strong>s estas operaçõens na fornia quc vIiO cxplicad:is. a sardinl~u<br />
ficar2 compriinidn e unid~i em hum lodo; c p:ii.;i q~ic as bnrricas acabein de<br />
escorrcr hcni ri olcn (erii licspanlial sliin). seria Iioi11 quc depois de tap:ici:i çc<br />
ctinccrvacctii Iiunn ou dois dias iio I;i$rir com n cautcllii dc \i: Ilicc IDZC~C~II 110<br />
t'trndo :ilgiini ciri t'iiios parti o cscrirrcr c se aprcivci~rii- u itzcsrnti:<br />
17 - o cíleri que por csi~s<br />
opçsaçuens escorrer prii-ti o tunqiic. ou lagar será<br />
i.ecebir!ci cm huiun pipa scm o fundo rlc sima. 3 qual scr6 eiiterradn debaixo <strong>da</strong>
ica do diro tanqtrc tetido Iiuni espiclin [~ri fundo para <strong>da</strong>r .;riliidri a :i:oa , e ricai-<br />
o ulct~. ri .r~iinl çe passari1 para otiiriis pip:is Iimps a li111 tle se clnrcur. Esre olcti<br />
011 azcjtc te171 os iiiesinos uzos quc o de peixc ou dc balca; .;erve pura os<br />
coriieiros. surrridores. e p.it;i it gente se ? para ;i gcntc pcihre sc alumiar. Trastes<br />
rrecess:iri e diius. O +iuis clc 1Cirri de Avciro. Clei~ieritc Fcrreirri Fran.3. Lisboa,<br />
ria sépia of'licina típo~rizficn. Com licença de Sua Aliezn Rcai.<br />
NOTAS<br />
r Ti':iti:illiri clfihiii:iilr> nti iinhito do Prujccio 1'CSI IECIl-IISI IOH/OS: T.:sriuiiir:is xtScio-ccondrnicas e<br />
i r~tli~s~ri;~li/aq:~i~ TIO NUKLC de l ~ ~ (~?cs. r XIX-XS) ~ i ~ ~ ~ ~ ~<br />
*',- I'ixif~?;snrri r\ituiti;ir <strong>da</strong> T;:iciiliI:idC dc 1.ctinr <strong>da</strong> t!niuçrsid;rdc ilii Pcii~ici c iiitrnlirci ilri Inztir~ito rlr<br />
I IistOri;~ Moílc1.11a d:i 11113111:1 lJmivcr~id:itie IH5lLlI'L<br />
*';* Ahrt~i:iiiir:i~ iitili~.:i<strong>da</strong>~: ,\A - Altanclcp:i .:IZ. I OW - A ~vIII~;~~~<br />
~,o/~rc, (13 pr,s~~~~ri(~.v<br />
(10 /IrirG(~
10. Ern 17h7. iirn pc~c~dor do 1ug;ii. dc Purdcllin.;. tI:i ire~licsin d;i Miiirosn. pcde clçmCnciii a cl-rci.<br />
:iit.:ivC-\ rlri ilesctnlinrpo drc .~~-I-II-II 11ti ~+~II~,~I~!IP;I-~<br />
.Io,Y(: .Jri,i-4 F~rrt,iro d~ Ci~rriia P<br />
Soiisrr. NADA>,. X\.eirri. v. 6. 1 g40. p. 17s.<br />
70. REZENDE. Pc. João Vicir;i - Mriitojirntiri ri(/ G~rfiirrliíi .... r~.s:. pp. 195- 1%. Vei- iarnh6ni. soh1-e :i<br />
diversid:irit tlc dcsririns: C-AÇI-1IXI. Dr. .4mlidcu Euiípcdcs - 0 s illitri,ri~. (I rriur r LI Rirr.<br />
Esi:ii.rc~n. E.;i:iritc Ediio~i. 198X, pp. lh-71.<br />
21, BIilTO. K:iqut.[ Sueii,ci iIc - Pollic.it-ri.< rir :I.iirri. 2.' rrl., 1-islio:i. Ccnm dt Estudos Geogrfificos.<br />
I 'IH I. p. 3 1 c wgc.. cni rluc i,e[Ci.e :I pre5rnr;:i d:i pu]?iil;iq;lci ]iisc:iiiiri;i ;ilien:!.s nn.; nieses de pesca,<br />
pclo mcnos ar6 I X72.<br />
72, CR A VTDÀ~J. riIm:~nds DCIF~K~O - A IX)/JI'I(~(-L~~~ c ri ]~ni-oririic,ritri ri(; GG,rii,lirr~r r,yFlzr.\e r ei*rilirç.rio).<br />
Ciiiiiilir.:i. Criitii>>;iii C'oiir.dcii:~rlrii~a iIn Repi:iri Cenrr-0. t 992. p. h7 e scgc.<br />
23, C/: C:O~?RE~A. :\~i[(jniti -A ~rr,(.(ir~ itos , >~~,VL~~I~~~I,Z~.V [ir 11lt(iw IMI Co,ito /!/I CIIOCII.~~.~~, ~~ADAP.<br />
.4vcirii. v. 3.3. 1967. p. E; sc~s.. quc cxplic:i :i urjgctrl rlci p~ivriachi n:i lix:ir;.'io ciirij~iiiia dc pcsc:idorch.<br />
prnimcnicritcs dc lttinvo c A!g:ii-ve. t';izcndo vi<strong>da</strong> ?;cp:ir:id:i ctiril c.ci.~tuiiic.: diversris c<br />
i-ivnlirlrirle~ acenr uadm Víl. ain<strong>da</strong> CRIIZ. M:iri:i .4Ilrc<strong>da</strong> - I'r~sccr c pr.i,r.rrilore.r elii ,S~si~iiliro.<br />
I-i~1iii.i. 19hh. c:ip. h: i-riei'r :i Ir:iiisyri>iaii dr ILíciiiçn.;. ttnrlicinii;ilrnenrr. ccirihecicl:i.; pcii- <strong>da</strong>quçlas Fcnics. alrovks <strong>da</strong><br />
iecnril(i~i:i iizi1ir:irl:i na Iiehc:!, iin A1g:i~r: Fusew. Qii:irreii-:i. I3ti.o. Allwfcirn c IAinnx c 011i51i: c<br />
~C~lwiir II:I c r/(, ti-rrho!lrfi. ,;I iii?rrrr.i i-r~prirrlrrtl,~ r r/ir.i.!-tCri rlri (rirtirhrrn. coni u-<br />
iiicafUn nprcsckit;irla nii *tSinipri.;ici rte Antrnpolcisí:i bi:ii.iíici.:i - (;Al,IC'TA. I3 RI:E:..\'CONTI
3 3. V(/. SANE% RECiUA RT. Dnii Antonio - Ilicriniicirio fJisrr~i.irui 11.e 1n.v Ai.i(.s rlt, pe.v:r.r.ri ~icrciutir~l.<br />
!<strong>da</strong>tiriti. 5linisiciio de Api'icul1ur:i. Pe?;c:i ?. Alirncnialinii, 1988. v. I. p. 39 1 cxcrnplific:~ ctim casos<br />
criiicrcinr. na Xridnlii~i:~ c. cspci:ilnicii I .~7uriclo. p:?:. 11 I.<br />
3K. LOl7O. Ciirihlanlino IA:iccrcl:t - :l#c,riirji.iri .icihri- n r!rrridiric.ir: rins- fiinvr.rrrrn.r eiir Prir;irp,rl. in<br />
~:i h:acinn;~l. I RtiS. p. Id5. qiic rld'cridc nuii.:i ~>liiiiirici: ucrx nrrc'i. (>I/P/IA f!iv;rilr .wtr(it~ os, ~~I~/.~~II'II#~~II?P t;rfhiir. t- ~ I I ~ I I ~ ~ I J ~<br />
l~lr II~II-I. 41~ I000 aii~rt-f~.$- tcrrci, ( ~I!>I~IICI~I(/ t',Hcir:~11~"1.32.<br />
.r?. T). Jí3SEI: C'OIINlDl: - kIc,riir>ri~i sr>liiu. Izt pc.~i~ri I~J drr ;t;~,rrii=(r ~I-LIJI~-~,,>-{I. tn -ACI:IS do C~il6quio S:\ I>S Graçz dt Ernogmfia<br />
M:ii.iiii~i;i Tccnnliici:~ c Ijconri1iii:ir. Prívii;i &i. \f:iixitii. 1 VX5, pp. 1 CiS- I i)h.<br />
45. .\I:):\. SX. .\vt-ini. n." 313. I-. 12v.<br />
36. ANTT - (-tli-t'c.~p~irirlCiici;i rltis Stiixc~ clc For;i. iii:i~o 367. I.ctr:i A-Avcirti.<br />
47. An!\.SN.E-. 314. 1. lll5\.:1 II17.cinc. IrlIlnit777,<br />
4#. RPbl I> - Itc~.. T>;I~I;I I Of23). Vff, AMORIM. lyc.~lire~ LI^ - .+I!,~IIII,v /~I-IJ~>~~~III~IS /~i.vr/ir;c~>.+ si ~~rpcito<br />
[!(I I~t1rt~i1111~~ ilc 1111rwi:. Iispiiil~~>, 1 'AS(). p..??-?4: c711 I S? I cti~ SCSS~O d x CL>IPS* ~ v inCsiii0<br />
1'clli.n hiyriitlls. iclciiihinu :L si~i Muicmiirin ~riliril :i :~L?cnui,:r diiii? c:in;il cnirc Pnstci c Ov;ir.<br />
49. Ahlti - I .R. 11.' (1.5.<br />
50, f3?Vi/\ - s/ ll!<br />
5 I . AY1-r - o\:\. f~." XO?,<br />
52. i\iiri:liii tlc Olii.i.ii-:i r.cslioiisnbili?:t :I pci<strong>da</strong> dc piniesi;;lo pcln E>~:iili~ piii.tlip~C.~. m:ii!. iriirt-cxsudo<br />
ii:i xiid:~ iIc k-iiiliii. ~x'iinitiiidn n iiivirùo do wixc ;:itegu OI.IVIllliA. Aiiri.Iin dc - f3V-51) 1 .<br />
55. Itl~YEVT13ES. F~iiiciscii ila Fniiscca - R~iiiilitis (Iih 1-1:XNSON. Cnrl A. - IYc~iioiiiiri t- .T~i~.ictlrtrk- riri Prir;:~,vlil<br />
- A.TJ>~~.II~.V
DA Pl3'CA S21iLGA 1I:i -7.4 RDINHA<br />
JJrrri-rrcti. lrílZX-17fl3. Lislioii, D.Quixotc. 1986. p. 723. nci-esceiilo niiidn oiitror factores
PORTO CENTROS PISCA?'~Í>RIT)S
REDE D1: PI
A INDWSTRIA CEMPELEIRA PORTUENSE<br />
ENTRE 1750 E 1852<br />
OFICINAS. FÁBRJCAS E MANUFACTURAS<br />
A produqat~ dc chapbus constifuiu uma <strong>da</strong>s indúsirias' mais anri_ras c ira diciciiiais <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de do Porto. csicndendo-se desde pelo mcnos os meados do<br />
seculo XI V a~é h cl6cad:i dc 1940. O seu pcn'odn dc aliopeu c tnnior iinportzincia<br />
dccorrcu critrc a dCcri<strong>da</strong> de 1790 e ;I dc 1910. rendo esta indústria ocupado. em<br />
dois tiioiilcntos distintos dcsse período. uni dos prirnciros Iugares no ratiking <strong>da</strong>s<br />
indústrias portuetrres. Atendendo ?I iustidãn icitiporal cm que ticcorreii u nua ncçao<br />
decidimos Iiniitar o nosso cxtudo ao periodo entrc 1750 c 1852. procur:indo<br />
anzilisnr e carriçterixar a evolitç,io deut:i indtlqtria aficinal e iiianufaçtureirrt dcsdc<br />
o iiiicio <strong>da</strong> psoduçao dç chaphus de lkliro de pêlo (qiic prissarcmos :L designar por<br />
Ç~RP~LIS finos). verifica<strong>da</strong> iio período pomhiilino, ai2 U strn inec;m.uiizaçiu que teve<br />
lugar apenas na segun<strong>da</strong> rnci;icle dri s6culo XIX. 3 partir dc IS6h. Procurnriios<br />
coiihccer mais dc pcrio a reali<strong>da</strong>de empresari:il chapcleira através <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong>de<br />
<strong>da</strong>s cnrpresris c ernpres5rios de ent;iri. desven<strong>da</strong>r as origens geográficris e ~iroi'is-<br />
sionais desses ernprcsários, os capitais envolvidos ncssas cnipresas, os condicioniilistlios<br />
CJUC presidiram h sua çii:içiÍo. exis~Encia c cxtiriç50. beiii como nl~uns<br />
elcnlcntes sobre os ch;ipéus prr~duzidos. as instalncfies e ~ccnologia utiliza<strong>da</strong>s.<br />
Ar> Ir)ngr~ di~ licriodo entrc 1750 e 1 R57 regista-se, nas Iòntes consultri<strong>da</strong>s,<br />
urna iiotórin irnprecisán dc vocahuIririo. Dc início. os tern-içis somhreireiro c<br />
chapeleiro desi_nn;ivam qusisc indistínrrirncnte os fabricantes dc chripcus, einhora<br />
corrio ctiapcleiros fossem rnrnbérn conhecidos veiidedorcs de cií:ipCus. Mas<br />
outros coinercianles çonio cis sirgueiros e nlé mei-cadorcs de capcl:i podia111<br />
vcirder esia ~nercadoria. o quc deii :ixo a vsrias rnaniícstaçõcs de conflituosid:ide<br />
entre todos estes inlcrvcniclitcs. Mais tarde. a partir de finais tio sCculo XVIII. o<br />
rerrnci sornhrcirejrn passou n designar apenas tis produtores de chapéus grossos.<br />
ao passo que era111 conhecidos por nicsircs fa!il-icantcs de chapéus finos os cIiii-<br />
pelciros que produ;liam csscs iiovos chapéus. A partir do início <strong>da</strong> dCcri<strong>da</strong> de I S20.<br />
n ~cr~nti cliapeleiro pnssoii a designar os sssrilariudos na produçào de chopt?us<br />
finos c n partir de 1832-33 esses assalarindos, os rncstrcs - pí-opricrfirios <strong>da</strong>s<br />
fAhriciis dc çIiapCus Sinos e tanibem os que ate entno crlini conhcçidos por<br />
F;ibricantes de cl-iapéus de ptia de sc<strong>da</strong>.<br />
Tanihém cil'içina e f'fibrica eram termos vagos e imprecisos qiie se conl'rrn-<br />
diani iio i,ocribulririo quoíidi:ino. utilizando-se aiii<strong>da</strong> por vczes cenici siil0ninio<br />
do local de produçàn o lctrno Iahoratorio. Enquarito a oficina era considera<strong>da</strong><br />
conio a casa onde .;c irzfbalhtiva qualquer artc mecsnico. a fihrica cni vi>;i:i cnino<br />
n ciisa ondc se trabalhavam e fabricavam. pur exemplo, clinp6us. Apesar desta<br />
seniclhanyri. (i conceito dc oficina incluia urna duali<strong>da</strong>de: podia dizer apenas<br />
respeilo n um quai-to ou ao piso terreo ocupado pela activi<strong>da</strong>de profissional dc<br />
um rncsire c seus assalaria<strong>da</strong>s ou podia referir-se a uina <strong>da</strong>s varias divisòcs de
uma i3l7rica. O prhpi-io rernio rnun~ifitctura. aIiSin de outrnl; significados, iinlia<br />
tarnhém ri dc fibriça nu oficina de rirrel'rictos. por cxemplo. chtipéus. Tsso levava<br />
a quc ~ilguns autoi-cq utiliznsscm 0 temo fihrica para designar um estabcIcciinento<br />
industrial de maior dimensão do que a ol?cin:i. enquanto para cruiros n5o<br />
era tiri cssencia <strong>da</strong>s fibricas o est:iheleçcrem-sc eiii gnindc. rcservandn paro ;is<br />
ffibricns cin ponto gr;iiide a cliissificaç5o dc inaniif'riçriiras. A prdpria Junta JCF<br />
Comércio. 30 crinceder alvzir5 de l'5hric;i ri pequcrias rificiraas com n oejectivo de<br />
3s lil-ierirrr <strong>da</strong>s suj~il;Gcs aos Jtrizci dos CJflcios. :?j~fd;lvil i cf SE c'u~~I'PI-~~ PIII ~II(JJII;(IS; 01t LI F~lhriçcr »HcI~ P//PS SL'<br />
~~I:P~II CIC pelo.^ d~ LLPL~~., C~nirol; &<br />
qrrr tiirlri h(, n nie,siiiirob3.<br />
ri(~ise c!~uiriar Ojf7cirln por<br />
sti 17àci n Qffirino or~ck<br />
.Apesar desta inYnrn~:için, :i posiq5o proleccionisia d:i J~~rlta do Comércio<br />
liia~ircvc-sc. pelo que ri tiinici <strong>da</strong> diScrcncinç5o pasl;nii :I ser co1oc:i<strong>da</strong> iia cxisrGncia<br />
ali risci dn di\?isao tknica do trahallio c n:i conceriuaçiío <strong>da</strong>s \*irias fases <strong>da</strong><br />
psoduq3n no mesri~ci cdiíício. A pnriir dessa rcalid;ide. nn c;i.;ri <strong>da</strong> cl-lapclaria.<br />
~iodcmos estahclccer a seyuiiiic disiinçso:<br />
Qfir.i)?ri ein o e.srnheler-iitrrriro rwz rjrr~ n ii~estl-c., .ro:irilro nlt co~,<br />
alg~tr~ T nssnl~i-icrd~).~ (pnr cst.riiplo I. 2. 3 OLI 4 n firioir air crl>r.rwrlkc>s],<br />
f~l hi-icrii.rr iii~iri rlr rr r-~iiiittrclt~ iiic~r7~acior-ici rro caso r.lrnpc;tls r.ri.crn.s P<br />
priricct ori<br />
ilirtiv rrii-dc dc srrfn). i.e,qisrrrnrh-se ircssc e.~t~ilielecirnt=rir»<br />
~ic~iiliiii~ia dii>i.wk (li) rrciilmllio. i.~r~nior~rln-rt deplis no piíhliro: pori.i.so<br />
~ OCS~II~O.~ (I ~Ie.~i,yiiti-I~i pnr ?jlciirri-lojlr. ~irqii~iiirr~ fhhi-ira erri,<br />
crir i-e~i-(r, iiiri csrcihel~ciiiz~rir~ oirii~r (~iii nilrnri-c~ c i nnssalai-inhs ~ e<br />
prcidt~cáo) eiir qrre sc i.erifirni-o irrrin dii.i,rGn ck. rcrr~fns: .Te ,fn.~se<br />
lrinir Jcihl-ircr cle pt,ytr~iw dirir~~~?sc% ro<strong>da</strong> q/ic.fril r.r(>ciiriiiuli iiirirf iiits<br />
I;.S .~~~7r/o, por c~,ve117]?/(1, ci~rcl~rdo r, ji/ii,\ ICI, c~pt-opriad{~ r- &r.,<br />
eftqiinirro rias rle rirciini- ~lirric~irsfin i~írfo,~ rr~ihnlharlr~r-P.S c.~ec1riui+o17i<br />
n iiiesr~ici c~ctii-iciud~~, ~~riti~il~crl~~;~~~~~~<br />
IICIS opet-r~fGc.s r l ,f~ilo ~ e<br />
uprnpriog~~~rl, ~ I ( P rcc11~:~1 i-m?~ err I lo~[ii,\~ d{fci-e11<br />
por<br />
~c~risns~] qrie c.~,r-r-espnridinir~ ccrdn rjili n uinn ?ficíiia. Coriio IIILIJ~II- ,fi-rcriii.rr.s ptiriei~ros cl~i.v.srfIcrir- 03 dirrrs iirnioi.~.~ rrnicltrci'r.~ {>r-{)dttrnr-os,<br />
li jiihi-icn ~ le .JriGo I'edi-(i de Oliiar irei /,r)/>e.s qit~ eilr 1 799. scxtrnrlo<br />
o outo clp i*isroriri riifiio i-t~rrli:ctdo, riiij~rr,qcri~rr, .v(; ilo sei1 ecfifjr.io cin<br />
rrrn do Sol, 54 Itrirrreirr r. irnr riiirrier.~) i$irl~ft~r~iiin~trlrl
As Gbricas. ate 1834. podiam dividir-se em p:irticuInres e reais ou privite-<br />
..- ~iii<strong>da</strong>h. As primciriis n5o gozavam de qualquer iicnçán lic;cal relativa àç materias-<br />
-~ri mas i rnporta<strong>da</strong>s enquanto as segun<strong>da</strong>s desl'rui avarn desse privile~lo conce-<br />
dido pelo rilvrirlí dc 75 de Junho de 1773 e renovado por legislaçrlo posterior.<br />
A existência desta si tunç5a deu oi-igeni a sucesçivos pedidos por pxtc dc proprie-<br />
t;ísins rlc ffihrfcris particulares que procuraram :ilcuilr;ar <strong>da</strong> Junta de Cotnkrcio<br />
csiii rcg~ilia. pussiindo ntis casos dc defcrimcntri (qiiasc ~ncloq no que diz respci~o<br />
5 ci<strong>da</strong>clc do Porto) LI fazer parte <strong>da</strong> cateporia <strong>da</strong>s i'fibriças rcais ou pri\.ilc~ia<strong>da</strong>ç o<br />
que lios permite dispor dc inlòrmacões ol'iciriis sobre as inesrnas. A pariir de<br />
1 834 c :i~ii 1857 :i pequenez do5 estabelecimentos industriais de d~apelnria no<br />
Porto prrivocou rinvarneiite conhsBc) cri[re oi lernioi+ oricina c I'iihrim ri que deu<br />
origcni h quase total ausencia de idcn~ificaqrlri deslas EAbricas nas estalísiicas<br />
industriais de I X4S-46 e 1852. devido ao caracter oticiilal <strong>da</strong>s incsnias. com unia<br />
riiklia de 7 cipcriírioi pcir cmprcsa.<br />
I . A evriEução <strong>da</strong> indústria chapeIeira portuense<br />
Até niendos do século XVILI a produçZn dc cliapé~is rio Portu csa obra de<br />
r. indivíduos que faziam sornbreiros ou chapéus dc Ia, em geral<br />
de cor prcia. branca ou par<strong>da</strong> {<strong>da</strong>qui cni diante referidos como cliapéus grcissris).<br />
Esles i~rtifices - ~nercaclorcs. prissuidores dn crau de mestre nessa iirie. F~bi-iciivarn<br />
c vcndínm a sua produç5o em oiicin~is-loja? diqiersas pclas ruas <strong>da</strong> parte<br />
mais an~iga dii ci<strong>da</strong>de. iiáo sc verificando no Porto u seu armamento conio cm<br />
Lishoa e estavam .;u.ieiios 2 jtsriidiçari d:t resl-rectiva corporaçilo. Era uma produqã~<br />
em pecliicrra escala dcsiina<strong>da</strong> ao al~asiecirncn~~i do mercado conrtituído<br />
liela P O ~ L I I ~ L ~ <strong>da</strong> ~ : ci<strong>da</strong>de ~ O e zonas inais pr6ximas. j6 que outras rcgiões rio Norte<br />
como Brayri. Fcii-a. clc. Lamhém produziain estn classe de cliapéus. Graqas a<br />
siluaqãíi geogrfifica privilegiaila <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dc, exportavnm parte <strong>da</strong> sua produção<br />
parii r i Rr;isil que se çons~ituia corno tirii merc:ldn apetecível e de rrande<br />
iiripcir~?inci a. corno vercmcis.<br />
Na perfodn pcim\~alinn surscm em Portugal ris pririieirns f;ihricas conheçid:ls<br />
de cI-iapéuç linos. acuinulnrido u2gum:is destas empresas a prciduqão dc<br />
cliap2us grossos c entrelinos (uma varic<strong>da</strong>dc intern~edin). Esln nova classe de<br />
clinpéuc. eFii vcx dc lã, usava ctiiiio tna~cria-prima pelos dc çasrlir. lebre. coelho<br />
e. ninis tarde, outi-os iinimais na preparat;:~ do feltro. Tradiciriririlrncntc é apre-<br />
.;entad:i ctirno introduroi-ri crn Portugal dcst~t iiova classe de cliripéiis a Rcal<br />
FUbrica de ÇhapCus. situa<strong>da</strong> ira Quirit;l d:i Garamela crn Pombal. es~abeleci<strong>da</strong><br />
por Alvarií ds 74 de Março de 1759. eniborn aIgumai pra~rndtic:ts e alvarás de<br />
1677. I686 .e 169l). bcm corrio rilgui-is autores corrio Dumic Ribeiro de Macedo<br />
nos rcvcle~ii a tcn~aiiva <strong>da</strong> in~roclilçiio do rcu fabrico em Portuyal no niovimenio<br />
iiidusirializ:idcii- do Conde de Ericcira. tio século XVIl. Mas OS cI~ilp~?us finns<br />
usados crn Pnr~up:il ate meados do s6culo XVIIr coniiituarí~m a ser importados<br />
<strong>da</strong>s acliiriis Françli. Grá-Rrctmha. Alcrnanha. Países Baixos c tlklia. A seguir a<br />
cssa falirica de Pombal parece caber a lima fábrica do Porlo 21 primazia na<br />
produ.c;zío desta nova classe dc chlipéur. Trata-se <strong>da</strong> fábrica pertencenre. pelo<br />
illeiius deqdc I71i7. tl Ankínio JOSE Guimurãcs. tun<strong>da</strong><strong>da</strong> ;interiormente, eni <strong>da</strong>~a<br />
dcscunheci<strong>da</strong>. por seli pai Uumino_ns Francisco Guimarães que era n3 altura um<br />
dos mais ricoí homens de iiegócio do Porto. Coino estn I'5hrica rcccheu o seu
-<br />
.IO.SF; /i h~hk'10 MAL SEl?~IRA RAMA iJ.4<br />
rilvarií apen:is ern 25 de Juiilici dc 1773. tcni sido ignora<strong>da</strong> em l'rivor de outras<br />
cornti a dc Alexis etn ElvnsJ ou a de Mil Iier em Lisboa. Orri. embora a Fáhrica de<br />
Alexis icnha recehido a1vnr.í. <strong>da</strong>iado de 72 de Aposto dc 1769 e não de 31 de<br />
Outubro de 177 1 3. ri Ciihric:~ de Anrbnio .Tos& Guirnarses G mais antiga. pois já 15<br />
refercncindri eni 15 de Outubro dc i 367 no contrair) celebrado entre o mestre<br />
írlinc2s Guilherme Founiol (que nela trabalhara anteriormente antes dc ir trah:illiar<br />
para Pornb:il) e os Direciores dii Rcnl Fhbrica <strong>da</strong>s Scdns cnt3o adiiiinistrando<br />
a Real Fábriça de Chapéus de Pombal. A prdpriri Junia do Comt5rçi0, em<br />
informaçiio incluí<strong>da</strong> no processo de liçenciamcn~o <strong>da</strong> rAbricri dc Anrhnio JosC<br />
Guirnaràes, <strong>da</strong>sadn de 9 dc Março de 1773. atribui-llie cssc título 30 cIrrssIiic5-Ia<br />
ctinio «a niais antip escabcleci<strong>da</strong> neste Rcynon. A <strong>da</strong>ta <strong>da</strong> sua fun<strong>da</strong>çao iS uiiia<br />
inc6gnita quc iiindii permanece. bern comti a respectiva localizaq5ri.<br />
Gracns h acçáo protcccionisl:i <strong>da</strong> Junio do Comércio que proniulguu diversos<br />
diploi~ia< proibii~<strong>da</strong> :i iiilporinq5ti de chapéus Feininíiiris (Rcsoluçáo de 3 dc<br />
Maio de 1757) c iiiasculinos (Alvarií de 10 dc Dczcmhro dc 1770). ao mesmo<br />
iempo que proil-iiri a sai<strong>da</strong> <strong>da</strong>s peies nacioliais dc Ichre c coelho (A1v;ir;i dc 7 de<br />
Agosto de 1767) c isentava dc dirisitos de saí<strong>da</strong> os cliap~~is produzidos pelas<br />
i'áhricas dci rcino IAlv~ir5 dc 10 dc Dezembro de 1770) e dcpois tarnbkm de<br />
direitos dc crisi-ad:~ n:is all'5ndegas nacionais (Alviirfi de 22 de Outubro de 177 1 )<br />
ns rncrrnos chapeus. os f'ahricantes de çIinpEus rinos puderam ultrapassar as<br />
diliçul<strong>da</strong>dci senti<strong>da</strong>s até eiitão devido ;i iniport:iç3o de chapéus estrangeiros e,<br />
graças ao j3 referido AlvrirS de 25 de JunF~n de 1773. passararn ;i importar coin<br />
iscnc;;io de direito? ris madritis-primas e outros rnatei-iais necessiirios p:ir:l a sua<br />
1ahir;ic;rio.<br />
Por isso. a partir de 1773 c até ar) iilíçio do skulo XIX. rczistou-sc Liriia<br />
fase de expansuci. siircinrIo pre_oressivririicnte em 1,ishoa. Porto e outros centros<br />
do P3is \?Arias l'5bricus de chaliéus finos que vicr;im provocar dilicul<strong>da</strong>dc?; aos<br />
soinhrcirciros, pois ri cliciitcla url-i:ina de maior categoria social c posses prefcria<br />
os cliap6u~ dc pElo aos çhapeus Zrnrros. ficando os sonilii*eireiros rcduzidoq aos<br />
iiiei+cados riirais c <strong>da</strong>s pessoas itiiiis pohrcs .e 3 tradicional expciriat;rlo para ci<br />
Braail. PorCiii. iio início <strong>da</strong> séçiilo XLX. j5 alguns fiibricrintes dc chapéits finos,<br />
c01110 OS de Elvss. se encontravam em crise. devidri a conjunliira polirica c eçaricímicii.<br />
;igrav:i<strong>da</strong> pela irnposiçúo dc iiovos direitos a papai- pclos proprietlirios dc<br />
i'5trricah c pclii çoncorrtnciri deriva<strong>da</strong> d:i multil>licaç%o de produtores desta<br />
çiassc de chapéus. 0 s fabricantes do Penri. graç;is hs sri:is reI;icries privilegi;r<strong>da</strong>s<br />
com o rnerciido brnsiIeirhcs, n3o sofreram iatito esses eleitos negativos. nias as<br />
invusíies Ilrcinçesris c a Gucn.;i Pcninsiil;ir. 3 perca do exclusivo cciloni:iI c0111 O<br />
Brasil eni I ROR e o matado comcrçial com a Gr5-i3retalilia ena I X B O atingiran-i<br />
pioi'un<strong>da</strong>iiicnte a praduç5o de çlinpGus no privar esla iiidiisttia dc ~randc paste<br />
<strong>da</strong> su:~ m5o-de-ohru c dc :ilgiins cmprcsiirios. recriitados para o exercito, ao<br />
rncsiiio tempo que. temporririíimcnte. eram impedi<strong>da</strong>s :ic cxprirtagões para o<br />
Brasil por çarencia de ttaiisportes r: os ç1i:ipéiis ingleses passavam a penetrar,<br />
primcii.~ no mcrcacio brasileiro e dcpois nn prdpiLia Rcina. Assim, criirc filiais de<br />
I 807 c 18 13. vcrilicou-sc uma I'iise de depressao ncsta indiistria portuense lal<br />
CO~IO. SUCC~CLI coin os resinilics ptodutorc~ nacionais. Mas enquanto os fabricaiiLc.;<br />
dc outras regifies se queixav:ini dc falia dc cxtrncçrio <strong>da</strong> sua prciduçãci. OS<br />
i'sibricrintes do Posto apcnris se I:iii-icn~avnrn. no mapa de flibricas dc 18 12 e no<br />
Mnpo Gcr.cil 1C~rarisrir.n de Jn~é Acúrsio <strong>da</strong>s Ncvcs (rio caso do Porto refcridn :i<br />
I & 1 3). dri liiltn de rnrio-dc-cihra 1i:ihilitu<strong>da</strong>. Por isso, a rcçuperac5r1 industrial e
coirierciril <strong>da</strong> indUstrin cli~pclcir:~ do Portci vcril'icou-sc crrri-e 1 X I 1 e 1 S 1 3.<br />
roi-nrindo-;i :i finica industsia :i ccintinrriir ri .itt:i :111tiy3 c,Y~~:IcÇ~~c~ pjl;Ir;i r) I3r;isil. rias<br />
pnl;ivi-as Jti S~~crintendcnte d;i All'indcga do 130rto. Jntad:ii dc ?h dc Fe\fcsciro<br />
cs. Em 1570,<br />
algii n.; errilii.ca6rio.: dizi:ii~i-se n tr;ihitlllnr cor1 làriiic. iis ciicoriirnd;i~ recebi<strong>da</strong>s,<br />
por iererii nrrrnent:ido 34 ~li~iclrTcIíldeç Jc recel>irner110 dos WLIS credito.; 1icl:is<br />
expfirlayfics dkctun<strong>da</strong>.: ilas anos iin~crinre\. i? qiic tih ~~Iii~iivu cni decadencia.<br />
segurido 3 5 respccrivas dccl;trnqfies rio mapa dc fslsricas rcIiitivn :i ccec :iriri.<br />
A indcpciirli.nci:i hrasilcir-ii 1150 ronipcii o.: I:içoç comcrci:iiç dos produtores<br />
porliiciiscs e izncirin;iis com ri ncit3ri país rrias. pouco depois. :iIp de dcciiivii<br />
aconteceii<br />
h n~iidnnça d:i nicid:i, q~ic passoli n prcfki-ir ns clinp&ii!, rIe prln ou pcliiçio<br />
dc scdii. vcrificadii n pariir do itiiçio dewo ddcacIa dc 1830. vcici agrriv:is a ~uri<br />
sitnaçiio. ArC azocrr importados clã Grá-Rrcianha c Fi.ariqa cstes cIiop2us passaram<br />
:] scr prriduzitlo> er-ii Lishon a partir de linriis de I X24 pcl;i niricliçia fi-:it~casa<br />
Elisa Au~usta a que se scgiiiram José Estcv50 T,c~'T~IIc' &L Cotnp:inliiri e ern 1 S77<br />
Liiirienhcr? & C.". h'o Por~n. dois clinpeleiros i~iviiidicnrani a prin1:i~i:t dessa<br />
pinduqao: rci'cririios-nos :I Aiiiiinlo Frcdericci Slcrnhci-_c e 3 Caiididr, JrisS Sini-<br />
131 Íciri. PorCni, ri.: lirimeirris clcnicriias quaniitriiivos oficiair :iccrc:i (Ia prndtrc:io<br />
dcsscs novo5 ch:ipS.iis dizeiii respeito :to ano de 1x2'1 i: 2 prodtiqar, dc tr2i <strong>da</strong>s<br />
1-hhriças rc;iii; oii privilcgiad:~~. Pric~ivcliiiciitc uni rili os dois chnlieleirn'; ;icim:i<br />
rcliii-idos iiiiciniaiii a suri prodiiç5o em <strong>da</strong>ta nnrcrioi-. enirc t S33 c 1339. mas<br />
como ri30 pcr~cnci~im ;i css~i ç:itegriri;i dc ('áhric:is iião Sni-aiii itirIuídos lios<br />
i-cttitivn :i 1 X3n.<br />
niíipiii d:i Jutifa dii CrinlCscin clc I SIG. 1 S2X e 1329 nciii iin Uli~tno<br />
A iiiaidsin-prima era toriiccid:~ pnr cinco Líhric:i.; liriri ucnscx clrre prcidcrzirtii~ esqri<br />
cspdcic dc vcIudci in~iito 1CIpudo iic uiii dos lados.<br />
Alem cia mudnnç:~ <strong>da</strong> tnncl:~. rcgisrou- c:iso do Porto. pode sci- docuinentad:i a pnriir do niio de LS1X. j:í que n3o<br />
existerri driclos esr:iiistIcns rclalivri\ :i ~rirddiiq~ri do :irir1 dc 1 S17. h*lrii ;i sj111nq2o<br />
acc~+c;t<br />
dos l'zibricaritci clc Li.ih(in n partir de I S27-1S28 ~lodc ~SC~~~CC~F-IIC):, <strong>da</strong><br />
proliiritf a altes3ç3a regista<strong>da</strong> n:i c~I:I~IcI;I~E:I (Ic' li'ltrtj CFC pE10: ;II_CL~III;IS I'5l~i-i~';1~<br />
rói-:iin ohri::bd:is :I eiiccri.:ir :I% huiis pnrrnc. nriiriiq Ial>oriiv:ini ~~PCII~IS ti111 dia por<br />
sent:itta. alyuinris piigrivnii-i oi salririo.; etn chapéi~s e OS operrtrios despedidos<br />
p3shtirnrn o piiidii/ir nci hcii doniicílio ch:ipGttc rluc dc~iriis Iciiiavani vcrrdei- priIas<br />
runs. tal co~iio os seus camara<strong>da</strong>s de pi-otisriio qiie. pui- rerern recebido 1) respçciivo<br />
saIiíriri ncsi a niercrir1ori;i. prefeiiciiilm t ninsLirm;ir cni clinlicirrr o.; c IiapCii.; que<br />
1Iies iiti1inrii cabido. sujciranclo-se a perder parte do seu valor para realizar n<br />
resto. As Ebricas que prcienderrini sobreviver rurxrn obriqa<strong>da</strong>s a reconvcrirrr a<br />
sua pi-cldu
i ~wu'~ItrçSo dcis ~~avos chapi'u~ dc ~ ~ que d necessitnvai~i a<br />
de muito mcnos<br />
m3o-dc-cihr;i. pcii- scrern iiiuilci merios ris oper:içôcs dr: rahtico. o que deii origem<br />
a niimerostis dcrpcdimeiitos que tornztrani o dcscmprego uma rea'lidnde para<br />
griindc parlc do% cliapcleirtis. Atravks dos mapas de i';ibricas de 1328. 1 829 e 1 S30<br />
pndcmris coiistatlir csxti altrt.aç5ci crtrutural ria pmdur;:io poiluerisc que se estendeu<br />
rainbL.111 ;ICJ'~ c11apéus gr~ssori, pois tarnhcm esse scctor saCreu em 1878-1829<br />
gr;ives dil'icu1d:ic~cs prti\:ocad;i.; pcIa prefcrcnçiri <strong>da</strong>s criniadri3 popularcs pelos<br />
cliapéus dc palli:~. dc I'al-irico caseirri e rirtesri~inl. que u preços cerca de I I) vczes<br />
inl'criorch p;is;ir:irn ;I ser vcrirIido.; pelos 1ug:ircs. l'ciihas e ruas <strong>da</strong>s v5rias regi6es<br />
c IoçaFi Jadcs do País.<br />
A iiívcil ri:icionril. csln cnnjiintura dcpresqivn csteridcii-se dc 1 X27-1328<br />
ai6 1 X?7. Icvnndo ao dcsapareci~iieii~ci d:ts cniprcsas dc maior dirncnsiío surgiridri,<br />
cni contraplirtid;i. algumas novas empres:ls quiise to<strong>da</strong>s voll~d3'i para u produçno<br />
dc çh:ipíc~s de ccJ:r.<br />
No Ptirto. n situaçáci foi ain<strong>da</strong> $ii;iis grave devido ati prolongado ccrco <strong>da</strong><br />
ciriiide pelas uopris miguelist;ts crri 1631-1533 qiie privou os fabricantes <strong>da</strong>s<br />
iiiali.ria>-pri inas irrrprirtlidus e inipossil~i I ficiii as vendiis pxi o exrcricir- d;i mesma.<br />
13cir isso ai I';íhriç:is cnceirriiaiii c. os seus trrihalli;idorc< c prtc dos eniptcsíirios<br />
Iot-aiii cilirigrido~ 3 eiiipcnhni--se na dcfcso d:i causa FilicsaI e <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de.<br />
Apenas ;i pziriii- de 1835 sc \*criticari n rc:itãmeiliri <strong>da</strong> prtiduç90 por parte<br />
dc algu rnw <strong>da</strong>s rintigah 1':ibricns privi 1cgind:is. ctiiuo iiconteceu coni Francisco<br />
Aiitiítiio do Cluieirri e Rodrigci de Sousa Piniri. m:is nrto ~iiais os fnbricarites<br />
pciriuenses cr>nscpuir;im recuperar n sua antiga iinprirtAncia c ili~or de que tinham<br />
desli-~iiadíi :i12 1527-1X78. Eiicluarito alguns rabricnntcs dc T-tshoa e Jc outros<br />
cctilrri.; produtoi-cs. grnc:is h pnuh dc 1837. tinliam conscgutdn rccupcrar <strong>da</strong><br />
dcprcs.;ao c renkii- as çxpori;iqões dc çhnpEuç gr-ocaos c l'iiios par2 o Brasil e<br />
Espnnhri. os produ~rires des~il çi<strong>da</strong>dc n,?ci coiiscpiiirarn. por f=il~:i dc meios financciros<br />
prciprios e cle crcdito, aiimeiiiar :I xuu c:ipacidudc produtiva c csp
2. A evoluyão quantitativa <strong>da</strong>s empresas chapeleiras portuenscs<br />
A sua cvoluç50, dcvido 3 iniportan te acção pi+~ieccionista exerci<strong>da</strong> pela<br />
Junta do Comercio até 2 sua extinção em 1834. divide-se em dois perio<strong>da</strong>s,<br />
antes e depois dcssa <strong>da</strong>ta.<br />
Não 6 possivel quant ificar, de forma segura, o núinero de oficinas e r5l-iricas<br />
particulares existentes na ci<strong>da</strong>de por não çonslarcm dos mapas de fjbricris<br />
claborados por ordeil-i <strong>da</strong> Junta de Comércio.<br />
Mas uma dernonstraç5o <strong>da</strong> existéricia de Iiumesosas oficinas de sornbreireiros<br />
no início do s&culo XiX, mais concretamente em 1304. &nos revela<strong>da</strong><br />
num lançamento notaria1 solfciiado pclo Comissfirio Rcal dc Chapéus. Manucl<br />
Bsandão de MeIo. que nessc documento enumera 45 mestres produtores de<br />
c1i;ipeii.; (~nissos)<br />
dcstinadns tio Arscnnl RcuI. Alhi dclcs, otr~ros mesmcs som-<br />
breireiros produziam e vendiam na ci<strong>da</strong>de esta clnssc de chnp6us. cxporlando<br />
parle <strong>da</strong> sua prnduçáo para ri Rraqil.<br />
No que diz respeito às i'5bric;is panicuIares. essa ausência de estatísticas<br />
oficiais revelou-se mais I'iIcil de ultrapassar jA quc a maiaria <strong>da</strong>s fAhricas reais<br />
OU privilegia<strong>da</strong>s. antes de terem acesso a essa çatcgorin, ~inharn começado a sua<br />
cxisthcin como siinples fábricas sem qualquer tipo dc privilésio a que fazia<br />
delas tneras fábricas particulares. Essa rcalidnde pei-iiiitiu-rios crinliecer mais uc<br />
perr ri as suas características que constam dos respectivos autos de vistoria. reali-<br />
zados untes <strong>da</strong> conccssiio do alvarg pretendido, sendo também ocnsionalinente<br />
rereridcis eni algutnai destas iòn~es os anos de fun<strong>da</strong>ção dessas empresas. Em<br />
algiins surnríricih dc Lcs~cm~inlius, ouvi<strong>da</strong>s também aiiies <strong>da</strong> eniissao do alvari,<br />
surgem riesça quali<strong>da</strong>de diversos empresarios ou iralialliiidorcs assalariadoi dc<br />
I'6bricns particulrii-es que nos permilern conhecer a existência dcssas empresas de<br />
que. em regra. 1150 exisrcni prnccssos nos Arquivas <strong>da</strong> Junta do Comércio. O mesmo<br />
acontece em documentos notariais em que pmpriettirios. ariillccs nu caixeiros<br />
pasticipararn dircçiarncnle como parte iriteressa<strong>da</strong> ciu como sirnpfes testemunhas.<br />
Do conjunto de fontes anaIisa<strong>da</strong>s resultou a ideniiliciic;:~ de 10 fábricas<br />
particuIm!, que i150 gozaram. por niío os krem solicitado OU Ilies terem sido<br />
rcciisadus. dos privilegias d:tç su35 congencrcs classifica<strong>da</strong>s de reais, rGbricas<br />
estas incluí<strong>da</strong>s no quadro I dor; ancxos derte trabalho oilde enurneralnos to<strong>da</strong>s iis<br />
1';ihricas de chapéu? já conheci<strong>da</strong>s até 1534. mas oulras dcvem ain<strong>da</strong> ter existido<br />
já que tenios nritíciri dc riuiros, mesires fabricante? de clinpEi~s. Seriam proprietarios<br />
de oficinas e fsbricas ou apenas assalariadoi ao serviqci <strong>da</strong>s empresas<br />
conlreçi<strong>da</strong>s. c2 uma q~resrzo dc mornenro insolúvel por- falta dc clemenios<br />
suficientes.<br />
No caso <strong>da</strong> Pnrto. ri existsncia de relações. mapas e inqiiéritos csiatísricos,<br />
el3bor:idos directainenlc ou por ordcm <strong>da</strong> Junra do Comércio entre 1777 c 1830,<br />
perrniriti-no?, identificar um nunleroso prupo de í5hric:is reais ou privilesia<strong>da</strong>s,<br />
já que conipetia a esse tribunal o licenciamerito dessas uni<strong>da</strong>des. Tnrnbérn<br />
A Relcrqtk rlrrs fibi-iccrs de 17rSXh, <strong>da</strong> compet2ncia <strong>da</strong> Junta <strong>da</strong> Administraçso <strong>da</strong>s<br />
F5bricas do Reino e Ohriis <strong>da</strong>s figuas Livres, apresenta urna relação. mais exaustiva<br />
do qtie a dc 1/77. <strong>da</strong>s l'ilir-icas do Rcino e deçse rncsmci ano o M~ipr~cz dt, T~hs<br />
os F~bricos qiie h& em L~SIJOLI. P no Reino ... feito por ordem de Pina Manique<br />
que inclui igualmente uma relaç5o de Iabricas favoreci<strong>da</strong>s por privilégio reuE7.
-- -<br />
.10.71~ ~IM~;~I\'IO KIXL PEREIRA IIAMAIIA<br />
t'orilci existerii :iirict:t os I)i.oçe.;.;os dc iicenciamento <strong>da</strong> niciior parte destiis<br />
l':ilii-icrih portiiei~scs icirnoii-sc possível. iiiraveti, <strong>da</strong> cruznrircnin de to<strong>da</strong>s as<br />
iiiioi-rn:ic;ríc.; i~collii<strong>da</strong>s. U ~ITA~~SSY~ 05 em5 e OI~~~SSI~CS detcctadoi ein alguns<br />
rIcstc> iiirlzit2riiriç e. coiil 3 G~clii dc rilitrns foiites roino escritur:is noiariais e<br />
livi-os cic icripo de um ;ilvarrí ou liccnt;;~ 30 praprictfirio dc uma fribriça n3o<br />
pode scr c~hscr\/i~cla. obrigaioriamcnrc, coniri sinóninio de çriaqari d:t einpresa<br />
pcto que nSo deve scr eiitendidn c01110 tal. <strong>da</strong>do rcsistarem-se duas situnções<br />
dikreiiçin<strong>da</strong>s: ria ~riairil- p:irte <strong>da</strong>s fribrica~ a çua l'i~nd:tç:?o tinha sidr, cfectundn jfi<br />
li5 mais ou I~ICI~OS 31105 c aaora ri proprietário resolvia requcrcr a a1ribiiiç5e dos<br />
pi+i\~il2gicis coiiccdidos pcla Juni:i do CornErcio; nouiras casos os iirteressridos<br />
scilicitn\ nrii I(i=o. na riltui*n <strong>da</strong> cri3qão <strong>da</strong> empresa. csscs privilk_rios que çcinsidelav:irri<br />
iiiipresciiidívcis 5 SU:I 132>0r:ic3~1. POI- isso. se C T aIguns ~ casos ri ano de<br />
coiiccs.irici dci ;llv:ir:i ou licciiçri çcirrespondc efeciivnliiert~c au anci <strong>da</strong> lun<strong>da</strong>q5o <strong>da</strong><br />
ilicsitia. ii:i inuior parte dns emprcsas tril n50 :rcoiltece afirniando os rrquerenics<br />
n 1~13i0i. 011 mcrior ;inliguid:ide <strong>da</strong>s niesriin4 c o seu el'cciivo runcianamerito,<br />
coi-iio l5hricri ptirtiçiiliir titiviarneiite. afln11ac;fics cstas qiie a vistoriri c o siiniário<br />
dc trstenirinhns \~iillinrii pcist eriormeiite ccinl'i rrriai-.<br />
Kaa \i70 cornptirávcis. por diferença ncis criifisios itdoptados. <strong>da</strong>do os fins<br />
ii cluc \c rlrsrin:ivai~i. c7 relnçfiri dc I-Aribricris de 1777 e ;is duas de 1788 com os niapas<br />
dc S:íhric:ii cixisteritcs, rio caw dti Pnrto. para o pcríodo entre 1813 e 1830.<br />
Eiiqiiriiitci a\ ires pritneiras api4c.;cnr:im iim:i listngciii dc fihricas privilesia<strong>da</strong>s<br />
:i16 f1.i rc\pcctiv:is d:itris. incluiridii Fitsricas que nunca clicgar:irn a I'uncioiinr pciir~tzõe~<br />
dii CI-\:i
em 1806. prt,vocou um;l climínuiçlo <strong>da</strong>s f5briciis crri eikctiva I;ihoriic;an eili 1807<br />
pois. çoniirma<strong>da</strong>menre. nesse ano apenas 6 l'unciunavaill: Domirigcis rl(i Koslirio.<br />
lo,in Pedra Snl3beri. Jri;io Pedro de Olivcirri Lopes. Anselrnti Fcrrcira. J O S ~<br />
Çlacllio do Nasçimenici c Jose Pedra Card11;iniento em 1807 míitiiivcriitii a sua ncriviclatlc. apesar de ;I~Fc~N~:~s<br />
pelo rccrutntiiento para (1 cxerciln an~lo-luso qiic Il~cs levo11 parte dii rii:?rj-dc-olirri<br />
c dois dos cmpres6rios. A pariis de I SI 0 nci\,as uiri<strong>da</strong>dcs surgiran~. 1 ricssc aiio.<br />
2 em 1811 e autr;t cin Março de ISF?. clcvaiidn par:i 9 e I0 o núiriero dc<br />
SAhricii\ eni iicrivi<strong>da</strong>de respeçtivalrictitc crii t 8 17 c Maio dc I3 13. <strong>da</strong>tas du rnalyn<br />
dc 13hriças de 1 S12 e do Mopcr GPI-rrl Esrarisrico de Jose Acl'irsio <strong>da</strong>s Neves. Por<br />
isso. não c acci15vel a iridicaçao dc npcnas ? Fihibricns por p:iric dcssas 10riics e niiidii<br />
cin IR1 ? rcccberam licença mais 2 I'ibricas o que elevnu p;ira 13 o núiiiero dc<br />
filiricas eni activi<strong>da</strong>de nos rinais desse ano. O ninliri dc l'ribricaq de 1 X 14 j;li<br />
inciiii 1 L desr;is cmpresus, otiii~indo apenas ;i rle los6 Aritriiiio Aives I'ercira, c ri<br />
dc 1 X 15 inrintcm cssn cii~iiss5o e ain<strong>da</strong> n5o iiiclui ii dc Jo:iquim Josil Pinrci <strong>da</strong><br />
Si1v:i Xc C." quc p:issura a ocupar :is inhtaluqfics dc Aiiseltno Ferreira. Entrc 1 X 15<br />
c 1820 dcsayi:iwcerarn ntguinas fsbricas. çonici :i? de Jodo Pcdro Siilahcrt. h4aiiricl<br />
António Vi<strong>da</strong>1 k C." e JO~O Gnrcí:i dc Apuiai- c SiIvn & C.", miis ci ritíriiero dc<br />
rahricanics subiu Fraçris no aparcciiricritn dc 7 tiovns cii1prcs:is. P(itr.rii r) ninpti<br />
dc 1820 identifica npcniii 13. quando nesse :inri esr:iv:iiii pelo riiciws 16 em<br />
riciivi<strong>da</strong>de. surgindo mais 1 crn 1 87 1 1'). outra em 1 833. 3 c111 1 82-4 C I eni 1 835.<br />
O :zpiit+ccimcnto desta? iiovas Fibricas foi :icornlinnh;tdo pclo desapnrecimcnti~<br />
d:i maior ui~i<strong>da</strong>dl: produtora, a de Ititn Ana Gtiiniarãcs dc Cissia c l=illiris. e dc<br />
ui11rns U I I ~ E I ~ ~ Cmais S Iieque1iaq como ris dc. JnhE Scdi-o Çardcisn c Silv~i. 3d:iri:i<br />
I3rnelind:i do Espírito Srin~o. :Manuel Pcrcii+:i dc Novais. FClis Tmilii5s dc<br />
Miig;illiiTe.;. Ar;ifijo & C.". Domingos Cardoso Víicir c P1:ícido Linn do< Sinios<br />
Te i xei r:i. desapareci riiento cste provocrido psl:is d i ricu I<strong>da</strong>des de recehimcn to<br />
dos valorcs <strong>da</strong>s exportrições rei11 ix:idzrs liara o Brasil, pclo aiimeritci clo conciirrGiiciii<br />
na ven<strong>da</strong> dc chapeus l'incis. devido ii proIifernçrin dc fal-iric:inics r: pel;i<br />
iiova rnodrt dos chapktih dc sedzi rluc veio diiiiiniiii- :t cxtrncq5ci Jo scu artigo.<br />
O número de f;íhrims cm nctivi<strong>da</strong>clc dimiriuiu prisçaiido par:! 17 etn I R76 e 1 X77.<br />
ripesar de (>i respectivos iiiapus oiiiitirem 6 e 7 dessas empresas, ;igi+:ivaiido-5~ o<br />
sitliayfio cios prtidii~circs portueiiscs a partir de 1827-28 crmi ti incsei~zcnto dii<br />
mo<strong>da</strong> e coriscquenrc riuiiieiiio <strong>da</strong> produçari n:icional dc cli:il-iCus de scd;i que er:i<br />
ain<strong>da</strong> a_cr~va<strong>da</strong> pelo :iumenre <strong>da</strong>s iinportiic;õcs dessa c;itegoria dc cliapéuç c<br />
dc cliiip2us i?rioç de origcrn ing1es:i e fr:iliçcçri. O núincrc~ de fríliricns caiu p:irn<br />
1 1 eni I X78 c 1829 e pai'a I O ein I X3O. apeqiir du crilir;Ua de 7 riovns f5bricas cnl<br />
1830 e dn incliisao de um:! outra licenciridii c111 1816. que riunca fura incluírFa<br />
nestes m:ip;is. devido ao dcsrip:irccimento dc tarias <strong>da</strong>s crnpresitq rii;ii\ anli~iis,<br />
cnmti foi o ciiçti rlc Driniingcis JosC AIues Nobre. D. Maria Carmiliii AlrncitI~i<br />
LcitSo c inn3 (a vcllia S:ibi*ica dc Dorníngos dri Kos5rio). Joayuirii Marques dc<br />
Olivcirri, Joaquim Jus2 Pinte <strong>da</strong> Silva cY: C." e c-lri rcccnlc crnpi-csa dc Josd<br />
António <strong>da</strong> Silva C:~mpris.
A di1'crent;a entre as I'~hncris incluí<strong>da</strong>s e omiti<strong>da</strong>s nestes mapas pode ser<br />
documcntndti airrives do seguintc g6fica quc nas d5 uma vis30 imediata <strong>da</strong><br />
rcali<strong>da</strong>dc pcirtuenlie au longo deste pcríodo:<br />
EVOI,UÇI
pcqilenas Fihriças portrieiises que outrri estntísrica do rllcsnio alio. reialiva h<br />
instrirç5o dos eper5rjos. identiiica.<br />
Desaparecidfi, coin ri cxiinqão <strong>da</strong>s cc,rporaçfies e dn Junta do Comercio,<br />
e111 1834. a di\:isáo cnirc oficinas, f5bricas particulai-cs c privilegia<strong>da</strong>s. as diferentes<br />
empresas produtoras passarani a confundir-se indistintamente sob n título<br />
gcnérico de oficinas ou f5bricas. atendendo :i sua reduzi<strong>da</strong> dimcnsào eiii teriilos<br />
de m5o-de-obra. mantendo o curac~cr oficina1 que se lornarii predominmte após<br />
a crise de 1977-7s e os processos totalrriciiie artesanais an Iongo de to<strong>da</strong>5 as Fases<br />
<strong>da</strong> pi-oduçáo.<br />
Essa Tal ta de elernentcis oficiais levou-iios a cncetar unia dernorn<strong>da</strong> pesquisa<br />
em outras fnntcs qrie pudessem colmatar cssa carcncia !>ara o quc recorrernos ?i<br />
imprçnsa pcrírídiea. a alnianaqucs. a cscsi~rris notnriiiis e ri diversa hibfio~rafiii.<br />
h partir destns ioiltes. registamos o rccnmeqn dc activi<strong>da</strong>de dc alguns<br />
:inii,oric f:rhric;inlcs: privilcgindtis como Francisco Arithriio do Outeiro e Roclrigo<br />
de Sousa Pinto, seildo pr-ovAvcl qiie outros ;in~ipos chapclciros cornci Miyuel<br />
AntOnio G;ircia. Manucl Anlfinici Alkcl; Souto e Manucl José Palmeirri Ihes<br />
tivessem 5eguido 3s pisa<strong>da</strong>s. Alguns propi-iet:ísios dc antigas ilíbricns particularci;<br />
como Antbniri Fredericu Sitcrnhcrg, CSiididn Jus; Sfiiiplicio e Lino Eleutério<br />
ilzeratn o nievno. surgindo nov:is f;ibricas conio as pericnccntes a Joáo Nunes<br />
(fun<strong>da</strong><strong>da</strong> em 1833). Viúva UIrich & Çonipnnhin (cri1 1835) c Luís António Alves<br />
(iú cni Inhoraçuo crn 1837) Q que elevou o número dc i3bricss conheci<strong>da</strong>s em<br />
I'iiiicionamento efectivo parri 8. Este númrrci csifi pnréiu lance <strong>da</strong>s 20 fihi-iça5 c<br />
oricinns de c11apEus que, seguiidri uma reprcscntriçâo apresenta<strong>da</strong> ra11i113 p01iiutnerosas<br />
proprietk-fos c incsarcs dc v5rios ramos <strong>da</strong> indiistria pcii-tuçnsc <strong>da</strong>ta<strong>da</strong><br />
dc 22 dc A~cisrn dc 1836. cntk Funçionavanr iiesia ci<strong>da</strong>de. Os rcsiimics ser-iam.<br />
naturalmente. parte dos niestreç chapeleiros idcnlilicados no recenseamento jCi<br />
ciiado de 18-37-i.?. ontie se podem enctintrar rnçsri-c5 corno Jci2ci Evarigelista <strong>da</strong>s<br />
Neve5 e Antcii~io José de Alrnei<strong>da</strong>. que tinham assegurado n direcç5a téciiica.<br />
atC ao seu enccmamenio. cm duas <strong>da</strong>s fábricas privilegia<strong>da</strong>s d:i cid;icic c quc.<br />
iudo indica. se iinliain mantido no rnesrno local agora pi-esurtiivelnie~ite h irente<br />
dos .;eu5 prhprioç esíahelecimento~. Alkni dele.; oiitrric riicstrcs como Jono<br />
Garcia. incluídiiç nesse reccnseamenrci. ier-iain regressadu ii activi<strong>da</strong>de. crimti sc<br />
podc depreendes <strong>da</strong> :malise de alguns apeIidos que vo1i:iccinos a encontrm ein<br />
1854. conitiiuindci cxcmploi <strong>da</strong>s aradiçicinriis diilastias dc chapclciros que tieqin<br />
ci<strong>da</strong>de forarri uniri reali<strong>da</strong>de. juntando-se aos fabricantes que acima identitlcanios.<br />
O inq~Eritci induitrial dc 1845-46 apenas inclui umri fAhrica. :i de 3030 Nrrrie~. ci<br />
quc n2u parece correspoiider L reali<strong>da</strong>de d:i ci<strong>da</strong>de. a~eiiderido :I que. pouco<br />
dcpciis. referindo-re ao ano de 1848. o jornal O N(Ic.~~ITu/, em noríci:~ <strong>da</strong>ta<strong>da</strong> de<br />
17 dc Maio de 1850. esclai.ecia unia ouira norícia. ~iuhlica<strong>da</strong> dias antes acerca<br />
dns estiihelecirnentos induslnriis crn ilincioniirncnlo ila ci<strong>da</strong>dc crn quc n5o incluirri<br />
oh produtores de cliap6us. dizendo quc ns l'iíbricas ilc cliupclcirris quc nfio quan-<br />
tificava ocupavam enrk bastantes bsnqos. A estatística indusrrisl de 1852 1150<br />
inclui qualq~ier cllapelciro porluensc. pelas rw.fie5 ji explicita<strong>da</strong>s. nias a estalíslica<br />
acerca <strong>da</strong> instr~nqáo dos opcr5rios revela-rios a existência de 7 pequenas i'5briças,<br />
pcrlencentes a Joãn Nuncs dc Sousn (quc julgamo.; tratar-se do mesmo Joáo<br />
Nunes incluído no rnrtpa de 1845-46) c a Jouo Nuncs de Snusri Júnior. Ca<strong>da</strong> uma<br />
des~as l'ríhriçns ernprcg;zva 5 operiirioç. o que entra cm contradiç5o cotii a<br />
referi<strong>da</strong> notícia <strong>da</strong> chapelaria empregar hastiin~cs br;~qcis. Quantiis l'shriciis c<br />
oficinas cfc chapclílnu cslaridrn cm 1 851 em activi<strong>da</strong>dç? Várias. conio por exeiliplo<br />
:i Mnia c Silvri rfiindri<strong>da</strong> em 1848) c a FAbrica Social (fun<strong>da</strong><strong>da</strong> precisanierite
em 1 S52 ). icntlo-se esrabclccido eiil I $5 l .Tolo ArsCiiio Ficire e J050 Josk de<br />
Alriiei<strong>da</strong> n cluc. ,ju~ir:imcnze cciiii iis 2 kibric:i~ incluí<strong>da</strong>s nessa cstarísticn de 1852<br />
e :i inclu\iío dc cl-i;ipeleii.ti.; cnnhccido\ caino Fi-:iricisco Antótrio dri Outeiro,<br />
Cãndido Jad Siiii~ilícici e Jo3o Garcin. 'ti.c~ii conin ;i viúva de Rnttinin Il-ederico<br />
(rccen~criicritc I':ilccidii). na list:i dc cliapclciros incluíckis rici Airircrtruk Cr~~~ir~rerricll<br />
.J~t(!ickt/ C .,I L/IITI~I ~.rrrf{rivo do Porfo e .VCI~ /li.s~ricfo pnr(t 0 cl~tno (/c I tT.54- JX5.512 (que<br />
oiiiitc 3s t1ii;is I':ibriciis incliiídn~ Ile.;l;a esraiíctien clc 18.52). elcvii prrrzi 10 cmpresus<br />
o rtiral Jc ~1-iric;is c oficinas rtçonhecidtiniciiic em :ictivi<strong>da</strong>di: ncqse ario. M;is<br />
dc\~iífrir scr riiais, j;i que o rcl'ci-idu :ilnliiiinyuc ciiumcrn niriis li crnpresris<br />
chnpcleir.;is dc qiie sc dcsconhecc de moriiet~ici a respectiv;~ <strong>da</strong>t;i dc i'und:iq;io,<br />
clevnndo para Ih íi toi:il clc cliapclciros eril acrivid:idc ern 1854. Assini. a pariir<br />
destes clcmciitcis. c lios\ívcl corrigir n 1':iltn de rigcii. <strong>da</strong>s cstritísticas ril'iciais e<br />
iissistir ar).; prirrieiror; passos nu rccupernçuo dcsre xcctor tradicional que volt:ir(i<br />
ri;i scgriricl:i riicz:idc clc Oiiciccnto?; 3 ocupar uiii lupar de destaque ciitre as<br />
indúsiriri< rlri cid:idc.<br />
"4 irnpcirí5iicia rlii iiidíisri-ia çIiapclcir;i poi-t~icrtsc ao Ionp do perícido entre<br />
1750 e 1 SS? rcllecri~i. i1a~iira2niciite. 3.; I'ascq de cxpailsio e depreqsso quc<br />
dcicrcvcmcis. Entre 17.50 e 1834 :i5 cnipresas prtidutn~is distribuíarri-sc por trCs<br />
carc.~ori;ii clc csrubelcciri~ciiiii.;. oiicinas dc scimlireireiios. l'iihriçtis pnrticularci e<br />
r':íhric:is pri\r~legi;id:~h. d:is quais si? :is íilrimas. gniq:i.: ?i existerrci;~ de cloc~imcii-<br />
I:icâo oiici:il. podt.111 sci. yu:iniiticn<strong>da</strong>5. rcgistnndri-sc a cxistCiricia. no lorigo dessc<br />
período. dc -37 r:ihric:il; 1iceiici:id:is nn ci<strong>da</strong>de dri Porici, entre eIas a rn;iic antiga<br />
I'iíhric:~ cls ch:ipeus I'i tlciu. propricd:idc tlc uiii p:ir~icular. que se cotrlicce crn<br />
t3~iriii~ril pcriciiccnic a Ali tiitiici driht5 Guii~inriic~.<br />
0:. pcr iodos EIC maior. TICP;III~;;I
QUADRO 1 - FAEXRICAS IXARTTCULARES E REAIS OU I'IZIVLLEE1.4~AS DE CHAP~US<br />
NO POH1'0 EVTRR 1750-I Xf 4<br />
. I c I I I I<br />
I'. li Jc' Jiilliii dc ISi)(i<br />
--<br />
1'. 77 ti1' \!:i~'&'u dc' I ?(I?<br />
Kccusiitla tiscnça eiii 1<br />
20 dc 1:ci.crcim ds IS I2<br />
Recu+;irt:i licsnç;~ ein<br />
7 dc Mair) tlc 1792<br />
-<br />
c U. Culciii lancli<strong>da</strong> hlniei<strong>da</strong> Lriif ri<br />
e l_nii:icioViein Siiares<br />
Jn~e Corllin ilo Naximento e<br />
Aiiiuiiiu Piiirri Rihciiri Jc Crin,:~lhn Pciioin<br />
Ju~c Cuclliii dri fix\~lcinirntii.<br />
3030 Franci\cri dc Guim;ir,ir.ii>.<br />
hiitonio de h,lornei Cnrrlnzo C;inics<br />
c Jiiv Aiitnnin ile 50117:~ Gnnir3<br />
Jri:iii Fi~:iircihc~i dr Giirrnnsicn\<br />
c lu~c Çoclliu du Y:isia c FiIliuk<br />
Kiiu <strong>da</strong> Fihtica do T~hrico<br />
Jcpuis<br />
Ku:i Nnr.3 dc Sniitu AnlUniri<br />
S. 11. dcpois !I." 1? D - 11 0<br />
'<br />
1
Fmncisco Antnnio Rodri:ucr<br />
c Frdncisco Antonio Orcro
QUADRO 11 - I;~~I~RICAS<br />
JCI.~~ ANT~MO RM L PEREIRA RAMA BA<br />
-<br />
E OFtCISAS nE CHAPÉUS DE FELTlfO E DE SEDA<br />
EV I,ABORX~~%O NO PORTU ENTRE I R34 E 1854
d I,YDU.TTI~'IA CIM 1'ELEIK;I POHT~!ITN.SE ENTltII' 17-70 f: IX.7-l<br />
NOTAS<br />
E. Estc tcxtn rccupc~i :iigiiris dos priricilinis aspccroy nhordndos II:I disscrt;iç50 de rnestcidri riprescri-<br />
t:id:i çtii 1'197 :i Fnculd:idc dc I-çtt.:is <strong>da</strong> Ci1ivcrsid;idc do P~irici. icrrn:iiidn-sc porEm nct.cus:íi.i:~s<br />
alg~imils :tlicr;içõcs l'ririiinis c dç caiitciidri. ;itcndendn h cxtcnsiici rl;i relci,irl:i clissci~nç5o quc tcvc<br />
pni- título ri Iiirlrir.r~ Porrue~i.vr criri-c 17.W c 1852 c nndc ptidct5u scs ci1criiirind:is<br />
:is rcferencias c ciiaçõcs i.cl:itiv;is n lonicl; c hihlio~rdli:~ :ipirscrit:idns ao iony dchtc ir:itiiiIlio.<br />
7. Iritliisrria ch;ipclciru. nn scntirlo ç!dssico clç prndiiç;io dc cliapcus rlc tCttrn c ninis tardc dc scdn.<br />
3. Ciiiti cntiir:iis dç JAcoinc R,ittuir scpndri :I vcrs5o dcstc r~id~ixli.i:il, quc sc vlinploi.j:i nas su:is<br />
Krcrii.(lt~(-i,c-s dc rcr criatio cuin ris sciis prripibios fundos ;r priiiiciih;i iiíhricii rlc chaplliis ti1105 quc<br />
por cririta dc iini p;iiTiciil:ir hoiivc iiu Rcirio.<br />
4. Como rcfcn. Jur~c 13iirgex tlc M:iccdo cm ri Siritriqriri P>uixrririiir.ri ito Td,tin/)o rlt, Porrilicfl - ril,yiitt.v<br />
cr,\p
A FORMAÇAO PROFISSIONAL<br />
NO ANTIGO REGIME<br />
O Pririci dos Mciiercs, segundo o mapa cl;ihorado pela Senado <strong>da</strong> cãmara<br />
para rt rcpulatnei~~aç~n <strong>da</strong>s profissões na procissao do Corpo de Deus. em 1773,<br />
rr.prrçrntnv:i-.ir prir 77 cifírini<br />
Para Frep:irar estc tccido social rom-iudo pelos ofícios rnecanicos. desenvolvia-se<br />
um tipo dc cilsino prolissional \~ocacioiiado para o saber dominar. de<br />
uma l'unnti niui~ri pragniiiticri. ca<strong>da</strong> aric <strong>da</strong> cspcçialid;ide. c apenas cssii. com<br />
saí<strong>da</strong> dircc~a para o nie~.cado de trabalho<br />
Tratava->c dc um cnsinri vocacionado para a aprendizagem dris artes<br />
mai~unís. devi<strong>da</strong>mente esiniturado e de caracter particular e autónoma. Variava<br />
de ci<strong>da</strong>dc para ci<strong>da</strong>de. dependendo <strong>da</strong>s cxigEncias crimerciais de çad:i uma,<br />
porquc cnd;~ qtl:il apresentava as artes necessárias 5 indústria c ctiinkrcio loca1 e<br />
nacinrt;il.<br />
Essa aprendizagem dccorri~i nurn loiigo período. a que o 1-orrnando. na<br />
categnria de aprendiz. sc sujeitava. Ministrava-o o iiiestre do ofício c a loja<br />
Iúnçionuva coIrio e~cola. Iiiiciava-sc em iciudc priil-iria c tccornen<strong>da</strong><strong>da</strong>. O aluna<br />
oliedecia a determinado perl'il. Lavrava-se. obrigatoriaiilentc, rniitncula. O tempo<br />
de aprendizagem dccrirria cnlse cinco a dez anos. Ca<strong>da</strong> rneslrc recebia entre um<br />
a dois aluno
MA RIA ./0~k L.lGll,t / I.'IL-\,VCISCO RIRI:'/ RC? Li,\ JmIL\'..\<br />
.-<br />
tcrnpa ajiisui--se-i:i dc :icrirdo corii Ira capaci<strong>da</strong>de c inreli_cêncin>)' demonstrndii,<br />
mas cycic nunçn seria irif'ci+ior a doi5 rinos,<br />
No cntiiiiro, ncm iodos podiani ser accitcs por ay~rendizcs.<br />
C~L rcl igiáo e faniili:~ eraiii deterrni naliteq na ;iceiraq5o do apreiidiz para<br />
csi:icio.<br />
Negro c niulatri n5o podiatn ser acciicn. snh pena de riiultn nci valor dc doze<br />
mil reis rt aplicrir ao tricstrc inliacror, rilém dcsie scr cit>ri_rado 3 expulsar (1 moqo.<br />
O iiiulo do cnpitiila virite c quatro do rcgiiirenio dos botociros cri1 csplíçi~o ,5.<br />
Qiirinttr 30 ensino dc aliinos estrangeiros. nãri pcirIia ser ministrado ti quem<br />
iivcsst: alpurii;i d3s cnrricreriwiças supra çii;iíl;iq. A eszcs coloc;iv:i-sc como condição<br />
h:isic:i serei11 aCattroliçcis Rornanos>i". As pcnas iani clobrando para o mestre cluc<br />
ia1 iiiri ciiniprisse.<br />
0 s torcedores Ji: iutrrís ahriam excepçso. Accilcivarn qiic .,H. 1,cigo. aprcndizch dcs t ri nrtc<br />
deviam ser poucos.<br />
Concluiiidr.i. nem todos tirihaiii acesqci h :iprendizayern. Tendo :i sorte de<br />
esta 1120 Ilres esi:ir vcciad:i. clicg~r;~ O nlonien1o de sc i~iairicul:ireni.<br />
A nprcndizageni cibeclecis a um longo período dc tenipo com n linali<strong>da</strong>de<br />
dc pi-cpnrar r, ;11u110 PBI.;~ O CX~~TIC C pari1 ;i vi<strong>da</strong> rtctiv:~. De i;iI mndo eni cnnsideradri.<br />
que scrii estar cciilcluí<strong>da</strong> ninguein podi:i requcrcr cxame.<br />
Ohcdecin, norni:iliilcn~c, a dii:is clap:i
,E FOIIMA ÇÂCI PRO I;ISSIO;Z1A L ,!'O r1 A1TItiO REGIi'dL:<br />
Che~ava a altura <strong>da</strong> mairícu Ia. E 15 estava n Iivro como mcio de evitar as<br />
fraude%<br />
A niarric~~l~i podia ser feita de dois modos: apen:is Fanqadn em Fivro do<br />
compromisço. o11 estabeleci<strong>da</strong> em contriilo nniarial c. posteriormente. lailçadn<br />
em livro do oticin. T3cpcndi~i do que o comprolnisso esiabcleccssc. Ve.jaame<br />
ca<strong>da</strong> siluaç5ci.<br />
Tomando aprendiz. o mestre rihrigava-se :i parlicip~ir ;io jui7 do ofício o<br />
dia. o mflí c ano crn que o admilira. para quc o esci-ivào rcgisrasrc. sob ri i'cirrna<br />
dc Lerimo. no livro de examcs. ou cm livro próprio que o ofício tivesse para esse<br />
Siiii. Postet-iorinente assinava riu a I-espcctivo rnestre13. ou o juiz. o11 o escsiv5o e<br />
O MGS~TC'".<br />
Mas vej~irnos iirn tipo de registo rrrais çornple~o. Dele constaria .
Mestre que nZo tnriiid:isse registar criritralo. n3o cumprindo o quc c? com-<br />
promisso p11-via. dizi;tm os ourivçi que seriri niuliadri em dois tiail reis. Os cerieiros<br />
aunicniavrim para irinfa iiiil reis':. alkiii dc exigirei11 que n incstre io.isc iiori-<br />
l'içado pclo escri\,,?o para lavcir regisro. E se mesmo assirri nio obedecesse era<br />
multado no dotiro e perdia a aprcridiz az6 o cegis~ci scr [cito. Qunntci ao aIuno,<br />
passava piiza «tempo que o Aprendiz deve <strong>da</strong>r vc.;iindo-se. c scndo vesiido peio n-iestrc:<br />
(...)>i". Sc ci .;ristento coul-lcshc 2 fnmiliri. o tenipn dc csrlígio diil-iinuia um ;tnoZn.<br />
Os coritr;itos cspeci ticavani 3s obrigiiçõer de vesLufirio c alinientq50~ exigidus<br />
;iti mcstrc. Encoiilririios iiluagdcs diversas.<br />
- O iiiestrc \rcsriris o apreiidiz cic soiipu de &i-,<br />
çornpetEnciri drj pai''':<br />
seiidri ;i rciup;i branca <strong>da</strong><br />
O rcspnnsdvel pelo :iFuno cihri_rava-se I.( ...) 3 drir dc vcstir e calçar I...)<br />
çem que ri iiie.itre kcnlin obri_raq3ti alpina de lhe <strong>da</strong>r na<strong>da</strong>. porque<br />
srimenle iierfi obrig:icln :i<br />
comer~i 311:<br />
<strong>da</strong>r-lhe conin rnes:i e roupa lava<strong>da</strong> f...) e dc
-O mestre obirgava-se ri vestir e calçar ...) dc raupu de cor-'1. bem<br />
coiiio n <strong>da</strong>r-lhe ,'?. enquanto a pai <strong>da</strong>ria<br />
33;<br />
- Quando o rncstre calaiate Ant6nio Cunha estabnleceu contrato com um<br />
iiioqo que teria entre dezoito n vinle anos. compromctcu-se 3 alinientrí-<br />
10 nas ~fay~ns pnr mar. Permaneceridri eni terra, n iilirnentaçao seria <strong>da</strong><br />
rcspons~biIi<strong>da</strong>dc do api-cndi7.<br />
P~it OS rneytr-e que i150 curiiprisscri~ os dcvcrci a quc ?e nlirigavarn, as<br />
multas. sempre imposins pecuniririarnente. iani dc scis mil i+cis?J a dez mil reis37.<br />
conforrnc o cstipul;ido nos regimentos. ].Iavendo seincidénctns duplicavar-ri. Ai6<br />
tiq ui o çonurifn deiini:i-se como uma çontinuaç:?o do coiiipi-oin isso.<br />
Obr-igaçõcs c!» rnesfrc cin coso tlr ílner.ic::.o do donpl-ei?di:<br />
O aprendiz iria viver em casa do rncstre por uiii loiigo pcrín<strong>da</strong> dc zrrmpci.<br />
Por issti tomava-se necesshrin definir medi<strong>da</strong>s dc protecção, eiii caso de docnqa.<br />
E csta siluaçáo os repinienlos não previram. Apcnas se i-egistarain ein conrt:ilos.<br />
Se a apreridi7. adoeccssc. ti pai ou tutor obrigava-se a tratá-lo. desdc que<br />
fosse avisado pelo iiicslrc c dcsdc que doença n iiiipedisse .ctotalnictltc dc<br />
trabalhar-I". Se o mesirc para tiniar o intiqo. ~lcisassc dc tr;ihrillinr e dispendecse<br />
dinheiro com a doença. dclc cahia-Ilic Iícr iritciraiiicnlc: indemriizndo pcIn pai. de<br />
lu<strong>da</strong>s ris de
Quaiido a 22 de Outubro dc 1782. o meslrc calafrite hntónio Á~varcs <strong>da</strong><br />
Cunha se comprometeu ti ensinar a arte ao jovem AniGnin álvnres. receberia três<br />
moedris de ouro. tio valor dc sete mil e duzentos reis ca<strong>da</strong>. a( ...) a saber moe<strong>da</strong> e<br />
~nei;i no princípio e moe<strong>da</strong> c meia quando vier <strong>da</strong> viagem que ha-de ir fazer com<br />
o dito scu Mestre (...) para Pernanihuco no Navio S. Jose e S. Bmventura>>41.<br />
No eni;into. nao ençontrfimos o compramisso dos calalàie.<br />
Como scri:i o ordenado do mcstre? Com base nos contr:itcis. devia obedecer<br />
n uiii prigzlrnentri cIi;i. a jortla, acl-e~cc~~tad~<br />
de urna grotiflçaç5o. Pcnsamas assim<br />
porque. dividindo os valores <strong>da</strong>s ~ratificnçfies pclas nilos de aprendizagem<br />
indicados. e as quuniias ol7li<strong>da</strong>s por 300 dias. surgiram valores dikios irrisbrios:<br />
- lá rcis paro o contrato dc I750<br />
- I4 reis par3 o contruto dc 1787.<br />
Ora comci o cantrrrzo de 17'67 se referia ao pagamento dn jornri no valcir de<br />
480 rci5. acresci<strong>da</strong> de graiificaç5o. deduzinios, que. os lionor5rios do mestrr dcviarn<br />
obedecer a essa noriun.<br />
Durantc n rcrnpo de ensino. u aprendiz recebi:^ salario. Mas os compro-<br />
missos. Jc ncivci. nao o est:ibeIecerati~. Fica-nos a cerlexa pelo que, dos contratos<br />
ntialisadna. dois nos disser:im.<br />
No coniratii de 29 de Dezembro de 1750. sendri mestre o ourives do ouro<br />
e çrnvridtir dc di:iniail~cs Riifael Ferreirn de Azevcdo. estabelecia-se que, se o<br />
:ipreiidiz ~c auscritiissc.
A FOKMAÇAO PH0FISSlOh'rl.L NO ANTIGU REGIME<br />
traios coniirmavnni. Se o aprendiz adoecesse reporia os dias de faltas para náu<br />
ricar penalizado na sua aprendizagernu. Vejamos cssc iempo em quadro:<br />
TEMPO DE ESTAGIO F.4RA APRENDIZ E PARA OFTCrAT.<br />
Tarn:~~~quciros 3 anos 3 aios<br />
-<br />
Atl'iiiritc.:<br />
Pichelei ror<br />
LMneirm h alios 4 ;!no5 I O :mo><br />
Viulciros 5 anos I 4 anos<br />
Soqrrclrodtniiion 7 mn
MA lil.4 .10Si; IA T;O.,i / FRcl.4'CI SCO RIR FIRO />A S11.\/.4<br />
Ao iiiiciar o s6çiilo. ~121 r11i3s1i.c teria 'Um apicndiz c só ~oiliaria coniri de<br />
OLIII*I~. qunndo o priniciro conçliiissc todo o pcríodo dc ensino. E ad 1746 íicou<br />
dccI3radu d e qi~c nenliiit~i rifficial pmsn ensinar ~nriis quc hum inoqondh. só<br />
pcidcndo aceitar outro quandci o anterior cornp1ci;issc o tenipo dc riprcndizagern.<br />
Assiiii dizia111 05 cordoeiias.<br />
Nos ofícios ctirti protiçsõcs rifins. çonici ni ferr:idores c al\.eiiarcs. prcviani-se<br />
dois aprendizes. No eiiinnto o çonipromisso destcs. <strong>da</strong>iado de 1737. n:o referia<br />
quando seria a r~io~ríciil;~ dos seguirirc\.<br />
M3s 05 c0il1j3roinisht1s l(lIll3LHRI ç011sciCncia do loiigo pcrirido dc tempo<br />
qiie cr;L u e'liigiu. E crirIi ri decorrer rluh ariri:, cri;+r;~ni I';lcili<strong>da</strong>cle.i.<br />
Os prhprio.; cordoeiros. çorn ctimprotnisso diitado de I J4h c ctincluído<br />
em 1737. cri111 sctc iicIciirlriz iilio <strong>da</strong>ta<strong>da</strong>s, iii;i\ incluí<strong>da</strong>s iieslc pcriodo cronoI6gim.<br />
:iccitiivzitii nèiiis iinr aprendiz. rliitirido no anlcrios r;iltasse uin tino par21 o<br />
L'ini dri csrrigici.<br />
13111 175 i. o coiii~iroi~~isso dor csteirciros Jii prcvia quc no Último rino dc<br />
estigio. o ri-ie.;tre pudessc totniir cititro apreridiz.<br />
Em 17S3. o crimprnrnissri dos cnxariihladorcs indiciivzi yuc si aceiraq5o dc<br />
iirlvo nliino í':ir-sc-i:i qliiindo o :intcririr tivessc concluído a(...) í~ maior pni-rc dos<br />
ciricri :I~{-IS 1 ...)D~~ qiiist;idos ctiiii o professor. No meimo ano torncircis e poIieiros<br />
repeti:iin 0 iiicsmci princípio.<br />
Em I785 a nlirneio dç altinris :irtmcntavri para dois. A nceitaqao dos novos<br />
~iprendizes dnr-sc-i;! cluando n iiiaior parie do leiiipa de cnsiiio do5 anieriorcs<br />
estivcssc cor1iplct:ido.<br />
Em 17x7 o rcgitncnio dos. nliniatcs. com um núrncro dc aprendizes<br />
propoiiricin:il :ir> iliiiiiei-o de oiiçi~iih. jri previa nceiiaçz?~ de ~egiindo aluiio quiindo<br />
cri ~irirncirri csii\,e?sc: :I mcio dis tèrnyin dc :iprcndizasem. Etil 179 1. soquei1.0~ e<br />
t;imrinquriros di~i:irii ri rricsiiio.<br />
Cnrii ri nndnr dos niios ri ~itu;iq50 alifeirava. Prir ;idend:i de 1 R14 os lùnilciroi<br />
inaritinlraiii a nçeitaqáo do scgurido ii mcio d:i :iprendiragem do antcrior c<br />
:iin<strong>da</strong> rlci nicirno ;111ti fncilitrivaiti ri pn~sihili<strong>da</strong>de de iiiati-icul:i de .Fí). riiido o priiiieiro :iriri dcstes. Os torcedores de rctrós. por<br />
ndcn<strong>da</strong> dc 1 X I h. t riinhém picviniii :i rn3ti-iki11~1 dc mais iirri, ;i mcio dii aprendizagem.<br />
- Quanln :!ti numero de oliçi~i>. cIe dcpendiu <strong>da</strong>s iicccssi<strong>da</strong>des do oficio,<br />
e por isso r) CIICSI~-C podia ter quariros iieccssitassc.<br />
Sc ci nicstre quisessc icr rii:ii\ ofi'cinis que
Nn conrraro de 8 de Fevereiro de 17 18. o ourives dri ouro e prata Manucl<br />
Barbosa dos Santos coinprrii1ic~i;i-.;c n rrisiriai- o api-cndiz de c
AMRM .ICI.S~ IAGo?~ / I7?11 l\:cI.TCíl KIHIiIKO IW Sll. lR:t<br />
-<br />
encontiaiiioi. ;inttlisámris o sniu de rilfabeliznçiio pclo riúmero de mestres que<br />
:issinarani os çcirnprornissos.<br />
Sc 2 ccrio que iicrn totlos os meslrcs sabiam Icr c escrcvei.. os que<br />
priisuiar~i esta cultur:i dc escola acabavam por ser ciii numero superior.<br />
Logo. sahcr ler e escrcvcr devia ser uma cxigêncis curricular. adquiri<strong>da</strong><br />
dutrtritc o penodo ùc iiprxndiz:igem. ou exigi<strong>da</strong> como pr6 requisito de entra<strong>da</strong> crn<br />
csizigin. Conipareriios grnticnniente a grmi dc altribctiziiç5o diis profissócs:<br />
Levania-sc a questão de sal-icr ris motivos d3 iieccssidride de alfribctizaFgo.<br />
No.: orícicios lignclos i1 ccinirm-ias. juiz. cscrivão e n~ordomos desta aparecem<br />
i
Ao tesoureiro competia-lhe assinar tcidos os terinos de entra<strong>da</strong>s e saí<strong>da</strong>s<br />
de dinheiros. Necessitava dc ser alfabetizado.<br />
E para cst;~ tão comum necessi<strong>da</strong>de social, os oflcios preparavam os<br />
artesãos com uma cultura de escola. Parri as artes mecsnicas escreves j6 era<br />
entúo sentido como um acto social.<br />
AICni <strong>da</strong>s causas aponta<strong>da</strong>s. os ourives apreseniavnm mnis.To<strong>da</strong>s as peças<br />
tinham de ser levadlis ao ensaiader par& contrastar. O ensaiador possuía um livro<br />
iiurnerndo e rubricado pelo pelouro <strong>da</strong> Alrnotaçaria, onde registava o nome do<br />
ourives que tr;rzia a peça. o tipo de peça, a indicação de que não tinha marca. peso<br />
e quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> mesma. Escrcvia o ensaiador e assinava n ourives que fabricara<br />
a peça"[).<br />
ConcluIndr.i. nn sCculo XVTTI c para os oficias mec5nicos. a escrita<br />
aparece-nos como uma iiecessi<strong>da</strong>de social. Para cvitar li-audes, era necessário<br />
registar cobre n mcsmo assunta. sim~tltaneamenfe. rinq livroq do ofício. nos<br />
livros <strong>da</strong> confraria e nos livros <strong>da</strong> camarri. E os Jivms <strong>da</strong> ofício tinham de estar em<br />
sintonia com os restantes. pnrquc as comparações eram uma exigência!<br />
Nesta rela~úo de aprendizagem. tornava-se necessário definir os deveres e<br />
os direitos profissionais dos intervenicntcç no acto educativo: entre os mestres,<br />
cnirc os mestre e os alunos; cntre os aluiios e os rncslres. Todos os comprornisços<br />
locaram estes pontos e traçaram um vcr<strong>da</strong>dciro c6digo de valores &rico<br />
profissionais. postcriormenie especificados em coiiuaios notariais.<br />
Os estalutas exigiam nos mestres um perfil de idonei<strong>da</strong>de. Sendo assim,<br />
eles tinham de cumprir entre si. obrigações profissionais. para manterem boa<br />
r-cputar;iín. Da listagein. Itii~ga em deveres. parca em direitos, faziam parte os<br />
que se seguem.<br />
Ncnhum mestrc podia :iceirar aprendiz e wtiçiril que esiivesse a trabalhar<br />
com nuiro rneszrc, scm que os formandos tivessem coiiçluído todo o tempo de<br />
aprendizagem.<br />
Se eventualmerite o aIuno tivesse flusido dc casa dn mestre sem ter<br />
3ciib3d0 o rempo de aprendizagem. obrigavam os estatutos, que regressasse. Se<br />
ciulro fnrmador ioinassc ccinla dclc nestas condições, seria multado além de ficar<br />
sem o alunafil.<br />
Nenhum mestre podia <strong>da</strong>r ao aprendiz obra a fazer sem esie ter concluido<br />
o tempo com o mestre que o ensinara.<br />
Nenhum mestre podia tornar oficial de outro ofício mesmo na quali<strong>da</strong>de<br />
de aprendiz. Aceiiando, iinlia dc se assegurar de duas situaçoes: que o rempo de<br />
estLgic) como aprendiz estava completo. que o oficia[ avisara o mestre anterior com<br />
umri nniecedência de oito dias. Caso cogtririo. su,ieiiava-se a iiiul ta5. riujeirava-se<br />
;i devolver o oficial. além dc ser considerado um r
Ncnhuni mesirc podia fabricar obras falsifica<strong>da</strong>s. pnrque arruiiiavam o<br />
born nrin~c<br />
<strong>da</strong>s artes c prejudicavam os consurnidorcsfi3.<br />
As obtigaçõcx do nlesrrc continuavnrti, dcstn vez para com os aluncis. quer<br />
íosscin apreridizes ou oficiais.<br />
O mestre, nas urics cam dupla especiali<strong>da</strong>de npcnnu podia cnsinar ao<br />
aprendiz aquela em que tosse especializado.<br />
O mestre, ao lomrir aprcndit tinha ribrigaioriatnentc de o informar do<br />
tcmpo de duraçáa do estfigio e do quc o estatuto Ilie exigia.<br />
O niesri-e era obrigado. perante n ;iluno e a friiní1i:i. a cumprir todo o<br />
tempo dc aprendizagem :içar<strong>da</strong>do.<br />
Na caso do mestrc mcirrer sem que o aiui~o iivcssc coinplctado o ienipo<br />
de ensino permitia-se ati nluiio ir acabar ri tempo para riut~i casa, com outro<br />
rnestrefc'. Mos se triiiva c filhos niantivesem a Ioja obignvarn-se a manter a diio<br />
apreiidiz".<br />
Sc o utuno n5o ericnntrnsse nicsirc que o recelxsse para acabar o teinpo<br />
de nprendiz:igcrn, requeria aos juizes do oficio licença p3ra trabalhar coiiiri<br />
oficial. E~tcç cram obri~dos a conceder-lhíi e ain<strong>da</strong> tiiih:im de Ilic determiiiar (i<br />
tempo nccessilrio para sc preparar para exame. porquc o iempa dc aprendiz nfo fora cn~~cluido~~.<br />
O mestre nSci podia expulsar o aprendiz de sua casa seili motiva justificado,<br />
a puriir do rnornen to que este tivesse compleiado scis meses dc nprendizagernfi'.<br />
Segui<strong>da</strong>rnerirc especificavam-se as obrigaçrics nos contrams notarjais.<br />
O mestre dcviti tratar bem o aprendiz. Náo o man<strong>da</strong>ria tranqponar carnetos<br />
dc cabcça c cestas demasia<strong>da</strong>s pesa<strong>da</strong>sfin. neni «( ...) buscar ccrusas de çarrcto h<br />
costn~>~~~. Aprcsentfi-I»-ia
8.3. Apreitdic para corn o mestre<br />
Por aluno entendia-sc todo o aprendiz e oficial, qc o cornpmmisso previssc<br />
tempo de estapio para cstc iiltirnci. E as obriga~ões para coni o inestre também<br />
Ihes eram inerente?.<br />
O aprendiz nno podia abandonar o mestre anics dc concluir o período de<br />
aprcndiza=em. sem justa causa.Tomarido o aluno tal aliludc. cra obrigado a <strong>da</strong>r<br />
ao rncsirc o dnbrn do tempo dc ausencia. Devcndo-sc o ui'asiamento a doença,<br />
enlão, bastava-llie cumprir exactamente o tempo que faltara.<br />
O aprendiz. durante o est6gio. nZo podia trabalhar ein inais nenhur~ia loja.<br />
Para ris iriliactnres, ris holocirrss iinpunharn a mulla dc doze mil reis".<br />
O aprendiz. duralite o esdgio. n5o podia aceitar irabalho de outro rne~tre7~.<br />
Morrendo o mestre e ficando viúva e fillios miil :i loja. o aprendiz era<br />
obrigudci a acahur aí. o lempo ajustado com o IàIecido. Prcvia-se que apenas<br />
mu<strong>da</strong>sse de mesue se os herdeiros niio assurnissenr ri respotisabili<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ten<strong>da</strong>77.<br />
Se o aprendiz fugisse dufiinte o periodo de ensino. o pai ou o encarregado<br />
de educavj-io tinha de <strong>da</strong>r conta dele ao mestre, para que o tempo ajustado fosse<br />
concluídn. ou pagassc ao rnestre o tempo que faltassc7H. Cabia a este avisar dc<br />
i imediato ri família para que Ilie repusesse o rapaz.<br />
Se o pai ou fiador igiiorussern ou se o apreiidiz se tivesse ausentado para<br />
Cora d:i ci<strong>da</strong>de. hiivin um período de trinta dias para justificar a ausEncIa. Fiiido e<br />
na<strong>da</strong> resolvido. o mestre podia colociir na loja um oficial, por crilita <strong>da</strong> famdlia<br />
do r~igiiivo. a completar-llie o tempo ajusrado7'). Querendo jusrificlir as Fal~as,<br />
apeiiah açei~uvrini como único motivo. a doença.<br />
Segura-se panicu lnri<strong>da</strong>des especificas dos compromissos.<br />
Se um aprcndiz nlfaiale mu<strong>da</strong>sse de ofício, o pai ou o encarregado de<br />
educaç50 redigia e assinava uni termo de responsnbili<strong>da</strong>dc. Tcndo ri mnço mais<br />
dc caiorzc anoi competia 3 ele assinar. Mas ficava-Ihe a ceneza de, nunca tnais<br />
scr nlfaiaie"".<br />
O oficial. querendo abandonar o rneswe corn quem irabalhava. avisá-lo-ia<br />
com cii to dias de antecedência. perante testen~unl-insK~.<br />
Ao mestre cabia a mesma ebrigaç5o. Deste nniodo evitava-se que ambos<br />
Iicasseil~ de~preveiiidos.<br />
Se de\-esse dinheiro ao niestre niio o deixaria, scm ~odns as conras estarem<br />
aceizadcis. A pena era cadeia
O aluno acabara a estiigio. Exigia-se-lhe segui<strong>da</strong>mente que o provasse.<br />
O pripd do livro voltava ;i ser destacado porque as provas far-se-inm por cscrito,<br />
atraves dele.<br />
Feita a matricula apenas cm livro o aprendiz, acrirnpanhado do mcstre,<br />
dirigia-se ;io juiz do oíicio. Competia o este lavrar termo no livro de exames<br />
declarando que ri tempo de es~igio<br />
exigido pelo coriipramisso estava concIuido.<br />
Dcpois assinavam rnesrrc, juiz e escriv50".<br />
No casn de, a matricula ter sido regista<strong>da</strong> em contrato, o mestre devolvia-<br />
o ao aluno que, obrigatoriamente, o levava ao escriv50. Dc imediato, o escrivão<br />
escrevia no livro dos registos do ofício que a aprendizagem fera conclui<strong>da</strong>.<br />
Nos oflciris ligados a coiifrarías, o aluno. nesse mesmo rnomenro, pagava<br />
urna quantia estipula<strong>da</strong> cin regimento, e ficava a ser confradc <strong>da</strong> respectiva<br />
assoclaçiío. Dessc valor. o escriváo passava recibo. Sem este depósito, nenlium<br />
mesire o podia tomar como olicial sob pena de rnuIra a revcrter para a canfrxiaxfi.<br />
Posto isto. n aprendizaeem concluira-se. Assim se processava com os<br />
alunos <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de.<br />
9.2. A Aprendizagem adqitirido fora <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de e termo<br />
A aprendizagem adquiri<strong>da</strong> na ci<strong>da</strong>de podcr-se-ia considerar exigente.<br />
Pelo rnenoq, os compromissos tinham o cui<strong>da</strong>do de deixar transparecer essa<br />
irnagcrn. Dererii~inavam um longo tempo. alirigatoriamente cumprido e provado.<br />
impunhnni uma relação entre fomador/aprendiz mais de deveres que de<br />
direitas. acentuavain a t6nica <strong>da</strong> necessi<strong>da</strong>de dc alfabetização. e ensinava111 a<br />
arte. Numa ligaçáo em que todos os passos do circuito estavam previnos. a multa,<br />
que cia pesa<strong>da</strong>. e 3 cndcia funcionavam cornci castigos.<br />
Assim sendo, toi+navri-sc necesshio defendcr estes alunos, do5 que. vindo<br />
de hra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de traziniil uma aprendizagem <strong>da</strong> qual não se subia a quali<strong>da</strong>de<br />
nem se estaria completa. E se a quali<strong>da</strong>de seria testa<strong>da</strong> no exame. do tempo<br />
tinha de se fazer prova.<br />
Por isso. para os aprendizes que tinham aprendi<strong>da</strong> Fora do Porto. os<br />
con~promissos acautelaram-se e estipulara111 certas exigências.<br />
Qíicinl oii aprendiz que, vindo de fora <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dc quisesse trabalhar no<br />
Porto tinha de aprcscninr cerridzo do mestre com quciii aprendera, devi<strong>da</strong>mente<br />
reconheci<strong>da</strong> pelos juízes do local onde decorrera o ensino. A certidáo comprovaria<br />
que o tempo de íiprendiza2em estava concluído. De outro modo. não<br />
arranjavam emprego e quem lho desse, além de ser monetariamente condenado<br />
tinha de os despedirK7.<br />
A partir <strong>da</strong>qui o aluno podia requerer exame!<br />
3. Conclusão<br />
O comércio provocou o crescimento c a especialização <strong>da</strong>s artes mec5-<br />
nicas. Por defesa do bom nonic <strong>da</strong> profissão. oficiais e incstres sentiram necessi-<br />
<strong>da</strong>de de traçar rcgras laborais de deveres c direitos. Apareciam os primeiros<br />
comprnmissas: nasciam na ci<strong>da</strong>de do Porto no skculo XVI. aumentavam no
A ~RMAÇÃO PROFISSIONAL h'0 ANTIGO REGIME<br />
século XVTI. cresciam brutalmente no século XVIII. baixavam drasticamente no<br />
s6culo XIX. por causa <strong>da</strong> liberalismo. E os oficios espccializavnm-sc! Cõnscios<br />
do valor que profissionalmente representavam. diznificavam o prestígio IaboraI<br />
atravEs dc uma aprendizagem profissional cxigente e estrutura<strong>da</strong>. Exigia-se<br />
i<strong>da</strong>de e perfil para a matricula. Lavrava-se documento escrito <strong>da</strong> aceitação do<br />
aluno ri aprendiz. EsiipuIava-se um tempo de ensino. Ca<strong>da</strong> arte apresentava o seu<br />
curriculo disciplinar. composto por parte te6rica c prádca. O alutio pagava propinas<br />
Ca<strong>da</strong> formador linha u111 numero limite de formandos. A loja apresent~iva-se na<br />
dupla runção de ten<strong>da</strong> e escola. E tudo funcionava como de urna ver<strong>da</strong>deira<br />
escola se tratasse. A Unicu diferença encontrava-se no facto de estarmos peranie<br />
um tipo de ensino particular e aut6nerno.<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
Bihliateco Príblica MIIIF~C~~CE~ CIO Portn<br />
Çcjiripnii~ii.~wi rlii Ofi-io {-/v PPíc.lirlrirn, Porto, 1 790 t Mon. 1 560)<br />
Coiiiproiriisso r10 Q/Jicicl rlc Jiir/iirirris tJ Tornriri~~~rc~ir~r~s.~i~r~<br />
iiri oririn (/r, 1 79 I. Porto, 179 t (Man. 1 677)<br />
Cr~riil>i~ri~iii,rsri c/ri Vfic-iri C/P Violriro. Portri. 1 797 (M;in. 1560)<br />
Corir{ir~riiia.rn r1o.i- Oflic-ios de Tnrririrn,~ r Prilir.isos. ,Tr.ilri iiri rliiiiiJ (irn 1783. PoiTn 1 783. ! Man. 1577)<br />
C~iiit~~in~iii.v.vri rlnr Irrrrieii-os. Porto. 17x6 (Mnn. 1 5651<br />
Criifipi.ririii.!-.rri ú(1,1 ~rfic-rt/ot'c~s dp Ilr,ri.os. I'ortn. 1 759. I Mnn. 1 568)<br />
Coiiiprtiriii.isri fircririiri.~ rlri Criri/i.arin dí, Nn,r.rrt S(,rrlirirc~ ci 'Ago,i-fri, Porto. 1 7X7 ( Man. 1 5637<br />
C~I~~~?~IJIIII.YXIJ<br />
e Esrrr!rir(>s do Oflicin Dri F
1 O. Ct'. C~~itt~irnrtii.vsri (Ir .Socl~trirn.s Triiiicirir~tr~irri.i.. p. 3.<br />
I I , C{-. Cr~t>!{)rti~tii.~,\,o do (!#ic.to (IIt*iro. p. 9.<br />
12. COI~I~~I~I~III~.~~.V~J<br />
dtj O{fi(:io (/v Pi. (-i!.. pp~ 718<br />
1 3. Giiiiprot~~hn c rr.rmrirrris r10 C?fficici ckr hlliri (Ir* /.'lnriclr.v t11~. rir.. 1ip. 29 71291;.<br />
I 4. Cl', f:.vrnrfir
tl I~OIIMACÃO PRI'IFI.S.~'IL)NAL hfU ANTIGII REGIME<br />
65. CI'. Cciiii~>roi~ii.v.vo TI-occ~(II-.\. 11/7+ rir.. pp. I S/ I S( V j ,<br />
fio. /1>1~1~111.<br />
67, C!.. COII~~J~~JI~J~,\,\~I<br />
(10 l?/j;ci(~ (/r, C~~!(Ie;i-~irf~.<br />
( J ~ J rir.. p. 03.<br />
68. A.B. P.. Sccr-{-cio .Vcilririrrl Pri-4-11. " 2 11. 115. 38~139~ ti'). A. I). P.. S<br />
c, FVIVI~;,I /I I, .71i/~ fZ~>iri I+OI$IP~II til>. ~~it.,<br />
pp. 3h( V)1?7.<br />
8 l . ci e'. Cclrii~~r rli C)flicio (I(, I~.s~~i~ip(ri.Orirri\.. ~ib c.ir.. p. 247.<br />
82. Coi~~prot~~i.s.$o c E.~-1cirl4ro.s do Qfficit) ~1r1 FoIltu de Ftf~ntIt~,? o h. cii., 11. 299.<br />
83. Cniiiproiiiis.i.o ifo Q#icin rlc ficlrrl~ii-o. oli. cir., p. 15(V).<br />
H4. C1'. C7riritprrrnrí.i-srr ~lri Qfficio rle E.~-piri~clrd~irri.i-. oh. cif.. p. 747.<br />
35. Cl'. Cot~~~>rc~it~i~~-.i.o r E.$uorif~o.v (10 [j//ici
A FÁBRICA DF, LANIF~CIOS DE LORDELO<br />
Atr;iv&s do estudo dc uiiin uni<strong>da</strong>de produtiva - FBbricn de Lnnificios de<br />
Lordelo -pretendo elaborar um estudo crítico sot~rc ri. sua cvoIuçck tipcilh_,' 0 1Cd.<br />
identific;indci os scus difcrcntcs rnorncntos ntcriicos - tnaqttinofiicturri. f5bricr1 -<br />
entcndcndo que n globali<strong>da</strong>de rirquitect6nicn 2 determina<strong>da</strong> e rnanti<strong>da</strong> pelo valor<br />
do uso que n vai exigir e precisar ao longo de um:i succssãci tic iran~f(inií;içòcx dos<br />
níveis tipol6gico e morfolrigieti (rcIal;;i~) ÇOT~ a 5rca envolveiite) iiuni quadro tcn-ipornl<br />
dclinido (século XIX), correspondente h sua iiistrilaçno até no
R - A iieçcssi<strong>da</strong>dc rliic este tipo de ii~diia~ria requer em i*clar;ãri ao :iprovcíi:irticri<br />
to <strong>da</strong> cnergi:i I-rid thriúlicu ctiiiici 1ór~:i rnatriz. iiias principrilnicii te n pr iwibi<br />
Iid:idc de dispcii- dc 2gii:i exrrcnintricnlc li ri-ipa para :is crpcrac;licc de C:ibricn<br />
(Invagcm <strong>da</strong>s 15s. l':ibrico dos iiiiios c o acnl.r:iri~cntci doi tecidos).<br />
C - LTIII;~ fart~' T C I L ~ ~ ~ CIC O interacção ÇC)TII i! ~ ~ F T ~ C I ~ I I L I T ~ particuIarrn~nte<br />
.<br />
quc çEi7 rc.;~ieiiii ;i0 cii!iivo do linho!. pastel e niiva c :I cxistênci:i dc gado bnvilio,<br />
rc\~cl:iiiclo LITII~ t~wiiqiio CIC trahnlhci donliciri5rirr sobre ns operac;acs dc fi:lc$Ío e<br />
tecclugcrri.<br />
11 - L'mti ii-,idiçSo iCciiicn dc ;iprr~\-citaritciito <strong>da</strong> ciicrgin hidraúlicri - iiiriínlios<br />
e :izeiiliris - ri rliic con~ril-i~ii para ;i rcgul:iriz:ic;&i <strong>da</strong> caudril <strong>da</strong> linli;i de rigun proporcirrri:indri<br />
:i rr1siul~tç3o c fi xaq3ci Jc nnvas indiistri;~~.<br />
I< - O fac~ci de cxisiir iirn:i ~riiiide percetit:igciii dc 1n5o-de-obra disponível<br />
- caso dri-; cal:il':iic\ e construtorch i1av;ii.s; - qtic. n3o tendo scrnprc ums ocup:içào<br />
Tix:i. possibilita umii ~sansfkrfiiicin dessa tnciri-dc-o;br:i pnr:i outras rictivid;icIes.<br />
t: - .A di~poiii1~ilíd;icte de terwilos corli ui~i;i reildo de wlri urbano briixn<br />
crri qiic :I m~~]lliI'S~fi $C vai in1pl:inliir. possibi1is:itidri uni rnriior in~esiiiiiciiici<br />
dc ç:ipitiil para :I coii.clrriq:io do edillcio e ilquiqiq3o dc ~n~iquinaria.<br />
C; - ..i po~"1~ilirl:iJc de o proprjetiíriri habitar pr0xiiuo. ou no próprio<br />
cdiiícici-I. fiicilitniidn o ~CII) de controle r vipi1;lricin stsl-irc ;i produçso.<br />
1 I - :I dupla rcdc dc inrcrconiiii1icaq50 tcrri1ori:tl qtii: cxta local izaqãci oferece.<br />
diiiiiriiiiriJ» (i.; ciiqtos de iii?nspcii+ii: <strong>da</strong> innteria pri tna5 c crinscqurntenietitc o<br />
preqo do prodtr to ricrihatlo.<br />
Itedc tcrrestrc<br />
I!çtsncliis p:irn o Porto e parri M:iicisinlicii (3s duas diiecçiics pi-incipnis).<br />
Cuic do Ourci. e <strong>da</strong>i ~ im fiçil tlc.;emliitique <strong>da</strong> niii!driri-priina { 1.7) e eml>tii-quC<br />
dO 13i.t~li11O ;i~i~l~xd~ (13i1110S. ICC~~I~S. CIC.).<br />
1 - .4 esistCiiciri clcsta actividiltlc nestt local possibilitando o aproveita-<br />
iiiento dc urtia c\iruturn jrí instahdn cri1 icrrrttil; idcilicos c Ii~itr~utioc.<br />
Esta Iiilirircse podei-:\ cer aigu~ri rund:iirii-ntci. considerarido a5 l'onles<br />
rloc~trt~cnrsiic~ qiic coriilii'
- pnnlu dc ciicoalr, ctini ;L via Lcmcsrrc<br />
C - ponro de cnnlliiEncia direccionril (Jeqenhci 3)<br />
cliw ccrresponden~ ri siiiiriçõcs concrci:is dc ulilizaqao dc fig~ia crirno força n70tri7,<br />
- azenlias ou rrroíiihos - para a traiisl'oni~aqiio dc ~nalErias priiuai. pcrniitindo rs usci<br />
e iiperfcEqciamenLri dc um sis~cii-ia rnccinico. consoli<strong>da</strong>ndo um;i aperatividnde coilçtr~itoi-a<br />
e téctlica. capaz de i-cspondcr iii, ncccssi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> 8iov:i indúsii-ia.<br />
Dcfinc-sc :rssirn urna tipologin que. em termos 111uilo gerais, se caracteriza<br />
por u111 sistcnia dc conduçiio dc iíp~iii rite ao inicrior do cdifíci~). cindç sc iiiuam<br />
os mecanismos capazes dc pitoduzir força iiiotriz e accioilar outros rncciinisnios<br />
operativo.;.<br />
E o qire sc obsei+va ria.; situagfieç apoiitadns. as qu~iis. conforme a sua<br />
local izaqiio. corrcsponcic un-i:i víiriaçaci <strong>da</strong> friniia do edi TCcio. No geral 550 volumes<br />
prismiitictis rectangulares. dc uril au dois pisos. coiistruídos cm pcdru c rchricados<br />
ou não: as abcntrras çno Li-aia<strong>da</strong>s de rrianelci diferencia<strong>da</strong> dri pano de facha<strong>da</strong>.<br />
apresentando uma mcildui-a eni caiitarin stiIicritc e indo huicai- rcfèrêriçiiis 3<br />
iradiçk cconstruri\ a dii hica cm questaci r drz ci<strong>da</strong>de em geral ir:i proporçao dos<br />
pks-direitos e <strong>da</strong>s aberliii-as.<br />
!~I~~~LI<br />
II /?i-eserzçn de irrjia<br />
IIIL~C~II~PMI O J J ~ ~ I ~ ~ I- L ~ ~ijrz O ~ ~II~C(IIT~,SITT(><br />
~ Z<br />
L/LPC, L~ITI(~ I,PZ .TP Ilic<br />
cor~~l~nií~l?\~(~ 0 F ~;OI)IIF~CIJ~O<br />
irlsti-~~~~~e~rto,~<br />
CIS IIIFSI~CIS<br />
~?~?JTCIPI... >,<br />
corrc~.~~~o~?lic17~c~,<br />
~-!lt~tj~r~# c - o r ~ ~<br />
o/~c~i-~z('llr:'~<br />
(JIIP {III~P.~,<br />
PI-o117 P.I-~CI(T~&S<br />
o,s nsctl,~<br />
/?CIO<br />
CARLO PONTI - L(I Irri,nr[izioiic cfcllrr .\t,rrr r [(r irrirr-irir ílrl<br />
ss i.~(~ii~li
./flAQUIiM MURAIS ULIV.Flk4<br />
Iicenciritnento dil mquii~ofac~ui-a de PLACDO LINO DOS SANTOS TELXEIRA<br />
n5ci li5 referénçin. ti alguiiia estrutura existente. mas apenas aos campos. que<br />
pcrtc-nciai.11 ac-ls l'i-;ides c dos cluais pede a adjudicaçãoH.<br />
Tcref entiio de considerar a insl;iIat;ão de uma rnaqu itiol'ac;usa de raiz,<br />
como ri momcnlo a partir do qual se inicia um delerminado processo de<br />
riItei-riç5o do tcrritfirio aos níveis rnorfoliigicn e tipológico.<br />
De Lima primeira obse.n.açáo <strong>da</strong> impIaiitaçZo ddo cdificio. duas hipóteses<br />
poder50 decorrer quanto ;i sua formal i7ação:<br />
1 ." - a cons1rut;Zci do edifício em piiiio numa só fnsc<br />
2." -a cuiistrur;5o do edificio por fdses. qualqiier que fosse o modelo B<br />
parri<strong>da</strong> - linear ori em pátio.<br />
A primeira liipótese poder5 ser posta de parte à parti<strong>da</strong> (Deselili0 4) pois<br />
caso ccte tivcqse si<strong>da</strong> conslruídci de uma só vez essa Salta de rigor geomiSrrico e<br />
unitàrn~i<strong>da</strong>de voluinétricri sO poderia sigiiificar a incxistencia de um inodelo o<br />
que. preciaanicntc. parece pouco pravável. Ou seja, n3a é possfvel desligar a<br />
opçici tipológica do E'aclo de quem faz uma rnaquinuiàcturrt neste momerito e<br />
ccim eslíi iir~pon2ricia esr:ir indubitavelmentc infoi-niade nccrca dn modo de a<br />
coi-is~n~ir. ES~~IIIUS 110 PorIci, na i1iícit3 do &C. XlX. com í1 colónia briranica<br />
exercendo influência comercial c cultural. o neo-pallndianismo é n estiIo que se<br />
caristrhi. Etri 1iS3 E piihlicadu a ondc é<br />
abor<strong>da</strong><strong>da</strong>. num artigo. a construçáe dc manufacturas e F. Çoiteraux acaba de<br />
publicar, cm 179 1. ci
Esta uma situação tipológica semelhanre 3 <strong>da</strong> implantriçãci industrial<br />
difusa (mrril) <strong>da</strong> qual o mell-ior exemplo é o de Unliais na Scrrn <strong>da</strong> Estrela.<br />
Partindo do principio que as operaçües relativas ao fabrico dos lanifíciosl~<br />
constam de:<br />
1 - Preparação <strong>da</strong> 15<br />
5 - Preparação para ri rccelagerii<br />
í, - Tecela~ern<br />
7 - Branqueamento<br />
8 - Tinturaria<br />
9 - Acabamenio<br />
é possível efahorar uma hip6tese de ordenarncn~o espacial do cdificia fal.iril.<br />
Sabendo que o principal intervcniente nas operações de fabrico é a 5gui1,<br />
E ncccsshrio awegurnr 11 cliega<strong>da</strong> e saí<strong>da</strong> deste elemento. Correspnnde a realizar<br />
unr encanamento de riguii limpa e outro para a sqjzi, depois de ter sidn utiliza<strong>da</strong><br />
nas diversas operações. Isio justifica o desvio do riacho de brdelo e o seu encosto<br />
ao edifício na racha<strong>da</strong> nascente/nordeste.<br />
Teríamos as operaqões de preparaqão c pisoamento na r&-<strong>da</strong>-chão, nunu<br />
primeira .ala. segui<strong>da</strong>mente a I5 seria transporta<strong>da</strong> para (i pisti superior. para ser<br />
fia<strong>da</strong> e teci<strong>da</strong>, donde seguiria novamente par,? o r&-do-c1130. Ai. na outra ala.<br />
seria submeti<strong>da</strong> Ls eperaçijcs de branqueamcn~o. ~intwraria e acabamento.<br />
O edifício chrniturar-se-ia. assim. simeuicarneiite a partir do RÚ central<br />
definido pcIo atravessumento. Isto 6 períeiiarnente justificável j5 que os aparelhos<br />
mais pesa<strong>da</strong>s são os pisões e as <strong>da</strong>mas dc l'iranqueanicn~o c dos tintos,<br />
sendo estas por vezes enterra<strong>da</strong>s no solo de maneira a coiisei-varcrn urna temperatura<br />
esiabilizu<strong>da</strong> prbpria à preparação <strong>da</strong>s tintas.<br />
A este ardenaniento cspacial corresponde um conscquente tratamcnro<br />
Figurativo <strong>da</strong> facha<strong>da</strong>: a sua composição sirnéirica c um grande ritmo de abertura<br />
ein que a proporç,5o clreios/vazios c semelhante (decorrelite <strong>da</strong> ncccçsi<strong>da</strong>de de<br />
luz nn interior).<br />
Até aqui poder-~e-ia Mar <strong>da</strong> clara adopçiio de uin modelo. Este pressupunha<br />
a iitilizaç5o de mecanismos dc ligações verticais e horizontais a par~ír dc<br />
uni niotor hidr6uIico e que comunicariam o movinicn~olfcirça motriz a qualquer<br />
ponto <strong>da</strong> t'ribrica. Este apresenta-se normalmente com um desenho rectangrrIaisobrc<br />
o compri<strong>da</strong> e estreito que era determinado tanto pelas dimensões <strong>da</strong>s<br />
máquinas come pela necessi<strong>da</strong>de de urna iiurninaçao uniftirme, <strong>da</strong>i também a<br />
grande quanti<strong>da</strong>de de aberturas distribui<strong>da</strong>s rro longo dos lados maiores e pela<br />
iécnica consrmtiva empregue - paredes em pedra. vigas de madeira. etc.<br />
Esin especifiçi<strong>da</strong>de tipológica crn funç5o <strong>da</strong> produção fazia com que o<br />
edifício indusrrial fr)sse considerado ca<strong>da</strong> vez rnentis corno um elemento siml-i~jlico<br />
c rcprcsenriitivo do poder real ou aristoçrA~ico (manufacruras reais e tipologias<br />
deriva<strong>da</strong>s) mas corno uma nova situaç5o que requer novos chdigos para ser
esolvi<strong>da</strong>. mas que airi<strong>da</strong> niio ris adquiriu tolalmente, ji que o iraianiento PIAS-<br />
Licti dos elemenlos construtivos é o rnesriio r3a ai-guitectilrn civiI. denotando u<br />
iQl t:i de um
Esta situriçãri vn1 rir~gin~ir uma nova situacão morfológicri com a Ares<br />
cnvril \lcn~c. Pas.;;i a haver ti rriii irova rcltiç3ci de chega<strong>da</strong> ao edi licio pela calça<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> Monteira. o edifício deseiivolve-se para nndc iS ~.icissivcI cri:ir rclaç7ics dc<br />
enrra<strong>da</strong>/srií<strong>da</strong>. csr:ihclcccndo iiina çlarn dclirnital;ac> interior/cx~crior. &u scLiau<br />
esl-iaqo dc prodziçiiu iohi-ca ci~volvcntc.<br />
O l-açtn de ris enrrn<strong>da</strong>slsrii<strong>da</strong>s do ediflcio n30 serem coincidentes segundo<br />
um ciso central c dc i~áo hiivcr i-ibcriuras ao tiível do i-6s-do-chão leva a supôt a<br />
existenci;~ de uni percursti -i:í dcfinido ou por uma situriqão tcipogr5lica (o aterro<br />
no Iridri Sul oti tln-r:i csimiui.a cdiiica<strong>da</strong>.<br />
Esrn é a situação que se mantem pelo menos ;li& ao cerco do Pono. em 1832.<br />
altura eiii que a i3l-rrica clcixou de luricíoiiar. sendn ciculin<strong>da</strong> iiiilit~irrncntc pelas<br />
irop:is do Impcrador. scgundo : iI~~iiii;~ bibl ingrdial I . I'nrénl. 113 coniulta feita no<br />
A.H.M.P.. na<br />
- C/ilrr.
