21.04.2013 Views

A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...

A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...

A ãndústria Portuense perspectiva ~istórica - Repositório Aberto da ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

A <strong>ãndústria</strong> <strong>Portuense</strong><br />

Em<br />

<strong>perspectiva</strong> <strong>~istórica</strong><br />

Actas do Colóquio<br />

palácio <strong>da</strong> Bolsa<br />

4 e 5 de Dezembrio de 1997<br />

Jorge Femandes AZveç<br />

coordenação<br />

CLC - FLUP


A ~ndústria <strong>Portuense</strong><br />

Em<br />

<strong>perspectiva</strong> Histórica


Ed içiii:<br />

Ccnti ri I .cciii:irrin C~iirril>r:i I 1::iculdxic dc Lcttah (!;i Uni\.ci.srdlidc do I'iintl<br />

(pro jcctci PCSIIIPIHISI I00}3/95<br />

- i


APOIOS<br />

Associaçao Coniercial do Porto<br />

Banco Portu_~uês do Atl2nlicts<br />

Câmara Municipal do Porto<br />

Cales A Rrasileirri<br />

Facul<strong>da</strong>de de Letras <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de do Por10<br />

Fun<strong>da</strong>ção Calous~c Gulbenkian<br />

FCT - Fun<strong>da</strong>qáo Para a Cicncia e Tccnologia<br />

Governo Civil do Porto<br />

CEPFAM - Çcntro de Estudos <strong>da</strong> PopulaçSo e Famíliri


A 'IECELAGEV DE PANOS DE TIEEU EM Ehm-DOURO-E-MINIJn NO S~CL~LO<br />

C(INTRIRC1TI15 17ARA A ~>III~IN!CAC) DE Uhl I\IODELO DE l'l?Ol1ti~ÃO<br />

AHLtlA I'DLOYlA<br />

XVI .....<br />

SALGA DA SAIIDINHA.. .............................................<br />

DA PESCA .i<br />

KIEr~'HSOS.TFIC~OL(KiIA tih PESCA ETECYOLOGI.4 DA CONSI..KVAC~O. NA COSTA DII AYEIKD<br />

r: a \I~T.-\IIE ii~)sf:c XVIII A IK~CIOS DE XIXI<br />

1 ~ 1 AynRi\i<br />

3<br />

A IND~~STRIR ÇHAPELEIRA I'ORTUENSE E~TRE 1750 E I HTZ ..........................<br />

(IFICIYAS. t:At3I


AS INT~I"STRI.IS S0 I'DRTO NOS FlNAlS DO ~c~1'1.0 N\'111. ...<br />

\I*RI.LIl> 13Lli LI!{ \<br />

A eIUPREh'S:\ IYIlCSTRI.41.,. DO T_lBERALISMO .4 CRISE KCOKÓMICA DE 1870<br />

(YIU7XIRl'TOS 1'.-\1


Reioirrii -JL. ~reri-ta ml~rrfiirt~o as L.PI.CL~ (I[, F iP.7 dc:eiirrs r/(? i-c-orlii iic.ciylei.n píri-ri os IC.VIO.S<br />

Xndl-ipri~s (1. Fr~irrrs), ris eriipi-~~.itir-ioa r CIc~i?ic~r?re A4eitri.r.~. Ncri-c-jsn I;r.rrz.iia,<br />

crirt-L, oiiri-O-T (te riie~to?. pryj(~c~pTrr), /~ri:vcjirri~i~lt?-.~~~ o ol?jocri~*o clr npr~ciicl~i- 11<br />

~i:r~lit(.~7(1 lri.sf(jrfc~ti dct.~ L~.YII+I~;II~~~.~~<br />

c~r~~pi-c.~or-iui.~ (I(J N{II+T(> do Poi-rity~~l, r~r~it-c~d~,~


,~OJ.~IJCI pr;~-ilt,~if~(J~~ de l~rnpicicir o tJr ir01 i rvo de. joven,~ ir7 vcsti,qc~dorc.~ c01 i K o1;rro.v 1?7{1i,v<br />

c,i~x~r-fctitr~.~ r itriici ocii.iiLio i.cii-o dc oiti.Ir nl,qlri.r.in,s persorictlic~ories cjlre i)ii~erai?i<br />

por dc.i~rr(~ os 11t-ohlr17ic~a clri i~irl~~.strinlízaq-do rini Prirrir,vnl, qtte inilirni-ni~i IIUS<br />

,fileirn.r i/# il?drl~ll-i~fi,~rllo p~'lo I~L'SC'I~I~O/I'~~IC~I~IO ~?(~i+i#nitt C qtte nceiini-clnr esiur<br />

presciFtes c* rirri- o seir ~~~\.reirrt~irlio.<br />

fi-rtroti-.i*c~, poi*rarito, cle (rpresenrar rctriro se.\-silrrxhs conzri prnposrns ort<br />

sri"qesrfi(>.i. lir ir1 irsri,qi~.prío .sir.~çirc;riclo iroiqns pi-ob!c~i?tií/ichcis íitr rrieiodrilopios, no<br />

scriiido (hv i*t~spnridci; cr luri,~n pi-ozn, ci qite,sr?;riír.~ rrnti-(ris cnnro, por cxenililo, o<br />

e i wl ii~+iin ~IBIJ~II v .se~*r»i-i~~I CICI N i~lli.~fi-ifi J>OI?IIC~II.TL~.<br />

CIS S I ~ ~ Ire.7po.vLt.s S<br />

~1 djfirpi~tc.~<br />

cni~jiriiiiirrrc. n ~iioliili:nqriri cios ~iieiris cle />i-/icJrtycin. cis cornpor1cii71ci?ro.~ do<br />

tir~l7i-c.sns. rrril?i.~.vdr-in.~ orr rrci hnlltnrlnrrs. o y/7e,tri (/c po/ificn.~ et-oiiciinicns. De<br />

.riílir~~ircii- qttr O ~l/~lIffi~~~il'# npoi-flteIi.v~+~~ 17õn JII+PICJIIC~+I( re.vfririgii- O can1po $C<br />

crrrcili.~c,. ~ ~ ~ I ? ~ J I I C E P I I ~ I I - SIC J U ~ KIIOI'I~~FIIJF>. ~t it~~lrí.slric~ do di~*rrir» ettz gei-o1 e 0.7<br />

~~r~k~~ri~~niiiri~ttls<br />

qiw n dirrfiriiic~r iilditsri-ia1 <strong>da</strong> Cicl~ide ulni-goii n acirras zonas:<br />

1it7n cj.\cfireynriins yrre o iurl~ (/ri AI'E OSSCIII~I, PJII gr~lrlde nieliicia, solrlu o ccrpirul<br />

c/c ir~yociuttres 11ri Snr-rn c que p.sfe.7 ~sre~rd~~t-arii rx sun czcpiu basrunre ao sul,<br />

hnsrnndo leiithrcii- ri.ie iiii~estii?teriro~ r:.vr.i-rrri.s eirr Alcnl~~~ça, o.i ciitterrtos cnr iieirin.<br />

ori criirdci iirrii.~ (ri Nni-rc, çoriro foi o rn.ro cins cigitns ~niricroi.~ do GerEs 014 cla<br />

coi*rip do NorciI'P p~ltrir~?Urii~~ indri.síriai. sobre<br />

i i o . t i , p r c J I i J i ~ i-efirrnçãu ,<br />

ol.r iccir, rii ~raloriirc-cirlirn. r ;c. ), sribre qzt~srfir $7 e~tai.gc?i(-~i.~ (rc~ rl~fio. clr~cri-icirladr-.),<br />

.~obr-~, o pfJrisnrltrrirt> rr~on~iirtil~n, o i~iin~~irtcit-io irldrrsrricrl, sobl-t, ci ;mpi.~nsa orr as<br />

1~r-oh1ciiiá1ir~ci.r IrE


A TECELAGEM DE PANOS DE TREU<br />

EM ENTRE-DOURO-E-MINHO NO SÉCULO XVI<br />

CONTRIRUTOS PARA A DEFINIÇÃO<br />

De UM MODELO DE rnonuçÃo<br />

A cciniuriicaqão que iiqtti npreseiiiri1nci.i rfccoirc dc rttii trrihriIl-iu de inve~ktig:iqBo<br />

err? curso sollrc ri envcilviriierrto dc Vila do Ccindc nci prciccssri dc cxpms?io<br />

ulti-rim:ii+iiin IIEI ~CCLI~SD dn iFciilo XVI. ti qual cnglolia. parri nlLCin do esiiido cliis<br />

e~pcrífic;~~ aciivid~dcs dc iinveg:iciri e comércio, ou ariiculai.. pclii sua qiinlid;ide c tr+,isli.nci;~.<br />