JO/tQUlitf MORAIS OLIVEIRA<br />
ntendcndn ao facto de que enire 1876 e I881 lia apcnris um inrervalo de 5 anos,<br />
náo é de por de p:irte a Iiipóicsc dc ter sido a Cornpnnliin a efectuar o fecho do<br />
edilrcio. SiwaçRn que carrespondc a uina i~ccessidide de expansão do circuito<br />
de produção jri expressa rio relatário de conras de 1866. o que possibilita a<br />
li ipótese dc o tècho do ediiicio ter sido efectuado pela Companhia. utilizando o.+,<br />
processos construtivos c iiguralivos dos ediilcios existentes.<br />
Como atr;is fica exposLo. é O cnncluir dç uma evoluçiie tipológicii - de uma<br />
tipologi:~ linear para iimn tipologia em phtio - e nHo ii concretizaçáo <strong>da</strong> intençso<br />
de adoptar est:i tipologin desde o início <strong>da</strong> constnlçno <strong>da</strong> rnaguinofàctura. Eslu L<br />
um:i hipótese quc se poderia considerar pela possibili<strong>da</strong>de dc adopçso de um<br />
modelo iomial Inacional) - manufactura5 reais - e especificamente o casti <strong>da</strong><br />
Rcal Fihriczi dc Lanifi'cies <strong>da</strong> Cavilha. que é ccinslriii<strong>da</strong> segundo regras bem<br />
det1nid:is. o que nan aconlecc coni a Fihricrr de Lordela.<br />
É clarc~ que alguma coisa se pude transpor de urna siliiaqâo para a nutra,<br />
como scja:<br />
1 - atravessa~iiento central do edificio. ri nível do R/C<br />
7 - :IS comunicric;ões verlicais a parzir desse ponto<br />
5 - sernellianqa de rirderiarricnto cspacial do circuito de produçzo<br />
Ma5 se podci-iici considerar trnnscriçGcs à letra. nias sim influencia ou<br />
ini'oiAmuçio de conio se i-esolveni detcrmiiiadris situações num edificin desta<br />
natureza.<br />
Hí seinprc urnri ccinliniii<strong>da</strong>de nnhninin que coniril-iui parJ a reelaboraç20<br />
dos modelos arquitect0tiicris indusviais reriIir.a<strong>da</strong> tanto por idcnicos constmrores<br />
na icn~ariva dc cdificnr estruturas eficienses como por crnpres5rios na rentativa<br />
criar dc soEuçoes econ6rniclis e eficientes.<br />
A tipologia ern pAtin 1riarit6m-sc. apesar <strong>da</strong> sobre-iitilizaçáo do edifício<br />
- (aumento dc uni piso c acresccntri de corpos nos ~opos - correspondendo 5<br />
introduç5o <strong>da</strong> miíquinri ri vapor) - ri16 ao aparecimcnlo de umri neva tipologia<br />
indusrri;~ - o han~ar - com um novo tipo de cobcrlura vulgartiiente chamado<br />
telhado em «shetl>\.<br />
Este ripo de colsert-tui-ri tornecc ao espaço de produçao uma ilurninug50 consparrte<br />
ao longo do dia jl que uni dos lados (ri transparente) 6 orientado a Norte.<br />
Est5 tambem relacionado coin um ncivo pmccsso de construqiio -estruturas<br />
rnetAliça~ de suporic - permitindo que o edifício se estendesse pcEo terreno<br />
cohrindo uiiia grande árcri, scin grande multip1ic:ição de elementos postantes14.<br />
Com esta esta nova tipologia o circuiio produlivti 6 altcrado deixando para<br />
o edil'ício exisicnic a.; operaçaes de prcparaç50, escoIIln e I'iaqári. que requereriam<br />
ifrn apurar0 técnico inais leve. j5 quc as operaçócs reslantes. com os novos<br />
maquinismus utilizados, neccssil:ii.nm de novas c innini-es instalações.
Esi;is são realiza<strong>da</strong>s num momento em que os circuitos de produção de<br />
Iórncçimeii to dc matérias-primas 530 cornpIetarnen~e al~crndos 1j5 n3o são<br />
precisos os campos para cul~ivo de plantas para :i iinuir;sria) e vlo-se implantar<br />
na frente do edifício existente numa posi@o sirnerrica ao seu cixo de entra<strong>da</strong>,<br />
re~ii'inando a estiwtura tipriliigiça <strong>da</strong> implantação anicrior.<br />
Manlém-sc a mesma estrutura espacial dos elerneiitos percurso. espaço de<br />
chega<strong>da</strong> c pálio. variando agora a relaçiio com a rua e entre espaço livre/espaço<br />
edii*icado.<br />
Apenas um novo clcmcnte adquire iniportineia simbOlica em relaçzo ao<br />
total do con-iuuto rirqiíiiect6nicri - a chaminé - síinbolo de prosperi<strong>da</strong>de.<br />
A nova facha<strong>da</strong> <strong>da</strong> Fibricii Iiesira em afirmar-se corno um novo elemento<br />
de ddiniçào urbanli. j5 que ela não só rnnnt6rn o dislancirimento em re!ação à<br />
Rua de Serralves. coino o tratamento figurativo <strong>da</strong> F;icl-i;td;l não C em si inovador,<br />
reilexo de alititudes higrenrslas em vigor nas prililicas iirbanísticas do séc. XX.<br />
Assim. nfio lhe é permitido a 1eitur;i do novo tipo de cobertura na facha<strong>da</strong><br />
principal o que sii acanlecc na Iáchii<strong>da</strong> interior.<br />
Na racliarla principal é novamente reforça<strong>da</strong> uma clara intençiio de<br />
coinposiqGo siméiricu cnl relação ao eixo de atravcssamcnto marcado por um<br />
sirnholo dc poder e controle - o reI6gio.<br />
O corpo de administraçáo E salicnii: ao pano de facha<strong>da</strong>, cu-ia relaçiio<br />
cheios/v:izios resqalrando o racio de que agora a janela é mais alta e esguia.<br />
A janclii é o elcmento a assinalar. indo buscar utn desenhe até aí nao<br />
uiilizado. íeclia<strong>da</strong> eni serni-círc~cuIo. usando todo uin repositdrio decor~tivo ao gosto<br />
<strong>da</strong> época -o ecIe~isrno do sEc. XX - reflexo de urn reclamar de uma estgtica que<br />
é necessário aimprimir,> nri Arquitectura Indiistrial enquanto símbolo de uma<br />
nova classe - o industrial.<br />
Definidos os inomentos chaves <strong>da</strong>s etapas de construção do edifício,<br />
verifica-se que hd sempre uma reiagão constante entre funq5o e forma - a<br />
sistcinatiz:ir;io do circuitcr dc produção C faeiar priinordial ne ordenarncnte<br />
espacial do edifício desde a sua instãlaçllo até ao momerito actual.<br />
FASES<br />
Edificação dc unia inaquinofactura. scgundo um modclo <strong>da</strong>s ffihricas<br />
têxteis iriglcsas. no lugar <strong>da</strong> Mon~eira<br />
por Plácido Lino dos Santos Teixeira.<br />
Açrcscenro de um novo corpo em que hfi uma continui<strong>da</strong>de do vatamento<br />
formal.
A pmir desta Rise as relaçõeh cçtniturais <strong>da</strong> iniplniitaçiío ~lrihal dos edi l'ícios<br />
Iàbri.; s3ri dcfini<strong>da</strong>s:<br />
2 - espaço dc rcçopç5o<br />
3 - atravessainentci irilkrior nos edifícios<br />
Kcsta faqe lia utnn total cnritinuid;idc em relaçáo 5 fase ai~terinr qiicr em<br />
iermos riirrrr;ii.; quer <strong>da</strong> cstrtil~ir3 de implnnilic;Co, comp1r)iandri n iipologiii<br />
defi ni<strong>da</strong>.<br />
Est;i fase caracterixa-ir: pcla in~roduçao dc novos diiclos no çircuilo dc<br />
produç5ri. teff cxo rln apxrcci tticniri de unas nova lipcilogia ( h;~i~~ar). Mantém-sc<br />
a csiri1iur;i dei'iiii<strong>da</strong> nii 2." fLise Lipenas hnvcndo uiliiu alrcraç30 clitrc cspnçci<br />
livrc/cspaqci cd ificado.<br />
Esia úliiciia í'risc c:irncici-izn-.;c lielri :iltera@o <strong>da</strong> I ic13çfio de proporpío cspaçe<br />
livrelespqo cdific;ido, d:E-se n destruig5ri <strong>da</strong> 313 ~'(I~Ic do cílii'cci~ oitoccntist;~<br />
que 6 suhsriruido por uiii ntivn corpo. riras uni;i vez iiiriis ci rclaqari cstrtit~ir~l<br />
manrétn-sc apesir d;i inlroducSo de um nnvo circuito rlil prorIuqZo.<br />
Estes vectol-cs tolhiiam eqta situaçso corriri iinlca lia ci<strong>da</strong>dc. rclririvamente i:<br />
Viis o farto dc csia rcl:iç5o estrritural rícri -<br />
periiii tc ;i :iTirrnnciin dc que r i i ctlifiçirir iiidusii-iuih. emhora tiiler yEricias ao<br />
nivcl tipolci~ico. c111 icrmos inorfol6picos inscrern-se nnrii prticc.;so iirbaiiri<br />
dccoi-rcnic dc um I-e~ulaiilcnrti de rilinhnnierirns c cCrcc:is, conilirrne çornprovam<br />
ris licença? dc ccinr;truçiio iieste Icic;tl.<br />
Kdlexo do làc~ri dc na ci<strong>da</strong>de n30 linvcr uma itidus~ririliziiçrio com cnp:icidncle<br />
para altcrnr o terrii6rio cnqunnto acio dc ti ~irqjcctni-.
NOTAS<br />
1 . lh.'L>tJX GE1.i<br />
ii1icdi;it:i in5pccq:íci c vigil>nci:i,,.<br />
c. apcqai. <strong>da</strong> 1iraxiniid;idc rl;i i-ci;idcnci:i ticçic. c <strong>da</strong> su~i<br />
5. !\I-FRED KERER *c..,iis citsirls rlc. li-iir~spriir~ \.ia) a i clciiiciiiri l'iilcriil cl;r tcoi,i;i d;i [nc;iliznç;in<br />
iiicliikii.i:il ... 7..<br />
ú. CAltV.41-l I 0 Di.\S - Rc1;ir;ati cl;is t'ibiic.:~'. c111 17SX. In Hisicii-irr c1o.v Lcrii j/iiira.<br />
7. ADlII.4KC) VASCO R0DRIC;UES - O ritristciir> rlri Lartkelo r10 0iri.o.<br />
8. I,ivin Rcgi.;tri rle Tcrrnns c 0lir:is Piililic:~.;.<br />
9. ESTEVE5 PERETR A - só :is fiíhric:is re:iis. iii:i.; t:iiiiEif iii :is p:ii-iiciil:irec fi7er:ini çrinl;icEeniv~-i%<br />
r?i-~*grc>\
JORNAIS, EDITORES<br />
E TIPOGRAFIAS DO PORTO (1866 - 1893) *<br />
1 . Ol>.jecto de estudo c critica <strong>da</strong>s rontes documentais<br />
Eqic trahal ho visa rceciiscar :I t0rmat;Sn dc cmpscsas jornalísticaç nn Porto<br />
cnsre 1 Xhh e finais <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> de noventa. Aç ionles documentais utiliza<strong>da</strong>s<br />
enctintrain-se rio Arq~iivo Geral <strong>da</strong> C5msra MunicipaI do Podo c constitucni uni<br />
acervo de registos dc hahiil itaçõel; e requeririiento~ do? jornais e respcctiuos cdi iorcs<br />
renporisli\lci>. Um livro rcpcir~a-çc ao i3nirro Ocidental. enláo 10m:ido pelas frcgucsiias<br />
dc Cedofeita. Vitiiria. S. Nicolnu. Mir3g:ii:i. Massarelor, LordeIo e Foz do<br />
I3ciui-o e conténi registos. n5o consccuiivos. coinpreendidos entre 1866 c 1891 I.<br />
As inforrrtnqões conçertlcnlcs ao Bairro Oricn~ril que inrcgravri a5 Irr3giiesias <strong>da</strong><br />
Se. Sliiito Tld~fonio. Bonlini, C:inipanfiri c Pusanho$ cncoi1lr:im-se reuni<strong>da</strong>s em<br />
c1uu.s caixiil; quc ctimpsccndcni registos respeitrtntes iio l-icriodo situado entre<br />
I R6h e I X98'.<br />
A principal del-iilidnde destas foriics seuide nti fiictci dc sc encontrarem<br />
Inctirnpletas. No quc toca ;to livrri dci Rairrri Ocidental os regisios reporraiii-se<br />
rici pcrítido crinipreendido cnlrc 1866 e 1387 (Apéildice 1). m:ic contém urna<br />
f'olha diipla solt:i que :ipresei1ta uma relaçiio dos periodicos que sc cnçonfravam<br />
1i:ihilitados naquele bairro eni 1 89 1 ( ApEndicc 2).<br />
A skic relativa ao Raii-rn Oriental revcla-sc nianifestnrnente trurica<strong>da</strong> j,í<br />
iluc. cncoiiirando-se nurnci'a<strong>da</strong> o mriiorin dos procevws, facilmente se verifica<br />
que 1-altrim cerca de seis dezenas dc rc,oi.itos quc dizcm rcspeito :i dCc:i<strong>da</strong> de<br />
seieilln e priiiieisn ilictadc <strong>da</strong> se~uinte IApGndiçe 3).<br />
Declara<strong>da</strong>s as deficibncias evidentes deste ncervti docutnental eriumcrcm-sc<br />
as sua5 viriuiili<strong>da</strong>dci. Ari~es de mais. perniite constatar ns pcriíidicos que se aprescntasam<br />
ii hnbi1it:tc;ao e seguir ii sua evoluçáo airavcs <strong>da</strong>s siicesçiv~s mu<strong>da</strong>nças<br />
de il~ulu. Te bem que i~iuilos deles nari sc tciiham <strong>da</strong>do à estampa pelo que<br />
algiins destes proccsctrs cor.respondem ri uma inlenç5o e n5o n uma puhlicacZo<br />
crcciiv:i. Estas fontes (sobrcurdo as relativas ao Bairro OrientaI) pcrmiicm rclaciriniir<br />
13s puhlicaçóeq com os espaços <strong>da</strong> sua produçãri: tipogratius e escrirhrioq.<br />
isto é. sedes dc re<strong>da</strong>cç50 e adrr~inisiraçáo. Perrnitein ain<strong>da</strong> fi identificacão dos<br />
ediinres dos jornais (~31-a<br />
illk111 CI(I nome são li-eryuenles as inlòrniaçóes sobrc ii<br />
siluiiçZro prciliisirin:iI. i<strong>da</strong>de. entre outras). e seguir o scu pcrcursn n;i quali<strong>da</strong>de<br />
de rcsprinsiveis por divei-50s peribdicos. ,4liis. a f'igura do cdiior é central nesta<br />
documcntaçiio que fui produzi<strong>da</strong> em Tunção de disposiçães legais espccífiças<br />
pelo qiic a natui-czti dcslas fontes remete etri linlia direcia para a Ecgislaqúo<br />
porluguciri sobrc irnpreiisu c, inais conçretamçnle, pari a cornpIc;ra questzo <strong>da</strong><br />
Iihcrdride de irnprens:~.
2. Legislação sohre a liber<strong>da</strong>de de imprensa c a responsabili<strong>da</strong>de do editor<br />
A magna qucslão <strong>da</strong> imprensa constituiu um lema de debate recorrente e<br />
um objecrn constante <strong>da</strong> leglslayão do liberalismo portuguEs ri t;iI ponto que,<br />
segundo algumas opiiiióes, a prdpria hístiiria do rcgime liberal reflectiu-se na<br />
história <strong>da</strong> Irnprensad.<br />
Havia a consciCnciri de que o sistema represen~tivn devçria rridicrir-se e<br />
legitimar-se nti exercício dc unia opinião pública - entáo sobretudo expressa pela<br />
imprensa escrita - mas dificilmente os zovernos fugiam 5 tentaqão dc controlar<br />
esse c a niniprensa perifidica» esteve senipre<br />
presente pois, como expIicava o jurista Marcelino de Matos ern 1856. a peri6dica<br />
aprescniriva uma inequívoca vocnç50 política c agia mais velozmente soàrc<br />
as consci~nçias e mentaIi<strong>da</strong>des:<br />
«A? folhas e os papeis volanles exerccni sohre os espirjtos uma acção<br />
menos lenta do que os livnis e por isso são mais aptas do que cllcs para tratarem<br />
<strong>da</strong>s coisas p~liticnsn~.<br />
Na caso especifico <strong>da</strong>s Colhas períódiçaq, sendo por vcms difícil o apurameiito<br />
do autor dos texlos ou pretendendo-se buscar outros respons5veis para aICm<br />
dele. procedeu-se descfc o início <strong>da</strong> era liberal 5 responsabilizriç5o de outros<br />
elementos <strong>da</strong> empresa joi-nalfstica comti os re<strong>da</strong>ctorcs, editores c impressrrres.<br />
6 justamente esta intençno de responsabilização do cditor que aqui se pre~ende<br />
evidenciar destacando os diplomas legais que incidirain nessa rnat6ria.<br />
Lago em Dezembro de 1 820 foi lezi ~Ia<strong>da</strong> a responsabilizaç50 dos re<strong>da</strong>ctores<br />
dos periódicíis pelos araques e insultos feitos ;i pessoas particulares. Em<br />
Janciro de 1822 saiu u~ii aditnmenln 5 Lei de Iinpsensa que responsalilizava o<br />
cdi~or c o impressor por artigos de autorcs pronunciados por abuso de liber<strong>da</strong>de<br />
de imprensa*<br />
Ap6s um perfodo de intenso Iribor le~i~larivo no que tocava h regulamentagão<br />
<strong>da</strong> censura c ven<strong>da</strong> dos periúdicos. o triunfo do corisiitucionalismo produziu<br />
uma nov:i Iei reguladora <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> imprensa. saí<strong>da</strong> eni 22 dc Dezembro<br />
de 1 834. Aq~i se responsabilizava o aulor, na falta deste c díi impressor. o editor.<br />
inas prescindia de qualqiier medi<strong>da</strong> preventiva.<br />
Este esforço de prornoqno dos princípios liberalizadores <strong>da</strong> Imprensa<br />
sofreria novo rctrocexso devido ks conturbaqóes surgi<strong>da</strong>s entre scternhristas e<br />
cartistas vindo a carta de lei dc 10 de Novembro de 1837 alterar algsirnas<br />
díspcisir;õcs <strong>da</strong> cIe 1834 i10 ~entído de dificultas a publicriyãn de jornais. O seu<br />
artigo 1 .O determinava que todo o peribdico que se publicasse devia ter um<br />
editor respons6vel e esta condiçao nSo era consiclera<strong>da</strong> de somenos importãncia<br />
j6 que em I8 dc Dczemhro desse ano saiu uma portaria quc man<strong>da</strong>va verificar<br />
- atravks dos delegados do rninisifirici púhlicn - se to<strong>da</strong>$ os periódicos tiiiharn<br />
declarado ri seu editor responsrível e. mais ain<strong>da</strong>, c111 32 de Março do ano
seguiiite foi publica<strong>da</strong> nova \-irirtaria cluc rcf
publicar scrn quc. ~CIO iiieiirii oito dias iinies <strong>da</strong> publicação. sc deçlarassc (i<br />
nome do editor permite aulori<strong>da</strong>de competente: ia1 decIaraçán, além de assina<strong>da</strong><br />
pclo editor. deveria ser acoinpanha<strong>da</strong> de documenlos que cornprovasçcrn a sua<br />
~naiori<strong>da</strong>de. encoii~rnr-xc rio gnzri dos direitos civis e polfiicos e domiciliado tia<br />
ctimarc:i d:i piibIicac,lo em CRUS^. Além de fazer a especíricação <strong>da</strong>quilo que se<br />
entcndia pnr pcriiidico. crn artigos posieriorcs esta lei estipulav:~ ns penali<strong>da</strong>des<br />
para as casos de ausência de declriraçãci do cditrir, iiirul'iciénci a OLI ialsi<strong>da</strong>de dos<br />
doçiimcnriis aprescilvados c incapaci<strong>da</strong>de superveilren te do editor. sen<strong>da</strong> prevista<br />
nestes casos laxnlivos e expressos s supres?3n dri pcriridicti. 13s reçtanres artigos<br />
abor<strong>da</strong>m a ampla e prohlem5tica qircsiZo dos crimes de abuso na nianifestaçfio<br />
de pcnsainçnto. swhreiudn nas fornias de abuso dc Iibcr<strong>da</strong>dc de imprensa, difa-<br />
mnçi?o e injúria.<br />
Após rilyurttus rcviscics icgislativa.; pon~uais, n r
nos delitos de liber<strong>da</strong>de de imprensa. a seqponsabili<strong>da</strong>de criminal nZo dcvin ser<br />
cxigidii uíi cditur. senáo nti caso espccial dc esic nãci rcvclar o ver<strong>da</strong>deiro autor;<br />
na seyun<strong>da</strong> proposição dchndia que ri editor deveria sei- sempre o director do<br />
jornaI. isto 6. o indivíduo lido e havido como sendo o chefe <strong>da</strong> sua redrrcçSot2.<br />
Parecia riquelc rriagis~rado quc s6 a autor do cxcritr, podia ser rcspcinshvcl<br />
pclos delitos dc impreiisa .j;i que ele era o único agenie do crii-i-ic. c a responsabili<strong>da</strong>de<br />
só dcvcriii impcndcr srihrc (I cditor quriíido \e rlesse ii conjupaçfio de duns<br />
circiinstArici:is: quando ele ocultasse o ~i clesconhccessc a identid:ide do autor e fosse<br />
siniuliancanicritc dircçtor do joriial: sí, riest;i situaçao sc poderiii lo~içanicn~c<br />
presumir que ele era o autor. na sua qurilidride de chefe de redlicçiio.<br />
h ar~ut1ienraç~70 de Ti-in<strong>da</strong>cic Coelho escorav;i-se na convicção dc que a<br />
ii_curn dc cditor 5e liavilia li5 muita csvnzidri e pcrver~ido coiisidertindo que ti11<br />
como cxisti;l n3n P:ISS;~V;I de iim:i mcntirs conveiiciciiral, uma iiiutili<strong>da</strong>de c uinn<br />
iti~ornlid;zdc quc sc dcvcria c.xpungir para hcni <strong>da</strong> Ici c Ju imprensa. Isto é. seguildo<br />
aquele autor. o edi~or mais niin era do que uni >. alugado<br />
para o fim repupnaiite de ir parar 5 cadeia: constaiando qtie u mesmo homeii~ era<br />
ediior dc rni~i~os jornais. Trin<strong>da</strong>de Coellio aí'irrnava que ia1 riicstcr piiszara a ser<br />
ui~i ilrrido-de-vido dewrnpcnlindo por indivíduos totalmente desprovido? de<br />
i+ccui+rocl que cheyavnrn :to 17011to de cnconlrat no clrccrc o seli sustento c <strong>da</strong>s<br />
suas ià~ii i1 i3s. e cornple~amentc inggnuoq e despl-epniiidos ,ji que ignoravnni ~udn<br />
quanto se publicava iio jornal clija responsabili<strong>da</strong>de liaviaili assumido e eram<br />
csirnnlrri!, aci cnrr~Í\~io dii rc<strong>da</strong>cr;Zo onde só casualmente erari1 chamados sendo<br />
entno considerados pelos criadris riu .;ervenles iilicrioreç a eles. Traçado este<br />
quadro, não adnrira que o escrifor i-eivi~idicrisse a rcsponsabiliclade do periódicri<br />
para o seu dircclr~r e cllefc dc rcd:ict;5ti ctirno iim auiEn~ico imperati\,o moral.<br />
Tod:ivi:i. cstn vis%) <strong>da</strong> iiaturezn dcyrri<strong>da</strong>nte do editar perliIlia<strong>da</strong> por Trin<strong>da</strong>de<br />
Coell-in deve erircmar dc ~ilgum exagero: niio que a situii~áo 1150 ocorrcçsc. e<br />
com toclii a ccrte7n ncoilteciu ii:is erriprcsas jrirn;~lisliçn~ ideolo~ic:irnente mais<br />
aciivas e cninhniivas c por conseguinte riiats persco_uidLis e qiierclridris. mas náo<br />
constituiria. certiirnenle. a regi-21 gcrilI di~s perihdicos puhlicndos no p:iísl3.<br />
Uina rcii1id;idc 6 incontorniivcl: n editor rarn~ncnie con.;ti t~iili o nome<br />
sonantc dos jornais. para cileni dns casos em que desen-ipcnl-i:iva simuItarieainenie<br />
:is flinqfic:, de proprret6rici. director orr re<strong>da</strong>ctor pi-iiicipkil. Os pcriiidicos mais<br />
innrcantes do nosso l iheral isnio dcçiac:~rarn-se pe1:is polg~nicas rlric Icvrintarain.<br />
pelo ittconrcirrnismo que susciraran~ c, par cnriscguinlc. or;i se :iswcinriirn 30<br />
nome <strong>da</strong>queles que aí cxyicndcrain aç ?Lias <strong>da</strong>utriiras. ora ai'i noirie <strong>da</strong>quele5 quc<br />
l'uii<strong>da</strong>rarn e diripiranl estas complexas eniprcsas dc ideias.<br />
3. Os editores rcsponsávcis <strong>da</strong> imprensa portuense<br />
Dn que ficou exposto resr;nlta n iclcia de qiie o edilo~. constituíri a face legal<br />
<strong>da</strong> empresa jornlilis~ica. o prirnciro responsri\,el por Io<strong>da</strong>s as iiiiiiénas csasridris<br />
11ri periijdiçu: <strong>da</strong>í que ns autori<strong>da</strong>des so1icil;i~scni a :iprescn~iiç5o de uma série de<br />
documentos quc coinprovassc n reunião <strong>da</strong>s cr~ndiçSies ct;tipulri<strong>da</strong>s por lei.<br />
iiomca<strong>da</strong>mente a maiori<strong>da</strong>de do iridivl'duci. o donlícilio na comarca onde se<br />
realiznssc a puhlic:igici C enconrr:ir-se no po7o dos scus direitos civis e poliiicos.<br />
ES 13 ul timn :i1 inea pressu1-iui?llí1 o curnprirncnto dos deveres I'ihçais. o recence:irnentci<br />
nos cadernos eleitorais, não estar skieito ao teciutamento militar nem ser<br />
alvci de qualquer processo de inicrdiçãci pelo que o çuplicanic teria de nprcscnlar
as Toll-in~ cíirri<strong>da</strong>i ou boletins criminais passador; pelos escrivàcs dos diversos<br />
cnrlíiricis <strong>da</strong> naturali<strong>da</strong>de c residencia. A cornbinar;ão destes <strong>da</strong>dos permite<br />
apresentar um estiido siim~wio dos perfjs biográiicos dos cdittsres de periódicos<br />
<strong>da</strong> çid:~de do Porlo <strong>da</strong>s úllimas três déca<strong>da</strong>s de oitocentos. se bem que Iiovamenie<br />
apenas do seu Bairro Oricnial.<br />
No tocante à n:zturali<strong>da</strong>de predomina Iargarnenre a origem no prGprio<br />
concellio do Poi-to. veri ricando-se meia dúzia de casos cm quc a proveniência k<br />
disrintn. -4s resid6ncias indica<strong>da</strong>s cumpreni o estipulado por lei pelo que correspondem<br />
no baim de habili~açF~o do jornal.<br />
Mais varia<strong>da</strong>s são as iniornlações concerneiites 5s i<strong>da</strong>des e ocupações<br />
profissirinuis dos cdilorcs no momento <strong>da</strong> habilitação. Embora o leque de i<strong>da</strong>des<br />
sc siruc entre os 21 e os 73 anos a maior incidência clas i<strong>da</strong>des declara<strong>da</strong>s<br />
lncalixri-se cnrre ns 25 e os 40 (Quadre I ).<br />
QUADRO 1 - lD.413ES DOS EDITORES<br />
As ocupaqfics declai+adns lios processos de liabilitação de editores permitem<br />
descortinnr uma razoiível varie<strong>da</strong>de profissional, havendo em algutis ciisris<br />
correspondCncia dirccta cnlre ;i naiureza do pcriíidico c L) ac~ivi<strong>da</strong>de laboral do<br />
editor (Quadro 11).<br />
Em íilguns casos surge ii indicacão de que o proprictiírio <strong>da</strong> publicaçZo<br />
assunie a resprinsabilidnde de editor. situação que por vczes ocorre a titulo provis(irIci.<br />
cntrc norncaçGes dos editores efecrivos. To<strong>da</strong>via a coincidência ou sobreposiçzo<br />
rlis Juah figurlis, propric~hio c cdi~ot do periiidico, náo chega a aringir<br />
10 % dos rcq~icrirncnto< ~ipresent~dos no Raim Oriental. Mais raramente ain<strong>da</strong><br />
C indicado ri racro dc o edi~clr assumir simultancirientc ris caros de administrador<br />
cJou redrictíir do peri6dicn.<br />
A víwalizaçáo dos apEndicc3 docunicnlais iluslra ;L rccurrência de uma<br />
situaçiio. qual era a de substituiç50 frequente do editor. se bcm que raramente<br />
scjain apresenta<strong>da</strong>s razfies para o facto, Entre as poucas dturiqões apura<strong>da</strong>?, além<br />
<strong>da</strong> morte do editor. ocorre também a situaçiío de ei~iigi-qão, nornea<strong>da</strong>mentc para<br />
o Brasil. ou a simples declwaç5o de desistência do editor atirmando que Lhe deixou<br />
dc scr converiicnic çcinii nuur cem ia1 respenstibili<strong>da</strong>dc. Vislumbram-se ain<strong>da</strong><br />
casos inal esclrtreçidos de ofei~sa de susceptibili<strong>da</strong>des. traiçfies de diversa índole<br />
ciu pcr<strong>da</strong> de crlnl'i;inça depriqita<strong>da</strong> pelo proprietfirio do periiidico no seu editor.<br />
0 solicita<strong>da</strong>r Ai-itcinio José Cardoso Belo. por exemplo. disponibiliztiu-se<br />
it toiiiar prira si ;i resptins:iI~ili<strong>da</strong>dc do Clri~nni- Militni. .
JORAf.4 15. EDITORES 6 TIPOGHA FIAS IJO PCIKTO (I Xhri- IXYX h<br />
QUADRO I1 - PROFISSÓES DOS EDI'I'ORES<br />
Edittrm j5 que aí havia publicado rim artigo contra o cabo Garrett que -desafiou<br />
as iras do irmfio doutor u poirici de este hir arniaçar o Editar rcsponszizrel do dito<br />
jornal>>'".<br />
Francisco José Aiitunex de Sousii Guimarães pediu quitriçiio <strong>da</strong> responsabili<strong>da</strong>de<br />
do Eco cln V~i-clode em virtude <strong>da</strong> traiçãri que lhe tiavia reito o proprici5rio<br />
<strong>da</strong>quele jornal c crn consequencia <strong>da</strong> qual sc encontrava preso desde h5<br />
cinco dias nn Cadeia <strong>da</strong> Relaç50is. No Ponros e T~'I*~UI~IS foram cis proprietlirios<br />
que resolvernm substituir o cditor alegando q 1".<br />
A tensáo enrre o propriethrio c o editor ailora em iilgumas i;ituaqões,<br />
nomea<strong>da</strong>mente quando a cmpresa jornalísriça atravessa momentos de crise.<br />
Domingos <strong>da</strong> Rocha Morefra, editor <strong>da</strong> Reprihlicu Pni-ritgiiesa desde a sua<br />
iùn<strong>da</strong>çao. cm Julho de 1890, aprecsou-se em comuiiicar ao administrador do<br />
Rairrti a roral desistência <strong>da</strong> sua responsabiIi<strong>da</strong>de ap6q a suspensHo <strong>da</strong> publicaç5o<br />
decreta<strong>da</strong> pel:i autori<strong>da</strong>de em 5 de Fevereiro dc 1 89 I ; o desejo de sc separ:ir<br />
<strong>da</strong> empresa cra ia1 que pcdia ao magistrado quc inandiisse «intimar o propriezkin<br />
do mcsmo jornal que é o snr. Dionisio Ferrcirn dos Saii~os Silv;i»l7.<br />
Curiosamerite, entrc a documentaç50 estu<strong>da</strong><strong>da</strong>. apenas se apurou um<br />
editor que Iraviri sido condenado pelo crinic de abuso dc libcrdudc de imprensa;<br />
tratava-se de Manuel Inhcio AI ves Pcrcira que. em Jiunlio dc 1 892 e corn a i<strong>da</strong>de
de 73 mos. l'orn sciitcncindn eiii quiiize di:iu de prisiio correcciiinal e trinta mil<br />
r613 çlc rnultfi coni cuytas c cclris do processo: rifio incnos cttsiosarticrilc. veio<br />
postci-iornicntc a assumir n responsnhili<strong>da</strong>dc dc v:~riadic~os pcrihdicol;.<br />
Do estudo desiiis rorire> iiil'ere-se ain<strong>da</strong> quc (i rnesmo indivíduo assumia<br />
sucessiva e/ciii simii~i:inean~ci~te a rcspcinsnhi li<strong>da</strong>de dc virir~i. periiicliçns penuitinclri<br />
colncar 3 possibili<strong>da</strong>de de cxisténçirr de una eslaiurri de tdeditor prni'i sçicinal~.<br />
Pai- u rn I:~iii pode livriiiçain-sc coni :i jiiçrií'icaçio pragn1utic;i d:i economia dos<br />
custcis. isto E. os dnciiiiicnlcis apresentados para Lima habilitaç50 podiam .;er transliiridos<br />
para ouiras. Por outro lado. deve equacioiitii-sc ;i silu;ic3o 150 veenien tcmente<br />
deriunciari;~ por Trin<strong>da</strong>de Çodho. :iirAs referi<strong>da</strong>, e quc vi;i a mcster dc<br />
editor corno iim c
Ratalh:i. d:i Rua d:i mhrica. <strong>da</strong> Rua de S:int;i Cni;irina, <strong>da</strong> Rui1 dc E~itrepnrcdes,<br />
de P~issoç Manuel. <strong>da</strong> Rua <strong>da</strong>s FIores. Cedofeita. Carino. entre outras. apontando<br />
para iimn mancha reogrdfica que. ria parte oriental dii ci<strong>da</strong>de. tinha particular<br />
incidcncia na5 frc~ucsius <strong>da</strong>i SC e Sun~ii Ildclcinsci.<br />
5. Algunias çonçidcrac;ões finais<br />
Recsalta desta análise a ideia <strong>da</strong> exist%riçiil dc iirii~i iiidir\triii jorilalística<br />
pnrliicnsc raznavclrnente vigorns:i mas tamliém nervosa. erri que a par de<br />
ctilpresas estiiveis enicrgiain outras niais cfknicras. ou dc vi<strong>da</strong> agitri<strong>da</strong>. originando<br />
~ucessívos ~jiistanienios e recoiistit~iiqões. M:ls talvez esta seja 3 11atul-ezn<br />
prilpriu <strong>da</strong> indiisiriz <strong>da</strong> coiiiunicaçàn c opiriiào <strong>da</strong> çeiilúri;~ clc Oiiocentos. em<br />
que :is moçivaqóes polílico-jdcol6gicas se cruzavani coin as económicas,<br />
sul-inltern izando-as coni I'requênci:~.<br />
Cl~irci quc uniri empresa jornalísticn defici~5rin corrc risco evidente de<br />
dcsapai'eciiiieiiio. ceino cictii-rcu ccim Laniai. rnas <strong>da</strong><strong>da</strong>s as c;ir:ic~eríçticas cspeci:iis<br />
deste ripo de empresa. na ni~iioria dos çasoç a teritabiliùadc cccinrimic~ iião<br />
C ri Ultii-ria rncva. o oljcclivo stipremo. I.Tri fins e cihjectivos extra-ernprcs~iais<br />
que podem susrenrnr erripresas JortinIísticas duranrc períodos de ten-rpa mais oii<br />
nierioc longos. Kesrc rail-iri. 1150 nos devemos esquecer. lia 4creiitabili<strong>da</strong>dcsn dc<br />
diversos tipos.<br />
h. Apendices Dncumentais<br />
DE .IC)IENAIS E EDITORES<br />
APÉSDICE I - RIIGiS'l"O DE I-IAI~II.IT~~~ES DO HAIRRO OÇIDENTAr. DO PORTO ( 1866 - 18871<br />
IIE:SI'ONS,~~EIS<br />
I.K.IIIX5 - t H. I:rinci~m dt Soura Carquzja<br />
I(1.4.lR70 - 7:iix tlo Pnvo<br />
?0.7.1 XIO - 1nicrn:irional<br />
IR.1.1871 - kletmllindnni<br />
16.9.1 R7 I - Diario rl:i 'Twde<br />
, 17.9.\$7? - o whprin
JORAVAlS, EfIiTORES E ETIPOGRAFIAS DO PORTO (1866-IRYh'l
--<br />
MARIA Bt\ COh'CElÇxO MEIKI~LE.?i PEREIRA
JOKAfAIS. BBiTC)Ri
AP~NBICE 3 - REQUERIMENTOS PARA HAUILITAÇÃO + DT: EDITQRE5<br />
DOS ,IORh'AIS DO BAIRRO ORIENTAL (1866 - 1898)<br />
R~~POKSA~TS
ICFRh'AlS, EDITOREA' E TIPOGRAFIAS DO PORTCI (ItWífi-I&Yh']
dn Piirin<br />
30 4. I XP't Iliiin'o do Comfrçio Jnuqiiini M:inin~ dc C~%im -<br />
(di,ipeleirn - !? anoh,i<br />
:?..i.lY4111 0 Cnmlalc hilolfir I:cl;irrinr<br />
ipmprictiiiii: Joiu dc<br />
(snlicri;id~r - 3 1 xnnr] n1mcid:i Ilrandzo Cucrra)<br />
.i<br />
I\ I .U13 hniiinin AlineiJ;~ Comia ;.:.IR40 - A Ilevotuqin<br />
r yrr1yrici:inri: Eduiirdo ti;iinliCm C ciliti7r tr.ywn?drcl 2:. 1 I. l R911 - h Crhnica<br />
[.uir Fcmir.i Gmiiil<br />
du .liirnnl dn Mnnhà) i o I I i c r<br />
'I'ip. d2 Anur Jork dz 5uus,i<br />
- L:t-o dr. Sio Doiiiingoh<br />
Tip. Lizcrho - Ruo U. I'cdm<br />
---<br />
Rc<strong>da</strong>cfãn e Tip. na Emprcs;~<br />
Litcdriii c Tipo~ri6c;i<br />
- K. dc D. Pedm
23.7.13'10 A Repúlilfcd<br />
Pnrtucuen<br />
ipmpri:r.irin. Diiiriiiiii<br />
Ftncir.~ i11i. S,ir1!8<br />
SiIi.;ii<br />
~.IO.l8~~~1 (1 I'rcckn<br />
Joio Vilririno Riheiro<br />
I 4li :innr)<br />
18.1 7 I8911 I\ Cai-idnde<br />
2V.I.ISU I<br />
i; piriprieriria cln jornal:<br />
tinprcydii - ! I ano4 Prninlii dri Kiirlc<br />
nonrinfos d~ Rocliii hlnrcin<br />
i nepiici:inie I inrlu~i ri:il<br />
. 15 iiiius]<br />
lo:i~liiiiii tii~illicnnc Pcinuto<br />
dc Rii;i Soiisd rizcc~du<br />
136 iintis)<br />
O DcTcn~nr Jriia (ionich ric Olivtin<br />
I~imal iui?ncin do cdirnr<br />
i.m I I ?.IR91<br />
.Y.lfl, lSrM - Drmocr:ict~i<br />
21.5.1 891 - 0 Lulador<br />
inuncachcpnuariiiiconi<br />
estc titulcii<br />
S.$. I XqI - O Zana fia (niiiic:!<br />
slicpu s:i~r cliiii csie iliulu)<br />
63.EFl2 - Srrnnnn Alcrre<br />
Ei.-1.1P9? - Ci<strong>da</strong>dc dn I'orto<br />
I:?.lP97 - O h'nrlr<br />
11 lf.lR93 - A Tc-ciiira<br />
1.1. 1895 -A Scmanii<br />
-<br />
Rcd~cqio na Rua Sanra<br />
I ~iilir~nw Litcr;iri;t<br />
c'ftpu~ritca<br />
Emiiirin* no mcsnio sirio<br />
- R. O. Pcdm<br />
Tip Cuicnrkr;. c cscni6rio<br />
nd Riia dor C,itdcircima<br />
n.'"10347<br />
F+\cit&rio\ n.i Ru:i dtn Mjriircs<br />
d.i Likd~dc n." 5 l<br />
7'ip. RikiniS. Pinio - Rua do?<br />
Mdniret d:i Lilrtditdr n." 121<br />
Ercriitirioç na Rii;i dc Caniücr<br />
11." I14<br />
Tip. na R. do< bt;inircs d:i<br />
Lihsril;~dc n." E I .i ( tlíil<br />
Ercritiirirn na Rua dt Cdrniic*<br />
n 'VIM [(:.?(I h<br />
Tip. na Ilud Fomnsa n." ! I<br />
ilscniúrio n3 Ru:i <strong>da</strong> A1egri:i<br />
li." 717<br />
Tip. nri hr;o dc S. Durnjtigu\<br />
li." 51<br />
Fscritorio na rc5idincia do<br />
cditor - hr~o <strong>da</strong> PUwi:i n." 39<br />
TclCgciFii-Pusl:il I linha iniciado puhlic:iq:in -<br />
Iciiilircç;ido publico) nnier ma\ >rialieiidrii<br />
- Wnom'<br />
20.2. I891 A I.~i.rlnqiii<br />
Anirinio dc Alinei<strong>da</strong> Ciirrci,~<br />
leio Manuel Paicliccci<br />
Tcihcil.il Relicln<br />
(i: prnpr~ei~írlu E dircctur do<br />
jornal b;icli,iwl - 16 anos I<br />
i$ i. tdiior rc
j t ~<br />
- L ri~n<br />
dt S. bniingor,<br />
smr6no na Rua dus
le I'crin - I? anoli<br />
- RWJ dor Caldeireir07 n." 43<br />
E,cntúr;o' - R. IEon ardiin
?O.&. I F9Ii I3 l.iitndnr<br />
loio nciryer<br />
(42 ;ln4>5J<br />
Jf.4 RIA DA COA'CE{Ç~~CI h.fEiR6LE.S PBREiRA<br />
- k. Honjardim n." !(i3 - L"'<br />
- T-~yo ds Picilria n." 23<br />
E~crir. na R. do Cativo<br />
n." 15- 3:'<br />
- Tip, dc .4n[bnio Raniiw<br />
- I{ud <strong>da</strong>* Florb n." 30<br />
Ehcrii6riih na R. do Pinlicim<br />
n.'Ç.;
.IOh',k'A /S. EDITORES E 'I71'0C;H.-tF1AS Bt7 PORTO ,<br />
IWlfi- I X'loVJ<br />
-
MARIA IIA CDNCEI~~O MFIRELEX PEREIRA<br />
NOTAS<br />
"' Ti-:ib;illiri inie~i-:idn iin pi-njecln «Es~ruturas s0cio-econúmica* c industrializ~çáo no Norte de<br />
I'ndugal tSCcs. XIX - XX),,. pxlro~in~do pela JNTCT.<br />
I . A, G. C. bl. P, - Li~,i-(> (lu Ríyi,vt(i 1k1.v II~II~~I~~LI~IIC-II,~<br />
C/O.Y ,j~iri~~t(,,v I, I/~>.V EIJ;!o~I:,T RI!.T~~~I~s~wI~~,~ -<br />
B ~ (:~~~l~~l~r(l/.<br />
7. A. 6. C. h4. P. - Rrqupi-ii~iciirns parri 6dirore.v rr,spoitsriiwis (/o>, jorntics - !Sairi-o Oii~ii tril<br />
(Cn V.I. 5Cd r Cn. V.1. 564 A).<br />
3. Relsiç~io rlos jrir-irtrt,,\ rlrir r,sfi?o ciii piihli~+rr(;riri e st, nclrnrii Irrihititndos IU ndnritiisrrnçutti d'esre<br />
hrrilm cicciclciirul clcrilli ciri Coiiii.vsririri Grrnl rta pnlicirr e rro Ci~~tiisirnriri tln 7." riiipis5o p ~ii 12 de<br />
Ft,i.ri.~ii-ir r/(. IBYI. 3'cil;i u ~ipreserir;t$ici dns fonres dncuineoinis gosiuria dc referir qrre tive<br />
crinliccimento d3 sua cxistenci:~ atr~v4~ de um aitligo C coiiliecedor dos arquivos potluenhes. o<br />
Dr. Silvestre Lacerdn.<br />
4. IUB EIRQ. 52:liin Mniiuel;~ T:iv:irez - Si~l).~íltin,r prrr o Hi,ncíri~i (Irr Lihcrdurlr ric. i~nprciiso - Meud(1s<br />
do si;ci~ln X1.Y. Coimhra. «Sep:ii;iln dn Rnletim dn Arquivo <strong>da</strong> Univcrsi<strong>da</strong>dc de Coimbran, 1984.<br />
p~i. 46l4hl.<br />
5. ALVES. Luís Alhcrnri Mnrqucs - Siilisírlius puni u Wi.%,lldriu rlri Iurpi-ciisrr . n." 1, 1983. pp. 8-9.<br />
h. Mr27-OS. kTt2arçeliiiu de - Iln Rr.~pnrisrihilidc1~1~ dos Ed'riirore,~ rle Peshdicos. ~Rcvist~i dc<br />
Juii>prudctici;i*~. Ilciriiio. 'l'ip. de Selinxtifio Jose Pereira. I. 1. n." I, Dcz. 185ú. p. 7.<br />
7. R1 BEIIZO. h,lari;i Maiiuc1;i T:iv:irrs - O. c. p. 490.<br />
8. Rrimi.crn d~ Sr~ri~spritrlpiiria, 1'or~c.i. Tip. dc ScbasiiZo José Pereii.;~. I. I. n." i. Dcz. t R56. pp. 3- 14.<br />
o. (1. ( .. p. 1 :-<br />
1 O. ChRQL~E.1 A. Hrnio - A Liherr/crtl~ d(, 1iirprerr.rrr. Porto. Typogr:tplii:i do -Comercio do i'iirici».<br />
1097. p.<br />
1 I. O. c.. p. 23.<br />
1 7. COELI-10, Tririd:idc - Lilipril~r~l~~ (Ip I/ tt{ir.c,iii,ii. Propn.rirt7r.r upr~~~sriir(~d~is nri Cnrr,qre.~sn dcr UrrirlB<br />
Irir~~i-rrr~ciriiinl de Ilii-tiro Pc*nril. Lishori. .hiitig;i Casa Rerii-:irid - JnsG B;istrjs. 1897, p. 2. Para<br />
coitipreender çahaliticntc ri opiniici do autor 5obrc a m:iikri;i refira-se u conteúdo <strong>da</strong>s restantes<br />
pruposi@r>: :i 3." dd'eiidin que a pena nplicn<strong>da</strong> ao aulor dcvcrin ser scrnprc :iconipanliriJ:i dc<br />
condcnxr;io do ,jol.ii:il cri1 m~ili:i. dcvcndo o produio dcsta rcverter em hcnet'icio exclusivo dc<br />
csi:~lirlc.cinicnins uj'iciiiis dc itisrrii$ío: :i 4." deCeiidia qiie nos delitos de libez<strong>da</strong>dc dc imprcnsa<br />
11311 devcria correspcindcr nunc:i pçnli ctirp~>ml. cxccpio nos wxos driç artigos 159.". 160.". lCi9.",<br />
1711." c 17 I ." dn Ciidigo Pciinl (ofensas leitas a çhcfcs dc naçfiçs estr;rngeims. ;i rcprrscnianrcs de<br />
nnçõcs c>.tr:in_ccii.:is c :io clide ctc ed:i~Iii. rcheli5n e leninLjvu dc dcsirriiç50 inlcgridride do<br />
I-rinti). podcndn uind:i iiesies ç:ixus :i pena ccirpiinl scr sulistituí<strong>da</strong> por multa. çonsuanrc prircccr<br />
icierin que i-cpupnava no eh]>iriio <strong>da</strong> Cai-tn Concri~ucional que os<br />
dci tt.ihiin;il: a riliinin proposiqr~o<br />
dçliin>. de tihrrd;irlc de imprensa losscni ju1p;idos pur um jiit~ sicigrt1;ir iiii por um juri especial,<br />
dcvcndo sei- iudub currieticl(is :ici juri 9crnI. np6s rtifrirmn dcsic.<br />
1 3. l'ona-?;c nonic:id;iinen~c dií'lcil ;iccii:ir que o rdiicir 1'osse eiii regra um clcmcnto cstmnho 5 scdc<br />
<strong>da</strong> cmprcsn quando o csiudu deskis Iùntes rcvcln que ei-:i muiiti I'requente o estabelecimento <strong>da</strong><br />
ied;icçiri e ;icIrriiiiistia~~o dri jornal n:i prúpria ~5idEnci:i du edirrir.<br />
14. A. CI. C. M. 1'. - Rr,rlfir,i,iifieirto,~ pnrri E~lirnrrs respoii,s~ii~~ir rl
0 CARVÃO NA INDUSTRIALIZAÇÃO<br />
PORTUGUESA<br />
1. A questão <strong>da</strong> riqueza mineira<br />
Falar <strong>da</strong> industrializai;~~ oítocentista implica, naturalmente. colocar o<br />
probIema <strong>da</strong> riqueza dos nossos rccsirsos minerais. Esta teiliSitica. Ie\*riirt;i<strong>da</strong> nos<br />
princípios <strong>da</strong> centúria, estaria eni cena na 1rnnsic;áa do skculo e por todo o<br />
decurso de nevecenios, sempre que no palco <strong>da</strong> econoniia sc debatia a qucstão<br />
<strong>da</strong> riqucxa nacional c qual a opçso a tornar em f'unç5o <strong>da</strong> verrladeirn vocriçiio do<br />
país - um Portugal rural OU um Portugal indtrsirilil.<br />
Desde o comcço de Oitocentos que os minerais mnstitucrn ri lastro dc to<strong>da</strong>s<br />
ac discussfies dc base industrialisrn. pcto quc se entende. consequeniernenlc,<br />
todo o estorço de invcntariaç5o dos nossos recursos iiiiiicirni, leirado a cabo,<br />
sobretudo a partir de 1852. pelo Ministério <strong>da</strong>s Obras Piibliciis. Coitlércio e<br />
Indústria. então criado. E parqul.'? Ora. como se sabe, o i-enniirnent mineiro<br />
corneç:i x por-se. com to<strong>da</strong> a açui<strong>da</strong>de, 115 pouco niais de ccnto e cinquenta anos<br />
e porque estritamente ligado ao nosso akrziso indusirial. To<strong>da</strong>via, a qucsrfio <strong>da</strong><br />
riqueza mineira do pais, porque nunca consensufil e sernprc osci tasse ao s- A b or<br />
<strong>da</strong>s cos~junruras nacionais e internacionais. semprc sc lòi rel'ugitindo no dcsconhecimcnto<br />
<strong>da</strong> suhsolo e esbatendo n:i dependenci:~ dos capitais estrangeiros.<br />
Nos começos dcsre s&cuio. Campos Pereira afirmava que as .cniirias, yrie<br />
pertcncenr qucisi na siia rotalidnclc nos esrrnngeit-os qirc liqiii i-Frit e-rploi-c~r-~~os,<br />
qrierri. cm seral, mando, é o per-sairag~ni de .[ora iii7pnrrnrfo, roparu: li, e em<br />
Portugal gxurrde scillrni-, i~icrcd rln nrisstt rnr>rplacê~tcia c cle iirir r-cg,sro de<br />
seri~ilisrrtn qtre fictlrr ~kfis teii7pn.T irio1l;lo u porra 110 C0ni1Pl?Tn e ~ C~edrtc~-riçE~~ I<br />
jestriricc~ y ue c011 ii17r~a doniiirnrlc/r~ nn.5. pmi.irrcirrs».<br />
Pereira apclavn ao desenvolvimento <strong>da</strong> indúsiriri nacional pela valorisaç5o<br />
dos rccursos c trabaflio nacionais, ncsre caso particular, pelo Iim <strong>da</strong>s<br />
minas. sfcictor iwliosLi*.~siri?o du ~i?ro.i-sn riqtiem pfitriu>>, lia m;du dos estrangeiros.<br />
Pelo modo caino o Faz e peIa forma conio quc se opõe h tese de A. Andradc que,<br />
ern 1902, defendia quc Portiigal n3a podia ser um pais incIustri;il. alegando que<br />
~O~ide rrs iizarerins prilitns jbfirlrirrn, e oirde 11 crirido cle pcrtr-n rifio ~'.ri.sre. ns<br />
it?drisrrio.v stí pod~iit iiredr-oi- sritilbi-lt de ~rrorc~'çUe.s CCII'CIS~~ 1 . acliamos de todo<br />
o interesse transçrevcr :i p:issiisem:<br />
Pelo que respeita :ts minas (.. .) Nfio d de crreircir qtre re~~lr~irnos<br />
?sse ~rrnn?ie capitoi Jko nus nlc3ris e pni-n rle~dcio e-i-cliisii,o de<br />
e.iWarrgeíras, #ir de nporr~rgrresnfIr~.r /~#r- iirt~t-esse ~I?~[ISTI-~R/. rftttn<br />
jogo clc. 2-eit<strong>da</strong> de ccoirc~'~-sfies pnr y rre (ili7.ç JIJCJIS ILIC-I-~I~I e o ~ ICI~\' rifa<strong>da</strong><br />
aproveira. Da ncicioriaii:nç?io rfns 17iirzcrs i-e,rirlr~ii-rí o sei, olii-oveiranrenro<br />
e117 cortdiçncs berri t7iai.s ~jai?rqjo,sns dri qlrc ar
Cinquenta anos antes, o Rclnrório Annual <strong>da</strong> T~~specção de Minas,<br />
relativo aos anos de 1860/61. antecipava-se na denúncia d:ts dilicul<strong>da</strong>des<br />
quc n tirissri exploração mineirzi viria a ctinhcccr:<br />
A rlpiir ifiu, ris It.i.s, os cosriinres e os prrcoriccirn.s pot- Iiln ludo, IIQY<br />
otrrrn n ig~iol-~irrricr acerco dns rrsiic1içfie.r esserrcines d'esrn irídirsri-i,,<br />
a fu;lro dc aptidiTn recliriicn clesck o simples opercrrir, crti ao<br />
dirccfoi; n crtrnzo dos iricirrsrrios orrxilinl-rs q~te fonr~rer71 C~S IIT~I~US<br />
o.\, nilrifci.ilres e os instrttr7ientos de rrnbcrllio, oii cnrrsonrein os sc3ils<br />
~ I - ~ I ~ Z { ~ I D LI , L'U~C'SI~LI F , C/OS c~zpifaes, a irzcertcxa ijlicictl cfus gnsros I'<br />
dos IVSII it{iír'~,v lln esploi-ação, e ,fir.rtrlilr rrzlc ct difficlr lifade dos<br />
rinirsporrc.,s, são oh.srncrrlr~s r+npcrzc.s íle nssusrcir os niais o~sudo.~<br />
capiríacs. (...) SPIII u mfacilidodc doa TT-aI7,7p#l-tCS. ci prirneim indusrl-ici<br />
esti-ucriva, assitil cni~io n ng~-icitlti~i-~r. 01, i~Go pndeili i~n.~ç~r, ou<br />
cri-rrrstl~m inevirrrilcln~enre zriiia ihidlr t+nclziricct c. ii~iscmi~el?.<br />
Mas a çonfiaiiça era. ao tempo. por dcmais cvidentc. rteiil rori poiz cr!jo<br />
solo as indicaçr7cs de scietrrio a n1grinsf~cro.s [Ir oh.~rii.t.rrrüo recente dcnuricianr<br />
ah~tndnrifc cie riçjirczos niinei-cres. A SIILI e~-plnraçZo pode vil- o co~~sriruir Irrn cio,^<br />
miirns i?i?prirfar~;e,i. d(t nossu it~dttsrriow~.<br />
O clima itiduçti+ialistii quc cnvclve o muiido no sCculo passado também<br />
nna deixa de visiliir Portugal e F~zcr com que sc atribua hs rn inas e aos rni~iérios<br />
uina irnportincia renova<strong>da</strong> e determinan~e para o seu fomento industrial. ao<br />
ioniar crinscilincia de que, constniir o progresso. implicava dispor <strong>da</strong>s riquezas<br />
do xuhsolo. Asiini sc juslifica a febre mineiru ii que assistimos. conscientes de<br />
yuc ler rniritiz cra sigi.iificadci dc desenvolviiiienta e de independência. recoi~l~ccendo-se<br />
n:is jazi<strong>da</strong>s de niirierios. particu1:irmcnle de ferro e carvão. os<br />
alicerces <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de industrial.<br />
Cnrlos Ribeiro. eilgei~heiro e geólogo dn MinislCrio <strong>da</strong>s Ohnis Públicas,<br />
Coni6rcio e IndUslria. mostrava-se coii~ciente <strong>da</strong> importAncia mineira na<br />
industriali73c:o do paFs, quando. erri 1857. afirmava que. Mpor 17inIores qlte<br />
SC~LIIIF OS iie.~~ios d~ ir~icini., nu rlrserii.olr,ei- o i~rdusfr.ia jbhril em nin pnir. que<br />
precizri C I ~ S JIJLIS ir~~n~et-iox, rr iircfiisli*iu iruiirn ,rerd seiiílo iirria exisfFricia<br />
q?hririci-ci e ii~iprod~ictivr~. ori esrct-i/. e a srlu d~t i.up70 s~lsi rrriiíro Iiiliitu<strong>da</strong>,<br />
~'t~lhovu IP JCI~'OIIJ CIS IIICIIWI-L'S ~nci-iji'ci~~s ~IIIYI CI COJ?,T~~.~J~T~.»~. O grritIça n." I c revelador <strong>da</strong> Inucura mineira que entre nós se levanta<br />
dcsde o ~eculo p~issado.<br />
Porem. nao ?e peilsc que to<strong>da</strong>% estas minas iniciavam a respec~iva explciraçáci.<br />
Dcsde scinpIc coilstiruíram objccso de especiil:~q5o. prissihiIila<strong>da</strong>.<br />
Csequentemcnic. pela própria legislrição, ao periilitii- que ns rc~is~os de descoberta<br />
sc Lizessem mais 1-acilmcnlc. por vezes mesino sci-i~ cstudos consirteiites. O<br />
cluc provocava explorações dehili~a<strong>da</strong>s c maliti<strong>da</strong>s 5 es1ier:i dci mornente mais<br />
riportuiro para se vender. A especulaçáo era uni ncgricin incrcnic às minas.<br />
O quadro T C vrti exeiiiplo do que acaba de se afirmar.<br />
Muiiti enihrir;~ a activi<strong>da</strong>de especulativa constituísse, de l'acto. um objccio<br />
de ncgricio e. por çoriscguirite. de cslrrin_ouIamei~to h exploraçao <strong>da</strong>s minas,
teremos de reconhecer que tiitiitns concesst'ies niio pei'initiani u viahilizziçáo <strong>da</strong>s<br />
respectivas emprcsas pelo f~çio de screni deitinsi;ido peqiienris c niio consrguirciii<br />
os niçins ritawriais e técnicos para um:) exploração eficriz.<br />
I<br />
""'OC<br />
I928<br />
1929<br />
19Bn<br />
I<br />
1932<br />
1'133<br />
Ii134<br />
1935<br />
E')31;<br />
1'937<br />
CIIAFICO N." I - EVC)I,U~ÃO D.4S CONCESS~~ES ;MTh'ETRAS 1836-1962.<br />
20th -<br />
. 1500<br />
..<br />
iooa -.<br />
KCCt.TOT4t DE TOTAL DCCOLTOS<br />
CO?~CES
IIIOIIIiVIJU ~'JISCO:VCELOS DA ROCHA<br />
- - -<br />
Assim. pela anslise do AlvarA de 30 dc Janeiro de 1803 que regulanientava<br />
o funcionanien~o <strong>da</strong> Cntendência. conciuimoc facilmente que. nos seus<br />
propcísitos. eqtaviirn as rriatérilis-primas minerais necesslirizis ao propeisci <strong>da</strong>s<br />
i~idiistri~is. coni dcslaquc para as rncialúrgiças. ate porquc (i scu
0 CARVÃO NA IIVBIJ.~TI~'IALIZ~ Çnf3 PORTUGUESA<br />
produç3ri <strong>da</strong> vcilfr3inici c rio estanho. embota este em mei~or escala. seguido do<br />
cai-vão. n5o porque iios fosse procurado pelas mercados externas. mas antes<br />
pela i-lecessi<strong>da</strong>de surgi<strong>da</strong> com as dificul<strong>da</strong>des <strong>da</strong> sua irnporlar;z?ci.<br />
2. Carvão no cenário <strong>da</strong> industrialixa$ão<br />
Constituindo os ceiiibusiivcis a mola de qualquer processo Industrialista e<br />
FC queremos problernatizlir a nossa industrializaç~o a partir do sCculo XTX,<br />
temos. forqasrirnentc, dc levantar a questno do5 nowos recursos energsticos,<br />
Portugal. R semelhança de uma Europa que se revolucionava :i cusia <strong>da</strong><br />
tecnologia do vapnr que os recursos clirboníferos lhe proporcionavam. vai<br />
contar. lamhém. na sua industrializa~áo. no seu «take qfS» industrial. apesar de<br />
alenfo e tc~rriioi,. cnm n CTITV~~~. Com o cmão que 1190 tem ncni em abundãncia<br />
nem na quali<strong>da</strong>de precisas. mas que importa, a par <strong>da</strong> lenta utilização que vai<br />
iàzendo dos scus rccursos cnrbonílètos. ?obretudo quando consitran,' "I~I~RCOS<br />
cxlcrnos o obrigam :I coiisu~iiir ri quc. afinal. alirncntara desde sempre uma<br />
pcilCrnica ccntm<strong>da</strong> sobrc as potenciali<strong>da</strong>des <strong>da</strong>s suas jazi<strong>da</strong>s dc comhwstíveI e a<br />
melhor forma de as aprovcilar.<br />
A m3 qurilid~ide dos nossos carvoes, combuslfio lenla, fraco poder calórico<br />
e a sua fnabil i<strong>da</strong>de, «se eshnr~anz c . ~c iad~r:em coi~rpletainerite ri põ>yl', consti-<br />
tuíram os factoreq detenminantes para se explicar, desde o s6çuIo passado. a sua<br />
importqZo. A estes acresciam ain<strong>da</strong> as dificui<strong>da</strong>des que dccon-iam do seu preço,<br />
sempre hristantc mais elevado do que o estrangeiro. tendo eni consideraçZo os<br />
custos de extracçati c a que se li~a, natusalrnenzc, o transporte aos locais dc<br />
consi1mo.<br />
Dc racto. os gastos com a importaçHo e o rcconhecimcnro de que este<br />
combustível era indispensAveI ao desenvolviinento iildustrial foram razões<br />
su~jliccnlcs 5 riItcraç70 do rcgirne mineiro para as minas de can.50 que, pelo<br />
AIvar5 25 de Julhci de 1825. saíram <strong>da</strong> tutela do Estado c Ccirain nrren<strong>da</strong>d;is. por<br />
uiri prazo de vinte anos, a utna companhia particular. «n coirrai- rlr~ priineiro de<br />
.Inii~.ii-o cle inil of?oceii~ns viirtc c. seis, att: ao ultiint~ fie Dc.sernhrn de inil<br />
oltoceir!os e qirarz.rrln e ciirco>,13. A Cornpanl~ia obrigava-se a > porque nos<br />
dernonsu-a um interesse especial pela iiidúsrria do carvão de pedra, de que a<br />
grnndc preecupa~iio cra (i ~
Iliaitrc Compnnhili acliniiri.t+ti-c{ rrriicnrneirrc ris r#citos. qtrc produz<br />
por- sr4cis pr-olir.ina clespczus. I-i.sco.s. e ,fiidigci: clit~rc~nrir~ prif fini<br />
occni-i-vi- ao c~~~.sj~ziyzic cfo tirri??er-nrio, cnrir se conilirci cro Esr 1-017e~irti<br />
ri nioior ycrrrc. <strong>da</strong> CcrrwTu de Pe~lrcz ylre .re corist~iiie iresres<br />
rrdiitns, r. nltx,:qar u e.sff*ro de rr~i17~1iI711.~ II~P~S, PH! QIIP sc ncttl~erfi OS<br />
.Wcrrs,frcis Vít,s,~a/oslfi,<br />
Posteriormente, coin a publicriç30 do Decreto de 25 de de<br />
183Ci. est:is min3si7 passaratil para o rcgimc geral. is~o 6, su~eit;ts :i concessso,<br />
mas somenre quando teminassc a prazo do seu arrendriinen~o'? Contudo, o<br />
govel-no. «qllul?do C S I ~ estava CI e,rpir-ni- ... eiirer~dcu que ~ ~iiri pndici I>I.CLFC~I~~~I. do<br />
prndt(cto do r~~rdn dcsrn.s ~riiiias. c pi-opci; uni />r-ojecto ~ís Ct5r~e.s parca que<br />
~-017fir I~~LI.~~.WI?~ LI con.!*ide i-ur-.se proprie~l~itIc do E.slf/do C n jli:~r-~5+e a .TZM !o vra<br />
par arr~nrinrticr~ro e pni- pmsos iiitnco sirpc~ricii-rs ri vinte an?ros,.lY.<br />
Só mais tarde. na scquênciu do Dcçrcici de 3 1 de Dexcrnbro dc 1857 que<br />
constituiu uma ver<strong>da</strong>deira revoluç5o na exploi-nção <strong>da</strong>s ininas. se publicou um<br />
ciutro, ctim a liicsrna <strong>da</strong>ta, deieriiiinatido-se que 1i-iri7u.v clc ariirliciritc de<br />
S. I'cdr-o Coiw. e dr crrsvcio rfc Perit.ci de Bitnir»s, sGu coi~iprelieridir/u,s nas<br />
cii.slin.si(.fic.~ Rcrrrc.s, qlie rcgulrini rts crirrr+ersrirs pnr~i a,s orrti-irs iiriiins~~~(1.<br />
A san~rin de nun~crdrio. por via <strong>da</strong> ini~iortaç,?~ do cnrvZo. seria uiiia<br />
coristante ao lorigo dos Leiiipn?. Ao finalizar ii ccn~tii+ia passa<strong>da</strong>. um industrial<br />
portuense. Luiz Ferreii-a de Sousa Cruz. proprfetkio <strong>da</strong> f~indição de Massiirelos,<br />
defendia. embora nuri1 clima dc cxit1t;iqCu pa~ri8lica a quc o ultimato inglEs nos<br />
levara que. rthnj~. e117 vil-tride <strong>da</strong> iitrrnjnizte afil-uiltn yzrc n In,qlnrerrcr. ~ ~ 1 (I 7 srrr 7<br />
sialetiro rrlrirriarurij de 1 I de Jcineiro, Irrri~riu sobi-e iiR~, Lj ~tr,qei~rí.~~ir~m q~i'~<br />
~IYITCI~IIJ,Y CIP ITTE.I. ~ /c~~~~~)r~~~iltlnl-~tins<br />
d'iriitn i.c; l~cri+n ,EPI7lpI.P. CI'CSSLJ rnitrtlrer-cio<br />
liai-ci iids srrlipi-c riirci-osri.. . Ur-li, prir-cr a cuiisegirii-mos, clevrtiios ir rrnroi~do do<br />
r~-rploi-r~l- dr, riori(/ cn17ru (ir. ~regocins qiie e!Ici rilzhn /7orn ~lrls (...I e 110 IIU~~L'I%~<br />
d 'clle.~ r~rri-n o aprni~eircri~ic.irrcl cio curi.Go ~lus iiossns 1íiii7u.~ (... I. Eitiniicipoi--<br />
-ITO.Y-J~eri~ns os.sir7~ clr rutelln clri ír~glnrr~rr-ÇI r evircr~+-.~~c-ho ctli ,~rnr~de porre a<br />
e1tiigi+uçc7í~ pelo i~iuior- cnzjirc.qn ri^ Ilr-uyri.r»? 1 .<br />
Pela rnesniu altura. o conde de Samodãel;. afii+incindo que ao ctli-vciri é Hii?fl<br />
,atl>sr6ricili de pt-ii~ieirci i~ct.e.~sidcidí>, yire riris ri-ibirt~iri(~,s ,f,lrqcir/ris lki Grfi-<br />
-Ri*erri~rlro (...) rlrnrrizfn ir~srrbsrrt~~ii-c.! íle to<strong>da</strong> o irid~rsti-ia apeijeiyoudn>~. e<br />
reconliecen<strong>da</strong> que era ~. ínienngavn-se,<br />
ctiloc:indri uinLi clucs~ão:<br />
Spr-ici l~ossii~cl qirc a riosao jicrii pni' c.qdnr+ct~.&r.~ rio snbsolo<br />
.rc collr>ccrssc. itrctry~erirkerire 110s rlier.c~~cio.i. esrr-~~ri.:cir-os, cjiir i ;ris en ijiu<br />
0 rrrriiKn t,rltr niitiro, riios o ,fel-i-r) rifln I'EIJP ?lr~?io.~. P O j7~liz<br />
qrrP pi-ocI14zii- o fcr-1-0 ein condíçó~s de I~orore:li e rici ahrrr~duncici<br />
yrre ris ii?cI~rs~i-iu.r recl~~r~icirii, !c171 hnsr. .re,q~rr[r pcirri v sei( c~igrui~dccirrtenro<br />
ccoiron?ico. (...)".
Tidri corno peça indi spens5vel na descnvol vimento. vqi:itnos coriio cri1<br />
vis10 pcIo cc~>notlljs~;t Albrino de Sousii ci problema dos iiossos çiirvõcs. nos<br />
ano? lrinia do nosso coiiteii-iporiiico prcscnte-<br />
E o 17rr)hirirzrr do rnnsrir7io dos rrossos cncii-i6~s ri50 depcide<br />
crl1Prlrr.v dcl~s csistír-ern. r.ni7io ~sirrerii. e dp se /irninar qrre ns<br />
cnirlcims podein mn.\.ii?ti.ii.. Hri cnfre a inina P tnldririi o prnblrntu<br />
,crninc rh.7 ri-ririspoi-~es.<br />
triyfiu ~10 c/irlsir~~ro,<br />
riini.~ rtrei.~ a nrrril IJOEII rrri~lii~?~irtn. lii a ~-e.crcf [/LI ql2.rrrr r pmari-u<br />
ri dilr~~w?in~i- 1ri13 preço ~rntfur7riro an ii~rlrtstrial. Hn a prnpagar7rla.<br />
ATO<br />
cori-no, rlirr P niirclrr ~ttrr rrni4iio ir ~+~plitlsr7n cio cboir.rilr7rtr (10s cnt-ttncs<br />
Hd. eiirr-I. o bariccrd~r cltl mUjo c (I npi-es~rio<br />
esrrrdo <strong>da</strong>s qlcrrliclnii~s P dns. .stta.s ririsnrm.~<br />
n rrriido ddo coldeim tJ c.irz giullrn ... E Iici o coilierrio i~rrpo~~~~çior<br />
nnckviais'J.<br />
Desde sempre que o prt~blcrna do transportes se punha conio unr oùst;iculo<br />
à coii1ercializtic;rtci c ao consumo dos ricissnq coinbusrívcis. Dc ta1 mudo que, ao<br />
l'ind;.fr ri si.çulci XIX. ri rcvistri Iirciri.siricr Pot-rii~iresn atcgava que ss[r cC~~~loi.ri~c~n rnirteirrr .rGo de rol n rrlct~i, o r rtin.vpor?cJ do i1iirti;r-io I U ~<br />
difit-it yitr irnici ror?r~/urkI de cai-i~rio paga mpi?ns i~fiido c/c Ccirdif crn !'or?n dri<br />
qLte ilii~do ~lc. S. Prdi-o Cr~iici no Porrri=L?<br />
Contrrdo, sc a consciênciri <strong>da</strong> sua impori3ncia se liga directrimente 5 on<strong>da</strong><br />
indusirinlista qttc lJortug34 vai conhecer a partir dos ineridos do s~cuIo. n sua<br />
hist6ri:r renionrri ;!os fins du século XVnl e começos do sCculo XIX. coniòrnic<br />
no-lo ccimprovrinr as Memárias Econiimicas <strong>da</strong> Academia Real <strong>da</strong>s CiFncias de<br />
Lisboa.<br />
O interesse pelo csrvão miiicral. prciidendo-se jri a ncccssidrides de<br />
coinliusiível. ccilriça-se. efectivaincntc, mas apciiiis crimo lilrcrnativa ria suhs!ituiçãn<br />
<strong>da</strong>:, lenhas c dos cni'vfies vegetais nas forjas e ferrarias:<br />
Er'rir ht~iii pai,: poE.i rlonde Iici Iioircu qrrcr~iri~lcirlr= rlc lerrlrci, se<br />
rlei,ciii t~p,'ii-r~ vc.irnr pnrn rrs Fuhr-ircis ns i-icci,~ Miiros clr Cnri~aiE de<br />
Prrlrr,. q ir c /i(/ c172 Ce:inilirri. h'o.ssci Se~il~niri do Cnbo, O biclris. r-'orro<br />
kfris, Orrr'c~tir,<br />
S./.iiis, c srrrtlo é cfirc o nproi,r>irni*cr tirr ~-.c,fi~irr>". E. para o carviío dc S. Pedro <strong>da</strong> Cova. 3s<br />
seguii<strong>da</strong>.; rninas que sc cxplor;~varn. a siiuação crn n riiesma, cpoi.7 rclcln o cul-ivk~<br />
qrte srJ C ?~I~EIJ?~LI PI*CI z~erldiclo lios cur-I- iro os. os qzrnes, rio ,fi I rn cle ortlrri scn~ira o<br />
crimprni.rriri, c cnriclir~irit~? no Porto. e ds pclihrirryòes i~i~iifhll.~, oi7iie ?t~endi,qrni-s?sir. jrlurln de fozrr LJ I J ~ ~ C ~ CI-PSI~~~CZI~~I I . ii-i-egiilori<strong>da</strong>íle tio<br />
~oinecin?rnto. iifcc,rrci:o no ]>i-riçn, e /~rfjiri,-n çE Irri~rcn e cí.fcr:~i?rJn»'~.<br />
I>assn<strong>da</strong> que cm a déca<strong>da</strong> dc cinquetiia, inicia<strong>da</strong> a era do vapor em Portugal e<br />
com umri IegislaçZo niiiieira mais ndcryuadii e estiniulador:~ h extriicçila mineira,
os iioqsos combustíveis continuav:ini as suas dificul<strong>da</strong>des de implantação. As<br />
razoes prendem-se com a facilidndc coni que se recorria ao canr30 estrangeiro.<br />
grancle partc prtivcnierite <strong>da</strong> Fn_~laterra. quer porque Cosse de melhor quali<strong>da</strong>de,<br />
quer porque se tornasse irnhalível no preqo. PnrLm, n3o obstante as dificul<strong>da</strong>des,<br />
o ndniero dc conccssfies vai cvotuindo.<br />
A :&i-rrincadn exprinsionista dos nossos carvõcs. s6 sc dri, quando. devido n<br />
vrárizis circiinst.5nçi;is. nos é impossível trazP-Io dos mercados tradicionalmente<br />
ahasicçedores e a que se ligam as dificul<strong>da</strong>des de agntvamento dos preços. de<br />
qiuc o encarecimento dos fretes c os prémios de seguros se tornavam granderncnzc<br />
respons;iveisi.<br />
Para podermos camprecnder a ver<strong>da</strong>deira .corruncadn>> do carvão e<br />
perceber to<strong>da</strong> a cvelução que o Grafico n." 3 evidencia. teremos de o inserir na<br />
conjuritura decorrente do ultimato inglês c sobretudo nos períodos dc conflito<br />
mundiril?Y. rnormcntc apcís c? segun<strong>da</strong> guerra e quando em ligaçao com o clima<br />
dc induiiriuliznção e de produçno de energia que o país ctinheceu-"I.<br />
G~zÁFICO N." 3 - PRODCC;ÁO DE CARV~O NAcIoN.41,<br />
Fnsirii: H~ilr.iiii i (Iii M.O. !'.C.!. r Ijiitciiiis Miiios<br />
No cônipuro gcral <strong>da</strong> produçilo. as minas dc S. Pcdro <strong>da</strong> Cova e do Pejão, na<br />
Bncin Carbonífer:~ do Bourrili, bem como as do Cabo Mondep. em Ruarcos.<br />
assuniirani um papel preponderante. com relevãncia parri as do Douro a partir<br />
dos finais <strong>da</strong> déc:id:i dc 50 dn nossa ac~unli<strong>da</strong>de~~.<br />
3. Os carvões <strong>da</strong> Bacia Carlionífera de Douro<br />
No contexto <strong>da</strong> indusrrifilizaçRa pariuFuesa dc Oitocentos e por to<strong>da</strong> u<br />
rnei:i çentúria de Navcccntaç. (3s carvões <strong>da</strong> Bacia Carbonífera do Douro são os<br />
quc inaior exprcssso apresentam na produtivirladc nacional. com uma ligação<br />
priviieeia<strong>da</strong> ao nicrcadn pciriucnse. desde o início <strong>da</strong> sua expIaraç.30.<br />
.4s minas desia mmcha carbonifera. devi<strong>da</strong>men~c idcritifica<strong>da</strong> em meados<br />
do século passado por Carlos Ribciro. vieram n coiisiituir os coutos mineiros de<br />
S. Pcdro <strong>da</strong> Covii c do Pej5o no decorrer do primeiro quartel do presente século.<br />
De íiiícjo. apenas S. Pcdro <strong>da</strong> Cova se afiriiiava como centro mineiro destii<br />
regi3ii. jlí qiie o Pcjao sír começa a imp8r-se no I imiar dc novecentos. Porém, s6
vão almcjnr a importdi-icia por que v50 Iicrtr conheci<strong>da</strong>s na conjuntura <strong>da</strong>s duas<br />
guerras mundiais e. posterinrmenie. com a criaq5o <strong>da</strong> Tapa<strong>da</strong> do Outeiro que.<br />
desde a sua criação, foi, por cxcel6ncia. o grande consutnidor <strong>da</strong>s antracites do<br />
Douro na produção de energia termaeléctrica.<br />
De facto. as minas dc S. Pcdro <strong>da</strong> Cova estiveram, desdc a seu começo,<br />
directamente liga<strong>da</strong>s ao mercado Porto, o que conslituiu, desde sempre. uma<br />
vantagem sobre a de Buarcas que só encontrava consumo numa Fáhricn que,<br />
segundo Carlris Ribeiro,
Se a reflexão para a arranca<strong>da</strong> do carvEo se di nos I'ins do século XIX<br />
com o Ulririirrro Inglês. o salto nessa dírecçso acontece eni dois momentos bem<br />
distintos. seguidos de um terceiro, no final <strong>da</strong> deca<strong>da</strong> de cinquenrri. de longe o<br />
mais sigtiiticritivo. Por um Iado. os custni coni a irnportaçno,
O prGf'ico n." 2 permirc-nos assistir a to<strong>da</strong> n evoluç5o do carv5o nacieiia!<br />
de 1939 a 1970. mostrando-nos n crescente produtivi<strong>da</strong>de desde ci dcflrigrar do<br />
crinflitci mundiiil até finais de 50. Cornpreetide-se! A medi<strong>da</strong> que se entra na<br />
segun<strong>da</strong> guerra voliarii oc c;irvGcs nacionais a ganhar n importnncia que ganliarnm<br />
aqu:indo <strong>da</strong> primeira. <strong>da</strong><strong>da</strong>s, novrirne~rte. as diflicul<strong>da</strong>dcs dc irnporlaqá~?.<br />
Eni 1939, c ji em ambiente de medo provocado pela a,uerra que se<br />
iniciava. fni cria<strong>da</strong> a
IDORINDO I'ASCOiVCELOS DA ROCHA<br />
Era este o receio do presidente <strong>da</strong> Associação Industrial Portuguesa em<br />
45 que. com n fin<strong>da</strong>r <strong>da</strong> guerra. temia winn 6poca c/c d~/?i-e~.~l7fJ ecoridrnica»s~.<br />
Qti ADRO I11 - PRO~WÇÃO DE CARV,%O I939 - 1958<br />
Tal sentimento lora, também, maniftriado por Femira Dias. aquele que<br />
seria o doutrinador <strong>da</strong> «rciorxairi:ayüo itid~istrirrl>>"', '' que. em aLinha de Rtt~r~o)>. escreve:<br />
O y~ie inc aini-inn k qtie o fíni d(t guewrr pcrr-coe 1711lf~0 pr6xin10<br />
c LI Irmliizinça <strong>da</strong> proiTnçõc.i pa.ssa<strong>da</strong>s é inciitn ccrpct: de se apagar<br />
irn i~;e~lrn'rja do.^ ~ o ~ ~ ~ I ~ / qua~rdn<br />
w s P . F reco~~ieqcrr o servjiícil niarrdnr<br />
ijir por relexi-arna ciclfrilo qiie.rnr JII-~C-~.YO.. .S.?.<br />
De resto. to<strong>da</strong> esta política económica vem na scquêncin do que sc<br />
alvitrava na déca<strong>da</strong> de vinte. quando. para se vericei- ~mesre ~~~urr~ei~ro rr171a ~I-ave<br />
rri.s~, CI qlie por eufe~lii.rmo se d(í (E nnine de f#lrn de 1114m~i-hrio c qite ria vfih<br />
corr-cirre se rradrr: pclr./;rilrc~ cic cnpiral>P1. se apontava a necessi<strong>da</strong>de de se valorizar<br />
oc nossos cornbustiveis minerais em aItern5ncia com a enerzia Eiidráulica:<br />
.. ..~ci7)incEo ir1170 dns forr71ns de cr-lel-gia. colr.rrniire~?irrrire, de<br />
elemeir!~ de equilíbrio <strong>da</strong> ourra.<br />
A rerrlizayíío pi-círica desrc iclenl cor~sisririn:<br />
I ." - NII constniçfio de rrtnrn rede ,qcrnl de di.~tribiiip%~ el6c~ricu.<br />
7." - No clprrirrir~nierm clc~ energia Ii7vd~-arilic~ rrecesrh)-in oo<br />
consurrio acncai do País.
O ziiilor?'? criiculnv:i que <strong>da</strong> cxcquibilidride de uni projecto Jc'isa narurcza<br />
se trazia uiiia rcduçáci d e Lb I. 700. 000 jinr orin rici rrossn dirirrr~eiii de oiii-o<br />
17ct1~7 0 ~~ri-czrrqeii-o»~7, iciido ciii conta que n «eqriii)ulcnciri i7icWin erirl-c os<br />
~insso Y coirihrr.\-ríi~ais P O.C ~II~~~CSCS 6 ~ cn.vi~~elrt~(~~~í~<br />
rir 2 pctr+o J i> e quc, 1x10<br />
ernprcgci de 4000 ioiieln<strong>da</strong>l; de ç;irvTics nricionnis. se ~odia suhstizuir a iinpor-<br />
taq5o dc 1.000 tcincla<strong>da</strong>s dc cart'5o iirglE.; que. ;io preço inédio de Lh 2 por<br />
ioncl;id;i. pcrl':izia a quriiii iii rIc l,li 1.00C) por dia rru Lli 1 .200.000 por 31105X.<br />
E coiicluia:<br />
Aliri\. j:i aiiies <strong>da</strong> 1irirneir;i guerra. Cri1 rslii a solu~$in vnticiiia<strong>da</strong> por<br />
Ezeqiiiel de C;inipos. qii:inde. levado pelo scu pessimisii~o quunro acis iiossos<br />
rccui.?;os carhoníkros. dei'c~idia qiic era
Anos<br />
I933<br />
l9.U<br />
QUADRO IV - PRODUS;ÃO TTRXIOEI~~CTRICA, POR ÇOMIICST~VEIS<br />
{EM bMll.llr\HI'S DE KIYII)<br />
CO\I ~031n~5~i~lft~ NACIOKAI~<br />
r 1<br />
I '"'>luli<br />
I<br />
4h;CiO<br />
I:i i.iii<br />
Vcsesl<br />
3XOO<br />
5U4X<br />
T'il'il<br />
49219<br />
51408<br />
Çíl\1 CflZíRl'4TIYEIS I~STRI\YCEIROS<br />
['J>B~ tlinrrat<br />
I lu3<br />
1 3 h l W<br />
151171<br />
Olciii<br />
1 111iIi LiiIi<br />
ISX73<br />
19596<br />
1 ~ii.il<br />
1 (101 Lutr<br />
155777<br />
170767<br />
1:nF;rF: Bi
- F;ibrica do Busia - Fafe.<br />
- Eíbrica do Cavnliiihn - Giiirniir3es.<br />
- Fríbrica dc Cer3rnicn dc Vilar <strong>da</strong> Parníso - Vila Nova dc Gaia.<br />
- FAbricn de FiriqZo e Tecidos do Arqiiinho - Guitnarães.<br />
- Fábrica dc FiaçZo e Tecidos <strong>da</strong> Rio Vizela - Negrelos.<br />
- F5hric;i dc I'iaçso e Tccidos cIc Srinici Tirw.<br />
- Fjbricii de 1,aiiiFicios do Oiira - Porto.<br />
- F:íbi-iça doi Snrh Azevedo. Soares Kt. C.". L.dn -- Portci<br />
- Iz3hricn de Tecidos Alianc;;~ - Aseosii.<br />
- Gr;inde.; Armnz&iis Nascit~icnto - Prirrti.<br />
- Guilliermc 6C Jcirlri Grahani & C." - Porto.<br />
- I-ieriliqucs. Palirial-c%, Ciir-ihii. L.<strong>da</strong> - S. JoUo <strong>da</strong> Madcii-a.<br />
- Luzostel:~<br />
- Eerreiru & Trrnrlti. Suc. - Aveiro.<br />
- Marti3 & Quininns, L.dn - Pai-to.<br />
- S:irtipairi. Ferrcirii, & C.", L.<strong>da</strong> - Riha d' Avc.<br />
- Uriik El6czriw Pnrrugiics;i - Braga.<br />
E o csliirqo para sc captar u111 tnaior ccinsunio nio era meiiospsczndri. como<br />
dc resio é ain<strong>da</strong> pafcnlc riu mcsma inform:ic50:<br />
- Cornpiinliia dc Fi:ir;ão e Tecidos do Porto.<br />
- Uni50 t3lGctsica Part~iguesa - Central dn Freixo.<br />
13i~amos. e prtipiisilci de energia. que. na dtc:idti de 30. <strong>da</strong> que era<br />
prodiizfd;~ cm Portugal, 50% erti origina<strong>da</strong> nos coin tiits[ívcis irnpo&ados e, se<br />
considet:irrnos n energia neçcssária para hrqa morriz utiIiza<strong>da</strong> directamente, a<br />
perceiitngctri. atfiigia os XO%oo. Parí~ riI&m <strong>da</strong> rede dc transpones el&ctricos do<br />
Priilri. mais nenhuma consumiti iiniçamcnte cai-v50 porluguZs, pois e
Interessa-nos recer aisun~as considem@cs para coznpreendermos as razões<br />
que nos levaram rt optar serripre pela irnporKaqãri c a resistir aos nossas recursos.<br />
0 5 nossos car-võcs nno serviam B indústria iiacioiial e ?r> en-i +ocas de<br />
crise interi~acíonal quc traziam dificul<strong>da</strong>des de importação. con-io aç que<br />
decorreram <strong>da</strong> I ." e 2." guerras mundiais, é quc houvc uni frdncti del;erivoIvirnenio<br />
desta indfisiria. Independente deste fiictor li5 n considerar o feiiómeno <strong>da</strong><br />
industri;~Iizaç~o duranle o Estado Novo" c o proteccionismo aos carvòes nacionais<br />
nii decri<strong>da</strong> dc cinquenta. Os custos de extracqão, a que nrio 6 csiranlici o<br />
transporte e sobretudo a qualidzidc. eram razoes de fiin<strong>da</strong> para que se preferis~e o<br />
estrangeiro. sobretudo inglês. S5o ain<strong>da</strong> do engenheiro Hcnrirl~ie Pey conneau as<br />
seguintes palavras:<br />
Tt~rlos solrenros o qii~ rcr7lo.Y sohre cari~fies riiiriernis, 011<br />
mcllroi-, rodos snbr.i?ias 41rc nEo srrhei?to.\ n qide reinos. Ncr r-eali<strong>da</strong>de.<br />
so/ner~re S. Pedrri <strong>da</strong> CJol~u sc ciicori0-a n~ti?i esrado de exploropio<br />
em que 6 perrriiridc~ ler cos!finnp Iros riiiiiiri-os cnlculados<br />
pura LI e.xisr$~rr.ia ck anrrncire( ... 1. Sobre o Ccrho MoricScijio; sohrr a<br />
e.i.fc~lsa i-cg iào lie lirthites cJn Çci~f ro Oeste - Soir r-c. 0bIch.v. Rio<br />
Mrrior - .s~hi.e n t1r1,fo de Setrrlini, e [i hulh~i de Santa Strs~~rin, rião<br />
licí ri ais qiie estinzarivns e.ristêrrcia, irrrcrcssarirc.s .w+rii drrirídci,<br />
mas gire irnd pennitcili ser?&) s!e~,o?reios ocercci rio qllP podrriu .wI*<br />
~lenrm dc UIIZU.C L/~:CI~CI.T de RIICI.~; por cx~nil~lo, cr e.~pl~rupio de tnl<br />
ori rol jo~igo, o~r do seu corijrlriro7~.<br />
Eslamos convencidos que o atraso na prt>specç,To c 11s propria exploraç3o<br />
niineira conrinuavarn a scr devidos a uma questzo de facili<strong>da</strong>de de importnp50 e,<br />
iiatunilmente. aos preços que eram muito mais competitivos, para uiCm <strong>da</strong><br />
superior quali<strong>da</strong>de d~i carvão. Etn 1925. nuiii artigo <strong>da</strong> R~visrn de 0h1-as<br />
Piiblicas podia-se ler:<br />
Pobre é o .vuhsol» portr(gitc: eiii conihitsríi~ei.~ por isso qrte ns<br />
scdiniei?ros rlcr Mczcra Ilierisa si70 rk origc~ir~ rirnriirlia. cnris~iruiild(~<br />
rmr ririclco coiztirrei~r~l iiidii.idrrolizciJo desde i),\* -fiils dos rerirpos<br />
~~riiurii-[os r. yrje, ira rizníori* chs reiir/x~s ~cold~ JI~LIS.<br />
secltrrdn'rio.~ opei-En.7 rnctrrnni tios serls bor&s. SC~IITLJITIP 110 purre<br />
siipci-ior. Ilo priinn'i-io cipnruceliz ns foimnçdes clc cigilcr rlfice E SP<br />
csrnbelect, .sohrc.rirrio iia zona ncirk~irnl c/u A4c!itnn. ciilr i-c~iirlcil ck<br />
pcq~irrias Ictgos e puritanos etri qrre se trciini ulcrrrrr?r os rc,sfos de<br />
i7e4qera is ,forrlrarido dc~positn.~ de c.ni-ipüo, Lkpi.~, iru sectrn<strong>da</strong>l-in e<br />
rerriaho, e' que izoi~a,~ jn~idn.7 de cnrvBlcs rii~el-ani 1~gn1-.';<br />
' OS I U ~ I - ~ S<br />
Os transportes continuariam a ser o grande ob~thculo<br />
à comercialização<br />
dos nossos carvões que, dcsde o sbculo passado. assistiai-ri ao aperfeiçoiimeilto<br />
<strong>da</strong>s técnicas par^ a sua melhor u~ilização.<br />
Cuncessiona<strong>da</strong>s a partir dc 1859, as Minas <strong>da</strong> -ião. pnssaiarn por diversos<br />
conccssionlirios. icndo-se constitiiído em criuto mineiro por Alvará de 18 de<br />
Janeiro de 1918,<br />
Enrre os çonce~sioniirios por que passaram, n5a podemos deixar de<br />
meiicionar duas empresas yuc constituem. por assim cIizcr. dois marcos no seu<br />
desenvolvimento. Urtia. :I Ccirnpanhia Carbonífcra e Industrial do Pejao. com
estatutos aprovados por escritura dc 3 de Julho de 1884 e ii1var;í de concessão<br />
cni S de Maio de 1885. constiiuiu-se como socie<strong>da</strong>de anónima de responsa-<br />
I-iili<strong>da</strong>dc lirniradri com um capital de 350 000$000 rCis. de que foi seu primeiro<br />
director tkcnico o eng. Alkcclo Moraes de Carvalho.<br />
Merece. de iactn, que Ilie liçamcis referéncia, quer por ter introduzido na<br />
sua ~ C S L ~ métodos O de carfiçter paternalis~a de foi-iila a atrair intio-de-obra e<br />
iix:~r 11 rilina o piolciariado ncces~firie. quer por se ter en~pcnhsdo na ctiiislrugào<br />
de iin-in
C171 CCITUS de rhêl?rcr acorii~~ciirltridcr de doerrçti exfreinfi, 1?/7ci p,?rjnfnl?tr rlc rra/mt/tn<br />
nem pnr iiihnbilrdndc», concedcndo ain<strong>da</strong> ~ JPIT.F~PS (I 1~ir4vax de u~~er-nrio.~ I~UI-!(I.I.<br />
cnr seri:i(+o, se v.\. riiyrs~e I~oi>jtlo». pata além do apoio no crEdiLri para aquisiqiio de<br />
géneros. n:ituralnrentc de ptirncira nccclísi<strong>da</strong>de. o que reforçava o lago afcctivo e<br />
a dependétisia para cnnl í? eni~<strong>da</strong>de patronal unia ve7 que j'(~.<br />
A aiitríi. ;i r L&, constituí<strong>da</strong>. cm 1917<br />
com iim capital inicial de 200 contos?:. sD viria a gailhar a relcv3ncin quc Ihe<br />
conheccmo.; quando. nos princípios dos ano< 30. Jenn Tyssen. um capitarista<br />
belga. se tornciu iin seu ctincession5rio e itnpriiiiiu às minas e à comu~zi<strong>da</strong>dc<br />
cnvolvenre iim dinarnismti que anrrs jamrtiq conhecera:<br />
Foi c111 193.2, qire nriii,ea.s pnr?irgrre.sc.u c helgos <strong>da</strong>s rnirihas<br />
rel~1p5c.v er71 fir-~t.v~~lci.~, CII~~II~CII.~II~Z (I 171i1?/1~i are~rpio /JLI~-~I<br />
cJc7 rrirzu ~riil?u cle cari~cTo sirilntia 17n E~icia CarhnnSfPrn dn Dor-im,<br />
iriiricr qrw seguirdu eles. cnt d~riita grlirirle i.iqurm 171n.i yriP nüo rsrnva<br />
ri ser e.i.plorn~ki rrirlrri iiier~cin por- folra cle i~trio.cfinnricciros c. de<br />
i17r~wssc iridirsri-líli. (... ). Mris cr iinpr-cssfi. dci~o di:.&Io ,foi pe??ns riiitrrerosos artos de ES/~TÇB.F ~I~L.P.YS~IIIBS»~~.<br />
Ciinscqiienreiiierilc. enlrc os seus .!fiéis» cljenies passaram a contar-se n<br />
Empresa Fabril do Noric, <strong>da</strong> Senlrora <strong>da</strong> Horii. a Co~tipanhia de Finçio de<br />
Crcsium;i. 3 I-+5brica de Fiar;,io e Tecidos do Jacinio, Ld" para alérr-i <strong>da</strong> Cornprinhin<br />
de Caniinhos de Ferro do Norte e <strong>da</strong> Companhia iIc Caminhos de Fcrro<br />
Partugucses, não nicnosprezando n iridústtia címcnteira que sc tcirnariii o seu<br />
innioi- clicntc. adquirindo eni 57. 477~ <strong>da</strong> produção lnlal. Porém. se as questfies<br />
do i nvcitinienro c dii récnica foram fuctores de
finico consuiilidor desde o ii~ícin dos anos 60. Dc contrário. as minas teriam<br />
cnccrradci.<br />
Na reali<strong>da</strong>de. Tyssen marcou um tempo que. ain<strong>da</strong> hoje. longe j5 do seu<br />
des;ipsrecIiiie~itn c <strong>da</strong> sua gestlo. persiste na memória colectiva do pc~\~ci mineiro<br />
quc viu a sua 11iina fecliar eiii 94. e cusa sepuitura, iio cemiiérie <strong>da</strong> fregucsiu <strong>da</strong><br />
Raiva. é unia poiito de referencin e de sau<strong>da</strong>de colect-ivas. E se o carvão foi o<br />
sustcriin <strong>da</strong>quelas e douirris geliies. rião 6 taiitn a ini~ia em si. que recor<strong>da</strong>m, mas<br />
o abraço do pai <strong>da</strong> crfbnlili~~ P~iii~»o[).<br />
NOTAS<br />
'1. Ti-;iI>:n [li de~ii voIvidt> IO Amhi [{I LI[> projcct~i - E.YII-I(I L~I-~I.Y .~-~J~:i(~-~~~~r>rlc~r~ri~:cr.~-<br />
I, ~ITI~II.VII-;(Ili.-trIfi><br />
?ir> ;\!tir-?r I/(. POI-/II,L~I~<br />
(SL:CIIIOS XIA' XIIJ - 42111 ~CYCII\JCIIV~I~ICIIIC)<br />
ti:! FLUP. com o apuici<br />
du JKICT.<br />
I . AN131iA1313. Ansctmri - l'oi?~i,qrit Et.i?iidrr~iro. Porui: Tip. Mnn~tcl Gomcs. 1907. p..i 17. Nesta<br />
111rwn:i oh~i mlkrc-nos ain<strong>da</strong> o aiiror: tnOn(1v n ,~ r~i
17. 'tnqlitkiko lndusti-ia! de 1 X9D. Vril. 1V. p. 634.<br />
i 3. GCI;L-III CIP Li.t-/>o~r n." I72 (79 CIC JuIIiu dc I R151 - nrin:i çondiqilo, p. 7 14.<br />
14. ihirl~iii - quinta condiçi%o. p. 714.<br />
15. IJ~irli-in.<br />
16. GCIZPIII ,I(* Si.~-l>of: 11." 177 (25 dc Jullirr dc ISIS).<br />
17. A!: ítriicus niin:is dc cnrvso dc pcdri c~istcntcs cram :is dc Bunrcos c :i< dc S. Pcdrti <strong>da</strong> Cova.<br />
1 X. Deciern.de 25 de h'overnben de 1836. An." 6.".<br />
19. ~~~ do rnrvfio /~,(/I-LI ítr1.v II~IIT~I.~-<br />
dc- S. Prdro Cr>i,~r<br />
- 1,iclimi: Na Irnprçssiio Rtlgi:~. Annn 1x79. p. 4.<br />
38, i/~;~/r~~l~,<br />
4n. I
;I 1. 0 Plano de Fniiicir!ii - A Crilira! iCrniica do T)ourii - A iirrlri,sriia /'OI'~ir,yt#rsrl 11." 3 14<br />
C Alir. 1W-t). p. I 15.<br />
42. I3cctvtci ri."' 70.0h3 dc [(i de h'nvciiilirci dc i93r). (Ilidi.io rh Gni~rrriri ri." 7ú8. I sCric. dc [Ci de<br />
YniVcnihrn i.<br />
43, Il>i~~I~
7 I . RRITO. Jn.;F Miit'iii Btiinclki dc - IIp. c ;I.<br />
77. 1111. rir.. p. 2%.<br />
73. Do:. l.irvGcs Potiugiicscs. 1lribi::trr Br Ohf-ir\ Pri1ilir~rt.i r Miiiri.~<br />
(Miiici l975I+ p. 1 h.<br />
74. VASC:C)PíCELOS. Ficdeticri Aiip~tçli> cic - Cl~i-r-;!.. p. 303-3U5.<br />
75, /II(~I/I;~;~O r~id~f.~t~-i(~/ / XW) - Vd. I . p. 5.<br />
7c7, I17(/11i;rit,~ /~~c~tis/ri(tt dt, tX00 - Vul. I. p, 6,<br />
77. C{]: ROCHA. trluiiridu Vasconcelos <strong>da</strong> - A Emprrc;i Cni'liriiiílei.:i dri Doriro. L.<strong>da</strong>. Op. cit.,<br />
p. 347.<br />
7X. Jc:iii Tyshcn eni ciitlrvisi:~ :I -(I Pí,jrlri-. ri." 53 lk4:ir. 1!)53). p. 3.<br />
70. {fh!l>t. f/>ít/PlIi, p. .i.<br />
80. f':ii':\ a1i.m cin Iiilil rii:i:ili:i cif:t~l:i. o ii':ib:illio icic. coiiro supor-te gci;il, ti rlissei-i:ipío dc iiicsira<strong>da</strong><br />
aprcscriin<strong>da</strong> pelri auiiir. FLUP. cin Junho dc 97. ini itii lndn O (,(ir-i,Nri irriiirti rc,cirrririifii ri(icioiiu1<br />
- (1 l'(I.Yl1 (/li.$' hf;ltil.~ i/fl {'~ififj,
SUBS~DIOS PARA A HISTÓRIA<br />
DA ELECTRWICAÇÃO PORTUGUESA<br />
Perniitrirn. ao impcrtiiicirte que sou. que sejam dc ligeira crítica as primeiras<br />
palavras quc aqui pmnuncio. Mas. desculpem. quercrisi aproveitar a audiência<br />
que tenho. O qiic qucro eu dizer coni isro? Quc foi scttrpre rninlia ideia. desdc os<br />
iile~is tcmpos de estu<strong>da</strong>nle. que. para a boa comprceils50 <strong>da</strong>s mri~erias que sc<br />
eilsinarn. mas sobretudo para o interesse que os alunos tCrn quc ter por riquilo que<br />
Ihes 6 ensinado -c 6 esta a condiçiín sine qua non do êxiro de qualquer sislema<br />
educntivo - pois. em niinlia opini,io. fazein muita friltn nas nossas Universi<strong>da</strong>des.<br />
e não síi. cadeiras dedica<strong>da</strong>s ao estudo dn evoluç5o <strong>da</strong> çi.2ncla quc se<br />
ensina. até com alguma (òrç:~d:b rcreréncia 5 escola cin que se ensina.<br />
Prirque a CiYnçia, qu:tlquer Ciência. 1150 6 de liirrna nenhuma, uma ariidlgama<br />
de coisas esparsas. 1:iiic)a<strong>da</strong>s a esmo nem que scj;i num livro. separa<strong>da</strong>s<br />
obvirimeritc por capitiiios, mas capítulos CU~R dependCrrcia e interli~açZo os alunos,<br />
as maih <strong>da</strong>s vezes. para nZo dizer semprc. n5o etiicndern. E se n5o entendem.<br />
pois necessiirinmente quc perdem o interessc. e ent5o podcin os ptnf'ecstires<br />
esforçar-se ~ morte, que alunos scni interesse nunca conscguirão aprender na<strong>da</strong>.<br />
pelo mcnos com arsumo profundidiidc. AIiis. na minha experizncizi. é cs õbice<br />
que vejo. to<strong>da</strong>s as vezes que tcnho a velci<strong>da</strong>dc. pelos vistos tola. de ensinar<br />
iilguma coisa a alguéiii. Quanto me cIioca n5o encoiilrnr o inicrcsse que tive<br />
qu:indo cra <strong>da</strong> sua i<strong>da</strong>dc e que Canto gostaria que eles tivcsscrii também!<br />
E. meus Seirliores. não o digo por raiar pcrante Prot'csstires de Histbria,<br />
mas sír n Mistúria dá sentido 5 evoluç5o <strong>da</strong>s ideias. uma noç3o dc continui<strong>da</strong>de.<br />
mriis claro. ri succssão <strong>da</strong>s ncccssi<strong>da</strong>des que roriirii justificando as novas soIuçrics<br />
que se encontraram. Ora, nas nossas Universi<strong>da</strong>des - salvo Eionrosas exccpçties<br />
quc inl'clizmenlc cslio longe de constiruir a generali<strong>da</strong>de - pensri-se em estu<strong>da</strong>r<br />
a CiEnçia sem diividri. a mais recente Ci6nçi;i sc quizcrern, mas na<strong>da</strong>. ou pouco,<br />
se diz cIn sua evo1uç:o e, porquc evoluç5o. razão mesina do que se quer ensii-irtr.<br />
Na busca desenfrc:i<strong>da</strong> do futuro, dti Ciência do fururo. na0 h5 tii_z:ir para um<br />
oIhrir para o passado. origem desse mesmo futuro. E as criis:is i'icrtm no ;ir,<br />
encosta<strong>da</strong>s xc quizerem. m:is scm hccse. Dificeis dc entender e. m:~is ain<strong>da</strong>. de<br />
interessar. Porque. volto n dizer. é o passade que cxplicu, c é a explicaçâo que<br />
thr. nasçcr o interesse.<br />
I-Iomem dc tiistdrias, mais do que de Histciria infelizmente. vou aqui<br />
iraxcr uma que quantil'ica hem o interesse quc. na Univcrsi<strong>da</strong>dc do Porto. pelo<br />
menos rite h6 pouco tempo. se tinha pelo pnuado. H5 poucos anos atris. fui<br />
procurado por um PrnTessor <strong>da</strong> nossa Universi<strong>da</strong>de, 1Zcitar nrio tcr5 chcgadn a<br />
ser. mil< Director <strong>da</strong> SUii F:~cul<strong>da</strong>de sim. foi. quc iiie disse: r
Qucrcm histciria mais elucid;itiva, direi rnesniri mais cuntttndenlc? Quere311<br />
niaicir jiistil?cat;iío. maior liplauso diria melhor, rio Colhquio que Iiojc nos refine'?<br />
Tcria outras histdrias iguniiiicnic interessantes que gci.;iarin de irazer aqui,<br />
niui csta inirriduç3o já vai longa dc rn:iis par:! a meu gosto, c. ccrtamentc p;ira a<br />
paciClicia de V. Ex :".<br />
Entrarei por isso iiu assunto desta nossn ctinvcrsu, c imediatamente, yuíisc<br />
corno cco do quc ac;iho dc dixcr. terei qiic C~IIIC(;;IT a História d:i nossn<br />
Electrici<strong>da</strong>de riiirn ano muiin mais pcrro de 118s do quc comeqariii hc <strong>da</strong> Hisiórin<br />
<strong>da</strong> Elec~ricidnde de qualquer outro país civilizado sc irsi:isse.<br />
11 que. na cknesc dcsta Ciericia. desde que o lonpiriqiio Tdlcc de Milcto<br />
AOO ano$ antes de Crisio n baptizou. até quc o gf niri de Edison h5 um séciilo a<br />
stiuhe explorar. pois ~iãn se encontra. como noil-ie primeiro. um i6 ncirnc<br />
portuguCs. I', coniudn, no tiripcl do seu dcscnvolviiiiciito. ayiarecenr nutiies de<br />
iod(is os carito.; <strong>da</strong> civiliz;ição. 1150 só <strong>da</strong>s grandcs noçfics. como de países iriuis<br />
pequcrins e tan periibricos como o nossn. Só <strong>da</strong>rci 2 exemplos: o dinamarqucs<br />
Ocrstned c o croatrr. quando niufto tiúngaro. T6sI;i. N50 podemos por isso<br />
atribuir r i nosso arra5o nem h dimensão do liosso p:i
priii-ieirris ohriw puhlicas que se lançaram: em Lisboa. iis estra<strong>da</strong>s prir:i Sacavem<br />
e p;ita Siliirti. no 130rio. a ponte-pensil. Queriiirn ioiiix lugar. entre outras coisas.<br />
EEO g;is ~LIC<br />
mais liirde ou mais cedo nos lin\.in dc aliimiar. E ate conseguiram<br />
que. Icigci crri 1834. a Cc7mar-a dc Lisboa anunci;issc cjuc rccebin propostas para O<br />
foriicciniento de g6s. Os coricorrcntes n3ri deixaram dc :ipai+ccci*. ri~xs tudo cstavn<br />
niuirti \rcrdc. Aiii<strong>da</strong> estavam priva vir ti série dr: cnnvi11st)es que. pelo incnos aqui<br />
nr) Norte. se prolongararri ate Regenrraçiio. Lislso:~. mais calnia nos Últimos<br />
reznpoi. jii pcrnlitincic~ crn 1 R47 c) primeiro contrato (colide de farruho c scus<br />
pares) de tnl t'ormn cluc ci gás hi innuguriido crri ?O dc Jultici dc 184s.<br />
Aqui no Porto nind:! c.;t;ívantos rio cesc:ildo <strong>da</strong> Patutei:~. e :ipexas de ri<br />
ci<strong>da</strong>de ter I'cito u horii~o de. c111 1852. rcceber n Rriinli:i sob um arco iluniinado ri<br />
~5s. o quc 6 cerro Ç que :i primcira cencessiio c6 d;it;i de 1353. cm favcir dc<br />
Hardy Hislrip. que Ingci eiii 1355 ri trespnssriii para ri Companhia Pnriuensc de<br />
1luiiiinac;áci ii Gaz. E nssii~i o Poito si5 vcio a ser ilurninsiclo si $3 cri1 Pibril de i 855.<br />
ri tci-i-ipo dc propiciar os fcsl,jos q~ic se queriam I'azcr lia <strong>da</strong>ta do nn~versario do<br />
Rei D. Pediui V I f 6 dc Seteinbro).<br />
Estava113 pois 8.; CoriiliariIiias itiuito herr-i insti~la<strong>da</strong>s c seguras dos seus<br />
monopiilios. :ipes;ir- doc rumores quc. de quando em quando cfi chepvarn acerca<br />
dos triuzlio.; <strong>da</strong> electricidiicIc iia Europa, electrici<strong>da</strong>tic a qtrc aqui se ;itribuirrirn<br />
desde lego tridni ris rnaIeircios poisivei\. inclusivé n provoc;içi70 dc ecgueii-ri,<br />
quiirido. iiinis de 70 :iiios dcpciis, 0 que \.ou chamar o fo~acliu de Criscars vcin<br />
dcsenc:idcar o temor. anunciando def?nitivariiciiic o teri-ivcl riviil.<br />
A quc me qtiei-o referir? Pois :I(> Iacto que. pelo incnos crn Lisboa. quercni<br />
ver como ;I cstacn 0 rla elec~rificaçiio portuguesa. AtC tcm urri:i <strong>da</strong>ta. e essa <strong>da</strong>ta<br />
L :I dn 15.O :ini\.er-sfirio do I'rfncipc Real D.Cmlos - 18 dc Scicnihro de 1878.<br />
Para cotrieniorar esw <strong>da</strong>la. linha uil dos áulicos dri Ciiric, o Coiisclheiro Naznretli.<br />
çoiiscgtliclri quc a Crirnara dc Paris Ihc cedesse tiicia dúzia dos candeeiros dc arco<br />
vr~I~aico (sistema Jnhlochkov) quc i1ùiriiinav:iiii 3 Prqa <strong>da</strong> Opcrli. para. por sun<br />
vez. iluminorcni a parha<strong>da</strong> dii ci<strong>da</strong>dela de Cnscriis. cindc verancriva n 1'Lirnília rcal.<br />
Passa<strong>da</strong> essa <strong>da</strong>ta. e regressados (is Rcis. j5 ali r150 emm prcciso~ os c;irideeircis<br />
c nssini tiir;ini cediclos à Ciiriiara de Ltsbo:i parri ri iluniitiaçiiti <strong>da</strong>5 ruas cenrrais<br />
<strong>da</strong> çi<strong>da</strong>dc. Corri o apoio do gcrador mcivcl quc traziam (13 C.V.). assim se fcz, e<br />
1150 tiouve hitshaquc. dc Lishria e ti50 s6. que 1á náo l'ossc vcr o progresso <strong>da</strong><br />
Hurii:triiducIc. Ate quc lini dia. ou prir avaria do gerador. o11 por a C5rnara dc<br />
Lisbua n3ri cliicrcr I'iri;iriciai- tilais vel:is Jabloc'f~kov para substituir as que sc iam<br />
inuiilízando, ri ccrio 6 que iiido se apnsou. Tan~béiii cslaria nri hora. porque, por<br />
essa <strong>da</strong>ta. era por lodti o 1:idci o triuni'o <strong>da</strong> larnpadn de inc:indcicénciri e o arco<br />
voli;iico. ~(31110 rrieio dc iluniii1:tçáo. tinha 05 dias contados.<br />
Porraiito. pur;l Lisbo:~, d cstc u acoi~tecirnento priiiicirri <strong>da</strong> elccrrificaç30<br />
poriligaeç;~. iiias icriri sido'? l'cnho as rninhris dúvid~s. Na Porto. cotno foi'! Foi<br />
arires? Foi dcpois:'
o Zollvercir~ j6 há muitcl era unia renlidode. A crescetite força cla eçonoinia<br />
iilern3 precisnva bcrn de bons embaixadores (ou caixeiros viaj:intes) c Ernflio<br />
Biel foi-o hciii qurilificadci. Horncrn do seu tcrnpo. curioso. interessado. fazendo<br />
i~iuiias \rí:igl~ns 11 Alemanha. na<strong>da</strong> do quc na Europ:~ cra progresso Ihc ter6<br />
passa<strong>da</strong> dcç-percebido. Para mais, rordgrsfo como se era 19tógrafo entso, e<br />
grandc 10tiigr,?To ctirno o provam os niuiios documcnros que nos deixou. pois cedo<br />
se apercebeu do auxilia que para a nua x[c era o arco vril~aico. E certamente que<br />
ler5 sido quem primeiro u iizilitou ctti Portugal. Com bicos de carvão dc retortn?<br />
l'aivez. mas arco voltaico.<br />
Quando'! Serfi difccil de dizer. Como documcntos ccrlos. temos apcnas dois,<br />
qualquer deles dernasi:ido atrasado para o quc quereríamos proviir. O priineiro 12<br />
uma reperi<strong>da</strong> declaração de EzequieI de Carnpcis que nos diz quc. aluno dos<br />
primeiros anos do liceu (nascera em 1874). for:i levado pelos seus professores<br />
cm visita de L'C~U~O à prinieírn ccnir~l elfcirica que o Porco teve. central que<br />
exisriri no desváci entre a Ru:i de Pasios Manuel e a eni3o de Santo António<br />
(hoje Jc 3 1 de Jnncirci). ceritrul essa ondc recebeu ci choqtie quc havia dc ricr<br />
detcminari~c na sua vi<strong>da</strong> c ri orrpern <strong>da</strong> sua paixzci: n electrici<strong>da</strong>de. riuminava j5<br />
ent5o essa central todo o qulincirão e era assim indiscutivelrnentc o iilicio tlri<br />
iluminaçiíci cllr5ctrica púbIica no Porto e cm Poriugal. Ter6 isin sido anterior ao<br />
que chamei o log;icha de Çiisç:iis? c muiio possível, riias difícil dc. apenas a pafiir<br />
dos elenientos que temcis, o poder rifiminr. Emhorri tcnli;~ fiin<strong>da</strong><strong>da</strong> con\~ícção,<br />
para nfio dizer certexii, quc pelo menos 21 base de siitiples electrodnl; de carlicino.<br />
~cnli:i sido no Porio que os prirnciro.; arcos valraicos qe acenderam. Aliás,<br />
i lum inacão eléctrica pilbljcri. corno acima dixnias, parece ri5ci haver drjví<strong>da</strong>s<br />
que 3 primeira foi a do Porto.<br />
O segundo docuincnto 6 interess:inte e dccisivo. dc uma testemunha<br />
ocular <strong>da</strong> revolta dc 31 de Janciro de 1891. que riou diz que o que mais a<br />
iinpressionou naqucle dia. foi ri barulho repeiidci do qucbrar <strong>da</strong>s porcelanas e<br />
vidros <strong>da</strong>s Iâmpad:is qiic iluinfnavriiri a rua. vara<strong>da</strong>s pelas bal:is d3 Guar<strong>da</strong><br />
Municipal quc. ccrtarnctiie par n5n querer fazcr muitas mortes. arir;iva com<br />
potitnriri alta c Ixrcriil. Mais iim dncunicn~ci portnnlo dc que. cni 1 X9I. a rua de<br />
Sanzn Antúnio j;i esltlva plenatr~cnte i l uniina<strong>da</strong>.<br />
O que C certo C que. por temporários ou experimentais quc tivesscni sido.<br />
os arcos vrilt;iicos dc Çascais e Lisho:~ -c çcrt;irneiite tnrnbkin o cco que 1Iic<br />
chegiirin <strong>da</strong>s cxperiEncins do Porio - dcrani uin gi'andc sr1c;To na podcrosa<br />
Conipanhia Lishonciise de Iluininaç50 ri Gaz que coiiiicçoii a recear pelo Ilni do<br />
scu inonopDliri. çorii roclus 21% conscqu6ncias que <strong>da</strong>í ndviriarn. Mais rcceoii<br />
ain<strong>da</strong> quando, cni Lisbua e em 1884. se l'undou n Compiinhia Portuzuesa dc<br />
Electrici<strong>da</strong>de. csta j5 especialinenic vocnciona<strong>da</strong> para :i iluinEnaç5o tlectrica e<br />
aprii:i<strong>da</strong> pcir pcssrraç cujo poder se tiZn podia iiegar. Por i-axfic.c que se n170<br />
conliecctii. inns qtse ialvcz se possam adiviriliar. c) que E certo tC que ri30 chegou<br />
a durar 7 anos. desaparecendo t5o mis~eriosamentc quiintri tinha apnsecidri. Mas o<br />
que 2 certo cS que veio iinunciar iimn conconcncia com q~ic o 25s não poderia Iutar.<br />
Tanro niais -c serJ ain<strong>da</strong> mais irnpottaritc - que na Expnsi~3o Inreniacional<br />
de Paris de 188 1, e triuiifo <strong>da</strong> 19mpa<strong>da</strong> de incandescCiici:i de Edisnn nao deixou<br />
diivi<strong>da</strong>s ;i ningukrn. c. ;i p:irtif- <strong>da</strong>í. cr:i certo. a Ilurninnçiío eldctrica iria cntrar<br />
por- ciutras caiiiiiihos. Até cm Portugal. rendo liavido em 1884, urn incfridiri na<br />
Fblirica de Tecidos dc Tnmar, ii~icdiritanientc fiii recoiislrui<strong>da</strong>. mas agora coiir ;L<br />
clcctrici<strong>da</strong>dc prciveiiiciile de uma pequena cenirril eçtabclccidn no Nah5o.<br />
provavclmcntc ri primeira central hidro-clCctricn porliigucsa. sc 6 que Emilio
Bi¢l n,io ;iproveirnu. i-io sei~ iníciii. a pcquen:i quc<strong>da</strong> dc Upua qite exisri;i riri loçd<br />
dos seus priiiieiros trahiilhos.<br />
No Porro. t;imhbni sc sentiti a ~cncll.ncia. e nesse iiicsrrio 3110 de 1884.<br />
r~r:iin :iprc?;eritudos 113 CSmani 3 pcdidos de conccssliri para :I iIbinii tiaqão<br />
clectrica. Lini cleiIcs <strong>da</strong> Compaeiiiia Portiietise de Iluiiiiiiaçin a ti:iz. Tudo isto nos<br />
dis: qiic a coisa -i5 por cá iiicxcria t~iiii~o<br />
c coiii cericza qiie 21 issti náo seriam<br />
csirantros os rr~h:dIicis e ris realizriçfics dc Ernílio Eiel. A Gilriiara. setiipre ii;i<br />
dcfes:~ <strong>da</strong> «suii>, Ccimpanliia do GAs. niio parava de Calar nos ti-& rcís qtic cqla Il~c<br />
pagnvii por ca<strong>da</strong> riietin cúbico de 23s vendido. qiinniia cssa de que n orçainelito<br />
ctiniriráriri rino padia prcsciiidir. Por 3 reii. cst5vs1irtiç a atrasar dc umri deca<strong>da</strong> O<br />
n
giros c ~LIC. para <strong>da</strong>r :i estes co1ifi:inça. crimeçoli por pedir ;i prorro_naçãe <strong>da</strong><br />
conces.;;?o por mais 75 anos. isto C. iiltS I de Sc~enihro de 1939.<br />
Apesar dc to<strong>da</strong> a Iioa vontadc <strong>da</strong> CL+ninra ii coisa nrlo foi muito pticjlica.<br />
tatilo mais que enrrcunro a Companhia d:i LUZ EIécrric;1 tinha seguido o seu<br />
camiriltci. j3 l'r~rnecia iiiuitos clientcs e. qiierendri expandir-sc. requereu h Cãmara<br />
em Janeiro dc 1890 que Ihc dcisassc implantar postes dc krru na via pública para<br />
suporlc dos scus 1Im. niinc:i icndo reçctiido qu;~lquei- i-cspas~n. Pelo contrrírio,<br />
l'cii-llie citicíiidn que deveri~i papir 3 i-iis par c:i<strong>da</strong> 276 wsitts distribuídos. o mesmci<br />
quc a Cornpanliiu dti GAs pagava pnr ç:idn Incirri c6bico.<br />
Tcndo a Con~p:iiili ia d:i LLIZ Elkctrica conlcst~do. foi nomea<strong>da</strong> urna<br />
comissCo de 4 rr~crnhros para rcwlver ri qucstso. O que nfio quer di7er que ii<br />
Getnpailhia nán tivessc contiiiundo a cstcnder a sua rede. cerccs<strong>da</strong> seniprc pclo<br />
condiçiananienici cte srj psdcr :ipoi:ir ;is sua\ linhas cm prrrpric<strong>da</strong>dc particular.<br />
Qunl nati Trii o ceu espaiiiri clunridn. ciii Nnvei~ihrti tle I X97. rlttaic 3 anos depois<br />
dri çeii rzqucrimcnlo. rccebcu <strong>da</strong> C-lniai'a. ain<strong>da</strong> <strong>da</strong> prcsidCncia dri Dr. Oliveira<br />
Man~ciro. iirn oficio crn qiie Ihr cri1 dito que. por Icrem expiracln os prazos para<br />
a cxperiéncia cli~ç fora pedid;i. ri Çornpriiihiti se ac11av;t Iòra de Ici? Mais aitidn:<br />
agrira puntrra-?e crn causa nicsnio os fios rierco?; que, na opiniao <strong>da</strong> CSmara,<br />
neçcssiiariarn scniprc d3 .iu3 nutoriza1;50 para iie~-ciii colocados. Tudo estnv;i<br />
ilcgnl al'in~il.<br />
Atiunçía~ii-sc assiin trm I SSi? rriztfto qiienic. çor1ir.i nri reali<strong>da</strong>de foi. Ceino<br />
o casci começav:i a &ir hrado. a Csrnara quis csc~idnr-sc na opinirío ptlhlíca.<br />
trLiiismiticla ritra~ks d3 iml-ircnsn. Mas CS13. qllRR10 hcjc podetnos ler. tsrnl-ih Ihc<br />
1130 foi favorrivcl.<br />
Entrcinnto eni 7 de IDezcinbrri de 1 X97. a Çonip:tnliia i-cspondeu à CSinrir;i,<br />
dixcndo quc. sc :is coisas cst;ivnm assim. ci-:i porque 11 Cornissrici h5 7 aiicis<br />
nnliie:l<strong>da</strong>. tiillia resolvido aguar<strong>da</strong>r a decisãc~ sol-ire os poiicr de 1-erro. pxr:t s6<br />
depois sc ~irtinuncini'. Comti essa Jecili5o nunca iin4i;i sido tniniidn. e todos a<br />
a~ii:~rcinvarri. ni ngii&ni pod i;i di zcr qiic a Cornp~inhia esLnva fora de lei.<br />
Alia.;. curiosariicn~e iio rticsrriri dia. chegava ao Porto o Diario do Govcnio<br />
que ~razi:i 3 Ici regulndor~i que n Govcrnn tililia rcscilvido puhlicur. dn<strong>da</strong> a<br />
iinpcirr:incla quc a in~iilstri;l <strong>da</strong> clcçrricidndc corncqnv:! n ter c mais çe adiviiilinva<br />
teria. A inrençiio Iieiir cxprcssn pelo Gn\~emo era dc
Esiii iumbérn deverã pagar à C;iniura». E Ingo se nomcou mais uma comiss50,<br />
esta prcsididn pcEo Prol: Goines 'l'eixeira.<br />
C> pior 6 quc as respostas que o Ministm <strong>da</strong>s Obns Públicas. ti Dr. Bemurdino<br />
Maç'tiado. mnndoii <strong>da</strong>r :i C2niara Icm 70/3/93) e :i C«rnpaiihia dn Luz Elbcrrica<br />
(em 3014). nao v30 de Tai.iiia nenIiuma em favor <strong>da</strong> CAniara. A acta diz que,<br />
embora os apoios f mplrii~lados na via pUbl ic;i ciircçntii dc nprovaç50 <strong>da</strong> Cuniara,<br />
i~ão nssiin c35 tio< aéreos SPI~OI=~R~OS I pdir de proprie<strong>da</strong>de particular. ricrtrscen-<br />
[ando tiiesmo que. sc :i Cni~ipanhis do GAs vier a ernprccndcr n consrmçio de<br />
1inli:i.s el6ctric:is. esias dever50 iarnh6m merccer 3 nprovaçiio do Govcriio.<br />
Enqu;tnto que rio oficio que o Ministério envia h Coiiili;inhi:i d:i Lziz EIC.ctricn,<br />
se d3 r? esta raxativamenle autoriaaç5o .$para continuiir n sua cxplorriç5o tio?<br />
termos do pPanri rluc aprcseliiou>i.<br />
N3ri se dcu rt Ç5mririi por vciici<strong>da</strong> c. eril nova oficia 30 MinistlCrií~<br />
Obras Públicas. protestou crinlr;r ri aprtivaçiio dos plaiios <strong>da</strong> C{iniplinliia <strong>da</strong> Liiz<br />
Eléctrica. pedindo an Govcrnu parri n30 coiiscntir mais ncnhums autnrizaçao a<br />
cst:t. ma>. comti se vê do ofício posterior a quc :icitiia aludimos, o protesto n3o<br />
dc~i qualquer resultado. O despnchri de 15 dc Abril que originou csse cificin icrn<br />
a assiiiat~~r;i de prhprio Dr. Remardirio Machado.<br />
Wem assim a C2rttara desistiu. c. em M3i0. pediu ao Gnvcriio. invocando<br />
pcistttr;is tnuriicipnis. que lhe concedesse o dirciio de inzeivir nos fios que :irravcsssisscm<br />
as viai; publicas. As posturas invcica<strong>da</strong>s releriam-se a cor<strong>da</strong>s estica<strong>da</strong>s<br />
que poderiam prejudicar ri tr5iisitn dc pessoas ou trens... O Govcriici liiiiiiou-sc a<br />
responder quc (i dc~priclio n30 iiivalidnvn direiros nclcluiridos. neni mesmo<br />
inicrciises legitinios h sonihra <strong>da</strong> legis1at;áci :interior ao dccreto de I de Dczembro<br />
dc 1892.<br />
Foi o que :I CArnrira quis ouvir. e. aprrando-sc ;io privil6yici quc ri Compzntiia<br />