S5n viírins. por 01311'0 lii~10. ~c~tc~iiui~li~~s<br />

~LIC dcsde ii +oca medicval<br />

a1xinr:irii par-:i 3 sua pinduc5ci. cxportaçc?o e projcçqrio iritcrri:icio~inl. c111 ,I!-licul:ici?ci<br />

din'cta com Vila clii Coiidc. O \ct~ çniqo pei'niite-iicis apurar que j:í IIU<br />

rciiindn cle D. Ferirnrido cst:i iithc siirgr riiencirinat1:t dc rcirriia dczracadzi entre ris<br />

vríi-ios lugiirli\ dii cotiiarcri de I'litrc-T)oui.o-i2-Minlio onde sc prtidiiziriain esses<br />

panos nrive~:1ç6cc' c. por ccr~o. prirticii ]:irmcnte<br />

inciicado p;ir;t as viiigcns dc Inngo curso e as tornienrns dn .ktlantico. c a<br />

circunst:lncis. cnnconiirniiic. dc Vila dn CrinrJc sc ;ifirmnr co~iio UIU ili~po~-lanle<br />

cciitrri prridirlor e dis!ril-iuidoi-. tcri:i levado D. Manuel n iiitei~ir nri sentido de<br />

organimr a produqrio desses pano.;. Ti11 d ti signi içado que pcrisiiiiici\ pndcr atribuir<br />

3 iiomeriç50. crtl 1517. de iiiii g(i.iroi- rios puiiitns 111~it.il11~o.r<br />

r<br />

SPII ~~l-t~ir)>*~. E~LC parccc tcr sido. porérn. um ncto isolado e, ao que cremos. sem<br />

d~ ifilln C~O ÇCIIF~IP


çiiiisilqui.nciiis rio picirilti dc \./~ta prndilti~o, .já quc n5o cncnnlriimos qualquer<br />

nu~r:t nonienção i ~u c~u:ilqiier tilular desse cargo ern cxcrciçío em Vila do Coildc<br />

crn ii~onicnlcii s~i bscquciiic\.<br />

O valor dcsie zirtigo prir:i o cqufpanicnto dris ariiladiis 6, de rcsto. atesiado<br />

por ourrii.; rurni:is dc iriicrvenç5u régia na sua vrtiduç5o e. ern particular. no<br />

cntiirole d:~ sua qii:ilid;~de. norncn<strong>da</strong>nienrc por viri 1cgis~:itiva. Assim acoiitirce<br />

coni ci :iltear;i de 1556. no qunt sc risam rxigCnci:is técnicas de fabrico que<br />

iinportn pcircllci. Dcteiihaiiici-nos. pois. nci seu artic~r1;ido. Aí se diz:<br />

~


GutmarZcs c Barcelos. Mai:i c t\7.~ra~:i: CCII~CCIIIOS C ILI_R;I~C< ~o~if~tiili~tes<br />

com o clc Vila du Coridc e qric ctirii clc ~istahcleciam ctirilaclrih iiao só espaciais.<br />

nins fun<strong>da</strong>meritnl incnle ccriiióiiiicos. Lcmhrcrians qiie as iregiiciiris de Bnrcelos<br />

liincir~navam. do ponto dc visia agricola, como ri rcriiici quc o çrincellio dii I'ciz<br />

do Ave n5ci linlia. e que Ciiiimar5cb. nqsirn coiiio t3rsi~:i liii1i:iiii riestc porto o<br />

incio privilegiado de I ig:ic;5o com o conikrciri t-i~uríli iiici. seja de inipoi-iaviir i. sqiri<br />

de cxpiirtaqão. Deste niodo cremos icr cstzil~clccid~i ui11:i priiiicirri li~at;io entre<br />

uilia vasta 5rea mrircadri pcl:i produç2o <strong>da</strong>.; 1rin;is de irsu e o hurgo quc corri o<br />

scu t(ip6riinio 3s identific:~ nn reino. rio u1trmi:ir. ~ iii no csirangeiro.<br />

Nri ver<strong>da</strong>de. nutros i-ccistos tiponiam para cssa lipnç5n ciiirc r i prirlri dc Vila<br />

do Coiidc. enqu;inici núçlcti disiriI7tiidilr dcc;lc ;iriipn, c u sua ptoduc;7o ii:is li-e-<br />

,gucii;is do Lcnno de outros çonccllicis: um deles prendc-*;c coni uiiin declornç5o<br />

dc dívi<strong>da</strong> n um 1;ivradol- dc A-Ver-Mar. <strong>da</strong> írcpuesia dc Srinti;igo de Amcii-ini.<br />

rcicrcntc 11 270 v:írns de pinti clc 11-cu. produto que surge :i par dri cot~iercializaqfio<br />

de trigo c nlliosl~: : sepiin<strong>da</strong> ccinl;ithsiriiiçin-sc iin 1-iro1l7iq5ci d:i cniriidu lia vila<br />

de pano de ireii prm~indci tie fora do seu terniri wii prévio cxnn-ie snniiliriol].<br />

Trata-sc. naturalmente. dc Lima nicdidii prol'iltiricri toiuricla eni irciiipoq dc pcste.<br />

A.; ilaçkq que pi'ercndemo.; cx~rair d;i pãeviii explnn;iç5o saci du:ix c<br />

prendem-se coni ;i ergnrii.rat;rlri <strong>da</strong> siia prodiiçZri. A prnii.ticisu rcl'cre-se no regime<br />

clii acii vi<strong>da</strong>dc dc teccl:igetn. :T qiiiil crciiiris acon tccei- em nciiiiiul:iqlíci corn<br />

nciividndes :igi'cola~. dc iicordo. dc resto. com urri iiicirlclo clt produç;lo proto-<br />

-induqtrial próprio do Antigo Rcfinic: a sc~uii<strong>da</strong> rcpoi.t:t-.ic :IO fiicto, ;I que j6<br />

aludinios. dc Vili do Coride funcionar cortili ~iiii errircptisto cn~:ilizridor c disiritxtidor<br />

<strong>da</strong> prodtrçrici e, cvcntualttrcriic. conici ttúcleo cirgnriiz:iiivci C13 tiiesrna,<br />

através cIc agentes ccoii0riiicos c.;pecializ:idos. Dctcnlinrrici-110s eni c:icl;i urii<br />

destes pontos.<br />

lieporiando-ic no louvcir feito pcIri Dr. Jo5n dc Bai-rris 3s tecctlcinris c<br />

Liandeiras de Entt*c-Douro-c-Miritia. c estrihitncio-se, ctii pnrriçt1f:ir. nas dec1;trar;cics<br />

dci nutor dc que nessc a13 ~ < ~ I I ( ~ C~~II~~I~ILIC~C~II~C~I~II~<br />

~ I H E<br />

(~r~tj~~t~I~t.~»<br />

C CIC que.<br />

em coiisequEriçi;i cicsta intciisx :ictivi<strong>da</strong>de ~...sr 1ir70 rrrhu ,jlirrri iriirJ.tcis Iliiv-rrd~>rc>.s<br />

poro polhoni. n rei-rrr cJ /~ii-cr rr I~ii.r.rr~;..-. coiisidei-niii 3Igi11is ;iuitorc~ qi~c :I nrsanização<br />

dcssas ~nrefas sc faria ir50 cni cor~iplcmcnro do ti-abnllin :igricciI;i. mas<br />

sob I'nrrnri de cspccializac$io. consuel3nea d;~ l':il~a clc hraqni prirri a Invciurrii'.<br />

Discc~i-<strong>da</strong>rnas, nri c.ssenci;il. dciia (esc. Erii prfmciro lii~rtr porque C çonsnlii<strong>da</strong> a<br />

previilênciri d:r 1~13~) dc 0111-i1 rctnitlina riest:is açri\~irlaclci. a qual C uiiin vez riiriis<br />

comprova<strong>da</strong> pelo citado alvarrí dc r556 30 dirigir-sc. de lÍ)r1-ii3 c~plíciiíl, Us<br />

~


3pos1illi;1 de t Sh I oi-den:i-sc hrcvi<strong>da</strong>dc n:i sua 1ici1il'ica~;jo as nt~tori<strong>da</strong>dcs<br />

ccirnpetetiies. que CI devcráo LiprcFoiir ccini celerideclc «... poi-qrrnnirir, orcr Sir rr<br />

JPIII~O P I ~ I C~IIP SP IL'SP (I clirn pciiro IIP rr-~ii,,]~. Essa cipostiIl1;i é <strong>da</strong>tadii dc 24 de<br />

Ouiii hi-n situando-se. ~ioriaiii ti. Tin Oiiroiiri. período qiic nnteccdc ri tempo iiiorio<br />

tlo c;ileiidririci ngrícoln.<br />

E~ii kunrn. crcilioi c7t;ir perririie iini iliodcln pi-uduiivn rriuito prríxiriio.<br />

setrno iJ>ntiço aquc1c cnsciirid(i c cnrriítridci na cconciniia dos Paíics Baixos,<br />

A1erii:inh:i e Frrinp c JA sohcj:irnente crirnçictiz:ido por J;icques Hcersid. Aririre<br />

Mixki mil1 1'. Wcrrnnn KcZleril-icriz'" ou Fr;iiikl ir1 Mctidclsi' c glcih:ilmei~~e ccinliccidri<br />

como 1fr.l-lnjis.~ysreirt.. As cariicrcrísifcas qut: ind ividunlir:im este sistema de<br />

proclii~àci sno. rifirial. :is iiicsiilui qiic crcmrri; ter eiicuiilratIo no espacti de Eritrc-<br />

-Dotiro-c-Miiihri iio cliie se rcire ii prodiic;rio rie priiiri dc treu.<br />

Trriiniidn-se de uiii mndclo cqu;icioiiado ctiin base riiimn dispers:'ro<br />

geogrilllcn n cliie ji ~iiis rcrci-inios. irnport;~ quc se pci+ceba dc qut rnodo sc iirticula<br />

csse ai~tcinri de rir-ociiir;Zo. 1; crcriicis qiie é iunciariieiit31i~icntc iiestc domínio que<br />

V il;i r10 Cciiidc c ri.; hcus afciiicç ccoii0miccis cxer.cei1i ~iiipcl pi-edoi11in:inte. A ~cic<br />

qt~e aqui ;Iprcscntasiios 6 ;I CIC que ~'IICTC~~OTCS e iicgociriilteç <strong>da</strong> vila nsçuniiri;ini<br />

f'~incnc:. cIc irzipcitiad(irc.; de mniZi-ia pri tilri. seiis clis~rib~iidrir-cs pelas rnúltiplris<br />

ct5liil;ii cic produqrlo. pelo wcnni riri? qunniid:ides eiii quc ri iiiercadii Irical niio<br />

rcsyioridessc. c icris expr~rtritlrircs sob ra forma de iirtigo eiir pc-:i. Assiiii sc<br />

iiistificn ii gr:intlc qiian~idildc de lin dc linho e111 I':lnlil inipciri:~do. hssirii sc<br />

crit~rpteciiclc. ;i eritrrid:i <strong>da</strong>s referi<strong>da</strong>3 lrcs quc pat.cceili coiresporidcr 30 pcrfi l cici intcrmcclilirio capii~l i st n<br />

Idcniillcii~Ici parri u Flandi-cs. ;i lYr:inq.;i. e i-iiesrtici ;i Alciiinnli:i. o qtial dinamiza n<br />

:ic~ivi~l;ld~ tcslil ilispci-sn l-ielris c;iil-ipos. conccntrrtiido-a no riioiirentci fin:iF <strong>da</strong><br />

ccimci-ciuIizaq5nll. Scnrlri ris p;intii dc Ireli expcirl:idos t'ttnd;iment:iIiiieiiic<br />

ritravGs dti pnrlo dc Vila dri Cciiidc c por rnerçndo~*ri clcss:i iirl-ic, çcimprecnde-se,<br />

pois. ciuc i hurgo [i;i\%e n ideritit'icrir com o sctr ~opónimci UEII produto cnrn um<br />

pcifi l [fio cai-:~cicr.isricci.<br />

:I bcq~irid;i Iiipcítcsc cliic :~qiii Iu~i~airios. c qrrc directanicriie arriculn ViIii<br />

clo Condc cnni o v:iç~ci I~iritrrlrr/rd cfc Entrc-Dcilirti-c-MinIir, em quc sc<br />

pi.odiiziri:im toiias dc ircii pii~sri pcla pcivihili<strong>da</strong>dc dc. nlEm dc se crigireri1 cnniri<br />

vcridcdorc~ dos p;iilns cni pcyn. esscs mcrciiclores se pudcssem consritirir<br />

t:imhéi~i conio lòrneccdrircs dr iiiri~Ci-i:i prima. tio prcssiiposto de que n que<br />

exis8isl;c no mei-cndn 10~31<br />

seria in.;iificieiite pard :isscgiirnl- o iiiuirci ~ignifica~i\io<br />

volunic. dr: procliiq50 que C sugerido pelas l'niiics.<br />

Griin clèirn. pclos n1:iiid:idos dc Jorge de Vnsçoncelri~. e pelos rccihtis dos<br />

fciiorcs tlc Mnçnriihicllic e C'cicliitn s:ihc-se que I'or;irn irLinht>ridoç para essas<br />

fciicirjiic;. nos aliti.; dc I5 lO :i 15 13. ??.S?9 ilariil; dc p:iiia dc Vilti do Condc.<br />

\c:ifor qiic çuriutiitiiri;i ripciiax unia peqiiciia p:ircel:i do total proclt!7ido. ji qiie<br />

110s nnoc dc 1535 n 1530 tcriain çnirrido. 56 no\ AriiiazCiis dc Lisboa. 149.829<br />

v:ira.; do riiesriio tcciclri-2. 0 ç siyiiíiicar i voq valores ripciiii ados jusii ficiim-se. de<br />

rc.;i». pela quaiiiid;idc de p:uii1 RCCCSS;~~~~ ao clame dc cndri v:tso de nnvcgaçiio:<br />

p:ira ~il1i;i s6 emharcrir;ao rlc SSI) roireln<strong>da</strong>s. rirqiicriç5u çtin~idetrivel c riiici<br />

propriai~icntc prcdorri i ri:rritc tio contcxtn cocvo. scriaiii ricccshriaç 3.550 varas<br />

EICV!~S<br />

loii;~~~~.


Ora. aci :iliasrccimcnto dos cstnleiros <strong>da</strong> Rihcira <strong>da</strong>s Naus'-'. r: <strong>da</strong>queles<br />

iiisinIadi~s no Oriente. devcríiiniíis açrcscenrar ir griinde qii:iriiid;idc de velnnie<br />

ricccssário 5 intensa activi<strong>da</strong>de dos csialcirns <strong>da</strong> Ribcira do Otiro. no Portri. pazccrro<br />

tanibCm :ihasteci<strong>da</strong> lielos mesmoç forneccdrircs. e aquclr~ requeri<strong>da</strong> pelos<br />

prdprias est:tIcim.; de Vila do Condc e Azurara c por prirto% dc rrienor crivcrgadura.<br />

mas ajndrt assim solici~aniei; dc si~iiificariv3.s qu:~~itid:iclcs para prt~viriicnlo<br />

e reparaciio dos velnnies <strong>da</strong>s suas cr~il~arcn~fics~~. No pressuposta dc que as<br />

zonas de produqãri rcfcridns respciiidesseni a cçltis crittiul:iiiv;i~ solicil:iç(ies de<br />

abastecirnenro cios est:iIciros do rciiiz> c. U1t~:ininr. e iiind:i qiic tiao pors:irrios<br />

almtitar para [orais de prcirluc;Zo antinI. eslcs u1~rapriss:iriati~ por ccrici. piirii<br />

Entrme-Douro-c-MinIro. o valor <strong>da</strong>s ItlO.O[)O v:inis anuais ~ipiiiita<strong>da</strong>s por Mcstre<br />

Aiitfiniti cni 15 1 2. Notcrnris que só para Lisbo:~. ntiç anos rcrCrirIoç. ssposlar-se-ia<br />

urna média ;iniial tIc 30.000 varas. Sc atetidertnos. ain<strong>da</strong>. 5.; iiiforrnal;cic.; qiie<br />

ay-iot~tnni<br />

para :I sua çorncrci;il iz;il;5ti 110 CS~<br />

ra11gcit.0. nonrelidnmeii to nas 1 cir:is de<br />

Mcdina dt.1 Canipnlh. fica claro que a qi1antid;idc dc pano clc Vila do Condc pro-<br />

duzido n5o sh satisfaria. cri1110 u1tr:ipassnria as iieccssiclndes inierna\. iciniaiido-se<br />

reconhecido em ourros cspriqos dc cririiercializaq50 europeus.<br />

Tal voiume produt ivri cxigiki. pcii- ccrtri. (i i-ccurso i iiiiponliç30 de gi.:iridc<br />

cluiiti[idudc dc fio de linha etn rama. nti prcssiipo.;to ; quc cnwiiarcmcis


: cncci~irr;ri*cri~ lir??it:itl:is pcla l';icrti dc :i i'oritc iiiciicioiiar e\\c pruduici dc<br />

i1iipurt:iç5ti rccoi*rc~ido ii tlivcri;as ui~idridc.; de rel'ei-ciici:i. cuja çnrivcrs:í~i sc<br />

t rimou dc dii'ici I . c~u:iiiclo 11.50 dc i ~ripcis~í\~cI e?rccuq;io7~.<br />

Erii p;irnlcIo. ririd:i rios griraiitc que o!: nicintiiiitcs iiii[xin:idos sz rl~>tina~scin.<br />

cm exçlusi\.c~. 1i:ir;i o fim quc cstti(1:irnoi: O 1':ihricti tle 1on:is 1i:ir;i \'cl:iincs. 11- i10 IH3X<br />

scridci t:iiii hé~ii pcic.;í\~l npciiitat- 1icrcrint:igcn.; prriviivcix cIc u t ilizaqrici. Todri\*i~i,<br />

purtjriiii)i CIOS C1;idos Ji-;pcini\+cis. de qiic j;í l'ril6nios. acci-c:i dn vciluiiic de<br />