do Gil< linha dc csiabelcçer çatidutns suhterrinc:is, prctcndeu coni isso<br />
ju~iiiiccir um monc c111 que a<br />
Comprinliia dci G55 n50 tem ser130 o exclusivii <strong>da</strong> redc dc g5s. O resto quc nesse<br />
conrrnro se pode ler é quc. sc a Cfi1ii:ir:i optar por sulssticuir ri g5s por iluiiiiiinr;i?o<br />
elíictric:~. Iiavcd çririçursri e a Coiiipritihia dn G5s podei5 icr nclc prefcrençi:~.<br />
continiiaiidii critr?ci n ser dc 25 niro.; n prazo. 'r3o ri olittrirlo, qucrri. 93n223r ferii O<br />
ps;ii.ii de 10 atlas e mais iiacia. Qiinnto hs linhas iiérctih iipnia<strong>da</strong>s c111 proprie<strong>da</strong>de<br />
privad:~. ;i Comprinhia <strong>da</strong> Luz ElCcirica tinliri au~oriznçio do Gc~verno c çcn~inuaria<br />
:i expandi-13s.<br />
Pareceria que tudo estaria s;inndo. mas n30. Nu scssiiíi dr: C5ttiara de 10 de<br />
Novcnibro. ain<strong>da</strong> o assunto voIrou a ser asperamcnie debaiido. rendo sido<br />
aprovado n noi.ri coritr:irti com ri Conipaiihin do Gris. contrato em quc. p;ir;i
Muito hiiverí:~ ain<strong>da</strong> pilrzi cantar se o tempo e a ~?ciência de V. I3x.a~<br />
desscm pii~ ian10. Mas ntllial como terminou tudo isto? E que entretanto ein<br />
Lisboii titiham acontecido coisas quc viriam a inllucncim niuito a situaçao no<br />
Perici. Em Lisboa. c desde a cxperiEncia dc Cascais, reforça<strong>da</strong> ain<strong>da</strong> pelos proyrcssos<br />
rciis quc ri ilutninaqZo eelctrica vinha Cucndo no cstr~ngeiro. a poderosa<br />
Çornpanliia Lirhonense dc I luminaçio n Gás scntiu tremer o seu imperio e enieiidcu<br />
ligo g;isr:tr inuiro ~niiis dinheiro nas suas insr*iltiçfies de gAs que por isso, entraram<br />
em descrilrihrci. T:iiiio qiic. em 188Ti. a CCirnrira dc Lisboti Ihc denunciou o conirato<br />
e n50 pperdcii iempo. abrindo novo concurso quc agora quis internacional e<br />
publicoii crn Lisboa, Rcrlini. Paris. Bruxelas c 1,ondres. A tisbanelise nrio<br />
concorreu. ctiibnrrt se llic continu~issc a pcrrniiir a dislriliuiçào do g5s nos ternios<br />
de contraio anterior. mas intciessarani-se pe1;a crincessnn viri:is ernprcsns est1-3~gcii-as.<br />
terminando esta por ser adjudica<strong>da</strong> em Junho de 1Y87 a uma empresa<br />
't>clg;i, S.A. d'Eclair.iigc du Cetiirc. que se veio a apoixr erir poderosas enti<strong>da</strong>des<br />
finniiçciras lianccsns e Iic1g:i~. Nlo era ain<strong>da</strong> a SOFINA. CQIIIO errridmncntc se<br />
vi. cscrilu. ciiibora narusnlmcntc possa liaver ligações firinnceirns. Dc qunlquct<br />
mancir:i. a EcInirrr_rc chi Ccnti-c e scus apoiantcs fnrmarom rapidsmenie uiiia<br />
ncivn firnia. :t S.A. Gds de Lisboa. que mcsmo que o nome c até os cstntutos se<br />
reicriusem niais ao gfis, e ta!ril+-zii nri 2;s tentlri feito obra. logo em 1/7/1889 p8e<br />
:I fiincioniir, no.; rerrcnris ondc tnais tarde se constriiiu o aritigo Hotel Victória<br />
(huje scde do Pzir~ido Comunista Portugués). iimn cen~ral que abastecia os<br />
cnndeeircih. :lin<strong>da</strong> dc arco. que colocou cm to<strong>da</strong> a Aveni<strong>da</strong> <strong>da</strong> Liber<strong>da</strong>de. Foi<br />
cs~i a pri~ncira i nslaloqZo del'initiva <strong>da</strong> clcctri ficaç3o de Lishoa. Em 1889. muito<br />
dcysois"d;i.; rczIizciq0cs <strong>da</strong> I'oflo.<br />
Rissou deyiciis 3 liavcr um:! luta muito ciigriiça<strong>da</strong> entre as 3 curnpanliias de<br />
Lisboa, nras :L Gris dc Lisboa. mai~ sabidn. niin iiirdoii c111 ençsiminh:~r as coisas<br />
para n paz. Porqi~e se não haviam dc fiindir? Eraiii síi duas ... E foi o quc<br />
acoritcccu. Priiiela dc rerro, patielri dc barro ...<br />
Nasccmin assim cni I0/6/9 1 iis C.R.G.E.-Comy~anhias Reuni<strong>da</strong>s de Gás c<br />
Elcctriçi<strong>da</strong>de. quc Iiaviam dc dcrer. quase por 1 século. o monopólio <strong>da</strong> produçati<br />
c cli
Na entanto, é hain não esquecer. mcsmo enqu:into duravam estas lutas to<strong>da</strong>s,<br />
houve no Porto quem quisesse an<strong>da</strong>r par3 a fwnte C ~ivessc an<strong>da</strong>do. Tamhcin<br />
nos transportes pUbIicos houvc 2 Compai~liias. a dci Carril Arnericanci ( 1370) e ri<br />
Crirris de Ferro do Porto (I 873). mas quem esíava i freilte dcsia Ultinin er:i um<br />
Homein niuito din9mic0, José Vieira rle Crisrro. que. logo eni 1578. requereu a<br />
substiiuição <strong>da</strong> trricçiio aniinnl pela tracçáo ri v:ipor. e, em 1894. au<strong>da</strong>cia quc<br />
ain<strong>da</strong> nll» tinha lido igual na Península Ibéricti, pela Wdcção eléctrica.<br />
E sc Vieira de Castrti heiii (i pensou. rnclltor (i tez. Ohtidci iiurorizaç50.<br />
Togn sc lançou na constmç5o <strong>da</strong> Cenirrtl quc havia de produzir a energia: Lima<br />
pequena cen~ral lerrnica lia curva <strong>da</strong> rua <strong>da</strong> Resiauração. j6 que o primcii-n<br />
percurso pcnsadri seria de Massiirelos 30 Carmo. Não Lemos yraridcs clcmentos<br />
sohrc essa centrril. jj quc. logo ein 1895. foi qul-isti~ui<strong>da</strong> por outra. csta jfi na<br />
ArrUhi<strong>da</strong>, junto do rio, cni que 2 máquinas a vapor dc SOO criviilçis ;iccionavam<br />
2 dínamos dc 325 KW ca<strong>da</strong> um. ccntral que assegurou o hei-vivo desde 1 898 a I9 1 5.<br />
E difici I conjugar. na cxplnnaç5o. o progreqso <strong>da</strong> Cmis com (i <strong>da</strong> clccrrificação<br />
<strong>da</strong> Porto. Durante alios e anos IQsarn sisreri~ris n par, que ncnhuma inrerligaçfia<br />
tinham. Mas a Carris do Porto roi sempre uin mcidcIo de querer. de ziudficia<br />
c de modcrni<strong>da</strong>dc que seria muito mau n5o tr:wer aqui. Retn rnereccu d;i cidridc<br />
c do país quando resolveu. cxeniplo eni Poriugril, queimar ir6 carviirr riiicioi~ril,<br />
com todos os dniis quc representava a queima dc um cnrviici assini. com 38%<br />
dc cinzas c só 4 :i 5.0UQ calorias. ain<strong>da</strong> para mais a pariir dc minas cu.jo accsso<br />
estav:t ciitati loi~ge de ser ri melhor. Mas teimou c vciiceu. terrdo a Carris tido<br />
alguma compensnçZo quando <strong>da</strong> 2." guerra europcia o carvso iniponado encareceu.<br />
esc:isseriti c chcgou mesmo a desaparecer. O que foi ncccss5rici de saber<br />
t6cnico. dc cslorr;o c de dedicnçfio para quc os problemas sc resril\.essern, nr?o<br />
terá dcscric;zio.<br />
N%o interc;ilareiiios aqui to<strong>da</strong> a Iíisr6ria <strong>da</strong> Carris. mas porqiic indcpcndentc<br />
de todo o processo <strong>da</strong> elcctrific:içi?o do Porto. scrnprc diremos que. ji<br />
comaii<strong>da</strong><strong>da</strong> pelo grrindc administrador que foi (i Dr. Sevcriano Jose <strong>da</strong> Silva.<br />
cni 19 I5 3 ve!lia ccnn-al <strong>da</strong> ArAhi<strong>da</strong> foi subs!itiii<strong>da</strong> por outra. eski j5 cni M:issarclns.<br />
com 3 dinrima.; Siernens, com 10 MW. c iIlcrnadores de I MW ciid:i c i~utrtr de<br />
500 Kw. Nào fui Cácil passar a carestia <strong>da</strong> 1"guerra. m:is 5 hasc do carviio de<br />
S. Pedra <strong>da</strong> Cova quc zorras ~amhérn cltctr-icas traziaiil, tudo sc consen,uiu. Até<br />
que. erii 1929. fortes dri expcri~tacin havi<strong>da</strong>. se resnlvcu modificar n Ceiitral com<br />
equipamento j5 preparado para n queima dos çnrvõcs nacionais. e, instala<strong>da</strong>s<br />
ein I 93 I e 1 939 2 caldciiris Wultlier forncçciido rurl~oal~eniadores Rrti~vri-Bo\cr.i,<br />
se cnriscguiu atrrivcssnr a 2." guerra. ciar mcsmo aIgum apoio 5 rcdc dn Porto e<br />
a2ucritar o consumo riik que. coiii a cliega<strong>da</strong> <strong>da</strong> energia dris prinieiros grandes<br />
ziproveitamentos hidwcl~ctricos. tudo se reguiariznu. M3y riiesnlo assi 111. ain<strong>da</strong><br />
aquelris caldeiras permitiriaili as experi2nci:is dc queima <strong>da</strong>s crirvúcs nacionais<br />
qtse sctvirarn para o projecto <strong>da</strong> Ccntrnl <strong>da</strong> Tapa<strong>da</strong> do Outciro. Ain<strong>da</strong> liverarir<br />
cssa utili<strong>da</strong>de.<br />
Mas rudci ixio roi uma outra c belo hisibriir que. Iiur se con,ju_nnr mal çom<br />
a cxpI;iniição quc se vai seguir, se quis dcsde jrí individualizar. Vnltcrnas priis 5<br />
clcctr-iiicaçào pública quc 6 afinal o c~copo deste trabalho. Foi.; cilquanlo i10<br />
Porto. Ciininrn e Çoinpanliias sc cnvol\liam em gucrriIIi:is que acupxan-i afinal<br />
to<strong>da</strong>s as 3 Gltimas decn<strong>da</strong>s do século. n idcili <strong>da</strong> cleclril'icaqào ia-se espalhando<br />
por todo e país scrn cnconirnr idEniicos eilibarriçcrs. PeIo ccinir5rio. ris Cãrn:ir~is
foram 3s prinieiras a :ijudrir, a requercr rricsmn cnncessóes. E assim. para ralar<br />
s6 riessa dkca<strong>da</strong>. ierernos que assinalar eiil Rra_o:i. cili 1893. o contrato eorti a<br />
Sociedride de Eleciricidr-ide do Worte de Porlugal, c em Vila Real. a Empresa <strong>da</strong><br />
Luz El6cisic:i. a que iiáci scrin estranho o nessri conliccido Emilio Bicl. Ein<br />
rinihns 3 idcici seri:\ o aproveitamento do< rios quc Itics passavam próxiiiios. o<br />
Esrc c ri Corgn rcspecrivsmeiitc. mas os conlieci~ncnros e os clementes que<br />
eiiiiio Iil~via nrio xcríain gr;indcs c cedo se viu que a soluqão hidroe?&ctric:i síi<br />
rnarcliriva crim regulnri<strong>da</strong>de de cau<strong>da</strong>is. o que n5n cr;i o cnsa. Em Rrti~a a idcia<br />
morreriii. nias nãri :issiri~ crn Vila Real onde. depois dc muitos dissabores. um<br />
pequcnti ricude foi suficiente parri que. durarire muitcls rinos. tivesse sido uma<br />
<strong>da</strong>s cidridc.; mais heni ilumiiia<strong>da</strong>s crn Portugal.<br />
Txnhétn cahc aqui urna palnvra, quc iiti jrí devcsse rer sido anterior, para<br />
os ver<strong>da</strong>deiros pcrcursnres <strong>da</strong> hidroelcc!rici<strong>da</strong>dc pnrrugucsa. os engenheiros<br />
nqcii-eaiiris JosC Cordcira c Mariuel Paclieco Vicira. quc regressado.; 5~ iua?; illras<br />
após cstudoç na Bélgica e i ~ti hleiiianhn. para ali Icvnrnni o interesse pcIas novas<br />
seridiis do prog1wso. 13 assini o jovem Cordeiro resolvet~ aproveitar a pequetla<br />
Ribeira <strong>da</strong> Praia prti'a iluminar Vila Franca do Campo, instalandri cm 1 X9X uma<br />
pcquenti çcntr:il de 48 KVA. central essa quc ain<strong>da</strong> Iiií poucos anos estava a<br />
trabalhar. sc C qiic ri n3o esl5 ain<strong>da</strong> hojc. Dcpois. roi mais longe. aventurou-se h<br />
ilutiiínnç5o dc Pcinra Delga<strong>da</strong>. e conseguiu-o. juiitaridri na nresma ribeira uiis<br />
gnipo? ;i(iz outros fite çonscguir a potencia ncccxsríriii.<br />
Vieitii vai p;ira a Tei.licir~i onde dificilmente podcri:~ ter velcidudes hidrocIectricni<br />
c teve que i-ccrirrcr 3 teinioclcctriçi<strong>da</strong>dc para iluiiiinar Anpra. Mas<br />
ccdci o bicho hictrocl&ctrico n Icva pxil S. Miguel, oridc. ;ii sim. consegue. c0111<br />
uma cc~~~r;iI de 40 KVA instala<strong>da</strong> lia Riheiia do.; Tambares, iliiminar Fui-nas e<br />
Povonç;?~. H2 tiiuitci pouco ~cntpci. trabrilhnuri iiindii .<br />
Nn Crintineiiic. por impossível que pareça. os percursorcs s;?o riind;~ mais<br />
ignclr:-idos. Apb as tcntaiiv;is ciii que hl8mos. erii Toinar, Bra.5~1 r Vila Real,<br />
teni-sc ct~nfieci tncriln rlc uinn auicirizac3o parri ci aprovei taincntn do ÇBa (que<br />
tanlo havia quc <strong>da</strong>r quc f;il;ir). SÔ:i ondc. desdc ISO(1. cstfi a produiir s pequen:i<br />
ceriirril de Riba-C6ti. de 125 KVA.<br />
Jli eni l R99 havia sido canccdi<strong>da</strong> liccnça a Á1v:iro Rebelo Vntente para a<br />
constriic$io de IBII-I:~ çeritrnl iio rio Varosa. liccnç:~ essa que transferira para x<br />
Coiiipa1iI~E:t I-Iidro-Elcctrica do Vnrcisn. fun<strong>da</strong><strong>da</strong> cin 1407. A primeira ccnlral<br />
dcstc rio foi iirnugiiradn ci-ri 1905). c tinha apcireq 90 CV.<br />
Quiinto no Rici Alva, a pririiciro rilvari concedido a Anrhnici Marq~~cs d:~<br />
Silvri. dcpois tra~rsfcrido para :I Emprcsn Hidroci~cirica <strong>da</strong> Scrrn <strong>da</strong> Esirelri. <strong>da</strong>ia<br />
de 1908, e levou ao aprtiveitnineiito. logo e111 1909. dri 1 ." Ceiilrril dn Senhora do<br />
Desterro. jií com uma rurhilin Pelton de li00 CV.<br />
A I~ceiiqn p:ira o aprovci~rtrnentri do Lima seria concedi<strong>da</strong> etn 13 15 h<br />
cmpresn cspanhol:~ Elcçti-a deF Liliia. riias n,?0 pi.oduxiu irncdialos ct'eitos por<br />
viriude rl:i Flteria. S(í em 1x2 tmtrou a triihalliar o I ." grupci cio Lindosu, mas jfi<br />
cern poicnctii qiie sc vis~e: X 750 KVA.<br />
Enrrciiinici O iciiipo passara. a triui-~lò do electrici<strong>da</strong>de j:i era indiscutível.<br />
mas. ern Lisboa. as nov;ii Ç.1I.G.E. ain<strong>da</strong> tEtn que atender primeiin 5 rede do gis.<br />
ciitrici eni rnuirci rilnil estado. c $6 ern 1901 corncçam verdi-ideir:irnente a elcctrilicaq5o<br />
<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. H3 rim coiivaio desse ario. suhstftuíirdo o de ER9 I e irnpoi~dn<br />
iis zotiris e condiqõcs eni quc a elcctrici<strong>da</strong>dc devc ser l'orneçirla. 1; 6 por isso que.<br />
logo cni l9C)7. a Ciirri1i;inhia itisial:l i Central <strong>da</strong> Rnavi~la. com 2 grupcis dc<br />
200 CV. se~uidos de iiiais 2 dc 300 e urilri bateria dc acunii11ndorc.i. A dis-
irihuiqáo tcve início cni 1903. mas j5 cni 1905. para accirnpanliiir o consumo, se<br />
tirih:im que insr;il;ir rnais 2 mliquin:is dc 1300 ciiviilos, ;~copladõs il dírianios de<br />
460 V-2 200 A. AliAs aqui ctirncçarnoç ri tcr os prin1cii.o~ clacI(is dos çoiisumos,<br />
miii.; larde tso di Cíceis de obtci-. A rcdc de Lisboa vcndcu, cin 1903-05.0.8 Gwli e,<br />
ein 19 I -?- 13. 8.5 Gwli. Isto dd uma idcia do crcscimenta explosivo quc Iogo teve.<br />
I-laven<strong>da</strong> nspim quc aurncntnr ri pott-ncia, c n30 o pcri-i-iitindo n cxisui<strong>da</strong>de<br />
do tcrrcnti cxistcnte nn I3ea\li~i;i. adquinu a Conipnrihiri, uni terreno na Jui~queira,<br />
5 hcirri Tcjo. onde hiivciia de çresccr 3 ciiibleni5tica Central Te-jo. Parri ai loi<br />
ti-rinsferidci n últirno equipaii~cnto adquirjdo paru a Bonvisiu. siihsrituinde-Ihc os<br />
dinarxiw Iior n1tern:idorcs dc 1 000 KVA. A nicdidii que o cnnsunro sul-ii;i. foram-se<br />
act.cscentrindo no\.as riliquinas por IOsina a que Cin I91 3. j;l cxisti:im Fiistalados<br />
7 1.50 KW. 15 era um;i ceiitr+nl respeitável c piide des3ciiv:ir-sc a <strong>da</strong> Boavista.<br />
M:iq. 11am iodo este grancte e riípidri esforço. foi prcciso um tin~inciamcnio<br />
rnuiio prnndc e cstc foi 13usca1.-se, qor:~ sirii. 5 SOFINA - Scicictg Finnncihrc des<br />
Tr:insporis ci dVEntreprises Indusiriellcs. dc Brtixcl~s, quc pnssou :i çamniidur<br />
todo ci ernprrendin-rentrr. O problema 2 quc. lo~n n seguir. veio n guerra e as<br />
dil'iculd;ides par3 O F ~ I C T O c;~rvãt) JC Cardiff nccessdriri foram niriis do que<br />
muitas. Pi+ocurou-se por tod:~ a parte cnrv3o - Ariiérica, E~panhfi. ctc. - rnas<br />
terminou por
ziiii<strong>da</strong> Q d'ci~ri <strong>da</strong> 1115 quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s Ggiias iaiiio de alimentação corno dc<br />
refrigcr:i.iio. n3ci admira quc (i scwiço náci iòssc bom c que a ccntrvl c a redc se<br />
Insseiii dcrcricirrindo ca<strong>da</strong> vcz ii~ais. Fora111 csl~i<strong>da</strong><strong>da</strong>s vririss solirçries, mas<br />
r:izoGvcl ncio sc encontrou rici~humri.<br />
A tal pcinto clicpou o mau serviço que, ein 17 de Maici de 191 8, aprovcitandn<br />
a tendencia cniso eiii voga parti ;i municipalizaq50. c ~ntnbém a passagem<br />
pelo MiniqtCrio do CcimCrcici clc Franci.;cci X:iviei. Eçlcvcs. eri_ociiIieiro, Prcsidcntc<br />
<strong>da</strong> AssricinciÍo Iiidustritil Portucnsc e profundo cont~ecedor dos prnh!ernas<br />
do Porto e <strong>da</strong> sua irid6strin. a Cimara. iilc~undo o iritercssc <strong>da</strong> populnçiio. tornoti<br />
conta <strong>da</strong> cxploroq3o. iristituindn dcpois os Serviços Municip:ilitados de Giís c<br />
Electrici<strong>da</strong>de que 130 bciii haviiim dc servir ri ci<strong>da</strong>dc, e mesmo scrvir de niodelo<br />
para iiintos outros scrviças que 1C)rttm nascerido pclo país.<br />
Ma? a Central qiic ;i C5rnrira cnlãci recebeu csrrivri -iii dc facto iiiuitci &teriorari:i.<br />
c a i.pocri em que n reccheu. turnhCm nso aju<strong>da</strong>va na<strong>da</strong>. Apenas o<br />
turbosiltcniacIar c ii ttiliquina de Crnl.icilo de 251) KW se eiicciiitrrivani ain<strong>da</strong> ein<br />
cstadci qttantu podcmos dizer razoiivel. As crildeiras jiÍ n5o coiiscguinrn a.qsegurar<br />
a preqsaci nccessliriri. c isso jri talvez dê iinia idciii mais clara do que tudo :iquilo<br />
crn. 011 eiic5ti. aind:i mais çc~nvinçentc: a descar~a du çerv3o e a carga <strong>da</strong>s ciiims<br />
cr:i aind:i fcit;i 5 cnbcç:i. eni gipns. passarido por cima dc prtinclins dci hmco ou<br />
clas zorr:is prirri ri cliiío. E. para a clcçtrici<strong>da</strong>dc, cra nccess:irio iim mii~iiiio de<br />
6O trincI:id;i.; dc c;irváo par dia. Somerii-se ti carv3o pma o giis e ;is cinzas, c<br />
vcjn-se o qrtc aquilo seria..<br />
E con~udo. pressiona<strong>da</strong> pclo coiisumo. 3 produçiio dobrava em 5 atios:<br />
pouco p;iss;iva de 2.5 niilhões Je Kwh erii Ir) I7 para çliegar tios 5 mill16es<br />
cni 1922. i\ forçri, de que csfcirços. conszyiu-se rcduzii- o ctinsumri de carv:o<br />
dr 5 Kgs/KWh pari1 ineiicis de 4. com 0 auxílici. é cvideiiic dc algum crirvao estrangcirti<br />
que sc criiisegrria arrui1j:ir. 34c quiilquei' rnrincii.a, consuniris ;iltissinios que<br />
vi as riilí.; coi~diqcios rl;i CelitrliI e ;i mli quali<strong>da</strong>de do cnrv;in podiani jusiificai.. Sc<br />
jitntnrmos ~iirlo isto. a pCssima cxplornç5o do pk. cnni tubos padres e fugas<br />
quc clicgnvsri~ ao.; 70%. Lei-eii-ioc ideia do qiie seria :I situne5o finnnccira dos<br />
Scrviccis.<br />
Corno úllitriri recurso. iibriu a Críninrn eiii I dc Scteti~brci dc 1970 um<br />
coIiciirhri Iinra o Snrncçinieritn dc encrgin dc clualquer l-irnvcnicncia dcqiinadn 3<br />
i lu iniiiac,Tci plthEicri e 3iar.1 icu1:ir. [nas i-cservrtndo-sc ;i CCimarn o privild~io do<br />
forncciincnio. atk aci limite exigível dc 40.000 KW. ri quaisquer clientes. e tudo<br />
sem pr~~iuizri dn arizpli;i(;3o Jii firevisi:i <strong>da</strong> Ccntriil do Ouro que se pensava<br />
auincntar com 7 tt~rImaltci-~ludores. ~1111 dc 3 OOU. OUI~CI dc 6 0014 KWf. e respcctivas<br />
çaldeirLis. Coiiici iilicinnte. dizia-se por li111 quc tal forricciinenia se poderia<br />
rornar sertl limite dc teriipci. nem dc qiianti<strong>da</strong>de dc encrsia.<br />
Mesrrici ali5in-i. rccebei-aiii-se 4 propcisr:is. n mais clahora<strong>da</strong> (ou iiinbiciosa)<br />
scriii a d:i Eriipresa <strong>da</strong>s Miilns dc S. Pedru <strong>da</strong> Cova. proviiido ;is auLras <strong>da</strong> Uni50<br />
ELiSctric:~ Por~u_iuesri. Companhia do Varr>~:i c nii~<strong>da</strong> cln Çornp;iiltiia Nacional de<br />
Viaç3ci c Elccti-icid:idc. Dc qiialqiicr maticiru. ii proposta d:i Emprem <strong>da</strong>s Minas<br />
dc S.l'edi-ci Ju Cova foi rcjeitiidn por irrealisra (ciiii'c outras çciisris. ofcrccia<br />
~ I I C F _lirdrnelcclrica E ~ ~ do CAn!) e as nutras. pelo tncnns no moriicnto. nHo<br />
risscFurav;irn o r?h:~~t~'cirn~l~to it~icdi;ito que sc prclendia. Apcntis n <strong>da</strong> Uni50<br />
I~It5c~ricn P~r.lu_iiiex;i. distrihuidrirn <strong>da</strong> ciicrgiri do Liiidoso, estava mais próxima<br />
dn t-cali7:i$ia. uma vez que. tendo iniciar10 ris obra.; em 19 1 S. cmber:~ as iiucsse<br />
iicIo que intcrrot-i~pcr por niotivo ç11i Fiierrri. iinlia j:i cm maritagem o I ." grupo<br />
dc R 75C1 KVA. Pclri nlciios cciii. :i curto pr:izo. scria urna rcalidride, O Varos:~
estava ain<strong>da</strong> niuitn atr:isado, qucr na instaIaç3o dos grupos (5 000 e 2 500 C.Y .).<br />
qucr mesmo na barragem que os deveria regularizar.<br />
A prcmCncin d:i sitviiç30 levou a todos os estudos, desdc ri consmç5o. na<br />
marcem sul, dc uma cenlral térmica em Germunde. gueimanrlo canlões pulveriz:idos<br />
do Pejrici ai& à rci~iodelaçao roitil <strong>da</strong> Çcntr:iF do Ouro. Mas tudo foram<br />
soiihos e dernoriis. ate que, em I'ins dc 1971, se pfidc i-cccher a primeira enerpia<br />
do Lindoso. O sc_ounclo grupo, igual, entraria eni actividridc em 1923. e. Filando<br />
i6 n EIeçirri dc Lirnn nuins cclitrai eiéctric:~<br />
dc alhulèira n znont:inle do Liiidoso C<br />
rcndo cortieçado os primeiros trabalhos para a central térmica do Freixo. p:ireci:i<br />
que Ilnalmentc se podcriri dcscansiir mais um hocado.<br />
h'csta situriç30. 3 soluçici imtdiatn n5n poderia ser outra: iiguardrindo<br />
melhor. (i 1 ." grupo do Lindosci, ten<strong>da</strong> como rescrvn, pobre reserva!. a velha<br />
Ccniral do Ouro. E assiiii sc COI~ICÇOLI 3 virar ii pugina do problema do abasteciiiicnto<br />
dc energia clcctricn iiQ Porto. c a dciinir as 2 grandes opções que Izaviaiii<br />
de gerir n eleçtrificnç50 de Portngal. at6 h chega<strong>da</strong> <strong>da</strong> encrgia dos grandes<br />
aprovcitarrientos hidrnclCctricos e consequcnte estnbelccirnci~~o <strong>da</strong> Rede de<br />
Transporte Nacional: Iiidroelectrici<strong>da</strong>dc ao Narre c terrnoclcctricidnde ati SuI.<br />
Coinprarí;irntis a encr-gin tios espanhóis. mas dcixariarnos de comprar mais<br />
cnrvao aos ingIcses, como cni Lisl.ioa continuotr a suceder.<br />
N.?o qucr isio dizcr que sc niio sonlaassc ji com o ~provcilarncnto de rios<br />
iiinioi-es. c. nti Nortc. o ~hvndo<br />
e ri Douro iiiiliaiii n primiizia. Mas, Iiessn epoca,<br />
ain<strong>da</strong> cst;i\+fini~~ verdes para i30 :iltos \+os. Coniri cxcinplo, fiiIiimoi itpcn:is <strong>da</strong><br />
conccss5o <strong>da</strong><strong>da</strong> h Compinliia <strong>da</strong>$ QUC~:IS Cic AEuíi do Norte dc Portugal pai-n o<br />
aproveitamentci do xisicmn CAvado-Rabagão. Durnn~e rniiitci tempo. -astç)u-se<br />
inuiio clinhciro ein cstudcis. m:ls nunca Iiouve quc cl~cgrissc para 3 obra, Mas<br />
quando. 30 iirn de mais dc 20 anos. o go~crno. h:iscaiido-se no inciimprimciito<br />
do Çadcnio de Enciiryris, deu 3 concess3o por caduca, n5o dcixou a çonccssioniiri:i<br />
de recorrer piira os Tribunais. e riicsmo de escrevci- no Ministro do<br />
Comércici, dcclnrando não aceitar tal dcciç5o. A rcipostii que obteve t'rii: . Estc Ministro do Comérçici charnn\-;i-sc Du;irlc PacI~cço.<br />
O Daurn tintiri iambfirn o seu dcfenscir. ia n dízcr. seiii desprimor. o setr<br />
pcictri: Ezcquiel dc C;inipos. Miis também cstariatiios iiin<strong>da</strong> verdcs pura ri seu<br />
soiitio. Por oiirrri lado. iio sirio quc esccillicu para ii barrnsem (Ritcicis), a son<strong>da</strong><br />
ncuhou um:i fundliç2o Ião riid que lornririri irnpraticrívcl a ccinstruçãn. Foi essc<br />
prnjecici iiiais aardc deslocado para C:irrapaielo. onde n:io se pode dizer que não<br />
~ivcssc havido prohlcmas, iniis que. cotistniído uns anos depois, jr'i intcgradri<br />
nuiii plano e çorn outros ~ncioç. é hoje um:i porlcntosli reali<strong>da</strong>de. Que pcn:i,<br />
desculpem o dcs:ihai'n. iião lhe terem posto mais pot2ticia. mas sZo cis erros dos<br />
c~lculíis. c dos ~ciiipos.<br />
Eiitrcianto cri1 Lishcin - tcmris serrtpre quc comparar - o dinheiro d;i<br />
SOFTNA coiistrul;i. no 1:ido <strong>da</strong> stia Central d:i Junc~ueiru. i1 riovn Central Tcjo (a<br />
Central d:i Borivisi;~ linha cntretanio sido desactivadit) e equip:iva-se cani grupos<br />
jri dc ccria 1intGncia: o primeiro. iim t~~rl~ogriipo de 10 000 C.V. As díficul<strong>da</strong>dcs<br />
quc rcri:i tido coin o abastccimcnto dc can.30 durante a I ." gucwa mundial. pois<br />
adivin linrno-Ias. Qiiciniou de tu do qu:inio Iiouvc 2 ii~iín. untracites do Noric,<br />
linl~ites do Lena. Icnhas, desperdícios. hôrras dc azeile, eu sei li! Mas lá coiixeg~ii~i<br />
liassar esse mau Isocado.
Coineq;ivritli-sc portatito a dclinear j5 3.; 2 zonas distintas dn electril'icaç5o<br />
do País: no Sul. electrici<strong>da</strong>de terniaeléctricn. iii;~inritni'itiiiicntc lielg. clucirnaiido<br />
carv5o inglEs: ao Norte, I-iidroclecrrici<strong>da</strong>dc. rnaiori~ziri:irneiite cspanholii. haseadsi<br />
ncis ayirovcitamentos dci Lindoso, do Vrirosa. do Alva e. do vizela. jA pol\~ilhlidii<br />
coni imensas pequenas cenirais. concelliias, empresariais ou pouco mais. Tudo<br />
esparso. scm inter1igar;cies. surgindo ripenas urna linha ver<strong>da</strong>deiramente de alta<br />
Lensão: do Lindnsa 30 Porlo (1 32 KV). continuad:~ depois até Coimùrri ;i 60 KV.<br />
Porruga!. lentamente cornec;;iva a ficar maduro para o estudri dn racionalizriç5o<br />
do seu rihasteciinenko de eicctrici<strong>da</strong>de c parli n legislnqão que Plie iria <strong>da</strong>icorpo.<br />
A paçsageni, em 1 9 1 8, clc Francisco Xlivier Esicvcs pela pnst;i do Coiiibrcio<br />
n5o foi dcspiciendri. c qriase Ingri que toniou posse. eiri 8/3/19] S. decretou ti<br />
estudo dn5 nossos rios coiit vista ao seu aproveitnrt~ci~to hidrocldctrico, a começar<br />
pelo C:ivadci c pelo Doure. 56 ciirilci. mas a ~om j;i dc cinra p:ir;i baixo c coordeiiarln.<br />
E. lia p;.issadn. logo no ano seguinte foi prnmiilgadri a chama<strong>da</strong> Lei <strong>da</strong>s<br />
Águas quc procurava pôr alguma ordeni nti concessirinamenro. embora 1150<br />
coiiseguissc ir ar& no iini e pcnniiissc aind:i n 11iul~il.ilicid:ide dc cr>nctssties. c <strong>da</strong>í a<br />
quantidridc de pequenos motiopólios que sc vierani ti instalar. Foi necessdrio<br />
csperar por 192h, ji na vig8nciii <strong>da</strong> Ditadura Milirar. prira aparecer tinrilmcn~e n<br />
Lci dns Apruveitanientos 1Jidr:iulicos que. pe!:i primeira vez, cs~ahclece a noçíin<br />
de Rede Elcctrica Naciori:iI. e. conio primeira iiiccli<strong>da</strong>. unil'ica 11s tcnsõcs c iite ns<br />
1'rcquEncins <strong>da</strong> encrgia a distril-iuir.<br />
Ceiiieçav;i-se cntãci ii rc~inír 3s condiçòes pari1 podermos discutir çorii cis<br />
cçpanli0is ;i repartiçao <strong>da</strong> cnergia dn troço do Dourn Iniernacionnl, considerado<br />
tnuiio fiiçttiinerite a grande hnic hidrocl2ciricn do país. Wi~i<br />
rio ciiii<strong>da</strong>loso corno<br />
o Douro, mesnio crn cstrido brurn conio airi<strong>da</strong> Pstnva. caindo de 530 rnetros de<br />
altura rio liiço <strong>da</strong> nossa fronteira. G saí<strong>da</strong> do PIanrilro de Casiclii. para atingir. eili<br />
150 Kms de crirsri. os 125 melros <strong>da</strong> 1òz do IZiiehrn, pois iorsc ande Çossc rio<br />
Mundo, scria seniprc uma grnndc riquezri. 13avi;i quc tomar- um:\ dccis'ln: ou<br />
ccntríiis comuns. dividindn ri electrici<strong>da</strong>de. ou centrais cciin gnipns de um e do<br />
outro país. nu. ri ais Iineai.. divi~5n do troço inrernncioii~il crn mnas de igual<br />
potcnci:~. tanto rn:iis que iicsie troçn síi descrtibocava tini at'iucnte de alguma<br />
importiinciri: o Tomcs.<br />
Devemos aos negociadores de 1927 iirzra divisso 1~ragiiiciticri dos recursos.<br />
náo C ~VLI~Q dc pniridos delustiça exacerba<strong>da</strong> que tortitiriam sernprc rfiiícil. seriiin<br />
artiliciiil, qualquer acordo. Lincarrnente o troço enire a ii-cin~eirri espanliola e ;i<br />
foz do Tormcs foi nu-ibuidri a Portu_niil. e o troço n jusalite desta. a Espari11:i.<br />
Porquc ci desni\tel destc troço cra Iigeiii?iiien[c n1:iioi- do qtte o porrugiiEs, foi-<br />
-nos atribuído. como compensnç5o n dcsnível enri-c 3 lòz do I-lriclv:~ e a froriteirn<br />
portugwes. Eirlívamris assin~ livres dc planear :i ncisso hcl-pr:izcr as nossas<br />
rnaiorc.; rcintes de cnergia hidroel~ctncn. Mns ain<strong>da</strong> se haviiirn cEe pnssiir 30 anos<br />
anies que íossern rcalidndc.<br />
Entretanto. c tarnbdni em 1977128. c s6 ent50, aparcccm ris iio
cnçzn n:icicin;lt. quc. com a iilfa'rihctizaçiío. persisto em cnniidcrnr a grande obra<br />
dri minha ~ernç50.<br />
De qunlqucr forma. espiirsos c dcscoordenados. iam cnirando em serviço<br />
rniiic; alguris grupos I-iidmel&ciricos -o I." do Lindosn ein 1924. antecedido <strong>da</strong>s<br />
centrais d3 Scnhcir;~ do Desterro (1909) c <strong>da</strong> Ponte dos Jugais (1933) no Alva.<br />
dos dois gmpo do Varasa em 1925 e. na ribeira dc Nisa, <strong>da</strong> primeira primeira<br />
central (Brucciru) crn E024. Isto para alCm de iniimeras centrais térmicas<br />
eçp:~Ihzi<strong>da</strong>s por to<strong>da</strong> o pnfs e alguiiias centrais hidricas sei-vindo essencinlrnentc<br />
industrins que a elas podiam ter acesso. Com aleum peso, devemos citar a central<br />
térmica <strong>da</strong> Cuclioli-ra <strong>da</strong> U.1i.P. {Sul). que entrou em scrviqo cm Sezúbal etn<br />
1930. essencialmenic para Forhriecer n zona industrial a Sul do Tcjci (Rarrciro.<br />
Secil. etc.)<br />
Dc qualquer m;incira, c Ingo a partir <strong>da</strong>s priniciras estatísticas puhlicri<strong>da</strong>s,<br />
vemos que 1) plintirarn:i nào cra nniri-i:idnr. Existinin enltso cm Poriugal na<strong>da</strong><br />
rncnos que 354 centrais elbçtricas, sendo 69 hidriíulicus e 235 rérinicas. Cozi><br />
mais de 5 000 KW instalados. só havia 2 hidrLuIicas e 3 t6rmicus. Coni menos<br />
dc 500 KW, iinvia 33 I centrais. Era a poeim iit?nnl. E isio para produzir 187 rniIliães<br />
de Kwli !<br />
O quc isto custava (nu despcrdiçrivnf em evidente, mas mesnici ~ssim o quadro<br />
continuou, tanto que. eni E 943, :is centrais eram 674, 1 IO hidrbulictis e 564 161micas.<br />
scndo que. com potgncia supcrinr a 5 000 KW, s6 havia ain<strong>da</strong> 4 IiidrAu-<br />
Ifcas e G térniicas, rcndo sido a produçzo em I947 dc 465 milhões dc K\ruh.<br />
Com isto. creio rcr <strong>da</strong>do um panoraiiia do que era o sistema produtor<br />
pnrtuycsfs 110s :[nos 40. i s ~ o d. prcçiszlinentc nntcs dii puhlicaç50 do Ptnnn<br />
I-IidroeIdctricii Nriciorial quc a Iiaviii de mndii'içur radicalmente. Reç~ipiiuliindo,<br />
liavia. iín Korlc. 1 sistemas hidrncléciricos ILii~doso. Ave. Varosa. e Serra <strong>da</strong><br />
Estrela) :tpoiadoi. principalriicntc nos regimes seco
os 2 riu 3 aproveírantcntas que. corti 10 anos de uirziso. fnrstn constnii<strong>da</strong>s. 6 que<br />
nZo foram somente as deicr~ninaçõcs niais visíveis - racionnmenlo de iluminaçZo.<br />
cinemas e cnfes que tinham que iechnr Bs 11 horas e outras medi<strong>da</strong>s<br />
sernelhrintcs - mzis tainhcrn o rricionarnenin dc encr~ia às f5tlricas, 11or5ric1s de<br />
trati.allio impostos c ciicurtados. etc. Quanta riquczn se pcrdcu! Quando tudo se<br />
vendia! Quando só PortiigaE na Europa podia ir buscar as niatcrias primas.<br />
N5ci qucr isto dizer quc tudo fosse caréncia quc 1160 foi prcvista, deixa<br />
an<strong>da</strong>r qtic as vexcs C dcleíto muito nosso. Dcsde 19 10 quc houve profetas que<br />
preparam no deserto, den~re os quais ternos quc desi:icar o Proi. Ezequicl de<br />
Campos. Professor <strong>da</strong> Uriivcrsi<strong>da</strong>de do Porto. e. mais [arde. o Prof. Ferreira Dias,<br />
do 1.S.T. c dcpois zovernnntc. Sabia-se. queria-se. mas a nossa orpnnizaçZo e o<br />
nowo cqrripamento é que nEo rcspondiarn. E foi pcila quc na hora alta <strong>da</strong> nossa<br />
economi;~ que. na Europa único país em paz permitiria. por tàlta de energia. n5o<br />
pudcnirxi rcspondcr.<br />
Crcio qiie o que dissc anteriormenie permitira compreender melhor o<br />
alvorriço coni qcte I*ni reccbi<strong>da</strong> a publicaç5o em 26/ 121944 <strong>da</strong> Lei 2 002,<br />
chatna<strong>da</strong> ri Lei <strong>da</strong> Elcctrifiçnção Nacionnl. definidorii <strong>da</strong>s grandes linhas par que<br />
se passaria a reger a redc elEctricn do pais: produç3o centraliza<strong>da</strong> e liga<strong>da</strong> por<br />
crinvcniente rcdc de transporte. priori<strong>da</strong>de à hidroeleclsicidnde como recui'so<br />
nricinri:il. eniEsor:i ii apoiar. na cventualidnde de anos secos. por uma central<br />
sérniica queimandri dc preferência carvncs nacionais.<br />
Driiido inicie h obra, para o SuI e abastecimento dc Lisboa. foi escolliido<br />
o ;iprr)\tcitnmcnto do ZEzere, CcntraI de Crislelo dn Bode. peIns suas condições<br />
nniurni.; scni discuss5ci ncm alternaiiva. Jri no casti do Norte. ri cscolhn 1130 iinha<br />
sido taci p;icííicn. havciitlo ourras Iiipírie~cs e outros pan"irnetr0.c a considerar,<br />
mas, bem criritra :i vnirtnde do Patriarca Ezcquiel de Campos. deu-sc priori<strong>da</strong>de<br />
ao Sisiemri Civado llahagàci. ccimeçando-
Como cxemplo típico, quasc ex-libris <strong>da</strong>s dificul<strong>da</strong>dcc: encantrad~is.<br />
chamo aqui e transporte para as cenirliis <strong>da</strong>s peças mais pesa<strong>da</strong>s. Para Cusielo<br />
d
que trouxe. por túneis c canais. para I'aradcla. a 740 metros dc altura. a 6gua quc<br />
a jusan!c se escoava para a Caniça<strong>da</strong>. LI 162 melros . Obtti e área helissimas e<br />
muito nial conheci<strong>da</strong>s que convi<strong>da</strong>ria. qucrn ns não conhece. ri visitar. A cstrri<strong>da</strong><br />
panc dri encontro dn riiargem direi~a de Parndel;~.<br />
Devo aqui rccurir uni pouco para \rcilta~ h Lci 2002, quc. implicava. para<br />
reserva de trinias obras IiidrfiuIicas, irma ccnzraI tér~nicii de npoio queimando. de<br />
prefcrCncia combustíveis n;icionais. .4 escolha s6 podia scr uma: carvões s6<br />
tinhamos. cm alguma qusnti<strong>da</strong>dc. na bacia do Douro. c por isso a Cenrral <strong>da</strong><br />
Tapa<strong>da</strong> do Outeiro foi imp1:inta<strong>da</strong> na marpcm direita do Douro. pircisamente no<br />
ponto erii quc a Iinlia que li~:i as 2 rninris. S.Pedro <strong>da</strong> Cova e Pyão (1'~tturo<br />
rraqado do ~clel'érico) criim ci rio. 0 5 carvõcs sabia-sc que erarn niaiis. qlittse<br />
meiadc eram cinzail, mas niisturridos com 61eo. houvc quem livesse técnica para<br />
os qiicirt~ar ri a Central tcm trabatliado 316 350!0L;l. SC OS CoIisurnos for~ni os previstos,<br />
isso jG scri'i outra hisibria. Pclo menos dur:tnte Lo<strong>da</strong> i> vi<strong>da</strong> <strong>da</strong>. central.<br />
Çhcyadn~ iiqtli. tciiio~ assim 3 sistemas (Cfivndn. Dourn e 7rzer-c) c ain<strong>da</strong><br />
uii7:i ccntn:il tCntlica dc npoio (Tapa<strong>da</strong> do Ouieiro) tucio interligado por grandes<br />
linhiis ri 150 e 220 KV, alimentatido o mesmo rnei.c:idci. A única maneira dc sc<br />
aproveilar to<strong>da</strong> a energi:~ nu hora certa Tcri instituir um Repartidor Yacional de<br />
Carga" qucrn eram liwiiecidos iados os clemcntrrs dc todos os ccntroç prndutoreh.<br />
trabnlliando to<strong>da</strong>s ern poole. visando liiaxirniz:ir n prtiduçilo e rep~irtir o<br />
valor
que ni~>guCn~ cspe~ivr? O çlioque pciro!ífero ílrtc se deu em 1973: etn Jai~erro<br />
dc 1970. o hrtrril dc crude qrAlnbiart Light» custava 1.8 dólar por barril. em<br />
.lunlin de 1973.2.89. cin Novemhrti S. I I e eni Janeiro dc 1974. 1 1.65!<br />
Proyrritria<strong>da</strong> par21 Tucl elii 1977 a central. de SetCibnl. pois ain<strong>da</strong> Iiouve a<br />
ideia de a transfcirrnar parri ;i queiin;~ de cm5o. mas como a decisão niie foi<br />
inicdiatamctite torna<strong>da</strong>. qu:indo se quis. j:i era tarde e ain<strong>da</strong> hojc queima fuel. E<br />
cic qualquer ii1:irieira uma gratide centrril çnm 4 grupos de 750 MW.<br />
Cornti medi<strong>da</strong> de prudCncia. c respondcnde as centrais térmicas inal hs<br />
hruscas \~ariacões dc ptitençia. Irouve qtic pensar etii uni<strong>da</strong>des cie produqno com<br />
i-5pid:i cntr:idu crn força se nccess8riri. e por isso sc csbribeleceu em Tunes, nri<br />
Algarve. quase n:i poiiia <strong>da</strong>s linhas. uma ceirtrlii de turbina? a g:is. de Kwh caro<br />
1.5 ccrio. intis iritcrvenç50 r;ipi<strong>da</strong> c segura. Foi crescendo h medi<strong>da</strong> que era<br />
ncccssiriu e 110-jc di ipóc dc 200 MW.<br />
Entrciantci os Planos I-lidroclt5ctrices. tanto o pcirtuguEs. conio o espanhol,<br />
tiilhajii an<strong>da</strong>do. 3 niciri <strong>da</strong> deca<strong>da</strong> dc 60 esi;ivnni pro~itos lodíis os sipsaveitaiilentoç<br />
cltte. a anilios os p:iíscs. no Doiiro Iiiternacional tinI~am cabido, e. era<br />
prccisri ir inais alem. H;ivi;i outros troços internacionais que ain<strong>da</strong> nfio linhatn<br />
coi~vénio. c pelo nierios os espanhóis tinham pressa de aprovcilar to<strong>da</strong> ri energia<br />
hidi-riclCcti-ica que Ilic5 coul-icsse. Daí o novo ConvCiiio quc foi :issinado crn<br />
Mtidrid rrn F 9 dc M;iiri de 1968.<br />
Tiarava-se :igora dos iroqos inlcrnacionais do Mi~ilio, do Lima, do Tiejo,<br />
do Guadinna e <strong>da</strong> Clt:inçri, para além de outros rios mais pequenos cujo curso<br />
iiitercs.;;iv;i 30s dois paises. A parlilha roi basea<strong>da</strong> nos tncsrnos princípios: igual<br />
quiinti<strong>da</strong>de de energia pari1 :imbas as partes. c. coiiio seriri difícil acert8-Ia<br />
cxact2imciitc. c ri troço intei'nricioniil do Miiilio só admiti;i urna hrirragem. pois o<br />
cquilít-irio fnr-sç-ia com a ilistriliuiqiio adequa<strong>da</strong> <strong>da</strong> ci~ergia desse aproveitarnento<br />
pelo3 dois ipi~isc~. Pnrti 3 Eçp~inha. I?cararn o Tejo e (i Chanqa. e para<br />
Poriupal. o Lima e o Giindian:i.<br />
Agor;~ 3 riiarieira. ou n pressa corn quc hraiii iitacados os 3 quirilióes, c5<br />
qi~c ftii totalmente difereiilc. Souberrios que as obras parsi o tiproveitarnento drr<br />
Te.io tin11:irn çomeqado nci próprio dia em quc sc ~ir~lia assinado o Convénin,<br />
porqtre. nciw mesmo dia. se dcu uni desasrrc 113 foz do Sever cm quc n-iorrerain<br />
crcio que 1 tra'bnlliadcircs pcirtugiieses que trah:iIh:iv;iri-i no inicio <strong>da</strong> srandc<br />
hnrrageiii rlc Çedillo. a çonsrruir pelris espaniiiiis na Tejo. bem na fronteira<br />
porluyucsn. Quiinro :t Foi-tligiil. pois não foi PIA rnui~ri quc açabánios 0 AIto<br />
Lindoso. no Lini:i. e. quatito ao Gundinna. prir via dri r crn que desde enr:lo tcmcis vividrii - jri lá v50 30 anos! - cslsnios agora, e<br />
111aIs uni:i vcz. pt-~iicamcntc a comccnr. Quanto ao Mi nIso, pois parece que o não<br />
cl~crcm Ncrr-r uns. iiem outros. quiintci sc diz. No ei-ilaiito. a inontnntc <strong>da</strong> l'roi~teii-a<br />
portuguesa. tanto o Minlir? coriio o SEl. seu complcriicnio, estão totaiinen~c<br />
~iproveii:ttEos. c4cv c os seus nt7uentcs. e rS o seu nprovcitnrnento qiic rax <strong>da</strong><br />
Ci:irixa uriin <strong>da</strong>i rcgiões csptinholiis mais ricas ein elecirici<strong>da</strong>dc. permitindo n<br />
irislnlnçfiri ali dc rilyuiiitis iiidustrins-base de clecrromctrtlurgia (que aqui tambkm<br />
nio qucrcríaiiio5 com certez:~). No cntanto, :I base de rodos estes quereres e ti50<br />
quereres. E bem ciifcrcrire ti nível de vi<strong>da</strong> <strong>da</strong>s duas pnpulaçfics. e. se quisermas<br />
iiinri prova real, pois nào tei-cii~os m:ii\ quc cilhai- nu para o desequilihrio al-iissal<br />
<strong>da</strong> iiossn hrilnnc:i ctimcrcitil. ou niesmo só para os cscap:iraies dos nossos<br />
siiperrnercridris.<br />
Mas hi mais: h6 um pequeno rio quc por cesto V.Exas náo conhecerão<br />
riciii dc nriiiie (parri mais em Espanli;~ chaziia-se de outra forma). e Mente. que
cruza n nossa Fronteirri iilfurcs li rins montaiilias dc Tiis-os-Morizes e que 110s<br />
interes5;i sobretudo pela rc~uIirizaçrio quc pode iiitroduzir na bacia do Tua. PcIn<br />
ConuEriici. os portugucscs teríamo.; 15 anos para o aprovcitnrmns.
O tirro inconveniciitc ~LIC se trad~z cni considerbvcl :iunicrito de pi-cqo. 6<br />
qiic a rci'rigerriq5o se tci.6 que processar etn circuito iechrido. ji que o cau<strong>da</strong>l dc<br />
Vct-50 do 7.40 iiaquclc poilte de fnrnia lienhuni:i chega psi-a u nrreleçlrncnrri.<br />
Teve quc 5e rccrirrer 3 tori4es dc arrcikcirnento.<br />
Esta ceritral foi. mesmo rio decurso d3 C(IIIÇ~~LI~$~O. vendid:~ ;i iim giupci iiitrrn~icicinal<br />
em que ;I E.D.P. tottiou peqiiena p;irte. CIinina-se T,jíi Energia. scndo<br />
cluc a energia prtiduzi<strong>da</strong> scrá evidentcmenie debitzidii n;i rcclc ~~acionnl.<br />
Liliirna ofir:i _rraiidios:i dri E.D.P. foi ;i y-riiiclc cei~trnl IiidrnelCçii-ica do<br />
AILI> tairidoso. cons~mi<strong>da</strong> pi.ecisrirnentc nzi frtinteir:~ esparihola rio sítio nieinio<br />
oridc existi:^ ri pcqueiio açude :i quc ntis 131113 encrgi:i c os csprinlriiis rrintri<br />
dinlieiro I'icfimos a dever. I; lema ccnrral poteiitíssimu çotn 1 _orupcis dc 3 17 MW.<br />
nlimcntad~is por uma :ilhrii'cirri que se cstei~dc guasc to<strong>da</strong> por tcrrit6rio cspaiiliol.<br />
Sci-virri parli ccilm;itar ns grandes pnnliis do diay-arn;~ tln çoniiimo niicioniil.<br />
cntn~) IIOJC prartcanlcnre aconiecc çcirn iodris :is ceiitriiis dc rilbuteirii. deixaiidn a<br />
hrisc do.; Ji:i_nr;ini;is p:irn as ccntrais t6rrnicri:: ou hidroelictricris de fio dc 5yua.<br />
RimhCni dc grande rclc\rri lbi o aurncnto dc poiEnciu d:i ccnrr:il dc Mir~il<strong>da</strong>.<br />
iiistzrlandn-
3.54. Por outro Irido. nzo snhercmos ciilc~ilar ri iiiflii2ncirt ncgntiva quc nesses<br />
çonxu~iioi poh~3 vir a ler ri introdiigio iniirictirc do gás rinlural.<br />
Eu Ficrrr sei quc FIO xno ~)ass;ido gastArnos s6 31 000 G\illi. o que qucr<br />
dizcr clue o iiohsri ctitisi~rizo Liii de cerca dc 3 100 Kwhlhabiiantelnnn, o que, eni<br />
remo5 curripeus. 2 urn viilor hriixo. Alifis os graildcs consunios são mais prtivocndos<br />
~)clo de~cn~olviinciito itidustrial do que pelos gastos doindstiçm c a nossíi<br />
indiiqtria. outro dos pi-aiidcs sririlio~ d3 t105sa ~crílçán. prccisíi de ser rclanqa<strong>da</strong>.<br />
A respeito disto niziis i150 dirci.<br />
Quais 3- novas i'ontes cri1 perspecliv:~'? Pois ii gi-iinde cenlr:~! a 25s niilural<br />
quc. ria Tapridn do Ou~ciro. dcvc siih5tituis a vcllin central a crin~3o c olco. {coin<br />
ii nota de quc 1 gnipos dc 175 h/!\\: do Ç:iri.e~adci jd I'orat~i rcçonvertidcis pnra n<br />
queiiiiii de _o&,) seguir os 3 grupos, a c;inf~o do Pegci Ise sc fizerciii). dcpois<br />
novns c pcitcnres giupos p:ira i-eYiirr;:ir as ~-ioiericias de Vcntl:~ Nova citl de Picoic, :i<br />
grande alliirl'cir;~ dc reiciiq5o no Sabor c. ji rigcii-:i, c. finaIiiienie. A1quev;i. Para<br />
ji. 2 naquilo quc pndem»s T;ilrir. A ouirris coliipc~c :i decis5o. -4 mim. ou antes, a<br />
116s. apciiar i1 110siaTgii1 c10 SC)II~IO que rantil sr>iiliSmos. ri;?.ci ter sido ain<strong>da</strong> - si.-To-(i<br />
alguma vei? - rc:ilii_adii até na tiiii. Pelo Ineiios. n6sj3
poi- vinudc dris cihras cspariliolas. SSi IIO Dnrtrri e lias graiides albufeiras cspa-<br />
1ihu1:is. licarn rc~i<strong>da</strong>s cm to<strong>da</strong>s as cheias tiiuizos milliõcs dc metros cu'hicos de<br />
risua cluc, somados uas nii!iios niil hõcs que. lios :iprtiveilai~icntos que nos<br />
afluentes ponupticscs rios deixiisseii~ f:izer ~ s c deixiisseni). pois <strong>da</strong>minari;ini<br />
cornplctarncntc ri problema <strong>da</strong>s cheias e nati G. O excmplo dos dias quc agora<br />
pasxariini. jií iios lerri <strong>da</strong>do :ilpiini:i idcia. naas ini;clizmciirc miiiici priuctis lei-eiiios<br />
lido çonsci5nci;i disso.<br />
N5o qucrcrnos dcixar para segundo pltinti. porcltie seria ridscio, ri naveg,.aq.?o<br />
do Dourn. cana1 i11ternacion:il qtie. sc bcrn aproveiiado. poder5 scr um<br />
Sor~isciiiio vccIor de desenvoIviincn~o c iiitcriiaçioiialinri~:70 dc iri<strong>da</strong> ri riictade<br />
iiortr dc Portu_n;it. Nao s:ihcrntis bem porque teiil sido assim irata<strong>da</strong>. E no<br />
Doiirti. ii5o C tin Tc-jn. Mas continuaremos a cqperar-.<br />
Fularci ain<strong>da</strong> <strong>da</strong>s griii~des sncicdtidcs dc ctinsrruç,?~ civil c cihras públicas<br />
que não exisliani de todo cjiiandci na déca<strong>da</strong> de 30 corncc I'rircm i-cpor~a<strong>da</strong>\ Gs cpociis e111 quc l'ornm çonsrruid:is c aos<br />
rncicih corri rliic. por vezes. o tiveratn que ser.<br />
Mais - e tende-se 3 esquecê-lo - o riltci prcsiígici qilc as rio\sa> cquipas de<br />
prqiectistas de I-i:irr:i_icns mundi;ilriicritc alciinçai-iiiii. Icvnrcirn a que tossem<br />
porliiguescs o< projcctox dc muitas bamgcns cotisrruid:i.s; por essi: mundo :ildm,<br />
desde os países mais civilizados aos rtiair reniritos. Cnri~o 6 niuitn pena que n<br />
nossrr rilirttpia srikl:i de Ái'rica nos n5ri ~ivcssc pcrinitido ir 11iai.c loripe no Lipro-
vei~iimento <strong>da</strong>quelas paricn~osas quc<strong>da</strong>s driqueles poricntosos tios. corn que, no<br />
iiossn pcqueno tetritósiri europeu. cstamas lon~c de poder sequer sonhar.<br />
Çiihorabaça Ifi iiccr~i parti deriionitrcir até ondc poderíiinios ies ido se tivéssemos<br />
tido tempo de tiprnvcitar iodos os rios que eswdiimos, nins já n5o pudemos<br />
iipi-oveit:ir. Estou ccrto ci~' qiic. apesar <strong>da</strong> feroz concntrência internacional com<br />
qiie ter%? quc contar. quaridi, um dia. nesses países irrniios. for alcança<strong>da</strong> a<br />
;ilrncjadn e \.crd;ideir:~ Paz. a Paz por que icidos aqui ansiamos, estou ceflo de<br />
que tis cIisçípules dos nassos discípulos. Portugueses. Angolanos ou Moçom-<br />
I-iicntios quc rejaiii - é igual - ain<strong>da</strong> t'aAo o que n50 ~ivcmos tempo de fazer.<br />
Serri csra n minlia tíltiiliri e grrindc esperança!<br />
CONSUMO 1>6 ENERGIA EI,~?::CTRICA - I925 A I99h
AS INDÚSTRIAS DE MADEIRA<br />
Antes <strong>da</strong> revoIução industrial<br />
Torna-se dilicil fazer uma avaliaçso Iiisthrica precisa <strong>da</strong> evc>luqão <strong>da</strong>s<br />
indbstsi:is dc rnadeira cm Fortug:il. atrnvC< dos s6culos. iii;is sabe-se cjuc as<br />
activi<strong>da</strong>des ;ign'colar;, piscaróri~r, a caiiçtniç,5o navrit. 11s crdificacõcs castsenscs. a<br />
1evani:imcnto de iyrejaí;. mosleiros e dos gr:tndes çci1Cgirir; nieclievais fic:irani. no<br />
rasLo do tempo. marcados pelos sinais pr0prios dc ca<strong>da</strong> utiin. iiioctrando as liiate-<br />
riats de quc ris coisas eriini icitas. a maneira como n sua fciniia crri concebidn. bem<br />
como os delalhe4 recnol6picos dn sua f'iibricaçio. Rcsios de nbjecios e de clerneiitos<br />
de consuuçrio atestam a ii1ilizaç50 <strong>da</strong> mmadcirs desde os tcmpos tiiais rccuados c<br />
as condiçfics cdzfri-climriticlis quc a posiçno arlrinliça e mediterriinica do nosso<br />
país Ilie conferem acoi-rcn~un-i-nos ti uma kliz vocfiçfiri fioresta1 que dcsdc<br />
sempre e para sciiipre nos condicionou. Mas não pcidcnias tálrrr proprianiente de<br />
indíisiria quando :i laboraç50 <strong>da</strong> nindciru nrío era indusirializa<strong>da</strong>. isto E. feita<br />
com miquin2is.<br />
A enxó foi. com cerrcza. a ferramenta primordial corn quc se desbastava a<br />
madeira. rirciçoando-n h forma <strong>da</strong>s peças com destino i sua funçzo.<br />
As serras silo as grandcs l'erramentas de corte nianttal quc reprcsentzim Lttn<br />
grande pro_rressri ncste processo dc evotuç30. Gi-avurus <strong>da</strong> época Jris riossos<br />
descohriincncos mosrrarn a tbcnica iisã<strong>da</strong> na serragem de gi-tindes toros. para<br />
deles tirarcm t:ihuas e outras peças para ti construçáo rle hnrcos. por rncici de<br />
grandcs serras manuais. manobra<strong>da</strong>s por dois homens. um cm cili~ii do coro,<br />
levantado este nessa extremi<strong>da</strong>de c iiçsentc sobre iiiii cavalete, e outro hcimein<br />
cni h:iixo. puxandr.i altcniadoniente n scmi dc praildes dimenifics. 01x1 para cítnri<br />
ora para I.iiiixo. Tanibém gravriras <strong>da</strong> I<strong>da</strong>de M&di;i. retralandn n ctinstruçáo de<br />
~randcs catedrais em pedra, mostram an<strong>da</strong>irncs. esca<strong>da</strong>s dc ~nadcira. pl:inos<br />
inclinados realizados com pranchas c com prumos, I-icin como iril<strong>da</strong>nns de<br />
madeira coin cord:is. para içar os iiinteriais 2 iuedi<strong>da</strong> que 3 criiisir-uç5o progredia<br />
em riltur;~. Entre outriis rerri1menr:is manuais usa<strong>da</strong>s assinal:im-se serras iiinis<br />
pequenas. serrates. traíius, martelos. forrnõci. goivris, bed~imes. gurlnpss rnanuaiq<br />
e plainas, rtiaços. ritaflelos e cavilhas. etc.. que consiituiain. çoiti os nidimentnres<br />
hancris de carpinteiro. tcidri o ferramenta1 do artesão, com quc se pi-oduzinm ns<br />
atl'aias e oulroi inslrumcnros de trah:ilhn nas activi<strong>da</strong>des agrícolas. bem como ri<br />
inodestíi riiobilifirio <strong>da</strong>s habitaç0es rurais, até aos requintes d:i arte cm madeira,<br />
que nri epocii Rcn:iscen~ista se projecrau em plenitude na tnllia doc a1t:ws. na bclcru<br />
inccimparivel dos cadeirnis e n:i postura palnciiina dos tectos dc rn:ir;scira ...<br />
E todo esre íèrraniental e to<strong>da</strong> esta ~ccitologia ai+lcsanal c to<strong>da</strong> a arniiiisii;30<br />
oficinalqiie Ilie estava urpanicamente liga<strong>da</strong>. man1iver:iiii-se :itC ao advento <strong>da</strong><br />
primeira rcvoIução industrial.<br />
Mas a revoluçrio industrial r130 çlregnu ao rtiesino tempo 3 to<strong>da</strong> a parte. 5s<br />
ci<strong>da</strong>des e aos campos: mesrrio onde as novas técnicas rnec~riicas chegiirrirn mas<br />
a menuli<strong>da</strong>de não evoluiu. a revoluç50 induslrial !i50 teve deitos. iiu iiiell~or,<br />
teve efeitos tardios.
A p:iiiela dc Pripiii. n clc.ccciberza dri rn5quiiia a vapor c a descohcrta <strong>da</strong>s<br />
c:ildeirns t~ihulxcs. que permitirarri a titiliz:içZo <strong>da</strong>s all:is pressric~ <strong>da</strong> vapor de<br />
figiii~ pala a tr:inul'oriiiaç:io de ericrgiu caIosirica sob a forrn:i de criergiri, poienci:iF<br />
dc prcssiíci. cm ei~ergin cinktica. i510 k. de tiicivirnento. c r> ter-se çcinsesuido<br />
rrniis1'orm;ií r? iiiovimento dc vai-e-vem, por meio dii sis~em:i dc bicIn-manivela.<br />
cm iilri\.i rnenrri çircufar. coriiii~uri. revoluçirinrirani por conipleto tcidn o sistcnia<br />
produtivo :ti; ent.50 v igctite. aç:isrctando traiisformnçõcs qiie descricaderiraril iia<br />
Humani<strong>da</strong>de Lirnii cvoIu~ãci n3o r6pi<strong>da</strong> 110 sentido do prrigrcsso. que dc uma<br />
letnrgi;i de niilliai+ci tIc anos dc trahallio i'isicti pesadti, Icnio e ptnoso. se passou<br />
tncchica ti-11 sCrie, depois para ri pi-riduc5o clec~rica. para a<br />
para a 1>ro~l~r~;io<br />
;ivi;i@o 3 IiClicc. depois parli :i cncrgia nticlcar. pr;t n viriqati :i jactn c. :ictualnicnlc,<br />
par3 3. rcvrilur;:lo <strong>da</strong> cr:i infom13tic:i.<br />
No Iim do s6culo XIX vieram para Pnriugal ;i$ prinicirns locomotivas ;i<br />
vapor. pai-;i o\ crtniiriliri.; de Ièiro c chrim:i<strong>da</strong>s caldeiras locorn6veis para. como<br />
r-ridquinns a vapor. prodtizilrm movinicntci nas uni<strong>da</strong>de< itiduçtriais. acopl;i<strong>da</strong>s hs<br />
ti-r~írluintis dc tiiirisforrnaçrTo <strong>da</strong>s nintérins- rimas. As serrações tricçrtnizrtram-se<br />
em ~raiidc núiirerci. ndcip~nndo mino produtcii-ris de ciici.gin as locon-ióvcis,<br />
lig;i<strong>da</strong>s prir linhiis de eixo. tam'tiores c correiris 5s in;lquiiins dc serrar. 5s plainas,<br />
Cis tiipiris. 5s rnaqttinns dc fui-ar. Iis 1115qriin;i< univci-s:iis. ctc.. serido caracicrísrica<br />
destcs circuitns ri rigidez do scu i'tincion:imc~itn. dxdo yuc ro<strong>da</strong>s LI!. miiquinns<br />
cstrivani ligad:is :to vnltinte <strong>da</strong> loconifivcl. quc Thes forneciri o iiiovitneriio. I:ii<br />
pciii cste o priiiieiro incllcxo cln revolut;,?~ iiidustriaB lias indus~i-ias de serrriçso e<br />
dc ç1irpintasi3 c de inobili6riri. cm Ponupnl. Apc~iir clisso. inuiras uilidricles<br />
coiiti tiuavrim a prod~rxii- dc form:i ar1ei:irial. rnari~ialmcri tc.<br />
I)epois <strong>da</strong> clcctsificic;ão nacional<br />
Apcí:, ;i cleclriSiczlq%i riaçionnl. tiiiu :mos ~riritii. as frihricus dc seriaçãci. 3s<br />
cnrpiiitiiriris e 3s fil-iric:is clc ~iicih~IiSrio. rapidnrneiilc adcpliiEr:iii-i ri~otrires elkctricrrs<br />
cluc iiccipl;iram Iis niSquina.: dc ir:iballi;ir nindeir:~, ah:indonaticIci o sis~en-ia<br />
ceiill-alizadri na locr~incivel. mtnaiido. portanio oi circuiiris pi-odu~i\~os tnnis<br />
GCOIIOIII~CL~S. nirii s flcxivcis e n-iai.; rentsveis. Mcl tiorou. tainh6m. a qual i<strong>da</strong>de<br />
rlns produlriç. d:id:i a iilaicii- i-niaçla <strong>da</strong>.; 1n5quin:is. cl~ic vcia permitir ui11 i-ricIRcir<br />
:ic;lhrin-rcrito <strong>da</strong>ç sripcrl'íçies.<br />
A grandc rcvnluqão industrial foi nas anos (i0<br />
De i964 ti 1974. tive (i pl-ivil&io dc participar nctivanicnte na dcfiniç3o e<br />
i inplcriicnl:i
Esqc rrriballici roi descti~olilido ccini os corpos dii-i ycnlcs tir ris teve cnnio<br />
prii~cipfil impulsiriiiridcir o seu presidcntc. M:inuel t;cn.cii-a cle SOLIS:~, induslricll<br />
dc scrrncrio de rn:idciras. coin lahricas cin Entrc-os-Rios c cni Lousndri.<br />
No plnitri ri., rnr.intii~~. roi planeado ci ril:ii-giiiiciito a tndo.: os sectores<br />
indtisiriais de rraril;lDrrna~fio <strong>da</strong> mndeici. çniii exccpç9ri <strong>da</strong>s cclrilriscc. o qiie sc<br />
coiicsctiz Cxi 10.<br />
Nn plrrrio Icgisliirii.o. c drniro do contcxlri crilSo cxístcnic d:i Ici do<br />
coníliçiriri:trncnto iiidusiriai, ctinsccuiu-se rt repul3i11eritnt;Ao industriril que condiciciriavii<br />
ri iiiontageni dc iirivas jl~stal:~qõ~s r:lhl-is de serr:il;fici 30 cutnprirnento<br />
ric clctcrn-iina<strong>da</strong>s rcgr;is a quc r1cvcri:i tihcdeccr n cclu ip:itricii tn iliínimo a<br />
inst:ilnr, I-icn~ crirtio privilégios qtic scririrn concetiido.; iio CiiSo dc ns industsirris<br />
se ngsuparen" para clèitci dc reJiirieti.;irina~ricnto. visiindo nlinicnrti dc capnci<strong>da</strong>dc<br />
produti\rn. com zilin-ienio dc produii~íciadc e <strong>da</strong> rendrihili<strong>da</strong>dc dos meios<br />
disponivcis. A 1iplícu~5o dcsrc rcgulnrncnio tevc rarnf~Erti o mriior exilo. pois,<br />
çoi~jiip;idri ctlm outras ii~edi<strong>da</strong>i coriduziu u sector <strong>da</strong>s scrrriqfics :i pasiciío de<br />
mairir cxport~dor iniindi;~! clc palelcs.<br />
No plor~o &i ~fir-i~icr(.õr> prcfis.sioirlr1. lòriiiou-sc o Cciitro dc I=oi-iu:iqfio<br />
Projissic~n;tl tlnh Tiidfistrins de Mr~tlcira c Mol-iiIiríi-ici. ondc irir.arir irnplenientados<br />
curso< dc TCcnicos Prepiirarioi-cs de L5niitl:is rIe Corlc: curhos dc C:irpiiiteiros;<br />
([e Marccneircii: CLII-~;C>'~ para Ei~caíreaadni: cursos de Prevcnqrio c Segurança do<br />
TrrihnIl-io: ç-ur.;ris dc Eninll-indores c cur5i.i dc 1,riçageri~ c Doiii.anicrito. O Cenlro<br />
é n inuiu :iiitigo centro de liirrnilqnci pi+citission~il c ciiconri-:I-se a füncirin:ir eni<br />
plciiri,<br />
Nri pJíirin díi co~iri.ctrriró-n<br />
r*cilr*r.rfi.ri de ti-nbotltn. Tiiriitii cntnboladnu<br />
iiegoci;iyhcs C17111 todo5 OS SiiiLli~;i~~ç dos secLoreC: alil.:iil:ido.5; C ceichr:ido< os<br />
acrirdri\.<br />
No plí7riri (/(i ctl-/?oi-lu(.Gri. ceni I_i:isc n;i csirriid_cin <strong>da</strong> Iòrrrirtç~5o dos agniparricritris<br />
complcniciitares de ccnprcras. l'r>rarii çoiiseguiclou cci-cii de x.iiite grtipor;<br />
dc cxpciri~ldorcs. que dessa i'ririnii ic tornarrim cxpor't;id~ii-c>. lei4;indn o secioi- 5<br />
posiq5~1. cotnci atr-As sc rli.;sc, de 1113ior txp~rt:~d~r rnuridial dc paletcs. wrri prcj~iizo<br />
dri seli crirnrinrin dris pirqns.<br />
i\;3t> dciaa Jc ser crrrioso rcferit- quc. i150 nhst:iritc rud~i islri. e111 riicn<strong>da</strong>s<br />
de 60. iiiiiclii liaiia inscrito5 nr1 Azsriciriç5o cerca dc dcz cmptesiis co111 os dilos<br />
«criyerilios~,. iiio 6. coni scrr:iqcics tnovi<strong>da</strong>ç finr ro<strong>da</strong>\ Iiidrúulicau ... co~ii cixris e<br />
rod:is dc corfin. dc rtradcira...<br />
No /?lortri LI~J c~c~st~iri~oli*it~ie~r~o ~ccrioiri,yico, ;I par <strong>da</strong>s iiicdidns cstratésicns<br />
ref'crid;~~. o~iti-ris forvm 1nrrinr1:ih riti sentido cIc sc prornnvcr (i dcsrnvolvin~criro<br />
dos difcrenrec secfores. cspeçialiiicrite iio qrie cc icícrin ti qririlidndc dos prridiiros.<br />
colii especi:il incid2nci:i rio i1lohili:irio: progscssiva iticreii1eni3~5ri do cririlrolc<br />
dc qii:ilitiadc rlris riiadcirns e <strong>da</strong> sii:i Iiurtii<strong>da</strong>de: proiiiocZo
Alguns <strong>da</strong>dos snbrc H estrutura <strong>da</strong> scclrir<br />
XICni dos ç~iipresriricii dc conc dc rín~orcs, cujs csiruturn cir~ariizntiv:i &,<br />
crn yes~il. muitci Ilexivel. o scc-rcir <strong>da</strong> I'iIeirri <strong>da</strong> iliadeira. com esccpq5o <strong>da</strong>s<br />
cclillo.;eç. é coiis~ituído: ~ielas serraçfict, (ccrcri íic novecentas. com doze tnil trah:ilriadorci):<br />
pelas carpi titasiaç (cerca dci n~il c dii?.enias e seis iriil irnbnllia+<br />
dorc3): pclas ~aiici:ii.i:is (cinqiieiiia c scre em 1975 e vintc e setc crn 1987, c0111<br />
cento c ncix'eiiia c 11ri\~c triiblil Iiiiclores); pclns parqiicreiras Icrttorze corri trezeritos<br />
c cinqiieiita trahillhadrircs); :i=loriicrado dc píiriíçuins (oito cnipresns coni mil e<br />
d~izcri tos t ral~alliiidrires); iigiomcrado de fibras (duas empresas com seiscentos c<br />
vinic c sete irah.): coii~r:ipIncndos Inovc c~iipresns çcirii mil Irnbalhadnrei): a<br />
iirdústria de rnobilidrio (criin cerca dc niil eriipresas e com viiitc e dois iniI<br />
t t;ih:illin<strong>da</strong>rc~ 1: :i iridhsiria dc urna% f~inerririas (cuiii ccrc:i de qu:irenta crnpreçar;<br />
c ctiin ciuzentos ~rahnlliricI»rcs): c~c.<br />
,I.; restantes indiisti-ias. ~riis como a de Ifipis. accssiirios dc escri~ório. briiiqucdo~.<br />
acesr0ricis para a indúsiri:~ têxtil. socos e chancas dc madeira. cabos de<br />
v;issorirah. c~co\~as. pinctjis. I~;~!~Fos. iiicild~iras e hagucies. cntiipletrim a giiii1:i de<br />
l'ahriçus do ?icctnr. ,4 sua dimcris5o 6 pequenn. com peqiicno voluiilc de cmprego.<br />
cinl-ior:i em ;~lgutis casos a çLrn tecnologin scjn inicressaiile. Delas a que niuis<br />
c\friluiu no\ Ulrínios ario.; iiii ti dc brinquedos e 3 quc mais sc~rrcu driq ir~vcslidns<br />
63 ~'~iiçorr2~~çi;~ ~1i1riinfeir~i. npesrii. d;is ndvcriL.ncins que Ihc fora111 Ccilas, foi a<br />
indiistl-ia de iiio1d~ira.i e bugucre.;. quer p:tra elcnicntos dc conslruçfio dc<br />
çarpiiii:irins e L~c mt~13iIiíirio. rleier p;ira quadros clc decoinqio.<br />
O princip:tl prciduro expcirtado pcl:~ iiidús~ri;~ dc Scrrriç'5o é a ~ialete. de<br />
c~ijos vn1orc.s ;ipi-esciiti~ a çcgiiiiilc nal:i:<br />
S 975 - Quantidiicle ................... 14') 7 1 O n13<br />
Valor .............................. 3 1 1 7RO coiiios 1 7 190 O00 U SD<br />
I ." - Rciriri Unido<br />
3." - Marrocos. República Fcderril <strong>da</strong> AIemaiilia c França, nos períodos<br />
dc 1975 n I970. de 1080 a 1984 e dc 1985 R 1989. rcspecrivarnente.<br />
A produciici cotal dc riglotner:idos dc paniçirIrt5. eni EY89: 832 000m3 de<br />
p;tiriEih prtidiizido~. dos rl~iais friratn cxpnrrirdos 437 670 mi, cani n valor de<br />
I 1 436 310 contos. scriclri n Reiiio Uriidri o priricip:il nicrçadci. A importaç5o deste<br />
pinduio cil'rou-sc cm 8 430 nif. com e valor de 472 120 cantos (2 680 000 US13).<br />
O consuriirl interiio aparente foi de 403 X 10 in3. estiniiindo-se cri1 0.041, m7/<br />
JIi:ihi~an te.
Ec;tax ref'crEnçias vis:im <strong>da</strong>r unia iinç5o dc irnport5riciti do scclor <strong>da</strong>s<br />
i~idiisiri:~~ de ritadeira (sem criti-ar com a? CCIIIJOS~S). pnis ~ LLC as est;~lisficas do<br />
ctimErcio estcrno. relativas a 1996. rclèr-ern quc s exporlaçáo efectiva ncssc<br />
alio roi dc hcssenm tnilliclies c rrezcnros e wini:i c sete riiil contos. com tendEncia<br />
pi1r:i subir.<br />
A çiirnpo~içzio <strong>da</strong>s exporiaçiics Tcii a $cguiiiie:<br />
Anota-se. tarnb&im. que. a par dnquclas cxpoi-raqcíes. liou\-e tima iinpor-<br />
~tç
O seu espiriici ernprceridedor levou-o a acuplar um gcrador de correrite<br />
eIGctrica ao sisrenin itioiriz dc quc dispurilia e. çolii clc. passou 3 alitiicnrar :i<br />
fsbrica c a fonieccr electrici<strong>da</strong>de 11 TrciRi. qiie desde 1927 c ;i16 1447. alimeliiavn<br />
1nd:i 3 zona. incluíiido S. Mariinhn dc Bougrido. Na sua oficina i'iibi-ictiu as<br />
primeiros miquiriiis iinivcrssis produzi<strong>da</strong>s eili Por1 iignI. No seu nrrn:izkrii do<br />
Porto. trahalhriii utn rapaz quc sc ct~amavir Arnérico Ayiiar. rirlueIe que. znni s<br />
tardc. hriveria de ser Padre c ftrnd;idnr dti C:isa do Gaiatci.<br />
MANUEI- DA SILVA PINHEIRO<br />
Ntirceu iio lugar <strong>da</strong> Tiwfa. d:i rregucsfii de S. Maninho dc Rougado. cin 1 909;<br />
rlcsdc niuito novo, rapazinlio ain<strong>da</strong>. crnpreyoti-se i.iuilia scrr:illi:iri:i, :iprendcndo<br />
a trabalhar c0111 ~cid:ih :is iiriíquinris <strong>da</strong> olicinri. tinira ele, eii~iii,. cerca dc qiliintc<br />
anos. Ao 1; rri dc ci~i~u iiiius :i sei-ral hnriíi acabriu e. coi~z vinte ;it~os Tcii empre_rar-se<br />
como Aju<strong>da</strong>nte de I;ogueiin. na fihrica ctc Fraliciscci Gori~cs & C.". em Viaiia do<br />
C:istclo.<br />
Depois <strong>da</strong>s 1n;iquinas c <strong>da</strong>s fcrramenias. razia agora n siia aprendizageni<br />
com :I Iricciinbvel. pi*ridiiiorn <strong>da</strong> lorqn niotriz e com os meios dc transniissiio,<br />
ccirrcins. tniii tiorci. veios. coin riiultipiic:ic50 c desniultipl icnr;;To dc vclocidndes.<br />
Ali perrnancceu dijranlc dois anos. i-cgrc.;xando dc iiovo h Troi'ii. agora çon-i<br />
vinte e dois nniis. tirnpi-cgoii-se envio na picbelai.ia dc Mniiuel <strong>da</strong> Costa Gmlpos.<br />
Ali pcrrnaneceu cIoic, anos <strong>da</strong>ndo de si as mclhoi-cs provas dc conipetCnçia e<br />
pinhi<strong>da</strong>dr. Qiirindo saiu foi trabiiI11ar por cotita tirdpriti, valcrido-ll-rc o honi noii-ic<br />
para iihrcr crédito e aju<strong>da</strong>s pai-:i n ~iquisiq3ri de 1115ilniiias dc qiie ncccssir:iva.<br />
As';ini nniçc ri filiricri de Mriqrrinrrs - Mrritir~I clo Sili~rr Pirilrcii-o. ç) seu exiin 6<br />
I'ulgur:inrr: frihric:i bombas ccnrrifu~a5, m5quinas rle rectificar. rnsq~iinas dc<br />
riirai-. dc limar. serr:is clc fii:i c»In mesa. scm mesa. «chai-iotsr, de crnpurrão c de<br />
crcrn:ilheira com ~raiiipos.<br />
scrrns de fiiri çoni iroiiçci de beiuci iinnndri e de aço<br />
rn;ileiivel. iornos. plainas. parlopas. nipias. rnfiquiiias uriiversriís. uchariotli 31110-<br />
inático. divcrsti.; tipos di: lirnadoirs. Jcl;en~ross:ideirar;. serriiç circulare
Por volt:i tic 1950. associ:i-sc çoiiio t.riiprcs:írio ;i .Joaquiiii Moreira <strong>da</strong><br />
Silva com qucrri f'uii<strong>da</strong> n enipresa .Inayriirii Moreirli dn Silvn 6: Abrcrr. kh.<br />
Ilm I c15 I . kridoii :i MJL)A - n /l~íq[iit~~~~ I~idti~lriífi~ CIO AI'c, Líi'd~.<br />
t:ni 1979. l'undou n SCMM - S(~ciellndc Cn~wfr.ntrir-n de Mcíqirir~as pai-n<br />
Mndeii-n. Lrirz. e.;peci;ilmenic dcdiciidn :ios equipiiinentos p:ira n i ndiisii-i a de<br />
scrrriç3ci. onde se nntzhi l izxrarn os > dc lahrico scini-iiutomdtico de<br />
piilcre.;. rios anos 80.<br />
Erii 1983. dc p:irccrf:i corrt o ent5o \eu colaliorader tdcnico. Eng." Jose<br />
Munucl Feiiiandes. riiricllriu a Ff?.FZITE - I;i-c.v~~.i- dc PI-L'CESITO, S.A.. dc que iictualrncrizc.<br />
cst6 desvinçulado.<br />
/I lfrcclo Fcrreir:~ de Abi'eu I'oi. cIur:iritc :inoq. reipoi.i~:ívcl p.cIri invcnr;Zri c<br />
desciivcil~irncnto de dezenas dc maquinas patcnte:i<strong>da</strong>s cri1 qv;ise todos os paiscs<br />
d:i Elirop;i, EIj.4 c Brasil. Algumai dessas invençoes irirum justnmenrc prerniad:is<br />
com nicdultxis de oiiro e prata 110s salões dc Bniseias. Gericbrn e K~ireriibergsi.<br />
Do SCLI tr;ibnllin de invcs~ig:i~ão riplicnd:~ resuIt3r;irn rriríquin:is e equip:imentos<br />
que sc lurnrirrim c:inipefics dc verid:is e de piipularid:~dde ao inundn tia\ iildúsirias<br />
dii rntideirn. <strong>da</strong>s qtr~iis sc destacam: rz p1:iitiri dc quatro fiices P4E. u iupia TV3, o<br />
lirnndcir LI I . a tnácluiiia tr1iiverr;:il GDFH. a nidcluinn rIe dcsengrnssar Db, n<br />
ptainti dc rnoldur~ctura SP e SPUL. etc.<br />
C)iiriridci lü~tdiiiios o Ccniro de Formaçzo Profisiioiial <strong>da</strong>s Itidústrias dc<br />
Mriclcir:~ c Mvlubilitirio. no 5mhito do ctl[,?o Gréniiri Nacinn:tl <strong>da</strong>s Indústrias do<br />
scctcir. criri1 o rtpriio do Fundo dc Dcsezl~~~lvinient(~ <strong>da</strong> Mão-de-Obra. pcir nnssn<br />
sol icitoçllo, ri MI DA nkreccu-iros. grritu itamerilc. ~odo n cqrriprimento qiic ctiri?;-<br />
~iriiia uma uficin~i di: :il'iaçEo c de prcpriraç5ci CIRS I5niiiins de corte dc niadeiia,<br />
qiie er:i do seu fiil-irico.<br />
A F;ihric:i dc Mfiqriir~ac Pinlieirti. ~~nlilélll 3 nossc) pcdidn. conipIeiou n<br />
iiossa Ol'iciiia do Centro de I:orm:iç3ri. vendendo-rios. scm lucro. iirria in2qtiin:i<br />
:ilcniii niiiito soiisiicadn dc rluc carcçhtiios pnrn n fiirm:ic;ári.<br />
Estes ktctos s5a digno< dc i-cgisto porque :iteslarn um:i saudiívcl IIOÇ~~ dc<br />
stilidiii'iedncie e uinn visáo cstratCgica de quc rcsul t:ii-;itii bet~ct-ício~ quc çondiizitniii<br />
o icczor n um:i ~-ircislicridride nunc:! antes iitingi<strong>da</strong> e que 3'i est;i~ísticils<br />
~uardnni p;irii :t nicrn6ria desses tcmpos.<br />
Fundiiu. ctiriio se dissc. em 1983. dc pai-ccria com Alfredri krrcii-a de Abreu.<br />
Pr~ci.sr!». S.A., de quc Ahrcu sc desviiiculoii.<br />
:i~ cir-lprchii FKEZITE -. I:t-esri i. r l ~<br />
Esrii ciiilxcsa ociip:i Iit?i~ 11111 lug:ir Ilind:imenlnl iia lirei1 [Ias rcrraiiicnias de corte<br />
clc preçisse e se 6 ceriii que ;i stiri tecirologia 6 csrr:in_iciia, facto c? que tem n sua<br />
sede rii\ Trcif:~.<br />
Coin ;i sii;i prcscnça ein Espzinhn e no Rr:isiI. ;issumiu n internaciona-<br />
Iizq5ci. PocIcriE. pois. dizcr-se que ;i @esc <strong>da</strong> I'un<strong>da</strong>çZc2 <strong>da</strong> FREZITE. nnnc~t<strong>da</strong><br />
par;! nhjccti\.os csiraiCficas ria actualidiide. %c radicou ii:i ideia fundumcnial dc<br />
conipIcrricrirarid;1de de serviços e ric inrivaq3n. para o desenvolvinicnta susrcn-<br />
IiicIo ~13~: indÚstr~;ls<br />
ti'ridiqk) que teiii rido como .iupcirte urn núiiiero limitri<strong>da</strong> dc L-Irinlci~.;. dienos de<br />
figursrern 11:i hisihsia rl;i iririúnti I:i,<br />
de eq~iipnmenrcis na rires <strong>da</strong> f-illeir t'loi-esr:il, n;i rinhii de uri~ri
Oiitros homens haveria que juntar ri esta lista. mas náo cabe ncsc;i brevc<br />
rcferEnci:i TazE-10.<br />
Eis a rninlia modesta contribuição para aju<strong>da</strong>r 3 formurar a <strong>perspectiva</strong><br />
liistóriçu destas indúsrrins ligadiis ao sector <strong>da</strong>s madeiras. que rcsulca do meu<br />
irnbalho de cerc;i dc tritiiri tinos. ern esirei~a IigaçGo coiii os :iconcecinientos <strong>da</strong><br />
meu icmpo e coni as pessoas com quem trabalhei c com quem convivi.<br />
Os dridos esiatísticos foram recolhidos de pubiicaçdes <strong>da</strong> Direcção-Gcral<br />
<strong>da</strong>s Florestas e os elementos inforntativos sobre as empresas e as Holncns que<br />
as fun<strong>da</strong>ram foram reccilhidos nas pníprias origens ott alrrivi5s de elementos escritos<br />
que me ibrani dispoiiibil izarlos.
A INDUSTRTALIZAÇÃO DA CORTIÇA<br />
NO NORTE DE PORTUGAL<br />
- o CASO DAS FABRICAS M ENXI~S<br />
t . Consideraqnes prévias<br />
A cortiç:~ 6 cnire os produtos silvícolas aquele<br />
que coloca Portugal em primeiro lugar h cscala<br />
mundial. AcluaImenre. ri nosso piiís. aEElri de scc o<br />
maior produtor. 6 responç5vel por mais de rneradc<br />
<strong>da</strong> ~sand'orrn:ição <strong>da</strong> cai-t iça.<br />
Esta materia-prima. que se encontra desdc<br />
Tris-os-Montcs ao Algnrve. foi vaIoriza<strong>da</strong> inicialmente<br />
cm função <strong>da</strong> aplicaçao c gencralizaqão <strong>da</strong><br />
rolha nn engarrafamento dc vinhos. cuja descoberta<br />
rcmon ta n segun<strong>da</strong> metade do sCculo XVII ( 1 680) e c5<br />
atribui<strong>da</strong> 30 monge beneditino Dom Piem Pdrignon,<br />
que ri utilizou como ve<strong>da</strong>iite nas çarrafas de chainpanhe.<br />
A indústria rolheira - a krma mais prirniiiva<br />
<strong>da</strong> indústria corticeira - teve o seu berco n:i Çatslunha,<br />
na província de Gerona, aparecendo provivel<br />
que nos ano5 de 1770 u 1780 jB tivcssc algum<br />
desenvolvimento, uirr<strong>da</strong> que pequenoi5'. De acordo<br />
com vários autores. n indústria cortireira foi introduzi<strong>da</strong><br />
cm Ponu~al por operários çatalães que ensinaram<br />
aos nossos operhrios a artc de transformar a<br />
cortiçii. Assini. as primeiras fiíhricas ter30 sido insta-<br />
Izidus no «coração~> do Alentejo e Algame. as regicics<br />
produtoras por excelencia.<br />
Embora nllo Iiaja unanimi<strong>da</strong>de quanto no<br />
local hcrço,, dcsta importante aciivi<strong>da</strong>de. hfi Distriliuiçh do hobr.cirn<br />
autorcs que atribuem a primazia cronol6gíca ao cni Portugal<br />
conccllia de Montembr-o-Novo e ourros aos cIe<br />
Estrcnioz e cvon2. O quc parcce ser evidentc é quc a ii~dúsrria preparadom c trnnsformadora<br />
corticeir~ deseirvotveu-se em primeiro lugar nas regifies a sul do Tejo.<br />
2. O casa <strong>da</strong>s fábricas Menéres<br />
No Nortc do País, mais especificamclize no Porto. ter30 existido na zona<br />
ribeiriillia <strong>da</strong> Ci<strong>da</strong>de. ain<strong>da</strong> duran'te o reinado de D. José ( 1750-1777),
Urri. foi icà cata dc cortiça parri exportaqrio,l. ~ til<br />
~~iii~;moi~raiicis>~.<br />
coniu rcfcre o<br />
Abadc di: Baq:il'. a r;izão pcla qual Clementc Mei-iéres demandou crn 14 de<br />
Mnio clr 1874 (i iiiterior tr:in.iinnntano.<br />
Ernhorn ti cxpor1aç;lo de ro1li:i.s pnrrt o Rio de Jaiieiro. por p:irte dcstc<br />
crnprcsárin. rciiiont:isse i] 1269. 3 prinir'ir;i l'ábiic:i de coriiq;~ irist;ilou-a iiii<br />
cx-convcntci de Moncliíqwe em 1877. A neccssi<strong>da</strong>dc dessa m:tlfiria-prirn;i<br />
tonioii->e niriis prcrnentc a panir do tnomcnto em qiic ele prhprio dcstrrivciiveu e<br />
iimplinu os negócios nt-i inci+cado csterno riicdinnte a rcatizaqão de v5ri;ls viagens:<br />
cni I877 paric para n Rici dc Janeiros. teiido percorrido
Pinh;?ri c d;ic(ui para o Port (r ttuio rc~ll~~, A q1tc11 tt~?tl? 1trkq11i1an c.~~nxiuI vcti<br />
drit- r1 ,/bt-mo ciiíii~/i-~ç~l. É r-t,ii.o giic r.ei.tcr,c i.otJ~ris. crinio us do<br />
jrri-iilcic-irr, lmt- ~*~i-ri-ernyilo. sfio t~iiiirn di/i.irr~t~s [Ilrs ta1hu.s de ,por-rofns<br />
rir, i.iriliu o11 c/c rliarnpn~zhc. T~ir7ihiiir rroroittos qfrc os cjrtc~drudos<br />
i.ni-inni C ~ P ,SI"OS.SIOYI n~lrc'.\ de possui- pc1u.r 20 it~cíqitiricis. clioi~~«clos<br />
rnríquinas dc brinar, çiarki rriirrr dcis qrrak,/iibr-fcn (r 1100 scd1ici.s por<br />
ciic~, o14 scIjri, I 1117 forul de J 20 O00 1-01hn.r. A c~pei-n(Bo ciu rcpassngem,<br />
oir rei*i,sti~i i.ollacts. çot*r-igr ris l~~rjite)tos &/r iro.7 r/iic/ /roiJ~ria<br />
llcz ~'LJI. LIO wii. CILI,~ IIIC~C/IIU IC 1.1. E~rn opei-n@o, Iirisr~irtr~ irirris ciL.lic.nd~t<br />
truns comercianies <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de do Purro,>. Funcírinou alé 1905 e era geri<strong>da</strong> por uni<br />
espanhol. Artur C:istcloa, iinluriil de Scvill-ia. AincIa iiessc ano. h;i notícias quc<br />
d30 coma quc outro.; ccirncrcinntes pretcndiain insrrrl:lr i-ibricas de coi+iiça cm<br />
MirundeIn e ciii Mace<strong>da</strong> dc C:ivtileiros~1.<br />
Erri face desta ctincorr?ncia. um dos meios dc controlar o rncrcado pro-<br />
duicir n nível <strong>da</strong> região wr:i priss:ido pela insl;ilaç5o <strong>da</strong> IZbrico em Miraitdclii.<br />
pois Clemente McnLres titilia ncccssi<strong>da</strong>dc de assegurar o contrrile de uIna pai-te<br />
sulistannçizil <strong>da</strong> corilçri produzi<strong>da</strong> cm v6rios cniiceIEios <strong>da</strong> scgizo pclo facto d;i<br />
çoriiqa extrai<strong>da</strong> níiz sobt.eirriiç <strong>da</strong> Socicdridr: Cletiicnte Mcriércs Limita<strong>da</strong> n5o ser<br />
dc todo sultcicntc prini as reais iiccessi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> f5tàça. Por isso. todos os anos, a<br />
partir dc Izevereirri. o feitor L) demais ciic:irregndos <strong>da</strong>
ein prinicirri Iuglii. (falta de pcssoal cspeciaIiztidn I: ris baixos níveis dc qualidiide<br />
no hbrico rolheirol kirnni os quc mais coiitribuirain para a cxiiiição <strong>da</strong> SAlirica.<br />
Eiii 1907. Clemcnte Menéres tinha l'cchfi-la caso n9a fosscni solucio-<br />
iiudcis os problcm;~.; rcIcicioiiados com ;I qu:iIidudc d:is i.olli;i.; produzi<strong>da</strong>s.<br />
Apesar dc ler. sido cxtinta em 19 13. qualra anos nntel; jii est:tiJa pnrcialmenic<br />
dcsiicti\.n<strong>da</strong>. pois erií 1909 :I niiiirir paric dos inarlliinisrnti~. qcriuril total de<br />
27 vtilurnc>». crrim dcxp:icliados para o Porto. A p:ii+lii- dcsse ano. 3 r:ihric;i de<br />
Moncli ique roi sucessivamente ;ipc~rccha<strong>da</strong> çoiil t~ov:i rnacluinaríii: cri1 5 dc<br />
Fcvci-circi de 1909 3 í'irmu Wrirkcr Surnncir LQ C." apresentava it Socie<strong>da</strong>de<br />
Clerncnrc McnCrcq Litili~rid:~ umri prcipost:i p:ira aquisiçzo de dciis moirires a gUs<br />
lxhlre. ca<strong>da</strong> tini com I5 e I9 cavnlos dc potfncin: cni I9I3 <strong>da</strong>va-sc urn grlindc<br />
snIro eni termo< dc cquiprimciito mediante v criniprri de novos motorc:, el~ciricos<br />
c de iiov;iç iriáquinris I)~T:I iriturnr cortiqii. CU,~;I çnpncid:idc innd;tva cis 400 a 500 kg<br />
por Iiorn,<br />
A ind~rsrrinlizriç~~o d:i car~iqu cni Icrras d:i regifici <strong>da</strong> l'crra Quc~irc. par<br />
p~1t.i~ de Clcmentc MenCi-cs. chc_rat.a no seii rCrniinci ciii 19 13. No 3110 seguinte.<br />
solicit:1v:1 novrinicnlr: liceiiça pnr:i a (rc)iii?italriç5o <strong>da</strong> ac~iviclndr rofliccira (scçtor<br />
prcpai-ador e tr:insiàrrn:idor) rio incsrilo Inça1 oiidc iinfi;i in.;rrilado n prirneirri<br />
uni<strong>da</strong>de !':ibi-il.<br />
Esic rrnpre.;ririo nortcnlici tc1.c no 5cu terripu um;] :iccflo rriuliil'ricci<strong>da</strong> iio<br />
canipo enipres:iri:~l c t;ilvez itnpar na t~cdidii cm que ct.iilscyuiu na niesina<br />
cmp~cs~i o sccror agrCc01a. indttsirI:il c crinicrcial . Ao longo dc 42 ;i~ios ( I 87.1- 1 9 1 6).<br />
a èxploraç50 agriirol:i dc JcrusalCiii do Ronicti foi ri lii!cro dc lo<strong>da</strong> n dinsmicn<br />
piwrl~itiv;i riáci sri de çor~i~n ma5 nan-ihfn~ dc virilio c nzcitc., o? prod~itri.; quc permi~iraiii<br />
(c contiiru:ini ;i permitir) a vial.iiIi<strong>da</strong>de ecoi16rnic~i <strong>da</strong> cinprcsa. caberido<br />
i cortiç;~ ci p:tpcl prcpondct.arite corn 6 11;. dos Iiiçntis rio período çen~precndido<br />
ctifrc 1903 a 19 1617.<br />
h iineruso no.; neg6cirn <strong>da</strong> çorticn e o indusrri:iliz~i~ilt1 <strong>da</strong> mesma E-I:i em<br />
luiiçãn do ii~ci-ctido externo. fiin<strong>da</strong>mcntaltncnrc do eui-npcii e do hr;isilcirti. 0s<br />
quadros seguirites possihiliiani uma vis50 dos rnui~os paiscs para onde foi<br />
cxportad:~ ;i citirtiqu rliic I'5hricas McnCrcs.<br />
Dri conjutito dos países rd'crenci:idos. n Inglntci-r:~ e a Alciiinnlia !'or:irn os<br />
principriis consuniiclrires de cortiça em bruto e em prrinçlia e, dentsc ris diversas<br />
ci<strong>da</strong>dcs. Brenicn i'oi o mercado mais regular. kicto que tem atfa n ver com as<br />
relz?cóes crsnicrci;iis c de amizade que Clerncnic Merieirs iinlin desde h5 vríricis
anns com aly~tns eri-lp~.esárioç Iigcidos rio sectcir corticciro iiehsa ci<strong>da</strong>dc. Durante<br />
n I ." Gtierrs Muiidial. principalmente nos prinrciros meses em quc o comt5rçio<br />
sofreu rt Iria hrir coiiiriicçio, iis cirlades dc Copenhaga. Goremhur,nri. Christi:ini:i,<br />
Rrciiien e Hanil~iirgo consr i tuii-ani os principais mercados para a çolocac3o cla<br />
coniqa. seiido ièilris :is exl-iorizic;ric~ parzi iis çi<strong>da</strong>dcs :ilcmas via pafses iieiitrais.<br />
Qtl;\nRU li - I'A~SES E CIIlhlEES 1>A I:CROII4 PARA ONDE LLI3fESI'K !~.IEIV&RES<br />
lixl*oR'rntl COIZTICA<br />
No Ainhirci do contilicntc sul ai~iericiino. n Hrnsil. con.iri 6 Ubvio. 1'0i ri<br />
princip:il clientc <strong>da</strong> prodiiqao rolt~cira <strong>da</strong>s r;ihric:iç McriErcs. O quadro III 6<br />
e1ucid:itivo qu:inro rios 1ncrc:idos para nnde era111 cxportii<strong>da</strong>h as rolhas c ao<br />
número de casas cnrnci*ciiiis quc ;is comercinlix;ivam.
Mas a cortiça de Jerusalém rici Roilieu correu ciutrns mundos altfiii do<br />
euroyicu c brasileiro. 131 conio se pode çonsiaras pelo quadro IV.<br />
QUADRO I I1 - CIDADES J ESTADOS DO BRASTI, PARA OKDB FORAM EXPORTADAS<br />
ROLHAS E N~MERC) IIB CASAS ÇO~~RCIAIS QUE AS IEN~IARI<br />
t'h FS<br />
E. t7. A<br />
CANAD~<<br />
As trzirisnçócs coiiierciais coni o Japao. que tia altura se revel:ivn iiin<br />
«cxcclerite mcrca<strong>da</strong> para R cortiçun. só n3o crescerrili1 iu;iis c n5o lèratn mais<br />
duradotirar pclo facto <strong>da</strong> «navegaçSo». ser ;lu tenrpo, l-iasrante
comerciais. foi tnmbEm o principal im~ulsionador <strong>da</strong> subcriculmsa. Assim,<br />
,rriiqiisii(ls emprccndímentos levados a cabo neste secior pelo empres8rio e ao<br />
Ioneo dc 42 rinos (1 874- 19 16). foi possíve1 prescrviir vastas areas de sobreiros e<br />
proceder a rio\'as plantaçfics.<br />
O ex-convciit~i dc Moncliiquc. no Pono. Jemsnl&m do Romeu e Mirandela<br />
foriiiri os principais locais onde eslc ernpresfirio instalou l'ribriças de cortiqa,<br />
tendo contribuído para ri indusiriulizriq30 c dinamização de um dos sectores de<br />
rictivi<strong>da</strong>dc que foi m:ircado por prorun<strong>da</strong>s crises cm finais dn século XIX e<br />
inícios do XX.<br />
.4pesar dos conir:rteiiipos que afectaram a indústria coriiceirri. sobrcrudo a<br />
nível <strong>da</strong> exportaç50. c) empresbrro tcvc o engenho dc procurar mercados cm<br />
uríri;is p:irteh do mundo. emtiora ci Brasil. n Inglnrerra e 3 Alemanha tenham sido<br />
os niaierci consumidorcs dos produtos cortiçeiros <strong>da</strong>s Líbricas dc coniça Metibres.<br />
For fiiii. saliente-se quc dii ponto de vista cmpresariril. o caso dcste empre-<br />
ç5riri lcvc algo de singular na medi<strong>da</strong> cm que reuiiiu na rnesrnrr empresa - Socie-<br />
<strong>da</strong>de Clemenic h4cntii.e~ Limita<strong>da</strong> - os scctores vitais <strong>da</strong> indiistri3 corticeira: o<br />
protIiitrir. prcparadnr. ir;insi'ormador c comercial.<br />
FONTES E BTBLJOGRAFIA<br />
AL,Y 13, Fr:iitcibcti Manuel (hh:idc dç Daça1) - Mciirdriii.s Ai.qtirolÚ,~i~~~~-Hi.st~rfc+c~.c<br />
C/II D ~~i~riro de<br />
Krrr:virr(.(r. Toriici 1. 11, I t E . V c TX. Ediç30 dri hquueu Al,:itlc Jc 'Roçnl. 1987.<br />
ASSOC:IAC>~O 130s INDUSTRIAIS E EXI'OI
SAM PA 10. Jai iiic Sal umr - 0 Cniirr;irio LI'IC~I~E tlci Cniliru r. ris Acrii~rrkirl~.i rr iIft~iirrrirrc~. Lisboa.<br />
Instituto dos t'roduto.; Florestnrs. I,i.;hoa. 1985<br />
SOARES. JosZ Antdnio d'Oliveit,i, (,r o1 - Pi.ridicqcio r /ir~lrisrr~cr CIJI tirr,ii4ti I,i.rho~: Typo_craplii:i<br />
Dc
A PRODUÇÃO DE PASSAMANARIA<br />
DE PALL-EETA EM PENAFXEL<br />
O paqueno trriballiri~ quc :iprescnta 3 este CoEóq~iio procura cquaçieii~nr<br />
algunius vir15 n:i rel:iqâo <strong>da</strong>s indUstRas exisrerites em incío rural, no distritci do<br />
Porto, cnm :i activi<strong>da</strong>dc de cmprcws sedia<strong>da</strong>s na ci<strong>da</strong>de. Escolhi c
cliiini~il (as refinnrias dc ouro c prata tinham chamings. pclo que cra çíiro mudá-las);<br />
nccessitnvam de I'nzcr ouiro grande cornpnrtiiiicn!~ parri rc~iriir os vinw c quatro<br />
tcarcs dc tecer yaláo rliie se achnv;im disperse.;'.<br />
S8 quc neste riwsino :ma, por r ~3I decrero de 20 dc Mal-CO. O sccLur soirc<br />
as priiiicirris restriçiics, prnibii~do-se n 1rihrirriç;io eiii _cal30 i Iriti atis estabclcci-<br />
tiicnros sem facul<strong>da</strong>de regia. Esta mccli<strong>da</strong> l'icou ;i dever-se Ei presszo <strong>da</strong> Real<br />
If;ibt.iça <strong>da</strong>s Se<strong>da</strong>ç dc l,isboa, que se vinha n queixar junto <strong>da</strong> nionrtrcii dos<br />
prejuízos quc si< uni<strong>da</strong>de cspal hadns pclo país causzrmm ao escoamento dos seus<br />
produtos c dn peii6ri:i doi; oficiais. argumentaridn tambkrn qiie as ralsificnq6cs<br />
scrinm rniiiras. tcndo os coinpradoreç dificul<strong>da</strong>de ein tlistinguir o salfio firici <strong>da</strong>s<br />
imitações com merlos tiicliil iiobrc incorporado. Uma queixa (cita cni 1801. por<br />
Isidorri 1,iliz de Moracs e Ca.;irn e Coiiipa. <strong>da</strong> fabrica dos C;irancas do Parro.<br />
rcfnrqri esta pcisiq3n <strong>da</strong> Rcal 175bsica. reconhcçeníio que, por causa dos dolos a<br />
evikir. nurica se dera ç:iria de olicio aos opcririos do esrreilo. até porque n5o cra<br />
pnssivel que csiex subsistihsern por suti çrinrn <strong>da</strong> ~i~rio-dc-obra dcsics tecidos que.<br />
quando dc qurilidlicle. exigiam avul~ados e cfcctivos diiiliei rus e muitos crnprilcs:<br />
*Jri licri-rr q~ic iiriofi:es.~c.iir roiri ref1.o: n iirrliirrre. qtic &I,P ser<br />
*fciro r-oni ri*nriio, o11 ~~í~llo: j~í ppai-cr qrre eiir Jirgeir cln XL'CIII coitipLilerTre<br />
tifio iiifi.,j~lci:i.~.\e~ir IICIS IL'ÍCI.Y (I ~IIL* LI S ~ Inrhitrio I<br />
IIIC'S pCrreccv.se,<br />
rritrre~rdo eni seci~i ri yItr cir*i4c er?!rcit- crli 111~1i.v pl-nrn. C oui-o, j6 pai-cr<br />
yire c71i7 I ~ I ~ u Icle - pdwras e dos fios tlo ~riirn iran se st.11-i.sseii1 dn.v<br />
rk(>-frirn, c:l!jcr /?~.nríi, c oirr-r> ~ I CIL~II~~~I-~IC/~.T.T~IIICI;<br />
P<br />
j~i ~OI-~IIL, í:m ~PCIYC~S<br />
(~iwlms Imi- coirfri (/P dii c~ii.oii~eiii~, ~-~lu,v(~ridri cr ohser-i.rr17cin do<br />
rtic~~rcioriri~lo rlr~r-caro r.oit1 (r cnri r~lrticr~+~7o (li. pinctc.~ro.s ríin siti ivtfl'ci.i P<br />
rlolo:o.s. rr)iirn o ji,t-Go P .c[) ~,rr/fi
Pcdi;i quc lonia.;scm providCiicias. nunca pcirsando. çcrtarnentc, que seriii<br />
iinia i135 principkii~ vllirnai.<br />
NZo satisikita co11-i aqiiclc priiiieiro corle. n Rcal FLílii-ica consegue quc.<br />
ern E 804. cstas prnvidEnciai s.jriin radicais. OT~CII~~II~O-SC n c:i\saç:?o dc tci<strong>da</strong>s ris<br />
liccnqris piirn frihricai- gnl5o dc uiirci c prata çoncrdictas ii pariicullires. Ou como<br />
diz o cdi~;ii dc 14 dc 14ezciiil-iro se $i:cs.~~ srrh~r aos Licliiacs jhhrircirircs de<br />
gn!iies dv pt-nrn r oiti'o q~re o ~Mesnirj St>rilioi- hfrilicf 1301' c-~-tirirlcr~ r33 G~OÇCES<br />
co~rrrdicttis (r pri r~icirlnr-. Aqiii ccimeçou<br />
cio priliEirvt~-ii-c7u I/P.FIP /XII.II o ~ OIISIIIIIB q~ rii,ei*~'111<br />
a odisseiii dri l'rihriça dos C:irruncris. que hatall-inrfi até 1 R32 pari1 que. já sob<br />
clCi1r-i <strong>da</strong> poIíticii Iiberal <strong>da</strong> liviii coiicorr6ncia. Ilic scja dc novo permiti<strong>da</strong> a<br />
IaboraçLío eni fio dc ouro e prniii.<br />
No P o ~ n:is . tí!tii~iris dlrcacias de setecentos. Iiavcri:~, seglindo a listasem<br />
riiviad:i pelo rrilao r..rirtrgcdo~. Iirnnciicn de Alniadn Mendonça c incluíds 1iu111<br />
proccssci de 1394-08. dez~isscic fdiricas de gal5o. acrcsceniiindo-se que<br />
consta\'a esisrircni outras na rcgiáo Norte. nari au~tiriz:i<strong>da</strong>s. recaindo sobre to<strong>da</strong>s<br />
elas a ira drih ;idiniiiistrndorcs rl;i Rcril Fribrica <strong>da</strong>s Se<strong>da</strong>s. ndcprt>s de um cerrado<br />
iiiciriopõliri csrnt;il:<br />
-* Pc. in iakip7n ti." I c.rrrcrJridl/ do Mupprr Geirtl dcrs Fnbricn,~<br />
rlrt C-irld~ cfo Po r-to. qrr~ rmieieir n Deileirihci r;endoi- Corrc~gedor<br />
Fr-citrciscc c/
.\irsferircli- tia rccrl pruzeirçcz ele sitri ~ncig~.~.ríidc o iirrciro c.uin/irime~iro<br />
P C.WC~I~LTCI do I ~ICSII~(> rwtl íkci-eirn qrie pl-etcr?deru dc.rrririi- a rodo<br />
a ciisrn ris i~irrtr:o.v~f~hricc~n~e~~~ poi'ticrillat-e.~ e irirrifo anc'io:ni?rc~ire os<br />
h cidcrcie do Porir), prnnio~.crzcin pnrci esse tfr~~lro o r-cyriei-itlreiito<br />
r l ~ Viceirte McirioeI Feri-eir-lz yiir dcpoi.\+ de sri- prfriieiro P segtirrdu<br />
ire: esci~zodo csrri ~icridcrire (ia wal r-c,solriçíici qiic siiri niag~sracle<br />
d~1.c rorltai- 17~1 POII.FLI~ICI ~ C Ixwliio C pclo 7'1iLirii1al ri(1 Rrnl Jrir~~a do<br />
Cnini~iririo, sohre tffn rerc.rirc~ r E-vtr-c~oi-clin[irin t-cct~r.~so. o qiial<br />
nrliairdn-sr. d~stiruido c.Er ro<strong>da</strong>s as cir-ci.rrisroiicin.v Torci rizerc*ccr<br />
real roirrc~iirplup7n ficorrí rr todos sei-i~inrh rlc cxei?~liln, pnt-c1 as<br />
srrcis fir frrriis prr!enço~rrs~~.<br />
Como a dos Cari-ancris, cuju 1onguissirn;i iirgunierrtaq5o conlicccmc~sfi.<br />
~tirnbéiii OUI~:IE desta< fáhricns ir30 aprcscntar ~uperinrnieiltç succi
- - -<br />
.I PHrln UÇ~~O nE IaA.TSAMA iV)$Kl.4 13E !'A (.H(:-rA EM PE,4'>1 FIEI,<br />
h docrtrncritaç5o ate agora rel'cri<strong>da</strong>. que relaciona a indústria do gnI3a <strong>da</strong><br />
ci<strong>da</strong>dc do Porto com uma iictiulesa de pequenas uiii<strong>da</strong>des m:iis ou menos<br />
clnndcstinris que se dispcrszivatn pelo scii tcrrno c 5re:is cciniíguas do Entre<br />
Douro e Minliri. pcmiite a Iiiphtcse dc Penafiel tamhém cntrar nessa complcxa<br />
rcia, tosri clcsde seteccnios, 3tC pela via de Litiric;intes <strong>da</strong>qtri nriturriix. A cstc<br />
inoniciiro de at.rariquc, scgiiem-sc rilsunias d6cad;is sem inliirii~açZo. hiato no<br />
qiiril ri ofícici de pnss:im:inciro ri30 surge como proi'iss50 nos reccnseurnentos<br />
pai-n l'iii.; rni l itarcs. elciiririiis oii de cnhríint;:~ dc iinposios real i~.:idos no concellio,<br />
Portni. esta sirunqáci n5li nos d:í qunlqucr garantiti. uiiiii vez que :i activi<strong>da</strong>de<br />
scmprc l'oi dew.inpcnlia<strong>da</strong> sohi-eliido pc>r rnrilliercs. graridemeiitc iiusentcs destas<br />
1lsi~lgcll~.<br />
Teremos dc esperar quase ui~i século para voltar a rel:icizin;~r a indcstria<br />
dc passamanariri de p~ilheta com ri 5rcn de Penafrcl. ligora de forma muirci<br />
dii'cctu". No Inqucrirci Tndustrial de 188 1 afirma-se que a 1'). Concom ittintc rnentc o ninpa ch..r pryit
--<br />
TERESA J'OBIRO<br />
enquniito que para a segun<strong>da</strong> o marcria-prirtia era forneci<strong>da</strong> por negociantes do<br />
Porio. Eni arnhiis se eliiprcgavam npcnas tnu[licrcs, que ~rahalhnvam no seu<br />
domicílio depois de cumpi.ircni os afnzercs dzi lavoura.<br />
Esic quadro foi o que sc mantevc ntC Iiá pouco menos de vinte anos,<br />
continuando ;i Inharação a icr lugar cnt caça de ca<strong>da</strong> um. representando os pro-<br />
vcntos auferides um consplemcnto para os rendimentos ohtidos na agricultura.<br />
A nctividiidc era consider;i<strong>da</strong> cotiio compcnsadora.<br />
A indtfstriti de passaliianaria penafidclense eisieiidc-!a-enios ialvez tnellior<br />
se n oll-iarmcis no qulidrti <strong>da</strong>s indústrias rurais favorcci<strong>da</strong>s pela pioro-<br />
-i ridusirtal izaçr'ici. Totalmcntc dcpenden~c crn relaçao h capital. do Norte, como<br />
concordun temente rcafimsm as fon tcs ci tadris, coroca-lios pernntc uma situaçlo<br />
dc pirrlng-riiir .yysreiir, crn que os produiores. triihalhando tio seu domiçíIio.<br />
esta0 h merct? do comerciatite urbano. tnnrci para o Sorriccimento <strong>da</strong> matPrin-<br />
-prima come pnrn o esco;irnento <strong>da</strong> produçzo. Ou sc-ia. desviava-se tnlvez para a<br />
passntnrinririn uiii;i parte do trabalho disponível. sempre rcminina, habitualmente<br />
dirigido para n preparaç5ci c tecelagem do Linho, qzie de h6 muito existia neste<br />
riicin rurni. Mas a situaç5o cra de facto nav:i, porquanio na indirsrria rural<br />
lirilieira se c!nprcFn\r;i sobretudo materia-prima local ou rcgionsrl. enihorri com<br />
rccui-so ao Iiriho do ~ricrr-, ri icciiolo~ia cstriva perfeiramente domina<strong>da</strong>. os meios<br />
tbctiicr~s pertcriçiam aos rurais c eram estcs qzie sc nprcscntnvam nos grandes<br />
mercados Inc:iis. conio a rcirn de S. Mnninho, ri vendcr o exccsso <strong>da</strong> prodrrç5o.<br />
dcpois de tetiradii a. pnrtc destina<strong>da</strong> hr ncccssi<strong>da</strong>des dornksticas. ao pagamento<br />
<strong>da</strong>s rcri<strong>da</strong>s e mesnio a realiza<strong>da</strong> por conta de algum vizinlio em situaçso dc troca<br />
directa. 0 s prridutores niaiitinham considcráve1 indcpendéncia em relaçrio rio<br />
capiiril inercnntil. a quem eventuaImente adquiria111 a percentagem dc linho<br />
vindu do exrcrior. e o qual poderia rarnh6rn. directnmcnte ou por rneio de esca-<br />
Iõcs in~emiedizíricis. c0111p1'3r a pnc do ieçi<strong>da</strong> que ~io rticscado locril scihejaçsc.<br />
Jli ;L p;issanianriria recorria a inatt-rins-primas estranhas aa meio. a urna<br />
iecriologin i nvulgar e desti riavs-se integraImenle ao ii~crcado. que u Irrapassaria<br />
ein rniiirri o 5mhilo local. Estas crarn :ts coirdiqões prira urna inteira subordinn-<br />
~ati dos produtorcs. que podc tcr-se es~endido de iiiicio tnnibkm aos meios de<br />
produq:io e 3 aprcndiragem. j5 quc ris mfiquinas, o tear e cspecialrnente o torno.<br />
indispcnxivcl para a 1ircp;iraç30 do fio. hem como o seu rnancjo s5o estranlios h<br />
icçnologia irndiçionnl <strong>da</strong> rcgiin.<br />
As unidndcs dc produção de pnssanianarin rcferencia<strong>da</strong>s em Penafie! no<br />
sbçulo XIX r: lami-iéi~i no XX n3o chcgaram sequer à ciirnensão <strong>da</strong> oficina supra-<br />
I-ainili:ir. mas nicsmo assim mantinhani uma or_~anizaç%o Iiierarquiza<strong>da</strong> em dois<br />
patsrnares. sendo o superior ocupado por aqueles quc contactrivain directametite<br />
com os coriicrcianres do Porro c delcs reçcbiíim a fio de algodno e 3 palhera, que<br />
iio seu torno doniEs~ico rorcerian~ par:i poder realizar 3 obrn:i. Mas abaixo dcsler.<br />
cm n-inior núrncrr~ e inuiin mais dispcrs:is, existiarti ain<strong>da</strong> as rcndilheiras, cuja<br />
Úiiiçn I'crrarnen~ii cra n alit~olh<strong>da</strong> COM OS i-espectivos bilrr)s. Recebiam de quem<br />
tinha turrio 3 pallietri e o fio recoberrn. para depois executarem em casa as<br />
rcn<strong>da</strong>s que cntrcyuriain novamente a qucm Ilies dera ii materia-prima. para que
estc intcrmediAririo toca1 concentra.;se estas dirninut;is produqões. as :ictthasse e<br />
rcunisse em peças w bobines. a fiiii de sereni renieti<strong>da</strong>s para o comcrçiante <strong>da</strong><br />
ci<strong>da</strong>de.<br />
Nenhuma destas uni<strong>da</strong>des comportava o ofício de iii-dor. rm5a pela qual<br />
o fio metiilico tinlia de chegar a Pcnafiel j5 preparado, scildo de praia doura<strong>da</strong><br />
caso se pretendesse obrafina, nu cobre dourado se o objectivo Esse o nt~io~fino.<br />
F3ispunliam na rireri dc trabaltio. para alimentar o iear. dc pelo mcnos uma<br />
urdidcirn. urna dobadoira ou prirAbo1a para dobar o :ilgrid3o e urna c:ineleirn ou<br />
ro<strong>da</strong> para encher as canelas, semelhantes 5s utiiiza<strong>da</strong>s na regi,?o para o linho.<br />
Mdquinri complexa e prõprin dest:~ indúsrria L: o torno, no qu:iI sc torcia a<br />
pnlhcw rnctdlica sobre o Fio de algodão. Os poucos excniplarcs que chcgaraiii<br />
ate nbs. todos muito senielliaittes, ninguém tem meiniiriu dc quem os conszruiu<br />
ou de como sc deriarninam ris múlríplas peças que os compõem. Foram her<strong>da</strong>dos<br />
c os urilizadores lirnitani-sc a sepe~ir os Fcstos que aprenderam. Mas. hasta<br />
comprir5-[os corn as estampas dii Eiic-.cinpc:d~r cir.~ LII'~S er cles t~tétie~*.~ de<br />
Didei-ot e d' Alcm beti. relativlis ao oficio de.fileitr. d 'or, pura os recon trcccrmos e<br />
verificarmos como na<strong>da</strong> se alteraram. pelo mcnos dcsde inícios dc setecentos,<br />
cstas in5quinas cuja meci*inicn. se considerava c( .~i iiigPr~ic~~se. qri 'nzbcc tine .TPII/P<br />
~~rarrir~eilc c~ltri nit celle qcti toclinc, In i~~cicl~i~ie fbjirir rirntri.tiir. pllis í!e C P I pi~ce.v<br />
~ ~<br />
s&pt:17ar&s» 1 -:.<br />
J:í o tear. tarnb6m cornprtráveI com os ilustrados no of'jcio de pcrssrnicnreric<br />
mas simplificado. apesar <strong>da</strong>ti suas especif7ci<strong>da</strong>dcs quanto a tecnologia<br />
e aos gcsros requeridos no trabaIhe. está mais prrixirno dos iutilizados nas<br />
tccelagcns tradicionais dc Iinho e 15. Nele se trabalh~ivn partindo umris vezes <strong>da</strong><br />
rirdidurii de nlgod5ri c <strong>da</strong> zraiila de palhcta, como por exemplo para realizar o<br />
gala0 ou a ircna. ou empregando a palhcta nri urdidura e o I7o recobeno na trama<br />
caso se quisesse l'abricnr espiguilha ou grade. Depciis <strong>da</strong> petja teci<strong>da</strong>. devia ser<br />
prensa<strong>da</strong> nri ro<strong>da</strong> de passnr ri ferro. banco com dois cilindros dc rnadcira<br />
colocados n:i horizoliial, dentro de um pcirtico, aos quail; por meio de um<br />
parafiiso sc <strong>da</strong>va o aperto desejado, como tambkm sc vE na estampa 11 do<br />
referido ofício na Etic+vclopPdi~, para que o galáo Ficasse bem eçprilmado e<br />
pudesse assim ganhar ;i suíi rcrtnn definitiva antes dc ser bobinado c seguir a<br />
carninho do camkrcio.<br />
A eqtcs meios técnicos nos reportavanios antes ao c1iam;ir a atettção para<br />
a sua originali<strong>da</strong>de no amhienre rural. Ou. talve7 dcvnnies acentuar ir1 prissihili<strong>da</strong>de<br />
deles Lerem sido para aqui lrsnsferidos a partir <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. nr~rnea<strong>da</strong>menre<br />
do Porto. Essa tntnsfcrcncia de teçnolo_~ia poderia ter ocorrido tiuin tnomenio<br />
prístino d:~ indústria, no final dn iCcu10 XVIII, quarido csta maquinaria se<br />
encontrava licturilizadri. iendci os industriais ein visl;i aproveitar n rniio dc obra<br />
rural. niais barata e esquiva ao controle <strong>da</strong>s auioridrides que apcriavnm a<br />
vigilõncia c faziam cumprir as proibições. O cxcmplo de Jose dri Rocha. natural<br />
de Marecos. quc por cnt5o faz exame <strong>da</strong> arrc e rnonta a sua oficina no Porto,<br />
mas lem Icares fora a trabalhar para ele. pode indiciir-niis u1-113 opçiln dc<br />
aprendizagem. Como ele, muitos outros partiram para cxercer profi~sfics na<br />
ci<strong>da</strong>de. miganclo por rernpora<strong>da</strong>s mais longas ou apclias eni curtos iiicivimcntos<br />
pendulnres quc o!, trazinrn a casa to<strong>da</strong>s as serniinns. Náo nos parece credível.<br />
porErn. que um artes51 especiaIizado de retorno se estahelcçes~c com esre ~ i'c~i~i<br />
por conta própria. quanto mais não seja pelo Invesiiniciiio necesskio e dificul<strong>da</strong>de<br />
rlc accsxo h matériri-prima.