Lihrico c corricrci;iliz:rqr?ci de p:~lios ilc ~ELI. CI.CIIIC)S SCI. posçiv~l lig;~r :i LCC~~;I~CIII<br />

p~liica<strong>da</strong> ricsrel; bilrgcis ni;irítirnos c. port;trito, :i arltii.;iq3ci tIc materias-primiis n<br />

cl:i Iign<strong>da</strong>r, n ccsc produto dc frihriccs pre1'crcrici:il.<br />

.4ind:i quc rt:jcii:il; 2s Iitiiiiric.cici csprcçsas. tis d:irlcis ~istcriiriti;lados 110s<br />

ilii:drtii~ e gt':if'ico.; que de .;cg~iid:t :ipresctltarilos ripoirtntri p3r:i tendências sollrc:


GRAI:~CO 2 - RESI~)~?YCI.~<br />

~~~im-0<br />

I - RESIT)~~;:NCI!\<br />

1)01; t\lPnRTiirnCll211S 111: LINHO DOS IMPCJR1'AI)UHES 1)E LlSHO<br />

1:'rl 1717 (1,eiittr:i ~ierccntuall<br />

ERI 1531 íIlisrritiuit$>n pcrccn1u:iIl<br />

:is ri "ai \ inifirii-ia ~ rff cclii. Utnn pi-i meira or_canizriçrlo (10s incirnox pclo locril dc<br />

i-cziclEncia dos imporrndoreç mrisir;i-nti.;. dc.;clc lrigo quc. apcsrir de :i ri!f:~ndega<br />

de Vita dci Çcindc scr lociil de activid:idc privilegiado 1-im i11erc:idcil-c5 dc Rrriga.<br />

Piiizci e çluiri~arks. coi-~lu se compro\,,? pari1 3 g1rili:ili<strong>da</strong>dc <strong>da</strong>s incrç:tdririxs aí<br />

triht~tadns'~. 15 no que se rclcrc a irnpcinnqan dcsic produto em p:trticultir. esws e<br />

ciurrnx Irictili<strong>da</strong>dcs pareccrri csiar ~Iobsliiieiitc riitsenrcs. Tsto C. :i sua iriipcirr:ic;So<br />

di i-igc-.;c prcfereiiteaiente vira :igcniei cicnncirriiços r~si~1~~1~c.c: c111 Vi ia dn Ccinde.<br />

Na g1ohnlid;rdc. ri iiúirierci de imporiadorcc; dii Pfivoil catalizrim 4.S% do<br />

total ein I577 e 5. l cln 1533. 1T)ci rricsnrrs modo. Axuiara abra~ige. 5-35 c 5. E 76<br />

do iotai. rrispecriv;irnente, As ir.sl;intcs locrilidrrclts mcircionacl;~~: Tuuguiilliri. Brrig;~.<br />

Esposendc e Prirrci rm lS27 e S. SirnZo <strong>da</strong> Ju~iqurira c Porio eiri 1532 nprcxcnt;irir-.;c<br />

ctiiiio csçcpcioniiis, 1110 ~iltrriprissiindri ciii cor~jttrito. o.: 3.SC2. i13 primeira<br />

cln~:~. e (1% 2': nil scgundii. NO ~ I~CI~SPI~~I~IO de quc nãci sc assista a uiii sub-registo<br />

d:is pi-o\~cni?nçi:i.: geogroUfic:l.ç ~ lc qucrri imporlu. csics resultado% prcfigui-rim<br />

Vil:[ rlii Conde coiiiri o csl7qic;n çciri';uiiiiJor. ou distribuidor por caccICncia. :igIiitiri:iriçl~i.<br />

irspcci iviiinerirli. 86. l "Jr r 88% dos iriiportndores tio\ 7 Linos consideriirli).;.<br />

Az ii1crrll;ii ~~~~~(lc'riiqõ~~; pueccin ser ~6li<strong>da</strong>s. coin nlgu~nas corrccçfies,<br />

iio quc sc rcière ao t'olume iot:il dc iliiprirrnções.<br />

Ntilii:~ prrsliecrivri. coni~iarntivn scr5 curioso iiotnr que ~io qrte se rel'crc :I<br />

aquisiqao <strong>da</strong> niat6r-i:i primri considcrndn. a bacia <strong>da</strong> foz do Ave ie :ipi-cscnra ccimo<br />

i1111 espaço origiiiiil. j6 que. seguiido se pode dcpreendct' do trnbnllio de Anriinio<br />

Fci-iiaridcs Morci1.a sot7rc as iriiport-tnqõrs pelas tilF3ndcgas dc Crtminliri e Vi;tn;~.<br />

nr7o se idciitif'ica 1iad:1 de co~rip:ir;i\~el rics>íis dlins loc:ilidndcsu. Partilido desrfi.;<br />

pi-cmissac;. que sigiiiilcndo poderemos atribuir aos v:ilnre< trit:iiç c p:irci:iis<br />

apiirados. rissim como h distribu 1q3o do voliiinc de i mportnq:io por cornpl-tidor?<br />

Se quiserii?oq fornecer um qunnrirativo global. em nrrriteis. depoiq de<br />

esi:ihelecid;i.; as correspondêncins çahíveis cntre as unidrides mencion:i<strong>da</strong>s.<br />

obkriamos uni vcilurnc to131 de cerca de 30.000 rirr-ileis de linho. acrcrescidos de<br />

I075 1c::ilhci.; pxra ris qiiiiis rilici cricoritrariros roi-respondCiicia. 110 aiio de 1537


'* T<br />

QC-\YTID.iTII:S<br />

ARRrl'l'ElS


L.. Jri iiicstrro prticlittri. lf3.7XI1 :irr:itci\ errl 1537. Qualquci.


lcidc 150Ci. coiii ;i incriç5o 5s ,juí7.:1~ do iliexliin n~cster~h. C ain<strong>da</strong> com a relk-<br />

rC.1ici3. desde 1577. cxistEricirt dc iaxris dess:i activi<strong>da</strong>dei') npnntniii par:! :I<br />

csiniiuraqfio i111 cnia do nl'ício e puct :i SLI:I 0rg311ira~Go ini~i~ucioiial c Ii~erirquic;~.<br />

Pel:i\ inl'r?rrnriqõcs corrrpci)saclrts afigura-se-nos scr rioiúrin a rcprc.icnta~ivídiidc<br />

dc~ii: grupo iio coiljunlci dos cifíciris nieçcinicos dii vil21 no dccursti de todo u<br />

sccii !ti XV Z. Uiil;~ ccntUri:i volvid:~. 3 rc~il i<strong>da</strong>de prircci: scr. poiA&iii. hcm diversa,<br />

sc lios iitiz-emos B delibcraç5o de 10 de Junho de 1687. :i qual estipula que a<br />

obrigaçao Jc :iprcceritar. n;i pt-oçissZo dc Corpii de Deus. a pcla. que seniprc íor:i<br />

<strong>da</strong> rcspori>:ihi l i<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s 1cccdcir:is. se iratiderisse pxa iis pci xeir~is. cm viriude<br />

cio ser' o núrncrn diiqiielrts diniintito c o inester cliiase cxtintn4".<br />

CIPIIIOS. poib. estar c111 possc rlc <strong>da</strong>dos quc corrohorsiii. para o século XV1,<br />

3 iritlicifiáticia :i.;sumidii por esta activi<strong>da</strong>de nn conjuiito dri crirpo dc oífcio5 <strong>da</strong><br />

vil:i. que 3tchr:ini :i pi-eviili.iicia rIa eleinenio l'ciuiniiio iio wctcir-:l e quc<br />

~~-csst~pC~citi<br />

LI"" conccnw'aq.?o espacial. especinlizar;5ci I'unçiotitil e csinitiiraç30<br />

interrizi cm turio diici-sii do rncidelo disperso. dc deseiiiyiciilici curnplenictitrii- c<br />

cm Icnipo parçi;il qilc apontarrios coriici c:irnçterizunlc do esp:ico rur~l cnvolventc.<br />

Cumulnii\.a ia csra ryueqtiici. e cingirido-nos. dc novo. uo Kabrico dc panos<br />

dc trcu e 111: \cliimes. poilcrcii~ris ain<strong>da</strong> crilocnr iim;i oii~ra. rcl:it~v:i nn li110 rle<br />

I;in-l'iic; d~~cii\~ol\~itln~ em cspaqcis rrirLiis e cspnqcih iirhiliins. Scri quc. :i it~r:~gclii<br />

do nii~(leIo drsct.i~o pai-:i niiirris espapi.; curopciiç. ciii pnrlicular os Pníw5 R:iisos,<br />

no pt.iiii~i~-o ciesacs uriiverqci~ prodiitivos sc curnpriririil~ tai-criis excluçjvaiiicntc<br />

tlc I'i:iq,?o r. tecclagciii. :icoitiecericlíi :i.; tarefas dc i.cIiiiitcs Iinais (i Jc produçno do<br />

vclriiiic cri1 rs1-inçri.s 1t1:iis usbaiiizador;. cni pariiculai-. ii:i vilri rliie niarc{iu coin o<br />

seu ncinic L? prciciiito ciii cstudci'? Neiiliu~ri dos elcmciitos coIizidos nos per~i~i~cin<br />

ctinvilfdnr. cqcn Iripiítcsc. iii:is crcrnii.i scr vt.rosír~iil yuc n kisc Final dr: prod~tçio:<br />

3 ~o~~i~ri~~iin<br />

do5 pnIloz c ;i r-riodelriçaci l'itiiil do vclaiiie. nii qurinti<strong>da</strong>dc c nas<br />

~iiitlc~is~cs pre~cntl~d;~'i. ncoii~c~c\ise perto dos csrrilcircis de ciiniiriiq:io e, aio c;i\ci<br />

cciilcrcto. cni Vi1;i do Conde. Ne~tc presstipnqro. ao si~iiificativo c oí-grinizado<br />

griipti d:rc trccdcirris sc clcveria juntar uni nCrtici*o coiisidcr;ivel de co~t~irciriis~z<br />

clz cii-ia iiclivi.ci;ide i+csuli;iriani 3s veIiis quc ~~iopiilsioriarilrii :is ciiibal-ciiçãcs<br />


NOTAS<br />

1. C/: 1-1criirirr;il d~ \::iri:i' Çniizas I~tipurianics. l3.S.L. - Crid. 6.17. 1'1. I?Sv. rir. COSTA. 1-conoi.<br />

Frc i vc - :Vri,'it (11, [.i.yb~~{r, :\ ~ ~ ~ I I . I ICI~YI ~ ~ f I I)(? ~ ~ .+-L;:iclrc - \~>~~.~,/vrIi,riit P~I~II,~IIP: IAII~II~J ... - t.ish>x 172 I. \'111. p. 27b c IW'.4RTETl?~~i!t:. :i]ir~priiid;i p:li.:i D 11tau tctiipo (C/: MhliQLiIIS. Sil~t - (>i. Ilr~.vi~nlii~iiir~~iirns<br />

~ ~ O ~ I ~ ~ ~ CLI. ~ I fi~c-si~iliIa~l:i<br />

~ J . Y ~ ~ . \ - ~ Lisho:~. . l,X.l.L'.. IOSS. U171. I i. T(IO I . 13, ? 16 1.<br />

2. C/: V,in:i 111;1iit1:1tlt1 LI? Tei~f+!nl - 25.Jarici1w. ,777. PLI!~~. 3IARQI i!3, Si1v:t - op. ~CI ,I Jlirt,iri~j í~?c/irt P~ZI~IIJ,~PIP:O - l-ihna. Actiiicriiiii<br />

iIns SciCncirt\. 1868. p. 3 I.<br />

5. I~II~cI.?I~~) t11, ,\fo~,c.~cir.io~i (E(, 10:~ hJ~lP~b.s TI~-I-I-~I,+ I>~.r.iiir~~r(ilr>,r in I'EItKAN13EZ DLlRD,<br />

l;iilci,:i. 1.ivi.n Quintri Jc tas Diccliiisicií~iicii N;iuticas,- - bladrid.1 SSU. li. 453<br />

i Cir. COSTA. Lcurior I;i-circ -. rir. 13. jhni.<br />

O. ~~~ICLI~~CIII(> pt~I>lic:ido por VKEIri5 I.<br />

I I. Aiqi~iv~i \lunici~~~ de Vil;i ~l(i Ctjti~lc I:\.\I.V,C.I - 1-v. X. Ilq. 333-333\-. !3clilwt:1, 12s.<br />

I 4. I ! EE 1x5. J :~CC!LI~< - L 'OC-~~<br />

~wo~~~~,\.y.<br />

... Ir7iirn:it nl' Ecoirriiiiic I4 istrir).>b. XXNII. I. 1077. pp. ?1 1-7461.<br />

I S. C/: ivgiçrti.; dos liivi,os de rvçcii;i <strong>da</strong> :illindc.:l:i 12gi:i nns ;itiiis 1527 r: 1531 filrqiiii o -i:içinnal - -I'cii~r<br />

<strong>da</strong>i Trirrilw r.4.Y.T.T.) - Ntíclcri Aniipn. S.'" 5 1.7. 5 14).<br />

151. A.1)-1'. - Sii[;iii:iis. \i. Cr)iltle. I .'"Sei-ic. 1.v. 5. 115. 15Xv- lbU.<br />

31. SG ti111 cok~licc~i~~c~~l~.~<br />

dct:ilIi:itIn CIOG rc~istí~\ n~>~ariai< nos pcm~itc ~IZCI- i:11 :iI~nii:~~i~~. Cniii t4eitt).<br />

S.%? nltnicrnscls OS C.:ISOL: L!C I:ivr:~~lrir~~ dc Fi:ii.celo\ qtit. dcsl~~ctndo-sc ;i ViIii 11~1 Cnn~lc 1):1ril<br />

cl'cct~iai qtialqiici. :ic[ri notaria!. ri i'iizciti ri:i rc..;i~lCricin dc C;:il-iricl I.npcç c tcndo-o cuirio<br />

ic~rctliriiili:~ - I? cci.iri que CFYC factn p~)dcria iiccorrc~. ,P - Nni:~ri;~is-<br />

V. Ciiti(lc. i." Sbric. Li:. 1 . 11. 17- 17~. c I .TCtic. Lv. 7s. 11s. I líh- I7 1 E. I) tkicin clr. ncsic iiliiino<br />

icyisrii. L. rikrrii (Tiirrui


%C iti~nl ~~C;ITCII~ IICS~C fliil>q~. síi ~.t>n~prtr~*i\ct nicdi:itiic :i cxiiii.tiiri:i rle iini vr>lunir ~isriihcativn<br />

dor nrgticiu.: c. dii.: 1iioiir:iirics c~~vtilvitlil~.<br />

25. Cl~tii cj'ciitci. dcp:ir:irr)u-iicis. i?(> rfcci~rru dri rinwn priÍ11ri:i iiivcsiir:ir;%u. coiii rcyisicik que apor1t:iiii<br />

p:ti.;i :e cniiicrci;ili~a~'i~~ (its[r> pi:inu.s. por :iscritcs cctiiiiitriiii>:. \, I~SY-I(T~I 1.41111 [SO(,)\: 1-v, 7. [I,. lA2i-143~. ttlt111 1575): 1.v. q, ilh. 229-2311. St>tc-sc qtic<br />

iic>lc iilt imci ci:r>ii c~riciii çriiii. viúicn rlr. ti111<br />

76. \'ciil-4c I) qilc SC di ICII~I'C ~CC~~TI~IL~C~I~~C~I~I) dn cliiniir1:idc c10 1i:inii Iiur Iisc:ilntiic iIc Mctidoris:i<br />

irr I-I~liTAYDEZ ULII~ti1q5nc< dt- i~r-i~l~i% li* rnr!l!itu t~u:it~~I:i~lt (C/. I\ it)t]>ork~(~~io<br />

\ i ~ sr~is ~ ~ pci.curw> ~ c s :itC hcr t.uii~ii~!;i<br />

ciiiii :i ;ilfA:inrlc.:':! rigi:~, cni 1550. f:il:irci~in* çniil iii:iior pnniciil;iti.;iiiri nuiii (i111 ['L! Irisar.<br />

32. 11~1tii c\piici~;irc~i~ns. iIr& jfi. 05 c~-itCrií~s hc~ui(ins: I. ,kpc~)i~s {I q~!;~ctrtb :\ riicncion:~ 1~1v.iis<br />

;i~?iii';idiic tlc- :icnr,cI~i cuiii :i cii:i i:hliecític:i rncii~:íci II:I liinrc. Liii iiiilri:. 0s ririirri>. rt~s~iií~iios.<br />

-,ti~iprc qiir lj4 iv.~'t c!. ;i [IXI~VCIS~?II ;I ~ittu. CNI I I ~ I : dc\iist~r~in~u~ 3 tncnçio :I<br />

i i i i c > % . pt-rlr:!~. lr;;~lli~>~. t]tlii~l;iis c arr:itci\ i10 C:I\~I &i Ii111t[i; ;h quir~[:ii%. ceii!u>. ltliis, Iil7~1s c<br />

;ki-i,:itGi%- r10 C:~GI> ti:: tv\lop:!; ;I ~II~III:I~\ c cclitt~k iin C:IW <strong>da</strong> Cslopa ~:II-:I c~~;I~-~ILII-; ;I ~~uilil~is.<br />

.ir-r:ilci> L= tri:io* iio 2:isii rlti liiiricnlii .i. 36, rlkic \c r'cJirir'i:i :L chiiilin tlep;tr3rrrri-ncii coin :i<br />

110s-i lii L i a l ; l ~ l ~ . dc. :IT!,:IVG+ v;II(~I-L~~<br />

e111 L ] U ~ cr.1 ~ V : I I ini7;i :i ~licrca~líiri;~. c~~:~I~el~:c~i-<br />

LI<br />

L*L~LI~~IT~:~+*~@ ~~u;iiili~;iI I % :I. c111 rc:iis, e11ti.c I ~]utntal - I cc~~li% - I00 ;~rr;ik!i>. ~edti.~ :iv:~!~:~dos cni<br />

704 1 I C:II~, XIIIIC;I. 11i~r211i. :b I'OIIIL! til. :I CL[LI~< ;il?t~ci;~ chpIíci1:i CIIII~L~ thsli.s tlivcrms p~. -I. ca~ii<br />

~lii li :~Iiti \iliIif:~r~>m :h \C~I~IIIL. corr~sp~iiii>iicr:i: I pedra - 2 iii%is - 3 :~i-r;itti>: t RI: - J :~rrAeis<br />