TERESA SOEIRO<br />
-- -<br />
Jrí a viri aponta<strong>da</strong> pelo Inqurfrira dc 688 1 parece mais admissivel, erri<br />
quiilquer inomciiro que icnha ocorrido, desde que pnstcrior :i fixaçiio <strong>da</strong><br />
ind6stria na ci<strong>da</strong>de. c coincidindo talvcz com as dificul<strong>da</strong>des e :i rctracçãci quc<br />
nela stilreu. A :irc:i cm quc sc nienciona a passanianaria. P3qo de Sousa c<br />
Galegos. tcm boa3 crimunicriçGes por estra<strong>da</strong> coiii Q Parto. do qual dista uiria<br />
trinlcnn de quil6inetros, cxistirido em todo çoiicellio urna intensa relriçán com<br />
aquela ci<strong>da</strong>de a cujo terino pertenceu até meado% dc setcccnios. -4s classcs<br />
possidentes dispiinhaiii aqui de casai nobrcs c quiiitas, os ncgxiantzs frequenravani<br />
ti ièirn de S. Mar~inlio e estabeleciam c111 Penrif*icf dclegaç6cs <strong>da</strong>s suas<br />
casas comcrci:iis, etc. Ncsie conicxto. o capi~a! coiiiercial do Pono conheceria a<br />
disponibili<strong>da</strong>de dc m30 de obra no nieio rural e i1 sua trndicional dcdica~iio cornplcrnciitiir<br />
às indústi-iais. pariicularmenie ao fiibricu de tecidos de linlio. Mas<br />
esi;i porta iibcrli tio extci-inr. para scr explora<strong>da</strong> por uma indlistriri de caracierísticxs<br />
diferentes. exigi ri:^ tanahkm u~im atiriide diversa. como pode ter sitle a de<br />
Fazer deslocar para esta 5ren uma tccnolo~ia urbana, xshcgurando os pronrosorcs<br />
wiiibGtii a fornccinicnto dii marerin priinn e o escoamento dn produçao. coino<br />
rintc? ;irgiiriientamos, o que colocaria a miio dc olira riurna total dependência.<br />
Depcndentc c ilorescente continuou a indústria dc prissamiinaria a funcionar.<br />
sem nicidiFic:ir 21 dimcns2o. atk 1iie:idos deste século. :irr;istando-se depois com<br />
ceri:t penúria. Numa <strong>da</strong>s cas;is comcrçiriis qite ria ci<strong>da</strong>de do Porto rccehia esta<br />
produç50. ÇarvaIlici Xr lrtnrlo <strong>da</strong> rua dos Caldeireirris. riín<strong>da</strong> nris explicaram<br />
comn l'unciori;iva o circuilri c abrirani os velhos livroç de rnostruririo. nos íluais<br />
rccolhernti< as dcsigníiçbes utiliza<strong>da</strong>s nas Icgcndns identíiiçaiii.as dos lipns de<br />
ohr:t rea!izad:~.<br />
Reílecrin<strong>da</strong> sobre ris últimos déca<strong>da</strong>s. coi~iirrnarnm qiie crn de hcrri do<br />
çcinceltio dc Pcirnfiel quc vintin (i arti_oo par:$ vcnd,?. nritcs de estarem em plcnci<br />
i'unciiinarnento os poucos mas siitlcienics estahclccimentris fzhris rneclinixados,<br />
c rncsttici. cm re!aqici ti nlguiiias cspccialidndcs de quali<strong>da</strong>de. depois destcs se<br />
cnccinInrerii ein Iahoraçãíi. A prndiiçiio 1-abril c as rntidrinçri.; nn mo<strong>da</strong> do ~~esrutírio<br />
c <strong>da</strong> dccíir:rç5o tlnham jd rclcgado a pawiimrinaria dc pnIhcra para unr lugar<br />
wçtlnd5rici. cm artigos decorritivo.; religiosos mas. iin per~pectivii dexte coiiiercirinte,<br />
Z'ni sobretitdo ;I traiisformaçZo do inobili5riii rçinebre. :i que se referia o<br />
tnqiierito de I881. yuc ;i tornou yiiase inútil. [i que. untcs <strong>da</strong> divul~ziqZo <strong>da</strong>s<br />
urnri.; cni triadcirri, oriiriiiiciita<strong>da</strong>. caliia :)o :irmadoi.. juslil'icando pIcnrimenre a<br />
deiiamiiiaçao. rimiar n fkretrti, a partir de urna tosca caix:i de iiiadcira. corn a<br />
liirma requerid3 inas mal siwiba<strong>da</strong>. que revestia íIc tecido c ornaiiientava coni<br />
decoriiqries em passamanaria. Foram caixões deste ~ipo, POUCO p~steriorcs :ins<br />
1nc:idos do s&ctiIo XIX. ji que em 1570 sc sihriii ri ccmItCrEri piil-ilico. quc<br />
encontran-ios sob ri piso <strong>da</strong> T~rqja d:i Misericárdia cle Penaficl e quc agora<br />
i l uslranicis. Erriin i'ni+rnados por caixas de madeira rcçlangu1:ires. çrim tanipu<br />
facctadn. iritegralmenre rcvcstidos pelo exterior de veludn. possivelmenie<br />
castarrlici. c recainados, dc dcçoritçõcs geornfitric:is c de motivos religiosos<br />
rerilizadiis com passain~inoriii irzeici fiirn. a qual vcrnos coin cor verdc dcvido li<br />
oxi<strong>da</strong>ção ou nicsmn rnineralizriçào <strong>da</strong> pallicta de ctihre. Ca<strong>da</strong> ciiix30. e eram<br />
todos niui~o semelliantes, ernpreyava alguin:is dezenas Jc mcrros dc diferentes<br />
mridulidridcs de gri150. espigu ilha, trenris. grades, gregas. requ ifcs ... designaqóes<br />
Iio,je l'oru do nosso cnrnuiii vocahul Ario.<br />
r20 rcrminar. ternos dc voltar ii colocar a iriterrogriçio. ain<strong>da</strong> seni rcsposrii,<br />
sobrc o porque do cnraizamcnto diirridoui-o desra indlistriki de passamanarili cm<br />
lyenniiel e ncstns frcgucsias c nIri em oiitros Ir~cais <strong>da</strong> iírca envolvenic do Posto.
FEg. I - Ficgziiqin, mdc ?;c cnconti.1 hcdi:iclf% ri niicio dc pass;iinariliii:i dc paltict:~ c irra dc dispen3o<br />
tl:iu I-ciiifiTlicirns quc ~i-rihril/rriia firii, cmiiiiiri
I<br />
t.'.<br />
. . . I..<br />
.>. .. ,, ...L%" .S.. , . . -: . ..;-,r, - . 7 .-- ....<br />
.& .-h . L-<br />
-, ,<br />
- ' , . , ,%. - . ., :' V -:.. , . h,. - -7<br />
'.. . . .: ;* , , -<br />
: --. , b . .-- ,.* - - - d F . -<br />
, > - , , . , .-<br />
i , - , ...,. p- .:.. i<br />
>.- :,.. -. , , - .-<br />
,. - " 'I,,, " : , I<br />
, :.,<br />
, .. . ,.. .- ..,<br />
.I*<br />
A -1.: ! . - . . J ,",,-<br />
,..--<br />
...,,I ; , - ',
I:, i<br />
..L<br />
~nnclclri<br />
I :jy. J - Tc;ii-cs ([c. p:i~st'~~::~~ciit.o: ilithí~:lili) rl:i l31iycl~ipCdic c i.tcrrllil:ti. cxr>ifiiiiiiii<br />
MLI~C'U bIunicil~:iL I'cII;~~ iel
Fig. 5 - /\cq.ii, tlc ps.;;ir. sc:!liiii[ci 3 EncyçTnpcdic c banco cnni ;i i.ntl:i dc prisiar ri a dc rcbohiii:ti
Fig. 7.1 - Cialão<br />
. . . . - . - . . ."<br />
.......<br />
. .<br />
. -- . ". . I.<br />
- . -. . , . , . . -. ., . L, '<br />
I - -.-.<br />
'<br />
. . -. - -- -' :-<br />
,<br />
I . - - . .- -. -* - " -<br />
,. ,<br />
. .-<br />
. .. - ,<br />
, .., :7 : , . -- --<br />
-. -~. - -. ,- -.<br />
. . ,<br />
L . . .<br />
-. .. . - z, , . --, ,<br />
- -- . .<br />
;.<br />
r -:.T-; . . , .... :, . :. v. - .,+. ..<br />
:','<br />
, , .......<br />
- - .. . . -+--..r. p<br />
. ..... - , ... . ;I -, . ,,.& . kMJ--* i- -;-x<br />
' ,'. :,>;-:.4<br />
. &L&. .# - - -'<br />
7,---F,-,-- ;L++;.;.!?:
". 3.<br />
. I..<br />
L., -<br />
!-in. 8.3 - Grrrg,i\ rlr til7 i. ~inlhcra
U<br />
I :<br />
, .<br />
I ' .
TERESA SUEtRíI<br />
f:lçuld;irlc dc irahn1li;ii eiii Sino. çoliieni~ndn-se L\ pcrsisiEncia clcstcs I':iliiic:iriics: M:inucl Moi-cir:i<br />
de I.irii:i pctlc. cni I 8 1 1. pnr:i c~iah~leccr C5hric:i. na distrito a i'5hric3 de M;inucl M:irtins <strong>da</strong> Fonscc;i. na rii;i<br />
do l3oniirii. c ciii 1X45-46 {AHMOI' - MR 711-211 17/15) :is dc Mnnzicl Moreici. fiir~dndn eiii<br />
I Xlcl riii rua Rcll;~ ;i Princcs:i 36 1. ciii Sariici Ildefiinsu. c si hcni ctinhecid:~ do Darfio dc<br />
Nevtipildc. j:i cniiz cinqueiila c xis ano.
A MECANIZAÇÃO DA INDÚSTRIA<br />
E A CONSTRUÇÃO MECÂNICA PORTUGUESA<br />
O< coiiceitox dc niotor c insquina cstaa noriiinlmenic associa<strong>da</strong>s. Convim<br />
nti entanto, teniar prccisar melhor a scu significado, soh pena dc reproduzir<br />
algumas d:i~ dificul<strong>da</strong>des que (7 seu uso indevido por vezes trouxe. Corneçarcriios<br />
pclo último. qtie cra o único n ter iim liso cspecifíco. e ai6 cicntifico. antes <strong>da</strong><br />
sua difus3n no campo industrial.<br />
Na mecanica - o ramo <strong>da</strong> Física que se definia por estu<strong>da</strong>r as forças e os<br />
iiioviincnios - ;is maquin:is eram o5 dispositivos iisadtis parli transformar e<br />
iiiilizar forcas. Eizfn-sc cni segui<strong>da</strong> a sria divisão em maqiiinas simples, tais<br />
como 3 313vanc;i. o plano inclinado. etc.. e cornposriis, ~c nti hçio de só a partir de 1388 as csiatísticas alfiindcgarias ponupuesaç<br />
tcrem discriminado (i conjunto do.; motores <strong>da</strong>s rcstanics rnquinris industriais.<br />
Eht:i comu ri içaçlci ser5 stilsrerudn oricnia<strong>da</strong> em fu1iç5o dos transfonnadorcs<br />
dc cncr~ia - os motores -e :ipcnas acessoriamente dos ors5ns riperaiórios ri qtte<br />
csta enerci:~ se nplicav;~ -as miiquinns. Isto porguc liii o captaçno ca<strong>da</strong> vez mais<br />
clicaz d;i energia inanitna<strong>da</strong> ícíta pclns novos rnotores. que permitiu a multi-<br />
pIIcaç30 <strong>da</strong> riquczn C <strong>da</strong> produtividndc <strong>da</strong>s socicd;ides çtipitlilistas nos últimos<br />
dois s6culos. Por outr:is pnlnvras. o que sc ctistuiiia englobar pelo nome dc<br />
iiidustrializaç5o foi essencialiiiente uma qucstSo de crcscirncnm <strong>da</strong> energia<br />
disponivcl para cleitnr; sncialrnentc iiteis.<br />
A 18zic:i <strong>da</strong> rnecii~icn indusrriril Triz coni que se,j:im os iiiotorcs ;i deter-<br />
iriinar ri dimensiío e ti ctiniplcxidudc <strong>da</strong>s niiquirias e njlo o inverso. Traduzi<strong>da</strong><br />
eni rerrnos dt vrilor nunia snçic<strong>da</strong>de capitsIistn. qiic foi ;i Sçiriiia I~istórícn em que<br />
cskis ~raiislòrniuções ocorreram. isto é o nlesnio que dizer que nenhum capital<br />
iiidustriiil iria instalar indqrriii:ts se 1150 instrilassc de forrtiri proporcional morores
cripazes dc as mover . Alifiq. iiidepcndentcriicn~c <strong>da</strong> forma histórica como<br />
qualquer socicd:ide sc organize. a quanii<strong>da</strong>dc de encr_ci:i de que pode disp8r t5 o<br />
indicador mais I'iivel <strong>da</strong> sua capaci<strong>da</strong>de de trand'oriuaçáo <strong>da</strong> natureza. Assitn.<br />
podem tirar-sc çonclitstícs relati vamcnte fiivcis sobre a mecanização - o prriu<br />
dc opcrar por incio de maquinas - atravEs do indicador dos motores,<br />
I - Os limircs <strong>da</strong> energia biológica - liurnaria ou de animais domlEsiicos -<br />
conieçnrcim a ser supcrndos pclas socic<strong>da</strong>dcs pi.6-cripiLalistas com o uso do vento<br />
ou $ri A~uri. A16111 do acr~çcinio de encrciil que Lrouxerarn. a construçãri de<br />
moinho\ de vento c tiidrAulicos estimuloti a invenção mec3niçii e pcriniiiu<br />
encontrar muitas soluqijes usa<strong>da</strong>s postcriormcnte noittros motores. como o<br />
VOI~II~C, por escniplo3.<br />
A primeira fonte de cnerpia :I permitir tt coi1struç3o dc ~rzindcs rneca-<br />
iiihiiiu5 - iilaquinas c ilioinics - 1.0; a que resultou <strong>da</strong> exparis30 do vapor de<br />
água. disposlii dc fornia a produzir trabalho rnecanico sobre um ernbôlo.<br />
A captaçio e irnrisforrn:içfio desse trabalho comesou a Ler usos produtivos na<br />
drenagem de miiias desde (1 ínicio do siScrile XVITT e os apcrfèiçoanientos<br />
conii~iuaratn<br />
rite aos finais do s6culo seguinte. Para a produçzia do vapor de<br />
Rgtia. o ctirnbustivel qrie oferecia a mellior soluç5o cnldrica era o f6ssil -;i<br />
Iiulha. Resulin <strong>da</strong>qui a vantagem quc itinhm as países com minas dc hulha para<br />
il difur5ci dcstc tipo de tnatorcs.<br />
Nas regiões onde i150 havia crirvào niiiieral ou ricava caro importa-lo, não<br />
haviii outros recursos senão ;iperleiçciar as i'orrnas de captaqão de energias j5<br />
<strong>da</strong>iilcs usa<strong>da</strong>s. Corno o consumo ener9Litico do vcnle é bnsiantc irrecular, :I<br />
cnergi~i hidraulica foi durontc ri sEculo XIX uma soluçfio de grande difusSo. Ao<br />
coii~rfirio do que III~~~I:ES vczcs se pensa. ci mccnnizaçZo dn indfistria do país que<br />
mais ccd« desenvolvcu a teciiologia do vapor e que rinlia a ii-iaior praduqCo de<br />
cawãts - a Inglatcrrii - contjiiuou largamente dependente <strong>da</strong> encrgiti hidr5ulica.<br />
Em I 850 c ai6 no sector que dispunha de ninis moioi-es de vapor - o tExtil - a<br />
ener~iu 1iidr;íulica repreqentavri 30% do total4. A tecnologia dos tnotnres hidriu-<br />
Iisos não dispuntia <strong>da</strong>s vantagens dos motores a vapor - não se podia deslocar,<br />
era intcrniilenrc (pois dependia dr~ cau<strong>da</strong>l dos siris). obri2nv:i a maiorcs bnvestimcntos<br />
de capirrd fixo. cic.; em suma. clã um mal rnenor.Eii1 iodo o caso, impediu<br />
htoqueios maiores como o comprova 0 caco <strong>da</strong> indúslria <strong>da</strong> Catalunha.<br />
A pasiqZo de capital industrial posiugiiés pcrante estes dois tipos de motor<br />
pcide cnnsidcr:ir-qc interiiiddia. Não podia dispor dc carv5o tiin barato como a<br />
inglEs rniis a sua situação geográfica pcniiltia-lhe itliportii-10 barato. a ponio de<br />
os pcquenos grupo5 de inlercsse carboniferos nuiica tcrem podido marcar<br />
posiçcies at4 5 I Giicrni. Bni 1865. por excmplo. o carvao de pedra inglês descrnbarcado<br />
em Portugal custava cm média 3.1 vezes mais que lia origem ii-ras<br />
descmharcndo ria Cutalunlia custava quase oito vezes mais (7.9). Deste modo, c<br />
enquanto o capitalismo caialio se viu Iòrqado ri regressar aos investimentos<br />
hidriiulicti.: pnrs usos iiidusti-iiiis. não se podc invocar n Falia dc comhustfvel<br />
como um bloqueio itiiranspanivel b mecanizaçio <strong>da</strong> indus~ria portuguesa. Havia<br />
disponibilidridc de carváo ihelativarnenle bnrsto, que entrou livre de direitos até ,?<br />
pau ta dc 1 853 e havia in~h~~ivé potencirili<strong>da</strong>dcs dc energia Iiidifiulica, certamente<br />
msiiorcq c apesar de tudo mais regulares que os cau<strong>da</strong>is tipicamente ineditcrrâiiicris<br />
<strong>da</strong> C;italunl.r;i.
2. O crescimento <strong>da</strong> energia na indústria<br />
A uni<strong>da</strong>de de mcdidri <strong>da</strong> energia niecsnica ic C? kilogramc~ro nias n<br />
indústtiu usava exclusivariien~e um seu miilfiplu - o cavalo-vapcir. Correspondc<br />
li l'orça neccssríria para elcvar 75 k,o 3 1 nictro de aliura em 1 seyndo. Nas<br />
fontes. ri poténciu Util dos motores aparecia semprc medi<strong>da</strong> em cavalos vapor<br />
(c.v.) e com hase ncla vamos tentar caracterizar a ei~ergiii disponível para a<br />
indiístriri instalnd:~ na indústria portuguesa até cerco <strong>da</strong> I Guerra. As fontcs usa<strong>da</strong>s<br />
são os sucessivos inquéritos indusrrinis piib1ic:idos eiitre 1853 c 19 1 7.<br />
A principal dificul<strong>da</strong>de que eles Icvanram relaciona-sc com n conceito dc<br />
«irldlí~-ri-ia,, um:r vez que aquilo que os vririos inqudri~as :issitti consideram ditizrc<br />
de uns para outros. Para o objectivo que Te seguc. vainos considerar aperras os<br />
quantitativos dc energia iio sector dito wfi-rbi-ilii. coiisidernndo como tal todos os<br />
çitpitais que no seu c:ipii;il fixo incL~iínm rnuiores innnim~idus - dc vapor, gaz,<br />
cl6ctricos. Agita ou vcriio.<br />
0 ohjjccto ser5 prefèrcncinlniente n dislriio do Porto. compar:irido-o seinprc<br />
quc fôr Util com r> outro polo industrial , o distrito rlc Lisboa. e ranihfim com<br />
5i media nacional.<br />
n) ii primcirn quesifia a quc esses inqu&riros pci-~iiitcin responder 6 a <strong>da</strong><br />
evolctçào dcis tipos de cncrgiu usa<strong>da</strong>. No sector Ihbril do Pcirtn eiirre 1881-1917,<br />
a pcrcenta_rem do vapor oscilou cnire os 78-87%.Islo inosua que. tanto quanto<br />
sc çonlicce. a capaci<strong>da</strong>de ou a vontade de usar para irivcstimcntns iridustríais n<br />
energia hidr8ulic:i encontrou cedo os scus liillites. nunca tciido ulirapassadu os<br />
13,5'7r (em 1 830).<br />
15 no Inquérito dc 1881 se podiain Ier co~isidcrslçfies i'reque~ltes sobre as<br />
vaiitagcns do uso do vapor c dc coma a obstinuc;ão pelas ro<strong>da</strong>s hidráulicas<br />
prejudicava o crcscirnenrti induslrisl. o que vern de enconirn an referido acima:<br />
o custo do car\'50 n5o era considerado psoibitivo pelo capim1 índustrirzl portugues.<br />
Podc no entanto nutrir-se que a ener~ia Iiidriuiiçn foi mais usa<strong>da</strong> no Porto<br />
quc ein Lisboa. o quc nao ~idrniri con~iderandn os regimes mais irregulares dos<br />
ciiudnis dos rios do sul.<br />
biso se pode csqucccr que isto sc rctcrc apenas ao qiic foi considerado<br />
como r~firhrilfi. Sr. se coist;ibilitarcm :is moagens e outras pequeniis Cnhricas<br />
rurais. que os ritltores do i iiquéritoç quase sirnipre deixavam dc Torna. 35 propocões<br />
inia<strong>da</strong>m iotalmente. Eni 1881. 84% :'ria cnergin crinsuiiiidu no distrito dn Poi~a<br />
vinha <strong>da</strong>s ro<strong>da</strong>s hidr5ulic;is; cm 1890. apevar do cscscimento do vapor. ain<strong>da</strong><br />
deveria ron<strong>da</strong>r pela rnctnde.<br />
hl Contudo. mais conclusivo qiic saber se n eiicrgiii industriut vinha do<br />
carv3a nu dos rios 6 conhecer os seus quantitativns. Coiiici sc vili atrris. Q numero e<br />
a capaci<strong>da</strong>de operatíiria <strong>da</strong>s itiiquioaç depcnde dris rnotores quc as iiiai7ein. pclo<br />
que o indicador <strong>da</strong> potência era ri considerado imais riávcl sobre a ditncnsãn<br />
industrial. iriclusivé para fins íiscais'b.<br />
O total de C.V. i. porianlo um indicador <strong>da</strong> amplitude <strong>da</strong> mccanizaç50 e do<br />
que ela nrrtistri riu pode arrastar - maiores molares impliczirn niais ~náquínas e<br />
iambbm. edifícios maiores, mais matéria prirna para rranslòrinar. mais pessoal<br />
opcr5rio. etc..<br />
Para o estudo dc uni determinado capital industrial existe uma medi<strong>da</strong><br />
issoci:~<strong>da</strong> n esta com maior importância ain<strong>da</strong>. Traia-se do volume de c.v. pcr
capiia. isto 6. o quncieiltc de cnergiu entre o ~rilril de C.V. c o toial <strong>da</strong> populriçrfo<br />
indiislsial. Assuniindn quc 11~50 ocorreram aIteraç6cs na vaxa sahriaj e no preço<br />
<strong>da</strong>s outras mcrcadoriah que çomyiõeni o capilril produtivci. um acr6scimo iio<br />
volume dc c.v. pcr cripiia significa duas coisas:<br />
-que ca<strong>da</strong> operfirio einpregue na industria podc dispiir de uma ccipaçi-<br />
<strong>da</strong>de prodiitiva maior - é pois utiz indicador dn çomposiç30 tkcniça do<br />
capital:<br />
- que ao capital iiidustrial fica n-iais cnrn n criaçnri dc ca<strong>da</strong> posto dc ira-<br />
biillio c que no valor de ca<strong>da</strong> uni<strong>da</strong>dc de produre fabricado. uma maior<br />
tracção corresponde ao capital investido em ot.jeçiris Iedificios. rnrtqui-<br />
nisnios. matérias-primas. ctc.) e uma Illeiitir fracção correspunde ao<br />
ctipitnl invcstido iia compra dc trabalho vivo -6 portrinfr, um indi-<br />
cador <strong>da</strong> composiçZo dc valor do capii:il.<br />
Parti o diin scctor
Asrirn. desde 1390 que o c.v, per capita no distrito do Porto rira superior ao de<br />
Lisboa - (0.4 contra 0.261: ¢ci+ca de 191 7. havíu 1-22 no Porto contra 0.85 cni<br />
1,islici;i e 0.65 no rcsçn do país.<br />
Podc porianro c~ncliiir-se qiie ti crescimento <strong>da</strong> indusiria ~b pomiensc<br />
sc f'ez dc I'ormri inais intcnsivn quc a rcstanic indústria nacional quanto h<br />
coiiiposição do cripita!.<br />
3. A dimensão <strong>da</strong>s motores<br />
Como :i priiicipal íi>i-nia dc energia industrial ptrrtugucsa era o vapisr, a<br />
pcit6nci:i rnCdi:i dris iiiotorcs de vapor e iim ourro indicador segiaro do crescintcnto<br />
indusrritil. Or:i constata-se quc ri poténcia média dos molorez dc vapor no Porio<br />
roi sisteii~o~icnmeiric iiiferior à de Lisbo:~: a dil'crcriça oscilou cntrc 20 c 34Yo.<br />
Assina. a. indfistria porkuensc ~inh:i um volume dc cv pcr capira superior à<br />
dc Lisboa ma.; os motorcs dc vapor tinham uma potzncia rn6di.a inferior.<br />
A cxpliçaçrín dcsta aparenie contradiç;io deve-se ao pcso dc uni sector<br />
cluc hzin dcsiquilihr;rr a media etiiergttica - o textil. Tratava-sc do Unico sccior<br />
que podia trnbalhiir parri um mercado dc massas e iiicIusiv6 para a cxpot-tação,<br />
COIII~) ELCO~~~CCU<br />
em maior oii incnrir escala a parrir dos anos ISSO. Visto que<br />
trabalhava p;irti a curva de procura mais ainrgad:~ do inerçndo português. foi no<br />
i2xríl que 3 porgncia dos mtitorcs mais cresceu c consequcnicniente que a ineca-<br />
nizaçiio maiz a\lanc;ciu.<br />
Tratava-se íguclln-icnre de tirn sector para o quaI a área du Porto dispunha<br />
de uma vantagem cempct i tiva insuperrívcl - os h:iixtiv halários e a çonsequentc<br />
facilidtidc cm encoriirrir m5o-de-obra feminina c não adulta. O resultado l'oi a<br />
conccritraç5o regional <strong>da</strong> indiisrria rio distriro. Em 1917. rr distrito do Pono já<br />
crinccntwva ccrcci de uti~ tcrço de todo5 os operários LExieis e 40% de to<strong>da</strong> a<br />
cncrgia dn secior: 3s pcrçentagcns seriam ain<strong>da</strong> rnuito maiores sc considerrissetnos<br />
:ipenns ;t rCxtiF iilgodoeira. o ramo mais importante do sector têxtil. e<br />
se lò.;cc inclui<strong>da</strong> ri nino-de-obra que se dispersava fora <strong>da</strong>s fA':ihric:is.<br />
A partir de 13R1, a vaniagerti regional do Posto lcz corn que a podncia<br />
mCclio dos scitls inotores tzxteis çrcsccslie ao ritmo anual de 4,6%: ri mtSdia em<br />
Ç.V. passou de 34 em fX81. para 43 trU 1891). 133 em t90ci c 174 cm 1917.<br />
Nestc iinri. sc se curisidcrar só :i algodoeira. a potZnciri média era de 194 c.v. no<br />
Portu e de 51 em Lishoa. A cxistcncia de niveis salariais baíxnl;, dc uma concenii'aqkç<br />
rrcgional e de motores gigantescos cscala nacional deve ter criado<br />
economias de escala e atC umri sub-citiliznç50 perinanentc quc bloqueou a<br />
exp:insZo do sector nas outras 5rcns. forçando a sua dcsindustrializaç30 (casos<br />
dc Lishoa c <strong>da</strong> regiao centro).<br />
Iim contrasic coni cstcs pcsos, o resro <strong>da</strong> indúsitia poriucnse tinha necessariamcntc<br />
Jc usar motorcs de pequena potência pari\ que a sua mkdia glohal<br />
l~udesse ser inferior 3 de Lishoa. A cornparaçiío 15 passlvel dc mais Tíável comprtiv:içSo<br />
crri~iirica, cspccialniente em 19 17.<br />
A princip~il explicnç50 pura i1 menor poiEncia inédia no Portn esih no<br />
hcro de :I csisiénci;~ de os niveis salariais riiais briixos no norrc consiiiuirciri um<br />
broqucio maior 5 rnecnnizaç3o, logo an tiumcnto <strong>da</strong> compot;iç50 do cripiwl. Se<br />
se calçiilar o C.V. per capih do total <strong>da</strong> população industrial - isto &.a soma <strong>da</strong><br />
populaqão lahril (que trabalhava com rnolorcs) + a pcipulaç50 rirtesanal (que<br />
tratiiiltlava wni motoi'es dc energia artifici3!).vcrifica-sc quc o distrila do Porto
iinha ;iproxiniii<strong>da</strong>mciite irictade do iiivel de Lishaa (0.06 conm 4b.09 em 1 890<br />
c 0,2 contra 0-4 cm I9 17). Isto indica que. como era de cxpcrar, o nívcl orqânico<br />
<strong>da</strong> totali<strong>da</strong>dc do capiinl industrial nn Porto dcverin scr rnr~itci inferior ao de<br />
Lisbua. Prir outr:is palavras: cxceptuandri a tExtil. para quaiitidildcs seinelti3n~es<br />
de força dc rrahalho, n:i indristria ponuense trabnlhuvarn menos matrires e mais<br />
pequenos que nn inciiistria tla. rc_gir?o dc Lisban.<br />
4. A construgão mecdnica<br />
A consrntqlci mecinicn s6 começou a estar assticiadn ao trabalho do ferro<br />
com o triunfo do motor de vapor. 0.; motores iradicionais . como os rnoirrlios,<br />
eram I-idsicrimeiiic de niridcira coiii elcmentos dc nii tros maicrinis tradicionais,<br />
como a pcdra e a couro. No inicio d;i energia iCrmica. até os próprios motores<br />
dc vapar (as bombris de rogo de Ncwcomen) çomcçaram por tcr o cilindro de<br />
col-ire. Prira que a construçL70 1ncc:inicri - de inorores e nitiíluinris - se fosse ioriiarido<br />
ca<strong>da</strong> vcz rnais uni objecto do iriiballio sobre os metais e quase cxclusivrimente<br />
sohrc o ferro. convergirilrri duas ordens de faciorcs.<br />
O primeiro foi a ncccssi<strong>da</strong>de crescenic dc construir rnfiquinas sujeit:is :i<br />
uiil esíoãço mechiiico maior. Para esse firii. os iileinis, sobretudo o ferro, eram<br />
muito mais rcsistciires quc nq outros materiais orgSnicos. Contudo, para que isso<br />
fosse prissivcl. cria que haver uma capacidudc maior dc trabalho sobre os nicluis.<br />
para Iliec; <strong>da</strong>r :i IOrriia deseja<strong>da</strong>. O segiurido raçlor foi porranto a obrençãe de<br />
encr2i:i bnra~ri nplicrivel ao trabalho niccânico. Dcszc modo. dc.;envolveu-se um<br />
proccl;?;~ dc dupla etiirndri: os prngressaç tecniços n:i prridiiç5o de rcrro barato e<br />
tias siia niaquin:içãci. iiil corrio a i'uslo 11 coke. a Inininaçao. o uso de muitas<br />
rnriquinas. ferraiiientas novas. ctc. exigiram volumes cncrgéticos quc sb o vapor<br />
podia movçr; por outro Indo,os Exitos !ia captação de energia inaninirt<strong>da</strong> exigitiri1<br />
matei-iais operarririo?; si11-iuli2nc;imentc rcsistenics c ellistices. sendo o ikrro o<br />
inais poli valente e barato dc todos. Por outras p;iIavrzis. :i ciiiistniç5o iiict:lIica c<br />
ri tcçncilogia do vapw influcricitiram-sc mutiinmerite.<br />
Durante ri prirncirci rnetadc do século XIX, a canstriição rncc5nica em<br />
Tcrrci liii sur~indo na divis5ci social do ~rahallio coina UIII scçior especializado.<br />
Sd quando a procura de motorcs e rn5quitiris pcin indfisiria de bens de consumo<br />
foi suficiente e regular 6 que 1Tacç6cs do capital indiistriril l'orani investi<strong>da</strong>s<br />
nessc làhrico cnril uma rotaqzo auliinoma. Duranic iilgum tempo. ticonteceu iit6<br />
que ns inaicircs oficirias mec5iiic:is lázinm parie do çapikil invesiido nas fabricas<br />
parti as +ais clai trnballiavnm em excliisivi<strong>da</strong>de. cnmo acotiiecia nas _oranrEes<br />
i'iaçlies. Em PortupaI. ri cons~iiuiç5o de empresas telido sis maquinas como prirrcipl<br />
niercadoria pmduzidii d:itli sobreliido ds ddécn<strong>da</strong>s de 1 840 c t Y50. O primeiro<br />
inoior a vapor consiruido eni Portugal foi feito numa I'iindiç50 portucnsc. a rio<br />
R ícrtIho. cri1 1 837.<br />
O ritmo dc coi~çiruqãci dos riiotorec c m5quiii:is depciide <strong>da</strong> procurii dos<br />
hens quc elas +iu<strong>da</strong>in a fabricar. Abstraindci agoi'n dos el'citos do comércio<br />
externo. as dimensões e as Iimitriçõcs que carsictcsizam a procura indus~rial<br />
interna crindicionarrini o seçior rnetalonieçânico. No criso português. a çorrclação<br />
cntrc n indicc do produto industrial c 3 procura dc bcns iiietaEornec5nicos entre<br />
185 I c 19 1 3 é muito significativa (0.58).<br />
Diiriintc esse icmpci. o prtidittto industrial portiigu2s cresceu a uni ritmo<br />
anual de 2%- e corno poi* v5rius razõcs 3 cxportaçao industrial foi sempre fraca.
isto rcprewriiriva urii i~ierc;irIo pequeno. E.;s:i l irnirriç2o hloquctiu rr proctir:i dc<br />
bens dc produciln c ;i
.A pcrcciit:igciii cnm que :L cor?sti'ur;iio i~ieliilu-meçrinicn poriugues'l<br />
partici~m~i no ccluipi-imeiito dn indústria naciotiai quairtr, a ni:iquin:is dc vapor<br />
Lcm rliir sci- i riferpi-ctadri ricste qnidso e veiii d:id,i iio iiihelri scyt~inte. rel:itiva rio<br />
disirito cln Porto:<br />
Msvna conheceiido as deficiCrrciaq dos inqucritos iiiduqtrinis pcinuguescs.<br />
devc nritnr-~c quc esles i-csii l tndos l'rrr:$ni alit idos por fòri tes sein rc1;icão directa<br />
ni~tua. ri rliie 10rt13 crcdível o ~cntido <strong>da</strong> cvoluqãci.<br />
:I piiriicililiç5o dos coristniicires nnciciti;iis i10 dis~riro de tishoa e rin tota!<br />
113ci~)n:iI n~ostrun~ uinn puriiçipnq:ío pnriuguesii ain<strong>da</strong> rilnil; reduzi<strong>da</strong> (entre 1 R52<br />
c 1927. n prinicipnç5ri iiuçionril; crri 1,içhori pasuiu de 35.8 i 0.3C4-: no total niicional,<br />
:i tilcsiii;i p;i11içip:iç~70 tincional passoti de 38.6 parLi 3.5 %).<br />
O ponro ;i~or3 a cxplic:ir C rstc: sabeiido-se quc n ~cridénciri rl;i produçáo<br />
rnecilnicn hcncfici~vii ns ciiiprcsiis que zrnhrilha\~íiin para nq mercado.; maiores<br />
pnrqiic podiam mec;ii~izar c fabric;ir cm série: s:ihelldo-sc tmih2lil qtle a ir~dú'itria<br />
do dihtrito do Por-io. com exçcpç5n do çecirir tfixtil. ti11113 ~tn h:iixo nfvel dc capital<br />
c>rpinicci c criino ta1 pcrli:~ poucos rnotorcs. coiiio exp1íc;ir entrln a rniiior sohre-<br />
~ivEricE;~ dos. coiir;irii[arcs rricc3nicos riacionais ncsre distrito? Seriti à primeira<br />
vi~t:~ 111ai1. n:~t~)r;il ~ U ii)ssc C nri nh;iqieciriicnio de iiiotcires 5 indusrria de Lisboa<br />
que residisse :I s;ilvnguarcl;i tio< construtarcs poi-rupiescs. vislo que ai a ciirva dii<br />
procura cr;i mais alr;i. o qut permitiria ialvcz meçririin:ir. Clriro qiie nctn tndo o<br />
íiprcp:idri <strong>da</strong> prticiira iiriciuniil perniitiri:i rne~ariiziir :i iuetnlomec3riica :I ponto de<br />
cornpeiir crim os y~rr>diiiorcs irigleses e ;ilern:les e cle impedir o seiitido ~lcsceiidcnic<br />
dn qtiotil dt' 111ercili10 ma5 scria de espcrar quc csla rcsisiissc mclhor num<br />
disiriici com maii c rn:iioi-es nioicires do qtic lium dc [irticura mais fraca c irregular.<br />
O 41112 sc veririca C que a pnrricipaç6o rios corisfrurorcs tiacioriai.s trn<br />
ta[nilto i~ininr qrrnlito ~~tc~rorfisse n pofZncin 1i16din dt) spctor. 0 inquCri to de 19 1 7<br />
6 o quc iiiclf-ioreç con1yi:irrir;ócs pcrmite p;ira este pori~ci. Par3 05 sete scclores<br />
miiih it~iporizlriicr.; qusiilri uci i-iúincrci de motcii-c.;. vci-it'ica-%c que, tal como scria<br />
espcradri. a poieiicia rnédiri iio distrito do Porto erii i~iièsioi. ii clz Lishoa (salvo<br />
I2x ti l r iii;idcirn) e qiic cniiscquc.n!cmcnte. a pirt iciliiiçãti rios corisiru tores riliçici-<br />
~iriis I'cii scriiprc iiipcrior no Porto. Um;i explicuç5ri ~-irovávcl poder$ ser esta:<br />
como a ptitPncia ~iiCdia de ca<strong>da</strong> scçror r:ira.: vezei ulrrnpnssavn o parariiai- que<br />
os cniisrruiurcs nnciotiliis ;iii~Ja xc cncon~r3vi1ln Iiabilitados n prndtizii-, estcs<br />
sobrcvivcrztrii iriritii rncl21cir qu:iritts 3 poi2zici;i média scctoriaI n:o ci-csccsse ou,<br />
rliiiis exricinmente. ericliiJiii1ri iiiii ~itirnero razriiível de pcqiicrios motores fosse<br />
seiidli [icdido.<br />
h icndéiiciti p:ira ;i coiicciiiraç5ci i(ir(;iid3 dos cnnsrrutoi-cs nacionais nos<br />
~jcqucrici< iiii>torci pcidc scr segui<strong>da</strong> se obscr\~armos a cvuliiq50 do quocieiilc
em~-e duiih <strong>da</strong>s suas irequEricisih relaiivas. Se os consrruirrrcs ii:icionais parlicipassci~i<br />
iio hrneciniciito do total de motores (quatito tio númcrol dc 10ma pm-<br />
poi*cicinal :i <strong>da</strong> sua particip;ição pitrri o total de cv. o i@sulindn do riicio seria 1.<br />
Par;! r, distrito dci Porto, :i eviituçiío fez prtssar csie ntciri de 1.1 em 1852. liara<br />
6,4 ein I9 17: isio C. os construtores nacionais pnrticip~ivam h vczcs mais quiinlo<br />
ao núniero que quanici á. pcitençia. Eni Lisboa. ci iiiesnio racio no mesniçi período<br />
passou dc 1.4 p:iril 10.6.<br />
Pode tirar-se lima outra coriclus3o desia ~endl.ticia: Iiaru rnal dos ccinstnitorts<br />
n:rcianais. o único sector de hcns de crinsuilici indrrstrial qlic Z'lihricava<br />
ein serie c que estava em expansiio nio pedia motores iios ctitisiniiores nacionais.<br />
Trata-se evidentemerite do scctor têxtil coni os ?;eu3 grrindes niotores e em parriculnr<br />
ri do distrito do POI'LO. no qual a participação dos construtores itacionais<br />
passou de 50 em 1852 para 5,1i Cc tin 1977.<br />
Asiini, Icntameriíe. os construtores nacionais foram sendo fcirçados a<br />
aharidonrir a consrrttq5çi dos siionorcs maiores e 3 ctincciizrarcm-se rros pcqiicnris.<br />
Notc-.;c quc a potência dos pcquenos rnrTtrires dc. 1917 tirilia sido 3 purCiiciti dos<br />
~iiotores iiiédicis (oii rnesrno dos grtindes) em I850 c 18fi0. quc as fuiidições<br />
porttigircsrii; sertipt-e tinha111 conslniirlo. As crnprcsas portuguesxs n2o l'orarn por<br />
coilseguinte força<strong>da</strong>s a mu<strong>da</strong>r dc produtos (motores :li& 70-25 cv) mas apenas<br />
deixar;im dc sc ai'cnturar na constr~tçào dos agora considerados dc médirt c<br />
grande pothcia. que sempre tinha111 kiio de forma esporn(idic;i.<br />
Fabricar pequcnos rtiotoi-es era tecriicamcrite piissivel sem o emprego de<br />
grari Jes irivestimentas de capilal fixo. Assitil se pode tamhCi1i cxplicar porque<br />
iio scctor rnei;ilomcclinico. quci no Porto qiier cm Lisboa. n níx-el dc c\) per<br />
T+<br />
capitu rivcs5e passado apcilns clc cerca dc O,? para 0-3 desde I851 :i 1917. E~te<br />
rcsii ltado parecc indicar quc o nível atingido pela rneci~~ii;rat$o do sector quando<br />
do ;iparccimcn to <strong>da</strong>s empresas inovadiiras dos aricis 1 850 pouco sc nltcrou.<br />
(nule-se que p:irit o inesniri perí~ido iin Poi-io c\?. per ciipiisi n:i tcxlil alg. passou<br />
de 0.0 I para I .3),<br />
Em sínrese. os cciisstruior~s inctaloiiiecinicos portugiicscs kienct~icia1';1ni<br />
<strong>da</strong> priíprizi liaqucru <strong>da</strong> rnccaniznç3e pomgiiesu. Corno pela% razões j:i cxpastns,<br />
cssc j'enóiileilo oinlin maiarcs prtiporçiiea riu djs~ritri do Pai-to a isso se dcvc a<br />
maior st~lircvi\~fncia: do scctor neste distrito.<br />
N:iu IBi só O espaço qtre hcnciiciou os ctiiistrulores rnecinicos do Porto.<br />
O tcrnpo ern que cslcs kilOiricnos ocorreram ocasiontiu iarnliCrn uma fcliz<br />
coincirlência que sc póe erri evidênci:~ com uni:i ~irnplcs questso: por que rnzso<br />
C que 3 produç50 estriingcira dc pcqucnas rtiotores ~15ti sc mecanizou no mesriio<br />
grai <strong>da</strong> prnduç5o dos niaiores? Tecnicamrntc n5ti exisriri ncnliuma raz5o ri<br />
irripcdi-lo e a f'nbricn dc pequcnos mccaniçnicis. coiiio o dos relógins ou <strong>da</strong>s<br />
máquinas rie ctiqturn. roi dos prir~reirol; ;i L'rizer-se eni sdric.<br />
Actirirecc E que quando os ii3;iirires trv;int;os iia crinstruqio niccânicn se<br />
dcrani. j5 :i c ~ r d9 ~ prncura ~ 3 intcmaçional passntra pclos iiiotores quc em Pnriu~iil<br />
ie considcriivnrn de média c até gr:tndc poEiicin. Ncni na I~iglatcrra.<br />
nciii ila Alemanha - c muiio mcriiis iioc EL'A - n itidústrin dc 1880- 1800 pcdiri em<br />
niérIia inoiorci inf'crinres a 20-30 cv. isto irnplic:~ quc ;i prodiiq3~ niecuriizudn. a<br />
estaild:irdiznç;?o e :i praduçãci pcr pcqas in~er-c~iiihiávcjs se devem ter <strong>da</strong>do<br />
espcçiiilnic~ite nos i-iibricos dos motores prociirados ncsscs mercado\ (praticameiite<br />
todos dc por2ncins 5upcriot-c.; :i 20-30 c.v.). Eni Poriugnl. sd ri têstil<br />
e,a!',umas krezes.ri rnorigern procurariam motores de semelhante potência. Se por<br />
Iiip6tese os av3nço.s d;i est;znrl;irtli7nqi3ri ti\,csqei~i coincçado aI_curii tempo anres,
:i patéiicia media <strong>da</strong>s ri-intarcs <strong>da</strong>s fndúctrins dos países dominantes estaria inais<br />
baixa. Tcrinni crn conscqu2.nci:1 atingido igualmente o f:ibrico dos motores de<br />
rncnou de 30 CV. bloqueando dcste modo a corresponde produqãa nacional.<br />
Assiiii. cntre os rinrih 1880 e 19 17. ;i parricipnqlri dos construtores nacionais<br />
csinbilizou pcirquc n industria nacional criniin~iou a pedir muitos matares<br />
pequeliou ryuc os cripitiiis metalnniecr"inico estranpciros praticamente ji i150<br />
Lihricaiprim ou ciii5ri f'abricrivam rle modo scmclhante nos pnrtugueses. Nesta<br />
gnii-ia dc prndrrtos não estrrtrdnrdisadns, 3 vantagem pottiiguesa de tcr uma rnao<br />
dr obra dc oticiais qu:iliticudos e de sal5rios mais baixos q~ic a dos scus concor-<br />
Iheritcc chrr;~ngeii'os podia continuar a scr um truiifo: ia! como o era para o coniun~o<br />
dos l'abricoz ~iictnIon~ecrliiicos al~umas déca<strong>da</strong>s antcs, rio tempo do depoimento<br />
do gcrenie dc Massrirel~s.<br />
A e~peciiicidnde dri industrial iznqão poi-tuciisc resultou si multanearncnte<br />
iium bloqucio e iium iiichci dc sohrevivEiicia para a sua construç5o mcc5nica.<br />
Pclo kicin dc Ter rrriiii i tidiistrializn@ci desiquilihrri<strong>da</strong> por iim sector de produçZo<br />
de mnssn\ - o i2xtil - padcriu tcr lido um ~iiuliiplicador ericaz para o fabrico de<br />
rtiorilrcs e m5quiii;is. Mas o ttxtii cresceu tarde demais e qu;iiido o fez. na<br />
segun<strong>da</strong> rncr:idc do século XIX. j:I a prtiduc50 mec5niça inglesa de hcns de<br />
ccliiipriinen~o tcstil não periniiia a sohre~ivEnçia <strong>da</strong> produç3ci que n5o fosse de<br />
seric. 0 s ínylescs iiiilisitn aproveitado a precoci<strong>da</strong>de do seu sector dc bens de<br />
consiimci dc rn:tis:ii e rorrc~pcindfam iigorst com o priinciro sector dc bens de<br />
1~mduq3ci eili sei-ic no rnuiido. hçsirit, o sector rfxiil portuguCs r130 consrituiu o<br />
tnultipliciicirir necessirio à indu.;trizi tnecanica nncioilial. Qiianto aos scus motores.<br />
;i pciicncia ii16Jiri dos têxieis caia dcnrro do que erli julgado rcnl:iSeI fabricar cm<br />
sésic iiri c3ir;tngciro c iorntiu-5e inipossivcl fabric6-lri.; çil.<br />
A frnque~ii c a Ienli<strong>da</strong>ri ac:ibatiani por tcr o seu lado positivo. Contiiiuando<br />
:i pcdir niotorcc pcquetios numa aliurn em que jS poucos os pediam, o<br />
resto <strong>da</strong> iriclústriu portusuesii pfide continuar s compras molores nacionais. As<br />
vant:igeni > dos consitruioies portugticscs sohreviver~rn pelo menos :it&<br />
i Giicrr:~ c cm riiuitos iIspcctos, prriticrimcrite até ao Iim cio vapor. A evoluc5o<br />
rlcstc~ pcgucriril: motores de vapor - e tanibérii do de gaz - ctlns!ituiu unia iliisttsi~rEo<br />
ciiririsn do que ~iodc fazer uma estmkir:i itiduç~rial diial siias não complcrneni;ir.
Ritilioteca do Pavii c <strong>da</strong>s Escol:is. Li.iti(i:i. sfd.. 11. H.<br />
I . :ir) dc .ímhito n:iciiiiiril. c(iiii as exccpçUcs dc 1859 e dc 1909. 1';ii4;i 1 Xri?. S:i. S. J. l<br />
dc - I, n." 133. LEsli(i:i. 193.<br />
6, N VC-.Y~ ... qrttV
A CENTRAL TERMO-EL~~CTRLCA<br />
DE MASSARELOS<br />
O SEU DO C A ~ ET~J~CTRICO<br />
O<br />
Diliriniiicnte c Ilcqucrias riu _or;indcs cciiiipnriliias e f5biicns<br />
s3o voladris :to al~a~idonn C s~rh~titiiid~~ por p3villióes til70 pré-Cahriciidos iilaiç<br />
fríceis de coirsiniir c de :ibaiidui~ar ...<br />
Repoi-tnndn-ine h arcri riie~ropolirana dn Poriti nridc o parririifinio nrqueo-<br />
16gicri iridus~rial 2 rn~iilo e significativo. vc~'itjca-sc que atgtrizs cspri~os/edifícios<br />
cs~Zii j:l rcutilizados. i3 ourmr eni f3~e dc i~iveiitrisiação c csrudci. No cntanto.<br />
cxisreiii cdificiri\ c iiia!eriais dcsçn tnesma nrquceilogia iiidrrstrial qvc coniiriuaiii<br />
h cspcra dc serem tratados c prcscn.ado%. como 6 exerriplii disso 3 Ccnrrril do<br />
Snusii ci a Corirp:iiiliin de f7iaç5n dc CTCSIUIII~. eslincos ?;riherhiii. t>ciii siiuados<br />
quc pcideririiii scr polos cii liiir;iis rIcis;ls dii:i\ local id;idcs.<br />
A rnuscalizaçki dc sítios :irquenfágicox ligados h iridús~ri:~ tem surgido<br />
uril pouco por totlri ri país. fi sctri dúvi<strong>da</strong> iiin wliic;ão ptriiliva ~irincipalrt~eiiie<br />
quaiido o rdificio ci3glcih;l p;irLr: tiii roralidtidc do eap0lio iiiili~iid~i aquarido dn<br />
scu fi~llci~tli~n~cnto. e uma iiiemiiri:~ vixr:i <strong>da</strong>s aciivi<strong>da</strong>des 15 dt.senvcilvicllis.<br />
Esciiiplo dc um deslics casos. cem o sucessri ji rccrinliecido é n Ceiilrcil<br />
Tei-mo-EIéctricri de Massai-elos. que ~egui<strong>da</strong>nienic mc proprintra foctlr.
I. O Carm EItctrico no surgimento <strong>da</strong> priiiieira Central<br />
Ternin-Eléctrica<br />
Tendo a Coriipnnhiri Carris dc Fcn.~.<br />
No ario sepu i ri~c. o getetitc d:i C'o~iipunlii:i refci-i rido-sc :IO lac;il dc cotzstrtic3o<br />
d;t Ccntr;11. rccoriJ~eci:t que traria 1-ati taycrri
Outi-:I rnz5o irnpor~aiilc quc levou a C.C.IT.P. i) iiquirir ozitro tcrreno 1-0s 0<br />
1':icici du Eqtaç5o do Oiiro. oilde cstrivarn insrnladiis as coclieirns c ciutras depndencins.<br />
pertcricerctn au Estado Porrii~ués~. e no fim dri arrcndrr~t~enro a Çornpnnliia<br />
ic ver nbrigu<strong>da</strong> 5 sua devoluqG30, o que causaria Li-anstcirnri .já que o espaço<br />
ciii M;issiirclos, para :ilberpr todo Q material e f'uncion;ii-ios licssn <strong>da</strong>ta. nãci cra<br />
siilicicnte.<br />
A Companl-iia em lunçao destes condicionriIisrnos acabou por adquirir uni<br />
tcrrcnti cntrc n lz;ibrica do Giis e n Forno <strong>da</strong> Cal. nas pedreir~is <strong>da</strong> Arribi<strong>da</strong>fiçclrn<br />
ccrcri de 7400 inz. onde podiam ficar para alétn <strong>da</strong>s m6quinas a vapor. as<br />
olfçin;is. cscrit0rios e outras dependcncias. Nasccu. :issini, cm 1895. a priiiicira<br />
CcniraI Tcrmo-Elictriça <strong>da</strong> C.C.F.P.. a Central d;t Artribi<strong>da</strong>.<br />
Eni I S95 i1 rniiquinari;-i instala<strong>da</strong> ii:~ Ccnirril era suficicnic para assegurar o<br />
brim Illncionamenta <strong>da</strong> tiindn recIitzido niiniero de ç;trms clécrricax. pois ain<strong>da</strong><br />
doil~innvn a tracção anirn:il.<br />
;Mnqiiirinria cok~ca<strong>da</strong> tta Cctitrnl dri ;I rrííhirlo ern 1895:<br />
- 2 caldeiras de v:ipcir çorii cczpacidride para 300 cav310s:<br />
- 1 rnrirliiinn a vripor <strong>da</strong> casa Farcot. de 150 cavalos.<br />
- 1 dyn;imo de Thamson -Houston dc 300 Ainpercs E 150 ca\.alos)<br />
- 3 í eqiiipadiis com dois tnolrircs ciidsi uma de 35 cavalos<br />
rnarc;l Ttioiiisoii / Iloiisinn.<br />
Tcriiii na<strong>da</strong> n trrtcçãci ;i~iiri-iiil em 1904 ris carros elkctricos ;lu mçnrarnrn<br />
considerrivclrncntc. Em 1905 o ndmcro de eléctricos era j5 de 62.<br />
Ann apris ano o n.O dc carros c a redc de trfiç5o elecrrica foi aunieiitando.<br />
Aurncritou trimhém ri necessi<strong>da</strong>de dc n~aior capncid:ide dc pinduç5o de encrgia<br />
cléctríca. cnisx que ti Çeiiiral <strong>da</strong> Arr5bi<strong>da</strong> rstiiva impcissibiliin<strong>da</strong>.<br />
Unlri nova ccntral cra riecessfirio. Eni 190X. depois do pcríodo conturbado<br />
que n C.C.F.P. vivcu. coin 3 ccincess3ci do exclusivci <strong>da</strong> vi@o el6ctrica ri ser<br />
rfad:i cln 1907, pcl:i Ciimara Municipal do Pnriri n Paiva Irmnri & Matl~ieu<br />
Luyn. qiie cnrisrítuisaiii ri Cornprinhi:i de Viaç3o E1Ccrric:i do Porto e qkic viria a<br />
I'undir-sc. volvido um ai10 cnrri a C.C.IZ.P.. surgiu a rinva Central tão ncccssdria 2<br />
tracçari eléctrica.<br />
2. A Central de Massarclos<br />
-Por csri.iriii-(r clr. h ik i/rt~tJ~o dc JY I I. (... 1. CI C
M:iio dc I CF I?. O quc se subcritcndc é quc jG ~criarii cxistidri dernasiados atrasos<br />
nii çcinsrmçSo c qiie ti C9mara receando c. psopfis que<br />
o cdii'icio princip:il ficasse contíguo ao depfisiio clc carros ,i5 construido.
-- -<br />
.4 C/~IV'I'I?A L TIXMO- ELI.:'CTRICA DE MASSA NIiLOS<br />
O edificici 10i dividido longítudinaliiicnte em dois corpos paralelos. que<br />
conxtiiuirirtii respeçrfv;imcnte ;i casa dos gcr;idores do vapor (caldeiras) e a casa<br />
<strong>da</strong>s m5quinns.<br />
No priiiieiro forrim instalado.; C0 1: gcradorcs dc vapor nrr.rJos, acresci<strong>da</strong><br />
dc miiic uril quc íc cncoiitravn na Ccntr:~l, <strong>da</strong> ArrCibld:~ c 10i irnnsferido para<br />
M3ssar~Ici~.<br />
Os iiovos ~crridoirs de vapor erain do tipo 5gun-niliu!;ii~cs. De Napcr & C."j4.<br />
de i3ruxelri.;. Ca<strong>da</strong> gerador prtirluzia 7.300 Kg de v:ipor por hoci. Os novrss gcr:idorcs<br />
1òr:iiii instalados c111 pi.ulios de dois. com os iiitervulos. cnire os grupos,<br />
sul'icici-ires parli to<strong>da</strong>s as inanipritaq8cs.<br />
Ern {'rente nos gcrridorcs de vapor havia uiiin via izrrea com a bitola <strong>da</strong><br />
rede geral li_oad:i h Alame<strong>da</strong> de Mnssarelos. dc 1Cirrnsi a quc o cornbu~tivel<br />
piidcssc sct cririduzido 316 juiito dos fornrilltris. pelo n-inreriril circulante ardit~,irio.<br />
zorrnr e waTon.:<br />
0% gases dzi coml-iiist3o. ao 'iair dc ca<strong>da</strong> geriidor, finl-lnni duris sal<strong>da</strong>s: ou<br />
:tir;iv& dc urna ampla coriduct;~ que os Ievliva a çI~nmink. ou, cnlfici. através de<br />
[rés cconoinizlidores. instalados na extremi<strong>da</strong>de norte dii edifício. Estcs econuniizridoi-es.<br />
crnrn do typo Grccii.<br />
As cPn;lrisj5 que se iani ~icumulan<strong>da</strong> nas qccinzeiros» dos geradores eram<br />
pussn<strong>da</strong>s corn I'ricili<strong>da</strong>rlc para uni waganetc adequ:idri que percorria uniri galeria<br />
siibterr5nc:i. A grilcria c a wagoncte ~cn~iani taiilb6m par;! a cvacuaç30 <strong>da</strong> iùli~em<br />
ncurnul:icin nos conduiorcs.<br />
A Aguri chcyuva 3t& 3.0s gcrddores de vapor atrnves dc uma bomba-turbina<br />
acçicitia<strong>da</strong> por iin-i eIec!rti-mci~nr, capaz de introduzir 30 m3 de i~un por hora.<br />
Na extreniidride sul <strong>da</strong> CLisiI dos ~cliidores Ilcou um espiip destinado a<br />
rccchcr intiis oi tu gcradorcs.<br />
A primeira cl~rirtiink <strong>da</strong> CentraI de Massarelos foi construí<strong>da</strong> nas traseiras<br />
do cdiricici eiitrc o ~tdepúsiio do.; ,c:iri-os,, e a casa dns gc~idores. O niatcrial<br />
utilizado iin sua construção roi o iijolo nburroi.. Conravn corii uin:i alt~ici. acima do<br />
Icrrcnii. dz: 48 rn. c di5nieti.ris rcspcctivrirnentc. 3.7 111 biisc c 2,4 rti verticc. Estava<br />
provi<strong>da</strong> de p:ír:i-raios nitilliplos. ligados Li icmii por dois conductoreí de ccihrc.<br />
Prcvia-sc -15 eiii 19 17 qttc corri n riiinien to <strong>da</strong> potEnci:i crri necessário<br />
a crinsrr-uçio de outra cliamit~C. na frente do cdifício, o quc veio a aconlccer<br />
c111 1934.<br />
O seyzidn corpo 1cingi~udin:il do edifício Ilii clchtiriado h iii~tnlri~~5o dos<br />
gi'upos e scus acccs0rios. Eslc corpo I'oi conie~nplrido com trEs pnvirncntos: um<br />
srtht err5iico. dcstin:ido :i depcísito dc Agun de conde ri sacrio. o sczundo no irível<br />
do terrcno. destinado Bc can:iliznções de viipor vivo e dc dcscarg:~. ao5 ~apadores<br />
de 52~121. :)os cabos eléctricos de crimuriicriç~o. 30s rrnnsi'orinadorcs eIGctricos t l<br />
ba~cria dc exciioqiio: Finrilinciite lia Icrceiro puvi~iieii~o ficaram instala<strong>da</strong>s as<br />
dil'crcntc.; m5guinzis e p:liil&is do q~iãdro CIC distril1uiç50 <strong>da</strong> cncrria ~ICcirica.<br />
Poi- baixo do qu;idi-o dc disiriliuiq5o cntsnva 3 5çu:i clcvadii do rio Douro<br />
destin~i<strong>da</strong> h corit1cns:içào quc passava por v5rios tanques de decaniriçfia rte<br />
maricira u que 3s :ireias :i[ ficas.cem deposita<strong>da</strong>s.<br />
O terceiro priviiiienLo csiA situadn 3.5: rn acima do scgundo. Apresenra-se<br />
snh a t'orni:~ dc uitr grandc salao dc I hni dc larguina e 9fi.50 ni dc cnmprinieriio.<br />
bast:in~e ilurnintidn c vcniilrrdo por amplas janelas nas paredcs c urtr _orriilde<br />
Inntcrnini envidrnqado no cume d:i crihcrtura. Dc snliei~tar também a cstrulura<br />
cm ferro que supofla o tcIhado, bastante semelhante a oums centrais análogas<br />
pc1-i Europa fora.<br />
-
O seu pavimento fbi revestido dc mocriico cstriado, de ccir unirorme. Nas<br />
parcdes l'oi coloca<strong>da</strong> iinia !'acha de lousa ate dois iiietros de altura eiicima<strong>da</strong> por<br />
:izulc.iri branco. sendo :i restante parcdc pinta<strong>da</strong> com tirita Pavfivcl, prova-<br />
vcImentt cin rorn citixcnto. para que os c> provocados pelos fuinoli e<br />
cin7:is resu!tantcs <strong>da</strong> cornhust5o do carvSo nEo I'ossem ifio notados. Estes<br />
revcs tirncnlos prciciiravam liianlcr n sala <strong>da</strong>s miiqui nus no iiiais ~irrepreensivel<br />
asseio>,.<br />
No ccniro <strong>da</strong> sala rcirarn inst;ilados os diferentes grupos. iicandri na paric<br />
nortc <strong>da</strong> sala cis grupo? de correnie trifíí~ic3[~ e cscritorios. e na paric sul os<br />
gcrridrires de cnrrcnrc coniinu;il~ separados :i0 mcio pclas m5quinns auxiliareslH<br />
coloca<strong>da</strong>i crn frente do quadro dc distri buiçao.<br />
Fora do edilicio principril estavam instala<strong>da</strong>s as bombas elevatbi:is de<br />
62ua do rio I>auin, ;i Bateria-Tampon. c os aparellios de coi~densação do vapor<br />
de dcscarga <strong>da</strong>s iiiiqiiinas e purificaçSo <strong>da</strong> água cotrdensa<strong>da</strong>.<br />
As primeiras 4 hamhns ele~ritfirias''~ ficaram insta1ad:ts num edifício<br />
subtcrr5neo na margcm do rio Douro. no Bicalho, que dista ain<strong>da</strong> alguma dist5rrci:i<br />
<strong>da</strong> Central de Massnrelos. Pasteriormcnte foi consrruido dentro do terrcno<br />
<strong>da</strong> Cciiri-al um edifícic~ entre n rua <strong>da</strong> Boa Viagcm e n caça tias m5quinas. ondc<br />
Foram instala<strong>da</strong>s rts Boitilias centrífugas c foi feito c;iv:i<strong>da</strong> um poço.<br />
A bateria ~> clos geradorcq de corrente contínua, foi retira<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Subesraqio do Corpci <strong>da</strong> Gunrdn c depois dc dcvi<strong>da</strong>iiienie repara<strong>da</strong> foi instala<strong>da</strong><br />
niim edifício qiie se situa junto á Ccntral rnas num ponto mais ele\?rido. Esic<br />
ediricio que uind:i exislc ac~ii;ilrnentc, possiifa ain<strong>da</strong> iim dcphsito de ãgun. e um<br />
alanihique. Actunlmeiiie servc como casa de habiiaçáo de uni runcionlirio <strong>da</strong><br />
STÇP, SA.<br />
t2 riorrc. ctitre u Central c a rua <strong>da</strong> Roa Vi:igcm. roram instiiIsid~~ os<br />
condciisiidorc.; e aprircllicis de purificaciío dc 5gua. beni çoino a crirvrieira de<br />
rcscrv;i. Ac~ualrncntc to<strong>da</strong> este espaço é ocupado por um armazdm de rnatcriais<br />
diversns. rirreca<strong>da</strong>qrSes vdrias. harJrcfeiiririr~ dos fiincicinhrios. consult6rio rn6dico<br />
e vcsli5rio.;.<br />
Entrc a iàchn<strong>da</strong> <strong>da</strong> sala <strong>da</strong>s rnziquinris e a Alame<strong>da</strong> dc Massrirclos (actuaimcntc<br />
de Basilio TeIcs) cxisti~t uma cas:i que era ocupa<strong>da</strong> pclo eng." clicl'c, o<br />
inspccioi-, e sub-çliclc. escrit8rini e vestifirios. Foi dciiioli<strong>da</strong> etil I97 1 aquando<br />
<strong>da</strong> anipliaçáo d:i casa <strong>da</strong>s iniquinas, sendo os scus ocupantes instalados nessas<br />
aliipl i:ic;rics tis Cet~iral.<br />
2.3. A I." flnrpliaçiTo do Edificin I92 J -1 914<br />
13ass:idos 6 anos <strong>da</strong> inaugurnçzo <strong>da</strong> Cenrral Termo-Electrica de Massarclos<br />
fOI aprcieniu<strong>da</strong> pela C.C.F.P. i C.M.P. o cProjccto <strong>da</strong> Conclusão <strong>da</strong><br />
Primeira Parte d:i E~tação Cctlir:ll Geraclars»'o. aprovado em 27 de Outubro<br />
dc 197 I. Poreni. as ohras prolongaram-se até 1924.<br />
As obr;is dc conclus~o constavam do proloiigrimento dos dois corpos do<br />
ediffcin e.iiaen teb - o dos gerridoreq de vapor e o <strong>da</strong>s iniiquiniis - . <strong>da</strong> construção
de dum pequenas casas cni frenrc h liicha<strong>da</strong> nos canios opostos (uma do Indo <strong>da</strong><br />
rua D. Pedrn V e outra <strong>da</strong> Rua <strong>da</strong> Boa Víaeern). e na altcr;ir;áo <strong>da</strong>s via.; Erreas<br />
de sewicci.<br />
Os dois corpos do edil'icio oridc ectavain instala<strong>da</strong>s respcctivarnente as<br />
iiiltquinas c as 37 caldeir:is?i 10rrirn prolongados dc dois c cinco vzos, semelhantes<br />
:!os que j;i exisiiat~i.<br />
Na frentc do corpo dos geradores dc vapor foi cunslriifdo um anexo para a<br />
insialaç3u de dois novns economiz~rlorcs. enquanto ilo <strong>da</strong>s rnrícluínas foi colocado<br />
um ventilador compresscir. vestiríricis. uni armax6n-i. escritórios. ~abinctcs<br />
pai?i o Ei1g.O Cliefc. 'l~ispector CIiefc. e Suhichefe. Foi çonsiruid;~. ain<strong>da</strong>, a nova<br />
c11:iminé halai~çii na 1Tentc <strong>da</strong> l'sicha<strong>da</strong> do corpo dos gcrndorcs dc vapor.<br />
As dnas pequerias casa$ constmid:is em frentc eo cdifício ccnicil, um:i em<br />
cad;l czintci. destinavam-sc, a que ficava do Irido <strong>da</strong> rua ctn Boii Viagem. a rim posto<br />
de guai-dit milirar ciu de pu1ici;i civil. c a quc ficiiva <strong>da</strong> ladci <strong>da</strong> riiii D. Pedro V. ii<br />
Iinhiitaçiiri de utn ernpregarlo <strong>da</strong> Companhiii.<br />
O rri1:iicirio de coritas dc I929 refere que ncssc ano proccdcrani-se a obras<br />
impc-irlantes na Central quc ultrripnssararn os 750 conlos 1i:ii-a permitir 3 instalaçiio<br />
do novo turbo-grupo i3rown Roveri e duas pndcrosiis caldeirris 11 vapor <strong>da</strong><br />
ahnia<strong>da</strong> casa constriiioi-a alema > cm f93 1.<br />
i: enviado 5 DisecçZo dos Scrviqri~ Eleciricos?' uii~ projcctri que entre outras<br />
alteraçcies reconhece a iiecessi<strong>da</strong>de de procedcr icrri dernora 5 siibsrituiç&i <strong>da</strong>s<br />
riliquinas <strong>da</strong> Central propondo a instalaçso de iim gnipo gera<strong>da</strong>r de 5000 KWx e<br />
tcidos os accssúrici~<br />
necessji-ios.
HENRIQUI-I h.IA A'LIIX COSTA IIM S<br />
- - --<br />
A colociiçSo <strong>da</strong>s cal de ir:^?; mexeu ncivarneiire coni a iiragern de Sunios <strong>da</strong><br />
ÇentrriI. Parri cviirin a p;iragem ou :I redução na praduqão di- cncrgia, quando<br />
fosse necessário iilgiirnn rcparacao oti limpeza nas çondiitas dc rtlrno, foi<br />
instal:i<strong>da</strong> urna nova cliriii~iné eni chapa bastantc resistente L corrosSo. sobre a<br />
primeira caldeira. Atendendo porem à grande qunniidnde dc Itúllias cxpulsas<br />
pela ciiiiminé decidiu-se insialar um ctiptador dc poeiras que. scyundo o scu<br />
canstructor. a5 ubsorvcrin em 95%. LTm veniilador çentrifugo. i nstaladn jiinto 5<br />
base d;i charilinE. asseguraria boa tiragem de I'urnos.<br />
De qu;ilquer <strong>da</strong>s fcirn-ias eslwa picvisrti. c:iso liisse ~ieccssAtio. :i ligaçno<br />
desta caldeira a qu:~lqiier unia <strong>da</strong>s cfianiinés exislcnres.<br />
Às caldeiras Wal~her estava tambiS-[ti ;issriciado um ventilador recuperador<br />
de crirhono. Essc carhoiio recuperado wrin novarncnte Irincado. por meio de<br />
itjccrores. nki c3ni:ira de çonihustiio.<br />
A3 cinzas e iiv escfiriiis eram rctiradris <strong>da</strong>s c;ildeiras para vag4inctas que<br />
circulrivarn iio piso iiifcrior e cstris ~~3111 por SLTZI vez ~uin<strong>da</strong><strong>da</strong>s prira uni piso<br />
superior onde eraiii coloca<strong>da</strong>? num depcisito. Essc cIep6sito que se encontrava<br />
por cima d3 porta de enlrli<strong>da</strong> dri iictual Muscu'Y. quaiido chcio. cm dcspqindo<br />
para zcirr:is que ah 1rrinsportiiv;irn para v5ricis locniç.<br />
Pnr:i quc o firncion:iniento <strong>da</strong>5 crildeirav iiisse nicsmo rcnliivcl. como r?<br />
I?rmri i'orriccedcira o demonstrava. tornavti-
Na rnciniiria clcsçri~iv:i e jusliricativa do .cPsojcci» de Ariipliaç3o <strong>da</strong> Ceiitrai<br />
dc hTaqsrirelo~ <strong>da</strong> Compriiihia Carris dc Fci+ro do Poi-10--" cm 1935. diz qiic<br />
volvidos scis ;inos iipiis a ctilocaçati dris novas caldeiras c ntivos ynipos se reco-<br />
1111ece que essa instal:i-80 ci~i-rcspoiideu 3s expcc~aliv:is pois permiliri a produç5n<br />
dc 10J3 energia nccc.;s:ii-ia 11ledi:inle o crnprego excluc;ivo dc crin.50 nnaciíinal. Nu<br />
entanto. ~:inihém rccoi~heci;~ a necessi<strong>da</strong>dc de insialaçc?o de grupos dc reserva.<br />
1% com estc cirFuineiilo quc. fi C.C.F.P. pediu rzu~orizat;5o parri instalar<br />
uii~ turho-~rupri'~ - . de Ir 3C)O KW. heili como um yerador de vapor cic capaci<strong>da</strong>de<br />
iguiit iios geradores W:il~tiei- cxistcntrs. c um rcctifrcridor a vipcir de n~crctirio de<br />
capricid:tde igual ii dos iidquiridos eni 193 1'5.<br />
Os rrsuIrados saiisl'at6rios obtido4 com (i5 geradoi-cs Walilicr aconselhav~rn<br />
a C.C.IZ.P. :i coniprar* uiii idem ico. poriatito dri niesmti lahrica~ite. No enranio. a<br />
í3:thcock & li'ilcos. quc já Iiavin npresenLarIo. scrii êxito. propostas para o<br />
rorilecimenici dc duas caldeiras em 1929. por intcrinédio do ilustrissimo Caslri!:<br />
.T. Micliaelis de \kliç~níi~cl(i~. aprcsentoti em 1937 n propoqtn mais vanlaiosa<br />
p:irn fomecimcniri <strong>da</strong> nova caldcira.<br />
Aq condicõe.; cil'erecid;ih dest:i ve7 nelri Rubctick & Wilcox satisi'izcraiii ii<br />
C.C.F.P.. qiic por uin custo mais h:iixo c com as cnracteristiçtis pretendi<strong>da</strong>s,<br />
piiscrrim a riov:~ caldeir3'"a funcionar nri CentrriI dc Mrissarelns, em 1938.<br />
Após ;I coloiriçfio cin iUncíonrirncnro <strong>da</strong> caldeira Rabcrick & Wilcox. do<br />
Turi-ici-Grupci e do Çonversor. poucas foram as :iltei-açõcs em termos dc<br />
estrutura do edificiri e de novo equipamcn~o. A panii- dcs~ri dci~i e atC ao estado<br />
nctual forarii destruidris as tffs chaminCs esisrei~ies. o clcvaclor de cinzas. aIguns<br />
edii'ício. a casa <strong>da</strong>s bornli:is. e claro. :i ven<strong>da</strong> e desmontagc~ir <strong>da</strong>s caldeiras e<br />
rcsiiiiites grupos. isto no dccorrci- dos anos 60.<br />
3. Cessaqãn <strong>da</strong> prtidiiqão de energia elkctrica<br />
A Central Termo-EIéctrica de Massarclos ruiicioiioii cerca de 45 anos,<br />
p;iss:iridri por* percodos hast:inie conlurbados de origem inierria e externa. Julgo<br />
quc os miits siynific:i~ivns. por diverszis r:izfics. forarrr de origem cxtertia c<br />
rcfi rri-rric coricretg tnente fis diins gtrcrrris mundiais.<br />
'Isrnh6ni a rcl:ição cxis~ei~te entre a Ç.M.P. c :I C.C.F.P. nunca foi <strong>da</strong>s<br />
mcl lirires. 112r;i~ad;i tiiuitns dni vczcu pnr conflitos ciltre csiaç duac enti<strong>da</strong>des. e<br />
cul mitiiindo corri :i passagcln dri Co!iipanliia para ;r adtninistraçZo <strong>da</strong> prhpria<br />
C:irnnr:i m:t l tcrminou n coiicess50. em 1 936. Foram iiecessiinos apnas mais 1 5 mos<br />
pairi o encerranienta d:i acrividiide principal e. qtie rn:iis rcçurstis humanos emprcgavn<br />
n:i Ccni~il dc Massarelos - a prciduqrio de energia e1éctric:i.<br />
A liiprítcsc dn :iquisir;ãíi cle encrpin eléctrica a terccirns fcii çolocadn rnesrnci<br />
aiitcs <strong>da</strong> prcípria Cclitral scr corisrruidn. e s6 n,?o foi iivaiite porque os possíveis<br />
Iòrnccedoi-cs <strong>da</strong> época. n,io cifcrrctnni garanti:is de iini iornccimenia que não<br />
colocasse em c:iuLa ci hom runçionarnento dos cli5ciricos.<br />
A Ccnrrnl dc Mnss:ircIos tevc ns seus Cxiros produzindci nrlo sii a eiicrzia<br />
sulicientc prirn os crim»s elCctricoç 1113s ain<strong>da</strong> para vciidu. ieiidu atingido o seu<br />
augc crri 192fi'7 0 que ievau a Adniinisrraqãri a louvar quem na altura dirigia a<br />
Cciitral ou seja ci Eng" Rnclrigo Sarrnento de Beires. A partir ciessa <strong>da</strong>ta a ven<strong>da</strong><br />
dc ciiergia eritrou rium prncesso decrescenze 1130 consiaiido inesnio ciitre 1937 e 1942<br />
vcii<strong>da</strong>s de encr~ia clrScirica 1i:is receitas <strong>da</strong> Companhia.
I1 ENKlQ L!E M.4 i\'I!El- COSTA DIAS<br />
Ein 1938. pcir inicizziva <strong>da</strong> Juiita de EIeczril'icaçao Nacii~ri:il encciar:im-se<br />
neyociaçóes para qirc hauvessc coopcraqiio entre 3 1J.E.P (UniZo Elécirica<br />
Poriiiguesa) c 3 C.C.F.P.. O ricordo que usava a pcrmutn dc cncr2ia cIeçtrico,<br />
foi aurorizndo ]>elr> Suh-Secretário do Coniicrcio e IndLístria hern do sr~rviro<br />
piihlicorn no principio dc 194 [ I*.<br />
A situaç5o dc pcrrnuia roi o prenúncio de > <strong>da</strong> CcntraI quc ca<strong>da</strong><br />
vez ni:iis sc VIU dependente <strong>da</strong> cncrgla foi-rieci<strong>da</strong> pela U.E.P e posteriormente<br />
diis S.M.G.E.<br />
Esta ~itunç:?o<br />
roi notória tl partir de 1955 cujn prodiiçao prhpria j5 niio<br />
çhegílu p:lr:i I rede de 1racr;5ci.'Y. Adivinhava-sc ri fim <strong>da</strong> Centr:il quc ca<strong>da</strong> vez<br />
l'icav;i m:iis cara cnm as coilsianlcs paragcns e repíiraçfies neccssfirias <strong>da</strong>i<br />
rnfiquinas. qiie acnrretavrirn custos elcvados de mão-dc-obra.<br />
Tr:inscrevo dc segui<strong>da</strong> rilguns par:'igrafos dos i-clatários dc contas de 1959<br />
a 1962, que reforçaiii o quc nir?k 1-iii rriin. e revelaiii coinn fnr:irn os Úl~irnos dias<br />
<strong>da</strong> Ccntrnl Terino-1;léctricri dc Massarclos:<br />
nNo r~ipíriiln cio ~rrodrrqiin ccinrirli~cr rr ir~iohili:lipio <strong>da</strong><br />
C~i~rrrr/<br />
cicr. A ocirtal ,sirirciçclo ckr Ceriri-o!. qiie \?os obr-&o a ter rodei,\+ us<br />
irrsrnia(+óc..i. qras a tiitr npoIo r61-r?ikri. CI~LI CIO SP~R;ÇO LI177 PIICCII-XO<br />
oiti/al cle cer-r.ci dc 1.200.000S00, ser17 qi/alqiiei r-nt~ri*npcrutidcr e<br />
cnihni~ri rii~ésscnin.~ r~r~rncla jrritro cIns irisrGrlr-in,s si~j~c~riows :i rcspectiv:~<br />
desçl~ssificnç50. o [ucro 6 qire (...I - ricicki corisepliiinos~.<br />
c/c Massnrelos. sn/i.o riti7 li,qeii-o nrranqrre pnnr t!.~pr~~-íPrr-<br />
nO cr17n (/r 1 YhO ,foi. prrrn esrc Seri,fro. n.i.sirtalodo, 1701. dois<br />
facrn.~ (Ir. intesisas rçpcrcuss6es I...). J?cfcl-into-~ins Ii dc.sc*lcissificnscln<br />
dci CC~II rrci 1 dr Mas.~o retas r ri ei~rrcidrr piri i.i,qor- rioi-n rarifi~<br />
de i-erwh dc ei~etyin cla Çoriiparihia Nncional dí. Iiic.crr-icirkid~~.<br />
punr de.s~rioirfn~q~ni d ~ iiisrrilnyiírs s el~rrin-<br />
nrecfiniccrs de pinclriyr?o pai. clospnrho de siin rschclPi?r-ia o Scnhar-<br />
Srrh~eci-rrririn do r.s~or[o dn Iitdtísiriri vcio teitii i r1:ir çoni n cxi q-<br />
~enciii <strong>da</strong> Central de Massarclos.<br />
I...) çõnio rirircirrt~ n lach clrio 1ri70 se j~rodrr:ifr eriri:qjn a<br />
c-oii~ldernri 34 ~lt~.\-í#.~ dd~' il~uIilixtr6'n~ e IJ~I-CII n JCII tilrirrtn<br />
Cc~~rri+cil<br />
fino cor~iplcrc~nclo cerco d~ +?O uiios (Ir csisrSi7ria N.<br />
~Etri??orn IICSIP Rct~~rfiri~ 17fi1) ~CIIII«IT~<br />
ICIII'P~. CCI~J~I~TL~II~O<br />
qiroi.sq~t
n Cr~mo prosseg~rinrer~ru Ió,çico dcr ~i~trol-i:nçfio rnin i.srreria[ a<br />
qtlc nos refcrimo.i no Relaro'rio do tino pns.rnh ,fii adjitdicucla c111<br />
cnnclrrso ptiblico n itnia finitci rrrrcio~?aI, o de.vnroitrngrrii r i-enclc~<br />
cil~s in.stnlaçíi~s eleciro~?~ccfiriicrrs &I Ceirrrnl de Massarelos. ferido<br />
os rrrrl>alhn.s sido i~iicirrdns erír 25 c/c Agosro. Erriboi-n renlro sido<br />
/i-~~do urn prcrm ck 8 meses, Frei a-.TC qrte rln primciro rrimesrrc! do prOsinio<br />
niro u c!vacuuçiio do7 r~iaterinis esr~ja totul~~ienie t.onclrríocll~.<br />
Relathtio e contas de 1962<br />
-Cor~cltritr-se no 1. * triilre.~rsc a dc.sritoi~ragt.tir total <strong>da</strong>s iirsrn-<br />
IripFes prodittrlrns de erref-g ia. passnridn e,~tc! depar-tnrrienro (rede e<br />
~elecor~iiinicci(Ges) a ser orief~rado ex-clii.rir~aii~ri.lre Iin serirido rln<br />
eCrp/oraç~, innil rcige~n r cor~sen*uçcTn clns .sirhestnçõ~s de ri-or i.rforriictçijo,<br />
secrinnnnieirto c i-ccrificn~iio e r10 sisref~ia ~~/.e~o1?71dl7i-<br />
CO~ÓP.V D.<br />
4. A preserwaçáo e reutilizaqão do edifício como espaqo museológico<br />
A central dc Massarelos foi construi<strong>da</strong> tendo ctn vista a sua runcionrilidtide.<br />
A sua arquitectura asscrncl ha-se a alguns edifícios coiiçtruídos pela<br />
Europa e com a mesrnn lunç5o.<br />
NSo nos podemos apenas lamcn~ar por grande partc dri maquinaria ter<br />
sido vendi<strong>da</strong> ou destrui<strong>da</strong>. ou até pelas v5ríris alicraçfies do ediiício fnibo de uma<br />
evoluç5o natural <strong>da</strong> Cenrrnl. Na cntnnto, na CentrnI h,7 ain<strong>da</strong> miiito a conservar.<br />
ianir~ no que diz respeito a espdlio que era parte integr:inic dc si mesmn. desde a<br />
sua origem, bem como o prdprio ediffcici, c todo o resnnte espdlio quc hqie<br />
compóe o Museu do Carro el&clsico c que já conta com:<br />
- Colccç5o de carros elBctricos e arrelados<br />
- colecção de iorogrrifias<br />
- docum.cntaç30 de arquivo e bihlintcca relativa h tracção cléctricn<br />
Mas camo foi que a Cei~tral csnsegtiiu sobrcvivcr, uma vez quc foi pralicamentc<br />
desactiva<strong>da</strong> nos anos 60, pcrdcndo newn <strong>da</strong>ia 3 raxrio principal <strong>da</strong> sua<br />
cxistEncia. OU seja. a produç8o de energia elisc~rica'?<br />
Noriilalmente um edifício crn estado arqueológico mira rapidriniente ern<br />
degra<strong>da</strong>çiio. Mas no caso <strong>da</strong> Ccntral n5o t ~ i<br />
isso quc sc passou. pais foi desac-<br />
tlvndo síi o que dizia respeito 3 produç,io dc energia clCctrica. continuando<br />
como subestaç3o e com ourras aclivi<strong>da</strong>dcs n desenrolarem-se normalmente<br />
(serralharia. carpiniaría. secçiio de baixa tensào, bem como uiria parte rcçenra<strong>da</strong>,<br />
desde sempre. à recolha c inanuteiiçzio de carros cl6c~ricos).
IIb.'lu'KIQ LIG .IM ,\'L'EL COSTA I1lA.S<br />
-- ---<br />
.4ctualnientc n Suhc.;i:ição qric se situa ri;~ nnvc do l:ido pneiile (Rua dri<br />
E3oa Viagem i teni :lin<strong>da</strong> eni acrivi<strong>da</strong>de:<br />
3 reclificlicIorcs Brown noveri quri dniain rlc 193 1 de 1000 Kw cad:i<br />
1 rectificador Erowt~ Boveri que <strong>da</strong>ta dc 194X dc 650 Kw<br />
Transforii1:idor de 15 00015SOV<br />
2 trnnsf'orrsia<strong>da</strong>res Brown Roveri<br />
7 translbrrnadores pr'rtcnqiz <strong>da</strong> EDP de I5 000/5 0OR.V<br />
Esta nave quc jii 6 actualnicntr ocupa<strong>da</strong> c111 pnrtc para cxposiqões<br />
ierirpcir5ri:iq .e ciuiros eventos 2erides pclo museu. poderá vir a xer rnuscrilizri<strong>da</strong><br />
na 7ii:i totali<strong>da</strong>de o que lhculiariri ao público cni geral iiiais urtl esptig sii~guliir.<br />
Na navc central encoiitrn-se açtu:ilmcnlc ri exposiçzio perninntinlc dri<br />
muscu quc cnnt:t corn 13 carro?; cléçtricos. 5 iiirelados. 1 zorras. e 3 carros iarrc<br />
(7 auiomáveic; c iim eli5clrico). Dispnc ain<strong>da</strong> de pcps ii~tirnatnente li~adsç com<br />
a trac~áci eléctrica. como criiiihin:i<strong>da</strong>rcs. induzidos. far<strong>da</strong>riien~ci. fotografias,<br />
passes.<br />
Todos csin.; vi:~tiirns rornsn restaura<strong>da</strong>s nas ol'icinas <strong>da</strong> Socie<strong>da</strong>de de<br />
Trzinsporics Çolcctivtis do Porto. por uniu cquipa csl~cçi;ilizxin parri o efcirti.<br />
,416 ;to iiionicntn tis encargo'; rSm sido rniiiros. e suprirkidos pela crnpresa.<br />
Dispde ain<strong>da</strong> de gnbiricics fidniinislraiivcis. c um espaço reservado a<br />
arqliiva de dncunienitiç5o e rercmas J;i< colecções.<br />
Qiianro aos dois edifícios denoriiiriados. crn icinpcis iiiats remotos. por<br />
irdcphsite dc carros>>. tis nitiis aittigo.; d:i estrutura <strong>da</strong> Ceiitrnl quc sc siiunm do<br />
Iado :1 rua D. Pcdro V. stici actualrticn~e iirilizados ti111 delcc por oficinas e o<br />
outi-n principaljneiilc para :I recolha dos carros clr5ctrictis <strong>da</strong> carreirs rlizirin.<br />
Kcstc rntinienio. csli em curso iim prqjecio dc rciiicidclrir;ão do cdificio<br />
pelo iirqiiitecto Alçirrti Soutintiri. que rfent1.n cm brcvc ser5 posio crn masclia. c<br />
que coiitcrnplari a rid;iptaçZo dc tspiiço.; j;i cxisien~es ;I ríreas nevris (como<br />
audiidrio. rcstniiranie e har. cspnço pari1 scnricos cdiicarii~os ...).<br />
Mas ci !i{riscu sá cstiii-5 cm poder dc ~t111fis as suas IBculdild~ $e par3 alcn?<br />
dc iodos ris nicihoralireri~oi internos que cstiici eni c~ii-so. n litihn 1S e mesmo :i<br />
linlia <strong>da</strong> mrir~iiial. linlia I.<br />
1: irnportanre n5o sii para o ~~úhlico. ucifizndoi- di'irin Jri carro elfictrico c<br />
r
A CkhrTRA1. TERMO-EL.!~~'K~CA 1117 MASSA RI:'L(IS<br />
primeiro 1ug:ir. porque srio duas linhas tiistciricas: basiando dizer. que i~ linha <strong>da</strong><br />
rnargiiial. entre a Infàntc c a Foz (posteriomiente amplia<strong>da</strong> ate Mntosinhos) foi a<br />
primeira linha a scr inaugura<strong>da</strong> na ci<strong>da</strong>de do Porto eni l R77 (ain<strong>da</strong> de rrncção<br />
;inimul) e a segund;i liitlia, a ser electriiicatIa em 1896: qu:into 5 linha I8 concretamente<br />
o frnçci de Iinlia entre a Cordoaria e Mrissarel <strong>da</strong><br />
[iutn:inid;idc conscrvaiido r150 só iiq~~il~ que dfi 14jeitnw mris tiimbbni o que<br />
ncccssi ta de til~uni iiivesririienlo inicial.<br />
Ncsrci I'asc cin que muitas ci<strong>da</strong>des europeias adopiiini ntivariierite o<br />
sisteiria como um:i illernritivi dc trrinspone dentro [Ia ci<strong>da</strong>de, o Porto tendci ao<br />
seu dispõr carro.; clEclricos (~qiinnro haste>> {necessitando de :iE~uriia i-ccuperaqão<br />
C certo) e carris na via. não podc desperdiçar esia oporrunid;ide.<br />
S. Alguns <strong>da</strong>dos estatísticos relativos ã Central de Massaretos-""<br />
VENDA DE EKI:KGIA FL~:CTRICA<br />
--
I<br />
AYO<br />
1943<br />
I
Ali0<br />
1043<br />
1944<br />
1945<br />
1c)4h<br />
1'147<br />
19LX<br />
1949<br />
1 I<br />
li15 1<br />
1 957_<br />
19.53<br />
1954<br />
T955<br />
I')F~<br />
1957<br />
!V58<br />
1959<br />
1960<br />
,-I CENTRAL TERMO- ELECTRICA DL' MASS.4 KIYId:I,OS<br />
AKo IlNERClA 1IKCE:AlI)A ENCARGO Ct'çTO %11::1110 lin<br />
1Yh0<br />
r961<br />
t 'l h?<br />
AS MINAS IiE<br />
:\CEP DE S. t't.:l)RO<br />
DA COVA<br />
çi a7 JYI<br />
4 1 R8 600<br />
4 441 doo<br />
14175UO<br />
4O21300<br />
5 413 910<br />
H 196 3 7<br />
3 W2 ORfi<br />
3 ?'?R 7C15<br />
3 -7 I S~HE<br />
7 ?h0 0(XE<br />
4 196<br />
I 175 4fX (h)<br />
ht I 656 (h)<br />
3 1x1 713 (h)<br />
569 (140<br />
-<br />
1 91ci 170<br />
1 8ni 600<br />
I 554 520<br />
1 73X H70<br />
1 668 Xl(E<br />
I 61)~ 370<br />
546 09 I)<br />
E7 140<br />
4 Rim mo<br />
-<br />
-<br />
i<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
icii'i1 L'ORRF.FPONI)EhTG C;!Vll<br />
33991 171<br />
34 116531<br />
34 606 731<br />
A TERCEIROS<br />
429 i sn<br />
hT3970<br />
429 73n<br />
43h1HO<br />
432910<br />
452 370<br />
59214<br />
62 453<br />
27137<br />
6 0 0 ~<br />
2119<br />
I 163<br />
(3911<br />
82 137<br />
~onnw<br />
I4 497<br />
R0<br />
-<br />
SARA<br />
A UI
HENltIQUE MAA1Udl, COSTA DIAS<br />
NOTAS<br />
1. Kçl;ircTriri aprçscnt:idii i Asscrnlilci:~ Gcrnl dos Scnhnres Acçionist;t.: çin Ih dc t'cvcrcini:<br />
Gcrcrici:~ dc 1997, p. I 3.<br />
2. Rc1:iitirici :ipicxcniado Asscmblcin C;ci*al dos Senliorcs Acciuoisins ciii I:cvcrcii-o dc IH94;<br />
Gcrcnci:~ Jç 1 X93. I>. 17.<br />
7. Rclaidrin nprcscntndo h Asscmhleiu Gcr:il dos Senliuics Acciunisias cm f+vcreii,ci Jc 1894:<br />
Gerrnci:~ dc I X93. p. jiJ,<br />
4. liclarúrio :ipi-cscni:ido i Asscmblcin Cici;il dti5 Sciiliui-çs Accioiiist:is cri1 Iú dc Fcverciru dc<br />
1 XQS: Gcrcncri;i Jc I X94, p. 17.<br />
5. Rcl:itrii-io npresciitndn b hsscrnlilcia Ger;il dos Senliutcs Acciriiiist:is cnt Ftvirciro dc 1 X!14:<br />
Gcirncin dc 1x93. p. 19.<br />
6. Rel:ítririci aprescr1t:ido h Asxcinhlci3 Gei,:il ilus Sciiliures Açciniiisr:t~ cin Fevcrcirri de 1894:<br />
Gcrcncin clc I S93. p. 15).<br />
7. R<br />
(10s />rr~posip%*.t- n/7rc-,*,l~?11(1(/III~IP~I~~~I;JI~ dtn proj(,r:~o (li,<br />
rrrrii.v/irni tir(.r7o i, ~irti~ilirr~~Tri rlns irriiiiii.c:x.r do I'rirt~i. n/?tirrii,rrilci riri 19110. p. I C1 - MCE.<br />
f 1 . i~;ii;ri /'m-It(,(-o Jl~~inrit~i - A C(111rpnifI7i11 corri.^ c/(, FLJITO do Ptirro, \d. I CoiirrI~r
z(1. Pcl-nlilixn) POII~LIT ccrç:i dc 30 ttlrl~I:i~[;is didri;~h dc ç:lr\'9,1 que Itttdn Um C'UEIIY ric ?f;Snn :I<br />
tuiicl:itia, d;ii,:i no liiiiil tln nirci Liliia rcdiic;íii [i:i> ilccpc5nr; dc 270 O01)50n. P:ira alCni do ç:iiv3(i<br />
i;iriilir:iii n iii,iii-dc-ohr;i liridrii:~ Fcr seduzid:i cni ~irln rnctins l i opciiriuh çu,io '.alirio rniidnri:~<br />
17$0(1 110r dia n que <strong>da</strong>ria no i'iii:rl rtn arin. uma diiiiiriuii;.?ri tiri\ >riláriris dc 65 I)nr)SOn.<br />
27, /'roj(*rf(~ tlt* AIII~~~II~&J (!(I C~II!~(I/ dt* Mi~,b,,s(~rdciidli<br />
sei- rri;iiiri:iliiicrirr iii:intiIii.nd:i: 1'cirEnçi:i iri;iix ecriiiriiiiicx: 4 O00 KW, Pntènci:~ niiriiit:~ contíiiii:~:<br />
5 íi(i0 KW: Tcneiu cuiiipnsi:i 5 750 V: iiiirril:iriictitn dci xrnicii.: cstrcl:i: Excii:irliii. tio cxircmo dil<br />
vciii: E:.ncit:i-:ici indcpçiideiilc pcissivcl çcim 05 gi'ukioi. ilc c.scii:içici cr;isic.iiic\ rtiediantc<br />
inrctliostc50 itc um rtostatii dc ç:rnipu rici circuirn drr roroi: 'i'cii~5ii riiinriril dc cxcir:içrici I75 V:<br />
Filtro dc ;ir Viscitr.<br />
79. N:I liiilra quc pcrc-nrri:~ ;I s:il;i d;is çaldcir:is çxiuii:i uiii;i Ii:il;iris;igciii do.; xciriiis qiinndu clic;:ii*:irri ci-ilii (i<br />
cari.3~ ~tc S.ILdi-o i1:i Cnv;i.<br />
30. Rclnttiriri dc C'uiitns d:r Cniiip;inlri;i Carris Jc Fcrrii rln hrrn. I O33 - Artluivn tio hlCE.<br />
:I 1. O cnrisiimti do cart.ircs<br />
- siipcrCí~.ic. ?SX ni?. :iquecinicnru d;i :ígu:i tle :iliitieni3ç5o dc 125°C :i !7n0C rtn c:irp:i normal:<br />
A l:rldcir:t rcr:i riiiinitl:~ - dr: dois indicidorc.5 clc sií~cl rtv +?li:i vixivcts dn piso rln l'ii~iicirn. rlc<br />
iiiti tcrcciro indic:idcii. (!c iiivcl Jc 5yuii. a dii;tinci:t. qitc sei.:i irrstaladci jiinto dri pohtti rlt<br />
crirri:iiirln iin gerador. di: uni rn:intjnicirri indic:irlnr <strong>da</strong> ~~irsxici d~i vnpor t:iiiilicni uirivcl dcsic<br />
ptistu dc ccirli:ind
EMPRESA ELECTRO-CERÂMJCA DO CANDAL<br />
- UM CASO DE RECCONVERSÃO FUNCIONAL<br />
A ideia base dcstu comunicaç5o é a apresentação de urna sirrie de imagens<br />
que servem de cxemplo a um Lema comum às ;ireas meiropoliianns acruais:<br />
a i.econvcr?;z70 dos espaços industriais inçcridos na malha urbana ern acrivi<strong>da</strong>de<br />
ou nZa.<br />
Local imdn em Vila Nova dc Gaia. numa rircn encaixa<strong>da</strong> entre a auto-estra<strong>da</strong><br />
P iirn:i malha urbana de carfictcr mral iiiais ou rnciios densifica<strong>da</strong> corn novas<br />
coiistruções hahiiacio~~ais espccula~ivas c de Fraca qua1id;itlc. a iren ediilca<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Emprcia ElcctrocerSmicti do Cnn<strong>da</strong>l vai-se desenvolvcndn no longo dn iempo<br />
arnivés <strong>da</strong> trzinsí'omaç50 de um icsrciio de rtquinla= niirii rcrrcno de
A ~~rtirddeste i~~ill~Elll~.<br />
cnrn pequenas abri~~ clc nie~!ior:iziieriiri c trritisformação.<br />
os cdif'icios S ~ U iolug;idoh a varias tilios de cii-rpi+cs:is dc scmiço.;.<br />
Criin :i nhertur:+ çEn 11ov;i vin V8 c :i olCri;i de novas :iccssihilidridcs e ri<br />
vitlt~rix:i~;iu dos rcrrcims in:irgiii:iis siirse a cipontiiii<strong>da</strong>dc de apcistas Jd'initivamente<br />
n:i tn;inuteiiqlri c n:i conl;truçSci rlc nri~~os csp:iços l'onlri 5' O ç'asii do iicwo<br />
ar111:146ni t-CCCII teinei~~i:<br />
ctinçiruido.<br />
hiliiiq u111:i vez. 6 Liiria emprcs:r j:i i1lsi:ilnd;i c taiiihí.ni coni hipiileçc cIc<br />
t O C I I ~ ~ C ~ O<br />
saí<strong>da</strong> do P:irc]ue Lndt~st~i:~I a nplílr pt'l;~ per111a11C1ici:~<br />
cdil'icio. m:intcridri-sc iio Rtrcliie Iildusrrinl d:~ E.E.C..<br />
do novo<br />
Peris;iiiio-;. pe to cluc tiveiiio.: ripoi.tuii i<strong>da</strong>de dc rihscrvrir. qiic a silu:içao<br />
iictiinl dri Piirque Indiistri:~l rlri 1i.E.C. 6 um bo~i excrnplii <strong>da</strong> pcrrnanencin <strong>da</strong><br />
~iicrndrin i iidusir5:il cdil'icncl:i cla çid;idc. ri~t-avZs de ~ii-iia ciperq3ci dc reconvcrsl?o,<br />
niaiitciirIo de :iIgurn:i i11aiicir:i un-i ccriri iipn
.I- TI- -c-- --,
L-? ---<br />
L .r<br />
çr'
- -<br />
. ----<br />
I TFFC<br />
1 ..a .r<br />
Ir",.: *. ---<br />
L. L: L L"" 4,.<br />
*.<br />
: 8'" .' -<br />
-. 0
O P ~LO INDUSTRIAL DA SERRA DO PILAR<br />
GONÇAL\'ES GC~T\~~\~ coii? quc se cniastriivam as naus<br />
cnnsrruidns nas T;irrricenns de Vila Nrivui. No início dn sdculo XVII h:i noticias<br />
clc ibnios oiciros tia sua encosta poente. 11;i travessa dii Barroca, no caininho que<br />
ia <strong>da</strong> riiu Direitii para (3 moskiro d:i Scrrli?. Mas tudo isto rnuito c5 cm baixo.<br />
i~iuito peno de Vila Nova e <strong>da</strong> sua activid3de rihcisinliu.<br />
A íridústriri. na siccpc;Zo própria do LC~~IIU. sO aqui sc desenvolve em<br />
i-i~eados <strong>da</strong> st5culo XIX. E lia reali<strong>da</strong>de n5o foi 3 Serra do Pilar um dos primeiras<br />
~lpolos industriais>> de Vilii Nova de Gain. Sc lal,unlos <strong>da</strong> t
cspecial para o rcgirlo c depcisito dc miircaç. descnhos e mtidelns c obtenção de<br />
~?rivilCgios dc inveiiçàci>~. dc qtic era ilgenrc J'raiiciscri Gotiics Teixcira". Na<br />
zona riiinc <strong>da</strong> Serra. vtiltdii uri rio. tinlia ~iparccidti em <strong>da</strong>ta antcrior a 1861 a i'iihric-n<br />
dc cola do Sr. d'Aletii dc efciiicr:i durriçSo" c que dcvcri rer cedido as instalacões<br />
pari1 rilargurticnto <strong>da</strong> Líhrica dc ccr5rnica quc por volrn de 186 l ali sc ~inlin<br />
in>~nladn liti ;ibandoti:ido l-ias~iício dos C:irn~eEites Descalçost'. que eni 1875<br />
perlence à l'ir~iiii Vici i-n l3r:ig:i kk Irrriiin c e111 1 R17 ;I Jri3ti AiitOnici V ieirri Rriigii.<br />
lendo dcpnfs em 1903 pertcncidn i l'irrt-i;~ Barbosa Branco R C." c nii décadsi<br />
seg~inte n Jose Pereira V:iIcntc Jfinior. cx-proprieliiriri cle uiiiri fáhrica de louçns<br />
na< Dc~ce apctiau Gnirnrirãcs l'esrriiia ff C:' Lirniia<strong>da</strong>l7 nias<br />
as suas instatnt;ócs j:i iinliiini crescido c crintinziuriairi a nurricntar atC i sc_oundn<br />
inelade destc çéciilo. Dc 1934 existe nri Arquivo Geral <strong>da</strong> C5n1ara dc Ga~a iim<br />
pedidri dc aiilplinçãci pririi as suas instalriqócs que cnt-in j:i crimiportri\liitri v5rios<br />
rcscn-ntóriris dc @a. tlc ciixofCc. de cnn~3ci vegetal. 1,ar;i a!ém dos de sul~ui+clo<br />
de cirliono. foi-nos desie pindiitri c tanlhcin de olni-ia. tin-ia dcstiliição Dciss e uiila<br />
instri1:içlíci Zalin li~iidri Lr rcspccriv:i charnin6. uma scri*uIti;iria. urri gasSrrictro de<br />
50 mi. unia cabine de 15.0nO v e i~iria.; outras instal:ir;rics f'rihris. para n1Ctn dc<br />
coiiserv:ir :i.; antigas iiistalaq(ies de iabricn do gelolx.<br />
E111 I 948 :I labrica ~iertericin ;i0 =mpo <strong>da</strong> Ccimpailhi:~ Uni50 FFariIiq. viridci<br />
depois 3 intesrar-.;c ns Quiiiiignl. tendo hido encerra<strong>da</strong> devido h coi~strut;ão <strong>da</strong><br />
IIOV:I pnm ~C~OV~~I-~LI.<br />
IJqie ciic~intrn-se ali instafado urii dcpnrtaiilcnici do? Ç:iininIios dc Feri-o<br />
l-'oitugiicscs (IIEl-ER) ciii p:irie dtis SU:LS instíilsiçõcs.<br />
E113 I 339. t:irni>étt~ tia periferia dii Serra do Pilar irias ii Sudc~ic. i nst:iln-sc<br />
11121:i graiirl~ unid;idc de pt-oduçiici de ~inlios e npunrdentes dcnominn<strong>da</strong> Rcnl<br />
Coiii~ianliia Vinicola dri Ntirte de Ponugal'". quc cntão ociipa extrnms terrenos<br />
no luyr dc ScgucIos. incliii tido c1 túncl dn Serra do Pilritb qtic corncqava nri<br />
Quinta <strong>da</strong> Rnai~ista (iuritri h casii dn Conde de Castro. iiiinislro <strong>da</strong>s obra.: ptiblicas<br />
e pcrtci dc oiidc
no i?nal do século algumas pcquenus unicltirles F~tiris. cciino ;L Tipiigriiiia Barbosa.<br />
de Francisco Msrtiiis Barbosii. Fun<strong>da</strong><strong>da</strong> em 1890. cin I R97 estava insiala<strong>da</strong><br />
no n." 33 <strong>da</strong> rua Gencral Torres. mas em E912 j5 se ci>conlra\la no ri." 30 <strong>da</strong><br />
nia Senhor d' AECm. depciis denomina<strong>da</strong> turi Cabo Sim3ozl.<br />
Em 1950 n fii-tiia pcrtcnciri ri Antonio Mariins Barbosa. filho do seu fun<strong>da</strong>dor.<br />
que sesidin por cirna <strong>da</strong> oficinn2J.<br />
M:is no fi11aI do sCciilo p:isxndo era ain<strong>da</strong> na Fervcn~zi, n:i nia do Pilar. na<br />
Calça<strong>da</strong> dri Serrii c sohrciudo no Senhor d'AIdiii quc continu:ivrirn a aparecer<br />
pequeiias unidntics pi-oduiivas. Em 1 R97 encontramos na rua <strong>da</strong> Pilar n." 8 a<br />
rannariu Jc Luis .Viiria Tcixcirri c Mclo e cm I 399 ;i de Maiiuel lonqu~m de Sausa:<br />
naqucln primeirli <strong>da</strong>ta existia na CiiIça<strong>da</strong> dri Serra n." 5 1 a tinturaria de Antiinio<br />
Vicini: ii:i ma do Sr. d'Akrn, ~iiinbern naqiiela <strong>da</strong>ia. irista1av:tn.i-se, :i refinaria<br />
de riçÚc:tr de Jose dcis Saiitos Rulino. :is fihricas de rolli:is dc Dias & Cuti1i:i e ;i<br />
titntiririii de Lino dos Ssntris cliic, no eiitanio. em IX94, sc inudti para ti Calça<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> Serra. 31. quando no Seniior d'Aléni .;c instala a tanoriria dci Alliel-tci Rebelo<br />
Valcniczs.<br />
Vemoq assim que al& no final do sCcuIo XIX n5o h;E uni<strong>da</strong>des fabris<br />
dcntro <strong>da</strong> antiga Cerca do mosrciro: a c?;plicnçklo ialvcz resi<strong>da</strong> no facto de os<br />
tcrreiior ain<strong>da</strong> cnr,?~ screni çorisiderados tigrícolas e iio i'acto cio Miiristdrio <strong>da</strong><br />
Giierr;t. dctcntor do itsufnito dc graridc parte desscs rncsmris tei~enos. apcnris<br />
:iuiorizrir a construr;3o Jc habi~oçõcs com ii condir;Zo dc os prapríc~ilrios rissumircni<br />
o nu% <strong>da</strong> dcmoliç5n irnedi:it:i iio criw <strong>da</strong> institiiiç5ri i~iiliiai- vir a necessitar<br />
dc to<strong>da</strong> 3 iren dispoiií\~cl, o quc obrigaria à cxproliriaq50 dos tcrrenos cntrezanto<br />
vendidns ciu iilu~ados. Este segiindo Escto explic:~ t~irnbfini porquc C que muitas<br />
<strong>da</strong>s caias do bairro d:i Sci-ni i'orain construí<strong>da</strong>s em inrideira c tabique. com r, rcboco<br />
recobertrr :I cscnrtlas dc 1oirs:i. c n3o eni pedra. o que dillcultni-ia c oiieriiria a sua<br />
possívcl demoli-aox.<br />
Mas se ~iil poderia ser acciir'ive1 cm Icniios dc hril>itacãu. era-o dillcil crn<br />
c ~naqiiin:iriri pc~:~<strong>da</strong>. Nri entrinto. e scicirilrnentc I'lilarido, jli na Scrrii do Pilar se<br />
tinham i~isialadci al~un?ris ngrcrninqõcx dc homens <strong>da</strong> incllístria: eni 1809 cxisti:~<br />
:i1 i a Çr~r>l~er-nfii-ct d~ CCl.lifo lrlP COIIJ.~~~IIO<br />
CIO Pl*nlr!~rrkt~lo CICI S L . do ~ PPikrr- corii<br />
sedc nn rua Luís dc Coriiões e de que cra cnrrorario Zcfcriiio Dias <strong>da</strong> Cos~a. c a<br />
A.\.srn?hleio ch Sei-1-0 cio Pilcri., com sede lia rua Do~itcir Avides (depois Elias<br />
Garcin). de quc cra prcsidentc <strong>da</strong> A.;scmhIcici Gcral. Apolino dri Cosiii Rcis.<br />
itidustrial Je Iiiogratin c editor*'. Ain<strong>da</strong> no tinnl do s6culrr crsuera iio pveto<br />
JaqueIn iirt6ri:i cciIn a rua AL'onso de Alht1qucrcliic uiiiris instalacões modelares<br />
de iipogrdiri c I i tngtafia deilon~ina<strong>da</strong>i, Ru(11 ..l~o,yi-uphin r Lirlin,qrq{iu Lrrsitarrn.<br />
Tendo iniciado a suzi nctividi~dc no Pom em [%S. zr;insiciizi depois n sua cmpresa<br />
p:wa o novo ptilii iiidusti-ia1 <strong>da</strong> Serra do Pi l:ir. nndc em breve se dcdiciiva tanibEin rl<br />
inc1;ilo~rrifia liiiipresiilci em I'ciIlia de Flandrts). Em 1925 scria esta uni<strong>da</strong>de<br />
l'nbri I ;i primcici li togriilia poi-tuguesa a imprimir sclos do correio. até :ii iiiiprcisr~s<br />
no estrringciro. Nas sua': fnsia1nr;fics íuriçionarrii-i-i Ègualmcnic ;I$ cdiqõcs l-'ri~l-in e<br />
Apnlirru. Em 1941 a l'iriiia iòi vcndidii pcIo.; scus dcsceiidentcs a AIE-icrlo dc<br />
Soiisa. prciprietario <strong>da</strong> Litogi-iifia Nricicinril que de novo leva n Lusitana para o<br />
PorI02~.<br />
As antigas instal:içõcs p:issirn depois a alhcrgar 3 [',ibric:i dc Artigos dc<br />
Metal (FAMA). qiie se cspccial izau em l'ogareirtis ri perrhlcti"'. Nos anos sessen tri<br />
csta firma d6 lugar a iim depósito de garrafas de gai. Cidla e gilrngeiii de recollia<br />
c oficina de reparriçfiex tlc :lu~riiiliiveis. que at6 hoje ali se niatitktii.