I r/.' S 1 I .\'ElIr~-i.spo~~~IF~icia ;I~IC.:CII~;~~:~ ]?(>r \'AI-Ill:L.<br />

1 .iií.; T~:~~.;iccil- - .i'r~!iriir ~rilii.(, ti.%- filr.ir>.\-. 1irt~~lir1ri.i I. iirr>rrlrii (E,. Pt~i.lrr:,.c~l a- vrrrrr jirrs.i~~ssilc~s<br />

I//II-~I~I~,I~III~~~ i, ,/c, {i~rt.~i/ .... [-isl>t>;k. Ii~ipr~c~i~;~ X:icio~i:iI. lX5f.i. 11. 13. :I L~IKI~ p:t~ccia ~iiais<br />

~I.I;I I it~:~ Jos 1 alr?~-ts \t~~~i~idos I?CI:I !i)ii~~.. do ~LIC :iqt~~-I:i :ipui~l;id;i 1701 LIARQL'ES. A .14. lk:<br />

(J11vc1r.1 - Pc,,w>,\ C. .fl~tc~li~/~~.v. c ctii r.:irim fiiliro LIO~ livro> r1541 I> condu7iii ;i<br />

~ : b 1 4 v ~ 10, L~C nlci~~:it!oi i;i\ iinpt?rl:~tIiih.<br />

-36. \';i[


4,l . tsin niii prcrciipie. pni?iir, ri incxi>li.ncia dc tccel9cs. Uin:i delihcr:ii;%u c:iiiiur:íi.i:k tlc IJhb dcienninn.<br />

por c.xcmuplo. rliic i1111 Fçtrifío Gnnpilves, lecelno. dcseiiilienlie ti p:ipcl dc Cristo. ncssc ano c<br />

siilxcqiiei~tcs. na pmcissiio do Corpo dc UCUF I ICICIII. L\'. 16. 1-1s. 14- 1 Jv). .\h iiiençfies ;i esses<br />

:irtes;ici\ 5.71~. cn11111~1n. esç:i.w:!s. C RZO nos depararnns nunc:i, cm V~ta<br />

do Condc coni um:i<br />

nr_r:ini;laçãii carrii~uind:i do scclrii in;isciilint~ d:i tecel;iyciii. U coiiíi;ii-iri se p:i.;sn. pnr exrrnpln,<br />

riir rciinihra. citladir cm qiic o regjmcntn do\ cificitis I? cncnlicçridu pclu': ~~(cccliZiu rlc p:irici dc<br />

linlirin C*/ OLIVEIRA. Aiiiiiiiiii tlth -A i,i,lrt t>r.tiiiriiirir.rr r, so,,irrl rlrd Cuirtiht.rr dr, 1532 (i 16411.<br />

Vril. 1. p. 5 I Li. Esin qiiesiões col ci,iriri ciiaiori~;iri;imciitç [tiolii tia:i~l(n par:^ :I na~cpaçio,<br />

:ic:ib;in~ln rir rn~ilhcrc~ por dchcnipcnlknr funcoz': dc cxnrnc. juízo c dii-ccyiio tknica <strong>da</strong>!. uni<strong>da</strong>dcs<br />

dc ~~rrirliiq.'iii'l<br />

42. SCi dcdc t hlb cncoiitrJtnos nos livros dc vercnq5o rcfcrciico cxplíciia Iis jui~t1.i c cxaminadoi-3s<br />

d:is cn, Rirli> qite ~iio pressupct :i tnor<br />

rcpi-c~cniati\.i<strong>da</strong>dc iiu iiicnos ctinsisten~c rir~aniziiqiiu inter-ii:i d ~i uKciu.


DA PESCA A SALGA DA SARDINHA<br />

RECURSOS. TECNOI,OGIA DA PESCA E TECNOLOGIA<br />

DA CONSERVAÇÃO, NA COSTA DE AVEWO<br />

12.:' METADE no sEc. xv~n DE XLW<br />

A m~icros<br />

NiliguCtii 2 iridii'erenie h modcrrii<strong>da</strong>dc cIc.;t;i 1irohlcrii6iicn histdrica. 3 esta<br />

criçritzilha<strong>da</strong> dc dependeticiah: rcciirsiis. pesca c corisei-v:iç5o. A que.;t;lri C acrii;il:<br />

clisciitc-.;c o c~p:it;o de pcscti. a nrcr


0 s seu.; reciirsos limiiam o çcu idc;ince. Al:uga-~e extr~ordinarianirri~rl qk~atldo<br />

xc trata Jrt pc.;c;i do alto, identificando-sc ora coiii o ~~incir. do pedru,,]. qtre se<br />

prolongava. scgundo uns. dcsdri a Galiza ;{ré muiici udinn~e d:i barra dc Lishoa,<br />

scgundo ciutrrls. ;ipcnns atd 2 Figueira'. ora coni o \'.<br />

Atcndcndn a eslcs I'iiclni-es. a czpécie por cxcclCiicia quc se ciferccc :tos<br />

pcscridore.; 2 a sardinllri. Dc'~c)v:I em Dczcnilnro. Ja~icirr, c J:evei-cii-(i. pmciirarido<br />

os I~igares arctioqci.; e pnuçri proiunclns d:i cost:t. ri~ovitircnzaiido-rr dc Inveriin.<br />

dc Nrirtc para Sul e dc Vcráo. de Su! p:ira Nortc: n:l Priinmrern c Outono.<br />

p;r irando do iii:ir para tcrrrs c vicc-versar'.<br />

Condiçioníidci por razfics clini5tic:is c do esi;ido clri mar. n caleridfirio <strong>da</strong><br />

pcl;c:i centra-sc. r~indniiieiitaliiic11te. iioq incscs dc Vcr50, com al_eurniis variaçfics<br />

30 IOII~C) <strong>da</strong> costa.<br />

O quadro \cguinte coiaiiriii:i esta prcdomin3nci;l: dísi jnyur. tin Iotlgo <strong>da</strong><br />

costa d:i IYrovcd.iiriii. as seguinici prai:ir. idciiiiliç;idris eIii IPI.SS. 11uiiiii uMeiltcíi-io<br />

srihri. II.Y ~?í~sc~ir-i~~.~*~~.<br />

c nssinalarlas no Mlipri crtr tincxri.<br />

.\crc\cente-sc. tin:iIii~enic. qtic um:i Jilq çuincrci'íçticrri 1n:ircanres dos cardi~it~cs<br />

cie i:irdiiihas C a clris brusc;is i1iitu;iqùcs rlc Ionp e curlo priIZo relacicina-<br />

d;is corn ;I vi<strong>da</strong> hrevc rI:i csptcic, ptii.; qire n sai-rliiiti;i cnrra 113 ;irc:i de pesca com<br />

~~IC~IOS dc 1 3110 e perriiancce nela. cni m6di:i. cci+c:i dc 4 :iiios. ciincluíndo-sc<br />

qiir :ts :tItcr;tr;iícs nii1biciii;iis podein iiikçiar o sucessii <strong>da</strong> safray.


Ql1?\1311ê51110<br />

II nlchrilii<br />

0 nicsino<br />

S~lic-xe qiic ri de~ciivolvinicii~o ~ccntilrigico <strong>da</strong> pcsca envolve trés aspectos:<br />

em ~x-iiiieirti Iu_ciir ri pescador, cm niaior ou tricnor tiúiliei-o e o seu >. certo quc as dcliciências desta Conte s5o múlliplas.<br />

ii ctirneçar pcIa Tnirri:i çnmn organizou os <strong>da</strong>dos, segundo as sdj3Ei-erites<br />

[lii,i.vrSei. ,fiircirir~r~ii-a.~~~~,<br />

ii qiic chiirnou comarcas. mas quc o não siio cfcctivariieiitc,<br />

alCni dn incrirrecqáo dos iopríninicis. Em segiiidn, não distincuc pcsca<br />

Il~iviril e iriaríri~ila, lipn de I~nrcos e as critegnri;is prof*issiciniiis envolvi<strong>da</strong>s lia<br />

pcscu. assirri conio cxçluiu os <strong>da</strong>dos rclriiivos h comarcri dc Lisboa. Assim<br />

scndo. :i su:~ estimativa tcm o valor que teiii - serve apeiius para rivaliar a rclaçio<br />

cntrc a cnw de Avciro e os restantes núclcos piscniórios".<br />

Rcuu~zndu no tcrnpo, os <strong>da</strong>dos sZo dispcrsos. e os infòrinanies tCm. niuitas<br />

vezes. rlioii vnqfics cii l'crcnics para o fazerem.


quc 4iiirdcj:ini a coslii. d;tri-iicis bi.e\-es refrii.Crici3s :i0 scu ci~vtilvinreittci riri pc?;c:i:<br />

Si l v;ilde, tJ;irtiiiic~s. E.;inoriz. Coi-tcgriqa. Noutros casos ;issinaln-se a prcyencii, tra<br />

cosia. cIc gciiic


01-igiri;irido novas ~OTICCIII~:~~(~CS l~isc~it6na~. ]?:tra sul. c01110 sejiini. n Cclsla fio~a~~.<br />