Regrcdindo outra vez no tempo. seria pr~is a rampimenta de uma nova<br />
artéria pela antiga Ccrca do mostciro no inicio deste século que viria alterar esta<br />
si tu;içrio: rcferirno-ilos 5 avcni<strong>da</strong> Caiiipos I-Ienriqucs, entre a mira<strong>da</strong> <strong>da</strong> Ponie<br />
Luís I. o Morro <strong>da</strong> Seriri e :i rua Luís dc Camõcs. troço esse que hoje faz parte<br />
d3 avciiídn <strong>da</strong> Kepúhlica-'O. Logo nas prirnciros anos ali sc implanta a grsridc<br />
Fllhr-ir.c~ cio Piicir. dc Manucl Milhano Sai~ches & C.", uni<strong>da</strong>de dc i'jação quc<br />
fornecia as psíiprins f5hricas <strong>da</strong> CoviIhã. conforme se podc vcr nuin anúncio<br />
publiciiclo tio livro Men I'illa rir. Guyo de 19095'. Poréiii eni 19 17. no Altiianach<br />
cIc. Gayn. apat-ccc con-in Foll>rira Millrriiio. cnquanto que i1 Ffibrica do Pilar ir<br />
pmprie<strong>da</strong>dc dc Alvaro Júlici d'Olivcira. ambas dedicadris i tlriçiio de 13 e ambus<br />
Sitia<strong>da</strong>s na j5 ei~irTo dcnornina<strong>da</strong> avcni<strong>da</strong> <strong>da</strong> Rcpúblicn", 0 que nos leva a<br />
pensar num coiiflito de apropria~ão toponfrnica. Mas iiiiri chcgaram sequer a<br />
melrdos do século: arnlsas hrãm dernoli<strong>da</strong>s e os terrenos deram lugar ;i ediilcios<br />
dc habi taç+tici e corni5rcio.<br />
Em I9 I2 estas cruas fsliricaa prodrrzíani também ariigos eni malha. que<br />
cntao se [ornavam pnpularcs. no qiic esttivani acompanha<strong>da</strong>s pela fisinz Guim:ir,?es<br />
& Arriara1 coili scde na rua dos Polacos, quc igualmente fabricava<br />
%ripatos dc Iira e ICltroJ2. onde depois se vieram a implantar nos anos quarenta<br />
as Mrriir(frrcr~ircis Rerir~idns, L&I. (MANU). empresa que dcixou de lal-iorur nos<br />
anos setcnta e cujai instrilaçfies jazem em completo abandono. Nos anos cinquenta<br />
cstc cornplexci fãhril cra çrinstituído por urna enorrnc fAhrica. uni armxzern,<br />
uma iIlin denoniinndn rrRaa SaUde~ GI ent5o parcialmeilte demoli<strong>da</strong>). cinco<br />
lilocas de moradias, unzn casa de habitaçno. num total de 8 045 ni'. dos quais<br />
4 737.6 de área ~nl7ertn3~j.<br />
.c'a rua Cabo Borges nos anos quarenta existiu i;imb&m uma outra fábricii<br />
de 111aIh:is sob n firma Ai-itBnio Quciroz. L<strong>da</strong>.35.<br />
Ourrn urii<strong>da</strong>cle fabril quc se implaiitnu no princípio do skculo na nova<br />
aveni<strong>da</strong> liií a Frihriccr ~I'/1~iicri-dcrire. Lichor.tps e Ger1ebrri.i- dc Coelho Pereira Filhti<br />
.& Companhia. a qual cm 1912 estava acompanlilidsi pelos estnbelccimeiiios cle<br />
.i050 AIVCS dc M;~ltfis C dc Manuel Alves d'Qliveii*a. anibos nri ruo Luís de<br />
C:irnríe~.~~.<br />
Mas o esrabeleciinento ~cindustrial>> inais ouslidn desta zona. no final dsi<br />
Monarrlui:~. si~ua\.a-se 9 entra<strong>da</strong> do prdprio tahulciro superior <strong>da</strong> Ponre Luis I.<br />
Ernhon n5ci IQsse entào clasiificado como industrial, hoje nZo ien'rtmos diivi<strong>da</strong>s em<br />
registií-lu n:i ciildúsiria do turisino>>. E Q seu destino scria 3 indústria do rnobilirírio.<br />
Trata-se dri cklebre e eférncrci
- Fabricantes dc cofrcs e fogões na ma Luis de Çnmõcç. o já referido<br />
I-lcnrique José d501ivcira. que tamheni fabricava mfivcis, e iia ma 1 ." de<br />
Mnio. Joaquim Cascro Silva.<br />
- Fibrica de curtlimcs na rua dos Polacos, de Sousa Fcmcira &L C.".<br />
- Serraç5o ri vapor na rua do Pil:ir. de Serafim Pereira de Sousu Ranios.<br />
- Trinciaria. 1x1 mcsma rua, de Manuel Joaquim de Sousn.<br />
- Tipografi:is. para além <strong>da</strong> J.li niencionadu. i~zi rua Luis de Carnãcs a<br />
, que editava um jornal com o mcsrno lirulo.<br />
Entrernnto tntnbéin o sector do5 vinhos se instiilii lia Serra do PiIar:<br />
- A. de Pinho 8: Cnn na rua do Pilar:<br />
- Correia 8 Rraga (Suc.) na mcsnia rua:<br />
- Eduardn Edmundo Cardoso na rua Lufs de Criiliões:<br />
- Francisco Antonio Raphnel na rua Cabo Rorges;<br />
- Manoel Joaquim Pintn, que jd vimos a pmpiisiio do fabricti dc capas<br />
de palha c carpiniariri, situado na rua Senhor d'A1Eni.<br />
- Reis Sr Si. na iuíi do Pilar: c<br />
- Rodrigues Pinho. na rua Senhor d' AlCni.<br />
Estc incremento <strong>da</strong>s indúsirias ncstn. ton:i arrasiaria coiisiga ourras aciivi<strong>da</strong>dcs<br />
produtivas: em 19 I2 a Serra do Pilar tem setc pa<strong>da</strong>rias assini distribuí<strong>da</strong>s:<br />
cinco na m:i Luiç de Cainoes c duas na rua dos Polacos~l.<br />
Com mnra filhricn c tanto rorno n5o admira quc os bombeiros municipais,<br />
scdiados ntl velha rua Direita (então jri Crindido dos Reis) c coman<strong>da</strong>dos por<br />
Eduardo d;i Costa Sai-itns. o pacicnte cditor dc Caiiiilo Castelo Branco. tcnliarn<br />
ahcno uiii quartel na ma dos, Polacos"'. l? que jii eiii 1905 :irdera urna FJbrica de<br />
tintas na avcní<strong>da</strong> Campos I-Ienriqucs, sobre 3 C:iIçadrt <strong>da</strong> Serrad1 e entáo cis<br />
.iscildndoç <strong>da</strong> paz>> prcicuriivani localizar os seus quartéis onde clcs mais falta<br />
íazioni.<br />
Passa<strong>da</strong>s algumas dcSc~<strong>da</strong>s. no t?m <strong>da</strong> 7." Guerra Mundial, :i Serra do Pilar<br />
continuava ;i albergar um boin niimcro de indústrias que a sc~uir sc enumeramfi:<br />
- C:iixotaria - Afonso Moreira nn rua I ." dc Mnio, 29:<br />
- Calcado - .li]>, na rua do Pilar. l2:<br />
- Capas dc pallia para gtirralJs - Constantinri <strong>da</strong> Costa. iiri Cnlçri<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Serra:<br />
- C~irrinho~ liara crianç3$ - 0.~1rqli7 na 1113. f .O de M;iiri, 29:<br />
- Crorriayens e Níquclagcns - Ernesto Pinto 6c Monrciro n:i sua Luis de<br />
Cnmões. 525:<br />
- Curtunies - Fzibrica de Ciirtumes Beira Doiirci. na rrzu Cabo SimZo:<br />
- Dissoluqão para calçado - Alcino Pircs Tavt~res, nri nsa Anlcio de Quental.<br />
143 c Hamilton Lopcs Pinlial. na rua Lui.; dc Caiuões. 5 17:<br />
- Latoaria - Manuel Rcidrigues Arnorim. na rua Mairiiailri Azuay. 64:<br />
- Malhas - j5 referi<strong>da</strong>s nnrcriormcnte<br />
- Material eléctrico - Fil-irica de kparclhcis e AcessBrios Eléc~ricos L<strong>da</strong>.,<br />
na rua C:iho Siriião, SO c Tudel
- Rolhas - Eviirisio Mnura & C.". na iu:i 1 ." dc Maio. 55:<br />
- Sulíurcto de Carbono - jlí referi<strong>da</strong>;<br />
- Tanoaririq - Gueclcs Teixeira & I'ernatidcs, L<strong>da</strong>. L<strong>da</strong>. Na rua dri Pilar, 6:<br />
- Tin~as<br />
e Ycrnizcs - A E.$~rgc de Armtin<strong>da</strong> Gomcs Pessanha lia rua Rodri-<br />
cucs dc Freiras c M. Fcriiandcs do Courci. na rua Luis de Carnfies. 474;<br />
- Tipogrnl'i;is - Barbosa. j:i referi<strong>da</strong>: I3aiiiel dc Castro Silva. na ru:i dos<br />
Polacas. 100: M:inucl Martins Fencira. n;i rua Luís de Camões. 157;<br />
Mlíiio Marrins. lia niesma ma. 494: e Rodrigo 13ercira de Linia. na rua<br />
dos Pcilacos. Ao todo cinco tipogr3fi:is na Serra do Pilar.<br />
Quanio ao Viiilin do Porto aparecc-nus a tima Coireia Iiibciro. FiIIios, L<strong>da</strong>..<br />
comi annn7érii e tanoaria na rua El ias Garcia. 79, pnpulamcntc con tieci<strong>da</strong> por arua<br />
d;is pipa.;,, e cu-ias ii~~taI:içries aindii cxiste~ii. rniis coni riutra scrvenriri industriril,<br />
a aniidizn~iio dc iilitinínio: c Rodripucs Pinlio. na rua rabo Sirnrio. 5.<br />
Os ~inlios dc consumo i: a~ii;irdcntc continuaviiiii rcpresenríidos por Ribas<br />
6c Rodric~ics. L<strong>da</strong>. na rua Jo Pilar. 20.<br />
Ern 1950 na prhprin 6rea dc protecçári do rnostcirri <strong>da</strong> Serra dri Pilaieiiçontr:iv:ini-sc<br />
alguns pr6clicis destiriadcis 3 indcísirio. Para além dos que Jfi<br />
mencionarntis alguns mais existiain n:i tua Senhor d'Além ou Ciiho Sinião,<br />
n~uitw deles ji rim ruínas. como os quc cratn proprie<strong>da</strong>de de Manuel Gaspnr<br />
Rlldri~ues I: mulher c dc JaGlo Cardriso de Barros.<br />
No inicio <strong>da</strong> rua Gericriil 'I'orres I>:)\ 27 n 33 cxici:~ urii prhcliri des~iniido a<br />
llihrica dc hotóes. ~iropriedndc dc Alberto Piliio Cnrdeann, inorador na RE9un.<br />
Nos tcrrenos quc er:tril proprie<strong>da</strong>de clo Ministkrio <strong>da</strong>s Pinançris e descritos ccrtrro<br />
prddio nrilit~ir. ex~raiii-sc pcdrli: ussini. ati .?O de Aliril de 1939.
NOTAS<br />
I, A cstc pi,ulxi-iicr \-ci, FREITAS. E. .h. .E.<br />
7. A tr:lvt:ss:i d;~ I~XTCIC:~ :iind:i Iir~.je rxisrc soh (i noiiic dc rii;i i!:) I3:iirtic:i. crnhiii:~ ri5n tenha said;i,<br />
EIII iri~i1~11% devi:^ 1ig:ir ;I ~CILI LI(> PiIilr ;i\~cni<strong>da</strong> lliogo t.ci!c, ~II;IS ilo S~CLIIU XlX !;?i c~li-I:~dii lltlii<br />
I.LI:I Gcii~~i~:il Tnn-r.. p:issando o irnqci iinsctntc j:i iic?;lc xCciilo :I clcsignar-sc por iria ti~irdcs de<br />
Aninriiii. :I!.<br />
no sI. 7'. licidiipues iic A[iireirl:i i IWi) - O h4usti'iiii ~1;i Sert;~ rlhi Pilar - dc c;ís:i<br />
11iriri:ict ica dc q11firt~I JC ;~i.iiIli:!ri:~. I'lii,!r>. SciriEii:irin dc licciici;iiuim:i iipirhcntndri i Iínivcrriid:idc<br />
I'iwi iic:iltti~c liifnntc D. 14ciiiicluc. li. 7 1 : pi-Erlirl li." 6%.<br />
25. Vc1- /~l~Jr~lll~lk ... i'W7 c II/,~~II itYYQ.<br />
Ih. Agr:i~lc
311. COtlTO. L. Rilicii.~ I t 9'451 - A ponte I.iii/. I c o ur1i:iriisnio titii-Jç-sCculo ciii Vil;i Nov:i dc<br />
G:ii;t. In G{rirr /!L, /I(; r~t~i n~iov..,, pp. ?h I -2SlJ.<br />
3 I. A+P (0 7'ripi1.0. VI seric. ;iri(i Xt. I97 I . 11. ?Ti, 0 iirckiidio dcsii~iiu<br />
ig~i:llnir.fitc ~e(is ires poviiiicnlos qiie tl;iv;im par$ ;I C:iIpid;i <strong>da</strong> Scrr:ir. (i quc nos Ic\,ii :i supor cliic<br />
o crliiictti cni que3i:ío d o ~ LIC<br />
em l l)03 ';C dcncimiri;iv:i C:usiiiii rl:i I'oiiic. 1i1rvi:imcrirc dcpciis dc<br />
icçnii.;ii-iiido.<br />
>'I Ç.iIq:i<strong>da</strong> d;i Sci.i:i i4 uiiin rkis iiiais aniig:is ;iriEr'ias rlc Vil;( Nuvli dc G:iia. dcvcndri ser mcsmo<br />
:ititcri~ir ;i çcinstrucZo dn Mii~teiro cin 1537. ç1nhnr:i dcdc. cnt:in fbhsc :i principal vi;! tintrc ;i hu:i<br />
ponnii:~ c a prni;t dc vil:^ Nov:i. Eiti 1713 Ini calça~la pclo tl1esti.c constiilçioi- Jus6 Rodl-i~iies<br />
1 iJ:iiscs rin qkc, XV! I r. ln /30ttvi!1t ~ C A.\-.w(~i~t(:rio<br />
I<br />
CI~~:+/'(J/<br />
>\rriigris C;iriir. 11." 33. p. 73).<br />
.$A. I'ilo i\'rii.li (11, Gziri.., IclrES. p. 9 c scpuitites.<br />
45. C(~~itrv!ir~ ç~riiiir;rrii.ci ... IMO. in CORREIA ( 1997). pli. 60. 74 i: 75. pi.t:dius n."' 31. 77. 7s c 80,<br />
n-apectiv:ir~icn~c (\.ti NI~~:I 74).<br />
Xi. Snlirr :i.: cirigens e cvrilitçàri dcxrc prilo industrial rlc \'ila Nnv:i rle Gnia vcr GL~~MAI~AES. S. A.<br />
Gt~nri4~, !/r, /'iI~tr - {'(rtri~~~/jriio Cit/r111,n/ J$:~t)~i~i~i~foi/(-. Vil;! Nova tIc G:ii:i.<br />
~:~lll~!aci~i s:~li:icloi c:lc~;lnrl.
ACTIVIDADE PESQUEIRA DE GALICIA<br />
- DO ANTIGO R~?XIME Á T~~USTRIALIZACTON<br />
F~hrc!sco CALO I .riuuiuti<br />
iciinwllti i1.i Cultura Gnlc.1:nl<br />
Est5 rnoi lonxc <strong>da</strong> nosa intenciiin caer cn tr:isnoitados deterrninisnios<br />
xco;rriíficni. pcrci nori podemos deixar de lhcer notar que i10 litoral galego ho~ibn<br />
unha colixunci01-1 de l'aclores xeogrftfictis. hiril0xicos. dinkmicns c liumrinos cluc.<br />
de xeito ç:iw n;itrrrnl. pmpici:iron unli:i irnportiinlísinii-i i~idustrili pesque ir:^ desdc<br />
oi l-irirnciros tempo.: ata os IIOSOE día~. DCIS 5 X50 Kiii de coqtaq que tcn to<strong>da</strong> a<br />
PeriinsrtIa IhErica. 1 195 correspciiiden a Galicis. (i quc esifi a indic~ir quc a naso<br />
1itor:il. considerando :i súa foi-~iia e extcnsiiin. ren que ser neccsriri:irnente moi<br />
rccortndo. c efkc~i\~amciite 6 ben coficcido o fcnúnieno caracterfstico <strong>da</strong>s rias.<br />
A elas chcgan os aportcs dcis rios. que diilcifican a sita salinid:-ide. e existe ttn<br />
xciso dc correnres lri~ixitudinrzic; (ri que os iunrifieiroc. dciiominnn qs lup\veling) quc lan asccnde-los riuirici~tes<br />
niincraiq du fcindo c íluc, iinpulsridos palas ariteriarcs. sc distriliúcn por to<strong>da</strong>s<br />
pai-lcç. Sc teiiins cn coiisidcraci(iii os par5nietros dc salii~i<strong>da</strong>de. tcmpcriiLura c<br />
inicrcamhici de 111asas de auga. aporiando nutricilies iiiiiiei-riis e hiolíixicos. comprcndemcis<br />
qiic as rias galeg~ts teíinii tnri gran riqiicza niai-isqueirn e piscíccila<br />
(cfr.. FRAC;A-~..~IICAI-EI~,<br />
I 97 9: 101-1 2 1 e MARC~AI,EF. 1974: 123- 1 6%. sobre<br />
iodo 167-163.<br />
Sc 3 todo o anrerioi. sumamos o l'cito de aue :i zrinu inrcrior <strong>da</strong>s rlas estã<br />
pinicxid:~ dos ternpor:iis. ilriii 6 difícil clitetider gue, desdc moi ccdo. os Iioines<br />
deçiclirrin ~~plr>ti-ir csic espnçio cn Cpocns de autoconsii mo c riiera supen~ivencial .<br />
O .;iScul ilortc de Porlugal<br />
aptintan na rricsma dircccic'in. o que ssrilel/a Iíixicí~ por razóns xe~grfil'icas C<br />
hixtcirica>;'. pcro rcculia quc na cosia <strong>da</strong> Rrctrifia I'raiicesn siicedc cxnctainentr (I<br />
nicsmri. :i xiil~as poIos trab:illos 1n:iis recentes). Pcro voltaiido a Griliciii. que 6 o<br />
quc rigorii nos interesa. ctímpre dicir qiic C iicqtc S. X11 O iiitie iio que ripai-eccn<br />
os ~randcs e inipomnies porios dri intcrior <strong>da</strong>s rias (I'oiitcvcdrri. Uaiona. Viveiro.<br />
Nriiii. Rcdondela. P:idrCin ...). Nos seguinfes sCculcis XIF I c XIY hera cando<br />
reiilineiirc se dcfinii ri pcrsontili<strong>da</strong>de iiinriiieira de Garicio. consrituín<strong>da</strong>se os<br />
niiclcos quc avanzan ca<strong>da</strong> vcz ni5is sobre as hricarias <strong>da</strong>s rías: Porio do Sori,<br />
Rianxa. Muros. polir:^. Cainlindo
captur~iq e en montante econt'imico l'oi wmpre nirii superior en Galicia en comparaci0r1<br />
con Poriugal. A razh B obvin: GriIicin corita cunlias magníficas rias e<br />
csiupcndoc portos de rcfuxie. mentres que n costa portuguesa C rectilíncsi,<br />
ricat~tiladn ou arecnta coil baixíos. e prricticarneriie qen Itrgarcs a onde rccular<br />
con mal teInpo. 0 s poucos panos cxisrcnfes esiCin case todos cles nas bocanas dos<br />
ríoç. e con mal tempo resulia moi arriscado pasar ai hnrrns de area, preferindo,<br />
se podían, ccinrinuar correndo a surads para se refuxiar nos portos galegos.<br />
Lembremos Os pni)riros dcixando as síias marcas na capcla de Sra Treça<br />
(A Guai.<strong>da</strong>) e revirindolle unlia ielln para poder volrar (C& sohrc esta prlic~ica<br />
GR ~çn. 1 932: 3 1. OU AI-OI\~'SO ROMERO. 19 86: I fi9- 1 80).<br />
Diante destc panoranin non E extrafio que os porlugueses, tendo tanto mar<br />
5 frente. íriran defiçjiarios en pcsca. polo quc r-is 1mpciriaci0ns dc GaIicja se<br />
producirrin sempre que as m;ilas rclaçiíins. mesinn hCliciis. iion o prohihiron<br />
~;ixativnrncnte. Pe~w non só chcgaha pcixc galego a Portiigril. senún tambn<br />
inariííeiros. c ai( vemos quc níi S. XVITT hai conslancia duri2iu colonia dc galegos<br />
cii Virin:~. n ain<strong>da</strong> nos primeirris anos desie sdcw!o XX sc fairiba galego na zona<br />
<strong>da</strong> Ribeira. Os galegos asci-it:íro~-isc nas riins do Loureiro c de Sanrri Çatnrina e<br />
nlí çoniinúaii os scus :ipeIidos. así como oracións. dcvoci6ns. supersticións, ritos<br />
c tcrminoloxizi proi'esional de rafz galega (Cfr. MOREIRA. 1985: 77 ss.). Outro<br />
auirir contabiliza na Pdvoii, no S. XVI. 1.3 làmitias dc galegos. entre elas duas de<br />
Canpas. dúas de Vigo e unlia dc Ccdeira (AMORIM, 1985: 18 1 - 182). Outra<br />
nutri<strong>da</strong> represcntaci61i de galegos na PrSvoa pódesc ver no rncsmo \~olurnc <strong>da</strong>s<br />
citas anicriores. dn auicirfri de FA'IGUEIKO 1985: 705 ss.).<br />
Nunha cicasión crnpreguei estes <strong>da</strong>tos. ~oniadoç non de xeito sistcmfiijco.<br />
seniin aleritorio piirri constata-Ia fiicili<strong>da</strong>dc de movcmenios que [en o home de<br />
mar. tàciIid:ide que. se Ilc permite cnrnhiar de doinicilio e ilicsmo dc país. canto<br />
iiiáis pusihtlitn que poi<strong>da</strong> realizar negocios co peixe propio ou alleo. sen risco dc<br />
ser lnçtil i7,:idri e eIudindo cokiscguintemen~c o pago <strong>da</strong>s irnbucos. Sh asi,<br />
17eaç:indo. vendcndci e co~iierciando fóra <strong>da</strong> xurisdiccidn dos sciíorcs naturais d<br />
conio píidc ir xurdiiido iiiilia rnnriííciría cor1 rncdiw econ0miços que se abra<br />
camifio entrc íi burguesía <strong>da</strong>s vil:is. Entrernentrcs o campesifio está sol<strong>da</strong>do h<br />
tcrrli clci seiiei-. como as prantas que cultivii, scn ti+a7.us de poder Çuxir desa<br />
çitu:ición.<br />
Pero retoincmos o lerna tia Galicia pesqueira do S. XVI.<br />
Todn 6 longo <strong>da</strong> Id:idc Media fçirorise inxcniando e pcrfccçionando unha<br />
varia<strong>da</strong> çariti<strong>da</strong>dc de ziparcIlos. aries e t6cnic:is de pcsca. c5 mesmo tcinpo que se<br />
Ioi. dnn xcito empíricri, ctrrtugraiiando o fende marifio. Sc ctliíccenios c) nome e<br />
ri tipo dos diversos aparcllos reçulrantes e por inor dos rihondosos pleitos que se<br />
susçitaron erirrc portos que eniprc~aban uris ou outros. Non I! cousa de describir<br />
aqui lo<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong> unha rias dii'crentes anes. polo que reniito G interesado a uns<br />
irahallos nos que xa o fixcinos (CALO. 1980. e Iu, 1998 :I): pero si Irai que dicir<br />
quc. cn chegando 6 s6ciiln XVI. os pescadorei 2aIegos teiicn os mellores insznirnentas<br />
para traballar os scus n-iares. Arnais dos vnriad
Sc as sac:idns, e miis en cancrcla s irciiiia (pofris súus enornics dimensidns),<br />
eran aparellos ridicados :i captura por arrastrc de iodo lipo de peixes pcIGxicos,<br />
prcfercntemenre sardifin, foi o CPI-ra real o ver<strong>da</strong>deiro aparelIo crendor de<br />
fartura e riqueza. çheyando a coiliar Pontevedra con 13 destes artiluxios traballando<br />
a un icrnpu. Cando SGEez Regunrt Tai a descripciiin dunliri destas artes na<br />
Comfia (onde sc cliaman c~d~tzos) di que ten I TOO 111. de longo par 40m. de alio,<br />
pero. conio matizou Cornide, ten quc tcr de alto o quc icfía 3 ria r~nde vai<br />
trnbnlIas, xa quc debe de cslear ata o fondo. quc<strong>da</strong>ndo LI cortizri<strong>da</strong> cn superfiçie.<br />
A siía forma. m3is quc reciriii_rular era tipo saca<strong>da</strong>. 6 dicir. niilis nlarga<strong>da</strong> tia<br />
zona centrril. çon ;ispeclo semiiiisil0rme. Outro graii pano de rcdc, neste caço<br />
rectanyular. completnba o conxunto. Un aparcllo dc tnlcs dimensi~ns non podía<br />
pertencer ;l un parliçular. esiandri conrormado por i~~oilos diferiintlis panos de<br />
rcde de propíeturios distintos que. en boas condicíóiis, os kicilitaban para o seu<br />
oportuno ensonihlnrnciito ou anna7.6~1. scguindo uns moldes que se curiservaban<br />
na arca ou caixa do grernio de ca<strong>da</strong> porto. Lcvabn di'ins tralIas: a superior ou do<br />
corcho e a inferior. quc non precisalia chuinbos nin pandulleirris. pois o propio<br />
peso facía afon<strong>da</strong>r rapi<strong>da</strong>rncntc a arte.<br />
Con aparicidns c desaparicións. ri derradeiro dos cerccis reais morreu no<br />
verá, de 1909 no porto drt Çorufin. 6 ser vendido para unha Labrica de pripcl<br />
(Cfi.. RODR~GUEZ SANTAMARIA, lg I I ).<br />
O seu cmprega ia desdc setcrnbro ata niarzo. c rnenrres lanto estaban<br />
prscticamentc prohibi<strong>da</strong>s tiidolos demais uparcllos. É lóxico. teiido en censidcracihn<br />
o cnr5ctcr colectivo. as dimcnsións e :I forma de trnbal2:ir desta real rede".<br />
X:i armado o cerco. rneríasc nun barco grrindc. gale~n oii trincado. de 12 ora<br />
24 reinos. Outras embarcacidns menorcs saían a desciihri-10s manchos de sardifia<br />
(s6 se empregnbn para esic cupleido). ocupando un total de ala. 120 homes.<br />
Corno quedou dito, en Pontevedra chegou a haber, iraballarido a un tempo. ata<br />
14 cercos que empregaban a perto de 7000 marifieiros. 6s pstrdns oti arriliciros,<br />
desde (1s harcos auxiliares ou desde tcrra. divisal-ian os crirdunies de peixe e<br />
dirixinii a maniobra do gaieon ou itrinctido: rodcaban estes o mancho co grau<br />
apnrelln e. coa axu<strong>da</strong> <strong>da</strong>s restantes emharcacións <strong>da</strong> cornpafiia, arrastraban o<br />
aparcllo aberto cara a terra - ri xeito dc ettornie saca<strong>da</strong> - ala cliegar 5s 4 ou 5 bmas<br />
de nugn. Complciibasc e pechilhase nlf o cerco co outru gran pano rectangular.<br />
que<strong>da</strong>ndo o conxunro convertido nun enorme "cilindro" de mar clreo de sardina.<br />
Entrn 3 continuacibn un barco dos pcqucnos no interior. nrrristr:~ndo rintia rupera<br />
pari1 colle-Ia sardina a repetindo a operacirin ata cnrgnr; sae, unlia vez sella<strong>da</strong>. c<br />
vai p;tr:l ierrn. deixando o sitio a outra einbrircaci&il. c asi succsi\~:iniçntc ala<br />
rematar co peixe. Nesra opcracion. se n sardffia ernbulsnd;~ foi rrioira, podíase<br />
dernorar varios días, co coiiçegiiinte petigro de que. por traballar no in\ferno. se<br />
cal:iril un temporal e desl'ixcra aparello. bnrctis c lioiiies. Ternos cons~ancia<br />
escrftri diin caso desgraciado desta naturczu acontecido nri ria de Muros e Noia o<br />
21 de Novembro de 1533. que se saldou cosa 12 nu 13 liornes alògados, dous<br />
trincados c oito 1;incIins :i!Undi<strong>da</strong>s. os aparcl1os perdidos c a siirdifia quc se<br />
puido coller. inutiliza<strong>da</strong> pnrrz o consumo. emprcgouse cri estercri-Iali leiras<br />
(Cfi L&=. A-: 19L4: 100-104).<br />
Saca<strong>da</strong>s. xeiios e cercos rcaiu captunbaii anu:rlrncntc enormes cnnti<strong>da</strong>des<br />
dc snrdifiii 6 Isngo <strong>da</strong> costa galega: pero as cspiileis e lifias çapturahan bo<br />
niírnero dc conp-os. as betas e volanias facínn outro tanto coas pescad:is e<br />
badeixor e as rafias e nasas mriiabrin grandes csnti<strong>da</strong>des de polbos. Linlizi irifirna<br />
parte dest:is pescas era consiimi<strong>da</strong> en fresco polos prnpios marifieiros c habi-
tantcs pr6xitiioi ri costa. pero ti mcirrindc plirre sulria alyliri tratamento que<br />
pestnitira :i sfia ctii~scrvacirin c fncilitar:i desic xcito 3. exportrtcirín. Cavo foron<br />
os xcitos tradicirinriis dos que sc vrilerori os pescadores para conserva-lo pcixe:<br />
crisn<strong>da</strong>. ;ii'umado. ~iciibecliado e salgado: c os catrri, mesmo por razóns de<br />
siharitisrnci nii iiostnlxia. ~I~egrin ;~lri OS 110~0s días.<br />
O ciirado ctinsistín en l~iin-10s peixes (corigm. raia. pesca<strong>da</strong>. rriuxa, xiird ri...)<br />
de arriba abaixo. aia (i raho. c tirãrlle-Ias visceras c ;i rilgfins t:irn.Cn a cabem.<br />
Espctíítiansellc Iugo iiiilias canas para inaiitelos :iberttrs c çoloc5l~anse nos secadoii.oc<br />
os días que prcci wran. ara que quednraii ahsolutari~ente desh idratados,<br />
5ccos c duros. Rccol l i~iiisc logo e aniore;ibunse coidndcisanicnic nun lugar seco.<br />
0s peixes Crosos. lipo congrci ou raia. fitcíiinscllc unha seric dc Irifiiidtir;~~. introduçindo<br />
ciinas entrc elas, para Iicilita-Ia aircaciciii, e 6s polhos tan sti se Iles<br />
rctiraban :rs vi~ccrai. allos e I70ca. Al~Uns peixcs. ciitrc eles o liadeixo. prccisah:in<br />
un dí:~ prcvjo dc salnioira nntrc dc se pôr R cur:ir 6 aire Os ~cçadoiros,<br />
que moitas veccs ernn ns proplns pedras do pcirao. iioulros cnscil; reduchrise a<br />
iinh:i cord:~ estira<strong>da</strong> cnire doux pnos: pcro Iiahia ourrcis de enormes propnrcióits:<br />
as cs~:icrid:ls. Consistiiil cçras nunh:is estrucriiras í'cit;is :i base de tronctis de<br />
tírhores espetados no chan e xungiiidos por autros. acn<strong>da</strong>ildn así varicis :in<strong>da</strong>rei e<br />
nioito!: metros. de :ilirrro. O <strong>da</strong> altiir:~ tina ii SU;I ru,hn dc ser en conseguir un<br />
maior C>P:IC~O dc SCC;I~O C C~I evitar que as rirriscas. que sempi-c vcian tiaixti,<br />
çlicgaran 5s 7on:is alias. onde sc pcnduraba~i sciilprc oç peixes miis fi-cscais,<br />
haixindriw progscsivnnicnte. segurtdo íaii ciidurecerido e deixando por<br />
consesiiintc Jc ser ripeiccihles para os insecicis.<br />
Es13 c~nscrvacj6~1 I'ixose desde sempre e riíil<strong>da</strong> Iioxe se segue a faccr,<br />
mnsider5ndose moi çnn pola ausencia dc rol e dern;iis conscr\.antes. Se noti Iirii<br />
Iiuriiidride aiiitiiental. teii unha loiiga duracih e pnr:i consumi-lo pcixc 6 prcciso<br />
tcto de rcrnrillo. par:i qiic recupere a auga. desdc o dín antes de scr cocifiado.<br />
Outra niodnlidndc crnpre_rrid:i era ri aiumado, sobre todo de surelos e,<br />
ain<strong>da</strong> m:ii~, de sardiiias. Prir:i poder conservar desie xeito :i srtrdifia tifia que scr<br />
csra pescad:i iios ires iil~iiiios nicseç do ario. xn quc nesa :iltur:i perdeu nioilti<br />
graxa. pero ain<strong>da</strong> estft gi%isa. U método é o seguinte: nprCtanse sardífia 3 sai-diíín<br />
pcilas borrigris. para que arrien ain<strong>da</strong> m5i.i grnszi (rion scmpre se fai) e dititailse<br />
nutrlir~ salmoirn duran~c scis horas. se sori pcqiienas (xo~ibas) c doce. sc qon<br />
grandes. Retíransc do si11 c, se a produccidn lcn irnporirinçia econiiniica,<br />
~rCnsansc Iixcirameiite durante unhn ou duas Ilosns; ç:indo oh rnririfíeirns HS<br />
prepnrnn p;im o seu propio cotisurtio. non se preiisan, o mcsrno que sucedia i10<br />
S. XVI. A continiinçihn cnvarílIu~ise polas garlas e cr51yanhe no lugrir adecuudo<br />
ondc v:in reciliir hen o fume. I'ume Zeitci a basc dc lefia vcrttr de carbullo ou<br />
piieiro e mciito lourcirri. para conseguir qrrc a sardiiía adquira unhn cor doura<strong>da</strong><br />
e un :ironi;i apetitoso. Diii-;iba o proceso oi~o ou dcx dkis e conservríbanse<br />
posteriormente cn cama<strong>da</strong>s separa<strong>da</strong>s por finas cripiiias de priIlrr.<br />
0utr:t v:irie<strong>da</strong>dc era o escahcçhadu. iralamento que ranio era (C 6)<br />
:ipIicncfo ri cerro? tipos dc pcixe (xurelo. sardifia. xsirdu, boniici ...I conici. <strong>da</strong>quela<br />
sohrc todo - tioxe riori -. rnririscos hivnIvas lustras. mcxillóns. viciras ...).<br />
Frisfnse hcn ri peixc orr moIusco t logo dc reiirado <strong>da</strong>s cui1cIr;is): faciasc<br />
logo uri nioIIo de virio. vinagre. allo. loureiro c oiirego C pnziinse ri qucnirir<br />
riunlia ola. deixiindo quc ferver:^ iin annco: l-ioráhuse denlrci o pcixc ~ iu msrisco.<br />
previnrncnie frixido. xuiitu cri :iceite crnpregado. Rciirhbase do lume e dcixdbase<br />
crihi:ir c rcpousirr. A contiiiuaciiin envasiíhuse o pi-oducto en b:irriliiíos de<br />
rnndcirn. se esiahsi destinado á exportacidn. Se era para consumir na casa,
supritilince :i fcrvui:i do prche (e Iicixc eng5dcseIlc pimcnidn docc). A partir <strong>da</strong><br />
S. XIX r, ciivrisado f':icí;ise c11 ciicliarrtis de folln dc laia riu dc vidro. botantir> por<br />
riba. xrires do peclic. iirr potico de :iccitc par:i evita-10 cantacio dn pri~ducto ÇO<br />
;iii-c. A3 cxportaciríns de csc;ihcchc :i Ciis~cla<br />
~iveron unliri grande irnp~~incin.<br />
srihrc iodo ris dc ostrri. quc se fncíaii en Noia. Carril. Marin. Pontesampaio.<br />
hbnnqiieirti. Riariso ...<br />
Sc~undn n dcscripciiiti que do Reino dc G;iIicia l'ixci rio S. XVI o<br />
Licer1ci;itlri bloli~iii de M:ilng:i. cn rnoi nrxtricrosns portos diis cliFcrcntes rins<br />
cUllebc unlia srati crtniiil:idc dc ostras que >;c cxpurt:in a inoitos lugiircs<br />
(C/i' CutixrnE. 1174)r. c. se prcièri nioh u ii tl:i vcrsioii libre dri mcvno autor,<br />
podcmris cnyadir que a riíi clrl Pasiixc c hbanqiitiin
cfinttiras dc aceite». d cngndir que iarnén se pesca en S. CibrAn e eil BurcIa<br />
descrihc como sc fin :is capturas" (Cfr. CORNIDE, 1774: 1 12- 1351. Só esta<br />
descripcilíri de Motina. scn necesi<strong>da</strong>de dc recurrir hs outras abondosns fontes, xa<br />
dcix;i ver o auxc
clirimados fonicniadores, a vir 5s nosas costas. pero, seguindo a Ai,aNso<br />
AI-VAREZ ( 1976). podemos rcsuniilas en cinco. A uiiher:<br />
- Incremcrito de ruarifieiras nas COSIAS çatrilanas. Un productivo aparelln.<br />
u xAbe_n:i. que pciictra eii Catnluh;~ xa itci 5, XVI. non i'cii nIlco a este<br />
lkníimenci.<br />
- A hexemoní;~ coincrcial de peixc salp;irlo iio Levante csp:rnol que vina<br />
dt.tent:indo 1ngl;iierra c que pcrdc a c:iitsa d:i giicrrri dc 1738. Estu<br />
deixa (i ciniino Iibre Us cnt~ilfins.<br />
- O establccemeiiio, x;i comentado. d:t M;izrícula do Mar en 174X. Os<br />
çar alúns que cliegnn aqui tr:ien pcrniisos parli el ttdila. permisos dos que<br />
Conxr~r: { I 774: 4 1 -42) desconi'iaha. x ~i que parecia que nunca caducah;iii<br />
e asi evitabzin servir ci Real Arma<strong>da</strong> en G:ilicin e eii Catalufia.<br />
- A riusencia dc capitaI $aIe,oo. otl a fallri dc vic;iÓii dos que ti tifi:iri. para<br />
investir iio prcicesn prí~diictivo pesqueiro.<br />
- A snna quc chega ri Catalufia de que os inai-es galegos iori un rewc<strong>da</strong>iro<br />
dc sardi nas, XLISIO 0 Úiiico que n eles I li-s csiziha n l-dtnr.<br />
Chegan cqici caial61is e ucupan prriins. pu~i~ris e coi-iiboas rias que uhican<br />
os seus :iIiriacéns de salga. Algúns nativos. os chaniados patriatios. copiaii o<br />
niÇtodo e tnrnen itisinlari a11iiacCns. Fero dos 400 que. en I SrIX. sc ciilculiiha que<br />
Iinhía en Gulicin. scibi-c 320 cran de çataISns.<br />
Can(lo veficn lraen consigo ri pa1:iri~i-e e, sobre todo. para o que agora rios<br />
iiiicresa, 3 x5beg;i. tisi como liti novo niétodo dc salgri. X5beg:i e siil~a can<br />
prerisado. xuilto co cspíi-i111 cinprc~idedor, scrin iis claves do heu Cxito.<br />
A sdhcga'q seguratilente un dos :ipnrcllos riliis cofiecidos polos prcifdnos<br />
ofcizoa<strong>da</strong>s 5 Histotin Modcrnu de Galicin. por mor dos plciios. protestas e<br />
sahotaxcs (queirrras. inuiilizficihn con gr;inclcs pedras c ramallns dos lugurcs ondc<br />
sc Inrgah:~. etc.) quc uc;~sioiiou 110 procesn dn prnliingudu I'ase de niitiçata1:inisrno<br />
piila que p35ozi o tios0 mar. Est5 formado por dtías longas perna.; quc sc xuiitail,<br />
fnccndo ;i cntr:id;i riu bocti u un gt-an s:ico ou ccipc. Divíclesc c11 VL?~~:IS partes.<br />
que partilido doi chicotes tiai pci'iias. son: claro, rcinal. cloccna. casarete. sola.<br />
ctipe e coroa. podendo chegar a mcdi-lri in~i2id:ide uris 600 rn. A reling:~ supei-ini-<br />
vai chert de corchril;, riicii rncstos na boca. e o nicsmn succdc cos ctiunibos,<br />
tri1ii611 rnriis sunto5 na parte biiixa <strong>da</strong> boca para quc raííeii polo fondo: dcstc xeitn<br />
v:ii :iqucln scm1ir.e iotalriietite aberta. pois dii aheriur.a 1ntcr:il erictírgtise ;i<br />
sep:irnciÓii que se Ile dei? 3s pernas. Rerntitan cstns en sentlos caliit~s de mrideira,<br />
ciins pGs dc galo cunha gaza liri que sc :irnarran ;~x scnciras. Iietas OU cnhos do<br />
arrnstre. qiic podkin chcg:ir a tcr 1115s dc 1000m. I'cndo en corisidcrricicin esta<br />
lonxiiudc c o crilihrc qtte deberiun de ter pari1 pcirtar por scmcllante aprircllo, en<br />
ocnsiiins cnrgacIo dc nrgazti, era habitual poiíer cii<strong>da</strong> ~rieiio unha hrii:i. rcsultaiidn<br />
:isC rnliis lixeira.; as senei1:is por vir «en stirc,,.<br />
Anqtic 0 scii usti C stihrc todo para os peixes pcláxicos c prcfercniciiirerite<br />
para a snrdiiín. collia todo cantci :itopzih:i no scu aiidtir. incluídos os pcixcs<br />
plantis e oz cnistticcos. O pran copc en fòrrn:~ dc saco. xuntn çnah mallas. moi<br />
ieclieiras c coIncnd:is cn rr~inliri ou Icisririgo. o que oc:isiona que h pnrinr polri<br />
:iparcl!o sc pccIieli iion deixtindo fusi-l:i cria. mti~ivou, nori os problemas que<br />
rclkrinins xntes, xn quc rir]ucles tcíien outra motivaciiin, pcm si que D. F,uís<br />
Muúoz dc Guziixín. Inspector XcnzI dc hlain'cul:~. proliiha a.; xtihe~as o 39 de<br />
xullo de 1787. Voltarrílm a sc empresar e. cn 19 1 I. ain<strong>da</strong> temos irabaIlando na<br />
costa _r:iiegri 23 1 (I
cccndo. dci xando ti scii l ugnr a un ciescendcnte pequcníi. o boliche. empregado<br />
hoxe c11 moi pouctis lugares <strong>da</strong>s iiosas rias1" Na coii:i portugliesa ain<strong>da</strong> traballan<br />
(Cfi-. Lores-1,nilE.s. 1905) c o xcitn dc face10 C o rrndiçionnl. mC~c?;c o ~iparclla<br />
iiun gulcón oii calquei-:^ outrti iiirco ~tandc e eslc. cleixnndo o chicorc clunh:~<br />
sencirn eil tcn'ri. sae pala o mar aIii onde ccinsidcrc o patrhti (56 o cabo tcii inil<br />
mevos). crnpezase a arriar perna por un caI6n. sae totln ela e a continuacidn.<br />
vil-andri. vai l'cir-~~ ti copc, c logo. xu c:ira n terra, a 0~3tr;l pcm:i e remfitase co<br />
chicote <strong>da</strong> scgun<strong>da</strong> se~rcira na praia. O ~rabrillo agora. no quc panicipnn hon-ics,<br />
inuElercs e nenos. c d que sc sunirin Iribrcgox dos arredores con xuntris de bois<br />
(pusteriornicriic tractores). çonsistc cn eohrn-las scncir:is. arrastrrindo o aparella<br />
aia que clicgn :i rcrra.<br />
I!sfe nparclIo de~iiosirtiu ser riiuitri m5is pi-ciduciivo quc as saca<strong>da</strong>s galegas<br />
e niesnio que o cerco rcal. en dcstiso nas Rí;is Raíxas desde firiais do S. XVi.<br />
anqiic logo VIJIIY~~ C sc ni~iitivcra. sribre todo iia cnsiti dii Coruna. 0 s xeitos<br />
galegos nnn se perdcron. seiiun que as mnriííeiras quc os tirlnn trtibalInbaii azcira<br />
con eIes para Ilc vcndc-la pcscs 6s c:ital:iils e cs~cs mesmos tiveron, nas ocnsións<br />
11ri.q qiic :is s5bcgns es tivertiti prnliihi<strong>da</strong>s. que ktccr I:iiichns xciieiras e apare1 10s<br />
destc xEiiero parri nbiis~cçe-los scus :~lrnncéris. çontrritaiido p:itróns e rnarifieiros<br />
que Ilclos levarlin ii mar. Un l'omeriiadcir <strong>da</strong> porto de Muros lina 40 1;inchas<br />
xcitciriis quc. ;i i.;iz6i dc cinco plie~;ts dc rede dc 75 metro.; ca<strong>da</strong> unha. b;in un total<br />
dc 200 pezns. quc çiindiriri 15 000 rn. c que cran irahalladns por 200 niarifieirnç;<br />
pero n i'inai.; do S. XIX Iinhki tari sh na ria dc Muros 13 silrniicéns dc salga quc<br />
dispofikin duns SOO barcos piirri :ibastccclos de çardifiri. Csro signiiic:i 3 000 pe;r,ls<br />
e outros isnios n~arificiros, ós quc hai quc cngridir ris hoiiics c. sobre rodo. rnullcres<br />
quc trnbnllat~an noç propinq rilinncéns (-I.. ROMAN~, 1991 : 87).<br />
Estnmos xa a T:iI;is dos alrn:ic&ns dc s;ilgn ou rtihricas. como. cccais ctin<br />
mhis propieclade. Iles cli;in~:in nouirtis zonas: pci-ri cu prefiro seguir ti manter o<br />
nomc do mcu ptiho, Porto do Son. xri que roi o quc aprendín rlc cativo cando<br />
xopabn iin interior <strong>da</strong>s 17 ou 13 que aín<strong>da</strong> %c ccinsei-vab~iri. x:i entra<strong>da</strong> a ddca<strong>da</strong><br />
dos 60. <strong>da</strong>s 15 citi mriis que iiahí;i nos iiiicioç de sEculri (Cp. CALO. 1978: 86 ss.).<br />
Resulta que os caialcns noii sh traen uii príiductivo aparello. sen0n un novo<br />
rn&odo de prepara-la sardiiís. X3 t*inlos que o quc uquí se Icia er:t o escricha<strong>da</strong>,<br />
IavarIri c snlgadci. rnenlt-es quc cstes foranccis ii~troducen o prerisado para que<br />
o pcixc arric to<strong>da</strong> a griixa. conscguíndosc quc a s~trdiiiii 11sI tratzdil dure cn<br />
110 csiado niáis mescs c quc se recollrt. como subproducto. moito máis ssifn<br />
que rintcr;. ;i hasc uniçarnentc di: cocer. cori ~ scgundo<br />
LORO 1 I8 I3b: 392), viscera, c cabczas. Eslc sain crn de :ipIicsisi(in no :iluiiiesido<br />
c na pinturii de portas e fiestras. para preienala.; <strong>da</strong> humi<strong>da</strong>dc. e por cso ser& un<br />
i iitcrcsante pruducto de cxporii~cidri.<br />
DcscriL7ariios hrevisinitiinciite uri rilniricéi~ e ci ~rahallo qtic ncl se iacin,<br />
rctnititido (51; intercsado~ n I
moita esrdn cuhenris por un ~ellado a unha iiuga quc i+cpousa no muro de pcchc<br />
dos laterais respectivos e. pola zona ceniral. sobre uns pilares dc pedra. Enire<br />
ambtis esta o clara. un p:tiio ahcno, lousa<strong>da</strong>. cunha lixcira caí<strong>da</strong> cara o centro<br />
por onde discusrc unha criririleta que leva 6 extcricis as ~iugas pluvi:iis e de lavado.<br />
13cscribamos coa mcsrnii hrcvi<strong>da</strong>de o irabalIo. L36iase auya do mar nos<br />
píos ara unha altrira duiis 6Ocm. e dCitnse sal ri oIln :ila que unha patscn ilo~c.<br />
ÇIic~:i ri sardiíia dn rilar e s6lgase cunha pii, Iicíiasc logo sios pios e cúbresc<br />
totalmente cen sal. Tipansci coas tiíbozis de niudeira e déixanse asi I? ow 15 dias.<br />
Pasadoç estes. setirnnse as lapas c érichense de aug;i do m:ir os pios para qiie<br />
aboicn as siirdiiias, sácansc cun tmcl e envriríllanse nu cspíchanse. 6 dicir,<br />
niktcnsc poltis garlns nunlíns vzirinits dc lourciro ou aramio e I;lv;inhri cri auga<br />
limpa do mar. cnlocándose :i cantinuaciíin nos cascos de rnadcir:i onde quc<strong>da</strong>rsn<br />
definitivamente cnvrrsii<strong>da</strong>s. Pasaii estes ci morto. phnscl lcs iiiiha tapa e prknsnnse<br />
lenta e espacia<strong>da</strong>nienie. para que. por uns furos <strong>da</strong> parte inferior do casco. rzrrien<br />
n saí11 c a tnorca. S6 resta pechaltis. selalas c cxpoflalos.<br />
A meirnnde parte dcsrcs iraballoc ci-n obr:i dc rntzlleres. ccinverti<strong>da</strong>s<br />
deste xeito en asularia<strong>da</strong>h, o mesiiio que os wus homcs. quc rigora pescnn por<br />
tin sal:iri(~.<br />
Conio era de esperar. 3 chep<strong>da</strong> dcstcs forfineos ocasionoti rnfilliplcs<br />
prahlcmas e caniliçros. Tiidnlas ilustra<strong>da</strong>s. desde Cornidc a Lnrrugri. pasando<br />
por Sarrnicnto e Lucas Labra<strong>da</strong>. o mesmo qtic a Socic<strong>da</strong>dc Ecoriómíca de<br />
Amigris dn País de Saiitiago nrrernetcsrín conli'a os cataIiris, incidindo iins<br />
f'rictore': rn;iis tiey:iiivns rla súa iiiipl;iniaçióii: cxplolacicín do rn~iriiieiro.<br />
introdziccióii de augardcnrcs catriliíns. drenaxe dc diríeiro fiirn dn tcrra ... Pero rio<br />
Iòiidn riori se traralia m5is que dunl~a protesta dos sehoi-es tiadicionalmente<br />
propictarins dos portos e dunh:i parte (alçah:ilas, caiiibos e déciiiios) dn rrabalIo<br />
do intirinciro. e cliçir. <strong>da</strong> igrexii c dos ~eioreç laicos. (3s hornes cI:i crista pcsc:in<br />
i1gor;i ri xrirnal c corisepuiiiltemente negrinse :I pagar c;imh»s, pais xa no11<br />
irrihul1;in iÍ parte corno antes, sa no]? son donos do pcixc. Os catnlriris trinipouco<br />
queren payr nrgiíindo qiie clcs non .ion pescadores, scnón cornercianles c<br />
man~iliiciur:idcirc~ ... c :iiii;iis o iiiar é lihre c pesca queii qlicrc. scti ter quc diir<br />
nrr<strong>da</strong> a uns suposios seiíores.<br />
Estanse esnaquizando ris vcllas cvtnicriiras fcud;~is c os seíiores cricisrnr5n<br />
Os triiirifleiros quc. se por unha brin<strong>da</strong> \'eii que agora fefien irabrillo. o mcsmo c[uc<br />
as s13;1s riiullcres. por outra d:lnse de conta dc íl~ic cisirliri 11 perder LI sua<br />
a~itotiomia. :L çúa 1il.ierdide. de que est;in pasando dc ~~rnpic~nrios ou copariicipes<br />
dos incdios dc producción a asattiriados. 0 5 calalins iritroduçen. de súpcio. non<br />
iinh:i indiisrrializiiçión iio iiiar, conio sc tcri dito. pei-o si o qiie se coriecc,<br />
scguindo a [crniinoloxiii inglesa. conio do~nesrir sy.stcJr~i. parli o tr:ihnllr, do riirir.<br />
c jitc-rni-V .~ysrer~i. para o clrte sc i'ai nos ;ilrn:icEn~ rlc salga. Ews f'~mentlidoi*es<br />
e111pregnrnr:ín un sistern;~ nidianientc cciloiiiiil: npi4epiarnento <strong>da</strong>s nisterias<br />
prim:iç. utiliiacióii dos naturais con pago eii parte eii cspccie íriiifardentc). qtic<br />
iraen do pais dc orixe. e c11 p:lrtc çon baixos sotdoi; cn dillciro. cxportiicifiii dos<br />
producios c drenaxe do rendemcniri ecunóniico. C:iiido ii~ciioi asi i'0i nunltn<br />
príineira frise. n:I rtuc vifian aclttí ca<strong>da</strong> ano irricindu augarclcrites e iiidirinris para<br />
vcndcr. fnci;iri ii rn;inufaciura <strong>da</strong> siirdiíi;~ c mntctiaban cor] ela par3 Critalufia ata 3<br />
seil'a do :i110 seguitrlc. Nuisha segun<strong>da</strong> fase decide13 asentarse dct?nirivamc~itc,<br />
pero csto Iévaos a encornczar un apropinmento. moi :i rniudo por medios<br />
p:iralc_rais. pcrn cvidcniemeiire sempre caciquís e abusivos. de casas c fincas.
A resposta vai ser contundente. Uii1i:is vcces consc~uirasc quc se prohihi<br />
o eriipiryo rias xAbegas, outras deitaranse pedras nos «sacadoiros vellosn, postas<br />
rIc pcsca tradicion~tts aFora risri<strong>da</strong>s polos seus aparcllos. queirnaranse iristalaciúni.<br />
cic. Esta rcaccicín foi eri hnri parte inducidn polos que estalian u ver<br />
como se pcl-dí;in os seus privi lexios. pero por outra I-ian<strong>da</strong> os propiris mari fiei ros<br />
NC sentirin tigraviados e pemudicadns. nos seus bens e na siia digni<strong>da</strong>de. polos<br />
forii~cosi c acruriron eii consecuenci;i. A cliegn<strong>da</strong> dos caialáns significou un<br />
carrihio bnitnl iiii ccisia gnlcya desde tbdolus puntos de visia. desde o económico<br />
O social. iricluíiidri o rd'crente á cosmovisión do ri1:irificiro. quc entra a, nora eii<br />
cont:içto cunhas xentes iaii diferentes eii todo. Pero por outrii ban<strong>da</strong> si~nificou ri<br />
revitalizaciéii do iliiir galcgo c unha nova rase ascensionnl, asi como o<br />
nsentnnicnro dcl'initivo dunlias xenics crin iiienk:il i<strong>da</strong>de emprendedoi-1i quc<br />
dcixarAn a síía pcg:rtln e os scus apelidos ara hnxc. se bzn boa parte dos seus<br />
descenden~cs non soulicron continuar. srt dcntro dcstc si.culo. o cspíritu rraido<br />
dc Crit:iluha.<br />
Na :{no 1 X09. u rrancés Nicalns Appert descuhre :i bon<strong>da</strong>de dos productos<br />
eiivasndos dcspois de someridos a eleva<strong>da</strong>s rcmpcraturas. Constaloii o Ièíto,<br />
pero iion se coficçcu o porqiik ala Pasieur, do que derivará o nome de paxtcurizricióri.<br />
X:i cn 1824 sc irislala eti Nanics :i primcii-a : cn 1x28 thisc outra idknticri en<br />
iluu:irticne~. c cn 1839 xo lialija cn Frairciri 160 fábricas de consen7a en aceitc.<br />
Eii P(i~~iig:tl. coricrct:irnente cii Selúhal. iristAiasc a prinieira o I h de Novembro<br />
dc I 880 ICfi: Movr~~rlo. t 951): 59). En Grilicia fixose riiitcs, pois xa cri I 850 aparece<br />
uiilia cn Noia. prnopic<strong>da</strong>de dc Caarn:ii?o: os seguintes cn emprcgsila serrin as irmfins<br />
Uictor c A~iisiin Cui-bcra en Vign en 18Fici. J~ian Go<strong>da</strong>y na ria <strong>da</strong> Arousa dcz<br />
Linos dcqpois. Massci cn Bueii o 14 dc xufio dc 1883. elc. (MAssO. 1953 e 1967).<br />
Estas filiriçaç no11 sti conservari pcixe. como podcmos ver nunhri rclncióii <strong>da</strong><br />
~Flihrica de Cnilscrvi~s Alinicnriçi:is de Miguel Corrofe» (Vigo) na quc iigurrtn<br />
149 prnductos disliiiicih (pcixes. c;iriie* c Iegutiics) czIn npk~idice dc 13 I'roitas (5<br />
natiirai t P.I% GRi\Er.LS. 1 370: 179 ss.1<br />
Prilris tncsnia'; <strong>da</strong>iris esiase a introduci-lo vapor :iplicn<strong>da</strong> ri nrivegncáfin<br />
pesqueira. ;ipareccn<strong>da</strong> eri I879 o primciro hiirco movido desrc xeito cn EspaAn,<br />
çoiicirerrintente eii S:in Sebasii51i. c extcnd6!idosc a nova iiiodrili<strong>da</strong>de por to<strong>da</strong> a<br />
cohta dou.; 3~0s rnfiis tdc. En 1 888 Iiai ?;a eri Vigo oito barcas niovidoi pola presióii<br />
dri caldcisa c doce :\rios despnis. cn 1900. xa conta ese porto can 67 embar-<br />
caçioriç 3 nioior. Doce ano5 intíis. 19 t 2. e xn hiii cn Gal icio 220 vaporcs,<br />
chcgnndo a con.;truir os ns~clciros de Vígo c Bouzns niiti quinqucnio. ali por 1920.<br />
3 I O v;ipes de 70 a 300 ionclli<strong>da</strong>s, desiricaiido xa entre todos clet os dos 4v-e~.<br />
I-Iijos dc J. Rarrerris>, c RD. t+rançisco Çarriamri». quc nos niesmos cinco anos<br />
criiisrruirori 60 vapores ca<strong>da</strong> url de 25 a 300 ioncla<strong>da</strong>s. Esramni sa no prcsclite<br />
século c ctin cl chcgarán a Galicia rinvoc ~ P ~ K C I I O S : trníiiiis. tarrafiis. bous c<br />
parelfns. Estac dUns últimas tirlcs non serfan opcrniivns scil ;i iracción pola l'orzri<br />
do v:lp(lr.<br />
Os n«vos I-irircos, xuiizti coas novas rcdes de cerco c arrasti-e e o zrutamento<br />
do peixe rias tahricas de çori?;erva ian introducir na pesca galesa. agora si, :i<br />
ii~du.;trt:ilizacifin. A pariir dc agora. sn no pi-ilriciro iercio dn S. XX, os<br />
nnnndores dos PO~OS gnlcgos rniin<strong>da</strong>rriil os seus brii-cos 6s caladoirtis l'orineos:<br />
Portu_n;il. Cnnai-i:is. trlnn<strong>da</strong>. Escocin e mesmo Terranova. O paso seguintc vai<br />
se-10 r~l'ríçi>i. :i Cpoc:i dos grandes corixeladorc?;. n:i quc riínd;i nos aioparnos e<br />
quc tani:is crises esta a padecer pcir mor dn apr
dit'crentcs países ribeirfins. Non irnos, entrar nesto. pois, scndo ficis 6 títtrlo desln<br />
comunicación. pairirnos do Antigo Rdxirnc e chc2arnos ata ;I industrinIizaci6n.<br />
sendo estc xri LI ri ienia coinplexti iiierecente de tratamento individuaIizrido.<br />
Aplicamos o mesmo á ~icuicttlittra c sohrc [odo ás bateas de iiicxilliins que.<br />
tnnidn proccdcrites de Cataluna. irrurnpen nas ríns c11 1946 c hoxe produccn<br />
200 OOOTrn.Jrino (cfi: G~~ERR~~Ro. 1997: 60).<br />
Como rcinate. diremos que. qegundo noticias rccolli<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s anfiliscs<br />
pcriiidisiicas rcnliza<strong>da</strong>c coii ocasión <strong>da</strong> \Vrisld Fiching Exliibitinn dc Vigci de<br />
Seicmbro do prcsenic ano 199717, a acruaE flota grileg;i iridusrrial conta con<br />
9 l)dO harccrs. cun total dc 270 577 tonela<strong>da</strong>s. Espana ten 19 103 barcos c<br />
Til ?I 521 tonela<strong>da</strong>s. scndo a priineira dcnrrri <strong>da</strong> Uiiiói~ Europca. pero ta11 56<br />
Galicia xa o seria. en canto n ronetaxc. pois o sccuinrc liaia cii irnportancia 6<br />
Italia e ten 259 '381 tonela<strong>da</strong>s. Portugal ocupa ncsia relaciiin o 6." lugar cor1<br />
13 1 173 1nneIa<strong>da</strong>s. se ben supera a Giilicia en numcru dc I.iarctis: 12 3 17.<br />
ALQNSO .
CORK I DE. Jad r 1 774) - Mrtiiririti .tnlirca !(i ~ic~c-ri di, .roi-1lrrii7 cri Itli crisrtih rir GltIEciir - MntfiFd<br />
FtliçiT Gri:{~i~ (!c, E~rio,yriifi~: M(~riritilc~ - Vn!. 3<br />
- P6vn:i de V:itziiii. pp, hS-9ti.<br />
I'AZ GRALLt-S. Mariaiir1 clc Ia ( I X70) - ILr/alorctririri ciriirUir+o dr: Itrs c,r>.ircr.\ rlel Bc/icirrrtiiieiiin<br />
h ti[rí~i~i~{~ dr,I Ft,~-rot - M ndrid.<br />
PI?RE% COKSTA NTI. I3:rli!o ( 1 025 1 - hlrir(is i-i~jcr.r- ~ír/ic.irrrins - T. 1. - Vi go,<br />
I
IZOMAN GRRC~~\. .krriit.o ( 198')) - ,cugnr,, (C,\I~ORFI.. I99Xj. Cnii icspcçiri ;i f'ririu2;il.<br />
tcnini riirintc un rcxto dos i>itdiad;VI :i XTX<br />
- dcc:idciicia e por ti ri c~t:icii3i~niiieriiri d:i inrlti3tri;i dii pchcu - tricdi:i rtu iriipii.~~~ 5O p. 5 stihrt: ri<br />
~~i'uductii hiuici ... i S.i,\iii!.: 12.. I R5X-Ss: p. 5 I I ). Scin icri i~itci'csc :igrii.;i cuntiiiuar coas ciuii'as<br />
ci:ip:is. ;i~:ic tiiCtr 11013r ~ LIC i1 d~cnilcnci:i L!;IS pc~qu~ir:i!: ~IIIIU~UCS:IS<br />
c suncici;inicnic iiíiixu ri [,ciii;idn rlc Felípc 11.<br />
CIII~C~ aniris ç:i.r rIc Ç:ilicia.<br />
5, As pi'ir~cip;~i:, t'oiiics p:i~i o cstiitlio dri mar plcqo. :irnair doi.. sclnl3i.c itustr.;iti\,us ~ii~riincnlns<br />
iio1;lriais iiii': ctiic 1i:ui-:in vcnil:is. I'lctex. contrititis. ctc. ron tis rii~i/fc~acrirai,v qiic os rlifereirlc>; pnilni<br />
cun xr~ri~ificçiikii Iririin diciniirlo. c:isqi rle Pnntcrediii ~Çfk Sn~ii*~uito. 100.i e Fri.r;r~iiin. I9Jh).<br />
. . 1 ~ii cii I Slh. Siii:i cti 1573. erc.. os /ill,iroi. h3 qiie ris ni:irificir.os sçii11ir.c liirtin t:in rt:iiEns (C'fr. CAI.^,<br />
I Oi)Sli). :i< ii/rirblilrlr. Iini' pc-rini ti iirnx ccificcc+lo iiinntiiiirc ccciiirjriiicii xi.i.;i~líi pnl:i ~icsc:~ c ris difci's.rici:is<br />
iic ii.ilirl1:icirin ciiiic tlifcrciiics porror; I cri. C;IIU?~~LI;Z MII~CIZ. I 'MO: p, 260). 3s dil'~rcntcs<br />
tlispci\icir;liz iiiiinicipafs aolirc :IS distintas c>liccic?; (lc pcixcs. cic.<br />
(1, C)s pci\iides inrri-c~lidnb ~>nrlrii :iinplilir inf'nrninción bohre csrci :ip;ii.clli.i iio ncir;[> ir:ili:alln, nin<strong>da</strong><br />
inftlirii, csiructui~nriri n xeizti dc diçcionnriu J:i3 ;inc\ dc pcsc:i iii:ii~liiiii:is e rluvi:ii~. ijitc nparecei-5<br />
iini itliiins de .Antrtipnlnxi:l do Pi.íi.i.c.t.r~i C;rrtl~.irr rlc tlí-rculc..< dc Eiliciíiiis {Cni.n. I'lclX a 1.<br />
7. A vci-biein qiic cir:iinos :icluí Iiii n quc Corriidc inclrilu criiiiii :i~iEii~Iicc ri:! &i cciiicciiin obra<br />
~Mcrtinri:~ sohrc 1;i pcscu dc la sarrlinii ...., c qui: n\ju rcedi\iiiiios 1':icsimilarinctite. cnn csiudio<br />
crlricn. co siIIci do Siiiiposiu rlc I'csc~ que cirg;iiiiziiiiin~ eii P(inicvcdi.a iiri \*ciin dc 1993.
8. i\ Mairiciil:~ c10 Mar. que cti principin p;irt.cí;z un privilexio p:ira 0'. iii:iriicirtis. resiiltuii un<br />
dcsnstir p:ii-:i :I ccnnci~iií;~<br />
costeira. pnih nioirn5 porlus. dtirantç riiiiiiri> uno>. prdciicrirncntr s&<br />
cr>iil;iti:in p:ird [icsc;ir ctln r;\priccs c i.ellos. I loulio cuiiiinuas ~icricii'ins pairi qiic. coiiia suplc~~ci:~,<br />
cr tfcixiifii hcn:ir. :iiiqiic Iùr.1 cciiiiii :ixud~ntcs. íiç l:ihn.ll,os do litoi:il. cliamadn.; .dierwstrcsM. piri cst:is<br />
pcricións irnlicr~ir-c111 .çcmpi.c cuii ncptiti~n de M:idrld. Sohw cdri Ii:ii rnoiiox <strong>da</strong>ros puhlicntlos. pero<br />
dc (;alicia. nriquc nnién iiit~xiducc<br />
Jcsiacamnx ti ni:igiiílíco tra1i:illii dc M!?irinE t 1'17 11 sobe n iirii~c<br />
cncnipIu\ J:I> lii;~:. R;iix:rs: ptir csrc tnli:iblu vabcmos que rlos O. ICiO nt:iiricul;idns nos prrrnins dc<br />
ind:i Gnlici:~. iii:iis de 1 h00 csinhnn servindo nn Re:rl Ari1i:id:i (r>/). cit. pix. 4 1 ). A çuntinunciriri<br />
:idxunt:i unha i-ntirrid:r cit:i de Siirmiciiro: nCnn -trinta Icun- :iposiillr5 Sarniiçnro - se Ilevb cl<br />
rlinhlri ccrcns y pcxqucri:is>r.<br />
9. 17:ir;t iin iixiioi. dci:illc sntiir: FHIC apal-t11ci \.i-hnbc r i nosti tai1i:il'trr cii:idri tti ririi:i h.<br />
ICI, h p:isri rl:i xihega r i Iiriliclic icnins clcdic:ido uti i~:ih:iIlti circiiiisci-itci a un dns pciuccis pot'toh<br />
(I'),Yci).<br />
1 2. ('li: ;i cntciia:~ rcpnrinxr rc;iljzaJa nn prriórlicri Ltr Irri:: rli, GlrEir,iri
C:ice;i do xcito larga
A CTI VI DA BE PEJJ{?L'E1RA i3E GALICIA
UM SÉCULO DE MOAGEM EM PORTUGAL,<br />
DE 1821 A 1920<br />
DAS FABRICAS AS COMPANHIAS<br />
E AOS GRUPOS DA PORTUGAL E COLONIAS<br />
E DA SOCIEDADE TPJDUSTRXAL ALIANÇA<br />
A nossa ci\~ilizziçUo, oti tnelhar. o cnrnplcxri çivilizaçionaI que C e nosso e<br />
quc alberga as cornponenies mcditcir5nica. niirdica e allsntica foi. cin termos de<br />
alimento i'iiii<strong>da</strong>niental. uina civilizaçiio do pari de lrigci e de centeio. Durante<br />
sCçulos. este constitilíu n3o s6 0 ~ilimento bfisico de to<strong>da</strong>s 3s cani:i<strong>da</strong>s <strong>da</strong> populaç30,<br />
como foi n princip:il produto agrícola cultivado e. utiS chc~rir ao cons~midor,<br />
prir to<strong>da</strong> e parte ocupou inúmcrris gentes no comkrcio interno r: csterno, ira<br />
t'citurn de I'ririnhris. nos fornos e nas p:i<strong>da</strong>rins. Devido a cstas riiúltiplas implicaçrics<br />
o pào i'oi. ao fongo dos séculos. um hcm que suscitou. no seio <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong>dcs e<br />
dos Estados. quesrdcs sociais. religiosas. morais, políticas e adininistrativas.<br />
contribuindo pxa o desenvolvimenrn dc sahcres que es250 na origem de ciéncias<br />
como a :igronornia e :i economia c os escudo5 antropolbgicos, unhe u sociologia,<br />
o dircito, n etnografia e n história (cama aconiccc no nosso caso) o toliiam como<br />
objecto d:is suas aniiliscs.<br />
Ao longo dos s15ctilos, desde ri rorm:ic;ici do rciiio atd tempos recentes, n<br />
psodiiç,?~. circulaç5o c ven<strong>da</strong> de ccreais conliecerarn, em Portugal e na genera-<br />
li<strong>da</strong>de dos paiscs curcipeus, dois grandes periodos. separados pclo sec. XVIII.<br />
O primeiro foi o mais longo c. nele. as dificul<strong>da</strong>des liti produç3o agrícol:i. si<br />
insuficiEncia <strong>da</strong>s vias c rneios de comunicação. a fraqueza clo comkrcio interno e<br />
externo. o reduzido poder de compra dnh populnçcics obrigaram a que os<br />
poderes ciradín«s (as Csrnarrisj intervicsseiii no abastecimento do piio e que ;t<br />
actividudc iiiercantil. por razães sociais. rncnzais c polí~iças Cosse l~rtementc<br />
condicionii<strong>da</strong>: vigiavam-sc os prcços e as existências. proibía-se a circulat;50,<br />
substituiam-se os merç:tdores por agentes do poder rnuriicipal. elc.<br />
To<strong>da</strong>via. b merficla quc sc avançou para nicados do skc. XVIII. a maior<br />
cfiç5ciil dri ctirnErcici cxlerno e as nielliorins na produtivi<strong>da</strong>de c na produçao<br />
cerciilíiCrn levaram :i necessi<strong>da</strong>de de suprirnir ri antcririr política - c a din5mica<br />
mercantil ncabou por scr Icgiiima<strong>da</strong> (através <strong>da</strong> reflcxio dos primeiros econo-<br />
mistas) c pcir ser legaliza<strong>da</strong> (ati.avds <strong>da</strong>s medidiis dos potfiicos iluniinistas). Foi<br />
ent5o forj:idri rrm ovo enqundrzimentn legal que colocau o abastecimento em<br />
lcrriins de pcililica dc Estado e de aceitaçso do principio <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de econh-<br />
tnica. ou se<strong>da</strong>. a quesriti do abasiccimcnro do pão ctirrieçou. a partir <strong>da</strong>í. n<br />
dissolver-se rio seia d:i conccpiualizaqáo. iiiais elabora<strong>da</strong> e coerente. <strong>da</strong> nove1<br />
ciEnçi:i. 3 Economia Política<br />
No cntantci. nas primeiros anos <strong>da</strong> con~emporanei<strong>da</strong>de. no fim <strong>da</strong>s<br />
Guerraç Napolerinicar;, o tnaior mercado ponupuês, o de Lisboa (i semelhança<br />
dos outros iiicrcados europeus). encontrou-se super-ahasieci<strong>da</strong> de çcrcais c os
PI-CÇOI; caíram ;~~entii;l<strong>da</strong>~netit~. AS politicas liberais, iwpir:~<strong>da</strong>s pelos ecciiinrnistas.<br />
viram-sc eni5o çondiciniia<strong>da</strong>s pela Ccirsa dos interesses c <strong>da</strong>s prcssões polRicris<br />
dos prciprictfirios 1'~tndi:ir~icis qiie eiri~iani mcdicliis protcccionistris <strong>da</strong> cererzliculturlt<br />
an:icionx!ir. Dai, qrte e~ii 1 SI5 c. pouco dcpois. n partir de 1818. tivessc<br />
aurnentridri n çriticç5o sohrc cis governanlec. parn que sc prrilegrcsse 3 pi+nduçrio de<br />
ccrcail; <strong>da</strong> coticorrência estrarigeira c. como lio~ivcssc Iiesitaçfics em romper çoin<br />
;i opqrio IihcraI de finais do sCc. XVIII, unia imporirititc hcç5o dc horncns ligados<br />
5 agi-icul Lurli. desconrct~re, mostrou-sc Favoc~vcl ao movimento que<br />
condu~iu :I RevoIuçilo dc 1520. Fc-lu. nZn para exigir transl'orrnaçcics profun<strong>da</strong>s<br />
iia nossa esirutur;i a~~irin, que ;i lornasseilz inrivadrira c conipctirivn. inas par,] cibier<br />
Icis alFandczárins quc Ihc garantisserii. nri rnerc;ido interno, preços fa\lor5vcis.<br />
Para dcs:izrado dos consumidortç e <strong>da</strong>queles que ~csc~:~\~~RI ter um cliina<br />
dc liher<strong>da</strong>de pwa ;i< suris iniciativau empresariais, cssiis leis redutoi~:is <strong>da</strong> importa-<br />
ç30 de ccwsiq (Lei dc I8/Alir./l XT 1 ). ou mcsrnci pi'oiliitivau (Lci dc 1 .MSct./ l X37),<br />
liirrim adopta<strong>da</strong>s c sustcntadns riti. rneados do scculo. qtinndo foram stiprinii<strong>da</strong>s<br />
(Lei de 71Ags.11854). Foi neste quadrti. dc griinde i1isi:ibili<strong>da</strong>de política e de<br />
grrindes rnutaçlícs na produçSo c mcrcndo ttiurir-liais. que se foi pa%si~nindo de uma<br />
estrutui-u iriidicional de produqão dc larinhas {que rccorriti ao moiillio muscular<br />
{a ;italOna. Iiidrfiiilico c de vcntcl) para ns iiioapcns. NUo l'ugiiiicis ao rr!ovimento<br />
geral e a primeira rAl>ric;~, a vapor, dc rno:igeii.i. a dc Jnio i3nptista Angelo <strong>da</strong><br />
Çoszzi e Çoriip.", iiisgiu. ein I H7 I - eni Lishoa. na Ruii do Rom Sucesso, na<br />
Erc_cucsi:i d;i fiu<strong>da</strong>. associa<strong>da</strong> à hnrfiqiia de i'ci-ro c 2 vidraria. Não leve iierii<br />
iinscirncnici. nem vi<strong>da</strong> fiici!. Em 1824 -15 tinha mu<strong>da</strong>do dc dono. sendo cntão<br />
propncdride de uiii rical h:~~o. ri Crirnenditdor Francisco Antónici Ferrcin. 0s anos<br />
eniiio vivido!: cmm mais Ljvoriiveis aos iiiteresses dn vnslo sector social que cxplorav:i<br />
a frande extcns.iri dc teri<strong>da</strong>s q~ic. em Portugal. contlnuavii n scr ocupadc) por<br />
searas. do que nos Iioiiicns de iie~cícios. quer frissciii comercianres, qucr fossem<br />
iriduçfriai~. Estcs tinham dt: çrinquístrir o poder político e fizcram-no depois dc<br />
uiti arrns~~icfo e doroi-nso pi-accsso que .;h se achoii dcvidrirnentc rcsíiIuido, a scu<br />
fnvor. com a qrKcyeneraçriri». cm I S S I .<br />
Duriinte cxsc tcmpo o Estado confiscou c vcndcu os liicn.; <strong>da</strong>s ordens<br />
rcli_oiosas c. a partir dc 1851. os horncns de iieghcios, os pnlíticos e OS idcolirgos<br />
<strong>da</strong> nova situaçiiri initalaraiii-sc no poder c. inqpirados no iiidtistrialisino e livre<br />
catiiliisriici ingl6s (quc cin 1X46 tiavia rriiinfndo). dcrtim iriício a um vasta<br />
programa de rnodcrnizaçari dil priís. do quiil conl;iou n liber<strong>da</strong>dc de coinércici e<br />
de f'rirrn:iqfi« de fil-iiicis iiidividuais ou comprinliias pnr;i as diversas act I vi<strong>da</strong>des.<br />
i-1;ivin-se entrado i1:i scgurid~i fàsc do proccsso mtiageirci portiigiilr. quc. num<br />
ci'esccndu dc iniciativas. sc t'ei inteii~iiiçrindo nas déca<strong>da</strong>s <strong>da</strong> scguri<strong>da</strong> rnctadc do<br />
séc. XIX. Ern Lisbon c 1'0rlri surpira~i~. \.:irias fshricas de rnoagerri a vapor,<br />
cinpres:is individuais qiie se toriiar:im conhecidur oir pelo ironic do scu tlrnd~idoi.<br />
ou pcIri do local onde IOr;im consttuid:is. A primeira fabrica trria sido ri Fcihr-ica<br />
cio Benrri. fun<strong>da</strong><strong>da</strong> por Jo,?o dc Brito n:i Freguesia dos Olivais. nu Riiri do Bcatci<br />
Antríiiio, no Convcnto do iiicsmci nome. Este «ic(~nocIasta>i arfeniiitou. eni<br />
1843-4. ri ccin\-eIlto c inslalou dentro do cháo sagrado <strong>da</strong> igreja. enlrc vcllios<br />
turiiulos de genii: 2rfi<strong>da</strong>. a niáqiiinu a vapor que ;iccionnva a Irioagein. No<br />
catiilogci <strong>da</strong> Exposiçilo Uiiiversril dc Paris dc 1867. nparccc s inforniaçno de que<br />
LI 1':ihrica fora ciiacl:~ etii IX40. ri que nos pai-ecc discutivcl. AI_ciuris anos<br />
vulvidos. em 1853, Jo4 M;iria Eu_cCnio de Alrnei<strong>da</strong>. Ilindou a Fcíhricn do<br />
.lardriri r10 Trihrrr+n. Enl i 857. vendeu-a ti Jorlo Ashworih Ss Çoinp.". para Sorttiar.<br />
coiii pnrticlpaç:~ d:i Socie<strong>da</strong>dc dc Crédtto Mhvel Portii~uez. a Socie<strong>da</strong>dc
Aiiciiiyiria dc Mnnukenq3o Civil. sitti lia Freguesia di: S;iillo Esiev.50 de All';itria.<br />
0uti.a moagem liii n fii/?richít [Dotiiitigos flirrcii; (que devc estar na r~rigeili <strong>da</strong><br />
Uellcis & Coriipe. F5brica <strong>da</strong> 13ampulfia). NA0 detcctiirntis a <strong>da</strong>ta dti sua cri:iç5o.<br />
mas s;ibemoç qire em 1355 Iornecin a C353 RCLII de p5ii c holac1i:i.<br />
Da dEca<strong>da</strong> dc sessenta poiico sabenios. O Estado liber:il clist;iiiciou-sc <strong>da</strong>r;<br />
iniciativas industrialistas c. ctinscqacnteinenic. esl;is riilo deixaram sasio na<br />
papeladri diis sua?; rcparriqrics. Falt:im-noi dridos que lios permitam confirnzrir a<br />
srrspciqão dc que teri:i sido neslii altura que suigir;itn :is uni<strong>da</strong>des fabris<br />
im~ortmtes e dcicminan tcs no futuro <strong>da</strong> iiiciagem ~icirluguesa. cun-io: :i ITcil~)-ir~~<br />
do Cni-n~iiiGo. dc Mnriucl José Gomes, a Fcilii-ica ir L;sfi-c>lri, de Joiío José<br />
Martiris. a Fcfbric~r prti Snrirci lriu, <strong>da</strong> Jo5o <strong>da</strong> Silv;i Fcrrati de Castelo Branco. a<br />
I;ohr7cc1 de .Sririrt> Aiti~rtw ou do Ccili,cír-in. dc Eduardo Cat~ceiçBo SiIv:i &L TriiiEo.<br />
n Fihi-ir-ri do Bo~ir Sirrc~.sso, dc Edwiird Tinrriii~ton IterR ligat,.Gc.; çrirn a primeira<br />
irioapeiri pornusucsa a vapor. n de Joiu Baptisru Áiigclo dri Costa e Corirli." c.<br />
depois dc I S2-L. du Çorncn<strong>da</strong>doi Francisco António J.èrreira?). ;I Fihi-iccr rie<br />
Suc.aibr.irr. dc Domingos Jose de Mornes & Irmao. eic. Conlinuatnos cm biisca<br />
diis ic)riics quc 110s pei-iiiitnm coril'irri~iir csias IlipQtcses. Ceric7:i ?;O a iciiios<br />
quanto h ~ri:ic;~lo. eni 1 86 1 , <strong>da</strong> Corirpmi hio I,i.d~ori~ri.~ cl~ Mrririlfo.~ n \Jrrpoi:<br />
t'cissiuelrncritc esta Companliiri esteve iIn cirigcni <strong>da</strong> Eihrica Lishoncnuc dc<br />
Mriagem. proprie<strong>da</strong>de dri Luiz <strong>da</strong> Costa & Comp.". <strong>da</strong> Cosla cP: Trrn:?cis.<br />
De sesiii<strong>da</strong>. quando se rivriiiçou na dEc;icl;i de scrcnla (niais precissrnenre.<br />
scgundo aIgunial; opiniões. enmc I373 e 13771. passou-se dri t':içc <strong>da</strong>s iinid:idcs<br />
lhaliris h <strong>da</strong>s Cornpanhiiis. AIgumiis delas hrmarnm-sc ii prirrfs <strong>da</strong>s fihricas jri<br />
existente.;. nias nuiras s5o co~~~plctnmenic nnvns. Erii Z874, cm Lisboa. surgiu a<br />
Cr>~iil7criiliia ch FfihrNci do Boi27 Srrccs.so. para exploi'ar a fábrica pcrtcriçcrilc n<br />
Edward T-larrili~trrri. jd riossa çonliecidri. I
Turlo inclicn. pai\. qiic. eiitrc ririi. cstc :igriipanieriio dc L':ibric;lri roi 12 iiiãrl~iinii.; :I vcipor quc iiqticlzis itidú.;rriii.; emlirtpa\.iiiii. i ticriciici;-ir17 is<br />
rctkricliis ~i~o;igc~is: criiiii o riiriinlio ri viipnr do f3ir~illro. o dc I'irim Ucistr, c ii cltc<br />
Itíhricn Jc rccidos c firiqsci. dc JnsF B~ir-lrosí~. II:I Rua Fcrnandcs Tririi:iç. Ncssc<br />
iino. ;ilirti~.cit:~iicln iiiiia con]u~~tui*:i r:i~or:íveI. wrhyiii :I C'~~itip~rr~ltirr C'C'17'.$, qirc no<br />
cntnnto dulxii~ ~C)LICU. puis l'oi dis.;olvidn ci~i<br />
IX60. p:ihsaiidc Tiarri :I pciyse dn ic~i principal crcdor. Fcllx t=crn~iriilc\ I'nrres. N:i cléc:irl:i scgiiin~e f~irrii:ir;iri~-~e<br />
liatrai f'lii>~f~'3~. Eii-i 1875 iiprii-ec~i-aiii i! .irridi-ridr:r I/iJl(ir-c~.~. quc a p:iãtir de 188 1<br />
SLS~FC cor11 3 dc5ipnnt;iio de Aritcíiiici Jn:iqut~ii clc Alldr:~d~ \;ill:~~-c$:<br />
f~~~/r~.\~t~+i(if e .4grir0/~1 I'ot-~r~et I.W (dc Ii:iyCo e 111nagc111 . pai% crn urii lioinem <strong>da</strong> -L:ivriui-n~~. ao i-el'crir-sc 5<br />
dCcíiíl;i dc ';ctciii;i. c.;ci.eveu: d
scnlicii-inis c pouco propeiiscis :i çoniprceirder e viver de :iccircln coin ci que as<br />
grandes rc~(iItiqfic~ do sec. XlX traziam dc novri aos eurrqyciis. fos.;cn~. como<br />
eles qiicriani. cori5iderados pnti-i6ticrii. ~~n;icioti:iis». J5 arrtcs c talvez p:tra inipcdir<br />
cl11e o rincírinnlisino 10ssc :iliinpriado pcIos :ipriitios. cluc conllii:ivarri o i111ei.c'sse<br />
1iaciori;rl ucn lirtiite~ cs~rcilçis d:ii suits reirdni. .To10 de Urilo. cqio nacioii:ilismci<br />
sc cniifundiri coin (15 progi-c';sm d<strong>da</strong> indústria. conci-etameiitc d:i mri;igcrii. colic1t:ir:i<br />
i: ciiil\cguir:i. pclo nl\~:isii dc 5 de M:irqr> tIc 1849, dri Rainlia D. Mari:i 11<br />
(axsiriiirlii pclri Duque cEc S~il<strong>da</strong>nha). quc ri sua FSbrica do 13ealn tivcs?;c a<br />
clesi~nriq5t> de Flihi-irri h'c~rioi~~rl.<br />
T'cr:inir. 0% airiques que lhe er:iiit iitcividos. ciii Fcvcreirci cic 18X6. 3<br />
L% Foi-tiiig:ics. Fiihi-iccr tki E.~.r!ir/n. director Mcinuel R:irreira.<br />
F(íhi-irhit (/o Rrrirc~ de Ioaci dc 13ritn. fihrir-ci clr Sniirri Anrtii.r~ rili Ju Cul~.CErio, de<br />
1;du:ircIo Coiiceiq,i(i Silv:i c(;: ti.mãri. fiíhi-ir.,<br />
É. pois. iiiequívocci que. a pzirtir de meados dri silcuPo dcí.;inti\.c. hc<br />
iivolumoii o capital invcslirio 11~1 inoiigem. 1nici:iliiicnlc cii:iv:i-sc s~ibretuclci c111<br />
prcscri-;i dc ~i~iidtidci 1'al-ir.i~. desigiia<strong>da</strong>s pc1o noine dos seus propric~iisios.<br />
To<strong>da</strong>via ii Kcncimcno <strong>da</strong>s coii-iprinlii:ir. qiic ccdo se conicqriu :I scvc1:ii-. pois<br />
enconir:irno-lo no Porto cri? 1835. çoni ii çii:iç%s dii Çciii~paiiliia Cei-es c. cni<br />
IdEsIiii:i. ciii 1 R57. coiii a 1'01.1113qão d3 Socie<strong>da</strong>de de Mtii1iiten~5o CiviE. s
Cornp.I' c/~. Mnngcrlr rke \'iorin rio Cosr~lo e a Coinp." EIijí~~r.ve r l Moajiein ~ n<br />
Vapor: Eni Xhril dc 1889, apareceu a Con7p." (1~ Moagem r10 Oarrelrri e no m2s<br />
se~u i n tc. 3 CUIII~." CIP Mon~eni Pctis~fica~~Go a Vapor. A Cnnip." de Moug~its<br />
Jfoi*~iiritiicr (Pnno) ibi sidri constituí<strong>da</strong> eni 1 XYO. mas sfi acabou de se instalar en-i<br />
1 892. Ain<strong>da</strong> em noventa, np:ircceu ;L Co~rip." de M~ingeiis e Mas.ws de Bejfi, Em<br />
189 1 . cri1 Fcvcreiro, foi-inou-se a Comp." Pr.ogresso Fuhl-i!. hro mesmo ano, em<br />
Ago.;tn. surgiu a Coirrp." Tcti)irz.rrsc (Ir hfon,qeirs c Mnssos a Ifapnr. Finalmente,<br />
eiii 1 892. sur_ciu a Noia Cnti?p. " cle Moogc~s de S!. " Tricr. que rcsul tou <strong>da</strong> fuslío <strong>da</strong><br />
Çonip." dc Vlriagern dc St." Jriu (cria<strong>da</strong> em 18821, e <strong>da</strong> Crimp." de Moagem do<br />
Barrcirti (crind~i 1 889).<br />
I XXO<br />
I 8'10<br />
1 XBCI<br />
I SOO<br />
15'1 1<br />
I<br />
Coiiip.' Iiidiistiinl Et>orei~ic 160000%000<br />
Ctirnp." Indiislri:il c Aprtcola Priniicii\e 300 000$000<br />
Conip.' Iiidii~li.i:il dc FniC i 30 OC)1)$000<br />
Cnnip.' Edif'ic~dorn e Iiiiiti*trial dc Çuimhi'li<br />
Ciinip.' dc Moaperii de Santa. Iria<br />
Ç'(i~iip.~ iIc Mii:igciii dc Vi:in:i JLI C:isiclo 15000I)SOOO<br />
Criiiip." Elvcnhc de Mo:i_icm ii Vapor<br />
C"rirnp." dc h?ri;igeiii do Uarreirn 300 0n05(100<br />
C(inip." de Mmgcrn dc r)ni~ifiç:~c;áo a Vapnr<br />
Trirril<br />
C'rimp:' dc Mo:igeiit e ktaiix~ de Dej:~<br />
Cuiiip." dc Mnflgeii~ Hrirrnoiii;~<br />
Cnmp." Pi.r>ytcsso IT:tbril<br />
Ci>iiip." Tavii+ciise di: Mo:igcnb<br />
Tor
Em 1 R97 lii i assina<strong>da</strong> a eçcritursi de #A iriher-fu~~urlr - Socicdode Conlrci-ntiva<br />
de PnniJicação c Moagein de Ctzreaisc. Tinha a aedc cm Lisboa C visava:<br />
o làbrico e ven<strong>da</strong> de pão, a moagem, rr criaçzo de um sistema de distribuíçc50 e<br />
alugar ou comprar terrenos para Irivoura de cereais por conla prtipriii. Objectivos<br />
ambiciosos ... comti conviniiii 5 grande generosi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ideia cooperativn. Para<br />
que conste, esta iniciativa deveu-se aos esforços de: Joaquim Sahino de<br />
Oliveira. comerciantc c propriet5rio; João Ferreira. irnprcsscir iip6graiò: JOGO de<br />
Deus Lrihato. industrial e proprietiirio: Jos& Joaquim Ferreira. Proprjetárin;<br />
Joaquim Augusto <strong>da</strong> Silva Monlciro, empregado público: Francisco Firmo de<br />
Oliveira, Industrial; GabrieE Jose IZerreira Neves. torneiro mechico.<br />
Recuando um pouco, em 85 de Jullio de 1889 foi publica<strong>da</strong> ii lei que, no<br />
dizer de I-lcnrique dc Barros, impôs um rumo d
;iiribiiin a c:~:E n10;igc1~1 a qt1013 de trigo csdiico quc podia íniportai.. relido :I<br />
prjtncir:~
C)< <strong>da</strong>dos ritesi;irn qiic. riti uticrtur~ clo ~~ciilri vitite. qwr cni Iórçii praclu~i<br />
v,i. qiicr erri tat7cir~iç5ri efectiv:~ 3 nlíií~gct~i <strong>da</strong> capit:~ i LI l ~rap:isz;:irin ern mu itn<br />
n S U coii~C~~crc<br />
~<br />
CIO I'url(1. O ~'CTI(~~FICIIII jfi sc ciiconlr.ti!ln prcsei1ic crti 1 X97. pois<br />
:i ~]~i:ltilitl;~de Je trigci ratc:i~In 113 tnbeI3 de 5 clc AFiril d:irluele ;inri (a [iririicirai<br />
crlz II:IIY~ I .in,~c~~r~<br />
1 C 130 f'~rio. COIII~~~/~/I~(I MOU~
.IA IM?; ALnERTO nrl couro I:P:RHEIRA<br />
ri acu prinicirci concellio rle ndrniiiisrrtiq30 ibi ciii~siituido pclos accionistas: Joio<br />
t'cdi-o de Sousa. M:inucl Rndrigucs Vaquinhas. Fcrnnndo Formiga1 dc Moraes,<br />
Carros Alheno Soiircs Lardosci.<br />
No iino scguintc anexou rtinis du:is grnndcs uni<strong>da</strong>des flihri S. a Fi-anciscn<br />
Ccirnrrllr? Mellc~ir-o, Si~ccs.s~ re.s, e a Nuih~i Criit11;iat~hiir de Morigenr de SLII?EU Inn.<br />
constitui<strong>da</strong>. crimo JA referimos. eni 1891.<br />
A concenlração rei'rirçnu-se ain<strong>da</strong> mais quarido. nos comecos de J u l Sio<br />
dc B 907. sc liindou ii Novo Cuniprrirhiri h'ncio~rcil c/c Monjirris. Tinlia um vultuoso<br />
c;ipitril social. 3.3óX.5)1)06000. e englobava. pma lá dn Conipanhia NacionaI de<br />
Moapcrn. outras iiiiporl:intes e antigas flrrnas de Lisboa c nrredorcs; a JoUu Ltiiz<br />
rir. Sorisn & Filhna (Fdl.iriçii de Vapor AlIianqa). dc Xabregns. n C~impairlria<br />
Portii.pries[i de M~~rig~iis (ex Bcllos & Fnrrnigaes). na Rua Vintc e Quatro de<br />
Jullio. a .?()SI: i'í~c/r*o LIC/ CW.T~O, no S~i~itl. a CC'SLII.~~ Cnstnr Mrlleiro, íiihricn de<br />
1r1riss:is em LisZiria e tnettidc tlo Moinho No\fo <strong>da</strong> SeixaI. a M. M. Gntncs<br />
MclEeiro, I'Gbrica de inal;sas cln Relem (na Rua <strong>da</strong> Cadeia) c a mctadc restailte d
qu;~ric~ salto no sciitido <strong>da</strong> concentração vcio a <strong>da</strong>r-se entre 19 18 C 3 9 1%<br />
quando sur~irani mais hem ricfinidos. dois grande5 grttpas: rim surgiu <strong>da</strong> h%ii?a<br />
Cr~mp.° h'ncio~rnl dp Mociger~i. iOi o <strong>da</strong> Coiiipaiiliir~ Iiidris~rir~l de Por-trr~nl c<br />
Cr>lOitirr.i. c n outro Soi :t formnq,?o <strong>da</strong> Sncier~~~c!~ I~rtdtlsti-ia1 Aliti~tp. que sc<br />
formam a partir <strong>da</strong> Fdhrirvr cir~ Gur-aitir!jo e <strong>da</strong> cmpresa Crtrthes 6: Rrirros. Com<br />
isto entr:irrios no culmin~ir desse quarto tempo na conc~ntrnç5o <strong>da</strong> indústria<br />
moaseirn portuguesa. que se começara a iisboçar, segundo alguns. com a cnaçúo,<br />
ern 1918, <strong>da</strong> Moa~cm Aliangn c com a rrvisáo. em 7 clc Janeiro dcsse ano. dos<br />
csiaiutos <strong>da</strong> Nnv3 Cornp." Nacional de Morifeili.<br />
A Coiripnrihicr IW~~~.Y~I"~CII rir. Puriugul e Coláiiias, cnm um çapitnl social<br />
<strong>da</strong> nrdcm do< IFi.999.920$00, era n mais podcrosn cxlrutura n~oapeira de to<strong>da</strong>s<br />
as quc I-invinm sido çti3d:i.s cnlre nris. Tinha a sede rio Jardini do Tabaco e<br />
possuiri 3~or:i ah scguinlcs eniprcsas: n Fbbi-icrr de Mo(igeiir tJ De.sca.rqrre de<br />
Ari.0:. eiii SacavCm. a I*-ri1iric.n de Mn.\-.vus e Rolcicliris. nn 1Eua 14 de Sililiri,<br />
Lzshoa. ii fiíhi-icrr r/(> M~r~~iyiit t Bolnclrns. na Rua de S:into Aniarn. a Fúhrica de<br />
Mocrgens. ern Xabrcgas, Lisboa. a Fdhrirn de Moa~et~s, na Estrela. Lisboa. a<br />
Fbbricn (/c MOLIBPIIS cm Scrpa. ;l FciJprica de Mnssas, n;i liu a do Rarnti. Lisboa. a<br />
fihricn rlr! A..lnssos, crn Çnmi ilha. a Fnlri-icn de De?;rnsqite rle A rro:, na Rua 24 de<br />
Julho. Lisboa.<br />
O rictivo c passivo 113 hllli:i~t~c~I. 110 valor de 16 000 000500, passou, em<br />
19 $C Dezembro de 19 19, para a PortuyaI e Colhias, cabetido-llie. em troca,<br />
177 777 acções <strong>da</strong> novo cmpreendimenio. As restantes I 1 000 Iórarn assim<br />
reparti<strong>da</strong>s pclo~ accicinisias: Manuel Viçente Ribeiro, Espírito Sanio Silva & C.",<br />
Vierling & C.". Jose I-lenriqucs Tota & C.". Jose Hcnriques Totn, Dr. José<br />
Erníditi Rihcirti C~rrciii Gucdcs. RaúI Monteiro Guimnrács, Eduardo Rumiro<br />
dos Kcis (cabendo 794 a ca<strong>da</strong> um): Fc'csnandri de Oliveira Belo, Eugknio de<br />
Sous:i. Jose Lino Iiiiiinr. Carlos Raiiiires dos Reis. José Corrcia dc Snusa e Jos6<br />
Abreu Reis Içahciido 793 a ca<strong>da</strong> um).<br />
Ihrantc cst:i podcros:~ c lentacular concentraçào. c com o oblectivo de criar<br />
uma Libriça de riioagem e dc inrissas alirnenrícins em Rcjri, liimou-sc (cm 25 de<br />
Fevereiro de I X I X), iim segiindn grupri moa_geiro. n Mari~ciii íll;nriça. Lirrrita<strong>da</strong>,<br />
que nglusinou a Carnpanliiri dc Moagena Invicta, do Porto, (constituí<strong>da</strong>. como se<br />
disse. eriz 18 de Março dc 1908) e duas <strong>da</strong>s maiores moagens dc I,ishoa que haviam<br />
resistido h intcgraçfíci n;t Nriv;i Companhia Nacional - n Viúva de A. J. Gomes %<br />
Comp.". Cornandita. e n Crtices & Barros. Ldn. Es~e grupo linha sede em I-ishori<br />
e estcve domiciliado prtivisciriamcntc na Rua 1 ." de ilczernhro. i~." 122. 2." an<strong>da</strong>r.<br />
O seu c;ipir:il: social quedou-sc por 3U0.01)0%000. quantia muito abaixo do<br />
valor <strong>da</strong>s t'innas quc a origin:iram. Passador alguns mcscs <strong>da</strong> criação <strong>da</strong> Moagem<br />
Alinnqn. IAn.. ctn 26 dc Sclcmbro dc 19 18, a cornprinhin IOi dissolvi<strong>da</strong> e o seu<br />
pasr;ivo entrepe 5 responsabili<strong>da</strong>de dns sócios <strong>da</strong> Mnsigcm Invicta. <strong>da</strong> Viúva<br />
A. J. Gomes c <strong>da</strong> Cruccs k Riirroç. Ma< na iiiesrna <strong>da</strong>~a c coino resultado <strong>da</strong><br />
Tusãci <strong>da</strong> Cruccs 6: R:irros {<strong>da</strong> Phvoa de Santa Iria) c dii Viúva h. J. Gomes (do<br />
Caramujo). csial-ielcceu-se ri Socie<strong>da</strong>de de Moage~n Allai~~:ci. com um capital<br />
social dc 5 000 000S00.<br />
A Crirccs & IZCII'I-OS apai-ece-no~ pela primeira vcz matriculndn em Fevereiro<br />
de 1916, sendo-lhe atribuid;~ uma quota dc rateio dc trigo cxritico de 2.95%.<br />
Segui<strong>da</strong>riicnic rcni: na rtTahclau de 12 de Outubro dc I9 l (i. 3.21 %: na de 3 I de<br />
JuItio de 19 15. 6.03% e na de 2 1 de Outubro do mesmo ano. 5.93%. É uma<br />
percentasern superior ã de qualquer empresa do Norie do pais. e encontra-se<br />
entre as primeiras <strong>da</strong> Area de Lisboa. Em 29 dc Jancirn dc t 91X. por rno~ivo
d:r.: ÇCSSCSL'S LIC piiries de cotas ;i i'iit~or<br />
i(...<br />
J;i Socicdnilc dc Pa<strong>da</strong>ria.;. Limil;id:i>,.<br />
dissohviiii-ce ;i firrnn Cr~iczs 1Sr í3:irroç c j~riliriii-st. unia oirrra coni 3 rnlsma<br />
cicsi~naq30. Eitn tinliii li111 c..ipii;il :cicia1 de X511 011O.Y;00. que crirrcspondia 3s<br />
quoi:i\ dos shcirih: Jnsé h~liiii iiel Criice> Alv:ii-ez 142.7, 00i1500) c Ilomi~igos<br />
AliTeJri Riirrt-is (425 000S00). .4 fihiiçn. situ:id:i na Povori clc ';:iriiti Iri;i. coni<br />
sii:i mnquitiariii c iiisi;ilar;(ics. frii ;ivriliri<strong>da</strong> em 950 000C;OO. Na _~crCnci:~ <strong>da</strong> ri~llla.<br />
alCrii riu< clols sócios 13 niciiciriiinclor. juriiou-sc uiii iioiiie ~luc sc veio ;I dc$i:icai<br />
nri lidcrn1ic;ri rios mongcii-o.; de segu~itici pl:irio: Çiii.los M;içlindo Ribeiro Sci-i-cir:~.<br />
Quanio ;i ririiia I/iiiihri A. .I. Goiirrs C.", C-UII~(II~CJ~J(I. sabe-sc que 2 uinzi<br />
uili<strong>da</strong>dc I';ibríl anripa. N:i 1c<br />
-ViÚv;r dc M:iriiicl Jos6 Grirnci LQ Filhos>>). Eiii 19 10 stirge coriiri<br />
Vití\.;i A. J. Grinic.; & C.". Corriarirlitri (:i viÚv;l er:i Doiiii M3rE;i Sririi-c\ d;i tioclra<br />
Goiiic.;). ,A i';ibriç~ siiiiriv:i-se iio Itirgri de S. Tiiigri. ;i(> Cara~iiujci. do Lonçcllio<br />
dc Alirind;~. c o.: cscrir6ricis licav:irn no lrirgn do Tcrieii-ci do Trigu ri." I h. Na firca<br />
dc I,i.;liri:i (C n ní\.cI i~;icioiiril}. eiii 1X92 cabia-llic 3 tcrceii-:~ iii;iirir pei-ccnr;igc~n<br />
dc trico cxútlcn inipciri:itlo. Q~131ito 2 hti:i IOrç;i protliiri\~n. riii 19n I. cra de<br />
46 SOO 1100 K~ltrigo aiio. serzcIo ;ilicn:ic ulii~:ip~~~:'d:i pcl~i T3riinin~ris José de<br />
Mnrac.: & Irn15o.<br />
Qu:~ndi) c111 76 dc Sctci~ihro de 19 I 3 roi cri;id:i a Sr~r./r.rilrcl~ ~lr. iWonjir.iii<br />
,I l;~iir/.{r. IAAI.. o v;ilrir d;i innqui ii:iri:i. i n\trilrti;ócs c r>iirros pcriciicer;. coino o h<br />
direitris indusrriiiiq <strong>da</strong> filirica tio Cnr3riiiijo. l'oraiii ;ivaIirirlriç em 9S5 357500.<br />
T~lc~i-pt~r:lva (7111S(i us seguintes firiiiiis: :i Viú~ii dc A. .I. Gairic\ C:onip." Lrlii..<br />
3 Çritccç fi 13:imi, ti5 F:ihric:iç dc Mongcrii 1iivici;i. :i Compniiliin Ptirtu~iiesa ~le<br />
e<br />
csçrii(iriol;. ciii Liil-io;~ ]]:I Ittt;i 1 rlc Dc~cmhro ti." 122. C iici Purio tiri Rrin Sariios<br />
Pousa<strong>da</strong> 11." iX0. IZni Jlinci iil dc I9 l '1. ;i Sriçiecl;ide :itlqi~iri ti :I T-5liric:i dc Ir/lu:igciri<br />
Assucnreq. ti ri ti:^ fríbricris crri Lisboa. ir0 Porrri. I3ej:i. C~~TZIIILEJO<br />
C' B~~TCCIIII~,<br />
CIO RW -rilito. I-J;I.<br />
Nccte aiio. ~iiir.;i ctciios clc ~.:t:cio do ~ri~o<br />
ciiladn.; ciriyucnt;i e oiiri iiiild;iclcç i;ihri\: ucis pcrte~~cia~~l<br />
N:icionsl dc Mongcni. c icte Ii Soçictl:tclc de h1 oa~cr-n<br />
extíticri. cncoiiisav:i~ii-sc i~iaii-i-<br />
3 9ov;i Crirnp:inhi:i<br />
hliriiiqii. L<strong>da</strong>.. c.abeiid(i a<br />
priiiicir:! 3Y.5V dri trigo irriportado e 1 .icgun<strong>da</strong> 23-79>. 0s dois nrufiriç rivais,<br />
cm conjuritri. rccoIhia111 6 I .79 do gr50 es01içri ciiti..id~ 1ep:ilnicntc i10 ]>aí
csl;i poderoxa coiicenir:i-.?{i acabiiii por au~cit:ir itrii çci+rti çliiiln dc liostílirladc.<br />
ctiinci se rlct~c~a elo dcsati:ii'r> coni cliic o cnnsellio de :idrnitiistr;iq3u <strong>da</strong> Portugal<br />
c Coliiiiias abria o relatório dri alio clc 193-2 I : r
AS ZND'~~~STRIAS NO PORTO<br />
NOS FINAIS DO SÉCULO XVIàI<br />
O Porto e a sua História tem sido esscncialmei~re a I-listória do Comércio<br />
dos Vintios. Cresceu c dcsenvoIveu-se sob esse signo mormente - segundo soi<br />
dizer-se - desde os inícios de Século XVIlI. embora a meados do S6culo XVII<br />
- conio por vez primeira o referimos - o seu trato ienlia czitalisado o grandc<br />
corndrcio na cidudc c a sua produçzo nas zunas do Iiiittei-lnircl duricnsc sc tcnlia<br />
transformado já numa quiisc monocultura ocupando dc fcirmu extensiva ss terras<br />
e as gentes em largos iratos do inrerior do Valc. coiri a saí<strong>da</strong> de vinhas pelo Podo<br />
jA preparados e
Creio quc CSIC processo <strong>da</strong>.: r:iizcs indusrriiiis do Portn ~~~~~~~~~~~~~~~~o esii<br />
iiiridii. ~ ic f';icto. ~ioi* coiiliccci~-sc 113 511:i devi<strong>da</strong> cxiciisfio. E. na vcr<strong>da</strong>de. ~iiu crcmoq<br />
qiic esie arraii~1~~ tcnlia p:irtid~~. dcl zc1.o. LTrgc. p01- ~CSI-~ COIIIICCC~ 3 si~iiaqiir><br />
;i11 t~i-ior h~i~~ii11~10 :i5 raizes e n> poshívris ~ 1 ~ ~lt 5 S~IU;I~$~O ~ 4 t 50 li>o~ici ri1 logo<br />
nos iniciíii ttci Século XIX.<br />
1; que. riii vcrdndc iiiiiihéni. n nossa iridfistri:~ oitciccntistn radic;i. na sua<br />
esiii:i~:idor;i tn:iioriii. rias tradiçfics rfc setecerirti.; c sobrc ctin tan~ h6111 O :illrovi ciot13111eni(i igual ii~et~ tc iiiais<br />
l'Aci1 de nruiins <strong>da</strong>s iii:i~cri:is-primas dc rtlic nlcuriilii ric~e~sitri\~iiiii. Vivcriam<br />
;lin<strong>da</strong> ~iinscei-iriin<br />
c sc deseiivtilvcri;ini qunsc to<strong>da</strong>s a moiiiuiitc ciii n espal<strong>da</strong>s do<br />
sector ccinicrci:il. O iirissc~ ~indiistrifil a do Seculo XV I1 1 çriiiici a i ricin lia esiiiagadnrzi<br />
nininriii pcIo SécuIn X1X cerin essc~içiul e pi-inçip:ilrneirte coriierci:inte).<br />
E\iii rcalidiidc. c eszn liliric;5o cin iradiqriei iiic.;tcirnis ariicricircs era ri?(?<br />
cviclentr C 1511 Koi-t~ ;\iildit a IIIC:I~QS do SEcktIn XIX 411~ ncni 11s rc6t-ices mais<br />
gcricrtiws Ilie ~iodiniii cl:ir \lolln: Suhlin'tia-ri elc ri~odih. de viia a conlicccr tórçol;nriieiiic essa rc:rlid;ide irticcliataitlerilc<br />
rrriiericii. n cssc IIOL;~VCI surto dos iiiício'i do SCCLIIII XIX. Periixlo esse ~ U C<br />
yoli este priritci cIc vista c~lii~i~iuã :! pcdir 11111 iiininr cotilicciriicrito e I?uI~~cT:~(;~o r.<br />
0.; finais do Scciilo dc rricido :ilctirii pcidciii scr toriiadci\ c ollindcis cni<br />
hlrica - sciii ni:ii.;. hssiin n ciqe período rilpi ~ndci'iilido - cl~ic \e proloilgii pclos<br />
pririieii-{i.: nntis dc Oiicicento? - iravcr5 qLac npoã olsiirnas baliziis :i firir clc sc<br />
ohrer prcci.;iiri cronoli,yicli clcntro de [irna pe~.sl.iectiva din5r.tiic;i c diiicriinica que<br />
v5 :iIi.ni d3 ~iniple~ cnnirigciii - c qiiniido car:i 1íir possível. H;1. SOI>~-~~UC~CJ. LIWC<br />
pei-scrut:ir movimcti~os. A deliii~itaqlío possível. sciri duvi<strong>da</strong>. 1'771 ordci~~ :i sc<br />
poder saber ctini miiis rigor sc a dita ~
ii:icion:il oii odetíniiio.; cliscr. iarriliCiii p:ir:i o SÉculo XVlt.<br />
Yn iirerdnclc. nnrei d:is cfii;ih grni-rdcs iriiitativ:is dc iridiist rializiiçiío (a do Coridc<br />
rIc Iiriccir.;~ L. ;i dri k4aãquPs dc Poti~lri:il) (i I\;is 11~50 arid;ivn desertificado dcst:~s<br />
:ic~iviclnclr.; como algiitii;is vczch .;c pcilicrri scr. levado 3 perii:ir. Esi\ti:i. iiiiiii<br />
~>i-odiiqS~) iri~crir;~ iiic';teii-ul c ai-teça~i:il, rfivci-5ific;id;i dc r+c~iào para rçgi5o.<br />
E\>rii~ii~lrrierite \olta<strong>da</strong> I>ni.;i ri ~~tcr~aclii Iiicul - iis uc~es rzgiciiial. E iiicliivii;ível<br />
rluc esrris ;tcii\*id:idcs c cstii tituaqIo. qucr pela w;i iiii17rirtriricia quct pelas<br />
irudiciic> çriiid~is iivernrri :r ?;ii;i rcleviinçia. iiiçlusr>. riuniti divcrsit'ícnqiin rcginn:il<br />
crinndn um:i gcryr:if'i:l iridii\triul ~irfiliriri sciii dúvi<strong>da</strong> rilais prrisirtiii dei.; rccussus<br />
c1ixpciriivci\ ( \ilhi-ciudo iiiril6rin priin:il. E'irr-i-30~1 ~r;irliqcics Ioc;iis que dcpois se<br />
perpcliinrnin t.iiidii ;I ciiiisl iiiiii. rtúclcos iii:ii\ del'in~dos r de ccrlo \'tr lrli ricis<br />
lcrripcis pohicriiirti. hlgiiiis dehscs nucIenk ~;inhrtrj;iiii iiiil.iort,^iricia c \.itirit~i 3<br />
cspiilliai. o.; ~ iis prodiitos pclr,\ \*;iria\ iiicrc:idris dti Pais e iiiesinri 3 nlinierircir<br />
;iI~tittl:i cxpi~rt:iqilo. SCIII~I~C. ~lot'tit~l. COI~ rricit-mes dificiil(l;ldc.; Face :i pcidcrosa<br />
c pi-ivilc~ind:~ cn11ct-irrEnri:i extcri7a v c I'L~CC a fi:íliilt>s dc çorisurrio quc cssa<br />
prcseny vind;i c10 L'XICT.~II~ ci'iar:~ c cluc dcisnvri os prcidii~ris n;icinri:iis crn Irariça<br />
.cIcs\~ulll:l~c'lll 'I.<br />
.4ntc.\ clzic ciirii-(11, (9 iivci.;crii I'ciiri. Fcir1~111310 dc A11iieid:i iOi dos priniciros :i<br />
cliaiii~ir :i clc\ id:i ateiiçari suhliiilinrido n iiiiporihiici;i dc sctiiclli;i~iie rc;iliriiidrl 1".<br />
Pnrn nl6iii dc riido isso ~-icrriçiii-;i a cliicc;i;?ti dc ~itl-i~~. C dc sc ~eril'icrir com<br />
\c r;il citri:iqati cr:i a siiiici~~it~ e se ~t3\'ii<br />
ri~or<br />
cnl coridiç(ie.; ribjccti~:is dc i':izc14<br />
Taçc 31, ctc>c~~lteçi ~~ecessid~~d~s de coriquriin ~43 em pcri'ciçiri ctri qLinIilidndr<br />
\'oItacl;t ;10< n~~~~iiclo< i n~ei-mi.; c csrcrnos. N3u rc5t:ii-i dfividn. poreiii. de<br />
~ L I :I C C'C E~ll~ii~iil) clc cziiivEii ios hci l itando :i ,jrí fone coiicr>i-r21ici;i csicni:i :ir.~ii:irIa<br />
de l'avoirç crirncrcinis c. pri~~ili.gin\ (rieiic ciiiti p;irii~uliii.ii~cii~~ Fi1gl;itcrrri) !Iies<br />
çorioii tnrl;i ;i prrçkíhíl icIotlc tlc pcrsi.;~irciii c .;c dcsciivol vererii. Conçan'61iciaç<br />
qtrc strt'ocnridn n 1isoduç9ti ii:içionriI rIer:im :i70 :i iitiin iriiptirt;iq;lo scriiprc<br />
cr+csccritc rltrc cni qiiuniid;irlc c q~iali<strong>da</strong>clc sc Empbs 30s gusios, cnnio 3s ncçcssidndes<br />
ii:iciriiinic. Fugir--110s-i:i n coloc:iç;lci dc prnduto.; 11i:ii<br />
o seli r;~lx-ici) c :I kii:~ ~~CII;I~:I~~~O.<br />
fu~iu-ntis t:iiiit-iCiii<br />
i'i-(~hlcrtiii\ csiei rlttc tIe irriediiirii iio\ ctindu;lcni tiri chtiido ct;i siriiaçan<br />
Antes de I703 tem de conle~i-iplar-sc ii exislCnci;~ de utna produção ttilern:i<br />
espa!ttad:i por todo o País c :i116 a íorç:i de produçiio a q~ic a política de Ericeiru<br />
havia <strong>da</strong>do ni.0 cni alguils scctores iitravtis drt coiiceriiruçiio de rnanuracturas<br />
importantes em :ilguns locais prometendo dias novos c rcnovn<strong>da</strong>s para essa<br />
produçfio nacioi~al interna. Isso cra j5 t30 visívcl pelos flriniq do S&cule XVTI<br />
que seiiiclhante sicuaçnti havia lo~o criado alguns ciigullios aos ingleses -<br />
mesino riuni pcriodo dc iioiiirio abstirnento eni que vcio a encontrar o sector<br />
após o afastamento de Ericeira. O próprio conciso frascado do Tratado de~iuncia<br />
abertamente o seu objectivo Ilin<strong>da</strong>nrental se n50 fnise possíirel recorrer a aulras<br />
refcrencias. Duvi<strong>da</strong>-se seriamente que n iip:irellio prndulivo interno por mais<br />
briIhanle quc rosse pudesse superar sernelhrinte siruaqão dc desi~ual<strong>da</strong>cie cria<strong>da</strong><br />
e fosse capaz de suportar tão poderosa situayiio de Iirnnlagem concedi<strong>da</strong> 3<br />
Tnglaterra que jd na altura era o quc se poderia dcfinir como autiiriticii x A partir <strong>da</strong>í. I:I suprenlncia comercial dc quc j:< gozavani- juntaram os<br />
ingleses n suprcrnacia «iiiduiirial». Fabricariam. distribuiriam. conquistariam os<br />
rncrcadns c os _ooslris. Nein sequer foi urn português que disse. ap6s :i siiuuçao<br />
cria<strong>da</strong> eni 1703. ondcraq;in. utilizando ns <strong>da</strong>dos numCricos c qunntitalivos clc quc sejri possível<br />
dispor rnas também as referências descritiviix e «qualitalivas» dc que por vezes é<br />
também p~ssí\~cI<br />
I;inçar iiiHci.
:\S I~~lll~.5'7ltl~l~ NO I'ORTO NOS I.'l:V:liiS 110 ST:'CZII.O X VIII<br />
6 dci;ic ÚIiinio teor 3 que hojc aqui rrazernos e quc nti.; dií azo ri utn<br />
corncntririo e apreciacão 2s iltdúsrrins e mnnuf:ictur:ts do Porro nos fín:iis do<br />
SCcuIo XVII!.<br />
Adiuiiiamos desdc jr5, ptii-Giii. que alguns dos rn:ipas ci~lirístiços de quc é<br />
possível dispor. a partir de entso. enlcrmrirn dc Incutias e oiiiis~fics. Crciri que<br />
s5o táo s6 tinia amostra - e como 131 dcvcni ser tomndos. Loiitemplani al, numas<br />
tcrras mas dcixam frcqucnicmcn~c outras no esquecimcilio. Raramente pndcrzo<br />
scr tom;idos conici rclatorius exnctoq e clcfinitivos. h invesri_n:ic:ío i7 pa~til- de<br />
fonieç locais 6, pois, uni ctiinplcrncn~o riecessdrio.<br />
Açcrsici d:ls Kc\lcs dcixn-nos a porta ziherta Iiiira esse cnnipo POEIC~<br />
corihcçidii iio indicar n5o s6 css:i tcalidndc (que sem dúvidii hcnl cnnliccin).<br />
como para n6s hqic a apontar- uma direcç!o de pcsquis;~: Nilo SI: deve julzar por<br />
;iqui (pela rca3i<strong>da</strong>dc lisboeta) to<strong>da</strong> n nac50. E nccess&iiriu visita. as cid:itie.; dc scsundn<br />
ordcm e con tiecer as proviticias principalmente os disirilos dos kanifícios 17.<br />
0% inqueritos e tnapas centrais neccssitarri. pois. desse compfeincnto que<br />
hh pode a1canq:tr-se pclo i+ccursn a ouzrns fontes. E :ilgiini;~h rxisiem que urge<br />
conhecer. Diz a Junta do Coinkrcio. em 1822. ricerca dcsses Mapas esti~tístiços:<br />
.c
dii Corte. t Açrcscetikk-sc unia iiianui~~içrur~i dc 1ah:~co. cftfntro lahricas dc louçri<br />
5rciss:i c tina). tiporii:indo-se Ii:irii ní rimedoi-c$ (cfaL~ricas,> de vidro. pripcl. curtunics<br />
e cII;I~IC~I\ ctc. I'>.<br />
O icxio que aqui Lrnzemo.; n;io ic eiicoiilrii. irifcliziiirlrilc. dniadci rie111<br />
si.;\inrido. lj. Se se iri1l;ir<br />
clc.çtiv:iniciitc dcsie mnpri clc C poçtei-ini- 3 17X4 - d;irlo qire Fraricisco clc<br />
Ailiia<strong>da</strong> e llc~idcinçn c? criipossrido nri ciirgci dc Crii-regcdor - prrcizarrierite ilessc<br />
:itio - c m:iis pr'i~v:ivcliiicriic cuincirlenrr çoiii u I.it.rrir ... Uiii ciiiti-ci<br />
icstrmuirhci. ~iouco pçis~cricir r 1794 - 1795) informa-rios d:i ri~csiii~i sciiliclndc<br />
( ii:icia crinrcti~ziiiea caril ;i< dilas *i t u;iqIies dc 171-iispcridncje I: -.A< 1':'ibricax j:i<br />
ric l'(ii111~11) ctirn _nr;tii~lc c~l'ilu \.5(1 a cal~il- dc lcid~<br />
rnuiitci adcccii~;ld;i< (:i0 LCIII~I porque iici~i n govci-iici n.; inhc .;uitciit;ir. iicni 11:i corifi:~nc;i rio governti quc<br />
ariiiiie ris p3~ticiil;i1~cs a enç~ii-r.cg:írcrii-\e dellcs>~. .trA Indú311-i:i c o triihalliri .;C<br />
b5o csriiiyiiiiidrii> 1<br />
Stgiu~di> til:\ Mcinliria icihrr 4) e\tridri d:i\ indfislri:ii no Poriri. o tcxtil<br />
;iprirccc-ncic cnl iiiiiiico hoii siiuacàci sc riiri nicsiiio crri cstndn pi-ri~pcro cciiu dois<br />
scç101-c\ bc~ti diI'cr~11ci:içlos: :i5 it'rlas c111 Iug;ir dc dcs1:tquc. ncp~ís ;i5 Iãc.<br />
O grhnnde crifidcit- rlesr:i iiidustri3 d:i< ~íed;ih tio Iícirto toi o cciiiicrcianic dc<br />
2rrissn trnlo RI':'L< IIC' Abrcl~ GLI i rnarfies de ciij:i il1;iniii';ict iir;~ ~ ~r~irain poste-<br />
riorniciilc' to<strong>da</strong>i; as iiinis exisrerilcs. i'\rltii sc fnhi-içam iraedn\ oui-o e T)l*fiIii.<br />
Mnti7e.i. veliidii~, c ii.id:i :i scirrc ilc *cd:ii r ic;is ... c~iiii pcrfcicao qilc cxçede :i:, rlc<br />
roclns as rrihric;iç estr:iiiycir:is-. 'I'iidti :ic;ih:i~Io~ CIC IUYO: FT 1150 l'iil3rtc;i111<br />
SCCI:~ fI:lr:lt:ts...<br />
O sector <strong>da</strong>s ied as Lilirescn [:r-si: tiu riiti ~i I LI:IC:~O f't':~~~c:~nl~ntc pr0spc1-n<br />
ain<strong>da</strong> cliic vcitaiiieri~o pcIii.; rneqiilris<br />
iistcln:~s quc >C iihain eni Frariqri. 1rigl:iteri.a e T13li:i.<br />
C~irici\ci e imporr;ifirc C o doct~riicritur-sc iicsle scclor .cilirt.Ltbrlo no triiiio tiris retru7cs. I'nirluç:io dcdispcrc;r crn varias<br />
C:EL:I$ de p:irtiç~il:~re~ geritc pohrc c hc <strong>da</strong>s 11i:iii hcrii cstnbclcci<strong>da</strong>s que Ii:i ncsL;i<br />
Cid.. c Jcil;i reziilin 11i.ii) gr;iride ufilirliiclc n polii.cz:i c aos nr.gnci;itirc.;». Ilstc
u;ih;ilFiii otlcinnl c dcimCsrico igu~t13r3 tnesmri o valnr do panci dc ItnIio psoduzidri<br />
crn idênticti sisteni;i - quc como veremos - é o i~iais importante e csrcnsti C<br />
ri que mais crirri6rcio iiiovimcn~a.<br />
No fabrico dc ~ rindc sc poderia<br />
1:ihcir:ir ~tiui~ri tiitiis se lir~uvcçsc apoio e niaioi- recrii+ho a novas tt2cnic;i.i de<br />
abricarn algi~ris riscados com mistura de sc<strong>da</strong> (por conscguintc no mesmo<br />
prticcssri do drirne.~rir.<br />
.v?).Frr?rrr açotnpanhando e nristur;indo-se com estas).<br />
A prep"faç30 de panos dc linho niio sc fiii,. pois, em rnanufncturas ou<br />
fibrics.; iniplarirados de Ci<strong>da</strong>de rnas enconma-se dispcr~a por todo o seu Termo<br />
ritil qualro légua.; cm reclor para a pnrtc do Minho (isto 2. apontando securanicnzc<br />
p;ir:i o eixo de Rr:ip - Guimnrães c Valc do Ave).<br />
6 uma indústria qiie sc cncontra totaIniente dispcrsa e na mZo <strong>da</strong>s mulheres<br />
do campo quc totnlnieiite preparam os Iínt~cis (salvo a semeriteira em que se<br />
ernprcg:ini oi i~oriicns). 'Trazem depois esses findos ùs kiras do Porte e com essa<br />
ac~ividride (que alir~ierita nctivn exportaq5ci) fazem o jiiellior sustentiiculo <strong>da</strong> sua<br />
ecoiioii~i:i familiar.<br />
Fahriciim-sc esses panos com linhos e estopa. Este fi~brico estcnde-se proft~s;inieilte<br />
por iri<strong>da</strong> ;i Provínci:~ do Minho c 4 eIe que iilimenta 3 mnir abun<strong>da</strong>nte<br />
c miii.; activa cxportaqão de nossos tecidos que se 1'az para as AmCricris cxrcg:indo-sc<br />
ri;! rua eqrnagadora iiiuioria nesiti ci<strong>da</strong>de do Porto.<br />
Os nciihados niais irnportan~cs consistem eni Icnços. riscndilhos. haeiilhas,<br />
trcii. roucas. roalhas c gunr<strong>da</strong>nripos (ain<strong>da</strong> que nas toall-ias e guar<strong>da</strong>napos a mais<br />
imponiiritc produçn~ sc L~(;ii jiil cm Guimaràes que. <strong>da</strong>qui. vêm ao Porto.<br />
Dc certo niodo ligado ain<strong>da</strong> rio [Cstil do linliri existe na Ci<strong>da</strong>de uma<br />
Cord(iatia cri1 griincIc manufactura ondc sc fabrica prandc quanti<strong>da</strong>de de cal-ios.<br />
atiierr:is. rqviradourcis». Firi de nela. cabos dc massa e acalabruliudos» para a<br />
rnririnlin c navcgaqk. cor<strong>da</strong>s de espiwo e de linho quc em grande quanti<strong>da</strong>de sc<br />
cxportam tanihCm pnia todo o reino c para :is Arnkricns.<br />
ESLE mrinufic~ura C irnporlante mas prircce, 5 altura. experimentnr 31, numas<br />
dil'iculd~idcs pois sc pede uu recomen<strong>da</strong> para cla tutnhbm urgerite protecção rkgia<br />
que n p-rtiiilia ;i coberto <strong>da</strong> graiide concorrCncia quc cxistc com a muita imporl:lq3o<br />
de cabris cl~ic vem de foru c ain<strong>da</strong> promovciidri-sc c incentivando-se,<br />
srihr-ctiido. 3 cultura do lirilio-c5nhririio quc. infclizmcnte. sc 1150 tem feita.<br />
Ncic rc
Outrns seclnrcs ii~dusiriais encnntrani-se por4m. em si~113çZo I-icrn diferente.<br />
fi o cano <strong>da</strong>s terragciis.<br />
Unia decadzncia accniun<strong>da</strong> que atinge ;i hoa prriduç50 que havia no sectcir<br />
<strong>da</strong>s ferragens e arrn~iria: Umas quarcnt:i oficinas dc Mestrcs serraIhcirc3s onde se<br />
trabalha com pouca perfeiçáo. pcla grande inti-oduçán dc rilira estrangcirri.<br />
IkcadEncia mais nothria ain<strong>da</strong> na arniaria (espingard:~~. cutcl;iri:l. e espndw - ondc<br />
se trnabaIha pelo gcr;il rrial, çoriio na 1ato;lri:i c piclielaria o~idc se trahal ha wirn<br />
muita pouca perl'eiçZoi,<br />
A cnira<strong>da</strong> <strong>da</strong>s ferragens e iiriel-actos vindos do cxtcricsr ~ohretudo de<br />
AIcmriiiha siio a principal causii <strong>da</strong>s dificul<strong>da</strong>des. Só na f'erraria grossa :i<br />
situação se pode ccinsiderar lisonjeira. 1-15 l~astanies
Sribrc :I\ dcmni.c ;ictivicfridcs itc - . >(i os 111:1i> csquc~i~ln~ ni~ c!isfraido\ ,..<br />
3, As~i'~t(h LIUC. IIC fxhl(l. niii itrn siilri ~ci'>:irlu.: c contctiipl:iiTris,<br />
3. hlc\izzu cri1 cilrr:ih r~-cciiics :E :ictivirladC iric>lcir:rl c iiiiiit>iii:iE do Ilnstri t~ti:tst. clut nciii requer i.<br />
i~f'crid:~, Por CAI!:I {Ir csll~dns. I~~I~I~I~I~ICIII~. 31:1% dcvc 1 iris:lr-sc qtlc i'ni LI~IA ;~~~IVI~:IC!~ in~pc~i.~:u~lc<br />
~ ~ L ~ f i;ilE l í l ti \ ~ IcI. ctiin clire cii1i':iv:i ii:t.; cvpnit:ic~ic~ clii l'wlci pclris fir!:!i~ riti si-cirln c lii-rr~cípiiiq clc.<br />
riiiriic~itii\. Xùii ic i.ririi~irc.ciidci.;i o quc :iiliir 51' F~ZC:I n l>iii.fir LIC 1 X?h 10 ~IIC' I:IIIIIILCI~I n;jn I:<br />
~ K Iic:~nwnw I rri't-ri~Io\wii~ o contwci~itcfiti> L~!:I ~itu:>n(>. Ttjiil - \'c>!.<br />
Oii~rn? :I\ lv~-ttj>: :tloppt-t //i,~~ori(,o l'olir~~~~~<br />
thl I
5, !'ri15 LI;~, CICII[C~ e w-w~itil c çincti Fibric:ih :ic\inal:id:i\ hií t1ti:i.; ~e ~Iccl:ii.niii ~irc:irlcntcc. U;i> \,iiiic c<br />
t3i10 ICI-T,II-I:IY C >tt.t.:~ll~:ii-i:i'i r~ih[ciltcs e111 i S30 11;1\ IIIZ~~CTIL LI 13rliii n vinlr c 3str cl.:ini dc Uriii-<br />
~i;tq:~!CI-~O.II.~S ;I IWU. Pni- [ SW .I LII:~ pcipui:aq5~7 i':~t~i-il ~>~,q:~ri;i us dc~is niil indivftlftns<br />
( ,SERR~\O. Jnct - T~,rittrs Uirrir~riris1ii.i - 1 .iv. Hori riititc - I-i~h(i;i. I 'IKO. l1li. Sh C' ~ $ 8 .<br />
(7. 14ARTTKS. OIitci~j - /~ .E~~uI!~I~~I~~J ,SLIC; ir ti-:ii:it>ilo ~iriiiiii:ilmenic :ilpiins a5pccicis t ucniclli:~!iy:i rlii rliic virliri.; i>/.ciido [i:iiu<br />
13r;r-ri (BiA{yu, Llrii. riT,m.nc,~.(v.v ri.$ I1ic1ii.r-rriii r l(,OO- IPIII. C'cirii virjoi çecLiii~r s ~iiiiiiii:rliiieiil t: j5<br />
:ihoi~rladni i.<br />
S. RLiI-I TOES. \1i:ud LIC - .4 /~(I:CI~~{I /'I;/~IIC 0 (I,, IJi~~-fi~;ir/ - I .ihImi, 18x4. pp. 5Y-hO.<br />
NI.IVI'S. hciirkiii d:iç - I'oi.ir,,tridc's snliicb os us~iccrtis rplri/ii,ri.i ir.$ Ai.tt,.v . -0hr~1 Coiiiplel;ih~,<br />
t'or~ii 4 s/ 1. T. 1-11. pp. 402 scgs.<br />
Y. L uni cirr~ a>pC~~iiL tn:ti\ h:iIirilt;idi)> I7r.w tnriii\ i,, ti>rdhtciro~ quc pCi.Crit.i,ci;tiIi i1 I':lis ~i~Iii> iiiw<br />
t1t1 Stciit~i Xi'tl I principio5 ilu XIX.<br />
10, A l-Ml:l DA. FOT,~LIII:~IL% (ic - .SHI?,Y;~[I(~A- ~(II,~I Hi\r~ii-itt t l P~)I-II/~~I/ ~ - Coin~h~-:i. 1920,<br />
'r:tll~l>C~~i - Cori,!i~.,:~,.~ IIL~~IIIY~;.> p~~/;ti,~~~.v c/~~i III~~I;\~I%I\ - CI>~III~~I.;I. IV 10.<br />
I I . I TO. i C'~ri,rrr /'i.iiiií,i~,cr c C'rlr-rri 3vqitrirlc1 rli~-i,~itlri (i,i C',iii LI:I\ - ,I/>. uif.. JXS-S?: -lC l-ii~nmdo COIO rct~r~~ici~i dc->c xilrlu (i siildrr<br />
pi,.hit ivii LI:)> IIIIC~~I!. trikii?;il~'qi>c~ çotticr~'i:iih civil II ~st~tinr e ns v;ilorcs lpcidcr-\c-i:i r]tic~iiun;ir<br />
~LIC \r:ilc~i-c~ . >c ~t:iih >c noi~iin;ii.~.,.l d:ih TII:II~U!~:~CILII~:I\ rxpi>rtn~l:bs I~:II-:I :i5 C:oltíni:i\ ~iti cil 17 :itiiiii. iiic deix:i [tc suhlinliiii. n uclvciiiu (!:I ri.rihh:i des2r:iq:i citi ISU; ... P:ii-:i :i cii:i<br />
~iili~crl~iciiie: Ii.IJ.:iI.<br />
rlii Piii-to. J.f,\. 24 tls. nln.<br />
I !I, ~\/i~lf~/ft~~~<br />
I~l~l~~llr~l~lff~ll.<br />
2l). Ccintiiiuiirtrii~i.. ciii hrc\,c. :I iclci-ii.-ii*is :i(>\ \lc..,icii.r<br />
Rc:iiiic<br />
i. :i.; .
:I5 I~Z~BW.TTRIAS NO PORTO h'0.S Fl,h?AIS DO SPCULCI XI'III<br />
Scdns dc gor~or5ci para Miintas e Sriyiic esta l'ahrica Iie antiga nesta Cid-e c<br />
havia tiellri hum graiidc Numaro de tiares. e hoje se acha deciidente, e quazc<br />
exiintn porquc apenas se labriçSo rilguas pocas pessas que secarre~áo para as<br />
Americas.<br />
A rarr:n <strong>da</strong> sirn dccndciicia rinssc ckr l7or~cci e.~rt-ci~~To pello sr:o ot~<br />
abicyn y~ic ris Mcillzercs .fn:ciir <strong>da</strong>s Man;ill~crs JL, Crepe de Finrlçu,<br />
por lhe sererlj 17ioi.s coniudus pcrru a sucr Lihcr-cfncie, titio só em<br />
p'zjrti:~ çI~s!cr eniprisfnrire fclhricu rilas cios bons cosrrfrries coin que<br />
rr ru'raçfio Po~.ttc.qi,c:a sc disiinxirin antiga117.t~ do nrior~ro cin sexo<br />
,~~~I;PII~IICI.<br />
AniiTayris ou dcsperdisos <strong>da</strong> s<strong>da</strong> que norn~ai m.re dciifio Iora por não saber íazer<br />
uzo dellcs para sc porem em fia e tesido. com que sc pode tapar muitas qunli-<br />
dndes de Se<strong>da</strong>.<br />
Jqo q~rr?i e,rra doi~cki pi*incipin a cai-<strong>da</strong>r. p$leS d~.~perdiç#~, como se<br />
ii:.o ciii Fririrpci, /(alio, e Ittglnrcrro, croizde conlicçr.ni inillior. do qrte<br />
1~6.7 os seias ii~tci-esses c oniide 0.7 crcaden?ias dos coriozos, e<br />
Jroi7ie1i.e ~irtii?inck,,s do :e//o parrio, ar~in~Go coiri ci.~<br />
P ~~~-einin.~ h pohre:n y ~ t ~<br />
nias in,inr?-ucoei?s<br />
.se ir~ipregcx rio n pr.oileirni~i.ro de Iruci<br />
coilírr qrrc siie17cln impoi-rniitc rnrsi iircsrno irris deircrtnos perder por<br />
(y~mrnncin.<br />
Ha hua Fabrica de Blieiocns, em q sc fahricao hastan~cs pcssas e muiias mais se<br />
prideriati fabricar se 0 dono dclla tivese cornpanl~ro com as quali<strong>da</strong>des nessesarias,<br />
qiic çontriihuissern no seu nuçmento c sc procurassein atnelhor prercição na<br />
Lavace d:is Lrins e tintura dos icsidoh.<br />
Hri Oulra Fsihrica dc panos regular em Lordelo. aonde sefabricão pannos corno<br />
os dc Ingln~erra. como iambern alguas Raetas mas poucas e tem hum tinto<br />
compleio para <strong>da</strong>r to<strong>da</strong>s as çorcs em Lan. tcni to<strong>da</strong>s as OCecinas nesesarias. com<br />
reyoralid-dc tcrii criado rn. tos aprendizes e ja n5ío carese de mestres estrangeiros<br />
nem atuiilmte os tem porquc so travalh3n com as artii'ices q aprenderão na<br />
mesma Fabrica e procurão seus Ercc~orcs aumenlar o Numaro dc aprendizes.<br />
13e csra 17i.fn rrtil e 1.i~-a .sei- et?il~oi-?or7le por- ser henr aclmerri,srra<strong>da</strong>,<br />
e se rteseçira de poi.teçcTo supei-inr que CV~IC LI Aier-cãu que os<br />
Mrt-ctickil-cs tem ir.r,fn:eri<strong>da</strong>.~ cln Rqno.
Ha nlgiins Teares dispcrq~i~ erli qtic sc klhric5o VL~I-~OS ~=ihc:idos com tiiistura de<br />
se<strong>da</strong>. fiisinen.; Lavi-adns c 1,r7cih Esta !il:iti;ifnci~ii-;I liii iiioclc~ ii:iii. ie crccrii em<br />
1':ihricn regular iia quaI hc fiil.iricarrii_i muito? e bons tesidris c çriciti ~i-ande<br />
qunnti<strong>da</strong>clc de fiaqoeiis 1~113 liiiai con-io 11 ni:ii~ fiiitio lùsiito c sc ricliu Iiojc<br />
extinta to~illii.te.<br />
Lcnqcis dc 41gridiio e clc Iinl~a pintados dc arnhas ris L1çc.ç. chiim rlc \ririn\ cores.<br />
;i Eihrica dc piino de I,inlio. cslopa e linlia hcm ritinlc:i<strong>da</strong> pclln :ivtrtt:ido cabcd~il<br />
quc arríi;. clc .~I~CS~C:I e $e e~paIh;i por to<strong>da</strong> ii prciviiici:i: Hc eqtn 3 mais bcin<br />
cs~ahalcsitl;r clir ninis impor-~aiite: com eIln $c foi-tiese ii riiuyrii- partc d:i cary dos<br />
N:IV~OF ~ U lfGo C JCSIC l3orIo para :is "1 ~nwicns. 1':iliricriesc Lcnqoi. R í\.c:icli Ilicih,<br />
Bca~illiris. Frcu. Inüciis. ici:ill-i;is dc nie7;r goardsilnpos. rr1a.i csteh c111 ~iiciioi.<br />
quanli<strong>da</strong>dc dn quc cni Giiiiri.cs.<br />
Crii-diigeni Ii:i nesta Cid.c 3 ~i-:iiide fabrica cl;i crirdoari:~ i7rirlc \c riihrit~i ro<strong>da</strong> ri<br />
cluiilid.dc tIc C:ihor Amaras. Vir~idore?. 1'io rIc Nc1l:i. crilitis tlc riia.;\:!, e<br />
cnlnhruli:id(ii pa :I h4;triiilla. e Na11.nrn. cor<strong>da</strong>s de espano c dc lirihri hrnnçii\ cin<br />
~riiiidc qu:intid.dc prir;i n consiimo dc todo o Reirio e para Americri.
I-ln I,:~vrantçs cio Ouro r: pratr~ Lapi<strong>da</strong> rios de pedras preciozris, crav~idores Dourndore?.<br />
e rodos rilirzri criin pcrlcir;ão e lia Artiiices em ~ii.ta ribun<strong>da</strong>ncia.<br />
SP -$r iz.irrr,~r LI iriri-odir~~rTn rle~rlrus ohrua LI< j>e~lrus /irlc+crs yrre Venl<br />
dc .fora coriin ,foi orcl~iindn iici ririlisfirln PI-c.ii~nt ir-ir cle JY. seriüo<br />
e.rrcs nl-tificos nrais,/elires do gite S.%.<br />
flo de Ouro e pi-ara. p~ilhclas lizas e Invradris pririi l'rizer giilricils e franjrts emais<br />
cih~iis dri Ccrgarin tieira, Ouro crespo. coin lusm e sem elle. e de todos os feitios.<br />
C~nniillia. Lcntc-jnhs. irti~nl ludo riccessrirju para o cuIto devinti c p" o luxo.<br />
Caldci rci roc. Laicicirtii pi xcIcircis são ol'iicios que zrabsillião c0111 pouca per?èiç%o.<br />
Fcrrcirri.; clc ohr:i groqa c dc Agriculiiira prego c rcrragcs para Cniistt-uçãci de<br />
N:ivEri.;. ciodo.; clhian l~cr-ri.<br />
Srirrilheiros rrahalli30 corri niui.lri pouca perlkiçãn<br />
Espirig;irdciroi lia i11~iirtiç ~~ciucos.<br />
Arlc c .c( i fii~ciii fc~ci5<br />
e de~rer I-rn menos qiic ezccutem bem n sua<br />
p" Arm:is pcir nrio terem mais em q~ic trab:~lli:~i-,<br />
Ecrr .ff?c./o esri c/rcoí/crirc*. c seir(/# 117. tu iic.sescir.io {7~1111 ci c/q/.k:ct<br />
dr) Ii'ei.i~o, FC' UC/IO A C I ~ IJI-OICCÇ~~O<br />
~<br />
C ~IICIIL' ~.r!jr~fo 11~lo<br />
Cid.~ 1 1 1 ~ 7 ~ ~ t Bmgn ~ i ír011í1'~ ~ t~rrti/o p(jiico.~ ~ ~ I T I I Oet-í~ S /77~1ito<br />
j7oi-ccc,iitc, c. rrli .Te rrli hriltirii.rr t-0117 cfr~iciyor pi.~f~iç*iic~ critrr?; dp<br />
i.ircrli rlc Af~~i?ini~l?u os Clirioi. (1. Espii7,qniikt agir^ .i.r ík3 enfi-ncfn P<br />
L>c.~jicrc./ici ,i~i.$ A(/i~rrdegrr.s.<br />
.io I~CSI~I
Botocns lia nesta Cid.e duas Fihricas de homens de metal. prata e dourados,<br />
fabricados com pcrreir;ão.<br />
E.~tas Fakricas sZo rnod~~rna.~, .P fo.iein potic-o p pigrcço por couza<br />
~ln e~i~rcicin por- conri-(~hn~rdo clos hioerrs de,fiirn cpriela ai.crp?o qite<br />
us LO~C~TOS feiit ci.~fo:enckrs ilo Reyrio.<br />
EoIhetas de to<strong>da</strong>s as cores para cravadorcs de pedras, tia qm as faça com io<strong>da</strong> a<br />
perfeiçzo mas nào se ezecuta por ser privilegio excluzivo concedido a T... Time<br />
<strong>da</strong> Naçiici AIarnan. para eEle e scus Sucessores. o qunl tinha feito termo na<br />
Camara desta Cid.e pPensinar 5 Aprendizes não so lhe n5o deu comprim to mas<br />
pi.ocura cxti nguir aos priin.rci% que tomou para pareçer que deu Satisfiição ao<br />
Termo e se Serviu dclles como criados e n5o corno aprendizes. sem lhes ensinar<br />
o Ofllcio conio hera obrigado.<br />
B~stc prei~iltj,cio Izn nir sr:~rlrnr perd~>rse esrp Oficio de q u Ira ~ de<br />
apr~i~eiraiae oitrrn Noyifo qirc nreihrii. conhece os Seus I~~rer~çes e<br />
Iinrcl rior~dt pertcride Eiir ~.~rnhlecersc este Artffice. rirni- o fi-ulo <strong>da</strong><br />
.sticr II?C~I~.F~~~IE.<br />
Ha ncsta Ci<strong>da</strong>de 5 Fabricas Regulares de Atamdos quc tem tido bom Sucesso<br />
pell;i hoa extraçso niio so para o çonçurno <strong>da</strong> Rcyno mas pellos quc secarregão<br />
p" as terras de Lcvnnie.<br />
Ha outra erni Viann:~ tarnbett~ dc A~:inados e Bezeras c Cor<strong>da</strong>vnens. epella sua<br />
hou quillid. de tem inta exirliçlo.<br />
F-la Varios cunumes na IigVc S. Torquato de Rexcrros solla Branca, Couros de<br />
Vaca e Carnciras q tcrii rnto conçumo. Estes curlumcs são mais antigos. e não se<br />
terii aumentado por q seus donnos são pouco ahuiid.tes de dinh-rc).<br />
Deve.r.re aos Negoçinri t ~ Scttti s Erecit~re?; n trrclidcrde qyiie rezrrlrn ò<br />
Repiiltlica dn cirayrio dcstos Fai'lrirns.<br />
Fahricrisse Louça para Mexa ein hus fabrica Regular em Massarellos a sua obra<br />
he m.io beni execuvzi<strong>da</strong> mas a quali<strong>da</strong>de do barro 1150 he <strong>da</strong> melhor, e tem bom<br />
conçumo para o Rcyno ep" :i America. Ha outra fabrica de Louça em Aveiro não<br />
iie tarnbcrn obra<strong>da</strong>. pela Inri conduta de Seus Erectorcs.<br />
E.srcr FCI~I-icei reni fc fln prog rr~o por .ser ~ I~?/cB cr ser bcm Arirtriiristr~uc/u<br />
erer arlqilirido proreqnr7
Temsc diligenciado outsri Fabrica nesta Cid.e e se continuii na mesma dilegeiiçio.<br />
NEn se acltn jn cJr(Jctc1<br />
desi-ariecrl- aos 1t~rere.ssadns<br />
por obstacrrlos corri cy altqims e ~tirritos pro~tdr'~70<br />
u srra erecgfio,<br />
Fabricasc Louva groça Tcllia TijoFlo Alcatmzes e outras obras desta espccie em<br />
m.ta abun<strong>da</strong>ncia.<br />
Mercenciros. Torneiros. Entalhadores EscuI~ores. R:I muiios e bons Artifccei<br />
quc excçut30 com perfeição c sdiantamenta.<br />
A çnil:cr dos Srirs pr~~qreros li^ n! proliibiç fio <strong>da</strong> erirrndn do.7 Mobilius<br />
de fora r10 Rei-rio.<br />
ern parte se executa com melhor pcrfcição e se I'~~hi-içrlo mtas c boas embarcaçocns,<br />
de que rezutta avultado hcneticio nào sn aos SciiErores de terras. peIos cuçtos<br />
<strong>da</strong>s Miideiras. mas a rocIas Off'icizics de queni depende esta titilissirna arte.<br />
Taritoaria lie muito nurncrozii e se executa com muirii pct-fciqio melhor que c111<br />
parte nenhua.<br />
Da prorecpb rias ViriJln.~ do Docrro he que ctcl7e1zd~ e.~t~ Oficio, C<br />
fniribeni por- disgrrrrn irnssn diper~d~ dos Hdnrhtirgl~e:es por<br />
rc.rptitn do Adii~lla podeirdo esro ,fii:ciiie i?o Reiiro se oriilesse ns<br />
~iroi+idei?cict,s que fnlfão cio su nesre nins cni oritros nirtiros P<br />
frnprir.rcinrcs nb~ecros.<br />
I-Ia Fabrica dc refinação dc Açucars que iravallia coiii peziciçao.<br />
Hri rnuita e boa Sera para o consumo do paus ep" hniericn.<br />
If a tres Fabricas de cal que trabalhiio com bom Sucesso c conçumo.<br />
Os Officiaca dc Ccriguciro, Curticim. MerccncEroa. Batcl'olhas Ourives, Lapi<strong>da</strong>rios.<br />
Trocedores deretros, Tintureiros de Se<strong>da</strong>. Uor<strong>da</strong>dores. são os que melhor<br />
cxecutao as suas Artes. Os mais Ofticios necessarios de que lia abun<strong>da</strong>nciii nes<br />
Cid.e estk ain<strong>da</strong> muito ruilicos por falta <strong>da</strong>s ncccsssiriiis providencias.<br />
Se u.7 pesso0.y riobrc~s se inrercçnsseii7 n~cris (ir) qiicJ se irrrei-c~.~'~~~ enl<br />
sei- ritcf.7 o putrin procui-ai-ifin o adictrirnrlirriro 60s AI-re.r ar160<br />
scriao raiiro a arrRo ti cortdiçátr dir /ioilri. sobre qrieili carrega rodo<br />
o pezo dn Esrado.
C:oElri ou Gruilc Iiri Iiua i'riliric;~ nesta Cid.c rinvniii.tc csirih;ilecicI:i.<br />
Cor<strong>da</strong>s dc Viollri lia Iiuii i'nti.ric:i nc'st:i Cid.~ riovi~~n~~ite cst;lh;~tcgici:i.
A CONSTRUÇÃO CIVIL EM AVETRO, 1860-1930<br />
NOMS PARA A SUA COMPREENSÃO HISTORICA<br />
I. A per~inência do cstu<strong>da</strong> <strong>da</strong> conslruq'i
valor do seu produto. os <strong>da</strong>dos disponíveis siturim a construção entre os maiores<br />
sectorcs de activi<strong>da</strong>de>>. Sc ciutras razòes rriais não Iiouvcsse, ficaria dcmonsrradn,<br />
assim. a pertinêncja de UIII quãIquer estudo sobre conslmção civil e explica<strong>da</strong>s<br />
as razões <strong>da</strong> escolha deste rema quando se pretende conliccer zi natureza do<br />
tecido social e empresarial <strong>da</strong> regiúo, no período considera<strong>da</strong>.<br />
Mas. apesar <strong>da</strong> sua p nde irnport5ncii-i. s;ibeiiios muito pouco solire a çiins-<br />
truçilo civil em Portugal, em diversas épocas. Tal coiilo suhlirihzi Jns.5 Arnrido<br />
Mendes. apesar de jrí dispormos de algumas achcgas sobre determina<strong>da</strong>s ternhricas<br />
correlatas. aa história dii constmç20 civil cstá pra~icurnente to<strong>da</strong> por fazem-'.<br />
A.s raxiies desta situaç5o s5o inúmcrns, mas creia que a mesquinha consideração<br />
social dos construtores civis. nas tiliimw déca<strong>da</strong>s, ler5 conrrihuído para esse<br />
quase «esquecimcnlo».<br />
Com este estudo pretendo contríbuir para um melhor conhecimento econúin<br />
iço, social. orgnnizativo. iecnicn e ciiltiiral <strong>da</strong> constsur;:io civil. entre RS quatro<br />
ÚItimas déca<strong>da</strong>s de Oitoceiitos c as três primeiras deste s6culo. muito embora<br />
nie cinja iipenas ar) espaço gcogriiico de Aveiro c conceIhos envoIventes.<br />
2. Fontes utiliza<strong>da</strong>s<br />
O presente lrahalho lcin como fonte principal um coiijunto de corisratris de<br />
ernprcita<strong>da</strong> ou ajuste dc obra - cinquenta e quairo ao iodo - celebrados perante<br />
os noriíricis d3 ci<strong>da</strong>de. e ~ L I C inlcgram actnalinenlc o 1U1ido notaria1 do Arqtijvcr<br />
Distritnl de Aveiro. Trata-se de urna fonte rica em informação sohrc a mundo <strong>da</strong><br />
canstruçfin civil. nins dc utjlização problem6rica, <strong>da</strong>do tratar-r;e de uma em como a i,olatiJi<strong>da</strong>dc do sector - entendi<strong>da</strong> conio aa existência de gn~ndes<br />
variaçfies do investimento <strong>da</strong> constmçZu consoante as conjunturas»~.<br />
O Arquivo Hisiorico Municipal possui apcnlis uni livrci de licenças de<br />
constnic;ão de obras particulares. mas que apenas cobre o pcríodrr que mcdeia<br />
entre 1907 e I9 14. Mesmo este parece 1150 rcflccl ir n real i<strong>da</strong>de histórica. pois os<br />
valores desse sol n5í1 conndizcni com os <strong>da</strong>dos rcctilliidos prir arnosiragem nas<br />
actas <strong>da</strong>s sessocs <strong>da</strong> CSrnara Municipal de Aveii-o. Os pix!jecto\. cartas e rcquerimciiios<br />
do Arquivo de Obras. ir1 tc~grtdo Irnas não organizado ain<strong>da</strong>) no Arqiiivo<br />
Hist6rico Municipal dc Aveiro. n5o perrni~cm estu<strong>da</strong>r qcniio a Líl~irria déca<strong>da</strong> do<br />
período considerado, fornecendo. de forma avulsa, elcmcntos para a conipreens20<br />
<strong>da</strong> construçfin. cnsre I9 I7 c 1920.<br />
Os iriiportriniei <strong>da</strong>dos do Arrn~mrio Çolirr?ier-ciril de P~I-~II~oI. ensrc I905 e<br />
1930 - apesar <strong>da</strong>s irnpreciscles e ornissr7ci. mais abun<strong>da</strong>ntes aiiteri dc 1920 -. não<br />
permiiem a ccinlrnnação ou negar20 dos clcmcn tos dispoilíveis referentes iios anos<br />
antcriores. D30 uma ideia <strong>da</strong> incremento <strong>da</strong> construção no período do pós-gucrra.<br />
quando çe inicia a urbanizaçáo <strong>da</strong> Avetii<strong>da</strong> do Dr. Lotrrcnqn Peixinho.<br />
Complenienrarinente, tbi uliiizadn infonnaçno diversa. inCciitri ou j5 rcferi<strong>da</strong><br />
de Tomia isola<strong>da</strong> ein trabalhos anteriores.<br />
As caracicristicas e diversi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s hritcs referi<strong>da</strong>s impuseram. :issini. ou~rai<br />
mctodologins e. obviiimenre, resultados diferentes. dificilnierite coiejáveis. pelo<br />
menos para jB. com o que se passava nu Capi~al, no pci+iode analisado.
Foram excl ti idoc desta crii~t;ipeiri (i< ctiiili-:iiris tle e1iipreir:icl:i de c:iiliirii;ti-i;\<br />
17;1r;1 C ~ C O I ~ S C c~tabcl~"cir11~111~)~ ~i~iiierci;li~. ~r1iImr3 t~~il~atii >icIo incluídn~ no<br />
Quadidin V. cciriin i2i1 Icvadfi em coni:i 3 iriliirni;icr?ci útil 1>i-r>t~lcrri:ítiia erii apreço.<br />
t1cIc5 ~oi~~id~i. Dc [ora fic~lr:i~n o\ cc)iit~i~o~ ilc S~~IICC~IIICIIIII dc pc~lr~i. c~iipc-<br />
Ji.air~en~i C ;I ,. Nouts;~ pasiapetii. icxtcii~iinIi:in~lo 0 crcscci-ii~~<br />
pi-ol;y'_r>iiiiirio cl:~ Çiiriiai-:~ no cii-drriarnc~iin dn eslitiyo iir~li~inri. :1llr111;1-~e C~LII: i1<br />
Uirccç5o do IcYtriiicíl?iii ICTII o dircitri ~lc :ilic1-;1r OS p~micctr~s raein 3tctlr;iti :I<br />
esrc;rir-rr dn local,>. .;em quc ns ~ccluercritcs I ives~crri dir+ei~o ;i incIcm1zi7~q50<br />
~ilgll lll:ii'.<br />
Atcntciiios. pois. nii ii:itlireza rlos diicuiiiciii{is irlèriclos. C).; cciritiarox clc<br />
empi-citndii i111 cii-it:ii-i:lcI{is 17ossiicm unia rstrulur :i sir-tll-ilch. Pcr:irltc ri ticittíi-io<br />
aprcseri t:irri-?e o c~lctiirieii<strong>da</strong>iitc ou urii scii procii t:idor.). n ~rics~re-dc-ribi.;ii<br />
(iilguriias vc~ei ;i~ornpanh:ido <strong>da</strong> rriulhcr) r urn I'i;idor tIcsic(\). :\prjs :i ideiiriiicac3n<br />
do< ournrgriitlcs. L: ~xplicili~~lo o O~~CCIC) do COII~I.:~~~. 1le11i COITII~ ;I\ divtrsilli<br />
ctintligfieq d3 sua zce1laq50 111Litua. Dcp
A maior parte dos conrraios arrolados (76%) reporta-se a obras de raiz.<br />
Quando o empreiteiro linha dc fornecer saber. mso-de-obra. instrumen~os e<br />
materiais. as empreita<strong>da</strong>s eram denomin:i<strong>da</strong>s de rqlavores e materiais». Menos<br />
frequentemente. os propriclririoi.; torriavani para si a tarefa de forneccr aos<br />
inestrcs-de-obras os rnatcriais necessArins. na sua toiali<strong>da</strong>de o11 maior pmc deles<br />
(normalrncntc a pedra. arcia, madeiras OU os adobes). mas algumas vezes rcservavam<br />
para si o fornecirnenio do azulcjn <strong>da</strong>s facha<strong>da</strong>s. portões ou grudes de<br />
ferro forjado. tinta
AF hahi tít~õcs S~O, maioriiariarnente. viven<strong>da</strong>s unii'amil ixes ou palacetes<br />
urbanos. regrri gcrril. como referi antes. com um an<strong>da</strong>r e quinta[. para residGncia<br />
dos promotores e suas famílias. Nio cstamos. por rcpra, perante a çonsiruçiio dc<br />
prfidios dc rcndimcntn. Eni nenhum dos casos o promotor é uni constnitor civil.<br />
embora oumas fontes comprovem al_ournas excepç0es. Como disse. apenas foi<br />
celebrado um contrato para a ediricação dc um conjunto de casas çertamenlc<br />
pari1 alugues. Trata-se <strong>da</strong> construç3o de cinco casriç contíguas. izuais e baratas.<br />
O seu prçimtitor C uma proprietdriã do Porto. com raízcs e intcrcsses na re_gião.<br />
Conirzdo. licam por diluci<strong>da</strong>r completamente as razães por que houve<br />
lugar a celebração de contrato notaria1 nos 54 casos regisiadris e nos resranies<br />
isso ~ 5o se verificou. Devido h talta de segurança dos capitais investidos pelos<br />
pl*opric~:irios? Receio de arrastamento indefinido <strong>da</strong>s nliris'? Um <strong>da</strong>s aspectos<br />
c~lnstanies nos contratos i a sevcra penalizaçao dos cciilsinitores por ca<strong>da</strong> dia dc<br />
atrasci <strong>da</strong> emipreiiadri. Nolu que ri;ih attc11lat3qÜrs. pelas ~~~estiias I-~zO~S. O pagamcntci<br />
de um depíisiio ou fiança de valor elevado era obrigatóriolt'. Sublirilro<br />
t~imbérn que. em alguns. as duas partes tinham uni bom relacionaniento. como<br />
parecem provar outras fontes. Assim. questiono-rne: por quc razão nãri rorain<br />
acautelados notarialine~ite (ou conio foram) os elevado? valores eni ;o, 00 na<br />
edificaq;Tio de predlos qiie ain<strong>da</strong> hoje se conservam na ci<strong>da</strong>de'?<br />
Urn dos documcnios, de 16 dc Novembro dc 1906, explicita alsumas <strong>da</strong>s<br />
razoes desse procedimento excepcional. AIí faz-se referência expressa ao<br />
econirato verbal». o tipo dc contrato mais frequente. Nesse caso concreto. s6<br />
depois de n obra se ter iniciado b.<br />
4. A evoluçiio <strong>da</strong> construç.5o civil em Aveiro<br />
A imprensa local d:í <strong>da</strong> evoluçiio <strong>da</strong> construçáo, especialnicnre na prirncira<br />
deca<strong>da</strong> del;te século, uma ideia iim tanto empola<strong>da</strong>. devido, por certo. ao iòrtc<br />
contraste com o panorama dos anos antcriorcs. O Iacio de niuitol; dos noiávcis<br />
<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de Lerem construido os seus palacetes. nesses anos - aleuns dclcs com<br />
clcniei~ios <strong>da</strong> gl-aináticu decoraiivn Arre-Nova nas ti-ontarias -. ter5 decisivamente<br />
determinado o olhar e :i adjectivaçiio <strong>da</strong> imprensa locrilll. De facto,<br />
enti-e 1907, e 1908. lònrn concedi<strong>da</strong>s mais de 5 0 licenças de constniç30. <strong>da</strong>i quais.<br />
pcrio de uma trintena, referentes ii moradias de iiotáveis <strong>da</strong> ciclade c <strong>da</strong> rcgiãci<br />
(Cfr. Quadro 11). A ci<strong>da</strong>de transformou-se num ver<strong>da</strong>deiro er;tnleiro.<br />
Por acaso ou niío, é nesta deca<strong>da</strong> quc cc ceIeh1.a o maior número de contratos.<br />
pcríodo em que se rissiste a uma acentua<strong>da</strong> desmr;llitaçiin ddo espaqo e <strong>da</strong> paisagem<br />
urbana (início do fi~n <strong>da</strong>s monrurciras. dos esEotos a céu aberto. dos rebanhos<br />
em tfiinsito peI;i ci<strong>da</strong>de. ctc.) iniciando-se uma ias6 novil na vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. que<br />
se prolongaria pelas três déczi<strong>da</strong>s segiiintes. culniinnndo com a abertura c<br />
urhanizaq80 <strong>da</strong> aveni<strong>da</strong> ideadri por Lourcnqo Peixiiilio. cntrc os ÚItimos anos <strong>da</strong><br />
1 ." Guerra e a deca<strong>da</strong> dc 30. Iilèctivnmente. roi em 19 19 quc Lourenço Peixinho<br />
propfis a construçáo <strong>da</strong> aveni<strong>da</strong> que terili o scu noine. na mesma altura em que<br />
se iniciam os cs?'orços para dotar ri ci<strong>da</strong>de de ilurninnçfiti electricri".<br />
clcrs Prni.íiicIris dizia: n L...] rr Jcbrl, dns cnr1s~rrcç6~,s,<br />
Em 1905. (i Cu~~~gefi(~<br />
que não diminui. caloca cm embaraços os proprie'thios c mestres-de-obras. 145<br />
i'alia dc aIvenere7. carpiiileiros. etc. c muita principalmente de pintores»"'. No
aiin \cg~iirite. c ain<strong>da</strong><br />
esisteiitch ria cidiirle. o rnesmo periódicti zilirrnav~i: ((vai torriaildo uma fèiçáo inais<br />
cit.iliz:idorn. pnis. liliimamcnie. tem sido conhtrui<strong>da</strong>.; casas dc bela aparcncia,<br />
coiiici 'iati :I< dcik Srs. Frailcisco A. <strong>da</strong> Silva Rocha. distiri~o clirecic>r <strong>da</strong> Escola<br />
Industrial. Alfrcdo clc Casiin, Eduardo Vicira. Manuel Marques <strong>da</strong> Si1v;i. c~c.»l~l.<br />
Eiii T9W. n mcsmo pei-ifidicri íidirtnt:i: .r:\ noçça 1cri.a cnlrou niim período dc<br />
i-ridical 1r:inrfòrriiiiqilci. iiiodcrniznrido-sc n ~11hos vistos. e nprcsent;iridn çonslruq"s<br />
rle edificins particu1arc.i dc iiluiro boin yosro c el'cirii>bl5. Mcsmo 110 bairro<br />
pisc:itórici. ;i12 aí com C;~S:IS rérrcas aperin\. viio consli.uir-sc casa5 scihradiid~i~ I(!.<br />
E iici-csce~itn u :irliculíxl;i coni enliisi;isriio: «E111 Avciro, ain<strong>da</strong> h5 pouco3 ;mos<br />
1150 1iiivi:i iim Unico edilicicl pariiculnr que se recenien<strong>da</strong>~w pela su:i beleza<br />
arquilccicin ia...<br />
P:ir:i O reierido jornul. per:inte trinL:i riz5fam:i ila conslruqrln i-ivii. a ci<strong>da</strong>de<br />
ia t
clc 1907. IY08 c 1909 rluc C coitçimidri ri niuíoi- núrnci.o dc l-iiilacc~cs c ça\iis dc<br />
orçamento mais significa~iva. I'acio quc r130 cscapou. como sc viu antes. nos<br />
III~SC~\~~CIOICS CC~CVOI.<br />
Na squndri li1111i1 d~ Qu:idr» I1 tenios ri evoluç3o d:is cunstmqfies sujeiras<br />
ao pagamento dc 1$001)-1$500 réis para ob~errçilri <strong>da</strong> liçcriq;l. Na linlirz seguin~e,<br />
dá-se conta <strong>da</strong> cvolrrç5u dn coiistsuç3o dos r
MANUEL FERREIRA ROUKIGU6.S<br />
--<br />
civiI quase duplica. Em alguns casos triplica. mcsrno. Concomitantemente,<br />
ensaia-se uma especializr-ição. a que n5o tica alheio o comércio de equipamento<br />
e matérias-primas. Nos anos 20 surgem novos prodtilris. A publici<strong>da</strong>de a tintas<br />
(Tintas Ripnlim). papéis pintados e produtos elSctricos invade os periúdicos.<br />
Surgeni. em riúmero significativo. as represcnlat;ões, sucursais e depósitos dc<br />
prcidutos v5rios como ciincntos, ferros, vidroc. cal c iiiosnicos. Mesmo na marccnrrria,<br />
cu-ios produtos cram, até então, vendidos nos locais <strong>da</strong> sua execuçao,<br />
passam a ser ca<strong>da</strong> vez iiiais expostos crn es~nlieieci incntos corncrciais concebidos<br />
piim ri efcíio.<br />
5. Os proprietários dos ppr6dins construidos<br />
0s documentes compulsados informam muito pouco sobre as prciniolnres<br />
<strong>da</strong>s einpreita<strong>da</strong>s. Vejainus ti que roi poss~\~el averiguar. Exceptuando as juntas<br />
dc parríquia. os promorores <strong>da</strong>s obras são [ia sua maioria os proprietririos do<br />
solo. sricialmenie tidos corno
i. Os arquitectos<br />
Síi muito exccpcionalinente s5o nomeados os autores dçis projeclns. não<br />
liavendo qu~ilquer ourra inforrnar;ãci al6m dos seus iioiiles. iioi-~iialmcntc quai~do<br />
o arqui~cçto 6 restemunha do conirate entre as duas parlcs. ou quando, de<br />
passagem. é referido o autor do desenho do prtrdio a cnrislruir.<br />
Sublinho. antes <strong>da</strong> simples enurneragrio doi casos regis~ados, que s6 rnui~o<br />
excepcionalmente é que se procedeu a priiituais aIheraç5cs aos prr~jeçtos originais.<br />
Na contríllo r-cfci-cnle ao 11o.spi~uI dc Alqucrubim, o lexlo refere o autor do<br />
risco <strong>da</strong> obra, o Director <strong>da</strong>s Obras Piiblicas deste Distrito de Aveiro. Eng. Anlúnio<br />
Ferreira de Araú-jo e Silv:~. O responsrível por uma crnnde parte dos projectos <strong>da</strong><br />
ci<strong>da</strong>de no séc~ilo XIX. Jo%o <strong>da</strong> Msín Rom,?o. desenhador e arquitecto du CGmara<br />
MunicipaI de Aveirn e professor do Liceu local. é referido como o autor de dnis<br />
projccicis: cm Ahril dc I883 dcscnlia Lim jazigo c. crn Janeiro dc 1885. uma casa<br />
de habitação. Fs;incisco A. Silva Rocha, direcior <strong>da</strong> Escola Industrial e Comercial<br />
dc Aveiro. C referido, de passagem ~arnhetn. corilo 17 aulor ~rEs prnjccios: umn<br />
casa de hribitaç50 e de dois jazigos".<br />
Nesses dois iiIri~iios docuiiientos, Silva Rocha é indicado como o fiscal <strong>da</strong><br />
obra. No último. é indicado, igu;ilmsntc de passagem. o nome de Ernest Koriadi.<br />
Tinha crn seu poder o desenlio <strong>da</strong> esca<strong>da</strong> principal <strong>da</strong> casa, o que contirma os<br />
<strong>da</strong>dos disponhreis sobrc o piuccria quc e arquitecto i;uir;o tinha com o professor<br />
SiIva Roclialf. O Arquitecto Jaime Inácici dos Santos 6 referido cernti autor do<br />
prqjec~o de urna casa nas Kossa<strong>da</strong>s. erli Es~ucirri. cm 30 dc Dczcmhro dc 1907,<br />
e seri-i provavelmente o autor dc um outro em ceia escritura, de 3 1 de Dezenibro<br />
de 19 12. i. nomeado.<br />
Além dos nomes rel'eridos importa acrescentar o de Firmino de Sousa<br />
Huct, Jou6 de Pinho e. especialmente. o de Carlos Mendes. Em 1908. este<br />
Último rcz publicar o seguinte anuncio:
'i(~\ c:i\ci:. clrii ediliciii:. píli3i ~cI~I*. IIICI C': Cli~ IFIOTOSICI~CIT C I!:! hiirílcrwia<br />
ii-ripcrxriics. o< ~lroicciti.; 6r:1111 yer:il ri~cnic ctiiiccl3idriq por LI rri nrquitecici t ~ii iiri~<br />
011 c111 I+C~LIC ;i OLIII-05<br />
erigcii1icit.i i c' :IIIC~~CIEIF ~~o\~cricli-nie~ltc<br />
;L ~Iirc~ç50 JCI oI7r;l.<br />
Ern I SYS. di~ia r> CÍIJII~~& rl(1.v Pi-oi.iircin.r: r.0 cdilício clci TCrrtiro [Govcnici Civil].<br />
dccliriiiclii iiq rcp:it.rir;iici púhlicnq <strong>da</strong> cicf:iclc. vai ci-escciido. A ohrn 2 11nbiIi~icii~e<br />
slirigiJa pclii Sr. I3olnih Móriiç~i. >ri13 :i ir13liecçSri irltcligcnte Ju Sr. Joilo >-'~.<br />
Esic ctjifíciri ievc uni pri!icc.rri clc I SSX, d;i :iutciri:i 1113 Ens. JocC M;iri:i<br />
dc Mclii clc. hl~ticil;. Po~lcricirrrientc. ri clrrcciiir d:ic Uhi-riç Púh1ic:i-; dii 13isti.ito.<br />
Diiii-. TcocIrlni cIc Oli\.cii-ri. ijiitocItt/in-llic : ~ I ~ U I ~ I alt~i*:ipics>>~-.<br />
~ ' ;<br />
:\h c.~crirtii-;ii, r~fkielii :i es i*rCr~c.i 3 ~lc 31 enipi-ciici roi. q~c;il-piti~cii-ris~ riu<br />
IYIC~I i-c\-dri-ol-rrnc. h43\ nuii4;ii t ri71 tr~. rintncadiitnenlc (-ir; anuirio\ ci~iiierc!riis.<br />
tes~ciiiuri11:iiii :i :tc.ii\)irl:iclc. t~:l rcgiari, dc alyu tis iiiiiis. ~iiiriicucl:imen~ eril Ar~d:ts<br />
~oi~~lriiti)rc\ $;o prcimn-<br />
c Eyiiri i':). Eiii iiciilitiiii rliix C;ISO~ i 11~~111:~ri;lclti~ C~YCS<br />
torci dc ril_crum;t ri:iq obras sculixacl:i+.. enibciií? dois dclci rcnt-i:im .;»licii:ic[ci ~ititcit<br />
i~:i~ao par:i cririkrririr por diin.; vezes. pclo TIIL'ROI.<br />
.-i clocii~iicii~:icrio coiii~iiilsad:~ clrí çciii tn Jc uiiiii ciioi-nie diyiers5ti crriprc';arial<br />
n;i c(irit;tru. ;i< cscrit~ir:~i dc itlt~s~c dc ohr;~ d50 11111íci:l CI:I c~istZ11cia de 1icIci<br />
HICII~\ clrt:r-- ~ocie~l;tcl~iisia IJc.ri-cir:~ c qciis súciiis.<br />
T;iiiihi.m 17.; isni5ci.; Pcrcir:i C':impcic. noiiic;i~l:inieiiic 1050 Yliit-ia c Jri56 IJei-eira<br />
Cnrtipri\. [crrii-i ii-:ilinIliadn ciii .;cicicri:ide. cii~licirli ri icxrn nritririnl dc Siivelnbro<br />
dc I SS3 II,O cxplicitc cqsn siliiaçriri.<br />
.~\lytiriz apclic?r>i cvnc:in~ verJ:ideir.:i> ~1in:izti;is (Ir ceriqtruirlrc\ ci1.i~. cniiiki<br />
Criiiilio~. L~LIC :itiri~iyirn. dcpois. j~isl;i noto~.iedndi: rio rlinínio<br />
Ag~tctI:~. COI~S~I'LI~O~~CF CIC c\c~)!:~I e c~tr'3<strong>da</strong>s?').<br />
é c;isii ~Frik Fercii-:~<br />
<strong>da</strong> tiidú.;tri:l cciaiiiic:i. oii rlnc costa. L ~C<br />
~Iii\ T7ol;iik llónic-a. qtic si3 iicit:ihiPizniA;iin ri;i ciiiiiri-iiq:'ici ri:i~nl. drik Rnpriio qtic<br />
iizcra~li ti\ iri:iik iiiilfivcis ICÇLL~S ~'~~iiç;lrici~<br />
cc ;ii.;ist;i a ttrna ~>ruyrci.;iv:i c
dc cons~tii~.30. O inesiuo sc p:issnva com ouiros profi~si0113is. Entre ns pintores.<br />
i11~liti\ linvin cliii: çc dcrlicuvarri. cyucr h pint~irn dii ccit~stiu~;io ci\ il. rliicr h pintura<br />
n óleo e em rtzuli=jo. sendo outras vezes douradores. flnyidores c dccoradorcs.<br />
rii~ii 10 crnl7oici cst:~ Ulliln:~ ilc~iv~~I:~dc icnti~i iic:itlo. nri.; ;tri
MANUEL FER REIRA RODRICUILS<br />
Nas arrernataçoes era frequente a recurso 5 subcontrataçãa de alguns serviços.<br />
Ernbora tncnos repeti<strong>da</strong>mente. também se verifica esse procedirncnto na<br />
çonstniç50 rcsidencial. Um dos conuatos. de 3 de 0uiuhro.de 1905, é testemunlro<br />
dessa prgtica: i,, contratou com o carpinteiro Joaquim Nunes Gknio<br />
n realização de
A C(INSTI< UÇÃO CIVIL Wl ..I VEIItO. IShlE- 1931<br />
alvenaria, torres. aquedutos c represas. em abras públicas e parliculares. Chegava<br />
h ci<strong>da</strong>de de barco. Pinho Queimado testemunha essa prfitica jfi no Séc. XVII: «estes<br />
edil'ícios com quc a vila se cnabrecc. as casas sumptuosas dos pasriculares. qiiase<br />
to<strong>da</strong>s, dizem os antigos, feitas dc pedra que lhcs veio do mar. pois não se achain<br />
pedreiras tão peno pela 1erra»41. Atk o calhau rolado era trazido de barco para as<br />
mais diversas obras. onde integrava as paredes exteriores. Para as obras municipais.<br />
nomea<strong>da</strong>mente par:i a construção de estra<strong>da</strong>s. Iiii referências frequentes<br />
ao pagarncnio do transporle de rnuilns «barcos dc calhau», corno «ao Ievnntameiito<br />
de calhau em Saiitingon4?. Anít~al Gomes Ferreira Cabido confirma a<br />
doc~mcnrii~50 dc arquivo: «No concell~o não hri minas; somente tem n pedreira<br />
chama<strong>da</strong> <strong>da</strong> ponic <strong>da</strong> Rrita, <strong>da</strong> frcgucsiu dc Eirol quc produz ~rc's ilei-rnelhu<br />
sistóide que foi muito empregado na construqão <strong>da</strong>s obras <strong>da</strong> barra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de de<br />
Avciro».".<br />
Para a consrniqão do Quartel de Cavalaria 10. ein I 885. a par do granito e<br />
do grEs duro dc Eirril. foi larnbdm utilixado xisto de Canelasu.<br />
A pedra calcaria - inais procura<strong>da</strong> para os cemitérios, palacetes e obras<br />
publicas - vinha <strong>da</strong> re_cião de Coirnb1.a 1Ançã. Outil e Portuiihos). Os cliafarizes <strong>da</strong><br />
ci<strong>da</strong>de, no úliirnri quarlel de Oilocentcis, furam construidos com pcdra pirrivenien~e<br />
de Outild-'.<br />
Os ctJnLratos de iorziecimento de pedra indicam Oiiveira de Azerneis,<br />
Sanzn Maria <strong>da</strong> Feira, Albergaria-a-Velha e Sever do Youga come as regi8cs<br />
Cornecedoras de pedra griinítica consumi<strong>da</strong> em Aveiro e seu arco. Daqucla<br />
priineirn locali<strong>da</strong>de veio o granilo, por exemplo, para o liceu local. Para as obras<br />
<strong>da</strong> capcln de Olivcirinlia, crn 1869, o granito foi adquirido na região de Santa<br />
Maria <strong>da</strong> Fein-IA. Para as obras do Quancl dc Cavalaria 10, ci granito veio <strong>da</strong><br />
regino de Alber~aria-a-Velli3n7.<br />
A inexisiéncia de pedra na região criou condições para o sucesso <strong>da</strong> madcira<br />
de pinho. abun<strong>da</strong>nte na regiUo, c do adnhe - materiais que dctbin um domínio quaqe<br />
ahsoltitci na consiruçEo local. espccialrnente ern obras de orçamentos reduzidos<br />
ou de nriturcta industrial4" .Já na i<strong>da</strong>de MCdia. .$''. Nas pmedes só excepcionalmenie se<br />
utilizou cxcluci\~ainenic lijolo. O mosteiro de Jesus c deiiiais edificios púbIicos<br />
parece terem sido alguns desscs rxiros çaso~5~~.<br />
O adobe lorna-se. de facto, o material de construç50 por excelEncia, abun<strong>da</strong>nte<br />
e barato5'. inviabilizandci a cxpansáo <strong>da</strong> produção Industrial de tijolo lias<br />
Pihriças <strong>da</strong> repico. quase limita<strong>da</strong>s L produçao de ~clh:i dc Marselha. Mesmo lias<br />
três prirrieisas dEca<strong>da</strong>s deste século, o adube era muito usado em -1- A ICCTC~S e<br />
paredes exteriores. tendo imensos defensores. apesar <strong>da</strong>s reprovações dos higienistas.<br />
Conio sc pode ver no Anexo 1. e niiniero de <strong>da</strong>bricantes>i de adobes<br />
aumentou dc forma sipnificn, cspeciíilmente nos últimos anos <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> de 20.<br />
Esse número esquece os parliculares que faziani adohes para a construção de<br />
pocilgas e outros uso? dornés~icos.<br />
No início do S6culo. dizia JOSE Soares a propósito do uso dos adobes na<br />
construção em Avciro: «aquele material não é dos iueltiores, porque além de<br />
absorvcr muito I'iir;ilnicnte a humi<strong>da</strong>dc, seca muito díricilmenle: alguns edificios<br />
têm sido construidos com pedra, mas hqje pode dizer-se que C unia excepçãod*.
No iiiícin <strong>da</strong> JCi:id:i dc 20. o Jki relcridti proièssor c arrliiitecic.i Frririciscti A. c1:i<br />
Silva Rnclia. qiic tarril>ctn Iòi membro dei Coiiscll-io de 1\diiiiriistr:ic3ti <strong>da</strong> iniporinnte<br />
cniprci:t ccrfiniicn fuii<strong>da</strong>dii por ScrOriimo Pcrciríi C;impos. utiliza ridnlie em<br />
vez de tijolo rin çrinsrr~~qiici d3 casa dc Francisco I-!onicrii Cristo. Ein 1915. na<br />
ccinsinic.;Éo d:i l'5hriç:i de I ixa 1,iizo~teln. C ut il iznrlri igii:iltiieiize o adrihc. Mais tarde.<br />
em Srtenibro drl F 97 1 . essa rt~csma I3hriç:l compra Ii.000 ;idolies. por 1 380$00.<br />
ii Anrrinio Joncluirn de Piiiltcl. q
Vtj:jiirilos ;irasa alguns <strong>da</strong>dos sobre o çinientri. Nur-i~u <strong>da</strong>s escriruraç. com<br />
d;lt;i de I I dc Scicn~bro cle 1 877. pode ler-se: [ . ..] o c;iiici rluc riicchc. ~ iz :Egu:ic;<br />
do riicsrnri tel11;idii pni' dc1r:i.; d:i ~IZIL~I~:IIILE:I. 11cni CIIIZ~L~LIÍCIII ou vcJ;iCIo. IL'~OC;ICIO<br />
lodo :I ~.ii~iriirf~ Poi-tl~~nci çcirn arciii I?rin>,. Traia-iic <strong>da</strong> iiiais recua<strong>da</strong> referhcia h<br />
utilizacáo dc çi~nenro Por~Iaild 113 rc_ciSo. Em 1883 115 UIII~? outra alus5o :1o uso<br />
do inesinri cirneiitn: «13:ii-:i :i :ibiihad:t dci s:ircrifn~ci dsi capelii e arcliene.; dos<br />
~:iverfic.; rerr7n çnnstruídnx crirn tijnTo <strong>da</strong> tnclhor qiialirladc [ .I. sciidn rcvc~tido<br />
cnm ciineiito de Poi-t I and>4'].<br />
Este< testemunhos pi-ovrirn que. nieçmn iniporrado. (i cin~ento Prir~I:~nd era<br />
coilhecido. bem antes do início <strong>da</strong> produciio como do seu iisn penei-rili7;ido no<br />
ncisso p~is. Sii a partir dii primeira deca<strong>da</strong> dcstc .;Eculo 6 quc sc pcncnilíz3 ri uiili-<br />
7ação do referido cirnen~o lia? ohi-as <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de dc Aveii-o. vendido em hamicas<br />
pel:i enipiexi ceriirriicn f~~iidndn por Jei-ríriimo Pereira Cnnipoq. Eni 1907 esta<br />
Ilrrn:~ anuncia :i vciirla tle cimcntn tIn rn;irc;i TcII:~~.: ~Cimcpllo PO~~IHTIEE Teti;i7. Dc<br />
yuali<strong>da</strong>dc siulierior. piiranrido c niriis haraici quc os cirncnlos rirdiniírjo.;. É cspcra<strong>da</strong><br />
por esies dias i-in Bnrrn dc Avciro ti cIiulup3 7." Mnch:ido. com carre_o:ilnento<br />
cle cimento em biiriiicris dc 150 kz 1 ...I. Dcççonfos 1 ...I. A dcscarp dci navio.<br />
prcçri csp~~iaI»~~~l. Eni l908, j:i 0% ~ C)CL~TIIC~~OS i-crcrcrn a ~ iilizngno t<br />
CIO cin~entn<br />
nos privimentos de pisos lerrcos dc casas c armnzcris. 1:idrillirid~is riu não.<br />
0~ c-irrrc~irros iintrfl-nis. prodttzido:, crn .~Ic:^IIIL~I*~. desde 1866. e tio Cal30<br />
Moriílcgn. dc.;dc 1884. vcndiam-sc por tridc o F:iís. l':izencln concorr5nci;i tios<br />
pr.oduios cstranycircis. Lipesar ch cua tiiedíocrc qunli<strong>da</strong>dc". O r.iiricirfn cli~rqire-<br />
~.i;ciclo iiir ~-irrir?ritci nr-ri/ír.i~~I - que o pcdrcirn irigICs Joscpli /\jpdi~i. \eu desco-<br />
hriílor. lxiptizoii ccim o namc dc ciiiicntn Por-rlotrd - teria coinecado a scr p ~duzidri<br />
crn PortugaI. npcn:is ciii I890 ou I RSi-C. ntlrn forno vcrrical cm Alhandi-A"?.<br />
Pouco dcpois. ciii 1 896, era nlribuícl~i 3 prirticirLi p:irenlc porlugiicso sohre :i<br />
coiistruq5ti rili berk50 nrmndo a Françoi4 Heniieliiqucfi7. Eiii I Sgrl. a ~rcviçta<br />
Iitclri.sri.irt Poi-fiigitr,rn p~i hlic:ix~it uin extracto do discurso dc I-Ic~inel~ique perante<br />
ri Socie<strong>da</strong>de Cién~íficii 1ndu.s;trial dc Marielhi~~~.<br />
Apcs~rr clli cncirn-tc: inipcirt3iicirt qtrc 3 prnduqão de azulcjos lcni n:i regiao.<br />
as i-eferPiicinh 5 :,~iri utiliztil;;iri tios çrIntrLito> i-ei-eridos si50 mtriro rnr:ia. Eiri 1857.<br />
eram ap1ic:idos os primeiros :izulejus dc litclia<strong>da</strong> ita çidiide. coriforn~e se pode<br />
Icr eni 0 Cfr~rip~rin rlo VCIJIRCF: 4cAg01-a coIriecou a iiici<strong>da</strong> dri aiu1,jti. Hi Lim lino.<br />
1150 Iinvin iirn:! caia qrie o rivcssc. Os proprietirios çriii~entavriin-sc cntn piniuras<br />
a çolii. Apetias ilpiiícccr:irJi o\ prirrieiros ~ijoIoi Isic] na casa do Sr. [Sebasri5ci<br />
dcl C. de Limil. 30 Cnriiio. iocloh quise~ini prir nziilcjo~~~~~. Dez anos dcpois. a<br />
f:~ch;idn du i2rcj:i <strong>da</strong> MisericOrdin vestia-sc dc :i?.ulc.jri azul c hrancti cstrimpi-<br />
I liado. I';iE-iricndri liri Poi-to c ril-il ic:ido por ciper5rios dn Çidiidc Invictafih.<br />
1'31 çonio n lcllia. Lliirihtirii r) :i/ulcjo de revcslrmeiito de I'iiçl~~~dfis de<br />
cíliiicio>. puhlicos c privados. virih:t do Poriu c dc SricavCni. O uso dci azulejo<br />
general iznr-\C-j:i ri:i~ déca<strong>da</strong>s seguinrcs. depoic do riascii~icnio <strong>da</strong>s divcrsns<br />
uni<strong>da</strong>des cerâr-ilicas d:i cid:ide e <strong>da</strong> re~iáo. espccáalmcnie no período imedintalilente<br />
antes c depois d3 I .a Gi~crra M~iidinl~~~.
Os documenlos parcçciii sugerir que a tare1':i de ctilacução do azuleja<br />
Ilçaria scrnpre fora dos contratos. por sc li-ular, por ceflo. de um trabaIha a<br />
executar por rrabalhadores especial izades.<br />
9. As técnicas construtivas<br />
A documcntaçilo iòrnccc um conjunro muito variado dc inlormaçfies sobre<br />
as t6çnicai cm use nri constniqào civil tia região. nci perlodo rin:ilisado, cinbora na<strong>da</strong><br />
possaiiios saber sol.ire 1i rn:iquinaria e os instrumentos utiliz;idos. Em algumas<br />
escrituras a infomaçiío ddispcinívcl chega a um çi*ande detalhe. riiercc do fxcto<br />
dc os prriprictiirios quererem assegurar a maior qu:ili<strong>da</strong>dc dos materiais c<br />
técnicas construtivas ou o cumprirncnto <strong>da</strong>s indicações dos :irquitcc~os. mas.<br />
apewr de tiidn. nyipnnc. í: poqsivel unia enumcraçáo frtlg-nentfi<strong>da</strong> de procedimentos<br />
correntes.<br />
Os aliccrccs eratn, ora dc pedra. rira feitos de «adobes ao trav5-s». Tainhdm<br />
,; noutros podiam ser adiciotia<strong>da</strong>s cinco parlcs<br />
dc :ireia!<br />
Os vigamento?;. regra geral de ceme dc pinho. tinham 10 cm de espessura<br />
e cerca de 30 cm de alto. A armação do telliado de uina casa. em 13 de Scteni-<br />
brti dc 1877. levava qtiatrn asnas liga<strong>da</strong>s por duas terças par rorrnn a <strong>da</strong>r passagem<br />
en-i rodo o pavimcnio do sótãa. Ncssa niesma obra cxige-se quc os icçtos sejam<br />
estiicados. lisos os dos quarlos e peIo menos com um Ilor5o no centro dos tectos<br />
<strong>da</strong>s salas dc visitas c dc jantiir.<br />
Os pés dirciios, do 5oltiri ao Forro do tecto, iinlism ~eralmente cerca dc<br />
3 mctrris. As paredes interiores eram geralmente pinia<strong>da</strong>s «Tingindo mfimore».<br />
No doniinio <strong>da</strong> carpintaria. para além <strong>da</strong>s madeiras. 115 indicação dos ornaros,<br />
número de dobradiças e fccliaduras. rncdi<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s janelas. estilo arquitectónico<br />
(no caso do liceu. as janelas deveriam ter «bandeira no gosto góticoir). produtos<br />
para pintura <strong>da</strong>s rnadciras (4leo cor de chocolate»). Os soalhos eram prcgudos<br />
>. engiianto a caixilhãrin e janeliis ficavam em branco. As pinturas
levavitm rres riu quatro demãns de iinta. Na obra de marcenaria e carpintaria de<br />
urn eslabeleçirncnto comercial. na Travessa <strong>da</strong> Rua dos Mercadores. em 10 de<br />
Abril de 1878, a pintura de to<strong>da</strong> a obra. de pinho comum. seria feita
QUADRO V1 - MI
-- -<br />
-<br />
~'ftl)I:~~~fil?~ ttlJF~.ltlIl,-\S<br />
- EU:SIU~::NC~~<br />
3ic>trc-dc-ol>i~:1~<br />
Carpiiiicir,n<br />
-<br />
C:itittirri<br />
MANUEL FERREPRA RODR!GUE,Y
5 e. - -7<br />
,,I.<br />
1<br />
!<br />
!<br />
I<br />
1<br />
...<br />
. . . . i . i . l . l I<br />
[ i<br />
J<br />
1 1<br />
I<br />
1<br />
~ ~<br />
I<br />
'<br />
x<br />
, ..<br />
h I<br />
I<br />
I !<br />
, ,<br />
I<br />
i<br />
r z - . ,-<br />
+ e -<br />
i<br />
- - L<br />
= I =<br />
'L<br />
.- ,- ,I5 3 5<br />
,,, . - - ,- .- y 1 -; .;. '.;<br />
- !' L -<br />
c.- Z - 7 7 t G C O : t - : C<br />
. - Z Y , ' V / , / / LI Y $ ,: .. ,><br />
.- L ? I ? ir- +<br />
v - 2 2<br />
~ ~ < > L z G i ~ z z ~ , z i i ~ ; F -<br />
lx=<br />
- 1<br />
212<br />
I<br />
I<br />
L
ZC<br />
5<br />
5<br />
M<br />
'L<br />
..I<br />
*J<br />
=<br />
2<br />
'X<br />
CI<br />
,<br />
. C<br />
# .- - C<br />
r<br />
I<br />
K e e. - 1<br />
L? L<br />
e<br />
g ;<br />
r.. .<br />
5%<br />
,:,
I0 de A4arço de 1903 - Escritura de coirtralo cntre Caii.~lo Dias Sal<strong>da</strong>nlza,<br />
propietá", residerife eiri f,i,shoa, eritão uteiriporarinincrirc! auscrite nos Estados<br />
Uiridos do Brasil», e o empreiteiro de E.~qttelrn, I=rnncin~co Arttrinir) <strong>da</strong>s Neves,<br />
para a edificação de rrina casn, ira rua principal de Eixo. Exccrfo.<br />
.r/...] yrr~ 17e,\sfc tci'f-crto re.soli~~rr rdilIc~ir untn casa de<br />
IinliircrgZrr. d~ chi.~ ~aiini-es r, lojn. Qire pelo pwselire e.vrr-itrrvci r...]<br />
~lcl íir r~nipi-eit~rf~7<br />
fr7 Frcirrci.wc A itrcíri i{) clc~s Nci-cs. ( I coir.sfr-uçfin do<br />
rc.fi.r-idn pi-6clio. rios rrJi.rr.riris soh 0.7 o)ridiçfics r clriit.~rilus qrrP<br />
se,q trc7iri. !'i-ini rii-LI - Esrn eiwp r-eirndn de In i~ir- P rtrar(,i+iois.<br />
Sc.yrin<strong>da</strong> - A ri~rpreirciciu carnpi.e~~ride. cniiirr se disse, ri ed$rtiçfio<br />
cliro prc:clio, qire r{pi-cifc.ítn .scgirt~d(~ n 117. 281 plrii~~ci qrrc fico e117<br />
pndrr- do .seg~rrido o~~rnigcirirc [ri coitcriqirrc)r] oté ao ,fiir ilr~ obrn, e<br />
esrri clei.iriuriir.rirt, I-iihi-icrirlri por ele r* peSo p/-iniri f-n oirrorgnflre.<br />
T~~rr-cirn - c? ohln coiircyni-cí clesdr já, qtrnrrdn o CIII~)IT!ICII'# qltt~er, e<br />
rI~i.ri-ci,ficoi- jii.ririto c. corirjiletr~iircnte accibcr<strong>da</strong> i~o pi.rt:o de dezoito<br />
IIIP.TPS u COIIICII' d(~.~rn clurcr. Qitnrrn - TO~.F r>.v IF 1orr.i-icff-í (I er7ipr~gnfser-õn<br />
6ff~ hrxt cfrrcrl idrrde e pr'Ól>i'íos p(11-0 IJIITO boa r.nri.sr rttçrio.<br />
i-ecott~?cri(/oiire~~le cnnio rtiis. Qirírrru - As $iirdcr(-õr3x oir olirt~rces<br />
reriio i r r ~ ineirri íle layecri~n c ti profinididod[~ st.rri a pret-isrr orr:<br />
chcT0 scjliclo. e .ç.ri-fio feiros dc pcdin i'(lr~, cal e r~i+r~i(~, r.oiri~e~iicirrcr?rrJrite<br />
rrt~
Avc~I,[I. wt. 1. T2ciIc I. nu. S~VCI~I;I~O J\IVCII;I~ l-'~-l-r~ir:~. I i\ h. I I Sh-h. I 1'3 I - I I t 193- 1.7.<br />
Avcir.n. ririi. J. Siitiíic~ Fciniiihu. li\-.;. 12.:'1-17. 11-1.7-1fi. 1753-26. f?ST-.;O. Ilic) -72. 12h.3-3Ci.<br />
1 .Ilih-i!). 12hCi-Jrl. 127 I -4J. 1 24.5-4X.<br />
.4vci1-{1, 1~11. E. l3ri;l
GI~I:.Ir I'iiw- lc)'IOi - OI~I.(,II.II i/
i<br />
7. hlit.licl l'o\clic c Rcpis Rcrii-;incl. 1 OS.;. h[-niindo Cnii-liga. I9HH.<br />
S. I~~I-L*<br />
LJL~II'~, wj;~ 1% II~S [,,,I, 1 SYd.<br />
9. ,414 XI:\. li\ . 2'1. scxsJn rlr i I . l 2.1') l h. II. I 1 .I. Ac c;is:is rlnz Ii;iiriri> lirrl~rc,. 'lu5 pcsç:idr,Fçs<br />
~)t!t i+(>. I. c. .;-l.%. IIV. ?-I. fT, 27 v,<br />
2 I. .,\Ii\!.,l. ti v. I .tcih. Sr~c~iil>rtj dc I Wq,<br />
22, AH VI:\. I'I~OCC~SO~<br />
LIC ~>L>KIs, I'a$[:t 3. f l ~ ~ t / r ~ ~ ~ (L, ~ - A,yo.~~o<br />
i ~ t ~ ( (tr ~ ~ 1920, i ! ~ ~ , ~<br />
2;. iiR.i\:I;~rc,-, l'M14: (74,<br />
53. I\~,LILI 1% I-TI~N~I~ICO LI;I I ,IILO~I~I~L. ('np;t~,ln~-. 17. 5 I . Ci~rlx L~C 24.00, I q? 1 .<br />
il. AII;\\'K. Xvtirci, li\. 704-65. I I. 73 \-.. 20.1 I. t SS3.<br />
35. .4ri111i1, F'i1,~-k \f~!ia. IV'90: I?.<br />
~il-l37,-%. li! 17.:. (1s. 21 !).-?? v, ;1~1ci
57. 4V;~ri~~el Fcrrci~l l?tiilriF~~ts. I998ii. Vcj;i tintti~iio kT. S. i'. Sil\,:i, 1(1Ok 5-:-7? c Illk ;I~iirirli.<br />
I VOh: 42S-J2L),<br />
SX. .(A miitíhtri:i ~oI~u~I~K:T>*. O I >PIIIOl~~it:ll.<br />
66. >I;iiriir.l I-'crrc.irn RiiJi.ipch. IWI: 7Y-1S.<br />
ú7. M:iiiiicl Pci.i.eir:i Rotliigucs. 3096li: IiJ 1 -6N1.<br />
(>S. /$DA $'R. ~Ivcii-o. li\-. I37U- I [I. 11%. ?,7-3 v.. 19.0h. lcIO3.<br />
00. AI>A\'R. t\vciro. Iiv. 7
31. 1.1~. 11-17-7(1. llh. 13 v.-15.<br />
33. Li\. I I:.'.- I(,. I't'i. 7 1 v.-33.<br />
34. Liv, l?-:.i-lO. 1.15, 31 v.-33,<br />
35. Apcríit i!' rrci um Unicn c~lilicio. o cnrictriiriir tcrin, dc cnristt.uir dti:i.;<br />
!.i\, l.~i~V-lll. tlh. 27-?[J v,<br />
37. Li\ lil32- IiL ri\. 2') v.-> I tv.<br />
3s. Lii.. IIlS7- IJ. fl-. 2-3 ir.<br />
c:ii:t% sçp~r;irf:i.;.<br />
3.q. 1,iv. IOSV-lti. I-t~i. J V.-(l V.<br />
30. Liv. I ?5:.2(i. ils. 45-46 v.<br />
41. Ii~\.70[-152. 17h.?1-33,<br />
42. !.i\. 1257-.?O. 115. ??-?S.<br />
43. 1-ii.. 7. I-ii. ! YL>-!2. ils~ 27 v.-?).<br />
47. r .tv, 714- 155. 11%. 71>-4í) v.<br />
(IN. 'I't,:tt;~-hc tit itn1;i s~~t~co~lt~~taq.?i>. 0 prittw~ro ;~ri'~r~i:ili>~~ ;I conslrtlct(> d:i C>COI:I ~>~-iii~;i~-ix dc Olivtiri~i!~;~.<br />
c* t1ct1 ti< c~iil>~~i!:~d:!<br />
~117 scp~tndn :I rc;tTiz:1~2t> (10s IKII~:III>o\ dc c:irp1111:1riil.<br />
40. LIV, l(lt),i-22. Ih. O- I I v.<br />
50. 1 .i< . 12l>.;-.?h. llx. 30 v.-3? \*,<br />
5 I. 1-ii.. 797- 15s. IIh. ?X v.-30.<br />
51. LI-23. flx. I . 4s v.-50.<br />
SJ. LIV. T 260-.79. 11%. 16- 17 V,<br />
55. Lii. I2fiír-?li. Ilc. 19 v.-? l v,<br />
5(1. Li\, 127I-C. 11s. 3) t.233.<br />
57, Liim, I I i1 I -3. !ls. 20-30b Eht:i ci~iprri~:~<strong>da</strong> >cria inierr~~inpkl:~ por- nini,tc LI(> c~~iprci~eit f) (Cl'r. 1ilr..<br />
177.5-JS. t7.c 11 I'.-23).<br />
5s. Li$-. I Ini-?R. 11s. [X- 1'9.<br />
Y). Liv. I .. llk. \,.--I 1,<br />
03. I.i\. FJ-17.S7. 115. I?- IX v.<br />
65. 1.i~. 552- 1 3 . 11s. [I~-(I!>.<br />
. Liv. ly-i!-7íi. K3-X3.
1-MAGINÁRIO INDUSTRIAT,<br />
NO S~CULO XIX<br />
No conlieçidti con!ci de Ec:i Cii.ili:rr(.rTri ciil1.3rnol; ixi i ni i rili<strong>da</strong>de <strong>da</strong> sulicr-<br />
C:IS:I dç J:rciiito ;tti+ni.Cs clci cIcçv~irici ifri tccnnlr)gi;i. Uiii ncivíssinin 1-onhgi.iirn<br />
dcsrc: hciriirrii inodcrni,. ii-riliii~tziiicntz cnçrliv;ido. repelia ritk Ii iciucurri a crcnca<br />
iici pi.(>gtw
li-Lil?rillio irtripcii-rírici a i~lilll;irer: dc c:i~iiponescs. Dcqdc n cl?c;i~ls de cetcr1lr-i (i<br />
~ii~iç~rircrriri r: dcpcii s ri 4~Ekcrrirn ~irbnriu di itincii;im-se pelo'; p0~13i \ CIC COICC(;~~O<br />
ou por ~iiii;i Irtcr:itui':i mcici i*c:ilisl;i qiic. coiiin u dc I;inlliri, tciit:iv:i l;i~iç:ii. :I pciii~c<br />
cicI:irlc-cariiprr. O tclC~~-:if(~. COIIEITC~CI~ prinicii~~~ n:it; 14.;c, clc g~ici-ra civil,<br />
t~ios~~+m-ii-w COIO íli~p~~~iível p:ir:i i11do5. ~~itsn~ii tcillpo íl~ic crc\ci:ini os<br />
postosdc ccirl-ein ~iriln [ii'ii~íncta. riiiiíi:~.; <strong>da</strong>5 \7~x~h :tt~csos hc i351 3çÓcs dos<br />
cilnii ri 110s-de-1Ci-ro.<br />
0 icichiic. O I'ci1iriy"ii'il. a lu7 ~[cciric:!. iiic~iiio iins t'iii:iii rlii s6cirio. ci-aiii<br />
clc L ~ W li n~itxio. 13:1vi:l 111:li~ klc l'one5 li[> Porto do ~LIC CDI I~isl~o~~. - [nas ~ i~ais<br />
iinvini ;i viipiir rnt Idishci;i tlo quc riti t'cirtci -. liinc'rgrLil'oç crnr-ii simplcs ctirio-<br />
hid~ldçç: 3 lu/ clécirica eiti~i:~ dín:iriilix crinio ris qiic u C,is:~ Bitl rtprescntava.<br />
9 piA(ípiiri I3icl. iicpiici;inte e irir1iis~ri:il dr cxcclii;5ci. ripeiim coIoccir~ I~iz c1ccrric:i<br />
ii;r stin ca\a Jii I-;ir20 dn E~ccil;i Nonii:il c ri;i stia f'ii-tiiki tlc I'cito~s;il?u ri:) Riia do<br />
Rii11i30 3 pariir dc FX97. Diz-sc qiie pnssuiu o ~ii-imeu-o telciliiiic iio I'oriri. em<br />
I XX I . .\I:i\. ain<strong>da</strong> iro f'iiial tlo sGcuIs<br />
iillci.j~rc\ clai c;isrii ficiva3 OLI rci'orriiad;~~ clinio n dc Jaciri 10. O av:iril;r> d3<br />
c~uiiriic:i tiril1;i ~~ropot.ci~~ii;iCIO bcl th.;irn:iç iriii~açrics rlc ~nndeit*:ih Iq;irr1c, e cr;i isso<br />
qiic 1;c sci rliviilg;ivn.<br />
A dcscr-iqáo cios jnntai-c.ç cic .[:icirito cc>iricidi;r. e111 priii~clc pane. ctiiii ris<br />
iirivo\ Iiihito\ d:i hui-gtrcsia pcii-t~iciisc. qtrc ;ix. clcsde as 5gu:ir 23sos:is II~LIUI.;~~~. liga<strong>da</strong>s i!\ Iiixuos:ts Icriiias<br />
Ç I ~ I I'i-cqucntnvn. ~<br />
as :irtll'ici:iis. bcliidnc çciiiio rciri_cct-:iritc e çon'tc~uitl;ic com :i<br />
:idiçiri de I~g~in >:hiir;id;i c0111 psc, c.:irl-iciiiicri :i liriiciniiclri. C) pclii. ierripw pi'ehciilc<br />
11;1\ C;I~:IS riini> i-ic:~s. qiier p;lril criii\cr~ac~io. rluci- pai*:\ prtid~iq2ci cIc geI;idos.<br />
sal_ii-cinci:i\ l'ri;is c rlaz I>r:hid;is. ,ji
i-;iios. :i~i 1nJti cin c:i\c ii~ide<br />
sc ~C~:I~~L'~:IV;I 011 ?u.ii-dilva 0 cnrv3o. oride sc<br />
;~cuniul:i\-ntn (i\ dcçli,jci< c sc piiardnvri 3 i-
1íq~iid:i r do ç:i1730 de loilcilc qiic \i: nzistiirnva. iiimh6iii l iqiiclciio. coin rnardgri,<br />
nuiii Ixii3ri aliei*to. O Acido Iciiiço il?~i;i I7:irrc d:i I':ii+tiiiicopc.i;i priva<strong>da</strong>. çct.vi:i<br />
p:ir:l dc~iiii~'~.l:ir 3 ~3riil;~. :I sei.in$li c ri 3pnrellio par:i ri cliçici-. iii;~, iziiibdnt cra<br />
iii:irlri p:ira sc~.itig:icoes cluc rcspcindfaii~ ;I iniirncr-os incbr~~ocloh rio foro iiititlio.<br />
IZecnrado r:liiil-réin sc IrwTia n l):~rillo niiir-no. para ;iin:iin:ir n liistiiriri d:is i~iullieres,<br />
a ricfiite. iiisrila~íici. giaiidc~ crnocõcs. - ou exngcrlih rle rnaslurh:iq:io -. i.ciima-<br />
tiqiiici. C :t16 O ~TI~I.~ISIIIO COII~:~Z~>~O C n131q ai~idii II I7anlio dc ;i?>cntn. uu wmicúpio.<br />
q11c criiivn e\pccr:itiv:is dc cura cie ~~l:lIt'il;iq e isll'ccqiic~ nn bai si1 \.entre. ticxign<br />
c iiiic\~iiio\. (4 hriiiliri I'rio. cniii i1iut;tlncrlr) clc rl~ici~ri ~ri.tifir.icr1. - o rlcichc -. cr.a<br />
:ictiiiscl!idimc l ;ias i ille1cciti:ii~. conditicires <strong>da</strong> socicdiidc civil, cluc dcpni s de ri-~i-<br />
Iiiil1i:irciii iiiii ~i~risiiilri dc ri Iior:is. prcl'crciiicrnetiic dc rn:inh,?. linliurn iieccssi-<br />
~lncCc clt rclèiçfics si~h+i;incinIs. riiri~ cr:i-ll1c.s prciihirlo belicr e luiiirir. cxçcplri<br />
Iciic. cli5 c ~31'; r: clc 11117 t~:i111111 hin di:irio.<br />
I\I:iii pri irnado ;li nd:i por rluc :ií se guiir~I:i v;irii t>s ~ncd içn~nc~itti>. iliirisc<br />
~iiiivers;~i> ni:i\ periyosris pari1 as ci-ianyiis era 11 qL1iiflti de I~aiit~ri c de vesrir; csin<br />
scicicd;ide pnsiti\,a ciiciva i~iuitau <strong>da</strong>.; sua5 Jriciiç:is scrii .;:iii- d:i iilcsn. ccini vzl!ins<br />
snríipei c pcinclics r: viiitici çjuiitado. o11 t'ariii siiE-tii tl:b cozirifiii Ixira os qu:irer(iz :is<br />
c;ilrilil;isn-r:is qiicilies de lin1ia~:i riu riioitar<strong>da</strong>. coiii irisiis Ireíl~ii.ticia que os ~iiiiipisnios<br />
c!:[\ fnriii:ici~is. entso tis lsrascci5 coiii :iu .~:in~_iic.;.t<br />
Mns !ia casa de<br />
h:inlio ou 113s :;izretns pi*riiliirl;is clas gttarrcis de .cloriiiii- dos innis vcllioi yuuidii-<br />
\f:1~~i-5c ;12: p;istillius d~ ~oc:títi;i p:iri~ ~'01?1h3ter i! lifii!sca 011 ciit.;~r tinia i-ouquid,lo,<br />
(1% perrgoi~i.; pi-c?p:irndns dc qiiitia ani;irclii que. clti excessn. ruvoi-eciaiii a<br />
cciii!iicciJn e co~islr.iiiigctIcita oiihi+irrgillr?.c ílitiiii~icr. mas clue crti LI~I nlívici p:ir:i ns<br />
dores L' i1 Jcciintcl-ia. n Cicr p:lra pi-epar:lr 3 ~OCGO r*»r(lcal clri priciiiiiui~ia r: que<br />
t:inilieni nccirrIriv:i rlil liitisasiiio c. tiritilriicriic. o Cipio. ]iiir(i ou cni diversos<br />
prcp:iradcii. çrirno O lri~l(l;inrn. q11~ r'rri :t iw<strong>da</strong>delra p:rn;icei:i iini\,cr~;il cin cprlca.<br />
AIStii dc. 5e.t o úriico aiilídci~o conliecrdo conlrci ri cxccssii clc quirin. r i rípiçi puro.<br />
se riàri c~cedcs*~ 2 ccniigi-nii1ri.i otcrccia hciii-cii;ir c liber-(tcrdij (/c' i*.rpii-ito :<br />
ciiicci .i dc/ ccrili trn~itas al ivi ;iv:ini i1 diii-. :I p:irtii- <strong>da</strong>i dcpi-c.iq3u e ciitrsrpcciinriisci<br />
r 20 cctitI_írnnias cnveneiiariieritri c cari~~ul~Cics. C) I;iiid;iriri crri riiuito ti.;;ido<br />
Ioc;ll izadxs.<br />
crinri-n LI.; i ri5riiii;1s e JOI'CS<br />
C) 17e1idnr pci\itivo <strong>da</strong> rirsvii medicina s:ilv:i~uurduv:i c;i<strong>da</strong> \.c/. niiiis ri<br />
çí21icisi c o esclusiuisiiiri dos especiali.;r;is. Suhili-xc c~rrc. as .;;iiigrias niii<strong>da</strong> sc<br />
I'i17i:tin. priiiçi p:il riicnte lia pniv inci:i. ondc cr3 .;in;il dc i.iclticz:i 13tcr unlit s;ingria<br />
11:t P~*irtl;tt.~r:i e 411111.;1 nrj O~totio. 1iar;i Iiinpn1- O çrlrpo: :i ci21icia ni&iicn-i5 1150 :is<br />
;ICO~SCI Einv:~. 111;15 3 FL~zcr.ct~~-~c ;i p~di~lri driç cl ieilles, que I'risscrii fcir:ic; por ttrn<br />
i~icdici,. 7';i1iitif til :I Fioiiieop:iriii. quc fizcrti iiiritl;i ri(>? iiiiiiis do sEciiIn XV111.<br />
~ciit:~i~d~~ cur:ir :I drieiiçri picivnc:iiid
i'ic:irri c.citiliccidii. como o hnciri-inloyi+rrt dn.5 iitcrlc,~ snrini,~.<br />
O incliiçtririlismo PCTCOI+I*~:L, c0111 lcriiid5o t' C~W~CIZI. 3 vi:^ Ii;~hi~u;iI<br />
tcxteis c dn rnct;iiurgi;i c sofriii si ;i çsítica Jcscnçriiit;iclsi clc iiiuitnc. /1 iirrlii,i.ri.irr,<br />
~ I I P<br />
{ P ~ CTI~I-P I<br />
lií /~)IYI CLIIII~II/?~ n pí~i.~o,s de ,yi,qat~fc~. tvjv. it~(iili:.~~~~~~~i~,<br />
~~t(trc/;ttdo r:0~17<br />
tritici IciiriclrTo rlr~sr~ot~.io/crtlnro; é o do rednctot. ct;i rek ihtii dc ptrbliciclndc<br />
To.\in i3~.(1qlr r' I;Elltn.~. qlie. clcxclc 1887. npi-c~critii~ii cort? tòtugrnfi:is dsi<br />
Çusn Ricl n sii:i çrilcçq:7o dc chapéu/{iti\~o<br />
~ I I P , .v /~I.s.sL,<br />
;tv/i~s~ri~tfs. 1t1n.s ~ I ( po(ler(7, P ~~itid~i ii.ssit~~, ~{I~-/!IP c~~rrí! cl(/,s ro~t Jttpc~r<br />
Kcni niesiiio esta conrenq30 qiic dcç~~iiiculn o exilo d;i iridíiiti.in <strong>da</strong> ~irirfczi<br />
privacia erii ~~nii.ei.salmentc .;c_nuid:i. i1 ?ritya~iv:i ctinccpq5ri sobi-r a i~oqsii<br />
dos<br />
/in~iro,s~~,<br />
;ipethcia intlul;isíiil. que i:w5 Iiist6ri:i. csi5 iiiuiio cl;irri iio nriigri ;r.;çinado I.C. ri:i<br />
riovri revista ./\ i .r~ I1l~rifn,gl-cr~~lticc~. de t 884: A1'n.i rrulo.v I I J I I ,/Cr~~ilid~tí/r<br />
~ lir;ir(r - O<br />
tro I7n.T.\.0 CYII;I~I?~IO c/<br />
t~o.ssí~ i~~difi~rc~rrp~ pot. rt~do o qiic F 1 ~ ~ ~ 1/ir;/. 0 L'ivrt?~ov<br />
ITCTO I.P/?IO 5 .s, pttl/wil~el P )?i{ii.v t ~~~dir~ i Ahi-i!.<br />
I X83). A .Ar.lr' I'J~nrrigr-nphirri. Iiqic rtnin re~~isra LIC ~~~P~~cio~iãciíir. excrpcioiial<br />
17:1ra :' 6pnc:i. ciii rodo ii ~nu~ido. surgir;i pai:\ pi-cp-iiirar ~im ncuniccirircii~o iriCcliio<br />
:I riívcl ititcrnncioii:il. ;i I~xpoiiqãri Ftitogi-áiicn Iiirei-iinçicin:il tlii Pr~rio. rro Pnlrício<br />
cle Cr1\1;11.<br />
p~iis. tnlvc7 porque pci+iiiiri:i o itahiillio nmndtir cltie cr:i c~scriçial iiicntc cltiírii icti<br />
c n cliiíriiica iil'crccia uIiln ntracqao irresiqt ívcl L;iIitQ erri i.c'lnç;io ii inrrli,yriir,-h<br />
al. co111í3 ;i(> LI so c105 wux rcsi~ltado\.<br />
Pot-ri~c~t,sc~ de<br />
i r~diisti-i<br />
J 5 n 'O /IT~I/,~,I~*~(J/<br />
1x45. ryiic divulg~iva corii dcsenticis c cscyitctiiiis iritcrpretanivns 3.1 rit>u:is<br />
iii:iqiiirins iridiistririis. nomcad:iriicriic :I> de uso clnrnést ico. çc :il'irrnriz,u com<br />
I'crvor rr R~i.ol1rp7o rlcis Ai-tcs c Irtdri.~tr-iri. tiirAioi.(ii~dti r Iicircircoridt~ .Y (/r, r-iqlir:(iv L* I(II.~I(I~I~IO ~t~~~~.~vÍ~~ri.s<br />
(to t~rclioi+<br />
~rriiiirr-/i nqlrciis r.nitinrJirlcidr.\'~"~ L/L~P (/itt~i~~ 116 /)~IICO PI-(IIH ~~.Y~~II.Y;I.LI /xtt-~i!/t(i clo.~<br />
I)~FII~(J.\' IIIJCISICIL~OF C~FI Iirris d~ jhr-riirici - nuiii claro Eiii'risc no disciir~ci ric.iirrliriiici.<br />
iiCr*escCil ln -. I) e.F]irIrF?O.\lO PI? rlirc.qt~ clrr !h/-(-0 r / ~.nllfir, ~ r. El~cri-irir/~iJc. n<br />
I~R~I~E~~I*~J»~~JIo.<br />
II EIi~~-t~+oti~)r~~<br />
C IHII~ICIS mitr(l,c. Elri 1 846 j:i ic verid iam rio l'rii-to.<br />
ira RUI dn Kosdrin p:ir:i-r:iio~ dc Frziilkllin. riins n iRnicn cniri
!i íluí~tricii permiiia r:irnhkm o dc.;eil\rolvitncriiri <strong>da</strong> tiplic;ic,.Zo <strong>da</strong> f11lha de<br />
Flaiiilre.;. que surgia eiii miid:iIid:idcc clc ondeado. p:ir:i rclogicis. bandt=ius.<br />
c:indcciro.;. c~iisris dc i:ihnco. olijccici~ de toucador, que sc toinniti vulg:ir e se<br />
17opiil;irrzarn i i-ilclisti, SCII~O rrinis prriciirad:~ ;i 1110d:il i~E:idc ni7Vii. dc ine;idos cIo<br />
sFculri, citreln<strong>da</strong> r ~ i tlii~:lndo i lÒlli:is de rnnlrncqiici ou a trior1:ilid:idc griinita<strong>da</strong>,<br />
nwis r- ílo h.frrilrli>, ~ric etti Aposto. n5o derreter:im<br />
com o cdõr CILIC rn:~l Te supcitiliir:t riri Asstici:ir,'no Co~ncrcial dn Pone, Prilficio <strong>da</strong><br />
13oIs;i. H;ivia s:ilioncics dc todo o gcricro. papuliircs, cnibrulhadus artisiicriiiieiite<br />
ott coiii o i'eilio clc 1-!ores c i'i.~ii(i.;. N30 Ii;i casa hurgiies;! qzic n,io i i * ri ~ snhfio rlc<br />
rollcrrt,. 1113s tnriih6ti1 se viilg:~i iza ri snhao ariiai-elo p:irn o hri:illio. com so<strong>da</strong>. o<br />
riscado. o cfii- de iiiarl'iiii.<br />
C1 çniuiiasinti pela qiiíttt icn. clnraiiiiinrc iiiipulsiori:itlo pelo Proícsior<br />
Bctli~lii~iri dc r21111cid:i. ;iringi;i ouirri3 iridlísinas cniiici a coiistruçáo dc rerrcrdu,~<br />
c171 het~~iiic CIC 1,ciri;~. O l'iihl-ice ~ le so<strong>da</strong> iiar;i ;i ~nboaria c Acidn su2l~úricri indis-<br />
~icii~:ivrl para a 1irc~Iii~5ci de vir4iiis oiirrciq pi-nduicii cliiimiços c p:is:i :I giilvrinnpl:i.;tin<br />
e Iiilli;i clc Flcilidincs, c. ntiriirudnriicrite p;ira a cvolii~ão dos acluticis. que<br />
niiidii cnlCrrn:ii~arri dc muitos processo5 113t~11.aj.i. TII~CI isto se ~;I';s;Iv;I um pouco<br />
c111 çircr~ilo lèçliiído; ;Ilicsar dc se aprcscntsretm. por vezcs. clima produtores<br />
iiidustriais dc :iriipos agriçcil:is. ris iii:iis cnnliccirios reprcsciil:~iiics <strong>da</strong>s inúmeras<br />
cx~~iciçncs ;i~t~ÍcoI:~s que. no Ultit~~n qu;~~tcI dci séç~i 10
clc~:iiites riic5:is c cndeir;is t2c kri-ri. c conlicci:~ crirri E'IFOT OF i IIU r11c1.o~ pr-odittrw<br />
quíiniçci.; qiie pcsniiicni a li~ilpezn dc rcpoqtciros de vclrrclii oii de hrocarlri C ri.;<br />
cnslis qiic niclhrir iin~intn a rtliipo c ;i cl:isse riiCcI1;i api-ciidiii :I hzcr harntas<br />
e.~rnriorlí~.r~ iras co~i11ll:ic ccol161llicas tl 3 ~ iili~ili- t r)\ c:i~~dc~iroi dc prctrólen qiic<br />
kwia~ii iiinl 5 visr;i rnas drivaiil iui rttaiç I~rillinritc. 0.; iiirclccru:~is. quc cniiliccfarn<br />
:i esc;Enci:i <strong>da</strong>\ coisns. divirlgiivaiii cxpre.;rfici ctinici o.ii,qcrrohr rir, xlrii.ir~. (liri~lst:i<br />
Ccin icitipor5ne;i. P. c R.. 186 1 ). rili ri poí.i esrti ~~EI/I.P. ~nll.ltlti;~l a 1i:iI;ltrr;i<br />
hipieric vier:^ p;ir;i Tic~ii.. tilcsrnti qtie cl:i >C' tr:iJn7ic;r;c. (IU~SC serripre. 1x37- 11111<br />
seiit ido tic CXCILIS~O dos p(lhrc'i. pedinte< c vii~ahiiiidtis. nk qirli. nfiiiril 1150<br />
triiiliiii:ini \:inl:iyeiis priva<strong>da</strong>s cln :ice-;\o ;i 1iiiipcz:i c. pi>r~:inLci. ;i virrude.<br />
Scoui uiriri 11ietodr~lcigi;i rlc çmrninento dc 6oiiic5 cli\~cr
1':iln d:i 3u;i incipieiitc irllpI3nf;iqãci: ;I fhsc dcsceiiclcriic. por s~iiui-riqáo de Jiicinto.<br />
CILI 16 110 PIY~EIT~.SO I~I.OIIICI:I~CO. iilíi< unia clarii iiccitriçati d;i riova lirnpeza c do<br />
t~itiihcrii not'ti 1ioi.t.or ils ~OCI~~:IS trnnslnilid;~i invislvclinente. atr:ivés drl rihjectos<br />
~iriri.;r6ptictit e. rio iiiip~rcin qire c~iuiii tio ilar~irlor. ;i ziprcipsinqrio de lodo csse<br />
çoiiliirici ri moclcrriii;rrio léc~~ico como rcpr-escnz;itivo dc CI;ISFC.<br />
O ~rtdii.sri-iril Por.ri~rri.rr,. de 1815-4h. cr~rseslioiidcritio :i0 ardor industrial<br />
dn Cal.irnliçtiiri. rlLic pretci1tli;k :I intruduq5o do carninht3 de 1i.r-ri). em vtispcras <strong>da</strong><br />
I'ar~ilrin. iiici\tr:r-1105 coiníi n srrcied:idc civil. Icti-:i<strong>da</strong>. crii~ierci;il. I'in:~nceir;i c,<br />
~\~ciilu:iimciiic itiJ~isci-inl. viu c rr;it~smiti;i ;i f2ciaci/f/(.c7a S~ic/r~.sr~.lril: lon~os ;irtisos<br />
robrr. A F.*:'rliir~lir-cirs ir~di~str-icil. wbrr as vnnt:igen\ - e dtsvan~:igei~s - dos<br />
caniinlios cft Icrrri. nlkrii d~i piib1icid:idc ou pi-opiig~indn ciiru>id\ric;i dc rihjectos<br />
i~~ci~i~~ri;~i> tt\r~~lso\: .4 I~~I C~I~T~~!~I/?O~~!I~,(I<br />
POI.~I?
,411,t-ili~l~f~~l~ Illi rica<strong>da</strong> ein v:ii+ios i:iriio.;. rc~puridcindri<br />
0 Libcr.:~li< uicis, qiic iirliiiii~iriJo serem t~-;icslio<br />
;io :ilc;ince dc tri(l;lc 31<br />
dcst:i irnprciih:t. qcic corij ii~:iv:i<br />
d:t Eriurioiiii~i Polític:~ com ;i rtt:i~ri;. Jc tiriiti iriiprcn>n inqtt-ii~iv:i,<br />
130~7~iI;ii. C de h:ijxos ;cusio.;. ,40 Iiiripci <strong>da</strong> se~und:~ iiiet:i~le rio s2ciilt~ XIX.<br />
accnikr;~r-w-:i c;~[i;~ vcx III~I~L L> [~apcl <strong>da</strong> 1rnpreiis:t [I;\ \b:~l(~~hi~;~q50 do ci<strong>da</strong>d.50 c 113<br />
l-;ípid:i rtiudei-iiizaq:ia c13 ciiltrir:~ prirt li= -~Ic\;I.<br />
Kii~11:i psi~t~cir~ ~~I-cc~~IL$[> ilircliios LIIIC. ~ IOI~;IITTIC~IC. :i IOII:II~L~:I~C discur-<br />
,civil tlrii ar'ti~r~i 2 vriri:id;i, iil>~i~tni~d~i e\t:i iiiiprciii;~ iririu~ir-ial. ciii pi-I~neiro lupai-.<br />
113 1.~13t-oC111q;it~ dt :II.L~~O% cic~l~il'i~iii C tec~101Ugicos Icvnniadni c111 pt1hlic:i-fics<br />
dc riitkitri rccoriliccido. ii~iii~eridiitiicrirc fr3tiicrol'esscii-cs t~nivei-sitCirius icihrc<br />
in:iiczinii c proccxsri~ alircl;cn~:idoh. beni coiiio :i pulilic;ic;;lu tloh prcqoc, pr.31ica-<br />
dos tio local dr' I':~hrico cl(is iipiii~lliii:. ou rricciiiti n inclic:iç50 d:is m;1t2rins-pririi:ts<br />
c (1 I':~culuir dc uinuilr.Lic. s5o i~unlriicntc c.s~rnrépi:ir ~cclticn~ciiicnte utilizndus<br />
pelo:, i-c<strong>da</strong>ctarc< cloii ediio~.ci. l-iaci rc.;piiiidc.r+ Iik c~ipi'iici;is dii *~IIOT;IS t2cnicils>,<br />
por p:iriè çivi ~~1101iieilç Jit jl~ClÚ~~ri:~>i.<br />
Lste ~iiiivcr.
O I~~C~CIUC ;wtigu i-c.;tilin <strong>da</strong>s dil'iciild~tles corii qiic nos rlcpar:iinos ao<br />
ti.rih;llli;ir :i ~*iiiip~-c~li;~ inri1isirial~- C o pt~blic~~iiio ICCIIO~~~O~CII. I~OI~IZ~~L~~II~CII~C :I<br />
csçnswz dc r~itciros ieiii:itiçcis c :i ~11\21i~iii cle itiiicrGr-icis de cnritcúclo tio iiívcl<br />
J:i i riiprenw econtí1iiic;i.<br />
Diic.~riiicntacfiri [ii'odigiciçri c rcri~ris;~. ~~cspcllio de 11iilI1ar.c.; rlc f;?cctas<br />
riridc ;i I idz ;I~X~*CCC siiig~iI;irn~ell~~ c'(ilit'~l~~>>. COIIIEI i-cfcrc llciiri í3cri.i. :is<br />
~~uhl Ec:icóc'\ pc~*iiiclicui ;iqstttiic~tt uniii carl;i vcz tli;iirir iiiipor~5ric.i ;i ccitiio lbritc<br />
rle inforii~:it$io.<br />
Ccinscicriic~ ~lestn iiri~ioi15iici:i. c iiliri rih.;t;iritc :I ~rrdri\tri:~. :!o Ioii~i~ rln<br />
iécu lo XTX, .;c :iprc.;crit;ir criiiici iiina iiciq:ici ctiriil~0si i:! triii l i itariilc. ;idopt:imri.ç<br />
41 ci-iiério de c.lin\r rfcr:ii+ p:iiii ti jicarícido cri1 ;inAl içe tnrlii.; ;I\ ~iiibl icnqõcs pcricidica3<br />
quc. nn filrrlr~ (i11 .:irhiítrrlo. itiçluii.;em o vcic5hiilo iii~ILí4tria. 1111 LIC*I~II;I~~O<br />
cie iiidú>tri:r. o cliie pessihiliiozi. liirriia pririicir:i ciiipri. a ~ii-p:irii~;ic;?o <strong>da</strong> wgiiinte<br />
tipoIci$i:l c!zts\iI-ic:~i iv:~:<br />
1 - [ti\ cirt;irln diis I-'ulitiiiiqiici 1'criOdic;ii priniigueç:i\ cliic. criirc I S10 c I 1176.<br />
sett t itiilo a ~l;ilnvr.;i q c.;ixilin!c.;. iiiuir:i.; vc/c.; Iniiicntn~~cliiiciitc triii~c:iJns~. criii5titui a<br />
pl-irt~cir;~ ~fiipa de ~ttii 1cv:int:iinciito. çiiri.scicntei ~ LFC cslrIrnri4 cla exisl2nci:i Jc<br />
n!:uii\ jrii-iinii cli5rioh e ~ci11;irinis. qiie. iiiiri o1isr;iiirc 1150 osteritarcrii o vocríhuln<br />
i~~cifis~ri:~ 110 \c11 ~ítii!ci OLI s~ih~ft~~l(i. ;tlx~r<strong>da</strong>~~~ re111Alic;15 [ig:icla< ;I ii~dGti-iiiis. coiiiri :icnitiecc. Iior cscriiplo. çriiii c) pci-irírlic+c> :l ~lnir:rit+ri C ;i<br />
/ ~ibsi:itii~ ;I s~i2~~ecti\'id:1iIc: iricrcntc a<br />
~i;ilrluer ti poloyi ;i clnxsi l'iciitl vri. fita pcniiil i~i-ilos<br />
I~CIC~ C impcii-rhncin<br />
;11CrIs ~Iii<br />
cla
peri6dico.i. di~pnriívc3s 13:ir:1 CO~SLII t:~f*- ~~uhlic:ldos 110 Porto que ristcniani<br />
indllstriii, no cspaqo de tempo quc nicdciii cnrre a insrnur:iqãci<br />
do Liberal i ~mo e :i crisc econtiiiiicn de 1 876.<br />
cic; ú~~ictis<br />
110 scu ~itulri ;I pal~ivrn<br />
2. Publicat;õcs periódicas prirluenscs com Indiislria nu dcsign:iqiio de<br />
Indústria no iiltilo<br />
Crimo xc vcritlc~i pela :in:ilisc dr~ Quadrci I. esr;is pithliçuqiicc circiinscrevcrn-irs~. o .ror-rriil rlri<br />
A \*vnrj/~q*(jr~ 11rd11 vfrif~l P~J.~IIPI? v~ c! 0 ?#7
MAKI/\ k'LI'IR.4 RODK1GL'L.T CASTANHEIRA<br />
- - -- -- -<br />
alio]-drini tcmris divei-scis, dc que ri ugrículturri, o p~iblicisnio rural. a descrição de<br />
segmdos i~ierenies hs arte5 c oilcioç tiiccrinícoç si0 excmplo.<br />
S~ih o ponio dc vista i'ornial. aptesen~ava-se dividirio eril duas parres distintti.;.<br />
rcspcctivanie tilc CJiyri~iccr<br />
rlni~it~srica c Phi.,cicrr r rlier.lrai~icci iirdii.i*rriri~s c c:oiisti-~rr
cri~ esquenial; miiiuciosameiiic explic:iJos. pnr hrrnri a permitir :I sua aplicação<br />
e riípidii dif~tsiio. A orgrinix:ic;5n formal e de contezido dcsre pcriridico. reflecte a<br />
f'ormnçfio. rraqtiejri. con licciiiicnto e rictiinq5n pcil íiica dos seus priiici pais rcdnctores<br />
e colaboradores. Nonies como Jose de Para<strong>da</strong> e Silva Leitxtici, José Viçaorino<br />
Dainrísio. Dr. Roquc Fernandcs Tom&?. entre otiaros. siio I~etii eluci<strong>da</strong>tivos do que<br />
:icabnrnos dc alimiar*. Liberais convictos. perionali<strong>da</strong>dcs Eictuantes nos nioiiicnros<br />
m:iis dcçisivos <strong>da</strong> vrd:i parliigiicssi. conhecedores d:i reali<strong>da</strong>de cconrimica riaciorial<br />
c xulicicnreincnrc viajados para conliecereni as iiiclIwms ~iublicaçõês cstrangciras,<br />
sohrcttido Z'rrtricesas c inglesiis, diis qrtais extraclarn a tnaior p:trlc dos artigos<br />
aprcsent:idos.<br />
Pnr outro Ia<strong>da</strong>. o púhlicti-alvo privilegia<strong>da</strong> C. sem diivi<strong>da</strong>. o dos pcqueiios e<br />
inrSdios produtores. çrirno sc depreende <strong>da</strong> roteiro cle çriiiteúdos riprescni;ido<br />
(Qu:idro V11 e <strong>da</strong> riririlise feitri em rcl;iq3o 5s principais ilreiiç dc divulgnçao dc<br />
c~~nhc~irnentu~.<br />
A inrcrrupqZo <strong>da</strong> publicrição desic jornal seiu aviso prhie. numa altura<br />
cm que sc npresentriv;r renovado coiii o aparecimento clc uma nova mbrica iio<br />
bl tiiiici nlínicro pul-il icado - Li'oletii>z Lirter-cii-iri, l~~clcrsrriul e Scicririficn, dc h:rixo<br />
dc ciijo titulo. se priiiciidiii í
Numa priincira fase <strong>da</strong> suri csistencin. ri gcrciicia e o cxpcdienre do jornal<br />
estzivarri ri crirsri <strong>da</strong> diiccç:io. cnquanto que i i-ed:icçHo estava confia<strong>da</strong> a uina<br />
corniss5o espcçial. escolhi<strong>da</strong> cnlrc os rneinbrcis tla cornissiio iecnrilógica. Para a<br />
procIuq3o dci joriial . descrnpenhararn lanlbrSin iniporlari tc papel n redc de sócios<br />
correspondcntcs (na país c rio estrnngeitno). nrravés do enviri de noticias. rirrigos<br />
c hihlicigralia.<br />
Esta puhliçn~,lo oslciita uniii duplii verieriie:<br />
I - Vcrteritc itiforrnatiw - iniiinnriqfies sobre cis acicis e nctivi<strong>da</strong>dcs <strong>da</strong> Asso-<br />
ci:iqAo 1nduslri:iF Prirruense. bciii corno notíciris governamentais, cnn-<br />
sidcrri<strong>da</strong>s dc interesse parii i1 nívcl <strong>da</strong> equipa rcdric~oritil <strong>da</strong> jornal. Ta1 d íi ciisci de José<br />
Viçtoririn Daniisio c José cie Para<strong>da</strong> c Silva Leirfio, para ci~ar!nos apcnns os<br />
nonies riiaik influziitcs.<br />
A anilisc do ,lnntcrl tio AIP. ira suri vertcnie i~i.sfrutiv:i. pcrniitiu-níis disiiii=uir<br />
gèncrtcrittientc pui:i ti pcriodo em quc estc se puhlica i 1 XS2-1864) quatin<br />
grandes li tilias rle intervcnçiao. ri siihcr: a divulguqrlo tricnol0_oicii dii
iipcliclaruos gencricamcriie de divul_r:içao tecno1úgic;i <strong>da</strong>
4 - O cspaço reservado ao scctor prirnãrici<br />
6 Liin targri sector. que sc afinnn através de virias rubricris. quc suscita<br />
trocas dc irnprcisões cirlre os viirios shcios assitiailics e que surgc tratado com<br />
grrinrle cntusiasnio pela direcqàci.<br />
Traiam-sc prohlernas ligados 3. asro-pecu6ri;i. docnçai dos nnininis c dnc<br />
plantas - conrefhris pritticos iios agricultores com trina dccidid:~ reniaiivn de actualiz;içSo<br />
dn produção aprri-pccu5ri~1, cliamando 3 ;iicnçBo para as drenagens com o<br />
esttido n~i ncral6_cico c geoldgico dt~ st~lo. sobre cxposiçfics a_nrkcil;iç. sobre :i<br />
irnpriri5ncia <strong>da</strong>'i ftirragei~s. <strong>da</strong>.; drcnn~cns, (13 recoiiver.;áci parri {i açtícas, o<br />
tabaco. 1 bclcrr:ibr?. as plani:is riii~useiriis.<br />
Nos ultiniíiç anos cm quc o jornal sc publica. diininuem os artigos sobre<br />
este qcctor. iiias fica dernonsiradri quc a gr~indc<br />
prcocupaqiiri 6 ri produçfio<br />
vinhnteira c Jocnqas d:i vinli:t. retleçnindn :I r.voliiç3n <strong>da</strong>s nriv:iq direcçríies que<br />
rcj jci~;iarim a 11ei~rinr;a piii~ileiri <strong>da</strong>s primei rns dircct;õcs tun<strong>da</strong>d(irai'J.<br />
A or~oniznç30 ren~liiicsi <strong>da</strong>s publicaçôcs perihdicw cctrrn indústrtri ou designa<br />
$50 ddc indiastrtn iio iítulo, d : quais ~ no presente ciriiyn dcstncanios as publica<strong>da</strong>s<br />
nri Porto. rcvcEoii-nos urn puhlicismo jnrtialíst ice de ç:iracicristicris riu~lidi<strong>da</strong>çtas.<br />
corno forma dc suprir as caicnci:is instru~iv;is de deterinina<strong>da</strong>s cama<strong>da</strong>s dii<br />
popttlac;5ri. C) miinciisriici C ifeqitenic, numa :tlturri crn que sc precuruva a tcido o<br />
cusio o23rer ri acciiiipai~hainento dc Portugal ciri rcl:iç3o ao csrr;ingeiro em<br />
tcrnioz dc prcigresso ninlerial. ASF~III sc cenipreetidc a riccessid:idc de colrn:itar<br />
:is c;irências csisientes. de ~iiua lònnn que sc prctcndia t~ípiclii, hxirata e iiiiriirna-<br />
111eii~c clica?,.<br />
A dciiic>çr;i~izaç?io dc~ s;iher 6 uriia <strong>da</strong>s prcuculiaqfics <strong>da</strong> prnerali<strong>da</strong>dc<br />
desics periiidicos. crn que o rigor n:i sclecçao e :i~iresentnç5a dí-~ diferciites<br />
temris os distingue dos Almiinaques que :LU tempo se puliliciivrirn.<br />
Co~n o rriunl'o do Liitleralisrno em Poi-tugal, ri liconomi~ Prilirica nfiniin-se<br />
cnirc niis. Jcan-Bapiistc Ssy é uin autcir refcreiiciadidu c lido ern Portugal desde u<br />
impl:intnç5n dn I,ihcralisriio rilé aos anos (inI70. Todos aqucles que vEem no<br />
dcsct-ivtilvimento <strong>da</strong> indúsrriri c na criaçso de novas utili<strong>da</strong>dcs 0 caminlio n<br />
trilhar p:zsa (i progresso cconrirnica e niatcrial do pais lEm neste autrir ui1-i<br />
signi fic;itivo poiiio tle scferciicinl~). ~c~cnvolt~inicnlo cicrit M'ico. propngaç5o dc<br />
iiovos corihccinicntos c progresso <strong>da</strong> insrruc;ão, eis ii irilogia coi~sidcr;i<strong>da</strong> por<br />
S;iy coiiio Iùnd:iniclital, para yiic a indústriri se upresen te como unia act ividndc<br />
criritiv~i c potenciadidoni dc novas utili<strong>da</strong>dcs. O eiiipi-csiirio deseinpenlia urn papel<br />
dccisivo eni iodo este contcxro. rictuando crimo n-icdiador iintre o desciivolvirnctlto<br />
cientiilco iniprescindível ar) seu indusiri:il ismo e o ~ifilsl ico, comprador<br />
dos prridiitos. a<strong>da</strong>p~aridri c apI icando esses conhecittien~os hs necessi<strong>da</strong>des do<br />
homem.<br />
Scrri n parrir CIA RevoIuç30 de 187U. mas. c ~rihretudo. t3(1 contexlo d3<br />
Rcgcticr.;iç:lo. u1trapiir;sa<strong>da</strong>s :is hequelas dz i mp1antzit;:o do 1,iherali.cnio. que o<br />
iiparccrmci-rro dc um;i iimprerisa iridustriril. eiiguanlo vcíc~ilo dilusor de novos<br />
conhcciriicntos e clo de lip;iciIo entre a cíéiiciii e o púhliçcl crn ger:il. rcflec~c e<br />
a l'irn7:i n inevii5vcl coiiiciEnciu do prcigrcsso.