Palheiros rIc 1Vliral. Buarcos"-? c tiiilrus areri.;. bem pnni sulTi. até 5 coit:i AIgai~,ia.<br />

num iiiovi irientri que cnçcrr.:i 2crire de Ovrir. Illiavo. Murtcis:i c A vci rei' I.<br />

Eqtc.; nlirncias e :t sciis:ic;iiti duiiin difus30 dc cciitros piscatcíricis parirccm<br />

i ndic:ir iim recslirlcwcr. ~la activid:ide pi \ç:itiirni a. iilas ~icirle tnrnhE111 ser reiultadri<br />

de iinl çon,itrriio dc Factcircs negativos que pirivocaiii a procura de novo.; cspnçcis:<br />

pela irnpossihi1id:icIc ile coirtsolo sobrc ri rccurso (o carficrer :ilca~iirin d:i pesca).<br />

ai] piirrluc (i.; lugtires dondc (i pcxcador crz prriveriienic se i1iostr;irnnr hostis. nr:i<br />

por pcrse~uiçilri I'iscstI. ora por incsistEnci:i de :icl~vidnrles rluc nssesurasscni :I<br />

snl-ircvivZ~icia familiar ap0s ah safra? de Maio ao Nuinl. orri por çcinccniriiç50<br />

dcsmcsurLi<strong>da</strong> dc pcscndorcs per:rn te o\ rccui->.<br />

que nii~'/?c'i~(li~~ (/C? ,~~ISIOF». cI( J>C~I-L-~I. pnin corii PIO se pvr-lii- rio c+osrct rln ~ixrr- rlr.~rn i.iltr,.'-. Trata-se<br />

de uiix-t pexc:t dilkrenre. iiciv:~. :L que cIinm3m


\ Irirguia dri inallin d:i rcdc vai esircireccntlo. ca<strong>da</strong> vez mais. desde ri<br />

«çlrirow at2 ii c,: 7.5 crn 3 35 cm do .rclarn» :i walcanela,,. 1 çrn 3 6.5 ctii<br />

<strong>da</strong> ~cuati:i» ~ .". Dcsta forma. a redc. rio Lcr puxtidii. n malliii iipcrrii<strong>da</strong><br />

c :i vi&. tcinia-sc rnurci impenetr$\.el para quarqucr l-icixc. por ~iiais pequeno qiic<br />

se,jri c) scu tanianlici.:l.<br />

O núrncro de homens. envolvidos numa opei-ar;,ici desta ciivcrgadura. é<br />

vxiivcl. Estima-se entre 43 a 46 homens. conforrnc sc trai;l dum barco de 3 ou<br />

4 rcnioq (R pessoas em ca<strong>da</strong> rcmti). mas. ain<strong>da</strong> iiinis gcnte. cin trirrii. pura puxar,<br />

colher e iransportar rcdcs. despe-i:;i o snco. crc.-'z. Contudo. dcpcndtndo do<br />

t:imanhci d;i barca c <strong>da</strong> rede. pridia çornportzir 15. I S. 70 OU 32 Iicirnrns. enquanto<br />

cni ierra neccssi~ava dc rrulros tantos3j.<br />

Note-sc que esta redc nrlo era ioralmenie difci.c~i~c dc oi!iras jG ~xissentcs<br />

n;i co5tii ponuguesa. como se-ia r chinchherru. um do? til7os de redcq de rirsasrn3.i<br />

- a dif2rcnçri rc.;idia no tniizanhci <strong>da</strong> rede c nas dirncnsães e cicseiihr, d:i niallia<br />

que n tornavrtm muito rn:iis el'içai. A prova concludcnic de ccic c~~trecru~~ido de<br />

i+cicrl.iicizis e Jc urna ndopqão dti x5veg:i reside iluni confliic~ qur 1)13fi< ptsciidorcs<br />

Jc Ovnr aos dc Ois dri Rilicira c rekrcntc n5o azi iii;ir liia\; ;i Ria de Avciro,<br />

~ii'irrnando-sr que 0s dc Ovnr us:iv:im iimns rcrics clia~ii:id:is -blirradciuras ou<br />

cIri~iclic)rrr.i~>~ de iii;illia rniudn. que para lií de pescat-cni pcixc rt~iziclo nrrlisirivam<br />

CI-V:I_CCIIS C li rnoq quc scrvinm no povn dc pnztri.; Q:lrii gado.: c ehrninic~~~.<br />

I'qtc Ulliino ;ISPCCTO ri~xmta para um;i <strong>da</strong>s ço~i~~qilEiicjuk <strong>da</strong> ri<strong>da</strong>pç:io de~ta<br />

rcdc - n dcstr~tiç~lo Jris fiindos c a captura rlc espécies de pequc1i;i dimciisi?o.<br />

Esie dcxcquilil>riri ecoI6o,icci foi Inr~articrite eqriacicinado lia Galizri. ondc ;i intrriduçk<br />

<strong>da</strong> x5vega tiiuiro mais dcprndridora do rl~ic as ailcs ~radicionair. mn~iti<strong>da</strong>s pclas<br />

vel21:is çonfrrrii*i;is. que strscitau paixcic.; e di\.erso.; 3rl?í~rios!~. se tornou num3 <strong>da</strong>s<br />

bandeiras de coiiicstação dc iilgiins. caso notbi-io dc 13. Jod Çurniílc. nçademista<br />

clilego ( 17.34- 18C)3)77. Eni Portugal, na<strong>da</strong> de çornpnrrEvc1 ati cliic. iici scc. XVI [I.<br />

>e p;lsa;iv;i n:i G:iliz;i. Coiis~aii~ir~o Laccrd:i Lobo, ac:ideil-iista 13 754-1 X27 I?]),<br />

.vrii.r.yns r111<br />

rcfere-sc. Iircxrenieiitc. as. redes de orr:isriir iqclrtir?inr!ns ciri 1111s Iri,~r~rt.s<br />

r)itti+os rzi-rc.s. iicr.i' qi~~i.~ CI rlrirr~isincli~ /i~qirr>itc: siifr r?l~;<br />

e ricrcscent:i um docilmeiito dr: 1541. d;ido 3 C5miir:i<br />

dc Sctiihal. prir [I. Joi?o 111. impedindo 21 utili;r,n(;iiri dc «x5vc~asi>JX.<br />

Tiis conlliios, semprc 5 volta <strong>da</strong> g.cst50 de uni rcçurso 1ùrid:rrncntsl. a iodo<br />

o rnorneiito. poderiam cstal:ir, qu;indu se \*eril'icíisse de*;loçag.io nu Ji rninu içao<br />

dos hanco~ dc pcscti. sobrclildci. qilarido :ts capacicla~lcs téctiic:is n5o co~iscyi~isserii<br />

ul trapsssnr os limites çluc ;i ccolrigia <strong>da</strong> ~:rrdinliii irripunlia.<br />

I'inaliiicntc, olliarido para 3 épcic;i cm c:iusa. snlieii>os cluil. no que diz reqpeiiri<br />

iio útrimo dnx aspectos. Toi o conliecinicnici oral :tciiniiiliido. o scii percurso<br />

rIc tipieridi~ligcm. a expcriinentaçáo, 3 percepçán dos vcntos c correntes. ri voo<br />

<strong>da</strong>5 ave.;. 0 I;niii. ;I cor e o cliciro do niai*. ;i inicipiciaqãri <strong>da</strong>s estrclns. dn lua. rici<br />

11-testrio a tr;tnstniscaci gcracioniil dc (qsesredos» quc çotistituiii o corpo dc çonhecfinenios.<br />

o casiihcr do ol'içion, 3 perccpç50 d:i caqn. do carriii~iie"'.<br />

Mas rnesrnci ncste ;ispcçlo p:ireçrl trr-sc opcrarlo urii:i traiisformnç3u c<br />

iiistil~icion:iIiz3do unia cspdçie de c6 digo de ~rltiiicr).;~, q~ic dcvci.i;i ser i-e>pci t:ido.<br />

Trata-sc <strong>da</strong>s ~


ccirripiiiiliii que ti~c$sc conseguitlo lazer cri!rur o barco i1 frcntc dos riviiis no<br />

1:incntnentri do l~:ircii :IO riiai- i: rcspcctivaq redcs. escollicnc~o o cspnçri quc hcni<br />

qucrin icscolhcr o i).~~'. Caio 1i5ri I'cixsc ciiriipridn este principio<br />

ocrirti:tm a< rnriinrc.; convuliòcs na praia c l'orn del:is. S:ibcino~ que. cni 1762,<br />