~.'~%YTI O Irrrlirrri,~trl Ptinrt~.irti: To~iiti 1. 3 I M:ir
MARIA IiLlrllFrl ROBRIGUES CASTANHEIRA --
3<br />
3' I f<br />
--- - - - - r, -<br />
I.<br />
i- =. -<br />
- - , Y<br />
1 -<br />
-<br />
I I<br />
1<br />
.; .- I .- P I *.<br />
- - c . I-: ><br />
- L 5 '2 " 5 L r; ..<<br />
- .<br />
Z I 7<br />
. - -. . -<br />
: .- -<br />
- .<br />
' I<br />
.., - . . .: ,<br />
L? . ,-<br />
c= i 2 '.<br />
= -- .,<br />
, - 7~ c A .<br />
Y d<br />
I ,=<br />
.r.<br />
5 1 < -- d -3 - * - . - 2: < 7 "<br />
,<br />
-." r - 5<br />
- .A L ? -<br />
-- = . -- ?<br />
- .. - - -<br />
=<br />
k .- z<br />
,I ., - ,<br />
.- -<br />
-?E: .:z .> - - - .<br />
>; 3<br />
L<br />
-- - - . -9,<br />
< = L = a. -.=i. '- -+ 2 ; / -- 7<br />
- -.<br />
- , =I<br />
4<br />
C<br />
-<br />
-<br />
-<br />
L<br />
-<br />
I I r<br />
x<br />
-<br />
'C. -<br />
< :<br />
-2<br />
-<br />
-<br />
'I,<br />
-r<br />
- .,.<br />
=L: *<br />
I . $C 2<br />
3 - I ? ,<br />
I =<br />
1<br />
.r -<br />
-c -<br />
-<br />
T -<br />
.c - 11 g
'I:<br />
Z<br />
% "<br />
- -- - .<br />
'I C 5<br />
- -<br />
9 *i 7<br />
-, -.<br />
I 5 i+<br />
/<br />
I - ' c<br />
ar.<br />
-" w.<br />
-<br />
,<br />
w.<br />
w, 1<br />
-7<br />
r,<br />
,<br />
. . r1 r-. 'r, r-<br />
, - . . 7 c.<br />
r-- - *r-<<br />
c-- -, rr,<br />
!<br />
$5<br />
-, ,-<br />
<<br />
z ..<br />
- ., I-<br />
-<br />
-<br />
..- -<br />
/.<br />
-<br />
' ><br />
-<br />
e -<br />
tl .L<br />
C - < =: r .= ;<br />
-d<br />
'u'<br />
- ? 0<br />
L , 2 w-<br />
. - -- < .:<br />
Y:<br />
..<br />
, +'<br />
=7<br />
5 - Y<br />
$.gq<br />
5zgs<br />
7<br />
í ri<br />
. A L<br />
.>.:2 ; - - -< -<br />
7.<br />
.-<br />
.-<br />
-<br />
3 - = ,'<br />
-<br />
7 5 7,,2<br />
> - = -- -. 2.;<br />
2 =<br />
><br />
-5<br />
. G .<br />
-<br />
2 2<br />
4 ,? 2<br />
3<br />
e.<br />
-<br />
7-í*-<br />
I.. :<br />
1 . ; - L=*. '- i"" -2<br />
2:<br />
r-- *- . =r"<br />
-7<br />
^ -- = .c= ;: i<br />
.= <<br />
- *L -<br />
=. . -<br />
-<br />
h<br />
z z s:g 2 2 +<br />
.;. ,r E<br />
;<br />
:< 5: 7 4 23;<br />
=<br />
- 4 i<br />
-i<br />
.G E<br />
-<br />
CI - - -: 27 , g<br />
.-<br />
C<br />
L<br />
E 5 - . ,<br />
-,<br />
I 3 .= E<br />
2; - -L<br />
I . -<br />
- -. . - 7 I<br />
.-<br />
L v "<br />
2 * ="<br />
= -<br />
: # < - 4 2<br />
.<br />
i-: .. - : +<br />
,.<br />
E i TE s'z ,r+ -<br />
2E r.- 8<br />
, 0<br />
1 "<br />
-r - -I<br />
? - , = - - -- .L 2 ,$<br />
5 , 1 3 '<br />
=: -- - 2 5, < -- -L<br />
4=<br />
-<br />
2-- 7 < $' 7>-;<br />
/<br />
2<br />
-4 z i* 4 - - 2. +$?<br />
*<br />
=- A < - 1 L 7<br />
,,- - '-<br />
- 5 - L E?:; = z<br />
_r:<br />
:< ,<br />
, -<br />
: , S .<br />
<<br />
5<br />
c<br />
7:<br />
'"<br />
7: -<br />
$ -<br />
c -<br />
-<br />
-,<br />
=<br />
C<br />
v1 -"<br />
. ir,<br />
C. -.<br />
E -. r*.<br />
1<br />
- '3<br />
F 5<br />
r r<br />
- - !I 7 - -<br />
:i Z<br />
C<br />
.-<br />
2<br />
.+<br />
-<br />
-5? r4<br />
4 .- . .- h -.<br />
-<br />
i<br />
5 ? h<br />
E-" x<br />
,<br />
-<br />
I S 2 .<br />
-i E .;, i 'L - L.J<br />
;i - -L I ?L<br />
2 -- i-. ,* = *<br />
v - - .- - - +<br />
-- ,;< - - 25 -<br />
f L =<br />
-. .E 1 - -, - .. , ,<br />
: <
n:tf13 - I3ihliuicç:i hlrriticip:il dc 13cj:i<br />
Ii:%'!. -!3i hliiircc.:~ N:icititi:iI rle 1.ixho;i<br />
!?/'I# - U ihliiiicc;r Piíhlic:r dc I3t':iyri<br />
RP,iIP - Bibt icircc:~ Piílil ic.1 Mtiniçipjl do I'iino<br />
Par;i ;I cl:ihrii:ti;dn desiç tr;ib:illiu itiiiil:is kir:irii a-\ tio~is<br />
p;ihh;iil:i:. rrii hilil in ~iorlcriio~ dci?;;ir dc cxllressai. :irlili n tios.cci rcrio[lticci iticiiiii n rntlol:<br />
:i~luclc.c ~ 111~ c0111 n su;i xciliçiiiidc 1':icilii:i~~:irn a noFsri pcsi]uir;i.<br />
h RiliIinreca Sscion:il rls Lishixi, csywcialrncnte is Dr:n 1 .iik:i Ciiixlin c Rosn Xlaria \lul;i.<br />
pcl:i\ I'iicilid;itlc~ conccdirlas n;i coitsulr;i c rcpriiiluçso cin microl'ilmc rlc :iTyiiris iliis psririclicos. Um<br />
;igi.adcciiiicniu cspcci:il viii tniitlirlin p:ii.:i 3 D. Riiini:~ Niincs. Si. Avclinu c SI.. .riiiiiiriiri 3.l;ii.li tis.<br />
(i Bibliciitcii 341iiiicip;il ~lc ncja. nu pcshii:i d:i U. Sirlin:~ Ciuerrcirti. as i':icilid:iilc\ cnnccdidns<br />
tili C C ~ S Ira ~ I dn J(>r;wtl i'o IW, ~ICITI coit~o o cnv i0 do C'(II~~~I,~O E.~-/?f)vic.fio vot?ro li IIII/J~C,II.~~I (/o<br />
Bi.i.ii.i!ri tlc B~,jrr. cxi~tcn~c 113 Hili1iulcc:i Municipal dcss;i cid:idc ri:ii.:i I> ~icricidn cnmprccndido c11it.c<br />
18cil)c 1~ifiI.<br />
Igu:~iitticntc 3 T3ibliotccci Pliblic;i rlc Hr:izn. iin pcsso:~ <strong>da</strong> Dr:i Mnri:~ Hclcnn I.:iranjcitto,<br />
;igrriJccciiios :i': hcili<strong>da</strong>dcs crinccidid~is na corisiitl:i du J(llir-iirii r/r~ Mirrlin.<br />
A RihIio1cc:i i3fit>1ic:i Mi~riicipal do l'orto. I;IS ~~~SSI~;IS d:ls Di4as l %~ir~~a \'cloi~s :li p:rs~ntlns. ,Lgrndcciiiicntri<br />
cxreiihiirii II O. Annbcl:~ Silva. L). ls:~licl Çrirrcrn c. Sr. Ahilio C:irv:illio.<br />
1. 0 iIIiir,,ir Píir;rwtr,~r. li.* 0 1 , O I de agi)"'^ dr 1 SiS. Ai~ifo tIc Apicscni:i~.íri.<br />
2. SAL-I c\i+inpIo dm quc :icahaiims dt aiimi;~i i> I>I~~;!t~,qil{ttc<br />
Uriii.c.ri.
(i. I;rri I cl:i-.?o ;i 0 Iri,lri.ifi~irrl rlo I'rii,rri. i i i i q ~~ut~wciiiiiiris<br />
~.iiccitiir:ii. itc.iiliiiiri iiiirrifii-i. :\ >ii:i itlcii.iici:i<br />
:117;1I-C l~in;r> dw ~1ii:iik cxpliw<br />
L-LTI~~ [~>LI(W a s \ pt~i~~~~ctioi~cv o i'ciricl~in;i~~~cn~a> ~ ~ S IITIPICI~U C I.:~IJ~~II. ('1. J Ioc~c.! C/OII Icic;tis c111 que cIkc~~r;ii~itn ;I COI~SLIII;I.<br />
I 3 v 5ri ;ilccin\ iii ilircc~iicr (I:! S(iciccl:iilc I'it!11iin1or:1 LI;[ Iiiliírsrri:i Y:icliiii:il. :li)<br />
Ionmi x-:irt~ix i~titih c117 L!\I~- iitc>~~ui\ >L- p~~I~Ii~-i~iii.<br />
2, Si(i \;itiuh a>< rcspnns;ívrih [i~ii, cstib ~LII)IIC;Ic p~~l~lica,<br />
C3 iill iitui tiurncrii pni iici5 tiicr>i~li:itTri rln1.r iIc I dc Il)ciciiriir~ii iic I XId. 3. 1:1 I{L~I~(! n111ner.n 1,111- 114k L+~ICO~IIKIL~~.<br />
4. Ci'liiitiri iriiriieii, chr.;lciilc ri:! I3 P.lr1.l'.<br />
5. dc O ,.\itii;r~ 1111 !'ob.ri.<br />
(1. Iti~ii~-;i[~ia<br />
I\ ;I~CTIJ< n -~ihtititTo i~~ici;~l, pai> :I p;~i,iir dc I3 clc J:~rit+it,o LI^ I S7S u >I~I?I i!h11 iil!cr;i l~:it-~<br />
S~~iiiíiiitrii~i /'~dirii~ri. i'oiiiiiiri~c~iiil. liiitii.irri~rl r !f!r,~rit,iri.\r~, At/i~o,~~oiirIri r>.% liirc.~.i*irc,s tlri .,\/.~!fii.i'r. ('<br />
7,<br />
li I ~ ~<br />
t~(w t, lv,\~~! c1 tl~t,~~. i ~ ~rt~~ii~-~>c;~~~~cri~c<br />
LI !'jrit LIC~IC pcrititlicn. IIL? cilt;intt>. +a tíll iliidt tlti~~icrn<br />
pnr 1iti.i ct~~uiili:iiln C ri I\." 3 111. 15 IIC Jiin1i~~ JL* lXO3.<br />
S, c111 1rrir.1 ~ltinlcr~-~ e~i\I~-iiic II~I 13 illliai~vci~ Kiici~>~~;iB (ir 1 .isIvl:!,<br />
!I. Uliinio riiiiiit.tii c\istcn~c II;I Itilrliinzcc;~ \tiiiiiçilr:il ilr Ucj:i. I1 c*li~iTih, lic~riçrii:ril'isai rsi5<br />
nrg;~i~ix!tit~ pf~i~ iil,dc~i~ :~lI';il~G~i~::i.<br />
1~;hrd I'PI~~"~!M'
AK~NI hl(.? - ,A / I I ~ , ~ ~ , I I ~ l>i.~lxx~.<br />
~ I . 'T'il~. l~t-ii~ti:~~-P~~~~~k~guc~i!.<br />
1 W.3.<br />
,4l,<br />
Ii-rirrr..i (/ri iiriri/r~i Pi~r.r,(i. .Yirlrsi;liti.r pni.ci iiiirti Ri/iIiri,yr~rr/iIrrcr ,/ti .?r~rrrtrlii~iiiri<br />
/'~J~/II~~~I~~.<br />
111 '((3 T~~ilicirom, POICI. I;iiic~~-t~ c:1. t W9.<br />
(-ARO\ 1 I L! ti. Btn til - .,\ Li!)~~ril~i~/v (/C, /I~I~I,c*I~,\cI. i'r~rl~). 'r! 11. LICI .vCC~~~I t~irrci~l Portu>,>. I W3,<br />
[.'A 'lT.J ,,\. 13c1>10 - d :!qtf~~>a il:~ C't~!.l;i - A F.'~~oI~t(,íi(! (! (:L,ll.<br />
,:~L-XWI -0 1'01~43 t~a F.lx>c:f CII~II~!IIII~~ w.+~lw~-~ ..\!rnci~ Co~n~.!-c~:tl li^ Piirtij. fqS9. cnl p~~!~lic:i
- 0 Iliciri(8 (h, :'v!otifmio+,.<br />
Porto (I .W(IY :\.v..\<br />
I ~ , Y (r/~ifrt-ci(It~~ IWJ POVIO c~rt~ IA'filj. 111 a.Ci37cK1 Mt%!ic:i <br />
I'or~n... Piirtii. I XhO. p~i. I-$.<br />
l-!El~~r+~~v~i. in Upisct~!m~>. Lihhon. 1-iv i3vrtri1rid. s.I.I.. vn!. S.<br />
I-ACERI3:\. Silvcbtrc - /Iliriiiiriiiii~iir,is Iinrri [I Ili,riii.ici x;i d+? I'in%~í> - POI.I~I,L!~I\ Aiffi.qo r, I$.~II(I~~~IIO, Dirio~~. Lisbuii.<br />
Ty~y dc C;iitrti 6 Iriiiiiii. 1 SW. pp. tii7- l n3.<br />
I ,Eh4OS. hliirlo hl:iti~* - A ~.~/J~JI~~/~ILIP lt11/)r1,11vir ~ j t1oi~~o.<br />
t ~ P~win. 1 X40.<br />
kI:\~HAD(l. l.crn:i~iclo Fllcio - {I I'nt-r~i IIMI?T jorttiil CI>IT~T/?!.(~. in -0 Triptiro-. 11.'' 05+ MniI;Iv~:I Cini.citi - /{I\~I,II;~~~~I><br />
(III ~ I I I ~ I I - ~ I I /'~II~III~I:/:<br />
. ~ ~ I /XjO. 107U. in JaA~t51iw Sucial>>.<br />
v,,I. SXTH I oo). I'IY~. 5.0. pll, lIni"-iriu.<br />
h q IC,q. ~ \f, ~ I~,IOI~\L.II;I, MA'l'()S. 1.1sík S;tlg:~dO - f~~rtvil~it~io (/(I /III{)v~,II.~.<br />
ti." (12. I:cvsrrit,ai lOb7. V1 Siiic. Aiiti 11. lip. 42-43,<br />
klClI< ICI IXH:\. .~~I~U.LIO DI~:II,IC dc - /i!i,vt~;#>\ WI/:I?. {I Hi.vrb~,i~~ (161 ~~I!/)~VII.~-:~. Ti71. FI,~II~CO -<br />
l'rii iiisiic..:i dt I .;ill
WLlNjIS. 39;kt-i~~ ho:~. I'tihl. :\t1;1. ltYIO- I . \rol. I. pp. Li2tJ-.q.3~y.<br />
Npy]:.S. M31.i;l tic f1i~iit~;1 - f-viffr~~f 1, /\.~~;,.II/~III-~/ - :I /II~{JI?*I!V(I f'~f,frii!iI. ~~~i~rat?ic~itti :~prcsc~~ki~l;~ I-':ILLI!~~L, LI
SI l .V:\. Fi ;iiici~ci~ liil?cii-ri ri:~ - Jiii-iiriii r, Rci.i-srtis ido T~i!i/x) rl(. C'ciiiiil(~. >tfi:i131a d:i a.Rililiutlicc:i<br />
P~ii-iiis:rlcr~çis~~, 2." .iCric. n," 5. I ciOCI.<br />
S!l.~:\. It~~II;II ,v;2io,v ]?III,II 11111d1 C~~III~/I yi(i c 131!)/io,q]-q/;ii. i 11 4< I
As refcr2ncins tiiriiç antigas mht-c a uiilixiç,io de ohjecros rciilizados por<br />
1annci1-ri$ podem sei- ciiconiia<strong>da</strong>:, ria hlitoIogi3: Zeus coiidcn:i ns 49 Til11;i.; do<br />
pohrc Danam. ;is5asii1ias dos seu'; eapciio5. iillios Jc Egyptcis. :I rcciiclicr com<br />
LFLILI do i-irl T;írt:~~*o um tciiicl SCIII liliido. b!3 ~ nigliiclildc t c!:~ss~c:I. 1130 podci-cimos<br />
deixar dc srilicnlar a atitude do ~cllici Dirígciies. nyoni:itio pçir nãri<br />
encnriiriir urn sii Iioi~-~ei-i~ segurido a3 cxigGnciris <strong>da</strong> r1losoTiri çiriic:i. rctisa~i<strong>da</strong>-se<br />
do mundo dentro de um hai-ri I. lulvez o inais rnridcsici c baiinl dos rihrigcic.<br />
O ~iiundc rom:ii~o conlicccii o toncl cd ri. ~i-ias sei-vi LI-se pwrcrcricial mc11ie<br />
<strong>da</strong> Ztifòra - recipiente ecnnciiiiicarnenrc catnsti-úficn parn [i'; trai-iiportes inarí-<br />
limos dc :izeítc c vintio - cnnsiituindo cste prnccdirticiita mais uin:i peca a jr~nt~t-<br />
nu Iongir doçsier <strong>da</strong> est:ignriçr?o técnica atribuí<strong>da</strong> no Impkríri Ro~n:irio'.<br />
Entret:intci. rncslno quc as pipas nrio Scirsaein clc LI t ilizaç5o gener:ili/.ad:i 1i:i<br />
Pcnínxula Itnlica aiitei do lirial clo skc. III. cnt Roniit c i10 ccnlrci <strong>da</strong> Ir5lia. oiide<br />
as 1iip:is poderiam çlicpai- ~ cir ninr de ori~en~ divcriiis. c k ~ c o,ject~ er3 c~iihcçido<br />
clcsdc n 5i.c. I. co~-iio coinpi-ovm clii~er.;oi rnonuinei-iios I igur:i~ivci\. criti-c clcç:<br />
uni baixo-rclcvo exi\icnlc rio Musoii do C:ipitcílin. o qliiil rcprescriin um;? hilrc:i<br />
cai~e~<strong>da</strong> dc pipas p:issai.ido sob a ;irçnd:i clc urii pai-edZn rle urn ponçi: ri c~lc icsre-<br />
~riurilio 6 nccessiírio juilirir uma Iuçcniíi cxistc~iie no Muscu Ri-ifinicii. Sabricxdn rium<br />
atelier do itál i:i cciitral tio i'in-i do séc. 11, principio do TII. i-i~risirando X hotnen':<br />
~raniporia~ido uma srriiidc barrica corri a njudn de 2 varai c caríla.;. A maior pane<br />
d:is representa~iic.; dc pipac ciii Kcimn que <strong>da</strong>irtni desiii 6poc:i eiicoritrnni-se n:i<br />
coltinn de Trq~ino. colun~i AuseJi:in;i oii Arcri dc Séptiii~v Severri. nlas ctincslx~ndciii<br />
a cei-ias locriliz~idris em vAri:is rcyióer do inzpérici. e niiib;ltaiii ;i ar-tiiadri<br />
i-nr~lan;~ eni niarçlin. riu ciii desllle com os deçpo.j{ii dos ~ i iitiiitiigni. í<br />
Podenius afirtiiai+ qiie tio seç. TT o itiiicl. dc urigeii-i g3iiler:i supl;itit;i os<br />
outros n-izioc de irrinspcirlc. 1ne';inri cnl Ira1 i a.<br />
Pelii sua Iòrrna nrredcindnd:i iirri:i pip;i cí i'acili-i-ici~lc riiaiicjrível, rol:ivel c<br />
dirigível'.<br />
O Irnnq'oi-te prir via rnar-ítiiiia. eserripli fiç,iclo iio baixo-r.rle\,ii do hil~i .;eu<br />
Calve~ dc i\vigntin. oii icil)~'r3 cslr:iclii (hEurcu Saiiit-Uidics. cin I,snyre\i riao<br />
suscilriv:~ qli;iIqur~ prohIcrna.<br />
Ko Centi-ci / Si11 dc Pcii-lug;il. Incaic de mmor influEnciri cl;m cul~urii celia 3<br />
roi-inn diih tiirnpai d;ih sel~ulturaq s3a um bcIo cxcmplo dc uiii:i possivel<br />
gciicral iza~50<br />
fùnçfies. tanlo iio muiido <strong>da</strong>s vivriz como ~ io diis inortcix.<br />
No qcc. 1 c 11 d.C. e rio crinLsArio do quc st: lern ;ifii-iii~idn a1guni:is vezes,<br />
era uca<strong>da</strong> CJ I rizilhsrne dc ~iiadcirii (~.~i{~ctr*) priiicipaIiiientc iéitu dc ça.;lanliri. e<br />
que Piíniri rccciiiieri<strong>da</strong>va com particular inirresie paix o lriirisportc do vinho<br />
íi~rzsnri i.itríit i) cohi-etudo
?;(ir~->~ ain<strong>da</strong> clrre as \rnsillrn.s de riiadcira - riih~i\ rr r.frh,r,r - er:im ,ia<br />
comuns cnrrc tiús 110 secuiri IX. aI~iirih desies sci-viiim par-n griardnr cci-c;iis,<br />
outro:, crnfiz destiria<strong>da</strong>x a behid:l< - cr~l~crs L.IIIU hihcrn. ciil~o~ crtii~ r-ihcirid.<br />
No Li-nnxporlc dc viiiho? no riri l'ejo. eiil 1179: e c(,rifin;iva n esla<br />
inani i'ectrii;:l(i. Il'cidos os an
composta por váriris quridrcis. que saía do Loi~~~cnii, dc Monchiqlic parn o de<br />
Sr'io Francisco. local ondc bc I-calizavam 3.; niaioriis solcni<strong>da</strong>dc.;. \alient:indo-cc<br />
dc ctitre elas a missi c a reuni:o ;inual de mestres e oficiais para :i eleição do3<br />
Corpos gercntcs <strong>da</strong> Confraria c <strong>da</strong> corporat;ãa dli Oficio.<br />
Aspecto singular ncsrc ofício 2 a crono1ogi:i <strong>da</strong> sua dcscsirutursçiio. Os<br />
ccinllitos com o.; inicrcsses dos cornerciantcc dc vinho inglcses e3t5o nri cirigcri~<br />
- desde os Lri;ii\ dri ~Sculo XV1I. erii Lisbo:~ e pelci menos clesdc 170'3 nti Prirlo -.<br />
<strong>da</strong> possihili<strong>da</strong>dr do exercicio d;i pi-oCiss5o. cmbrir~i coii~ alg~1111íiq condicion~intes.<br />
rorri <strong>da</strong>s oficiniis dos Mestres.<br />
Esta sitii:tqSn 6 :i responsávci pcla prolelariz;ir;Zci. ou melllor. ass:ilaria-<br />
~iieiito. dc muiioi mestres e ciTiciiiis que tsabrilhnv:im par:i os grandes iirniazens<br />
de vinhos. proprie<strong>da</strong>de dc çi<strong>da</strong>dnos estrnngeirns. A contlitua1id:idc lakenlc eiitrc<br />
chte poder einergentc. dos dorins dos nrin:izktis dc vir-iItos. e o representado pelo<br />
poder ins~it~iídu. corporizado no Oliciu. vai ser uma <strong>da</strong>s crirnçicr.ís~icas p:rticulnrcs<br />
deste pupci ptnfissional. ao anicçip~ir em cerca de ~im seculn todri :i prohlcmriiica<br />
que Icvou L cstinqzo do.; iiics~ci'es, após ;I vitcíriil dn libcralisrnu. ern 1 S34.<br />
O jogo cnrre 1-i inriv;iq5a c ac, gicrmnnEncias pode t:iinbéni sLr \'islumbrad
Apiís trrn período L I :ilgiiriiri ~ c\i:i>~riq50, cciiii :i ii-ripIriniri
(1) wrcl;i\tic:~ r ni~ii~o ~CLLI<br />
h) IL.~ f'il~~.it\ u~~ifi)~-iiles<br />
I.) prii\rlr de :í~ vorcs cle inciii icl;rrlc ~ii:i\ -i5 1-citas<br />
~II \cr 11c ct1r u 11 i ~OYTTIC<br />
'.i 11nt7 ici- veirii ncnl ser- iiciclosa 1121 _r:ilhcn~;r' i<br />
0 c:~r\ibll~n rnh[e. L-O~ILIITI (>ti :I~I,:~I~II~IO.<br />
d:~s iiiclli~~~~cs III~LLICII.:I\ nacit~~~ais pari1 vasilIi:~iiiel'.<br />
Ll4lC se cnconlr:~ iit? Yi~rte<br />
I+rtu~:~l. 5 LIIII;~<br />
C1 \iitciii;i icyuiclo ii;i I'aii1.1c:iq5ri <strong>da</strong>s pipas é 111c:ipiii dr- crirrtpii- ;i<<br />
incxactidòec giic ~~csuliaiii de 11111 dci'icicntc ;ih:iic. j:i q~ic<br />
obrig;id;i pel:i prcis:?r-i (10s ;I~cI~\. ci'cc1u:i c\sc iiiovii~ieritci XIII >r ~iijrii:ir- :i<br />
de<br />
ç:i<strong>da</strong> :idricliz. no doI71-31..<br />
ncnll~~l1l:l lci l~1~ilcl~1~llca.<br />
/\ 5s1-n~~ rlciliiintl;~ ;i ti.:ih:il\iri~ dc i;ino;iri:i rlc~c~i zci crlrtridn dc. sr-r:lderrLi<br />
clislirir:~ tia ~ ILIL-
opnhlo. c' Iin ~~icsnin ~ILILICI supcric~r, PI-OCCI~C-se nisirn ~iiniiltariciurricnrc pcirdo<br />
ccrilrri aIé que o trtincti fique hcpiii-:ido<br />
:iniI3~)s o< CY~I.~'T~C)~ C :~proxiillx~CIo-s~<br />
crri pc<strong>da</strong>qos ~ CI~~VC~IIIC~I(C ig113ih. scpunJo ~tmn pIa110 di;iinetrril.<br />
.I\ t517~3q pari\ :td~iclas olr'i-ccem pclri cxtcrioi- VAI-iiii sitinis p:i~-:i çc piidcr<br />
ap~eciar u \uii qunli<strong>da</strong>dc. Unia licia ,i~Ivels dcvc Ici. izm odnr Cr;irico. cai-acierfs-<br />
[iça 63 c13\1c A:\ rnarlcii-:i 3 qtic perlcircc. ri30 api-escni:ir siriais dci piitreiàcqílo e<br />
~Ico.; ílç xilófiigo\. :i Tua Icrriperntura dcj4c ser rioi-iiiiil c nrln iiprcscntlir preta.;<br />
dc ccirca diièrcntcq. Cla 1;inocinic iitri~rii a qiicilidsde d:i uduela no golpcrí-I:i. e sc<br />
ela roiripcr .;cyutidri ii linti;i longi~udirial é posq trc iein qrr:ili<strong>da</strong>de. casc, çoritr:ír.io<br />
dcve ier reicir~dii.<br />
lintrs dc apriciii- n i-nridcir;~ no 1'rihrit.i~ clc vasilhariic i~.rccc
Çorricça-se prir lorncar, acção que consistc em <strong>da</strong>r 3s aduelrir. pe1:i face<br />
cxicrior. n for11ia arredond:i<strong>da</strong> crn jeito de lomba<strong>da</strong> poi* rcirnzii a quc (I corijuritci<br />
i~en11:i n Iicnr uriiforrnc. pcrmiiiridti rniiis tiirdc ci perlèilo a,ius~rir~ienio dos :mos.<br />
Maiiualrriente us:i-sc a iAnspilh;i e o supillio coiii :iuxílio do brinco de arco nu<br />
mulct:~. Lsiaç tarefa.; tiimhérri ~iodcm scr ct'cctua<strong>da</strong>h pcF~i inriquina dc vasas e<br />
loI+ncar.<br />
Vasor - ri5a é mais do que ndelg:iç:ir :i i-acc inwior <strong>da</strong> adue1;i progrexsi-<br />
viirncnic do centro para as pniit:is. çsi~s n,To .iZo cor~sidei-a<strong>da</strong>s os extreriioc iiias<br />
sirn unia disr5nci:i dc çcrca dc 5 3 10 cm destes. Moriualrnente us;i->c 3 vrilta<br />
p;iM CXCcUt:il+ CS1;i cxtrcriii<strong>da</strong>dc.; dc tiirnia siriiétrica. .4 rnriirir ou<br />
merioi expre~55o deste t'ririn:ito é directamelite prapoi.cioli:il rio I-iojo <strong>da</strong> vasilhii.<br />
Ag~ri~ "um LI plaina dc tr2s pé^ hli cjuc prciccder ~ici juriiiir. opcrnc;Zci quc<br />
rcqtrer maior con11eciinenio c prccis5o. trata-se dc nfciçonr e polir 3s jt~ntns de<br />
modo n a.;çe_niir;ir ;i perléita j~ist:iposic30 <strong>da</strong>s adtielaç. pois d,iqiii depende a<br />
quali<strong>da</strong>de e durabili<strong>da</strong>de do vasilhnrrie.<br />
Levnntnr - :inlcs dc iniciar o L'abrico re:iI~z:i-.;e a uperac5o de parear. pois<br />
6 iridihpenh:it.cl scihcs ri ~~Líni~ro CX~C~O CIC xIuel:~r; ~ IIC s3n IICCCSS:~T~;TS para ;i<br />
vrisillin que se vai nrnlnr.<br />
Pareia - 5. ;I rncdidii ni5xirna corrcipoi~dentc rio pcríinctsti m5ximri do<br />
bqjo <strong>da</strong> vnsillra. sendo a designaç50 de qsrein de i~iadcii-a>> o nrinic <strong>da</strong> regua<br />
srihre :i c~ii:tl >e cnloc:irir ns nduelns até perfazerem ;i parcin prclcndid:i.<br />
I3c cnirc LLF aduelas vin<strong>da</strong>4 <strong>da</strong> pareia ri tariiicirn esc~illic :r rn;tii fcirtc. nn<br />
cliial h7 iimli marca :i giz. para neiii sc abrir ~xisícriornieiite o liatoque.<br />
C»tn e w a~iucla, ,~iiiit;itticntc coni .ri prirncirti ai-cri dc liasiir c o niol;o, v;ii<br />
pi+~ccdcr-~c :!ti lev:iilt:ir ou :Irmal-: colocar as nduelns c111 pC I'or~iinndo u~ii<br />
tronçci-çrinc. Esi:i cipcrar;,ici dccrisrc na prnp. superfície lisa demrirc~icla no cli5ci<br />
ciii cillcina dcstin:idri :to levriiitrii- e bastir nik S co~icliisão dii viisilha. A c:i<strong>da</strong> local dc<br />
trob:ill-io 3tri ~LI~CEC) LIHI iiiiniero que servir;? para ideiltii'iciis o ~:inoeiro ~riedindo<br />
dcsrc ~ntidci a hua calxici<strong>da</strong>dc dc procluyiiii c ccintrtilnndo o 1riih:ilho ?i peça.<br />
Mete-se ti pritiicii-u ai-co de bastiqrio deiirrri dii ranliui-a rlo niciçn. scgrr rnndu<br />
cririi ;I iiiiio cy~it't-d:~ r) ctiil,juiit
Com n iiiarsci:i e o ci~nço a icri~ir dc bareiite. urri POI- fora e ti C~LII~O por<br />
dciiirri. ;i ro<strong>da</strong> rt to<strong>da</strong>. procede-';e ao accrtar d:is adueliis pelo5 juntos, de roriiin a<br />
ohler uma .;zipcrfícic: cxrerioi- Iisa e uilii'cirrnc.<br />
O ccinjunro devi<strong>da</strong>rirenti'. ço~~suFid;idn pclos arcos dc Biastiq5a. 6 iriclinadri<br />
sohre o hafxete e vai 3 arriinlirir - co11.juniri dc preprtraiivos que preccdcrii a<br />
itis~al:i~áci dcis Irriidos<br />
Enlyiunhando o ciixtí. ri tanoeiro coiricça por <strong>da</strong>r a rcirrii:i de cunha às<br />
pontas <strong>da</strong>s adtielas - 3 is~o chiiní:i-se cortar.<br />
Depni\ disso prepnr~i-sc ttni:i sripcrfícic lisii na sr.on:i aride irá ser aberto o<br />
Jnvre. 2 o ~iarc.i;ir com a p:ire,ilidcir:i.<br />
rt~om aiin o rahote. procilde-eça C ;~Iivi;lrii-\~ 0< restaiizeq.<br />
E~rrpalJtnrrrcrito - preetiçliirncnro de esp:icos cnlrc aducl:i< corii p;ilIia ~rihu:i<br />
- h./~iic~ /ntffi>/j(t - p:lr:t garaiit i i. vcJ~1yi311.<br />
I'o.itcriiirriienlc 1i1-occde-l;c ;li3 Ikrrrir. substituii;aci do.s ;ircri5 dc basriçiio<br />
pelos dctiiiiti\ o\, çii.iiis designações .;ãri: ç:iFieç;i. jnvi+e, colete. stihrc hôjo e bhjri.<br />
i i<br />
,A ar cri ri:^. ciii tudos O< ~;I~SCS C~CC~L' ii [d;ld~ Médi:~ ai5 iit) SSC. XVII. cr:i<br />
v de c~siui1110. J3y YiiTLiq iriais deIgii<strong>da</strong>s desl;i quali<strong>da</strong>de dc<br />
mndcira. vu1y:iriricnlc dcrtgn:idus clc arcris-dc-p:iti>,. fabric:ivam-sc ctn Foi-tugaE e<br />
3 SU:~ filic;~lizaqZ(i<br />
e criiiiCrcio esr3o dociinierilados pelo nienos desrlc [I. Mrrniicl 1.<br />
0 s 3r.c~~~ dc j'c1-ro apasecerari-i II;~ Europa muiro proviir.cInien~e iro<br />
séc. XVl. arcnderidu iiris celebres toncis dc Hcidclhcig. cujo pritiicirti .;e corneçoii<br />
a cciristmir rttl 139 I . Erri PII~LLLF;I~ I? início <strong>da</strong> utiIiziiq3ri dos arcos dc fcm-io pode<br />
scr cla~ado <strong>da</strong> Ultiiiio quartel do séc. XVIII c dcvc-se h i~iicia~i\ra <strong>da</strong> Real Cum-<br />
panlii:l <strong>da</strong>s Virii~:is do AIto Douro que enviou para a Rlíssia UIII ripreiidiz. o ql~ril<br />
quando rcgmisoii inoiltnu a i:íhricii de fuiirliq5o de Ci-cs1urri:i. junto do rio Ulrn;i.<br />
Depr1i.i dc :ixse~ltes os iii.cn.; [rala-se de abi-ir {i hatoque. ctirn tradri.<br />
herbeqtrini i ~ iirrci i de p~i:t.
Por últimci. icinris ri\ nc:ilia~-r-rcritos que cunsisteiii ii:n scyuiriic\ iiperaçBcs.<br />
3 - I~scaldnqifo - Jc~liii. fipuri 14en.rnic dcrlrso d:i v:isill-i;i p;Ir;i chcciar Tuy;iu.<br />
estas se15ri ~i~ascaclns ri giz;<br />
4 -Vt~<strong>da</strong>#o - \~c<strong>da</strong>r as broca?. orii'ícios téitor prir iiircçro.; coni apliciiç5ci<br />
de pino, broca ciii tonin dc madcii-;~ dc cliciul-ici:<br />
6 - Rnip~r - alisnr 3 vnsi1li:i rlr n-i;incir:i qLie I'icluc limpa C ~oiii<br />
t;iq:io final.<br />
iiI.ircscil-<br />
As pipas 1-130 pode111 sei. usa<strong>da</strong>s imedi:it;iinciiic ii sua 5;iíclir <strong>da</strong> hrioai-ia,<br />
neces~ir:im cic sofrer um;) prep:ii-ayão quc c dis~itita. iIe acoi-dci ctiin o cibiectivo a que<br />
sc dciiinani nc 13hris rciiliza<strong>da</strong>s. Px-a isso CS~S preprir;~ç:ici tiati pcidc ser encnnicn<strong>da</strong><strong>da</strong><br />
30 tanoeiro. cilja ~nissiiti tcrrnina de.;iic o iiioiiicnlri c111 clirc crilrega a<br />
vasilh;~ I'cit;i CT~I iriadcira sã. liiiipa. bcrii coti.;truí<strong>da</strong> e 1~erlCiiame1ite estanque em<br />
Iri<strong>da</strong>s as sua5 juntas. Ao pi'cipric~ririo incurn't~c l':iicr cis viiriiii It;iionictitos riiiles<br />
de iis:ir ii ni-i\*r> tmasi lhiinic.
NOTAS<br />
\ .<br />
I. '1'riib:illiii rr:ili/:ttlbi iin ,imliiiri do I'iujcciii: E,~r~-+rriii~cii ~ i i r ~ i ~ ~ - ~ ~ r . r P ~ riridiirti.liili:it~-~ir~ i r í ~ t ~ i ~ ~ ~ ~ , ~ iiri .Vfii-11- tlc<br />
t'ov;rryt~/ I !(,( t. Yi,Y-.YX). p:~~rnciii:~ti(! pcl:i JNIL-T'. L[IKI I~IIII~CII-~I velsi(1. li;~sran[c i-c\un~id;i. sci-wu dc<br />
FUI" ;i UUI I idrii. i r:ili~:itlri pel:i ciiitiresa Sin:il Vidcil. pliirnic II:~ cxpiisiqiri prriirioiriif;i pelo Cciiirn<br />
Iriirrntl:i lirl~i :iu!iii'.<br />
I. TCI-IERKI:\. .-lnrirc - -QUAIIJ IC !OIIIIC':~U rct11j)1;1~:1 I'nnipliriwv, L.'lli,rtriir(. ti." 3h. Jiil-,\iiiir t'iS I . ]?!i. 1111- 1 n5.<br />
3. KIISTn\T.IiT:I=. 31. - Iiisroriri aocirrl ?- r~c-r~ir~~iiirt.~~<br />
íli.1 nii!itJiiii i~riiiirrrrri. Madiid. Erp:is;i-C;ii]ic. S. A,,<br />
1077. \,11l. I. I.:iiiiina SXSlX.<br />
4, M011~:~~. R:~~ii~rn -!)o ~~~i,~vi/ltr~~ii~ \,il~iii-i,), :j:nr~i?- ir?i~ar~i~(~ri~~i~,~ (1t1 AII~ I~!.~tiii-iri. Po~IL). lnk!iiu til do \'inIin<br />
~111 P#711,3. líl-1.:<br />
5. S/lMPAIt>. .?Il>crtn - i~,i/~i011,~ Hi.tt~ir;cr~v I, kc I!II~~IIII~-~I\. tnl. 1. .ihh~;i. ELI, Vcyd. I !)TcJ. p. I 12.<br />
(1. (,'~i#li,r.~.riii #Ir* I.ii.idrr /r~i,ilir~i.i (111 Ili,i.tririrr I'orriicir
A IMIÚSTRIA DE REF~NAÇÃO DE AÇÚCAR<br />
NO PORTO<br />
UM PERCURSO tZhT&RGO DOCE "<br />
O l'ortri. peZ:i sua profuri<strong>da</strong> lignçiio no Brasil. foi ;io longo do .;éculo XVIII<br />
uin inipcirinnrc enlreposto cln :ic;úcar brasileiro. aqui çc dcsçai-rcgurido muitas<br />
harricas dci 11ielri.o que ajud>iraiii ri criar o niercrido inicrrio e cxiernn ncsre secm c<br />
a i-cspniider
LI irti retiriadii ciiii Prirtugal. Pedi:!-~~. cnL%i. debiliucriic prim que se ciimprissc ri<br />
lei p:iii t;il. dctininihi-sc clniaiiici~ic r7 que crn (i nyúcai- rcliniido e o nSn i-rfiriadri,<br />
pois dcsqc cscIa~eciiiiciilo derivariri ;i pcissit~iliclarle cie voll~li- :I inlporti~r O açúcar<br />
hr.zsi1cit.o mal.; rico etit Tor;a snç:irinii. iiiah rntiiq cai-o. Um ~irtihlemi:~ de çI:~ssifir.;iyari.<br />
:issiin o rcfc~'i;iil;i o5 iiiilt~iridorrs dc IXXI. conircci<strong>da</strong>s pcla sua foi-ic<br />
vocaq5o prnleccionisrii, miis aqui inc;ip;iz~s dc siigei-ii- qiialcliier clevilc;5e dc<br />
direitos 1i;irii um genci-o cllir se 10rn;irri dc prinieii-:i nccessid;rdc. Cace :1 ilmu<br />
iridús1ri:i erii g~ic ~J~CCICI de pr~cesw ;~drnili is~ral ivo. que iinldic~l requerimcnio<br />
e indicaqrici fécnicas, aviso pcíblicii. pcríndo de SCCI~IIII~~ZJCS e viitorins do deleg:ido<br />
de s;~iidc: coma coi-idiyiic:, prcr-ias 5 ciincessão cle ;ilvar:í pelo governo civil.<br />
Dacjui decorre :r csisrê~ici~ rlc uni núcleo dciçumental que cobre o periodo de<br />
I Xfi.7- I? l rí e ~ I I~~niiitc I ~ obsci-vai- clc perto S.9 processos relativos n i-ef?riaqõcs<br />
de iiqúcar. :ilsnris doi clii;ii\ viera111 a \cr indeferidos.<br />
Na linli:t <strong>da</strong>s scprcsci-iiii-Ge.; 1'nriiccitl:is pelo irirlucriici dc 188 1 . 3 idcia<br />
~cr;iI relii-a<strong>da</strong> <strong>da</strong> lciturn do5 psiiçcisos L' ;i ilc uin prohndo :ircaisriiri nurna<br />
iildúirri;~ I~gridn a ;iIin~ciitnqli~ c. pcirt:into, crirri tihviris i-cpcrcussGes sol-ire ;i<br />
snúdc púh11ç:i. A? carac~crí.;tiçris <strong>da</strong>ni&~ticns i iiipcr;iv:im. çcndo nríniiiio ti<br />
i-ccnitamcnro cle pessoal cxicriar. pois ris niair~i-es relinaria> RRO ocupa\'am mais<br />
cIc 9 t~iEialliadnrcr. Os propriciásinr crotn funrlatncntalincii~ negociantes com<br />
1oj:i ahoria c quc Jcsidiam. acyiii cninn nourrtis scclorcs. upoa1:ir em fahriçci<br />
próprio p;ir:i ;ibasteccs o scii prOprio c~~i~heleciiiie1110 coniercial. produzindo cm<br />
pequena e*lcnl;i. com t~m iiivciii mento nilriimci. AIgui~s criiergi:irn dn núcleo de<br />
{iperiii-ios <strong>da</strong>< pr(ípri:is rel'in;iri:i\. .;eildo dci iirit:ii que havia vlíriri'; g;~lcgos<br />
prriprielririos de rcfi n:isi;is.<br />
As instnl:iqõr2s cram. de uiii nirrdri ger:il, crinctituid:is por anexos lias<br />
~ra.ft'il-:t~ dil 1r10~adi;~ do prciprictárin. lr?i:ii [Cri-ens nii caves. nii l-ian:icríes nos<br />
rcspectivris quintais. frcqucritriiiiente cci11-i dnrmiiiirios aiicxos piirn os npcr5rio.s.<br />
pai:, ~içiiluiiidri por isso urri pcrigo<br />
pciteocíal por iricciicio ou iizs:ilubri<strong>da</strong>de. <strong>da</strong>d(ih os rnnus clicii-us e a cscorrcricia<br />
rle csgutos pr:i ni c:iiios r~íll~lici>\. Apesar diw~ cr:mi gcraIi11~11Ie licencia<strong>da</strong>s ou<br />
prircl ~ic jii~til?ca\~arn cxist2nci:i aiilcrinr ou porque fiaiviirn sii,ieiliis ri iim caqiuiiio<br />
rchtriiri dc cibripaqòc\ iiinilrírins: c1cv;tglín <strong>da</strong> çlia~rzfiif ilcima <strong>da</strong>s cri.;:ir; dc Iinhi-<br />
Iaq5o. \cp;~r:tqao dn çomliii~~ivel <strong>da</strong>.; zrinas dc curriliiisiãci. I~ijesmeriio dn solri.
algumas rccrimcridnçfics sobrc 3 11nipcz:i <strong>da</strong>\ iristalnçõch e ~i~\illi;iiii~ C do USO de<br />
collierch dc pai1 para mexer ;is rnistlira
Numa acrivid~idc subsidikria a rrioIitanie <strong>da</strong> rèlinaqao dc aqiílcar. encaritrarn-se<br />
os prcidutorcs de carváo animal. derivado <strong>da</strong> queima c pulveri7aciío do.; (isso5 do<br />
gado abziridti nos matadouros <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>(Ie. cujas rilierdrioh eriirn ccinhecidos por<br />
poeírai. -Poeiras c i.cfinadorc.: 520 eni gcral galegos, porque liortugticses iião<br />
a~urariarnr.. diz-rins o Iriqtrerito Industrial de 188 I. em relèrcncia a unr
modcrniznr o zcctor e prcdizia quc 3 indúsiria ~necânica rio nosso País iiá»<br />
ccinscpuiria ariiquilar a indústria manual:<br />
1. .. 1 ir pri1tieii.n .frihi+ir-ri de rrfiriu(*fin pelo .sisre~tin i~rerfiiiiro,<br />
C{IIC> ,foi iironrndn fio Porrn. 0.7 jkhr-icni~~e,r ~?ra,ritrri.r fi;el-u~t?-iE?e<br />
rrrirrr rol ,piiei- LI q yuc rio ~firri dt~ três ni~os cipi-cceir irir.eiidiaEfa, ser71<br />
CIIF I1ojc2 sc ,S~//)L>Y rr corisfi cln sir~i.vri-o. A psiircípio as çoi~ipuirliias<br />
tir .FL*~III'OS 11170 ~IICI*~CIIII ~CIRCII' 0.7 p~-ej~í:ox, I~CIS C.OI?IO não<br />
/>!.ovos rlc qirc R -fogo -fi~.s-~e ~~I-~~J~s~Mc~uI?~~~I<br />
/ C I I ? ~ 0,s ~ ,<br />
liori ive,sse<br />
cnr~rpnriliins pugcii-niii r' rr ineirr cl~i:ia dc c~pirali.sttrs ?;rili.oii. j~elu<br />
IIIPII~~.~. II~CILILEL' dos srris rnpiríre.~, pnryllc de r.r~lrfrrir-io rico<br />
i-~cchcr-iai~i iiriciu- lu,i,j,\o qtic rl 1irodu~c70 <strong>da</strong> jfrilii+icn esrninci. iAedici<strong>da</strong><br />
LI -3 oir 4 dius pui ;\crlinrrn.<br />
n 7." f~íI)ri[-[~ ,/(>i ,~~ot~~udn<br />
CIII Lisbon. rrc.rrhcriido coni<br />
pt-ejt1i:o.3 iiic~~lc~~l~i~~i.~.<br />
A 3." ((li tarnbc;lii riloirrado {?o Pni-!o e rlu .firji de 3 nrins<br />
.\ II Y~PII~PLI u .SULI ICZ~ICITC~C~O com tiinis dr 50 r-oitto?; clt. plyiiízo,<br />
r-irrdo rlrtiis ~~i-de a ser nprni-eitndt~ l~~ii-~i uc~ícai pilcí, ciarido niitito<br />
/ J O ~ ~ t-e.~~//f(ido<br />
I<br />
j7(1t* .v~r íl ~íirirli no ,~~IIPI-O ~ ~ Pc~I+~IJ,~~I.<br />
7 7<br />
:\ 4," [oi airidn jjiiidndn I ~ ( E Pnrio E ~~~~~~~~~~~~n-se<br />
Coir~pcrtiltin /'or~rr~i~e.\-ri tlr Rg/i'rlaçao. Fez r~r~in Ricei.i'n de Iriorrr<br />
~1111~~~r~rc~ riiais c/c 6 ai1o.s íi.7 ,fijtiibl-icws t~iai~uais, mcr,s acuhnii pni- ser<br />
i.c~iici<strong>da</strong>. pois r/rtt.ririre ea,se,s eis uno.\ nuiicr~~ cie~i iucr-0s vcirrrfitc~ra-<br />
~k~irr cios ,seris accinriis~crs. A r~icziorin dr,~cr,r iirdii.sri-icri.v ude?-iu a<br />
rsAa ro1irlini7liic~ 17ow rtlrisririr~ I- .R I~MSI (!o açlicar., irtcrs i? eiir assim<br />
ro~~.i~,q~ii~r c/~rro/ur ~í.s /~o~ic~~-j~ibric~.s ii~uni/[~ ;S.<br />
A 5.",/i>i rrinibr'rii JIO.T~R IZO Pni-ro rorli ~i/irlo A Luradorci, iri~zs<br />
t1~~ci7n.s frri7r.innait tii~rrriit~ ri.t:s i7iese.v. abalarido 0.7 seirs propi-icgrríi-ior<br />
prrm r? Ili.risil. oridc sc esrnbel~cc.~-oin cniii iiirirt fríhrit-LI r~icti?tcal<br />
cri1 y lrc, tii.ei-ant n desfili-rrt rr1ri.s pi-e,jrií:os yiir rirziicrnr sofr-ido 110<br />
Po t-fr?.<br />
A h.",fi~i n Suchirt/ntlr Portugire.vrr IIP Al.rirhrrl-e.v enr Lisboa.<br />
.4 rsrn ,fbhi-ic~i ark~i.irrri~i rorIos os inJrr.sfriui,s LI iridiisri-ia tnairrtnl<br />
c.~li.c+ep~i?o de frEs c/os iric~ir finhi-cs. kíoirrflrnr.~i n ri.ir.i-r e no prii7zeiro<br />
í71rc1 T~I*CIYIIII /IIT'I*O.F l - ~ l l f l l ~ l ~ ~ C ~ por ~ / O 11G0 ) - ~ . ~ C ~ ~ y~tei~i I J T I1iesjí:essc<br />
c.cirrr~ii-i~éncirf, tt1a.s us ,Jih,-icas i~iai~uais rnnicç~ir(l~ti e<br />
csscs IIICI-O.\ rr~~~~fO~.r~inrnr~i-se eiii pi-ejirí:o.v, e.\rcrirrlf~ ris iridustriais<br />
n ~ ~ C I ~ E C P I .<br />
rr~rsin\os qric rr~wbe o C(J!?Ii-UrO pcri-n i~enbrir*ciri ns siinr fn'br.irrrs,<br />
ri60 se i~izjior-~onclo cotii os 200 cnr?toJ yic~ trin .srpufradr~.c ern<br />
-4 [ c~~IITo~~.<br />
A 7."Jiihi.ic.u i~iecd~rirn ,fbi CI R
Aic c11Ian :i 1egihlal;Gri pcirtugucsii ncsrc dumínii>. iíprca Jc trtir Est~ido<br />
1ihcr:iI. tinlia-sc liri1ii:iclu a nrhirriir irnpoqtos ;iilànclcgii.icii c. 3u:is i.estitujr;fiei;<br />
nos caw* dc recx130riaqZo. 1)iir;i 111)\ inicias CEO sCci11o \c inoqlrrii. ctar;iineiiic:<br />
irircr\enciorlisra. O I':ivorecimet~ro do< ~icíic'ai-e5 dc Ailgola c Miiy:\rnhtqiie linha<br />
sido Icvndc~ a cfei~o prii- urri dccrelci clc 7.q. I YUI. ass~~ur;\ncio-sc utn direi-ericial<br />
de 50rE nriq rlircitos pnrrraih. at2 ao rrzorilliiinc dc 6 000 toric1ad:is par;$ c:trf:i<br />
ccilrini;~. sendo airidii ;issepui.adu :i ~scnqàii de clireitos ria iniportaç,io di:<br />
inríquiri:ic c insrrumcnirih p:ii-a o hbricti dc ;icúcrir c eiii in1port:ic3t1 dc sacari;\ dc<br />
cirigcni nacional 1i:ii.a AnyoIa hlciqnmhique. Eni 1903, I';i;l-sc r~rns ~ircitccc;Sa<br />
idèritic;i :io~ aqúcai'ca dos Aqorc\ cxyrirtndos par:i ri Contiricritc do Rciiio.<br />
al:irgal~do-kc eiçc beitellcici no filcriol cr;ir;iído clc ~rridutiih .;nc:iriiicih. crn<br />
esricciiil d:i bctrrruha. Ijm 19 14. foi prolonpado o regime dc 17rritccqilio dos<br />
:içíicrirec; co1ritii:iis por inni.; 70 arios. aIiir_n;inclri-se rios Llc Caho Vci-dc. csk iiiii11<br />
iotitl rIe 1 OI1 trinc1ii<strong>da</strong>.t. Eln 19 19 Idçc. de I dc Mciici). i-e~ulzriiiciira-icc :I f'ab~~ic:iy.Co<br />
de ~iqiicnr c rilcnol na Metleirri. dcscic que eqie Ul~ii-iici To\re pnrn usii ~xclr~iivo<br />
cio reniperci dris \~inl-ios, raleiintlo-se a quantidiide neccssriri;i de :ílcntil pc!:i\<br />
viriiis ffibric:~.; de aquc:ir (55 litros dc Alcool por c;iti;i pipa de 500 litros de<br />
viiilici). 1iahs:indo :I e~p~rlliq~ti çle iicúc~ir<br />
pcir um período dc 5 anos. ciiirc tititrai; prescrjqcici miniicicisaf.<br />
K;I mesma al~iii-:~ (dcc. 10.3. 9 Icl). prociim-hc chlin~iilar :I pruiI~iqiio dc<br />
Iieterralin sacarliia. n cxerriplii (10 que ncoiitccia no estriiiipciro. tiois países coi-riri<br />
ii Alcrnnnlia. ri ;iuxii-iii. 3 Friincn c a Rfissin ciir~i Ionp:i tr:idicSo. c :i Eqpiinh~i e n<br />
ItUli~i. com prii~icn rcccnlc. tiriliar-rr-\c lii-iei-tndo d:ii pc.~:iclns iriipcirruqões<br />
ctiIaniais. :2prcscn~avn-se ;i heicrr:ili;i corriu uniii nItcri1:itiv;i :igríciil:i a ter e111<br />
conta. Jc cirjii produçlri hrurri se pcidci-iii cxtraii- 10 a 14% cIc. :IcUC~I.. A hli;~<br />
ciiltui-rr pcicicri;i iiiregr.ni.-sc eni rotaqrio do afi-illiamenlo corn n trigo. pratica est:i<br />
pai-;i o Corilincnlc ii cer Ii\'re de j~iipi)st~s<br />
~ L I51: C ~lizia t'avrii-ecci- :i produtividirdc: trigo (<strong>da</strong> ci~1licii:i inCdin de 8 scmenles<br />
i:ilvez .;e p~iclc.;çe passiu pari1 ;i\ 17 a 15 seiiicntcs. icgi~ndo u c-icriipln dr: nuli-o5<br />
paisc.; çuropcus). iilCn1 <strong>da</strong> reserva rt~rragiiiosfi qiic n hetei-i-:ib:i lihcr1:iv;i n;l 5uri<br />
iilili~aq5ci iridustrial. f'avoi-;ivd 3 pecusria. Ka prcteiisfio de bc c..;itmtlIar a produy3ti<br />
e fLihric:~ç5n <strong>da</strong> Iicrcri-;ihn criiii-arri-se :ilgrin> iticen~ivnr Siscniç i: citrihelcçera~zi-sc<br />
circurihcriçfies regionais. segundo as q~iai:, se I':i7,iaiii a\ cíince>fcies para ;i<br />
çriaçâo dc l':ibr-ic:is. Medidus utripicns. yeni qualqttcr. aplicliçfiri prlíricn. t-~iio~iidii<br />
riu.; ;inos 50 Jcste héc~ilo. para sG nris iempo.; acluais sil concretizrrr.
Eiitrzi;inio iiri fiii;il do :mo de 19 19 tdcc. 13 dc Nuvririhroj. r ~ i iAcss;icri ~ i<br />
dri gi1eri-a ni~i iirlial. ,jB se rcconlicci:~ :i i ric:ip:icidncle de :ih:isicci i~iciiiri riricionril<br />
clc iii;úc;is. agi-:i\-;i<strong>da</strong> pcl:~ iii~uIlciCiicin dos iranspiirtCs i~ii~:iiítiiiio>. e sc. :iutnri7.:iv:i<br />
o govcrnn :i iiiiprii-tar cii~i.ct:iinciik :iqúcar pai':i i-tgiilririz3r o iiiri-cailo. I'ouco<br />
depois ciinhclcciii-si: iirn iipo ú iiicn clc açúcar niicitlri:il í o aiiia1~~1~7-~1ai-~i.<br />
I'a11riç:idu corn r-;imas J;is cri!úiiias,! c t:il7cf:i\~;i-sc-li o ~ ~ i ~ coniri q o . Icinii;i (Ir:<br />
cl-i:ir LI rnii clti:il i J:idc 1ii:iis ncessivcl ;I{> gr:iiiJ~" ~iCíhl ico.<br />
Mar; O ai,'ficzr CSC:!SSC:~V:L i: ~i J?I.C~O disp:iKiv;i. 1101- C5lil ;li tur3 C111 quc a<br />
crisc de srrhsisii.iic.i:is i;c iiiriiiikstri e1l3iqu:i. .A Ic;isl:iqiio tt~uliipIic:i-.<br />
N:?o :idiiiii-:i. :iii.ciiii. qilc ;I iliicst5o dti nqúc:it. sci;i ;iprcscrii:i~I:i ~ic.ln<br />
do 28 ílr Maio criiiio Liiiin <strong>da</strong>s provils Jii iicwcri rlilc. i-cgul;ir;iiii<br />
a siiuayào ria \!iidcil.a SC~L~ bilstail'te el~i~id:~ti\'o d:i mcI~iloloyiii ~i~:td~~ii~~~~isin<br />
11a<br />
itii.ei-vcnçiio ecciiiriinic:~. ~ ICC :I r~Li.i~~qlio do C/:~qài~ Jc lti30 i':il;i clc uiii:i ~~tii-i~:i<br />
indiisrriii :irncfi>. tiintri pai-a os r\stirc\ ciiiiiii para 31.<br />
ctilríriia~. 0 pi-cil~c~ioiiisiiio CUIII cor~tiiifei~~~s. rnlcios c Iicínii\. :ictir~ipaiitind3 dc<br />
~idicit>fi:iis :ilf':ii1dcy5rios. ti); 0 sistc111:i iiriliza~l
j;í "30 s;itisl;i/i:i 11 ~içrésçimo dr: ctincuiiio (cohi-i;! ;ipcnns 7XG1. <strong>da</strong>do.; os eil.i~oi<br />
iiri iriler~criq3n. quc chlahelecciidii coniingenres c pi-cqoi. riao ~scr~iiilii-ai11 o<br />
iilvesiiri~cnrci c O.; Itrcros cspcradcis nas eriipi-csas cn1oi-ririi.i dc aciícar. rnuitas cl;iri<br />
qtrni5 \e ~.iravilrt~ ~iiir;i ~ilniit:iqõci r n a i ~ rentfiveis. A siiunçiio ~~Ttcitr :i 1101-malizar-\c<br />
tio dc.corrcr do.; ano5 50. ~nedinntc ;i fixacnci dc rii>vr)s preçcir c rct'rrrçcis<br />
ao incenti~ri de pi-odiiç5o. iii;i% tiririca mais se :iiinpi~i :I plrrirr niitci.;iiSiciPiicia.<br />
A li~zicáo h.; cril(íiii:i.; foi. enirctairiii. detci-~ninanlc p;ir.:i o çresciineiiici <strong>da</strong>s<br />
relinnríns rnccaniza<strong>da</strong>s, hnii;in<strong>da</strong> dizer que iiiitca dc 1914 :i% ramas vi111zam<br />
cluiisc na totri1id:idc r10 esi~'an_nciro. 1iasi:indri depciis ;i\ crilcínins ti cori~1uísr:ii o<br />
ii~crciido rnetrnyicilirriiin c, no c:isci tlc 34nqamhicjuc. n cx1iiirl:ir ni:iis dc. 1iict;ide<br />
rla >v:\ exporriiqãci. Corn a rn~iicir racilitliidr no :icci,io àç iinponuqcici. :ir fii7i-icas<br />
TIICC~I~I~A~L~~: v30 CUIIXC~L~~T I'l~~alnl~~itil *nlireviver. h.; r.cfiriíicGes rlzan~rai.;. cliic<br />
diirrintr LI Gr:iridc Gucrra dc I9 14-1 S tinhnrtt ~ih~c3~iradri e~cYusivamenre o<br />
incrcitdri nurteiihti. cririic~aram depois a tlcçuir: rcildo çIicg,id(i no núrncrti cIc 3X<br />
iini<strong>da</strong>dcs. criini em 1940 apcnris do7c ~lrii<strong>da</strong>tJcs (1 I nu Ptiriri c 1 em 13raga).<br />
Izntreta~itn. iii:~upiii-ai'n-çc eiii I .:.I924 :i Iiefiiirii-i:i Aiigoln. que irri~ilernen~ou<br />
Iíigti insl:ilnqòci ii~iideriius. ;i quç seguirarii dcpois :i Rcl'iii:tri;i de XZ:iroc;i~ilicis c<br />
tii-tin utii<strong>da</strong>clc 113 Sricicd:ide de I rn pcirta
.I 1,Vri ~;'.~TR/A 11E :'IIEFIhI.\ A EFT.4. TIOS firrai5 <strong>da</strong><br />
déciicla dc 50. alercav:~-nos para e7l:is insufici?rici:is, passaiidn (I aqúcnr poi-tu~ii2s<br />
3 gozar tenipcir~ririrnentc cic ui-ii csiatutu especi~il face à Coiivctiçriti de Eiiocolilio.<br />
comii fcirma dc ganhar tempo para a nccc\.;;iri a rriodein izac;lo7.<br />
Ein 1 966. t>icc :b inopci-;lticia <strong>da</strong>s çonrís58e.s de reorgan iz:lçiÍcl. ri M i n istério<br />
cl:~ Eccitrciniiri ~cilicilou o estudo do secitnr :I ilri~a rili~sZu ~Gcnicn <strong>da</strong> OCDE<br />
quc for-neceu p:~rccei-es cxi rcrnarnetitc pes5iriii çras face i i-e~ilidrtde. livanqaiido-sc<br />
ciit3o p:ir:i iin7:r rctirgariizaç50 que. <strong>da</strong>s 73 uni<strong>da</strong>des crit5o cxir;l~rr~c~. l'icasiai~~ a<br />
S~incioriai- apenas qiintro, duas no Porto t" ~Iuas cri1 Lishna. mas cri1 novoc moldes<br />
de produqno e disrrili~iiyãci. nriii~ca<strong>da</strong>nieritc seguindo a nrii.rnalizngSo do5 ripus<br />
de nq2lcar ;L riívcl irirei-n:iciciniil Cactícrir gr:iniil;iclri). 1~10 ii~~plicilvil o des:ipiir-eciiiienLo<br />
dos nqúc:ircs ditos corwrirci. o quc para os IIOVOS padróes dc rerinirc3n<br />
impliciivo tini acrCsciiiio de m:il6ria-primri c.;tim;ictci cri1 3% pur:i produzir ri';<br />
iizcxi-i~as qusritidndes pelo? pi-ciccsscis ;iriteriorcs Id(i iipu «transf
como siicie<strong>da</strong>dc aiicí~zima, com un-r capital social de O 746 contos. distril~uido<br />
par accacs dc inil cscudo.; cncl;~.<br />
O çapi tal inicial roi s~ibscrilo <strong>da</strong> seguiritc Ibl-tnii:<br />
Mauríçiri Macedo &L C." ...................... 2 641 U00$00<br />
Cardoso. Rcgu, & C.". L<strong>da</strong>. .................... 704 UOOSOO<br />
Refin:iç?io dc S. Marcris. Ld:i. ................. 6613 C)00$00<br />
Iielln~irin de S. Vílrir. L<strong>da</strong>. ................... 495 0I1O.T;OO<br />
Cardoso & Mxlini, L<strong>da</strong>. ................ -330 OOOSQ0<br />
Anur Jose Piiitn. L<strong>da</strong>. .................... 330 1300$00<br />
Jorlo Mncedo SiIva ......................... 1 1 000~00<br />
Dr. I+nncisco Miicedo . ..................... I I O 0I)DSOO<br />
C3 primeiro Co~iscllir~ dc Administrqiio. elcitri por um trienin. foi ctin.;tituido<br />
por Dr. lzralici qcti M riccdo. J05o Miiccdo Silv:i e Rd'i riiiria Portuciise [rt~riivbs<br />
dc Curlos Tornas Cardoso). Entretanto. .c2 capI~aI foi elevado cnz I966 para<br />
44 300 crinrtii.<br />
Li7 1967. ii RAR iniragusava as surii novas instaIriçõc> <strong>da</strong> nova zona<br />
eritrctanlo criad:~ pela C5initr-i Miinlcipnl do I'or~ci, Li Via lirípi<strong>da</strong>. ctir-ii iimn<br />
cnpacidridc dc produçãci aniial de 75 000 toneladns. Lnsci cin 1967. as sua?<br />
vcndiis a~inginm ris 22 í}00 roncrl~iclris. o que rcprescrilava uma parccln de I 1.78%<br />
do crinsuIr-tri nac1on31 dri altura. Ko iinu wgr~inte. c111 1968. .iofio Maccdo Pinio<br />
:~dquiriu a niaioi-i:i clo capital <strong>da</strong> ~o~ic<strong>da</strong>de. C D C~CSC~IIICIIIC~ dii nova CIIII~~CS~<br />
cnlrritt num ritrrio acelcradci: em 1977. a RAR j9 vendia 75% dn açúcar<br />
ioiisiiriiidn rio País. (?iini~do eiil 1973 in~cgrn. por compra. Rcti nririri Aiigola,<br />
cs1;iheiecidii dcde ]C124 cin Mntosinhos. ri sua qiioiri de vcn<strong>da</strong>s nii mercado<br />
nacional P:~\CD~I par3 OS 45%. riívcl que têm nia~ltido atC hr?je. O efeiici de çonccritral;3o<br />
i ndu\rriul aqiii dcsenvoli-ido. pcrm ir indo garail~ir i-ricrcudri e oprinuznl-<br />
irlvcsiimenioç. possil-iilitou iiIria renov:ic,?o complct~i riii iiiddqrri:~ do iic;úc;ir:<br />
çresccu ii iiiiniçro tlc opcr5i-ios. crrqccii ri cspectalizriçZo técnica. ~arantiu-sc a<br />
Iiigieriti c qunIi<strong>da</strong>de do prtiriutn. padroriizori-se o Faliiiricci c :i dis~rihuiqiío pelos<br />
1iindeIci.i cuicipeiis.<br />
Entrcra~ito, cum :i ptirticipaç5a activa cm ouiros tipos de in~csiimcnto<br />
descrivolz.cii-se ci grupo RAR, o quc Ievoii 5 constituic;5ci cla RAR - Socic<strong>da</strong>dc<br />
de ç'o~i~rc~li: (holding). S.A.. a qual pawriu ri deier. cntre ot1tra.c. ;I% pnrricipn~óes<br />
d:i RAR - Ketltinçfies dc Aqúc:ir Retini<strong>da</strong>s. S.A.&.<br />
Cotri cstc fio coild~itor no JOII~U <strong>da</strong> hib~órili <strong>da</strong> reí'inaçao Jti açúcar 110<br />
Porto. lVernos coiiio a arcaica c ol-isiileirt iiidU.ili-ia Jc rellnrisia. que parecia<br />
residuiil friric I-ierrilicn colonial c inca1iii;iz dc se recoizvertcs. aç;ihou por- <strong>da</strong>r<br />
liis;ir a iim impottun~c grttpu iridiistri~il. recoiiIieci<strong>da</strong>mcnre uni dos niais<br />
inndci-no$. activos e 11uiiianiz:ido~ gsiipcls ernprcsariais clri Nortc.
NOTAS<br />
A A ~I.CS~IIIL' CLIIIILIIIIC:I~~CI I ~[I~~[:I-sc 3 C~IUIIC~:II' ~I:'LII~~:IS lin ti:is rln evrilric;;~~ <strong>da</strong>s I-c tiri:~+-kh dr :ii$caf,<br />
ii(i Prirrn c FCU C.IIL~II;~~~,IIIICII~~) I):II.,~ 111-t1.~senta~.io 110 culc'tqu~i *A fiirliistr-irr l'rii7iii,ir.\-c c111 lJc'iyi
O PORTO NA DIVISÃO TNTERNACTONAL<br />
130 TRABALHO<br />
A TNDÚSTRI.~<br />
TEXTTI,<br />
13rpoii clc urrl lrir~go ~iericirln dc tlisçiiisrici c :igiinçãn cin toriir, dc proprihias<br />
(iiicidclnsl clc abor<strong>da</strong>gem LI;I\ IcndFnci~~s dorriiriatites tia 2cnpr:ll'i:i itidustrinl do<br />
L'~:IIII~~JU pGs-iordiclc<br />
os :inos xctciita. na indúslriii rio ~niiiiJo. alpuii~as coilclii.;cíci coriicqain 3 5es<br />
liceileç dc fnrrn:i getier;ilizadli.<br />
ID:irecc ngiir-a lcgí~i mo clucs~iari;ii- :i ctiti.;nl i<strong>da</strong>qin de uii~ reti rnc dr: açuniulaçãci<br />
lie~ernóiiico - ii dii iicuin~i liigari He~í\~el - :i?;siiii çriiuri t;iriili?ni n50 2 certo<br />
qiie estcj~i eii;iliclccidu iitii i~ovo iirndu de rcgulaciio 136s-l'ordist:~.<br />
Ora unia <strong>da</strong>s tcics riin<strong>da</strong>mci-itriis <strong>da</strong> litcrntura do pfi\-fcirdi.;~~io foi a que<br />
c.;t:ibeleccu trniii corrcla~iln elitrc os regimes Jc acut~iul:iç5ti c os r-c.spec~ívos<br />
pxlrfics ~crrituriiii.; dc or_z;itiizi~q$ri d;i iiidú\iriri. Assim. enrluanlo cltrc (i lùrdisiiio<br />
e :i coriespcii~drnrc intcg~iyfio vcriical. [cria conii.i+idri iridu~li-ias unia maicir<br />
1iberri:tdc loca ti^:^. pcrnr~tiiido unia Jisper\iiii csl-i~iciiil <strong>da</strong>.; uni<strong>da</strong>des produ~iv:ls.<br />
o 13"-l'circlicrrin lei-ia cotiduxidii riii aparecinieiitn dc ag1~iitacr:iqfici. uina \,cz que<br />
a ~~r~xiintil:~Jc rí\içu aiseguravil 3 iirtiç~ilci~Lu ciitte (i curqunrci de iirit<strong>da</strong>~lcu<br />
psodutiv:is riuiii ~ii-~tbicnte riiidc duiri i riav:i a desi iitegrnqiin. C3 c.sp;i~o. exerccrin<br />
runc8es dc :irticiiI:iy3ci c~iti'c 0s \cgni'nto:, <strong>da</strong>5 fileira< piAi)C1utiv:i4 dcsi~ltegr~l<strong>da</strong>s.<br />
niim rii~:ddni Ji3 i1lt~11sific:iq:o ~lit iIi\.i>5tl I~CIIIC~ e ~ociil! dn tr;ihall~o. cciinpa-<br />
sivcih :i< escrcicl;ii por ittliii gest5o tinicri ria intc_crayiiri vcriiczil. E\cx crn. iiri<br />
essè~iciri. 3 hii~~" de fiill~10llr31nenl(1 do\ i nii\ ric) dis~ri~os i~id~istrinis 1x3s-iórdistar;.<br />
.A cspeciali~fiq5ti rlos ilistr-ilcis iridusiriais eni fileirii* c~~iccí1'1ca.s çolocciu.<br />
pnr scu tiirrici, :tlyii~iiils queslfics n~r.:i\ cci hrc c is I'iict oi-ci dclsrini~i;intes d:i diz r ski esp:icial do trribnl lin. Fiii~d:ii~iciii ;ll rricriic as dúvi<strong>da</strong>s qiie :I l itcrni~ir;~ 1i6\-Tcii-disla<br />
Irouxe ric\l;i 111;11et-ia iclircin-se :iu saber :i12 q~ic piiti~ci css;i divis5o cipacial do<br />
11-iihalliri sc r.rionifcsr;i tle torm~i d{iniin;itiic :iri nívcl dcis i'ilcirii.; oil rios prciduins<br />
ou se. pelo cotitririri. \c cnniiiiuii 3 acetituar 3 divi\iici scguiiclo ~iircf;l\. OU 11ívei\<br />
(1:i divi\ati icçiiica dii trabrilha - rcgl3es ctiiii [íiiiçfics dc concepl;:ici c coritrtilc<br />
cm ciposlçiio a rcsiciec; dc cxcçiiçriii.<br />
As icntl2iiciu.i que se ~Ein evidericisdo iin quadrri cl:i globaliz~c3u e <strong>da</strong><br />
çrcsccnte cciitccnriaç5c~ dc çapiiiii~ c i1 crciccrite proi:i~otlisrno dc zrrindeç grupos<br />
cco1161ri1coi iritci-iiiicioniiii. ~ I~I~I'LII~C~OIIX~S. rex-el:im qrie ii d1viaiit1 irircriiaciotia1<br />
nívcl d:i\ ai-clas dri divis;ici tecnicii do<br />
~ l 11-;113:i111(i r ~<br />
\i1 ciintin~i~i ;i eçtabeleccr ~io<br />
tr-uh~llto. tt~;li\ CI~J CIIIC c111 ílii1-3o dc iiJeirar, oii especi:ili/;iqirci crii 17rridu~os.<br />
I':ifii ul2rii ~li\hir. \cc~cii.c~ c filei]-:is associ:itl:is :i pi-ndiir;ficy cnl grntide esc:~Ia tPm<br />
iilhisticln eiti cvmnoriar-se. sccrindci ~iiiritcis auioi-cs. de t'orn-in 4rilitliro kirdi .;ia,> 2.<br />
C) quc psritendo iiestii coi-iiiinica~iio<br />
í- tcriliir Eclctilil'icai- a iriscric50 do<br />
Porlo nn 1livi4o iiilcriiaciori:il do trabalho. 110 c~isri cspccífico iridiis~rias
dcstc c.tctcíciu decrirrí- dc dois laçliis. lJt.imcirii. o desciivolvi<br />
iiicri [c) dn3 iiidiiiii-i:is ~exlcis ;ilsr i~foci rns :( pari ir. dc iric;ido\ 110 .;?ciilri p;iiyai]o<br />
liir:iiii de~cr-riiiriiliitr~ n:i cu~ili1~50 <strong>da</strong> bucc cct~~tóinic;~ tl;~ ci<strong>da</strong>de. cririlrit-iuindo<br />
tCxic.ih. 2 iaz5i) de ~ i .<br />
Jccisiviirnctiir. I)iIIA'íi o [wxterior dcscrnpenho cTc\i;i ciiqri:into ccri~sn políirixlidor<br />
cle unia \.:(\Ia regi50 c. scg~indo cciiti-i> ui-hnnri i~aciiiti;il. Em acg~iiiílo lup~ii-.<br />
1i;ircce-ri~c itr-ilirri-iamte ctiniprec1idc.r. agora aci nível <strong>da</strong> I'ilcira. dc quc I.nr~-n:i o<br />
seli pcrclirrtr esp:tciriI %c fcir aIlcrritldii. ;n.:ilinndo ri16 qiic ponto c\sc pcrci~rsii foi<br />
clel'inrdo p~lii rcl:ic3ri oii ctii-rcl:icCrl exiqrctitc eniie 13.; sc~is cihiecri\,n.s inlernos<br />
ctitii ri\ do p01-I(7. C~IL\LI;~TI~O ~idilil~.<br />
O qiie prclciido bnriciiriiciiie sal-icr. C o<br />
ce2uiritc: I-'01 ;I li.?ciil cluc pi-oçiirnii ciuirIII~ v pcrctrrsn I~ihtbric{i.<br />
C'cilnri qrreslão ci.ç~-iccilicri. repi tci. 13í-ncurei peicchci- como c' o ctirnprii-tarneiiro<br />
cxp;ici:it t3c iiiiin I'ileii-;~ Iii.;roi-icnmerrre cnr;il~:idn nti Nortiesic se nrticuloii<br />
ccml :I CVO~LIC:I~ LI() Pni-10. ciiq~i;ir~h~ pnTo ~~rbann,<br />
Ai L-c~ticliiçóes mni~ i-c1cv:in trs CIe'i~c PC(]IICII~ exei-ciciti ;ilioritrirn iio sciii ido<br />
rlo csv:izinrrieriici ~ii-;itic:iiiicnte Lril~il do prtpcl do Pciriii cnqtIariio pnrri dc conccnisciçàri<br />
~I;ii i~rt7çÓc's CIC COI~CÇ~ÇTILI tl gcst;ít) d3 1il~i~;l.<br />
imipor-<br />
o~rIroT:i dc C ~ L I C ~ ~ I<br />
ra11c \:i.<br />
.4 !-ile~~-;~ i2s~il ~ L I .jií C ;t~iIerlt)r~t~cnTc clc~loci~ra i10 13c~rtc> para Grtx\ r~~rais<br />
perii'6ricLi\ r crpccificainct~~c piii-:i o> vrilci rios rios Avc I: ril'lucrites. Lcq:i e<br />
Criv:idci 13s ~ uscymcnln.; s dc cxcciic;ji>. deixou rIc :iqtri tanthctri o ~i~il. i~~~iiiii r\ar:i c~tra~C,ci;~ dc I'tlcir:~. ai sc incIiii~~dr> LI<br />
iii:inuicii~;iii (c r150 :ipeiias iiier;i .;obrevi\cr~ciii) de mcidcloh ~iry~1i7atIvos 1r:iciicion:ii<<br />
iiiarcaclii\ pcIa isitcgiaqãr~ vertical c pela l~i-oduy5o de _nr;iridck volu~nes,<br />
ttitiil~~ LILIC \eg~111dn ~iov:l\ í'~rri~as.<br />
:LiriJ:i clt~c 1150 cuii~ti~uriidi~ triiii\>éiii rihicctivu clcstn çorniinic;ic3ri. l'ica<br />
uul-ij:iceiiic ii :111;íli~ CJLLC passo :L cxpíii. 11 CJU~SI~I~ IIC siiher :ir6 quc ponto existe<br />
ticilc cilio C' IICSL:~ rcyi5il Iiin regirric dc 3c~iinillnr;3o i'Icxivc1. pt'is-lòrdista.<br />
O3 ÇOIICC~I~I IIC Siicira C i-nttici iriclriitsral iCin sriCridii algiiriia\ zilicr;lçiies<br />
nti loiipt~ clri rci~ipo. reiido rc~i,\r:idn o prrliicii-r). reçentemeritc. rrni:i ~r:iiidc divlil-<br />
giiq5n. as\ur~liiicIrr ;I forni:i dc uin riccilogisi~in. irnlicirr~idn do fr:irrç?.: ariIière>><br />
quer 11:i I í~igii:~ iii~lesi~. qiic o :~l~soi-vci~ II:~ I,C~\~O<br />
zitln. O rlqti C13 ~~tl:ivl.:i li1ci1,:i clri dctrrmen~o Jo Icrnlo cadeia C xintrlin:itico de<br />
uiii,i ccrl:i i.~!.i
o.: Icriiicis cnrrccpondciiics ;i cndcin. riri sentido clc çrii-rente (eircndrndo). a<br />
~iecessidriclr ~ ic ciiçririrrar iiinn ~xil:ivrrr iiriva. p:lta u11i concei~ri nn\.ci. ter5 lcvndo<br />
;iri usti gelicsrilizrido dc filcii*;~. O rxrrio irrdustriril respondc~i acir-tia de tudn ;I iim;i<br />
iieccssid:ldc csr:iiklic:~ dc i-ccolhn e or~a~ti7:1g:?0 LI;^ jiil'or~iiaçcir~. C0111 :1 idcnri-<br />
I'IC:IÇ~~ (li>\ di Ikrciit~~ ramos i~~ci~istri:~i \ prt~curn~i-se segiiwniar :i ccnrion~i:~ c111<br />
grupodticimogéncos. scgiiiiclo critérios de çeniel hariça tiu sub\tituibili<strong>da</strong>ílz dc<br />
pmduio.;. ,4 cciii-i~-ilexidridr de iiilcrperic~rriy~icciio in:~is operarivo<br />
par:{ :I clcl'itiiç:tci de fronlcirn~ entre irirlúslrins. Enqu:iil~n rluc fi cniicciiu de<br />
i-amos parcciri re\iilvcr sis qucstocs de tiprilngi;is opcriilivas p:ti+a a est3tisticcl. :I<br />
iitili7:igari :ilicrira~iv:i do rerriin fi1eis;i. prce unia comprecnião Jo l'riticionanieritci glnb;ll dcsia<br />
ecciiiciiiii;i. segundo pi-essul-iostcix icíirico\ raiiil-iém ditei-en~cs.<br />
1-15 ti-?% leiriir:is possíveis p:lrn o coriccilo dc rilcirri iiidustri:il: a fi1cii.n<br />
cornr, ctiri-iunio de cipetaçfies Léçnici15. a iilcii-a cninri conjvii!~ de opci-;iq8cs<br />
~cvnOii~icas e ;i filcirii çumo çniijtinto de cirgari~~riçcic~ 4. O cti~tcciio de fileira.<br />
cornri çonjuiiiri (Ic rirya~iiziiçí?cs corre\pcindc a unia iib01.<strong>da</strong>pe111 ni:ii r; recente<br />
c ciiihurri erielnhrmdo oi duis çonccilti\ ai-ilcrioi-es, põe n r6nic;i nti* riiccanisrr~os<br />
dc coordenaqici qiic. as li-ui~sacçòe\ ;i que elcs \e rcicieiii. prcssupricrn. Esscs<br />
nicciitiismri.t dc coordciiaçiio prciidc~n-sc çnni as orgriniiaqões c ;i> iri~titrrig6cs<br />
ciivolvid:is no prciccsso dc ~ii.riduçãci. rissttii coma coni :i rcsyicciiva nr_oanizaç5o<br />
Iiies~~-cliiicu c iix relaçcics rle ficider que Ihci cstao .;iil~jac~.cnies 5. A :indIisc em<br />
tertnos de tlletr~i cnglohii assi~n. o cotihccimcnio dos ctiiiiport:imciii~)~ cio* iictorcs<br />
ci~\-~olc.idnc c111 c;i<strong>da</strong> ei~:idio <strong>da</strong> rrieszn:i. bern coiiio irs i-c.spectiv;is esrratégias.<br />
Cuiii cf-cita. c i filcirLi constil~ii c\icricínlnienite uiil espaço csrnltégic~i para<br />
3s empres:is qiie opl:iii-i j7o1' c11qu;idr:ii- a sua geriati 1nicrr)-cconíiriiicn liris poIí-<br />
ticn\ xcc1ori:iis iincionais com n nhjrctivri de :iiingii- utrin ii~riiar inresrriçàci <strong>da</strong><br />
pi,iipi-ia cadeia e :i\içgiirnr Liiiia prritccqno 111:tili dica7 cont~;~ i1 pcnclr;iv%ri<br />
''.<br />
estti~ngclir;~<br />
O diiiniriisriio <strong>da</strong>s I'ileir;~~ TI:?^
RIA MRDALPI'A :\LLEGRO B6 MAGA I.H/ifi:,S<br />
- -- --<br />
Ezte pcquciio cxcrcício debruqri-.;e excl~~siv;irneiite sobrc :I indústria iExiiJ<br />
nssini cor~sider:idn e, dcnii-o desrri. csiudii ii que urilii.:~ o ak_eodàii mistui-;, dc<br />
fihr:is de alyod30, rirtii'iciaih c sintéticas.<br />
1': 1-70s.sívc1 aiiiilisar a iildlisrria textil scguiiclo viirias pcrspccriva%. Scgrindo<br />
as niateri~iç<br />
Iins ;i qirc \c dcstiniin~ ris prod~itos ou wgundli a ieciicilogi3 usa<strong>da</strong>.<br />
I!erin <strong>da</strong>.: carac1crislic:is cspecíficn\ na evnl~1~3n <strong>da</strong> indústria tCstll residc<br />
no facto de. ao loii~ci do letnpci. os ganho.; dc pi-oduzivi<strong>da</strong>clc con~eguidoc; com<br />
iim3 nova 111;iquin;i nAo tercni implicado iieccs.;;iriii~rteti~r tima ruptlir:~. nzas<br />
pririins qiic utiliza. scgundri ris fasrh <strong>da</strong> cadeia prricIiiti\~:i. os usos u ~i<br />
lei-erii dclFnido. em clid;i momerito. :i:, i'cirmaq ni:iis ciicientes Je rirg:iniz:içSri <strong>da</strong><br />
pi-oducso c dn proccsso dc trabalht~ para a Illeirrr ~lol~alrriente. Ern termo? clc<br />
hali~nço geral. iiwistiii-cr (tamberri n;i indÚ5r ri:i rcxtil. nu;lvG\ drii il\'311FOb ~CC~~COS,<br />
;i um prcipres~ivci aunlciito <strong>da</strong> ctirnposiq5o oy51iica do capital qiic a fni cnrive14telido<br />
nurn:i indúslriri c;id:r YCZ III~L~Z c3pitnI ir11~risiv:i C nlenu5 inficr-dr-obi<br />
intensiva. Esta capi tn1izar;ári cresceriw i i-iiplictiu Liiiia larri hCiii cresccrire iii tez-isificaç3o<br />
<strong>da</strong> di\7is50 téciiic:i do tr:ihnIho r n c.on.;cclLieilte dcsrliinl i ficaç5n rnCcli a<br />
<strong>da</strong> m5o-de-obra. Daqui decorre. em gr311cIc rnedid:~ o procexw p:irlicuI;ir Jc<br />
internlic!onalizac;an m:tis rcceiile dcst:i indústria. ciirfu vcz IIIC~IITF cxisente ;Ln<br />
riível <strong>da</strong> q~ialilicnçZo dii niFio-de-obra au rihcl iiiais baixo dii divisáo ~ccntc:i do<br />
traballio c mais f:ícil dc sobreviver crn yiialqiier parte r10 nruncjo E 1"' iwo<br />
1:irnhc~ri. C zitr;i\*& <strong>da</strong> iridiisii-ia tpstil que i-egiõci novas se in JuirriaIi~arii c<br />
instircrn na 11m.a divi\áo internriciori~il do iraballio rnorlific;iiido, pcir serr rurilo.<br />
prnturi<strong>da</strong>riienrc a5 i-cgi-iis dc fiinçioniinicri[ci rio sector, h cscaln niuiidial.<br />
Ne~tc processo rlc ci-cscenrti cnpitrilizliq5o do 5ecior. sãn ímporiaiircs :i5<br />
al~crnçfics qiic se ~Zrn vindo a veriiiç~ir ;to ní17el <strong>da</strong> coiisi riiç5ri <strong>da</strong>.; rii;iquin;is, t-lqie<br />
eril dia h5 urri núniero iedtizidn de gnndc\ cnnçtr1itorc.ç. ft-iilri cie sircrs.;ive.; liirõch<br />
qiic cotitrolari-i o rncrcado intcrniicional. h\ gs~indes ciiiprcs.1.: d~çenvol\~ciii n(i<br />
seu interior. Liinn iillcnsn aclividiidc de iiivehtig:tgfiii de I'oriila :i conieguircni<br />
con.;lantemeIlie. :~pi-c~cnt:lr rnellloria.; rccnicas nos iiiucluinisn~nç. :is qiini.;. regi-a<br />
geral. ccinsisrem em garihris de veloci<strong>da</strong>de c eliriliiiaçári dc cIelClro\ ncih procresceiitc<br />
d ~i e1ec1róriil.a pcrmitiii 3 eljn1iniiq5o dc um ~iandc<br />
dutos. t.\ ~itili~:iq~lo<br />
núinero de pct;:i\ rncc5iiica% (ccnten:iç por \,czc>!). As niríquiris.. 550 cad;i vc/.<br />
rriais caras. ~iicno\ qrisceptíveic de receber p~queri04 ~~IVCS~I~IC~IIC)~<br />
CIC rep:irnçno<br />
oii acl;ipt;iç'lo c cotii 11111 Leinpo de vi<strong>da</strong> ca<strong>da</strong> vez iiini5 clirio. A sii:~ capaciclade<br />
espora-zc mais rapi<strong>da</strong>riicriie >crido neçc~~irio proccdei a >ufs.;tituiçfie\ ~(ilai.;.<br />
Sobrevi \.cr nc.iie contexto, pira i! m:i iridlisrri;i i2xiil. pode sigiiific;ir crciccr pela<br />
siihstilniç5n de n15quinas obstilelris por ouirris coii~ ciiníi (muito) iriairir ciip:ici<strong>da</strong>dc<br />
produtiirri. Daí quc para produto3 conici cis fio% e a\ icci~los. ai econoriiias<br />
dc cscal:i coririniieiii ii ler uma grande inipori5ncr:i. Umri d~is fnrm:i.: dc sobrcvivcr<br />
scri nrravéx d:i produçrlo dc rrietr~igens ;rrnndcs para procItrloç dii. priindc procura e<br />
estriil<strong>da</strong>rdii-adni. A pi+cidut;lici dc mciragens wdu;li<strong>da</strong>\ pressupoc aurrti ripa de<br />
cirganizqiio. c ~ t ~ x ~ depeiidcntr: i o s ela ditnin~iiq,?~ dos cii'it(3b medi05 de prridiicão<br />
e tciri riecessariarnenl dc sc encorirriir iritcrligadn coin o r:tino do vrstu5rio. A conccntmçáci<br />
rinnnceitn no iiivcl cios cciristru~orci cIc máclutn~is tZ\~cii correspo~idc<br />
~arnb61ii n uma conzcritrnc$ío cspaciril dos ccritros dc invchtigaqZn c. clcqign. I< es1:L<br />
concentrriç5v pcnnlrza iintui-aliricntc. iis regifira espccinliza<strong>da</strong>? nas t'riws de cxeciiqáo<br />
e produi;S(i prcipi*i:in~ente di~u c ondc r190 exi.slcin inclúsrrias <strong>da</strong>3 I'ilcirLis<br />
exici icirc%. <strong>da</strong>i rnríqliiriiis h qilíinicn. Porlugal 2. erii gr'niide iiicdicI:i. um exeiii]-iIri<br />
dessi si tzi:iqari.
Acturilmenrc o.: coiislriitoreç dc ni5quitias enirentarn porém um ccrro<br />
dilcmu. Com a inlcrriaciailaliza~2o <strong>da</strong> indústria iFxtil e a des1ocrir;;io dc grande<br />
p;~r.tc doc segnictiLcis proprianientc prcid~itivcis dn cadeia piirn ris países d(i<br />
Terceirri Mundo. s,7o difereiltes 3s sollciiaqòes dos prinicii-c~s e deste< úliirnos.<br />
Etiquanto quc
a iiiontante. :I pmir dris aiiri? triri~a dcste S~CUIO. ~1~;~iido :t inriiistria izslir rilgodoc<br />
i rui registou a rtr:iioi- ricelerur;fici no seu crcscimcnlu. dcirni navani. eni Porlug:il<br />
c ehpecific~imcnrc. iio Nortiesre. as criiprcs;iT veriicais.<br />
A iiiteyraçzo nri.; sepiiicnlns n ,iuz;inie dii f'ilcira tcxtil, quer nos rtcaharncntos.<br />
qrir'r 113s ojxr~iqTiei dc cuiifCcçi7o scrnprc foi se1ecliv;i. un loriga do tempo.<br />
R;ixiçrimeiiic xsi\tiii-se LI uinii yniirdc divci-si<strong>da</strong>dc dc sit~incócs. dcsdc elnpresas<br />
íluc sempre lili-ani cipccinli7a<strong>da</strong>i iipcrias i~c~icb segnieiilns. Li incoqiorriçtio dos<br />
iiiesmos nac 2r:indei crnprcias verticais. A coexislCncia <strong>da</strong>5 mais diver~iiiçadí?~<br />
.;itii:iqfies riesleç scgrneIitos, tia :ict~iali<strong>da</strong>de. il~is~rri n dif'icul<strong>da</strong>de de idcn~ificiqáo<br />
de u~ii [ir~xcsw de ri-ab;illici C de forma5 de oigani~açRo <strong>da</strong> praduc5a doliiinantes<br />
ria fileira. Trril;l-.w dos segrncrito.; onde a Ilcxibili<strong>da</strong>dc numerica c possível c<br />
ef'icieritc. ;iindri que cxisiain situaqfiei m:irca<strong>da</strong>rncriic l'ordisla.;.<br />
O 01-icciivci deslri criniiinicnq5o nnti 6 por6rri o rlc identiticris os modelos<br />
dominantes na I'ilcirct. :i esse tiivcl. O que pi-ctendo hirn C :iv:iltnr 3tC q112 poi~to<br />
exisre um2 ~egrnriiitriqiici territoria1 do.; níveis 1'untiameni:iis <strong>da</strong> divis2a rfcnica<br />
do iriihalliri e qual ci pnpcl dci Pcirio. neçsc quadro teri-iroriiil. co~itiecitlo quc 6 a<br />
sua irnprirt;inc~ri erri pcríorlos liirrtíriccis mais nniipo~.<br />
A indústria IPstil algrbrlneira no Noroeste portuzuCs<br />
A I-r;i.qc eiilpii'ic~~ para n cai-ricLcrizaç.?o <strong>da</strong> indcísti-ia thtil rilgodoeira no<br />
Noroeste dc P{iriiig:il i1:i actualid:ide coribisirii numa haw de <strong>da</strong>do3 compra<strong>da</strong><br />
DLIIJ h Il)-ncl,rrr-~>r~. Pnrtirjinl. reltiiii.:~ a 1997 idrrilos de i 996 pí~:i a nmior pai-te<br />
d:is ernprcias 1. A prirlir <strong>da</strong> iclenlilicaç5o do< par5~11e'tr-os Siind;imei~rui!, cluc expliçain<br />
i1 siluaqiio rictual. ~irncurei ~islenializrir :tIpun?aq IiipOlescs cxplicss~vas dos pe1-cursns<br />
Iii.sicíriccis que 21 cla cai~duzii-3111. corri basc iroutras Uoi~tci estaLísticas c<br />
crn inqiic?i.itoh c rinisevistas Icvad:iç a cabo rio 3nbitci rIc ourros pi-jcctns de<br />
irivcstigíi-50 whre as iridii.;tr~:is 16xicir.<br />
,t h:i.;c de d:idos <strong>da</strong> Diiil cYr Bi-;id\irzer riprcicn1:i aI~um:is v~iritagenx cm i-cIíiyán LI ntitras. I~LI:~~I~C> sc pi-cicndc triihinllinr ao ~iívçl <strong>da</strong>\ eniprehas. Por um<br />
lado. tctii iiins alinieiiliic;5t? dirírin corn iniiirmaçDcs <strong>da</strong>s eiilpi-eszii. do Di5i-io <strong>da</strong><br />
RepiIhlica. dt~\ Rel:iiorir)s clc Co~itas. drih Conservutói-ia.;. dos Trihunnis. etc..<br />
raranictitc existirido 11;i base. erriprcsris encerradus nu fali<strong>da</strong>i há mriis de um ano.<br />
I'or ciutiui I:iclo. inclui ~ociti o tipci dc \oçicdndcç. nrimeci<strong>da</strong>meritc crnprtscly cm<br />
ricinic indii,idual.<br />
A r3750 de scr d:i cscoll-i:~ dcsia base de cludoc, 1-oi airidii a dc teni~ir pro-<br />
çcdet :I sirri cscrçirin de itesle a outros trahalliris de inveitisaqZn sobre a indfistria<br />
rcxiil :ilgodrieii-n oridc tenha previlcgiarlo um:i iih~ir<strong>da</strong>gcrn crtinoliigic~i. do<br />
piissado piir:i :i lictuiili<strong>da</strong>dc. ;r p:ii-tir d3.i çs~n~ísticas ririçiais e de trrih:ilI]n dc<br />
ciirnpo. cor11 inqiih-itos c enrrcviutas hs et-ilprcsiix.<br />
A h:isr de <strong>da</strong>do..: rcferc-se a irii;il~clade <strong>da</strong>s eiripres:is índus~rirtt.; texlcis<br />
p;irli Pos~utnl. p:ir;i I Lf97 (<strong>da</strong>doa esiaiístico.; <strong>da</strong>s einprexas. dc 1996). Airi<strong>da</strong> quc<br />
souhe.;sc ;'i pai-tid;i qrre oi lnnii'icios iria111 iritegrai- a hiise de <strong>da</strong>dos. ;icliei iiiiportiintc<br />
ctint;ibilizas 3 ~ii~~ili<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s crnpreiii.; i2stcix 110 país. pari1 rela~ii~iznr o<br />
pcso <strong>da</strong> t>uiil algodoeirn doi disfriloç do Porlti e 131-aga qut: de facto al~rringcrn a<br />
iriniicli;~ ~êxtil do Nornes~e, iizcluindo ri 5ren Mciroprlliénnn do Pano e os valcs<br />
dri Lcça. Ale e Ç:ívnclu.<br />
A ba\r dc cladoq i~iclui 596 empresas. ctim iini média dc i<strong>da</strong>dei dc 23 anos,<br />
curti 43 760 eniprcgadus (dimeirsiÍri niCdiu 75 cinprepdos por cmpresal. um
volume dc vencl:ii pai-;L 1996 de ccrca de 176 inil11Ues dc criniíis e UI copitiil scici~il<br />
de cerca dc I 23 tiiilhõeç dc ctirittih.<br />
Da haqc inicial. heleccionci :rpcnak os disiritt)~ dn Prirto e Ur:ig:i. com os<br />
nbjeciivris aciinri expoxtos. 1235 empresas scleccinnri<strong>da</strong>s. exclui ;iç que apresen-<br />
Liva1r.i zcro cniprcpados. agreguci cnipresas 1.icrteticcrrrcs a uii-i mcstiii~ grupo OU<br />
dos n-ic~tiicis prtiprieianos e procedi ;I uma despisr:igein dc caws de t>lénciai<br />
corri menti:, dc uii~ ano. por coi~li-oritgão com haxs dc dridos de traball-ros em<br />
curso e ritraves cic ct>iilactos telcfbnicrn Iigr ;irnusirapcm. Fc3r~tn1 dcieci:idcix<br />
apcniis dciis casos. ncsiii iíltiina siruac5ti. A
A conce11ir:içIo rcpional <strong>da</strong>s uni<strong>da</strong>des produi i vi14 & unia c\ idEnciii a lodos<br />
os n ívei 5 i M:ipili Eiricxos)<br />
Seiri prrtcndcr dcrinir. o lugar <strong>da</strong> Porto lia divis2o inicrnaciriniil do<br />
trabalho crn to<strong>da</strong> a sua exteri5iío. parece-mc relevanic compreender como no<br />
caso espccif?cti <strong>da</strong>s i!idústriris textcis, esçe pi-occssri se ~raduziii num del;vincular<br />
progrçssivo. Esta4 n Iiasc ectinóniicii dri Portri dcfi ri i iivameti~c dcsliil,ri<strong>da</strong> clax<br />
indfislri:i.~ t2xleis. na ;ictuali<strong>da</strong>den? Se assim ii&i e. pelo iiicrios esta.; indíiçlrins<br />
nãri desempenham inciis um pnpeI frng~orianrc. E iio cntanto snhcrnor cciino .;5o<br />
iiuriicrri.;:is ri\ eriipi-esns induh~riai.; e tipEnci3s corircrcisj\ nti drirníriio do<br />
Vcstuririri. Inc:ili7ad;i'~ na 5x3 Mctr~p(~lit;l~rl di) PorIo. T1ilta->~ segur;inienie de<br />
Jiiih mundos disiinios. clija articuIaqHo ter5 dc scr tnrnl7Crii estu<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />
Em definirivn c çoniri cniiclusrlo. poder-
I . Lnsiit~itii iIc Gcrictatix dii 1~;ic~ilcl:irl~. i!? 1.cri.w <strong>da</strong> Ctiivci'sid:idr do PnrTu. E.m;iil: iii:id:ilcn:ifi\<br />
lct~~;ls,Ll~.~~!<br />
2, 7 ILI~SOS. !LI? - icrr,r. c'r~r~iir~iiirqiii~. P:i r-ic. Massoii. 1986 h (I ." cd. 1 (379 ). Rft3ETRO.<br />
IZrnc>~v K. C~L- QIIP~I-I v - O A /,qoiltio, KCJWJ, PI,,,~ ~-\.~t),i ,I(* /'r. L'I-J~~I~~c-IcJ ti7cIii.vrrio.<br />
Piw~n. Oli~in:~, IIJIIC;~~ dc a 0 Col~if~-~ic> do t'onr>-. 1'3ri5.<br />
c ' -,' :<br />
!I. Srilii-r- rk.;tcc Cri~iccilii!. dcaciivtili.ic[ri~ tini' J. :LTKiNSC)N - F/
YY7<br />
O'tH<br />
i.<br />
liS'C,; tl
Ai; 10t1 kl.lJOlZES I
i 0<br />
I --<br />
i "i<br />
4; "'33<br />
- ""'L""
ANT(IN[U ALMODOVAR li MARIA Dli F~TI\I;\ UKANI~ÃC~<br />
I k:iriil~l.idr de Ecrinrimi~ dn L! do Poflo'l<br />
1. O coriceito de indústria t5 pciliss~n.rico e extrcrilameiite importante parli<br />
a economiri polEiica oitoccliti~ta. pois no linii~e representa nfio ripeiias uina<br />
«porr;i de entra<strong>da</strong>,, privilegia<strong>da</strong> para praficanicnrc ro<strong>da</strong> a milteria <strong>da</strong> ecoilomia<br />
política (divisrio do ~ratiallio. 11-oca. pi-oduçso). mas rainl-iLm para ~riuiius riurras<br />
formas iic rcflexiio solsic a nova socie<strong>da</strong>de indus~rial - i.~. ri socie<strong>da</strong>de nioderna<br />
do s&criIo passado.<br />
Duraiiic lodo o século dez~inove. convivem duas noc;Gcs h;isiças de indústria.<br />
Par u1i-i lado. temos ri indiisiria como siníinimo de eiigeilho liiirnano. que pode<br />
ter uma çonotriyáo poqitiva quando posm riri serviço <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de. ou urna conolriçZo<br />
negativa (cavallieiso de indústria) quando pcista ao servivo dc interesses pessoais<br />
ilegítinios. Nes~e último ç;iso itidiislria 6 sínóninio de expediente, de :irlimanha.<br />
Noutro? contextrii. estn noç5o de indiistria como engenlici ou facul<strong>da</strong>de avança<br />
no sentido dc se confundir com ri prhpriu nocão de ~1.nbalha humano. mclhor ou<br />
pior iluminado pelas l'acul<strong>da</strong>des técnicas r cientiticas <strong>da</strong> raz5o trjr. Silva Liahoa.<br />
1992. rI:ICi4-68 c Marreca. 1983.1:81-103).<br />
Por outro. aparccc-nos a indústria coino nova forma de organização <strong>da</strong><br />
activi<strong>da</strong>de produtiva. directaniente associa<strong>da</strong> 3 ~1~iliz;iq9n de máquiniis. grande<br />
escu1:i prodtrtivri. e novai tCcnicns dc organizaçao einliresaria1'. Neste sentido. a<br />
indústria apoiita p:ir:i ui-ii iiovo tipo de vi<strong>da</strong> (urbano) c de socie<strong>da</strong>de (a sncic<strong>da</strong>dc<br />
ii~d~istrial). Lipantri. para ii reali<strong>da</strong>de ~
dc Moiica<strong>da</strong>. Colher-t c Boicro colahcirrim ern 1675 com Duarlc Rihciro de M;lccdo<br />
ria S L I ~ X ~ W I I T C ~ sobre ~ ~ I ~ as ~ C v:inlat.rns ~ a ripcrar (\:i intsoduc5ci ria, nires erri<br />
PorLugíil. 13a mcsniri ror~nii. podeilioc cncontriii- ri exliei-icnciii prctics ri n reflexao<br />
inyles:i ;i acrinip: crri que se desiacain tis<br />
vticáhu lcih q.proriiover. me1lirir:ir. íTunlinzir. se.çsui-gii-. prciii iar. rcuriimar. tibci-tni-w.<br />
e oncli: LIIJILI ~Iil3 inflii&nci:is <strong>da</strong> ccorinniia políricii ricah;~ por \er ii ~liiborar;50 dé<br />
uni pi-ogratna de rcrcimi:i qiic ~iris siias riiiBiscs
no mcio industrial enise ni-leaãos e indu~iriais. Nuin dos seus iiltitnos iraballlos<br />
sohrc esta qveqtso. relèrc-se a cxi~tE~icili<br />
de<br />
~doi.v ~~UIM/CV , ~ J I . L { ~ ~ IJ S ~;r~esí~~;uto<br />
; e c) ri~~fn.do.fii!>rit. 0 ~ JI-iir~~ir-ri<br />
crl,ylobn u i* cri-f~.~firi.s yrrc ti-~ihallictrri I T ~ I Y rificiriris-lojjo,<br />
tinri~r,iis qLie iiriiderlr rry~ri/u rjuc jirhric~ini. Disrirl~ucirr-.v~ diros<br />
ccrrcpciric~s aocicris c~~JEI-PIIIPS IIP.\.IC~ ,qrrIj>n: IIIP~II.P.Y e o/Ici~tii,<br />
~II.FE?-~I~~O-SC<br />
05 api.ri~di:cs ?rr.Fln iílrii??ri r~itt.#r)riri í...) U ~iirt~?f!o<br />
,/i-rDril deccinip~~c~-.s~ c>iii diici.~ cl(t c\ P i ~.I~ii+cii~tcrirr Iiierri i-rlili:ncI[~s: ns<br />
fcrhrir.rrirfes e ris qiicinis rlc filjr-icn. A rocrisr+i?c.i~i iro i~-~rerini cift<br />
11r1 I'C-~~U~CJ de T~.C~/I~///IO r1c70 se ~rodi{: 6171 //I IL,?-P,T.~P~~ CLVTII~I?,Y~ f .. . ) As<br />
J~I~~I)I~/?I~V~I~UA<br />
t?ncio~~oi.s coi~.srirz~c~~~<br />
I ~ I J I ,stt/~,qi-~~po Jeilti-[I do itr~~~;do<br />
Afi~/>tdil: soI~r~wi~G~~ci(r cio Ai~figo A'c~,qi11w, ,/i>~-ut~i L I I ~ I J J ~ O ~ J ~ ~ c/(/Tt:i/ I ~ K I<br />
de r~.soi~w~.~, (Pereir.1. I 99 I . 1 !:?Ti.? 1.<br />
Para :ilCrn disiii. su1ieiii:i ri autora quc rirtaçSri riri itnpoi~açHn),<br />
quer os confliioq de iii~crcsses entrc a burcucsia I-i~hi-il c n burgucsiri corncrcial,<br />
nonieadrimcnre t~o sector de e.;pcirt:icóei. viliçrilas. Uma situriciri deste icnr. mnr-<br />
ca<strong>da</strong> pelii auseiicia dc Iirii ver<strong>da</strong>deiro niercado iiiicnici rliic arliculasse e Iiierar-<br />
quizassc os interci~cs dos v6i-ios tipos dc prridutorcs c os dos consumidores,<br />
facililuu sobrein:ineira a invaaàci dos vario5 11ierc:idos pelos prtiduros estrari-<br />
gciros. retirando ;i moderiia indúsrrin nacional uni iriiporianle argumento p;lr;-l<br />
Suii<strong>da</strong>r ;i qua suprcmaciri sotirc ri artesan:ito.<br />
Mais ain<strong>da</strong>: 3 permantnciri excessivaii~entc longa d;i convivCncia eiitre<br />
iim Scçlur arcaico agonizarite (o artes;~izalril e urii sector teoricamenlc rnriderrio c
.4 ;Z7TOW/O ALiWOBO !.IR c AIA RL4 Ilk' F_'A U~WA ifh':\N I3.40<br />
- - - -- - -- - --- -- -- ---<br />
rrgeiicr~rtoi (ri f5hi-ic~i), qiie ii:i pratica iilri coilscgrii;~ inver~er. o esta<strong>da</strong> dc coisas<br />
seja nn pIiirio iiirert~u ~cjii 110 iiilcsri;icini~ril. co tidiciciiiciu :i I:\[ ponto a perspeçiivii<br />
piirtugireiii f;icc nn iiicrclido c ao cnpit,?lisnio que. rtlcçmu na? primeira:,<br />
dzca<strong>da</strong>s do sficiilii vinte Iòi de I'5cil iiceitaysn ri idciirio ariti-capi~riIi5t:i de Sal:lz:ir.<br />
cxyircssíi no plano d:i dcicrinriança Façc h sisndc rinaiiça iiitci-n:lciorial. do lemciii'acc<br />
11 agitri~ao riper:irin decorrente <strong>da</strong> inrIustri~lizur;áa e urb:lnizricãri do país, e<br />
do próprici cle.;conforso iàce 30 I'unci> fSi11.a. 1997:50). NJci é por t\so dc espiintnr<br />
qiie no Iciripci de todo o séciilo dczannzte, riIich;ir clc iiicimcntos cspiirádi~os e<br />
I'LI~~I~CS em y~ic p:il-ecia pi-cvalecer- uriia ocieriluc;,;io cl:iranicn~e defini<strong>da</strong> de<br />
políiica cçcinómtcii. teillirim convividri pcrspcctrvris dc cliagn0siico sol~i-c ris<br />
niíilcs riacionaii niuj1ci dirci-cntes. incnrpcisandn visfies basiairie dísparcs sobrc o<br />
prohlcrii:~ <strong>da</strong> i ridUsi ria nnçioiaal7.<br />
3. No dcilIbar do sécuIn. aiii<strong>da</strong> nci contexto dc ilni Sr~iiigci Kerirric qiic<br />
c os cilnfivtos entrc<br />
procura :idinr :t sua inciperaciona!idiiiIe. tcrrius ns d~sç~iss~c~<br />
cslr-iiiiiras iristitucicinais ((J Cnnsellio <strong>da</strong> Fa~eii<strong>da</strong> c ii Jtinta du Cornérçin) rclniivnmenlc<br />
:I diitrlhrric.ãi) dc incciiti\,cis c priviICgios ci1ti.e ui-n ilrtciqaliiitii corpor~iiivarnci-ite<br />
critrinchcii-ado c tim rríuiidti rahi-i1 niiicl;i frrincniriente i~lsipienle.<br />
E. ~iar:iIclairientc. tctnob a nrivid:ide Ipraiiç:inieiitc iinicii na Iiisrrírja do iiosso<br />
pençanlertln cconómrcri) de um:i aceia disc~iss5a ei-ri iorii{i rl~is sciricllianqns c<br />
direi-criqa5 eritir A<strong>da</strong>~zi SiililIz c 05 lisiocr;d;i\. Silva Lis17nri e Koclrigiicq de Briro<br />
1erç;irii puhlic:tmciitc arpiiineiitoh qiic. para nl6rii cIe per.riii~ircm riuiros tipos dr<br />
Iciiiir:i. nos iridrciarn ;i coii~(;iCncia de qiic irnpos~n pcrisar e cii-icni:ir a iridúsirin<br />
- iiciic caio. enrluariirl ;I actividiidc produtorri de riqucxa - nacional. Nti plano dii<br />
criiiccpc,?o d;i ind1istri:i. hA Lima 3~~11~iy30 geriie-ic;i dc qvc sc ~r:it:i do ulratiallio.<br />
c excrcíciu dos irilc~itos do Iiotiicin>> t Britu. 1 Y92:68), discori7anllo (75 doi:, autorcss<br />
srinicriic na fol-niu ctiriiri 131 1'itclr)r deve scr gcridci pcln Esra<strong>da</strong>. A r\tc nível. 3<br />
dilèi-eriça quc (i\ sepnr:i C níticlri. sublcre\'endri Rritlrigiies dc Rriro uma ptistura<br />
iritcrvcntivn. ripoind:i iiri idcin rle qiie tudti dcliendc cta visao do Icgislridoi- - c<br />
que prnticaniente ludo lhe If possivcl fu7er -. criquanto cjuc Silva Lishoa acrcciíta<br />
iiriz cr'ciios de t1112;1 Irher<strong>da</strong>dc c rcsponinhi1id;irIe indivi~l~ial deii<strong>da</strong>irien~e vigialla<br />
(pi-ciriiadn c puni<strong>da</strong>) pcii- ~1111 EsLaclo iiler:iilicntc: ~utclnr. E. prisri nlciii disso,<br />
Kodriguci dc Rritu nao terri duvi<strong>da</strong>s de que li5 urna ir~~pericisii necessi<strong>da</strong>de de<br />
f'avcircccr n indúsii-in ug~icol;~,<br />
«cuj;i pr-osperi<strong>da</strong>dc se deiiicinirrou uas;t/ dever sciii<br />
primrír-iri firri tios _onvcrnos>. (lÇi92:h). enquaricci quc Silva ti~hna nptln LI unia<br />
pn)~cc~:Eo ir~dixçriniin:idn a lri<strong>da</strong>s os tipo5 cFe indiísii-ia Iíiil. ~rsctii iiccp~an clc<br />
pessnLif. ririo obsrarido a clr~nlquer Iionestn irahulho e criipi-cgu de tiindo>,. assim<br />
garantindri erq~ie se faca o tlevido ~rah;ilhri. par~ic~ilnr e púbIfcc3. ciini (i i~iais livre.<br />
cxicrisci. e luci-;iii\n clnpregri ~iosiivcl <strong>da</strong>s pessoas c capit:iis. crri ~1:incirs quc<br />
.jaiilai? i'iille oçupnqãri hrinestri a quem afcsecc~- sei.viqo» (c./: 1993. I: 3 1. 34).<br />
Com esc;[ disçiiss5o ~-ihhtit.a. licarriiii geiiericarncnlc Iririlizndci5 cis eslreiliris<br />
d;i rtcr;ao prilít~cs dii Estado riti c;inlpo <strong>da</strong> indiísrria em hciiiiclri Iato - a siiher. a<br />
cs~:ibeleciiiicriro de uiii qu;ilcluer tipo dc prrferêiicin e c-rinctiiiiiLante apoiri exliricirdiiiiriri<br />
;i tini dr~cnninado rnmn dc acti\.iJzdc. nii. do ilutrci I:ido. a purii L' qinipleh
iihsicn clc ir tii;iis Iniiyc do que ri criaqati dc um enqii;idrai~icntii i:iiur;ivcl iin<br />
naiui iil desenvolvi mcnlo <strong>da</strong> activid;irlc cçonfirriica. Vi SI;J iiesles tcrnlcis h5sicos e<br />
si mpli ric;idos. pnele-.;c dir.cr clttc a pol i (TtiiiiLs. 1974: Ci1). Herii-iques<br />
Nunci CartEi-iii~. irrii dcih tnemhios <strong>da</strong> Ccimi,críTo ~irii-ci n ir~cirhc~i-~iricii~o rh CBtiiéiriri<br />
cl3 cid:ide de Lisima. iiidica-iios claraiticrirc o porilo dii iituiiqâri 30 afirmar:
Tal seria o cnsri doi pi.iiicípios qrfe aporirwtini para os inicresscs dos coilsuirii<br />
Jtirci. nlc_i:i<strong>da</strong>tiicnic: pi+ejudicados pcir urrin i~idúsii-i;i mais cara c de pior<br />
clun1id:ide. piir vezes atC iiiciip~iz de suprir o ~iici-c:ido interno: do.; que justii'ica-'<br />
vani LI prcièr2nci:i qul: d~~~riii ser <strong>da</strong><strong>da</strong> cntrc ncjc h indúalriri :i_iricola. çriqüiinio<br />
:rcti\'i<strong>da</strong>dc h5~ic.a. irnprcsciridível. mais a~ustadri 5s iicissas reais passibilidndcs;<br />
dos qiic ~a1ient:ivaiii ris iiicciniport:iveis pyiuiztis qiie cauhavtim h fazeri<strong>da</strong> pública<br />
nç inúltiplils c çnnsr:iiites ise11c;fici CILIC eríiin ~-ecIurr~ii<strong>da</strong>s pelo5 l'abriciintes: dos<br />
y~ic 3Pniir;lv:trri acusadrii-;iiiicnic pkira a falta doh hraços qiie ti indústria rciii-ava<br />
60.; campos já dc si depaiiperadns: dtii que dcsiacii~alu a inexistência de<br />
i - i<br />
i~~icionaiii Iilirii rriuilas dcshas Táhriciis: e. Ii na1 rnctite. dos que<br />
iidvcrtinm para :L pcissivel cri:i@ci de ciúnies ( 1 Cn~-~io,\o. I X32:6).<br />
3/13:, 35 ncus~~qùch h 11OS.t:i indústriit ntaritifach~rcira ii"i0 ficavam por aqui.<br />
Aindii durtirirc o ~icríodri qiir: vinios an;ilisarido. a Çtirniss3ci de Crlnikrcici de Lishria.<br />
;il?~";tr de sribscrevcr iin1:i postura gc~icricaiiienle frivcii-Gi e1 3s pretetibr5es<br />
pro~ccciorii~i~~ Jrsi nrissos f.~bricnntc.;. alertnv:~ nicsino axsiin para ri ncccssidnde<br />
dc ic crisi-c111 sociedndci pronicitorrts <strong>da</strong> índcuiri;~ iiacional. c. mliii impoi-tanic<br />
:1irid3. para ;i rlalihc il ut;i nccessi<strong>da</strong>dc>> JC I;e rsiabclccci'eiii -escolas elementares<br />
dc quíriiic:i r rnccGriica. piii. iat ti 1i:iver I~I~IIUK;ICIUTII nlgurrin que iiiiri precise. ou<br />
ni;its ou ~i.ii-.~ius dciscs crinlieci rncn~oh (,lderiiál-io ... . 33).<br />
Ou +a. rnesnio os que puhliçamcnte nrio ptriiliarn em causa ri nçceqsí<strong>da</strong>de<br />
Jc Pcifltis~il possuir a sua picípn:~ iiidUstria fahril linhciin diivi<strong>da</strong>s stihre 3 viabili<strong>da</strong>de<br />
de iinia 1etcitri:i iiidusiri:il ui~i~aiiirliiLc 17;ise;irIn numri p~)Ii~ica de rrctirisrruçàci em<br />
riioldch ir;itIiciniinis - islr) C. h:iric~?~ 011 cniitl-:I :1s ienlnrivns "pi-ernatrrrni" cie :is deseri\.otver entre niis,<br />
reroi-caiido ri.; ccinclus0es retira<strong>da</strong>s dri aplicnç5o a Portu2:il do teoreina d>is<br />
v:ini:igens corripnradiix tici pl:inn <strong>da</strong>s driiagõe.: c111 factores nrilusriis. Urna vez<br />
~ib;ltid~liiacIo (1 ;inni~o ci+edn d,i periiuli<strong>da</strong>tie congénii:~ dri povo portuguk. e scndo<br />
ayoi-a co1çiç3$:1 a neccs.;id:ide de r1111 irii~esiitnzniri çoiisidcr~vel cnl tenlpci e<br />
recursos para prcinicivci- rz SLI:~ e~I~1cilq.5~~<br />
iiciiicl LI ir pel;i prioi-i<strong>da</strong>de rlc urna :tcnia@o na agric~i liiii*:i, rdc~aridri<br />
raiiiia riai Liliric:i.; pnxi ocnsi5o rnnis o1innLin:i '2.<br />
N;i ;iucénCi:l dc iiiríirrri:iqdes seFurri5 quc nos possairi orieiiiar ncite campo,<br />
poclemns npcn:i\ procurar intuir ;ilgurri:is d;ii conscquPiicias dns baixos níveis dc<br />
"merçnnii I". Lcirnava-se mais I';(rcil<br />
r-i cornl-iate 5.<br />
iii.;tnic;ci c toml:içLio 12ciiica que perduram Iiciii liuni alérri do sécciIo XTX1f. As<br />
diticul<strong>da</strong>deh s3n scn.;iveir no Locantc a ~l~iulquer prqjecio dc: rnucliinc:~ qiic ii-tipliquc<br />
Liin:i 1idc~5o gciieralizrt<strong>da</strong> :i tkçiiic;iç e sr-iétodiis cIc ii.rih:ilho nao apcnrr.; diferentes<br />
ri~;t\ 12iais cxigei-ilcs cle um ponici dc vis!:~ <strong>da</strong>s relnçr5es rncrcantis quc Ilie
s3n cuilcsri.;: produzir eni «~i-niirlc>, csczilri. scjn tia ;iyricul~iir~. sqj:i nus manui'nciui-:i>.<br />
para uni trierçado que iieçesharinriiciik iri u1trapriçi:ir o nível local ou<br />
~ncxr~~o rcpional. pnihui 1itni2 lfigiçn e colnca cxipEiiciiis ícoii-ipi-eensLlci dos<br />
riiei-cacloc. prc\ i*;;lri dos ritmos e viiluriics de produ~3o. l'idclizriqiin d:i proctirLi. a<br />
pr0pt-i:~ cont;lhiiizitg2o dc CUSLOS C pro\,cito\. ii _fc'ililo dii m5o-de-cibra ernprcgue)<br />
que se riati ccirripridliceni coin iitila ticturiq5o rolineir;~, ctn pcquena r~cala.<br />
hase:idi rm 17r:iiic;ts c ~rucliçóes her<strong>da</strong><strong>da</strong>s.<br />
E\ic rihzt5culo. j;í dc si ccinsidcrriiel. pode inrnni--cc ain<strong>da</strong> mais podcrciso<br />
iio ç:iso rrti qiic. ;i\ priipi-ia5 eliles \e moiiicIii ;ivess:is ot~ inc.iiiiri ciniplesrrieiite<br />
ac~t<br />
iiegli~cntcsa reil.icitci. J5 vimciq o comentrirra occrh~i que 13orger Crtrneirci<br />
prod~1ziii liisc 3t7h rlesig~iios de prciniovcr :i cducaqiici dns ag~ic~iltores. x~ canllpo<br />
<strong>da</strong> indústria t-ahril. n3ci sc pode dizcr que 41 piiiitir:iriiii fosse si_c1iific3ti\~atiic11~~:<br />
mel hoi-.<br />
Se dcitat-nici\ ollicis 30 que ris cnnirrci;iiitcs dii pi':ic:i cio Portci tCiii a<br />
di/c~ :I rcçl-ieiio <strong>da</strong>.; mrinutricr unis. licaiuos n s:iher cliic cm sua opinirio.<br />
Riclcr-~<br />
r(./. id.. 195. n." 761. I':UYI Pcmcirii Riiqci. cu~iio 1inr:i inuilos outros jrorlligiiescs. cr;i<br />
pci-l'~itnrnc1l1c dexabido Icrnm síi v:iid;ide\. criiiiri dii-ia Borgrs Crunciro) periser<br />
q~ic o de.cenvol\ iii~~i~lii pnsfugiics sc pudrsce sncorrzi- c dccorrcr clc iiliia aposLa<br />
riii apcrfbiqri:irricriro dri iiidHslrin fabril cIc qii~ di~jiúi~liaiiicis epoca.<br />
5. Cori\réiii i150 esqiiecer quc c5ici iíltiiiioc Lcxlrih. rn~iito emhora <strong>da</strong> :autoria<br />
dc U~II doc \in~hoIoh CIO vilitisma. ji s5o piihlicado\ rlc1it)is dii viiríriri dns lil?crnis<br />
sol-irc a reriçqrlo ahsolutis~~i. num pcríod~i tilide se coniecam ~radudrnente a<br />
dcsiiiicni- outrris pensadores C o~itriix IJC~>~CCI~\ as.
Dc :tccirdo coi~i :i linha de an5Iise que goiiai.íailios de prosseguir. turnar-<br />
-SE-ii~ I~iiidrirr1cni;il cnizar as an5lises eikciuíi<strong>da</strong>s pelo.; ccononiisras cnnsagi-arlos<br />
destc (ieriodn - Olivcira Marreca c Adri5o Fur-jaz de San-ipriio. mas tarnhéin<br />
Agristirihci Alhnnci <strong>da</strong> Silvcii-a Pinto. José Fi-cderico tal-anjo. e .i. J. Rodrigues de<br />
Fieil;is - com ri pensaincnro dr grande5 vultos <strong>da</strong> culiiirn portuguesa <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />
I I ~ C ~ ~ Cde I C oitciccntos - cotno Gamt. I-lercu1:ino. ori Olivcira Marliiis - seni no<br />
çnt:into esqucccr a carili-ihutn <strong>da</strong>do pelo pnntlcbni-isino niilitantc dc lioinens<br />
corno Anrlinro Pcrcii-ii MagalIiãei.<br />
Ueixanclci. no eiitaiiio, para melhor tiporru~ii<strong>da</strong>dc !:]I cnizamcnto de <strong>perspectiva</strong>s.<br />
c f-ic:indo-nos par:i j5 pelo< ccorinmislas, rind:t melhor CIO quc comeqarrricii<br />
pela obra iiisirtucionnl e estrtrtsiranze àc Adrizo Foijaz de Ssmpain. Doceiitc<br />
rie cconarni:i p~lilic*~ nii curso dc Lcii dri Univcrsidrtde dc Coinibra duranie<br />
ccrc;~ dc qiiareniii :mos, a scu miigictsrio marcou dc IOI-ní;i indclévcl ;I iinagetn<br />
(1tlcia1 qilc :I ciEncw ccoritirnica adquiriu junto dc viria< pernqõcc dc esru<strong>da</strong>i~ics.<br />
Sc ;icornp:inharnIt~.i, ain<strong>da</strong> que surn:iri:trncntc, a evoluçáo <strong>da</strong>s su:is liqócii. vcrificainos<br />
que nu cdiq5o de 13.53 .;e articula j:i ;I nuçiio rrndiciorial dc indúsaiii, a<br />
qual cnrisiste ..na uplicnr;,?o de iioss~13 facul<strong>da</strong>des i~:iturnis c adrluiri<strong>da</strong>q. in~epawvclniente<br />
u11id;is coniiosco, noss;i prirneirii c in~ilien5vcl riqueza. quc precede<br />
to<strong>da</strong>s :I> outr;11i» C!'. Su~npliio. 1995, I: 168 1. com u1n:l i1nç3ci rnai.; especifica<strong>da</strong>.<br />
Partindo <strong>da</strong> tradicional divislci entre indiísiria priiliaria. 1Rbril c cr>riiercial,<br />
salicntii-se ria noçr?o mais cspeçificn<strong>da</strong> o prnccsso de diIèrcnci3ç3o cm curso na<br />
iiidústri:~ Fabril:<br />
«Co.rr~r~i?criir por.Gtn. c!ivtirigrxii--,re a,?. mrinufricturas. rrns q~rai?;<br />
sc rrrrhnllln erri /loizrn g~nird~,. clli.~ xrcs v of'ícios. I7o.r qrtcii.~ nir n<br />
itrcliísri.iu se P.Z-PI.(.C eiri pn?~ro T ~ ~ I ~ ~ ~ ~ C ~ 1ttti70~.. ~ ~ Y I C ~ COIII ~ ~ ~ I I I<br />
iir />i.irrr.t,,r 111 P~O.F, LI~I.OIII-MIJOS OCI~I(C I?<br />
(id.. 176).<br />
Dc iguaI rriodn. riiilr;iç características noi~iialmenle rissacia<strong>da</strong>s 30 CDIICC~TO<br />
rn oderna>i de i ndbs ti-ia, ririiricrid;imentc a5 rníiqiiinas ou a eciticaçãn - moral,<br />
religiosa. c31 il. IiterAia clciiien1:ir. e profis.;ionrtI» (i{/.. I X9) -. tem agora direito a<br />
ver LI ~H:I intl uEricia rccoi~lirci<strong>da</strong> nti plarra <strong>da</strong> ~~ripesteiçoariicnto <strong>da</strong> produç50»,<br />
consti ttr IricIo-se eiii 01,iecbc; de uma i-el'crCnciri auronorn iza<strong>da</strong>. Yas crinsiderações<br />
iecid:i\ ;I propri~iro d:i cdiicnçZo, Adriáci Fayjii~ de S:irnp;iio começa por chamar<br />
:i :tieiicão para o ÇonErnslc que entao exisliria entre as riaqóes mais dcscnvolvi<strong>da</strong>s<br />
c a Eui-npa meridion;il. cii.joc povox .tqtr:ise vegctuiii (...I c n custo seguem. de<br />
lori~c. coin pa'çris iardios. o iiiipiilso <strong>da</strong> indústria,, (id.. 19R). D%-nos. al6m disso,<br />
rndicaqfie\ relativariicrirc 3 cinergêr1ci:i yradual dc lima nova forma de ver a<br />
iiidús~i-ia fahi-il. cenlra<strong>da</strong> n2ci apenas tios progressos decorrenícs <strong>da</strong> divisa0 do<br />
trabalho e <strong>da</strong> tela c lii1hilid;ide com quc as tarefas sáo descnipcnliu<strong>da</strong>s. inas iaiiih6111<br />
iilenlii aos cfeitos beiii2licos qzic se podem esperar ciri adopçiio dc estímuIos<br />
pccuniiíricis v:in5vcis. c;iracterísiicn< dri tr:thalIio p(ir ernpseitrid;~. Inririinineriie<br />
asaociad:~ n cstii questão, deparainos com urria Tig~irn cc~ilral. n ernpresirici. ctrjn<br />
açtrvidudc e. cni siia ripini;?~. detcrrizinante para o dcsc~ivolvimerito Ioii o atraso)<br />
du iiidUstria:
ittirnclns c/c ci jifit* ri11 I J ~ ~ Lcscollier- L . ns ~~zonqfic~s olini-rrri7n.s de<br />
conilii-l~cii- c de ceridei~. c dil-igii- os opci-árin,i rlc itrocio qrie it~'111.<br />
qitriiiio sejn PCI.T.FÍL~CI, nx ~C~.F-O~IJPI?~US. ~r~fjqt~ ~ITMS, P ~J~~illal.~ pnt-ics 00<br />
rapirnlfi,\-o* (i hid.).<br />
De notar qiic a irnporl2ncia rlti crnprcsrírio 1150 i-elcvn apenas desta fui1r;ão<br />
de cunsrole e prcvi~ao. Dc F~cici, Frxjnz terii o cui<strong>da</strong>do de des~ric:ir ri irnporlanie<br />
papel que o err-rpi-csArio dcscinpcnlia riu promover o priiprici dzseri vol vi rncnlci<br />
profissional c moral dos ol?e~.:irlos levando-o\ i-iãri aperiiib a aplicar-sc ninis 5s<br />
suas tarefris por intermédio dc ntivtis e~rírnulos ~iccuriiáricis - seja ~dnrido-ll-ics<br />
n3o iim jornal ccrlri por urn iruhallio diirio incerto. mas um quinliso na produçao<br />
por uni ~rahalho certo» (ibirl.) e i'a~crido co~iseqiienteii~ente dependcr «ri grandc7.n<br />
<strong>da</strong> recompertsa de seu zelo c habiIidnde. e <strong>da</strong> cluzinii<strong>da</strong>clc c quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong><br />
obra» Ijbid.) - mas inclusívlimente foincntandri a sua 1iiropeiis5u para o cotisumo.<br />
na certela de que qulinlci iiiaior ~10r s quaniid:idc de necessi<strong>da</strong>des. que<br />
cxpcritncnrarii o?; iiidustriais. e o dese-jo. que n civi1iz:zçãci iieles tiver dci;c~~\ciIvido,<br />
de as supri1- lionestn e Ie~itimamenie. Incnur serii :i sua pcrguiqa. r: mais<br />
perfeita a sua obr:i» (id. I9 1 ).<br />
Es~as con rlc~ eiir/~t-e,~cr,<br />
csrcihiliclciíie p~rrl-si o.j o~ic~rcír-io,s. irirci-tezci luo soi~rcitie pc~rc~ (7<br />
eri~pl-c?sÚl-io; - .se,qiitido Jirsc ri"ri i-e~irt(l~ei-ctçiír~ cio olier-til-i#, pci-iodo<br />
d~ ~~irli'iol-o~irerito, t-esrrltnirrc de leil~as ~~.vp~i-iFi7cici.r. e clr, chr71c+ti/os<br />
,/~I~IJI inpi-e.~u,s: - rc~do ff~dl~ \>;
SO(Y)~I-O \ t??!ífll(l v, l/rt,(crevçrziciu. P:itLi<br />
alEni dc i'a/crcrn uiii pcii-iio LI;) çiluaçGii d:i cvoliiq50 d:i cicrici:t r pr5ric;i<br />
cct~níimicri 3 esci~lii intem:1ciu11~11. i-orneccni-rio5 os in~ilerinis necc%4rios para<br />
deseiivcil\ er 3 retlcx5.o c i1 in~ei-venc5o sobre a iiossn ica1irI;icie riacicirinl. niiniri<br />
perspccii\ ;I :I v:iriris titiilus siinilar h qiie .lo.ici rie Aiidrade Cisrvii cxpliciia praiicamcnre<br />
n:i incl;in:i nIrrrra:<br />
O que 6 aqui diln no plano nparciitznieiite rnais L~CII~L'~ <strong>da</strong> qr~i~tlini~l.<br />
pri-l'ci karricn te rrnnsponívcl par:i o c:irripo <strong>da</strong> ccriiiomi:i poIitic;i c rias sua5 rcluçoch<br />
com o dc.~crivcilvirncrito cl~i iiidfisiriii. IZacc ao conjLinlo de dcscri\~oI~imeiiicis<br />
ricomdns coin as rc\~oliiqóes ciir-npci:i< de 1 S4Y. e no aincoinitnritc a= nrii iJ:i~~lentu<br />
dii cyuestGo socral. hrli-iáo 1;osjna act~131iz;1 as sua5 rcll~xfies C O SCLI elibi~lo no<br />
xerir iilo de nrle iiiçrir-~ioi-ai- ;i ' 'sabedoria'' ndquirid~i rins 1i;lp5c\ in:t ís drre~i\.iil vi<strong>da</strong>s.<br />
Grqas ii cis:~ at~tudr. sei--riris-i;! pci5shmcl [eiiliir :I nteci par. 110 plaiici cnnceptual,<br />
uin roii.ir~n~ti dc csti-nté2ias dcstiniid:is a çiinirrilar toli pelo mcriti\ rrijncirrii-) oi.<br />
clcitnq negari\.ci\ ílitc c) cleseti~~cilvirnci~tri nos iri:i, ;i scu tempo. ira/.cr. Esrn<br />
iititurle Eice nos custos c hciietícius n ciperar dri deseiivtilvi irientci dn indústi-ia. e<br />
làcr li ccnn~iniin prilítisu criqii:inlo iiniri pcqa 1iii~cl:imcntnl dc LIrti;i espécie dc<br />
giii50 geriCricri CIO de.çcrivnlviriicirii(i cif.ilizricinn,iI. nào concii:i\.a rio entanto<br />
iim:i ades5o sigii i r'iç:iti va por. plirtc ~liis cli trs nuciori~iiç <strong>da</strong> &I)oc~.
tqrirricns de indiscuiívcl cnrisrn~i como G;iirci. Hercu1;i~iri. (~LI riicsriiu (7<br />
prciprfo Olii4cira M:iflitis, duvi<strong>da</strong>vam q~tíat-ticn~c <strong>da</strong> ci-cdibi I idiide c ds coi-i-ipletiidc<br />
dos valorec (Tutidnri~cntaliiientc vislos conio u~ilil:irioh ou rf~csino "ct-cmalí'sticri.sV)<br />
crit geral :issociadr)s h ciencia econhri~icu. C01110 rel'cre ALI~LI
niesmo unia ahoi-dngcln ria vldu ecrincírnic:~ to~almeii~e clirercritc <strong>da</strong> qirc dccori-ia<br />
do ci~nccito de l-nricorsEnciii. pern~iiiird(i qiie se criiiiinue a ucr n:i rxyians5ri <strong>da</strong><br />
riqueza unia par-te importante do proccçso de graduiil rc3llzaq9ii do próprio<br />
hriincm .<br />
Ora no fu~iclo. cita trrinsfomnç5o cnrre~po~idr: a trrn reronirir - apcsni- de<br />
dcvidiinicn~c acrrtalizildo p:ira as cnndicõcç d:i Gpcicn - <strong>da</strong> noç:?o dc inddstriti<br />
iiirii.; ycner:ili;l;i<strong>da</strong> dos inicins dn século dc7rinovc. yiiancln e3ta sc iden~iiicava<br />
priciritasiíiniciixc c0111 «o trnballio cs excrcicio dos lalenioi r10 lionietii» tllrito,<br />
1397: G8).<br />
Apor:i. seiri que no crirantri houi.e5.;c tima neccsi<strong>da</strong>dr de $c renegar o><br />
progrewn niccliriictiç e iiii~tei-i;ii~ cntret:irito alcunçridos. chainava-se ;i aienção<br />
ar^ 3 ncccrssidiidc imperiosa de se niiu csqtlccer ri car5cicr nuxiIi:ir e ncessiirio<br />
desses tiicxrntl'; progrcsçcis. que dcuerfa~ri funcionai- como li111 nieio dc i-caliznçso<br />
do horneni. s nziiica cuino crrn fim em si I3ní quc p:ii-:ilel:iincn~c com ;i% vlíriris<br />
larrn:i\ clr: rissoci:itrvisino. sc verificacse uiri iiclvo surtri dc ripeIc3a à Insti-uçãci<br />
popiil:~r. cnicndidn an,r>rrt como uiii ver<strong>da</strong>deiro projccto de rdt1ç:icSu dc rn:issns<br />
PLII.:I I) cie\'ido usufriiro <strong>da</strong>s pcitcnciali<strong>da</strong>dc.: n~:ireriais e riicirnis que :i ci\,iliznçãci<br />
o! 1ricentisl;r pc?di:i oi'crccçr.<br />
Acl~ii. porfc-*;c dizer quc csrstin uiii ctiriscitso quiihe gencraIi/.ado. Desdc<br />
os socialisr:is niais extremados ale 30s POUCOX sohre'i,ive~~icii que ~l'\t;lvarn :i0<br />
cilmpri dos econtiniist:is lilieiriis ícoirio era ri caso dc J. J. Riidsipue\ dc Fr-eítils2').<br />
n30 IILIV~LI cIU!'i<strong>da</strong>~ de que era ncccssário edircar r) p:iís.<br />
claro qiie nurim an5lisc mais fina cc podem Jercctar as rli~crpênciris.<br />
Parn iinc. come Rodrigues de FIF~€;IS. ;I 3p05121 113 cd~c;lçi?o continu:ivil a tcr uma<br />
CornponcnIc eI~iltleritc~ncPtll: réciiicii c merca~ilil. que assirri poderia libcr~ur o<br />
IXIW). <strong>da</strong>ndri-llie a form;iç?io nccess5rin para ;iscciiclci- h proprie<strong>da</strong>de do seu pl-hpi-iri<br />
negõçiri. P31.:1 OLI~I.OS. cwno Adsián Forjaz dc Sampriio, u edtic:iq3n scrin uma<br />
10ri~c rle urn no\.ci poder sticiiil. permitindo que os trahul1i:idorzs adcyuirisiein as<br />
coinpel Cncins (técnicas e çulluraih) necessariaí; parli rctirpii~iizarei~i n prhprio<br />
rriodclo dc rirg:tnizacici social. alter-arititi :i? relaçfies dc pi-oprie<strong>da</strong>dc em vigor n;i<br />
-<br />
esiCr;i industriril pcln desei-ivolviniento d:is rrilais v:iria<strong>da</strong>s ti3rm:is de 111uttiglis111(i<br />
e cooperuti\ isnin. ou inclusivarneii~c: rcífjcando tnodcIris de uin corporaiivisrno<br />
ti5 milito ultrapri\sado<br />
P~iralclanie~ite. o coinliiate pela ~cihrevivcnciíi ci21 indúhtriii n:icIc~nnl coiilitiu;iva.<br />
Iricapn~ nci 1Liiidn dc sc att~arioiiiiziir de fÒrm:i criiisiçteriic <strong>da</strong> protecção<br />
do Es~ido. cis wus por1;i-vrixes 1150 li>riti~l ii~ini~iiameiite intiiiiid:idos pela ciiicrgirnciri<br />
(cni yraridc pai-te simbDlicn) <strong>da</strong> rluc.;iZti social c cl{i sociiilisnici. Pclo coii-<br />
11-61 io. ;L iisitucã~ socjnI PLirCçcii :1t2 <strong>da</strong>r-lhe.; uni ncivn alcriin. cxacerl~rindo 3<br />
t6iiic:i iIc uni nricitirililiamn quc rio S~iiid(i IIU~JL';~ :I ;ihaiidonoii. ;iuirienr:l~iclo<br />
incllt~ivriniilnte ;in Ioiigri <strong>da</strong> cl&cn<strong>da</strong> dc riilcn~:i i ~s suas iciv~~iclicaqões~~.<br />
C1 orysilicisriiri. heir corriii ri
h;illiii ri;iciciii~l. c par3 3 il~eiti1~50 LI;~ ideia Ixísiçii de q~ic ci sei1 fcirncrl~ri c Iirn-<br />
~ccç3o eram um cicvcr p;i~riiiticti.<br />
Crin~cr~uciircrnci.ite. :i dcfesia <strong>da</strong> r tis Tecirircs<br />
cindc o
CATI?C)Cb\. 1;crn;iridfi. I'l'4l -ti - 4 Sriciiili~~ictiiti Jurídicti ciii Pi.ii,iiiy:il c 2s .,. l / ~ b i ~ ~ r ~ ! ~ Hi.~t,j~-i17<br />
~ ~ t l ~ :\$~-I!I~ÍI-~
TOMAS. \1;1ri~icl Fcr!i:~n~lc\, L 974 - A / ~ ~ I . I J I I 'I(, ( ~ ~ I,%:/). ~ I J(I!.~ Tcr~pa~,rii~l~;i I (~r: I. !-islm;i. Scai-;i<br />
NOTAS<br />
1 . Cnncitqkh ckt:is qiic ii.ici iiii]icclciii :i Lmt.~~ii.~icl~.r.:~~.ir<br />
I)<br />
il:ic rili~,iri:i:. ciiclilaiirn 17crliirn:i~ Lihtic'as. I'CCOII~~Ccciirli>-cc<br />
]>CIO 111~1105 i'ni al_n~iiti:ii iIcl:ix ri c+[iih[-i31i rlr fiiiiii-ii~ ciiilli-ccii~liiirc~~f~>i ficrri ~uccdidri.s.<br />
Nrii~+--i: cliir. ccrn pci.slicc!iva sc iriutittni citi risiir [iai* di:ic tlr. Iirijc.<br />
2. Yci L ~ LICh<br />
Sjiv;! t uJlJ-:.:17 I \~>t,i.r i15 I'CI)I~C~~LII~; íiri\ iiltcl~ctllai\ r>iloccnti~l:t'i ~'~~[:ttlh-;ilnctll :1i3e nliTlll!.<br />
qtic l'ort~ig;!l ~lcvi;~ idr:iIi~~c[ilc [*!,i.i\ pcrnih-n~>~ pcr~~hci- ~ikcllit~i- :I pubten~-iiil ~171il[?l~~\itI:1rlt- c!ix i-c;i~lri>\ LIC Ici11~r:i idcitis rlc iiidri urri rlliira> c~>iiijiiiiiii iIc<br />
iiti~~~i~t'~ I I;IIICC'~C'~. in~l~srh C iliiliiiil~ili (veja-se O exemplci dc Foij3~ dc Satiip:rin. Iii'>5. I: 129-h{)).<br />
4. VCJ:I-"C 11 L-:IKI CIC i\illÍ\tiit> tl:~ Silv:i IXert'iLi X.I:I~:I!II~C\ 1 I KH.1 6.5-lnS.1 54-651. bcin coiiio :is<br />
rci.cr?i~cj~> I-cit;~~ pi~r klí~-i:iiit H:blpci,~i PC!,~*~~-.i ;t c!cIii11:1 i[i~l~~hti-iiil p;iIti~ttai!a !ia< pclicfics<br />
i-[iiicid;~.; iis Criric.; ciii I X20-7 1 ! I 992. 11: ?55-4!i E.<br />
5. l~ i5 citadii.\ dc :lu~~iito S;k~lic~ Sjlv;~ I IOi)7>. n~:i\ I:ITTI~~III. C<br />
>c111 ~[~c~JL*LI~~:LL;F~L-\ L!L- i~x;~ii~ti\~i~I:i~lr.<br />
:111c cbt~id~li dc I.'ttri~il~ln C:i[ro~;~ 1 IVI !-,-r. lVi71, soI>rc o<br />
coti.jt11it17 tix ~drol(>y!:t [-~.~i~~Iilic:i~i;i. ;i~i.h tratii~IIir~\ I';IIIIL~ hTcrC:~ I I S'5:- I u57i. Cal>i-;~l dc<br />
Miinc:idz r I V.:-- I ?.3'-> E. c Aiit8iiici Lir;iz 'l'cixcli-:L i 1 li?;< I. !.i>lii.c tiis~úi c:, 11i.i cii4iiii c ti:i i-i inrtifi:i tlii<br />
~lircili~. ,711 ;!tt~ia 71- urdck [Lir~ia do> S;I!I!L>S i 9x3 ) si.iI71-c i.), ~n~ulcrl~~;ii~ Ixirtkl-<br />
F!~IL-U-< kl;i 7iriimcir:i nic[:bcIc (10 SCCLLIO p,~ssado.<br />
ti. E~ii 1" i~icil~iii cq:i t1ivcrgFtici:i titi 1iicr:i ~iivei-\id:icic dc iritcrccscs 1iacl:i tciii ;i 1.c~ sniii n ripa ric<br />
c~i!illi[h>* ~IIC i i ~ i 1;ir~lc ~ h criii~[ii~riiG :I LILIC~I~I~ \~i~ii!I. >lir~ii~i~i T~;il~lcr~> T't-i-t-ir:~ -;~Iienr:l r~ l'ac[ri dc<br />
cluc P:I~J o., C1~pu1:idos. rrit liliri diidc iipiit-cci:~. 111~1 1 . .I c1111111 t1111:1 li:lir:i~'ei3 p:i:a &)'i prí~lil~i~ii~s<br />
soci:ii> rif~rl?~ qtic (7 priocrcsso 11;lvi:i cri:i~k> Li cI:tpccii.i:i\> 4 llK!l. 11:.5h. 0s ~l~~ll~lc~llii~<br />
hrl~*i;tl-. T147\1*% SIW~L-III ~~~~~;t~ci:~Ii~>cri[c<br />
.;~ih :I ii~rnia do cIc~ciitp~~cp(~ dc oliciiii> >i~l~stit~ií~los 11:is<br />
fiil>[-ic;~s Iiur :ili1-~11dixh. i>! C. d:i ~~~~II~\~~III~~~~I<br />
ilc t~~~~lii-t[e-nl~r;i es~i~ci~~iz:krI~~ pnr opcr~iri~n scm<br />
l~~.p:ir;b~,ii>,,. ci~i) i1 CL~I~SCL~II~:II~C l~:iix;i LIC >rit;irin< c prr~l:b dc ~~ti:~I~~l~dc<br />
1 til.. -375 1 Trat;~-w<br />
vi>!-t:ieiiii iii:iii clc ~irii ctirirlilii iiilcriiii c11lt.c ~iliciiiis L* ;iyr!.cii~!i~c:. (iiii ciiiilcuiii ibc IIIII:! iiiiv:i<br />
i-cali<strong>da</strong>dc l.ihril rluc pr'iii~:~ pcl:i ;iiiserici:i d;i triiJicii?n;il cliIcrcnci;iç:iu ciii-pc~rai~v:~ t clri quc rlc urti<br />
rcnl cniiflitii ciilrc npcr.5i.it~s c r:ipii:ilist:is.<br />
7, s4ilii-r ;I
12. A iri~icICr~riit W~I.C i1 IICC~SS~~:I~~ I~C TI~LIIIIU\CF O cnsinn ngrícril:~ csla~;i. pier~i. I~iiigc de BCT p:icliic:i.<br />
çorriii >r priJc vcr iin he~iiiriit. co111~n~:irio dr 13ni.grs C:irnçiro: {Marrecii, I9R3. 11: 37-1581.<br />
I S. Uni hriin cxcniplrr dt.sl:e ;iii tttdc ~ic rii~irl:in(a 11riJc vcr cncoriti~:irln ria dd'cvzi qi~e :\u_cusici Fiiscliini<br />
f IXS7: ?Si f':iz rlci ~~riprirluiiisiiio)~ I:I rcoiiutnia po1itic:i: ~~iiiii 115 fic?je linnieiir de csiudu. para<br />
1~lil11 ~lriç~ Iitlmc 111~1'~cednl'. q~lt' 11;m Lfinc:II.C LI\ pmb~el1l;lb sclc'i;lis, C SO~II@~U~O<br />
\rih a i poniu dc \:i)rt:i clt3 11111 :iiíh1~7 uprt~irli>mn iJc tciiilirr c dc <strong>da</strong>iirrin:~ii.<br />
19. AICni dri- cstudciç aiirri~iririticritc rdciidos. vci 1:imbLíni sohic czie ieiiia C:itrup 1991 -h.<br />
70, RiIr>tc-st cfe JI;~"~:I~~III. qiic C por v01 ta LIOS CEn:ii\ do s6culo dezniiiive qiic >c vcrilimni alguris desenvolvinict~i~.~~<br />
ili~cip1inut.c~ (çíisii d ~i p*iculri~i;i curii Willrelrii Wiiridl c <strong>da</strong> pxiculnpiii industrial<br />
critri Htigi, .Ilunstcrheif) rtrir ]ici'rriitcni Ji gert3i> 1id:it. cIc uinn foirno oi:iix cieniífica cnin :i<br />
qtw~t5fioc1~il. A eslc rzslicilu. cuni'rontar lVrt-11 ( 1YI)I).<br />
2 I. Scilirc cxtc nt
Nos idos anos 40 um ex-aluno. <strong>da</strong> Escola Pfiíiica Coiiiercial Rairl Dúria,<br />
cscreveu dc Lourencci Marqucs:
csse t'çp:~qo [(li cstrutttraillc ni\ viilorizagài1 de crimp.e~Gnci:is récnicai c c;i~eliznrlo~+<br />
dc qii~ilid:icfcs éticas, CIUC sc nlig~irarii çtimo prol~riçil:iclcs espeçil?c;i\ dos lugares<br />
tic 1s;ihalhri ctiicrgcnies. nia.4. iiimhÈm. çciann i-ççurxos iritlisprns:i\cis piir;i ;i<br />
rectiiivcirs:io CIUY antigo5 rifícioç.<br />
I3:irtiiidti. elltk, d:i~ iluiiraqíie3 podci--.;c-:o coiifi:ur:ir :IS diiiicii~iics do<br />
~~rojc'cto c.d~icaciniial 11:iscido pcir- I ot1:i dc 1900 c qiie i-eprerenlriu durai-iic<br />
dera<strong>da</strong>.: LIITI;~ a1 terii:lti~ii dc r~rtll;~~:?~ t~ndc o trnhalho c~crilni çr ciicciritrava<br />
~;iilx-irdln;ido ao pi-iigscsr;n econririiicii. ~i:i o pl-iiii;id(i de urua iiaiematizriq5o dc<br />
pro~cíii!i~~'r~to\ ~CCI~~CC)C (c c.ien~íflco\) <strong>da</strong>s ~ir~ir~çns do ciirriércin (L. doi seriliqcis)<br />
C ri:\ inclus,?o dc tini:\ It>gic;i dii honm que funçioririi-in c01170 ri rccurso sirrilitilicio<br />
<strong>da</strong> di~riifiç;iq5ri pi-riilssin~i;il - do rrti.r~rri;~iiin e do rlr,qoriarirc.<br />
Ou scj:t. divisUn sl\rii;il do tral-ialhn iéci~lcu exige tlirricnsòcs tEciriciis e<br />
i-iitrnis clrie sc iiilo frircm ciiri~pi-idri.; lern iede escolar) invtnliilizani qii:tlquei- ~cii-<br />
~riiivn dc. rnodcrnrza~5o: c
Fiicc a el;t:is preilieiltes iiecessidiideç dil rcccirivci~r5o Ralíl Dói-ia tecc<br />
íluriis çri~icas no cspíriro ~ - como ain<strong>da</strong> ii ~~in;iiild:tde» <strong>da</strong>s<br />
escolas csi\icriic~ 1 escolas e!enienlares dc çrimci-cio, l iisiilutos. ...I
~ T O Br~iiil. nas 1lh:i.; e i1:is Colijn ia.; - . riia5 fu nd:imcntalnietiti: iias i~ivesiimcntos<br />
cIn rriulcri:il did5ctico C pccl;ig8giço c n:i constante alciic3n ;io quotitlianri que sc<br />
devcriti rdleciii- nos cui-riculris c nni esii-3tEgia.c dc apreiidi/agcrn - sepiiiido ri<br />
Eciila çrinstiinrcinente rcitci'iido: dcve
de ~raindci.; pr6prior. (raduzir ;ilguns artigos sobre fislc iixqunzo. paxi ;iiixiIias as<br />
do~i<br />
cxpiicriçãcs qiic Lctirica c prlitic;ii~ie~ite tias ii-iinlias au Ias de ctirn2rcio (. . .).<br />
A rirpnnix:ir;iío dos tscriiciriri\ aiiiericatior. invenqsci í'ranccs:i mas :i~-iroveita<strong>da</strong><br />
pelo!: nnrtc-:ir~icricuiicis. devido 5s ncct>>i<strong>da</strong>dcs do ;ii-i~i~ivri e ai exigências dri<br />
divisiiri do trabr~lho. 6 Iiojc ~-iouco coriheci<strong>da</strong> c111 Porlu9:il e por isso mais uiii<br />
inotivri parn a \un divulgnqiin. pela:, grandes v:inlnreni quc Lraz L \'i<strong>da</strong> OS<br />
escrilbriíis. ilos ii~fitcidos de 11.~1(3;11110. C~C.,J I.<br />
E riesic ncpectri íliic ic inhcrc 0 Bics-iolifii-io 1'irírir.o c/c. Çoi~ic;i.cio 1 ". Clhrri<br />
dc síiitc\c dc lodo O labor descn\lcil ido por Raúl Dúria:[' 111;is. tarnhc'm. reflcxo<br />
<strong>da</strong> sua pr6t1c:i pc<strong>da</strong>grigic~i. e. f~~n<strong>da</strong>rnent;ilmenlc. obra de ccinfirrn:ic;2ri <strong>da</strong> lula<br />
descnvrilvií1:i parn a nl'ii.ittncáci do '*cluadi-o coniercinl"' (n:t amhival2nci;i que por<br />
vczey :iiriivessa :I rcllexãri critre digniftcar i> pcquciio co1-riércio e prepiiriir<br />
quíidros p:iru o si~tcmn oficioniil). lia\ dinieiisõcs <strong>da</strong> eiic:~, <strong>da</strong>s coi~ipcténcias e<br />
<strong>da</strong> rcllesit i<strong>da</strong>de.<br />
Assini. o 13icci/in~íi-io C o curc>l:irio de uni percurso iiiarcad.ri pela pi-8lica<br />
pc<strong>da</strong>gíFgic;i mac iaiirbkn teoric:imenre infrirmaJo?l.<br />
Ma? ~ejrirnns. p;irii fi~iiili~ar. çoino se cstrLiliira :i iiiatri7~~.<br />
Rcliitivame~itc b dimeilr2o ícifrrw cla 2 asrocia<strong>da</strong> 3 id~iici<strong>da</strong>dc C 5 urb31ii<strong>da</strong>dc<br />
- q ip. 155) - . coiidcn;irido-%c a Iraude. o<br />
i-oiihn (i11 ii l';ilsiTicaçào - «t~ido o quc di7 rcspeilo a Iraudcs conieti<strong>da</strong>s cllier<br />
pclcic pereIiics oir adrninis~r:~dnirs dc eniprcsns. qucr pni- yuar<strong>da</strong>-livros. caixas<br />
o11 riiirt-0.;. re.c~il~a iiiiediaiarnentc de hiii~r? t~ívcl tnoi-:il do l~omcni ., íp. 569).<br />
A rhlrp~cirloclr rniiiri-c.i~~l 6 algo que ultrnpnss:i ris iiiirr-rintivrili para se inserir<br />
c';~rul~ir;iltncn~c nn coiidiçio anrrciprilfigic;i do ccr huri~tirio. por detinig5o. perrciio.<br />
A dirnetisfir~ rPf7l~.rii~n ieiidc I'~iii<strong>da</strong>ii~eni~lrneitic ir cnliilizai- a\ vinualidrtdeç<br />
dri pr.c-igtecso c n positivi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ctiniahilj<strong>da</strong>di-. Quaiito a(i primeiri) :ispccko a<br />
enti-rid:~ Criiirt;mio (pp. 178 c segs.) Uoniece a chave nii rcrcrir a .~correcqiÍov que os<br />
«iralari'tes>b furar11 tendci c a neccs~id~cle dc ii- «irni-isiDriiiat~do» (de acnrdo crm o<br />
i~ici.r.otln) (1% -vcildcdni-es arnbul:i!itcs>>. ni;i\ dcicçl~i-se. aiii<strong>da</strong>. 3 emergência de<br />
iiov:~~ i'igui-:i.: pi-ciiix\i~~iiiis (p. 1 S7). Qunnro ao aeguiido ;iipcçtci i1 ciirra<strong>da</strong><br />
Ço~irrthilirlr~rlc (l pp. 24 1 e scgs. ) rzl'crc ai riipt Lisa\ corri a AritniC~icii e n pcrícidri<br />
ernpírico. :i\\cici:indci-w a ctinzabili<strong>da</strong>de 3 ic4;itemá~ic:i. c crinsidcrandn-a uinu<br />
ciencin ikLl~t~fi~t3 ín:i csteira dc A. Lot~itc)".<br />
hTc.;~c .;critidii o C~~iiicrbilisra i. querii horizonte.; e novas pcrsycctivu.;>i (p. 406).<br />
I'clr i 550 tciii quc ici. crri çcinia os .l.iinriiri,s - * (1). 1 I 73 - . a<br />
Norirr~lr~gi.iii~o~i-nJlr~ - ~conj~inlo rlc leis quc rcgciii n cniiiribili<strong>da</strong>dei, (p. 7461,<br />
rlllsap;n.c;iiirIii n i-c~linli. o costume. 0 autorn:~rismci que levaram a curisider-ar a<br />
r
CoirrriliiJiritrclr ~ Z ~ C L ' ~ J I I ~ : I I ~ Pici~~iJii.(~~.íi~~<br />
~ I .<br />
cu~~r~~hiliv~tí<br />
CI. OI.~-CEI~IPI~~O<br />
E Oi.,qn~ti-<br />
~rrrirt~i - c-... cor o Iliil de cnirigir oi; en-o> do emlirisiiio organizador. tsii próprio<br />
dos licivnk nict-idiriitais, pnriiçulariiicnie diis Pnriugueses~~ (p. 775)''.<br />
Ilstei pilnttif criizaiii-sc crim a diiiicnsiiii pt.qfYc.siari~rl (sociaIií.aç5o e<br />
co$nperénci:i.: ).<br />
NA enrr:i<strong>da</strong> Cn17tc~l~ifidorl~~ driti~ésrirri liso icci<strong>da</strong>s d~iicis criiiccis ao carjcicr<br />
pçrduI:írio do privri poitugnCs (p. 323) e diz-sc que ri inebm;i sc aplica iii profissiicc;<br />
libcrni.; e is mullici-es: ultnipais;indo-se a «navcg:irsi eIilrc" a Receita e a<br />
DC~P~SA en11-:i-si: no mundo <strong>da</strong> Liirprcsn -
, i 1.B.. fiF~l\ín(~ LUI~T~I~CI-CI;~~~,. 0 GI~(II,C/d~+It1 LII!I;I cIcl:t\ C precir)ici'ci:~I<br />
li;iul Uíii,i:i 1 i,í.i- CAN13E1AS. Aiitrjiiiii - c/ trl. - ?i,iIii.~, (r I:tlrfr.riyrrti ;l',iimri. Clirrrr rlr .-lr/íil(ii I,irirtr<br />
AII.LI~-~, \~rllll,x ,tf, ~,I tlc~cn~~il~id~i Lhtn EK"L) - E\I,,I/~I RKlfiI í1~f1~1~1- I'L>I~o<br />
12. kl~-t~iyii~ Ir;ii~~-c-:t. inylcs:~,<br />
;iIeiii.:i. Iiiilniidc.;:i. çlc. y~tc piii- iniei-tiicrlin ílric kcir.. r-riiii~~n~io.i- c l>;ip:tjc.i~-iih iiii:trlc iiid1.i~ (is<br />
~iitrc:itl~ic clri tiiiinrlii~~ Estcs cfriir c~I~..\LJ,L :ij~t:~~ic:~r:~ii> tin ;lno LCCI~VO CIC 191 r)- 1 !I 1 t (/(/L,I~,, li. 70).<br />
Nii :iiiir Icçtivn ttc 1') I h- 1'1 17 2 ci-i:idii i i CL[I-FII C(>li~lii;ll: i,Ci-i:iCI~s i~>\ CLII-CLF - ;II~I~~I> ~1x11<br />
!i[?i:i I'~-rq~iCiici;i Ih:ist:~ii1i cIcvI~~I:~ - re'iiil! c11 :I l>ii-r~q;i~i dccl~~ Esctll:~ iil.=:~iii/:i~ ril;ii\ 11111 lic:111111i<br />
s:iriht>it:is. :i..iin. :i< :ispii:ip?c': dc rriiiil:i\ l'.iiiiiEia* quc dc~c,j:iiii ir1;itiJ;ii L). >i~.~iç I?lli(is ji:~i,:i :IS<br />
c-nli~rii:~~ ~Icpi)lh (Ic ~C~~~LI;I~~~CI~IC<br />
iiiht~-uí~Iti~~, lEPCRi3 - ,411ttii1.ii1 C/LI L.SL~C~/~I t5'111iI Il(i~-it~, AIJO<br />
C]CSL:I I.~;IS~C 1 I .I Esc< qi1;1is I I7<br />
~I,;IIII ii~irrni)\.<br />
15. EPCIt~ d:t> III\CLI<br />
111~ C:L~II~~> i!~ c~i~~t;il~iIi~l:i~[~.<br />
t;:iqGeh c ~lclx~ifh q11r sticcdcfit 11). ;ipGi ! 0 11. F~l;i~?i~~s L-I>II~ ici&>~ q~ir :I 2." cdiqiici 1150 dc5vi.i ;t iii!crigiii tk R:iljl Dtí1,i:i. peln conIririi> !'"i-nccc<br />
~I~IIICTI~O~<br />
1 IIC 11c1-iii i te111 cr>nip[.ccr>dcr a ~víiIt~r:~r~i C~:~I-~I~C:I~ILI(><br />
ris ~lciiilíl>iiil: ile in~cr\,ctiçio (lu<br />
prns:iriieirlri ccmriiii~iicri. c q~i:iis as iírc;ii riiai., ccii>ivci\ I1 iciii1rrici:il iiiici,imciic;;in ilri Lt;idn. p:l~t<br />
:iICiii clri liririri> iicvi;ilpico qiic C ii dcfit1idi.1 rlii /ri-611ir.r1 rlii ciit)i;iliiliiis\it>i~:bl>,,
2CI. DOI~ t!\. A. 1i1v:ii.ri - O /ri-o/: Rrriíl Uiirici r o .srrlr kicolr - Pnrio - Kcviqrn de Contabili<strong>da</strong>de<br />
(scp;ir;it:ii. 19hX.<br />
11. S3ci iiiuirirtiti. :i> i-cici-~rici;is u ~1utut'cS cluc niairaili o porisnmeiilri purtuguC~ e iiiicinaçiona1:<br />
Olircrct 1q:iriins. Alcxanrli-e Itcr-cr11:itiu. Gama B;irrns. Rndrigiies rIc Frciias, Mnrnciço dc Sousa.<br />
Aimeid;! e ~\lbuyuciquc. Riciirciri dc Sii. Raúl T:lningtiini c R;iiíI C.ililcviIl;i. entre rniiiros oulrna.<br />
iniii :ii iid:i F.Jirirind Dcprnrigcs. Jncrlucs Royrtr. h<strong>da</strong>m Sitiilli, I.iiia Couvenrz. Krtrt Mnrx.<br />
I"niudFinii. Diirii;iirhcy, Cci'liuiii. cic.<br />
1lrn:i iipiini:~ iiiiroriiiç5ii :ias rlcliiitcs c contrnvErsins pudc sci. erictiniia<strong>da</strong> nas Acta'. rln Colóqujn<br />
Roili,iytri,a Ficirti,~. A rihi,rr r. os co!riei.rii.v. iii$:iniztidos ~ioi- i2tilcínio .4lniod6vui-. Jorge<br />
Fcrnnritfc!. :\I i4cs c Mal-i;i rlri I'il:i~ Giiicia c cdit:id;ts pclci Cçnrrn I+enti:irdo Cuirnhr:~ - Facul<strong>da</strong>de<br />
dr LL'LT:IL J:I LYI' - I'orin, 19%'.<br />
32. As (~:íyin:i< ciiadiis no texii, rerircni-sc dfi Uic,r.iriiirir-i. As pa1íivi:is ctri ikíiicci R ~ en~t.:b<strong>da</strong>h.<br />
R<br />
23. Ver 113 p:ii.iC fiii:il <strong>da</strong> etiir~itln Coii!obificlnrk* ris clilerentcs csçr11ai. loi_ismolA~icoh, Iib mi.to<strong>da</strong>s<br />
us;idiic c111 ciuni:rliiI~d~dc t riliscivat$u c dcscriq:íii. classii~ic;iç6o, irirluq:ío c clcduçin. 1in5lisc r<br />
sínicsc). iis incios c u?; sisieiiiii:, dc coriiabi)id3iíe (p. 282).<br />
Ao Iririyu <strong>da</strong> criirad:~ dclcridc-sc :i iclciil de inclirir a conrnhili<strong>da</strong>de iiii St-icrolripio (riir n;is CiCncias<br />
Siiciniuj .;:i quc li<strong>da</strong> coiti facrris sociiii>.<br />
24. CJ'. f-:.-rr~f~i~r~y?-i~fY(~, Lo,q~.vt?r(~~r~~Ji~~. I/I!L,~C~~I~<br />
1 sislcniii), C~v~rr~t/i:i~i/i~r ( hisrcm~ 1. U/i;.
DESINDUSTRIALIZAÇAO. TERCIARIZAÇÃO<br />
E REESTRUTURAÇÃO TERRITORIAL<br />
O CASO DO PORTO<br />
JiisF A. V. Rro F~~sn~i)r;.s<br />
[~-:LcLII~I:I~~L~ tlc Lct I-n\ <strong>da</strong> Univc~i~l,~tlc<br />
111-8 Pdh11n)<br />
I. Desindustrializaqião e teimciariza uina iiiedei-nizaçiio do<br />
proce.;.;o produitivu que permitiu aunieiitar sigl1i~ic;lliv;inic1ite os níveis de<br />
rcn<strong>da</strong>hilidsde <strong>da</strong>s activos c criar ou recriar fábric;is coin uilia quantid:tclc Escassa<br />
de oper:lrio.;. Nuni e i-roulro caso. náci cstaiiios verdridcirnmcntc peranlc um<br />
proccssci de terciarizaç80 e muito rncrios dc desindustrializiiçBo. visto a indlístria<br />
coiltinuor a rníiriicr ro<strong>da</strong> a siin importância cçoiiótizica. E. mesnrti quiirido ?e<br />
assiste a um auriiento <strong>da</strong> divcrsi<strong>da</strong>dc (ou espccializaçilci) c d:i quatiti<strong>da</strong>dr dos<br />
aclivos eni senliqor; de npoia à indústria idesi_nii:idiirneti~c ao iií\~el <strong>da</strong> cnncepçào,<br />
<strong>da</strong> gestàa c <strong>da</strong> distrihuiqão). nr?o prirecc r;i;?návr.l ralar-sc de desind~isfrializiição,<br />
muito cmhora em numerrih rclutivos auiiierite o empi'cgo e
iii:iiic h:t canstr.uídn 1ii;iis çoiiilizrc~:~. cni ~,I~s$:I~c~os<br />
r10 Rorllini<br />
e C:1riip;it1li5. ~ec11;111il~) tcotn nlcno\ iorq;)) ;I mrkc pclii 1303~151ii c S:~lgt~ciros.<br />
Eiii oposiq31~. r10 11m-o séc~ilo ;i\ IIOI~;I\ ~tr~id:~~lei l':~bsis cor~~~r(iciii-w . Dc F~cio 6 :IIP ~ CIII :lt~~ign:<br />
0s c;i>o> ric;i dn l:ih:~co. 713 RLI~ d:i EÍlv-ic:\. oii d:i Cc~rcIu~iri;~<br />
let~~!~rciii-sc<br />
VcI11;i (e111<br />
h4irng:iini c nti\/a r no (Ilivul). cxierinrcs cid:itle iniiiAiilliird;i. E I-itrmalicccu<br />
iinprirtaiiie erii fitlaih rlc Ileznnnvc c :I(> Inriyri cl(i \ICCLIIO SX. CjLlcr COIII o<br />
camiiilio rlc Icrrci tleilil~reiii-\c xis e~ci~ipliis d,ti Lihriciis riu.; Dcvecris eiii G;ii:i e<br />
li:! Sciihrir:~ dii Hoi-:i c. rn:ii'; i:irdc. crii Ei-riieqitidc ou V:ll;idnrcs) c: con-i r> deserivolvi~ueiiro<br />
tiri tr:riisprii-tc iiiiirírit~io (i~ii~i~iI.;iiiii:iníia 3 i11d~1s~ri:tli7,aqrio ctli M:ilosiiiliri.;).<br />
qucx- curil ii :ittiiieriiti tiri l';iciIid:idc de circiiliic;5ri e ti-nti.;lirirre por rodovia<br />
(COITI LI cl~;it~~;~Cla XOII~I iiitliiilrtnl de Raiiiiilclc. oti niiiis i-cccnrt'iaienic :i< vririns<br />
5renk iiidtictrrni.s cri\ iii~iniciliio\ criviit~riiirs ar) 130i+ro. c0111 clcc~;icluc. pnr:i Maia c<br />
Vila Ntitm;i dc C;ni;i). A nascente. cfitrcl;iriro. fi til:iroi+ Jificli!d;ide Jc ;iccç
iniiis dc 20 anos. o 1lúmtx-o de uni<strong>da</strong>des fabris ncstii si-ca i'{irtcmcntc industi-i:iliza<strong>da</strong><br />
em tomo e rcstil. zi transrcirinação _ner:kd:i levou 5 1iliesi;~r;aci dc esp;igri para novas<br />
coiistrucões iienre an iiotcl I~:incn~;i Pask c para 3 i11~~1lilç5n do Gix~po Ilespnrtivti<br />
<strong>da</strong> Juventude AiICiicn de Lordelo, enqunnio o dcsap:i~*cçimcnto <strong>da</strong> seca de<br />
bacall~au permitiu 3 Instnlaçr5o dc u111:i uni<strong>da</strong>clc dc vc~dii dii Rcrinuit Pomgucsa.<br />
Na indústri:i rluíriiiça, de quntrn uni<strong>da</strong>des. pei-manccc xpenns uni:). :I Clciktiinr<br />
(ligadri h l'abricnqdo de pi+odutos làrmaccuiicoc;). A vclliii f3hi-ic:~ dc ~ ' Ó s ~ ~ o s<br />
Quinas esr5 agnr:i ~r:insformiiclii crn eti~repcizta de distribuiç8ri do produ~o. fnhsicado<br />
ern Espaiiha: outra passou passou por armazém rIc hrtkit:i flíbriças arruiriani-?e niais e<br />
mais. sem destinri çcrnl-iecidci.<br />
Nolc-sc ain<strong>da</strong> CILIC <strong>da</strong>a Ir& iinidzides qtte miprariitn. dt~ai, ftzcrarri-iii~ para<br />
Vnlringci (:I Caldcirasia Luís Gonqlilvrs r ri; Fuiidiçáo Luís Alver) c urna para<br />
nri conicsro de u~rii~<br />
Águedri Iri Ffibricii de Pri~d'usos do Norte. tr:~i~si'erid:i<br />
:iquisiçãn<br />
c reor_nrinizaçá~ do gr\117~1 eiiipre~3rial rccern proprietGrici).<br />
Por ÚItiriio h5 a salientar o início de activi<strong>da</strong>des de trêq cstsbelsciii-ientos<br />
iridustri:iis. Um. lia Rua <strong>da</strong>h Crindominlias. iniçiciu a sua ;ictiviclzidc cni 1974 c<br />
cnconirn-sli Iiyrido i! prridiiç30 dc rnol-iilirírio dc cscrilório. declarairdo a sua<br />
~er2ncí;i encontrar-se satisièilii com 3 Iocallzric,?~. leildo em ateriq;in desigr-ia<strong>da</strong>merire<br />
a facili<strong>da</strong>de e proxiini<strong>da</strong>de a um viisro coi~junm de clierires c a facili-<br />
<strong>da</strong>de eni realixrir pequei1:is carga5 e dcscarcas. Ouli-u evciliii ti cfc iiina fihriça dc
- --<br />
C<br />
t<br />
z<br />
i<br />
r-<br />
z<br />
'I:<br />
.I~?~TI.: .c\. i'. RIU i,-ERNA hfUi7,S
sernpi-e e relei-;ido nris iraballios que tem ;i recornpnsiqlo urbanri por terna. que.<br />
com :I :iSirma~àci icrciAi+i:i <strong>da</strong> Roavi sl;i. dU-*ri ti cFcs:ili:ir-cci incii113 rlc u ri1 clevado<br />
i-iriincro clc fibricas, algiimas <strong>da</strong>s qual? 3presei1tavniii unia coitcider5vel<br />
di nicns2ri. a cxcniplo ria mclalúrgica Fcsrciri nhn. l u2;ii. do crnprcciid iri~cniti Lcs<br />
Prilaccs. <strong>da</strong>s Ebi-ica.; de cerve.i:i e texlil. do outro Indo d;i rua. qiic dcrani Iqar<br />
30 cdi(Iclo Pedro Cem e aox empreendimentos Moia & Companhia c S. Pimenln<br />
IFig. 4).<br />
Enibora esta substit~rí~~io de fríbricris por rrnl iiovo tecido urbano que o<br />
dinariiiinii, <strong>da</strong> ciriadc reclaina rico ~crilirt hido c.xcluqivti ria inctadc t~cidc11~aI<br />
(lenihre-se a propóslio a demolicão <strong>da</strong> Fdbriça de Fiq3o dc Snlpeiras e 3<br />
;ihci~tri-a <strong>da</strong> Rua de Damiáo dc Giiis. ladeacla de grarides I ~~C)CC)S r~riiCIc~~ci;~is). de<br />
Kacio. associado a f'acroi-cs a que fizemos jrí rei'ei-2ncia. n lihertrrq5e de cspaqo<br />
inrlustriiil n:is i'rcgucs~:ih de I-ordelr~. Massarelris e Cetlcii'eiti cantrihuiii qignifiç:ilivariiciitc<br />
para ri rapido c acentuado deccnvolvi~~~eiito do lado ncideiiial.<br />
i-ciorqnndo umzt assimciria quc ci Porto conliecia de 125 inuitcl. ain<strong>da</strong> que iiouti-oq<br />
C0 t1101'1105.<br />
liecenterrieiire. este processe de tercinrinz;ii;5o do ~crriiúrici ocidenlnl,<br />
;iiiicI;i li2 piitlço priitícaincntc coni'inadci Li I3onviht;i. aIactni~i-
I-IC; -i - P1
:iriiniaçao e realizam-se divcrsos apoio\ no co111Crcio. tniiiiu eipecialiiletite na<br />
época natalícia.<br />
To<strong>da</strong>iria. continua :i ser raxo:ivclrriciitc dii'ícil e c:tro chegar c cslacion:iiA<br />
nci çcntro, enqusnto quc niuiiiis dos edificios n3o posiLiciu coiidiçòcs rníiiimas<br />
pnrtl ;i instal;iqSo de serviços de vário tipo. cntnci um simples elcsador. P:ii-ccc<br />
que. 131 COMO ocnmu n0 CcnLro Históricn. 3 decad2nci;i rlo cdiricado corres-<br />
prindc a uniti cstagtiação do tecido econ6micci. criquaiitci outras loc:ilizat;5eh<br />
perirkricac - ent3o a Baixa lace rici quc é agnr:i o Cenirci I-iistóricti. Iiojc a<br />
pi*oximi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s vias lùii<strong>da</strong>riie~rtais <strong>da</strong> rede rodoviária nacional FJCC 3 Baixa -<br />
relòrqani i1 sua atsac~ivi<strong>da</strong>de e udquirein ncitl
h,!/~;tiq 110 ceilti-o, crirno se viu ctii 1,ardeIo do Ouro. e em icidii (1 ricideiitc.<br />
no Porto nta\ r;rinbéill eiri Scnlior:i <strong>da</strong> Hora c ii sul <strong>da</strong> Ptintc d:i Arr:íbidu. (3s sinais<br />
aponiain para urna dcri11dusrrializiiç;70 que ahre portas is novas rifin~iaqcics do<br />
rcrciái-ici. s ~ia d(i q~ic sc Cfeslil~a ao conwmo final (com destaque p:irri os yriindes<br />
cerilrcis coinerciais). scjii clo trrci:írio rnriii directariicnre ligado rrti apoin a owir'as<br />
empresas (andc se des1ac;i o papel l*inaiicciso do Porlri c :i especializac;ão no<br />
Lr2nsiro de rncrcii<strong>da</strong>riii~ en-i Mutoxinhoi).<br />
Em espiiqoh mais pcrifiricns an Porto c rnviio em cspecial <strong>da</strong> Indo orienii~l,<br />
eilli-ctanlo. sc50 ~ioiiço visíveis os sinaii dc terciasiz:içàr'i. p;irccendo predominar<br />
ns elemcnroi dc ~iiii:i induulri:~I1~~ç30 fei!a dc pcqueliw uni<strong>da</strong>de? que sc vai<br />
razeildo n p:ir dc iirnii espliciali~acSo resideriçial quc aponta. nc3 ger;il. pari1 a<br />
in:inutcnc3o nu ntC rryirtil'~in<strong>da</strong>ii~cnto- cnr rernios reliilivtiç. de reduzido< niveis de<br />
podcr dc compra <strong>da</strong> larp m;iiorln dos rticisiidoi.es.<br />
Parrc dii quc afirii-tamoç qç pode co~i?i~x~:jt-. p:irri o< ariris R0. <strong>da</strong> nnólisc- dos<br />
cliiilniitativo~ inscl-irris nos quadros de pessoal do Ministêrici de Emprego e<br />
Scgur;incri Soci~il. lratriclos e131 rrabliIFio rccente3. podcr~dr~ verificar-se a per<strong>da</strong> de<br />
iini<strong>da</strong>dcs industriais e de crnprego por parre d:i cidndc <strong>da</strong> Prirto e panhoi cm<br />
iodos os liiunicípiciç eilvnlvc~ites. Deqtes. Mnia c Mat0çi11110s S ~ O ((13 qtie recebem<br />
nitiicir riítmei-o dc riovri.; cstribclecirncntos e o~ide csicq têm maior dirriensiio<br />
(nvnli:i<strong>da</strong> cm tral.ialhiidrircs empregado\ por conta dc ciutr6m). enquanto que em<br />
C~iidoi~ias C VaIoi~~o. as rilivia empresa3 rtprcsentam rrienoi- dimcniio e sSn cm<br />
número quc poilcri iiliriiprissa o tlai iliie eiicerraiii. num balaziqa ~io~iiivo que k<br />
irifcrior c'ln nÚtl1er.o dc csli1heIeciriieii1ti1 c isahnlhadorcs ali ocorrido crn Vila<br />
Nova Jc 6:ii:i. quc ocupa ptiiiq30 InterrnGdia. Ain<strong>da</strong> com recrtrsn ;i cita<strong>da</strong> lòiile,<br />
imporia rioisr qtrc rcl:itiviiinciitc :io< mo.iuimeriros de inigraçãn. rn:ii5 dc metade<br />
tiai relricnl iz3qóe.s re~ihra<strong>da</strong>s ocorrcin cto Parto pai'ri a pcri fcrin c rêiri corrcipoiiclêrici:r<br />
rio auinenio <strong>da</strong> dilnenhiio <strong>da</strong>s empscsuc.<br />
No crinrcxto do Gi.aiiilc Porto importa aiiid:i noiar tariil-Jciii qiie o procczsn<br />
de ieriiarizaq3ri sc tez eiii parte cnm recurs(> u. ca<strong>da</strong> vez iiinirirci superlIcies.<br />
ondc :i prosriiii<strong>da</strong>dc ,?c; pr~ilcipai~ \.ias rodovi5ri:is c LI pcisiqáo <strong>da</strong>s cdili<strong>da</strong>dcs<br />
uiiidii ri cxplic;is n sua clisli'ihuir;iio ~c.rritciri:iI IFig. SI5.<br />
V. Conclusão: Enduskria e Tercigrio na (re)construqiia <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de e na<br />
(rc)estrutrutaraq:To c30 urliano<br />
ri riieJid:i qul: av:iilq:i um prrlccsw de urb~iiiizar;Gu que r-econquista e<br />
rcuiclii o seu ititeriur (corn i-eriovriç50 rI;r frcriie urliriii:~. i-eahi l i taçdo do teciclo<br />
mnix antisri r iivilicuqTm do ceillro Lradicirinal) e se ex~cndc. rurhnnizurido urii<br />
rui-a1 rixicamciitc ca<strong>da</strong> vcx miiis distatlle TII;I~ ~einp~ralliientt' iliili'i prúxitllo,<br />
ocorre uiii prcicehso de 1crçiariz:iq5o que nlicra a cnrre1:içfio no emprego e<br />
modific:~ si_onilica~iv:irneilie n ç~irrnposiqrio du espaço iirh:ino e a sua paicagcm.<br />
No luge as gr-:tndcs<br />
crnprcs:tq de uiii allct.;ido rerci;isio qiie sc volt:iin para si c para a recans~niç30 dc<br />
Lima cidíidc de amci~idiidcs desnm:~rra<strong>da</strong> d;i envcilvil~~cia. riu criam-\e nniculnç5e~<br />
cornplcxas de uni<strong>da</strong>dc~ dc gcitKo de eniprcqas e:idri vez mais deyicndenscs<br />
do que ucnrrr. 3 1:ir~;ti disl~~nciíl~.
Enquanto uiiq I'iilarn <strong>da</strong> indifcreiica Incativa. ouiros (ca<strong>da</strong> vez mais. importií<br />
regi.çlrir\. l';~l;im <strong>da</strong>s Lei-rilfii-ioa. enqunntns espiiqris coin deirrrniiladri especifici<strong>da</strong>dc<br />
culiur:il c cco~lcíniica que pode scr u~iliza<strong>da</strong> corii vaniaymi pelas einpi-esas<br />
ria ccint-orrencia glrih:il. E.qLc debale e idl.niico 30 qiic se l';v rclirtivamci~te h<br />
possihil i<strong>da</strong>Jc dc Ii:zzmer I'iiii para :i inlinits i+cplic~qnci de çidndc. com ccnlros<br />
ctitlizrcinis e ptirqucb tcmlíticoh a pcrrniiir rcconstruir o niundo pet-frito, <strong>da</strong><br />
alccl-ia rlo conautno e <strong>da</strong> diver~3o. d{i urhanitri sohi-eocuyi;icln e perma~icnienicnre<br />
;irigust Iado. Prricecw cyuc tnlvcz ~ i~ío csteja nirid;~ perio de lcrriiinar. no qu:tdro de<br />
uiii niiiviniento de profuiidir rcslrutiiracào <strong>da</strong> economia. dos ~ersit6rins e dc lo<strong>da</strong>s<br />
:is facei:is <strong>da</strong> riri.ss:i vi<strong>da</strong> que. lali~ez <strong>da</strong>qt~i ;i ~I~LIIII tc11ipc1. it exemplo do que<br />
rictirrctr h3 :tl_ourilns déca<strong>da</strong>.^, idos venliani a chamar de rcvoliiç;in.<br />
nc f:iclo, importa con~ider:~~ que. nuni processo dc continua niu<strong>da</strong>nqn,<br />
ali-:ivessainíi~ uni pcríriclo pariicuIxnientc rico na vrii'iedndc e profuiidi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s<br />
alicraqacs. i1m:i <strong>da</strong>s qtinis. porvcnlLir,i urna <strong>da</strong>s m:iiç pcrccpiíveis e aceites. icm a<br />
ver com a dirii i nuiç;ici <strong>da</strong> aniposldncia <strong>da</strong> i ndú5tria rio emprego c na ocupaqão do<br />
snlri urhann r cnin ris riovai formas com que eslii riciiviciade se articula :'i irivcstiyaç;ici<br />
e a scri~i~o~ os m:iis divcrm5. na çciiiiposiçáo dc nov;ii ii~rmns territoriais.<br />
Ern criritrnl>onlri. piirccc igiirilnieriic p:icjficri riccitar-sc. para (7 tcrrii6rici do<br />
Porko cri1 gcr;il c para u seri I;~dii riçidcn~al e Cedofei~n c Cordclri em prit-ticiilar,<br />
uin movii-iiento dc :iccnLuad:i dcsiridustrializaçãc~ c proyressiva tcrçi:iri~aç80.<br />
Licc 3 coiliplexi<strong>da</strong>dc c imprevisibili<strong>da</strong>dc <strong>da</strong>s iiiu1ar;Ger;. ro<strong>da</strong>s as opçóes<br />
parecem ein al>çriri. cxceptci o rcicirrio ao SIl3/1t8T g140 ff~tl~. E. ileSIii rccnniyiosiç~o<br />
urh;in:i. leitn de renta~ivaç dc conqiiist:t do rural. <strong>da</strong> consiriiqZo de ci<strong>da</strong>de iiovu<br />
niis perifci-ia\. iiii dc iim retorno i ci<strong>da</strong>de exis~cnte. onde se misturam C barn-<br />
lt~ani IIC sinais de pcrircri/,;ir;fio e de dcsterrilorializac.Ao. ou de reforço do papel<br />
<strong>da</strong> c~pcçil?cidiidc dci local e do iirhano. ri Griiridr Por-to pcrrrianeçe rn:ircado por<br />
rrrn passado quc Ilic ccirifcriii ums diti~snsãci c Lima cnnceiltracáo de pessoas,<br />
irifracs~ruiiir;~.;. eqrril~ninenlos c servit;oi quc ii-iiircani pcisitivanicnre as possibili<strong>da</strong>de><br />
cyuc r;c ciilricain no seu futiirti.<br />
h4;1i\ do qiie 3 ~orirpiltiç30 c17tr.e os VAI-ios municíptos que cornpõcrii (i<br />
GratiJc Por-~ci r de uIna dicoinriiia çcntrn-perilèri:~ ou Es~c-Ocr;ic yire se ricenrun<br />
crirn n reeslr~itui-nqãu ccoi16micn erii curso. importa ciicarar n qucsiiíci <strong>da</strong><br />
rccirgnni7:i.(;;io espacial do Pt71.1~) C Grande Pai-to nuni espitqo ~cogrrífiçu aIrir_gadn<br />
c 11uii1a co1npcliq311 i nicin:iciori;il.<br />
Nesse qii:idi-o. cilc rcrrit6rici. npresciitairilci urna iai~il tiplici<strong>da</strong>dc de qulilidlidcis<br />
r'. de~v;it~~;igeiis. compúc. na su;i diversi<strong>da</strong>de. ~iiiia particular ídenii<strong>da</strong>clenas<br />
Iiarnioniaii, c nu\ ciinlr:isteq, coiistuindr,-sc çoriio rrm to<strong>da</strong> que rcrii que<br />
criiitinu~ir.<br />
a scr niuito luais dn quc a somri incoereiite lir1.i partes. Porque O<br />
ver<strong>da</strong>deiro dcçrrfio ser5 i> do conihate i frngn1cniriç3o. cnrre o que exisifa e o quc<br />
vai cxistir. entre 35 parcclai do rcrritório corn os scus Iiahilantes iiinis «adiali-<br />
iados>> c rriiil, :i rioç.;a opiriiáo 6 que. pnr cima <strong>da</strong>s resti-utusaqfie~ <strong>da</strong> haic cconhmica<br />
e <strong>da</strong> orqaniraçâo rcrrilori;il. o que verdrideiramcnlc imporia E conferir compelitivid;iclt.<br />
ccim
RIRLJOGRAFIA<br />
ASCI-IEII. Fi-;iiiiluin Ihéi-icti cTc C;eogi.nfi:i). Pnno. Iiistiiulti dc Gecigi.;il'i:i <strong>da</strong> I.'ncul<strong>da</strong>de dc Lcir;is <strong>da</strong><br />
Uiiivrr~id:i~lt LI(\ PcTI~. 1992.<br />
MAGK.4GIil. .4l!?crli~ - i1 !rrt-itiiriri [I~:I~I~I~I~~. I QqO.<br />
MARQLIES. Tel-e~:~ 55 - /\ it~r/~t,~frifl/i:
EXPOS~Ç~ES, INDÚSTRIA E TURISMO<br />
WFLEXÕES SOBRE UM TEMA DA ACTUALIDriDE<br />
A iintlfisiria e o tui-isiuti eitiio indissol~iveliiieti~<br />
pi-ocessuui.; corno coi~cepturiis, 1120 p;ireceildo existi r ti6-V i<strong>da</strong>s quantci k impor-<br />
~jiicin <strong>da</strong>s inrerligaçúes passivcis de sereni estiihclecid:rs entre esl;h mrirériax.<br />
dcsde ci nirtís imediatista i-eferêiici:~ 5 . Nlinia ~pcrspccliva<br />
liislcirica>,. ~cidrivia. I'JL seiiiidci rele~tiliirii que o fii-ióiiieiiu turíxticrl. nrih sçu~<br />
ccintornos nctuats. emerge c1:wxnente no período do pós-gucrm - pcla dirnensãci,<br />
pelos efeitos ecutióiilicos e sociaiq oii pelo nrdcnumcntri do lcrri~círici - ain<strong>da</strong><br />
que. estrutusrilnieiitc. o iurisrno possii ser consideradri crsnici dccrirrcntc <strong>da</strong><br />
prbpria Rc~.uirt(-firi Iridirsir-ia1 - nomcn<strong>da</strong>meil~e ao nível <strong>da</strong>i tranyprirtcs, <strong>da</strong><br />
ligado> i;int
problcrnaq dc cnqino, atravis <strong>da</strong> discuss5o <strong>da</strong> icrorrna d:i ínstruqão ?iecundAria;<br />
criniinalidridc. conF o relato dc divcrçns ocorrEnci;is corn pormcnares mais ou<br />
mcnos Iicdioiidos: çaiídc. ritr:it'&s <strong>da</strong> ~iotícia <strong>da</strong> vacinaçiio de 70 crianqas pelo<br />
medico rnuiiicipul. Dr. Kicardri .lnrge: soli<strong>da</strong>riediidc social e herieriçcncia. com a<br />
reali~nyao de algumas rtkern~csses>i.<br />
Nu capíir~lo do iazcr. crn conferi<strong>da</strong> algunin ilororfc<strong>da</strong>dc a activi<strong>da</strong>des<br />
dcsporti \.as scrido ~iolici:ido 11111 irrarr.Ii de jhfnor-hnll que teria lugar
Elernentns scihre a c~*riliiqão <strong>da</strong>s feiras e <strong>da</strong>s crposiqões internacionais<br />
cxliosições-feiras foi-.;C vtilpai-izando. podcndo cons~ituit. um dos elcnienins dc<br />
referkiicia dri din5rnica dos paise.; ou <strong>da</strong>s rcgicics. Qucr ritrrivks <strong>da</strong> candi<strong>da</strong>tura e<br />
prnrntiçiio de .(mesa cvcnlos>.. dc cardcter Unico. no 5tnbirci cli, Burenu Internationnl<br />
de.% Exposi~ions. quer através <strong>da</strong> realixação de
O phi. Scguir<strong>da</strong> Grandc Guerra trriuxe uni ntivii Lipri dc exposiqões. pontiricairdo<br />
as ahor<strong>da</strong>geiis iciriA!icas coiii um forte c:ii-dcler pe<strong>da</strong>g(ígicci tct~latido<br />
promcivcr ri ctiiihecimcnto dos ~iicins P-Y~I~~P~~PS<br />
~IIIYI LI II/~~~IOII~CICIC/P SOT~S~~TCI- us<br />
~tcressidorfc.r- i.ii.ili;rrc.ini~~li,\*~~ Dcsde a proi-i-iot;iiti dn Iiurnntiismo erri Bruxelas.<br />
numa fase de pricificaqfio ciirtipcia. aos temas espaci~iis cle Scrittle. :in rclacioiianicniri<br />
cnirc :L huliirini<strong>da</strong>de e (is rcçLirsn5. 9 tcçiiologiri, 30 desen~nl~lmcntci c aos<br />
occzinos ( Okinawa c Lisboa). ris expoiiçliex vcriam icnias pnrticularrnen~c<br />
signíficnnieq para a sep~iidii metade do séculri XX. pacsando o çucehso <strong>da</strong>s<br />
iniciativas pela escolliri cloh mais niedid~icos ou pela icnlativn dc lançar novas<br />
frenlcs dc di~cuss5a a panir dri ainhicnte ou <strong>da</strong> cnergia.<br />
A candi<strong>da</strong>tura coniin~in a sipific:iã. ~al çcinio e111 dficridns antcriorer;. uriiil<br />
oport~ini<strong>da</strong>dc de prriiuiiç8o dos l-iiiises. imporia11 tc na çoplaq5o de visiranrcs ciii<br />
lia activaqno eccrniimiça. por todo o nto\,irnento originadu cnl Loriio dcstes nlP,n:i<br />
aconiccimentos. mas IiitqSou larnhhn a servir de núcleo <strong>da</strong>$ crtinpunlia~ publi-<br />
cit:íri:lç dc nricninçáo turística, de rnoii1.n para contiriu:ir 3 construir a ci<strong>da</strong>dc o11<br />
ri requnlitic:ir é rcvitaliznr círeas coiii baixa quitl i<strong>da</strong>de urbarin. Servcm igualmcnic,<br />
como fenfirnenos iiis~i~adorcs de riiteraç6es inadi6vcis reunindo o r<br />
n;~cicinal em torno dc deciifics irre~rersívcis. enquanto. pcir Últiirio. piirecem<br />
dishricinr-se <strong>da</strong>s pritiçipais ci<strong>da</strong>dci muridiais.<br />
Dc qualquer liirma, ri mu1tiplic:ição <strong>da</strong>s exposições. slgum:~ hrtnalização<br />
que as c~?T~Ic~c~I~;I.<br />
BIC pclo aparccir~iento de parqucs kiii5ticti.ç permaiienles que<br />
;intcciprini c difundem alguiiias <strong>da</strong>s novi<strong>da</strong>des mais dcsLacn<strong>da</strong>s. a diluiç5ri e<br />
dcsrirliçu1at;ilo de ideais ott bliicns inicrt~acionais - ris naciorialismclis ou a<br />
gguers:i Tri:iw - diniinuiiido a2guni:i d:i rcns5o inicriiacional que alimentava (ih<br />
coiit'rontos e cnn~paraçcics enlre países. ii crcsccnlc peiieirnc3e mul tinacionais.<br />
suhaiit~iindo-&e h.; liipicas nacionais ou in~cmuciririais. 1~111 <strong>da</strong>do lugar<br />
a marcas nienos durndo~iras e m:iis vnl5teis tanto eIn lermos morfrilcígicris coi11o<br />
de conteúdo sinibiilicti.<br />
A e~posiq~ln dc 1865 como cataIisadcira <strong>da</strong> ninderni<strong>da</strong>de<br />
h reaIizacão dn cxposicáo de 1865 iio Porrci reuniu cni torno dc uili<br />
prrijcctci 111uit:l <strong>da</strong> capacidndc dc iniçiiitiva <strong>da</strong> cí<strong>da</strong>dc. O apoio c ;i presença i'isica<br />
dc D. Pcdro V ride der ia também rluerer sifnil?cnr o iilleresse dri ntiqãci na consecuss5o<br />
de 130 ambiciosos ohjccrivos.<br />
No entanto. etiquiinlo noulrns países o prnccssn rirganiziiiivo dos certames<br />
preccdenics se cenrrava em insliiuiçikc inlluentcs. coni ;~ssociados irillueritcs.<br />
capaze\ dc prr>jeclur o succsso <strong>da</strong>s iniciativas i iiternacionfilmerite. nci caso dn<br />
Purio. r apesar do pairociiiiri <strong>da</strong> coroa h inicintiv;i, 1r;ilou-sc claramente de uii~<br />
proccsso de ãmbito local, icstsit> comri f(~rtri;i dr tciitnl- aumentar
a pmciira de \~isit;inies~. Esia rcdução foi oyecto dc publici<strong>da</strong>de mas esquinas e<br />
ruas de Lisboa [ande1 1-0r:im alixados grandes e vis~osos cartazes arinunciando a<br />
iíltirna reducçao nos preços de enira<strong>da</strong> ..., de grande tormalo. e com grandcs<br />
caracrerec iniprcssos a cor vermelha» tcndo no centro uma ngu;~rela representando<br />
o Prilricio de Cris~ald.<br />
Para :iltrn dos efeitos decorrentes <strong>da</strong> própria exposiçiio com motivaqãn C<br />
etkirns cndúgetios. el:i surge tantn como n resultado <strong>da</strong>s diii5micas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de<br />
porruenxc. nornea<strong>da</strong>n-icnte ao iiivel económico. como for~eniente iiistigadora <strong>da</strong>s<br />
transfomaçòes sociais e çu1~urai.s. ao ponto de Aiberto Pirncntel afirmar que o<br />
Prilácio de Crisinl rompeu eani os c
Os calcndáticis <strong>da</strong>s rrrganizaqiies como espelho<br />
<strong>da</strong>s epncas 1185-1 e 1865-199.8 e 2005)<br />
Desde o sectrlri passado :itE 3 actuali<strong>da</strong>de, as altci-3çfics que ~ivcram lugar<br />
110s dorniniris ahordndos nesle Lcxro. foram t2o ~ignificn1ii.ii.s c tão divcrsific:i<strong>da</strong>s<br />
quc. n50 stj ser5 prtihlem;íticri tenktr identificar os pI3nos erri que ii-iais ie i'izerani scnrir. como seri clelicado e mesmti inipiudcntc evidenciar elcnienlriu<br />
<strong>da</strong>5 duas 6poctiq pari1 ilustrar as diferenças. 13e qualquer I'orma. enirc as<br />
niúlriplas alteracfies quc c:iractesizarani a evoluçao <strong>da</strong>s rernaticns lraia<strong>da</strong>s. ser;<br />
talvez no ní\.cI dos processos organizati\'n< que mais se rcr5 kito seniir essa<br />
cvolri
Prirtu~~icscc. ciir-giu a icicia clc I'nrt~i~ril :iprcscntar n critididritur:~ de Lishon 9<br />
orgaiii7:iqrio dc unia exposrç5u in1crn;icicinnl. :2 ciliidld;i~~ii-~i I'cii liir~n~iIi-irci~~c<br />
apr*esent;id;i 1.111 Dezemtii-ri dcu~ ano r: cri] Jutilio dc I992 n RIE \.nlciu I':ivoravcfmcritc<br />
5. prciciiifich pciriuguesnsi\. Decnrrcrn. ~SS~IZI. IIOVT ~IICIS eiitre :I
T.ivrtis impressos<br />
FRANCA. Jrist-Au~ii~in - O miririiiii.viiro eiit Pnrrri,ccil. 2.' erl.. Lishw. Livni.; I-inrizciit~c. 19'13.<br />
MLIMI'ORD. Ixwis -A I.;(I(I~L' JILI /i;.~irjrírr. 3.' cd.. Siio RIIIIU. 1982 I .' erl. in~les;~ 1961 I.<br />
Oonci ISríí - riririr s,.iirrisil.rio. tishna. Cniiiis~:iri:idu <strong>da</strong> Exposiç>ri Miriidi:iI rlr: Lishu;~. l q94,<br />
SOCSA. Fel-ri:iiidu - Jni~ial dr h'orícirrs. ri iitc*rriríriri dc, iriii sr;~,ti/ri (lXX,Y- lVh'81, Poríci. 1988.<br />
A Hl.rrrii~ I.'riii-\. Encyclrilictli,~ Hri~rinic~ c \i7c
ANOS<br />
187 I<br />
1853<br />
1x53<br />
1x45<br />
I K67<br />
I Hhi<br />
1873<br />
187h<br />
t X7X<br />
I Kt19 1893<br />
10M<br />
1958<br />
t 967<br />
113rí415<br />
1 rih7<br />
1'170<br />
1974<br />
1975<br />
1982<br />
19A:l<br />
19x4<br />
1'185<br />
1986<br />
t 988<br />
I oon<br />
IV112<br />
ES~OSTTO~S YISITANTISS<br />
h.0 inillihci<br />
-<br />
sihtiirir.ns<br />
Cry.;rat I'alacc<br />
-<br />
I+ri?ir'i 5- hpi YlrHi i H;iniiii\ci - ,A11 ii,iii-111 r,iprr!liir#ii> ,I! ,r ;.biirt?: Iif;i~ hcl l icvcl~~liiriciir S~~ii~iii ijl rim N:iiiiiii;il<br />
'I'ritfr isiri - Iiiri,i~iiiri~riirrl I:ili~iii/riiii.i..<br />
ANOS<br />
195S<br />
I')(>?<br />
i I WL17<br />
i067<br />
[ '170<br />
E '174<br />
1'175<br />
1932<br />
1 lIX1<br />
194;-t<br />
19X3<br />
I %h<br />
19x8<br />
[ 'J[)O<br />
1992<br />
1 ciY3<br />
ESPI)NIC~J~-'+Y<br />
Loi~drck<br />
Diitiliii<br />
.Ytvva YorL<br />
P:iri*<br />
L~>iidrc><br />
P:ii.i.:<br />
Virns<br />
PtiiladclpI~i;r<br />
P:iri\<br />
i\<br />
Chic:igil<br />
Pari\<br />
Iii~i~dn<<br />
Seatztc<br />
Sw:i Yrirk<br />
M{uiitrc:il<br />
U1;iI.u<br />
SpnLnnc<br />
CIijii,~\v;i<br />
s i l l<br />
1-1 \-ci-pi>oI<br />
KCU (jrIc:l[~s<br />
Tuiikiiti:~<br />
c-rn.\nt.:s<br />
Rnrrscl:.<br />
Sr:illlr<br />
Mc\v YI~I-L<br />
klrirtircC~iI<br />
C)$;IL.L<br />
5prik;iiie<br />
U~I~I;L\\-:I<br />
Knnxvillt:<br />
Ncir UI-lc:inq<br />
I .ir,erpriirl<br />
T5ukuh:i<br />
V;incrxi\.cr<br />
Rri-Ii:ii~e<br />
0uk:i<br />
Setille<br />
Tn.inti<br />
i,ncnrs<br />
tiydc 1':iik<br />
-<br />
-<br />
Cliniiilis I?ly.;dc:,<br />
Soiiili Keiisiii~iriii<br />
CIi:iin]is ~lc M:ii-c<br />
Priticr<br />
I';rii-iiiriitiit F:iik<br />
Lti;iiiips dc Mon<br />
-<br />
..L;ihc Mjclii~nii-<br />
-<br />
Flcyscl Pnrk<br />
-<br />
I~liisliiii: Mc;idt>wb'<br />
-<br />
-<br />
1 1 1<br />
-<br />
~ --<br />
-<br />
i3iizh;iric.<br />
OXLIL:I<br />
Sc~illc<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
13 1137<br />
-<br />
-I R,=4<br />
2 1 Ililrl<br />
19 000<br />
43 ORn<br />
000<br />
-<br />
-<br />
l'.ilai- dc l'lndiistric<br />
-<br />
P;il;ii'; I~llipiicluc<br />
Viriinc.;e<br />
-<br />
Trnc:irlini<br />
Ttirtv 1:iffc.l<br />
27.5 iiiil híics \lJhitc Ciiy<br />
4.0 ~iliii Pal:ii\ di: l ~~lcctricit~<br />
T E li7 R s<br />
M:iii ili ttie Spocr :\?r<br />
Pr:ice Tlii-n~ipli I 'iitlerrrnridinp<br />
M;L~ ;ind i iis Wirrld<br />
Pi,ri:!t.css :iiid H:~rrtiiiii! iiii, Ir?:iiil,iiiil<br />
l'i~og~rss I+'itlinut Pollu~inii-Cclcllraiit~p Ton~t>r[~>w'h FW~IT Se\v IVni-1~1<br />
l'lic Sc;i Wc WouIJ Likc 10 Scc<br />
Eriergy T~iri~:, ilic Worl~i<br />
'l'lic IVorld 01' Rivcrr-T;rc$Ii \'.';iier~ iis a Snurcc 131- Lil;.<br />
Tnici-ti;ilion;il G:itdcii Fc5iiv;il<br />
l>ivelliiijii niitl S~irrriuiiditi:?;: Sciciicc anil Tzcliiiiilriyy irir hl:iii :i1 H111ilt3<br />
Traiispurt:iiioii<br />
70 nnfi<br />
. 57 . O!ll)<br />
h: UIIU<br />
65 0ítn<br />
?ji I f100<br />
-<br />
6.0 n1illiG~~h<br />
6.8 iriilEiiic:.<br />
h.5 itiilliiics<br />
8.0 nii[liùc%<br />
I . 1 1 i<br />
32,0 ti1131itich<br />
43 plii\cs<br />
JS lini~er<br />
11.5 iiiilliíic~<br />
'1,5 niillinc.:<br />
Ati~riii~itri<br />
-<br />
h? ptíhc~ 5 l .S ~~I~IIII'cc -<br />
- 5tl 3110 OU!i -<br />
-<br />
-<br />
-171H7711<br />
5 I I O<br />
-<br />
--<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
3 5011 1300<br />
I I I17 7x0<br />
3 1YO O00<br />
8 nno onn<br />
70000~100<br />
-<br />
-<br />
-<br />
- ICi 000 0011 -<br />
-<br />
157b00tlIl<br />
10 nrio oo(i<br />
-<br />
-<br />
- 4t 314571<br />
-<br />
1-çisurc i11 tlic hgc til TccIiiiuiugy<br />
Cncxixiciicc ni' N:itiini ;rnd 3I:iii<br />
Tlic hfc ai' I>i.;cnveiy<br />
Tlic Cliallctipc ril'n Xcrr. Rnad rn r)ei,clti~imciii
AKOS<br />
I'JriS<br />
I<br />
70013<br />
700 1<br />
20112<br />
?{)O3<br />
I<br />
C1IIAI)ILS<br />
I.i\Iir~ii<br />
Kuniriiiig<br />
Haiiriir.i<br />
SruCli>1cl<br />
1 laarlciiiiiicmiccr<br />
UrCxicii<br />
Aiclii<br />
1Cxposii;lres Aprova<strong>da</strong>s peh RIE<br />
T E M A S<br />
Tlic Occaiis: ,\ Hcritagc for thl: I:uiiiic<br />
R Rcilci I 1st Ccntuy (g:irrieri kstivnl)<br />
Mim. Nriturc ;irid Tcclitinln~y<br />
Iin:igiN.tiinii<br />
Flori;idc 10112 Lgadcti i'cs~iv:il)<br />
In!crnaiiuti;il G:idcri Fcsri~al<br />
Bcyriiid Dcvel(~pnicnr liiidisçrivciiiig N;itusc'c Wi.sduni
UMA PRIMEIRA ABORDAGEM<br />
DOS PROCESSOS DE INOVAÇÁO<br />
O EXEMPLO DO TECHIO PRODUTIVO<br />
DO ENTRE-DOURO E VOUGA<br />
O ohjectivci C sabcr qual a importánciu dos corisextcis urbanos e do.;<br />
conicxiri.; ietritoriais nos prticeçsos dc inovação. Quais s30 os recursos locais<br />
mohi l izados nos prticcssos de inovação? Quais são i-is niodfili<strong>da</strong>des dc rnohil i-<br />
z;içrio desscs recursos'? Qual a tiaturua <strong>da</strong> inova+ (tccnofhgica. dc produlos.<br />
dc mercado au orgzinizacional) e qual o papel <strong>da</strong>s instituiçfies locais (centriii dc<br />
l'ormrição. centros iccnolcígicos) ncsses processos de inov;iç5o? De que lòma n<br />
itirivar;ão industrial influencia ;i inovnq3o urbana ou terr-itorial'!<br />
No Entre-Douro c Vouga. em icrmos de número dc cmpsesas. pessoal :!o<br />
scrviço e voIurnc de ven<strong>da</strong>s çohressai urn iecido produtivo ilidiistria1 muiin<br />
diverxi liçado, ccim urna forte cspeci :i1 izcição na indiislria do c3lçndo. corliga,<br />
nioldes e artigos para hebk. io<strong>da</strong>s elas fortemente exportadnrar. As irzdústrias<br />
ii~ctalomecinIcas e de produicis met5licos. máquinas c equipanlcniíis. chupelaria.<br />
cornpnnentcs para n indi'istria auromt5vcl c alimcn~nres contribiiem para<br />
intensil*içar 3 riivcrsí<strong>da</strong>de iiidusiria1 e para a estnbili<strong>da</strong>dc d
Iridúslriii dos moldes ein Oliveira de .4zcméis, sislcma Irical de inrivaqIo?<br />
A entra<strong>da</strong> de uina empresa no sector aulolllóv~l dctcmina internamente<br />
uni aumentn <strong>da</strong> especialixiiqào e <strong>da</strong>s exigcnciiis enl lermos dc qiiali<strong>da</strong>de. cunrprimerito<br />
de pi-;izos de cIiitega. capaci<strong>da</strong>de de invcs~imcnto e sctunliza~íu lecnolcígica<br />
e irm:i _neslZo dc slticks muito si~orriiii e racioiial. Uni çrinstriitnr dc urriii<br />
itiuliiriacinriírl. quando co111pr;i um:i o i- qiic conscguii-arii ~ingriir. No 1'11131 dos illlOh ~~i~cnt:~ e Il~ícios dos<br />
nnos iioveiila inicia-cc uin novo cicIri dc invcstiiireritris eiii cquipanicntos de<br />
precisTio. exi_eindo uIrrii i-iova apospJ na lònriaçSo dei\ rliil-idros e uti~s aliord~igciii<br />
de novos rncrcados. A crise no secroi- <strong>da</strong> i'abricat;5ti dc elè~rridomksticos.<br />
bririquedns. eiitrc ouri-tis. n iiível exlcrnn impIiclr~ii uma diiiliiiiriçàn drástica <strong>da</strong><br />
siihcri~~tr:ita~,io em P«I-lugal c as ernprcsas quc náii tin hiim I igaçcics directas ao<br />
mercado seriiinim dific~il<strong>da</strong>des crri Iniintcr a produy5o. O osl'orp quc ii1gum:is<br />
empresas tiveram dc i-calrjriir para atingir novtis inercados. netri scnipi-e I'cii<br />
suportaclo de uiiia liirina saudhvel. pois os mercados ~radfcionais tdesi~na<strong>da</strong>rnciite<br />
ns brinqucdci?) cstavniii eni franca rccesl;5o.<br />
O actual posicioiiarncniii no mercado cxtei-liri csi5 relacionado corn o<br />
cstnuitri dc Inrneccdores dc pi-inicira linltii quc ri iridús~ria lucal csla a cniiquisr:ir.<br />
Ein ternlos nacioriais c irircrnricii,riais I-iA uiiia liii-LC cnriconEncia na produgari d~<br />
iiir~ldcs dc 1,equcn;is diiiieiisócs. criquanto que os moldes dc diriicris~ics mtcdias e<br />
de grande\ ditiicri\ões, por seretn ca<strong>da</strong> trcz rnrii~ reci~iilrí~icos. scntenr ca<strong>da</strong> vcx
t'lM PRIMEIRA ADOI1IiAGE:W DOS PROCFISSCIS DE INOI!~C'-\O<br />
menos 3 ~011corl-ellcia internaciona!. UITI iifinicro tnuito restrito de ciilpreciis<br />
locriis que têni o csraluici de fornecedoras de 1" linha. diido qiie n maioria <strong>da</strong>s<br />
uni<strong>da</strong>dcs traballiu cm regime dc subconiratriçiíri para empresas contraranres<br />
nacionais ou estrangeiras riu para gabinetes de çolocaq50 de rnoldcs. A nível<br />
local hA cerca dc ciirco ou seis empresas de ditnciisão j;í consider5vel que<br />
cosibiiaiii com umri iinensidão de PME's. Ac~ualmen~e n fabricaçfio de rnoldcs<br />
em Oliveira de Azerntis C um dos principais centros l*orncccdorc.; curopeus C<br />
internacionais <strong>da</strong> indústriii aulornóvel. clcctrónica c dc clcctrodom6sticos.<br />
Os fenómenos dc adopqiío c dc difusão <strong>da</strong> çeçnologiii !Cm-se descrivolvido<br />
de urna rorrnn mui~n salutar, perinilindo que srandel; c pequcilus<br />
crnprcsas aprc~eiitein um riivel tecnoIdyico muita competilivo. A rcdc tGcriicn e<br />
de invesliguç30. desenvolve-se eni tomo de empresas locnis e externas. recorrendo<br />
só esporadicamente a insti~uiqoes exiernus ao seciar (Universi<strong>da</strong>des ou<br />
Insiituiccie~ dr Invcsi ip;içsn). As rel~içfies c0111 scrviços de consultadorili extcrna<br />
são lambem iiruito rcduzidos. As trocas e a cirçuIa@o de irifonrraç50 teciloliigicn<br />
e organizaciona1 6 assim cruciaI c raz-se ao nivel IocaI e internacional.<br />
O Kriu\i+-l~oir. nii conecpçào e desenvoIvimento e as çartlcteristicas C<br />
cupacidride dc lidrtprrição du mao-de-obra Is inovações tecnolii, nicas fcirlin~ e s5o<br />
ns elertientos de comperivi<strong>da</strong>de inlernacional <strong>da</strong>s cml-ircsns locais. Na indiístria<br />
dc moldes. ar; redcs de reIacionarnento Entre empresas locnis e internacionais<br />
saci rnuitci fortes. pois n dcsenvalvirnento do produto exi_nc :i uoca dc conhe-<br />
ciinenios no lonpo do processo de concepg,?~ e produção. O nivcl dc cscolaric<strong>da</strong>dc.<br />
de qualitic:içõcs c de saldrios d:i m5o dc ohsa ncsta aç~ivi<strong>da</strong>dc 6 declara<strong>da</strong>mente<br />
superior :i rnCdia <strong>da</strong>s indústrias locais e nacionais, mesitio nnç PME's. Nestii<br />
activi<strong>da</strong>de iiidustrial n peso dos Iicenciado~ em cngci~liaria e dos tecniciis corn<br />
escolxie<strong>da</strong>de superior ao 9." Lino. associa<strong>da</strong> n uma liirriiriçilo tiri zireli do plane~iinento<br />
c desenvolvimento pode aiingir niriis de 40% do pessoal. O emprego<br />
nesta iridGi~ria L mriiciri~ariarnentc niasculiiio. com valores aciina dos 90%. c OS<br />
nivcis salariais r de gualificaç5o que Ilic cst5o asçociados canl'crcrn aos irnibnlliridores<br />
um sin-iholo de stotus no meio IncnI.<br />
Einhora eniergindo dc fcirm:i autóncima rclaiivamcntc h institliiçfics clc<br />
pocIer Iocal. u enipresiíi-io <strong>da</strong>s indústrinis dc nioldes pode vir a constituir-sc<br />
c111 qcntc com lima iinporiância crescente na socic<strong>da</strong>de local. Aumentar a<br />
visibili<strong>da</strong>de ao nivcl ~egioiial do sucesso do cresçimenlo. iiiov:ic;ào e inaernacionalizaç5o<br />
de'iia indústria podc mcitivar 3 ino\.ii@o e uma ]>os(ura mais agressiva<br />
dc outros sccioscs locais, igualmeiile iiilernricioiiiiIizndos.<br />
Jndustria do calqado, um ranio industriaI dual?<br />
O sistenia produlivo dn calça<strong>da</strong> é locriliiierite urii seclor I'ciricrnente<br />
segmentado:<br />
- por uni lado, ternos exeinplos de empresas inovadoras. fortemente<br />
expostndor:is. apostando num produto dc quali<strong>da</strong>de e dr desi~n. ern<br />
que o binómio q~aIi<strong>da</strong>de/preço torna-as i~~uito coinpetitivas e prirri as<br />
qual5 ris questões <strong>da</strong> organizaç5o e <strong>da</strong> gestEo, <strong>da</strong> qualificaçiici dos<br />
recursos humanos c <strong>da</strong> autorn~çáo sáo areas privilegia<strong>da</strong>s de intervench?o:
- por olitro, o tiul.ialliri au cIcimicíIici. o Ir-al-irilho prcckio c inal rcmunerrido.<br />
:i clesv:ilorizaq3o rlo irrthnlhn ikniiriino. os Iiorriric>s de trabalho<br />
ilegais. ri ~iiisêrici:~ dc ~ircilaçúcs para ri scgtiranqrt social ou de<br />
co111rjhtiiçõ~s fisciii~ e Iab~raç;10 e111 ciives. gai-agcni ou anexos sem<br />
o r-riítlin~ri tlc condiçõch de ir:iRallio. são r:iinh6m utriri re:ili<strong>da</strong>de<br />
dcm;isisdo prcsciirc.<br />
Sanrn Maria d:i Fcii.3 (E6.9%l. 0livcir:i clc Azcinci:, (14'2 ) e S. JoZri dn<br />
M rideirri 1 1 0.7% i coizceiili-iiiii ccrc:i de 42% do crriprego iiriciorial <strong>da</strong> EiidC.;triri dc<br />
calçado i MESS. 1997). D:id:i ri cniiccnls;iç,'io secroi ia!, ;i cstraiégin de dcscnvolviiiicriti)<br />
c tle inovaqao dc.sLa indústri:~. iòr~ciiiente expoi-~adcir:~. passa natusalineiltc<br />
por csie sisrcma prndu~ivo local.<br />
A estrutura cni1ircsnri:il C domina<strong>da</strong> por PME's. etil gcr;il cic propi-icduclc<br />
familiar. c111 qiic OS rlíveis JC prndutivi<strong>da</strong>dc risicii est5o relricirin;idoi com a<br />
liiic;i çnpaçi<strong>da</strong>dc di: rir~aiiizrição c ~ csl2u e incxir;ti.iicia cm I'rinugal dc sectores<br />
forics a rticintnrire. de I'ornia n :iurnentar ri:, rcdcs dc i-eIacioriariicriro e de coopcrayiio<br />
cmprzsarial. fi 11111 scctoi- liine~iicnie exportador. ain<strong>da</strong> que rieslsi 5rea li;!ja<br />
iini núnicro rnuito çciiisidcr6vel de cnipres;is quc tr-abalha iinicriinente para (j<br />
mercado nacicin:il. E111 ternios dc consuiiios iiitcrmLdios Iii urna I'orrc dcpeiid2nci:i<br />
do cxteriiir. assim coiiic~ ao nívcT dos eq~iipari~ciiloi. O deficieiiic doinínin<br />
dos criilais cIc cliçrrihuiçiíri. dc.;ign:idrimen~e a f'~>rlc depeiidL=ricia dos intcrine-<br />
~liiírio:, z ;I COIISC~UCIIIC cIist3ncin iio cilicntc S~nal. diiiçultrriii o acesso i inforniaçáo<br />
soh1-c a> ~crrrEnci;t'; de 111cscilc10 C ils ~imc~erisri~il~ dos produ~os clc nirxf;~.<br />
,\ iiidúh~ri~i ilo calçado crintiiir1:i :I encontrar (IL scii.4 eleiileiitos dc flcxibili/.riq:ici<br />
e r~ur~ariiziiq5ci cla produç5o na desccincentsaçàci produii\-a. O rccidn<br />
produtivo 1oc;il eçi:í orgaiiiznd~i crn trii-rro de utn núiiierc} ~nuilo pi-aiidc dc pcquen:iç;.<br />
riiCdias e ~ ~ ~ ncrnpresas. d c s que se liica1izar-i-i erii S. JnZo iola Mideua c liris lieguesias<br />
liiiiilrcifes cios coriccllioi; dc Sniil:~ ;ll;iria <strong>da</strong> ['erra c de Olivcii-:I de Azcii~cis<br />
(dcsignadriiiicnic. Ai~i l'ann. Escup5ci. I! i 1 lieirfis dc Poi;ireh. S. Rcrquc. Cuc~~,jTies,<br />
Macirir;i de Sririics, Nogiieir~t do Cra~.i~).<br />
.;5. ariicirlac5o cnti'c ir:, grandes L' 31 IICCILI~II~~S eiiipre.;ni citnbcleçc-~e<br />
riLi-:~vés dc rclacrics cfc siihctiiitrzir;i~,io ou dc tra1-i.rilhn :io doriiicilici. Segu~ido<br />
inlili-rriaçr?ci do Siriilica~o d:i 1tidtlstri:r rlo Calqado. o irahalhn ao doiiiicílin,<br />
desi~iiaclnri7cnre n:i zona rla Scrr~i <strong>da</strong> Fr'rcita. c o Irnb:ilho inf'an~il. .;Zci iiidic;idorcs<br />
<strong>da</strong> ffa_oiliçIatlc cJri seckii- iiiclttslriril Iricnl. A sulíçcintriiraç50 cstií ahscicind;i h<br />
irrcyu1:iri<strong>da</strong>de drt Iiimcura. míiti~.adn pcir 17;iri:iqGes cícli~iis nii c;i7onnis c L<br />
iiecessi<strong>da</strong>dt dc ~>rndiixir 11111a li ri li;^ cfc prod~itoc dc pcqiicnar series. crn qiic cis<br />
sis~ctiia> clc nutoriiar;%ri x;ici iririper:iritc> ou irnplicain ii-npiinanici inl-esriiiien(o~.<br />
Ehta curr;iiti.:in de scgmcn1:iqào <strong>da</strong> prcidut;;~ desei~cadeadrt pc1a.i empresas<br />
cciritratniites - crilircriido crnprcsrii indu.;rrinls de dinicn\zin variríueI ou por ve7,e.;<br />
r
olativi<strong>da</strong>de do pesrninções recolhi<strong>da</strong>s nri Ccntro Teçnolbgicn, o seclnr eslá a i-espnndcr<br />
de unia forma inriis ou menos saiishihria as qucilr'ies do controIo dc<br />
qu;ilid;idc. dc nomulixação c ccrtificai;ão c Us novas exigEriclas em tcrmos de<br />
scgiirrinqn. arnhienrc c rnarkcliiig. Um grande núinero de en-iprcsits quer apostar<br />
nurna aprnxiriiaq5o ao clicnic. na elaboraç20 dc joiiit-ventures e no dcscnvolvi<br />
ineiitn dc novos l-irodulus. As I i giições designa<strong>da</strong>ineriie ;i engawaf;idorcs. a<br />
di~tribuidores espeçi:ilizridos em embalagens para hcl-iíclas e a ral~ricrintes dc<br />
yan-alas. iiiima 10~ica de cnoperac;áci c dc fidcli<strong>da</strong>dc aparccc como um factor de<br />
esrratCgia corrcori-clicial a privilegiar. Na fabricacão de rtilhiiil. n Rnow-huw<br />
tocal tem de e.;lar na fabricaçiio de uma rolhri u<strong>da</strong>pia<strong>da</strong> h garraya c h l-iebidri.
TERESA SÁ Af.4 K.pU.FA'<br />
O gi~ariiismo do Grupo Arnorim, contrapõe-se, mas tarnbkm contribuiu,<br />
para a pulvcrizrição indusLria1 desie sector. O voIume de produção e de criiprego.<br />
a interiorizaç5a dor sei-viçns de investi~açao e deseiivolvimento de produto e<br />
uma ahrir<strong>da</strong>gein ngrcssiva C çonipctiiivli ao mercado, demonstram a capaci<strong>da</strong>de<br />
concorrencial dcstc grupo industrial. que concentra cerca de 40% dos negúcios<br />
<strong>da</strong> cortiça e emprega cerca de 3500 iraballiadorcs. Quaiquer estrat6gia dc<br />
desenvalviniento desle sector passa naturalnienlc pela acção c soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong>de que<br />
este Frupo pcide eni-aízrir localmente.<br />
Se. por- um lado. esta forte concentração tem efeiloc dcsmobilizadores<br />
junto <strong>da</strong>s i-rnpresa? rle nicnares dimcns5o e crini menor capaci<strong>da</strong>de de<br />
cniprccndirnento e dc labbie instiiucional, por ou~sri o seu pcsn niicional dcve<br />
sei- agm~~do c111 qualquer csiratégia de qualificaq5o desta 6re3 industrial. Neste<br />
sentido. :i nivel nacional e inrcriiacioria1 6 imporlanic consoli<strong>da</strong>r em terinos<br />
rEcnicos e tecntilógicas (equipamentos e rccurstis hurrianos) os ceritroç de<br />
t'nrrnaçnti c de apoio tdcriico. de forrna a que as PME'S se sintam apoia<strong>da</strong>s c<br />
consigam compelir coni as grandes empresas (bem equipa<strong>da</strong>s em ierrnos<br />
lal-ini-aioriais c com capaci<strong>da</strong>de dc invcstigoçáa, desenvolvimento c de preçtnçno<br />
de servicns 1.<br />
A indústria <strong>da</strong> cortiça muitn poluentc. mas, scgundo informaçc'rcs do<br />
Ceritro Tecnológico a situacrio i150 E catastrófica, ain<strong>da</strong> que bastanic grave,<br />
sobretudo nas I'rcgucsias de forre irnplaritaçZo deste secrrir (Sra. Maria de<br />
Lrirnas. Lourti~a e Pnqos Bmnd5o). A Associaçiío dos empresdrios <strong>da</strong> cortiça<br />
esrii liiflemente inrcrcssn<strong>da</strong> na resoluç5o desce pnibkma e est6 ri colaborar- cm<br />
diversos eqiudoç juntarnen tc com ourrns irist i tuiçc"ies, designa<strong>da</strong>mente a C5mara<br />
Municipal'.<br />
De que formas as ci<strong>da</strong>des s.50 focos de atracção c concentração<br />
de serviços 5s empresas?<br />
Dos trEç concelhos, crri icrrnes de serviços hs einprcsas destaca-se a<br />
sjtuaqão <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de dc S. João <strong>da</strong> Madeira que assegura um conjunta de serviços<br />
inaiq qurilil'içados em tnnlbi-ia de comércio, de serviços as empresas, de<br />
l'orrnaçlo. que LI distingue rclativarncnte aos centros urbanos envolventcs e que<br />
ctinirihi~cni~~ara ciipi l;llizar a diriin~icíi indvs~rial presente na regiari.<br />
A csrrutura de sci-viqcic em S. Jo5o <strong>da</strong> Madeira traduz iimn clara cspecializiição<br />
que se irisei~c na cspecifici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> fileira industrial loca1 do calçado.<br />
Assim. ;l clara uma diversi<strong>da</strong>de dc servi~os que vão dcsdc a lòtografia publicitaria.<br />
o CAD/CAM. ci designlmodelismo, os agentes dc compras e ris trndings e<br />
a comercializaçZci de i ~~~uinris para o caIç;ido. nnrmalrncn te associa<strong>da</strong> h<br />
prcstncao de serviços dc inontaycrn. maniitcnç5o e assessoria iecnnlúgicri.<br />
Vcrilica-sc que a Area de inorcadci destns empressis de serviços iiItsapaçsa 05 trcs<br />
çoncelliris do EIXO Ui-banri em estudo c que sc esteride a outras áreas onde a<br />
indústria do crilçndo esr5 forrcnrcnte implanta<strong>da</strong> (Felgueirns. Guíninrães e Vila<br />
Nova dc Gaia. sobreiudo).<br />
A forte ehpccialização destes serviços ein S. Joãn <strong>da</strong> Madcira demonstra<br />
ris vriiitagcns dcrivad~is dc urna proxinridude física ao tccidn produtivo. o que<br />
cnntri bui para dcsciicadear irnponrintes efeitos dc inovaçfio nas PhITE's. Nos<br />
scrviços 5s cmprcsas dorniiiatn processos de inlcgração vesiical no sistema<br />
pi-odutivr7 local. A partir dc um limiar de procura einergem processos de crcscirnento<br />
dos servips. admitiiido runt;?jes de ní\lçl por vezes melropolitano.
Llma políiica vriluntarista de loc:iliziil;río do Centro Tccnológiço e do<br />
Ceniro dc Fnnnação Profissional na ci<strong>da</strong>de contribuili para arrastar e precipitar<br />
3 emergência de activi<strong>da</strong>des priva<strong>da</strong>s dc serviços divcrsil'icados e forremenlc<br />
espeçi:iliziidos. Esic tipo de estruturas tcni capaci<strong>da</strong>de de l'ixrir um conjuiito<br />
diversificado dc quadros profissionais qualificados c arrastam processos de<br />
inovciçZo.<br />
Em tesrnos de redc urbiinri regional. esla especializat;5o e qualificaçao dos<br />
sei+viços prcidutivos dircccionados para a indústria do calqa<strong>da</strong>do contribuiu para<br />
níveis mais clevadcis de Iiierarquiti urhanu. impens5veís para esta massa urbana.<br />
Assini. elita ci<strong>da</strong>dc dernoiis~rtiu ter capnctdride de fixar scrviqos de perfil<br />
superior c tIc fileiras cspecializadns que se Iígarn com o potencial industrial do<br />
seu espaço urbano e dci ~crri(6rin envolveiite. Joga-se aqui umri centrali<strong>da</strong>de<br />
difcrenc~;il cspcçírica que nIcnnça uina n-iaior polarizaçãci icgional e sc estende a<br />
peog5firnincnie n3a contigwas.<br />
OLILTAS ííre3~<br />
Çcin\r&m rcalçar que a ctincentraç30 de scrviçiis direccionados p:ii'ii o<br />
sccior iridustriri1 do caEqado em S. Jciãri <strong>da</strong> Madeira desencrtdeau Lima dinâmica<br />
iiou~ras 6reas dc serviqris mais tiorizontais. designa<strong>da</strong>mcnlc as ~iuditoriris c as<br />
consuliadorias na 5re:i <strong>da</strong> gest5n c <strong>da</strong> orgariiznç30, os revisores de conias e os<br />
serviços jurídicos. Esta ccnrralidude etn ternlos regioiiajs em tcrnlos de sen~içns<br />
pcidc vir ;I densiriçar-se rios próximos anos.<br />
O Cenrro Tecnolrígiç
cionarrrentc) interriacional deserivrili~e Iocalnicnle lima espccializaç~o turjsiica<br />
ern rorno do turismo dc ncpócias.<br />
Se o prnjccto do PCT-P çe viesse a concretizar. 3 indústria de nioldcs<br />
poderia çonirihiiir parli a viahi1iz:~ção de uin;i área de ensino superiur ne Parquc<br />
(curso de polimeros. urna cspcciril~za~5o <strong>da</strong> engenh:iria metalomcc9nica<br />
vocacion:~<strong>da</strong> para. os mrilclcs. engenharia de sistemas, cic). per~iiitindo incre-<br />
rncnt:tr 3 coope~í~qão<br />
entre Univcrss<strong>da</strong>deEmprçsa e :i criaq50 de urna el;trir~ura<br />
dç rcirmaçno cni parccriri cnrn as empresas.<br />
Concluindo. a oieri:i dc serviynl; no Eixo Urbano é suficicriternenie diver-<br />
sifiçadn e concentra instii~iiçõcs dc ripoia teciiico, ieçnolOgico. rirganiznçional.<br />
cnrncrcial e ndrriiniiirntiva cnpazcs de servir dc suporte i hasc industrial local e<br />
regional. A ccntrliIirlride conieridii por estas inslitiiições devc ser canaliza<strong>da</strong> c<br />
rcn~aliilizri<strong>da</strong> pelo niiporlc urbano do Eixo e devem ser desencadeados processtis<br />
de innv:iç:?n urbana.<br />
- A inovação e n intcrnacionalizaqãn são nu n5o atributos tcrritnriais?<br />
- Que cnntestos locais oii internacionais podem desencadear processos<br />
diferenciados dc inovaç503<br />
Utiia iíi-1'11 limitii<strong>da</strong> (ires cnnccllios conríguos) deram origem a dilercnies<br />
problerziiticas c ílinAmicas industriais. de sçi-viços e dil.ercn~es processos de<br />
urbniliznc50. A c:iracreristica rriiniim quc parccc atr~vessar cste tcrrilório c que<br />
icm ;iconipririli:id~i n Iiistúija local é a capacidiide dc iniciativa empresarial:<br />
difcre~ites ramos industrinis, diferentes estrídirrs de deset~vulvimento. divcrsificados<br />
processos de iiiternacionalizaq-50.<br />
4. indúslri:~ dii cortiça E uni r;irnri industrial run<strong>da</strong>rnentaln-ien~c tradicional,<br />
no qual o Grupo Aiiioi-iin descolriu numa estrai8gia de liderança in~ernacioilnl.<br />
A dinsmicn industrial nsri desericadetiu procesici:, dc terciarizacão nem dc<br />
ai'irmaqzin urbana. Esliuluras dc subcontrniaç30 coabitam com griindcs empresas<br />
verticais. O mercado iiiicrnacionnl nos tíltirnoi anos Lem desencadeado Icicalrnentc<br />
processtih de quriliiicriqão c de inovaqãn.<br />
O sisicnia produlivo tio calçado dcsenc:ideou uii-i processo dc icrciari-<br />
zaçso urbana. na área dus scrviçoi Bs empresas. quc eincrgiu cm rorno dc tima<br />
estrutura initit~icional foi-tcinenle enraízadu 1Cen~ro TccnoICi_niço e Ccntro de<br />
Formacáti). E;,hrcs rerviços L1.s enipresas sZri nós Iùn<strong>da</strong>iiicn~ais de inuvaçiío. 1-15<br />
uma cstruiurn org:iiiiz:itiv;i empresarial lindúsrria e serviços) e insritucional<br />
forteinentc e~rral.~u<strong>da</strong> lucalmenfc. Um rrrercado exteriio roricmenre coinpetitivo<br />
tem sido iim elemeniri furr<strong>da</strong>rncnial dc recstmiuragr5a e dc iriova~iio.<br />
O descni.íilvirnento <strong>da</strong> indústria dc molde< esta hoje em dia intiiilamenzc<br />
reIacioriildii corli o papel cci-ilral que jogam as inrerrelações econónr icss e sociais.<br />
lnterrclacionainen~~~s ctirrierçisis mr~ito<br />
foflcs e111 Lermos locais c in'temacion~iis,<br />
uinii m5o-de-ohra ílualificadn capaz de assimilar e a<strong>da</strong>piar-sc :is inovaç0es<br />
1ecilalógic:ic. um knciw-liow local e um espaçci ou rcde de ceopcraq.30 tScnica c<br />
de dcsenvrilvit~irento de pi-ndutti ri nível mundial s3o algrrns dos ing-edicntes<br />
f~in<strong>da</strong>nieniais dc inov;ir;50 e inrcrn;icionnlizaçã~. Esrcs processcis económicas<br />
não dcscncadeanzrn nti~i-as diiiãmicas locais. dciigr1tid:imente capaci<strong>da</strong>des dc<br />
ensaíz:imenro de serviqzis em coi~lcxios urbanos.<br />
4 76
~,{.i~rl, SRI,I.IUHA AIIC~KDA GE,M aos ~-~~ur=:;r.sos nE !rh~oi/,iç-,.i(i<br />
Ern sinlesc podem extrair-se alsu mas conclusfiei pi-i nçipais sobre u teçidci<br />
produtivo indu5tri:il no eixo iirbario Satita M3ria Fcil-u / S. 1030 d:i Madcirii I<br />
/ 0liveir:i de Azernéis:<br />
- a existéncia de lima I'oite base ind1il;trial de rratureza marcri<strong>da</strong>rriente endii-<br />
gen:i c coesa. coni diversidiidc siictorial. h:isead:i cin rriodc1os de cnm-<br />
pctitividndr niuiln divcrsific:idiiç, dcsdc o prcqn. n qu:llid;ldc, O design,<br />
ii invesiigaqiin aplicridri. o dcsen\,r~I\-imento do prodiitn. ctc.:<br />
- :L coexistêiiçi:~ c unia rorte ariiculqiri cnlre einpi*esas dc dilèrenteç dimen-<br />
sões. dc hase íaiiiili;lr ou náo. rrliccrqad:is no itcsitnc <strong>da</strong> suh-contr:itiiçan.<br />
Esias redes de rclacio~iarncnto prodriti vci podciii eslnr Y i @as a diferentes<br />
fàciui-cs. scguiiido uni21 lirgica de diii~inuic;Sti dor custo5 cili uni;i<br />
Icigicn de tlexrbif iziiyãt~ ou dc org:iniz;içSo <strong>da</strong> produ+u iiitcrniicionsil:<br />
- n haixri iiívcl de cliialil'icação dos rccurqos hur~iarios locais :isçociadr~ a<br />
nivei~ scilnriaih iiiuito baisos. cr-in~rapõe-ic cotn ;I cnicrgeticia de<br />
ntiçlctis Fndustriiiis quc Lipostam lia v:ilorií.,açfici d(iu sccursos fiurn:inos<br />
c etn níveis .;alariais c rcgalias sociais supei*iorcs;<br />
- unia hase iiidiisiri:il de rriiz cnd6gerin que opili por i1l11a estrafégi:~ de<br />
nacion:il OU ~IIII:~<br />
forte iliscrgGci rio ii~crcado<br />
base iiidusirial que prefere<br />
unia posturii agressiva e ino\.;idora dc foi-te qu:ilidudc c dc cle~envolvirnenro<br />
dc produ~o no mercado extcrno.<br />
Cr)ncTuindo. divci-sos l'aciarcs jo_e:irn rios proccs.ici5 de inovriq:?~ <strong>da</strong>s<br />
empresas. scndo cerlci quc certos contexlos terilciriais iiiiluenci:im et;scs ri~cs~iios<br />
proceqws.<br />
NOTAS<br />
I. Esta eriiprcw pcrlcncc ;t urri itiipcirt:~iiíe griipn irnricé.; dc poiirci (13 ilidúhiria :i~itririifii.rI c uiii do5<br />
principcirz Vorneced(ir,eh in1indi:iii.<br />
2. Oiiilni ncç%e~t.!. csi;ín :I sei. ticscnvulvicios. Jcsi;ti:id;i!ncnie o «Estudn clri impricici J:i ro1li;i rici gnsiu<br />
dri vrnliiin. iittiii wiiip;inlin p~ililicitliria clc prainoq:iu d;i sollia lia iiiei-c:idn ehtcrtiii c ri ui-yar~iz~v,íici<br />
dt uni:[ Veir:~ ii~tern:ici~~ii~~I ,iunt:ii~do os i~tdklri:~i~ d:~ cclr~ip, [!;IA c.n~lm!;~gc~~.~ c 05 produiorcs L >L~<br />
dislrihuidrircs dc vinliris.