lia Torrcira. 101) horr~eris envolvcrum-se em rixrih. cnire os qunis havia gente <strong>da</strong><br />

h4ui.tosa" 1. 1i1n fiii:iis do sCc. XVllt niultipIicarn-se os processos na Camara de<br />

Ovar i\ volta dri?; crilcios <strong>da</strong>s redes. <strong>da</strong>s nsrexshes provoc;irl:is pelo incumpririientn<br />

dri tradiçso, As razâcs par;% esie íicttniulnr dris ciisci~ nio significnin um<br />

a9r:iv;irncnto caprichri.;~ do ctirnpcirtnrncnio social <strong>da</strong>s coitipanhus. DcverCI<br />

rcsidii tiouiras rnzõcq que se adivinhani - :E divisio dos i.ccur.;os. ris prcssfics<br />

contrntuais - inns qtic iiào viirncis, pni' asora. dcscrevei. exigc nproiùnd3menta.<br />

AI<br />

alsuii.; rlrrthis no pcrcursri dcste Ii-ariç2s.<br />

Antcs iiiesrno &i legislnçlo 1i1~oteccíoiiistn :I pesca ponuguesn. ,Wjjoiillc estava<br />

erivrilvido rio ricgtício <strong>da</strong> pcscri. I:fcctiv:trncnic. crii 177 I. ccri~tratou->e com um<br />

ynipo cle pescadores. pir~umiiiicis que arrais de coinpanl~as. quc deveriarli opcrnr<br />

;ir> loiigli d:i ccisr:i dc Avcirri. 1isi;i sua instalaq5o deveu-se. pensrirnos. 30 coilhe<br />

ciiiicrito <strong>da</strong>s pcitrricial i<strong>da</strong>des <strong>da</strong> crisiii. d:i in~ciisictadc d:i :ic~i vi<strong>da</strong>de. <strong>da</strong> d i nritnica<br />

crcsccnIc dos p~sc:!dores. deseiivolvid:~ dcçtc 1 75 I . tlc veio. parece-nos,<br />

nprnvcir;ir c <strong>da</strong>r uiii:i rcic;so niiv:i no rieyíicin cin pcscadri. ;iriiciil:~ncio-o com os<br />

w i s prtíprios inrercsses. rriultit'acritridss.<br />

Ifncirn-ic 13 pnrn~cnoi do 1oc:iI e nç çondiçõcs i~~:iteri;iis <strong>da</strong> sua insrnlaq5o<br />

(nuriicso dc çaxas tle salga. iiião-de-ohra. capirais. produqiio. erc.). emburzt a i.&rencis<br />

Ii ctlircga do ~icsc:ido crn O\';ir confirnic o lugar de iiniplanincria. .i sequêiicia


luclu:iI quc' se api.cseiii:i rlcniciniírn. grad:it i~~umente. o scu cnrnirniiientíi na indúsvin<br />

CI:I pesc:i c ccinicrv:i:<br />

- crri Kcivcrii1~t.o clc 1 77 1 contra ta-se coni a canip:inlin >. ciii 17x9. qucixaiido-?;c d;i falta<br />

dc pc>çaclo pnr;i (i ah:iuicciriicnto nacio~ial. relkrirido :ictiuidritlc~ zirticulrrd:~\ com<br />

cni Pciraugol. 6 a dn ~scsti d:is iniposiqócs qcrihoriais e icaiç scii-irc o pcicndo. erii<br />

l'iriais Jo ~ CC. XVTI15i:


E ccrlo quc as disptllris s~~hrc<br />

ctibranya cle iriipcisiris se rclicicni ;I(I lorigci <strong>da</strong><br />

2." mcindc do .;&c. XVnI. c ~ntiibini sakicrnos que n iritci-essc cre5ceiire <strong>da</strong> C~r0:l<br />

iio descnvol\~imen~o <strong>da</strong>s pesca? osciIai4a cntrc n ncccssidndc dc abastecimelito<br />

interno e provencos iiscais e o arreca<strong>da</strong>r dc bons iinposios ou arren<strong>da</strong>mento^^^.<br />

Contudo. a activi<strong>da</strong>de estava em progresso coriie demonstra a adniniçtnçâo <strong>da</strong> Casa<br />

<strong>da</strong>s Rainhas. em I 808, ao referir que a verba respeitalite h dízini;i iiova do pescado.<br />

paga por Aveiro e Mira, era de 1070(1.00U rgis, 25,X's~ dri.; receitas relativas<br />

ri rcnci:is c juga<strong>da</strong>s (39496.000) c 10.50(. <strong>da</strong> rcn<strong>da</strong> letal d;i C;isri (97 I 3 I .1)00)55.<br />

Esras dificul<strong>da</strong>des dc ;-ibas~ecimcnto, que não d:i pesca (produqao). Liprcseni:irn<br />

contorno5 quc 110s pcrmirern outras interpiLc1ar;Gch. S:ihc-sc do axccndente<br />

inglEs rclativarncntc ao çornh-cio do bricrilhati. E111 1684. qiieix:ivam-se os<br />

dc Avcii-u do ~~~. O tcxiri referc-sc ;i rirrin crise alinientirr quc.<br />

um pnuco por to<strong>da</strong> a parte. sc iàxia sentir. ntitori~inieiite dcsdc a dkca<strong>da</strong> dc XO<br />

i~tC inícios de MXclff.<br />

N3ri 6 por acaso. p:ii-ece-nos. que. erri sirr~ulrnncri. se desenvolve um conjunto<br />

dc mcrnhriaç ricerca <strong>da</strong> pesca e cor1scrvai;àci dc vsrios tipoç de pcixe. que<br />

Lacer<strong>da</strong> Lobo be11i desenvolvei~'~~. Dai em dialite. interessa rc, rrulanieiitar c<br />

:iproveitrtr todo o pcscado quc n mar dê.


R. O f.15llc.tlrncki rle stilga <strong>da</strong> srr~-cliitlia>><br />

I? ncste conicxro quc nos surgc. cm 11307 uma Mci~riiria sohrc a salga <strong>da</strong><br />

snrdinlia. csçriia pelo puiihci dc CIcnienie Ferrcira Franqi. juiz dc Torii dri ci<strong>da</strong>de<br />

dc Aveiro eriire fiiiaic. dc 1799 e firinis rili. 1 80Sfi2 c ii-iscrid;~ nos li~rcis dc Registo<br />

<strong>da</strong> Ç5iiiar;i. Adverte que se irata dc uni ~~:lriPrnrlr>~irfin ri snl,qa dc~ s~iidirilrci c.i-rrrtícfo<br />

&,v ~~zelhorr,~ o~-igfr~l~i~ ~.~ft-~ir1g~'iro~,<br />

e171 pnr'ric111~1 I- LIO CJCI G~iliza», e que j fi teria<br />

sicln piihlicado pcla Iriiprcnsri 1ICgis. cri1 I? dc Maio de 1802. A inem6ria. sintttiça<br />

c cxrrcrn:imente pcdnpci~ic;~. dividi<strong>da</strong> etii I7 partes. 6 uiii manual pritico,<br />

com ol7jjcciivrii bc~n precisos: aproveitar LI s:irdinhn. riniin~,cn:í-l:i sem se corrompcr.<br />

ohicr iizeitc para v&-ia.; nplic:tqfics. (usado ria ilurninciç50 e corircrvnc3o <strong>da</strong><br />

m:ideira dos p:~llicircis)~)-l, explicar. passa ri p:isso. lo<strong>da</strong> n inetodologiti. dcsdc o<br />

rn:itcn:il até 30s pr(~dtl~~)~ rit~iii~ (ver AIICXO).<br />

Oliservaridn cis divci-sos Iiaiso.: c icn<strong>da</strong> ccimn ciricn~açiio a con~panic;ãri<br />

qiic o galego D. Jrisli. Comide fez eiiti-c o Merodo galego c o crita!30rG. veril'iciimos<br />

quc ri juiz de forli estti a sc~uir o metodo <strong>da</strong> xtirdinha empr prensa<strong>da</strong>» cni:il5,<br />

mécodu Ir5 muirri iritinduzido na Gnlit:~. cornci jfí alii-inimos. rrins que ele ideiitif'ici~u.<br />

porque vulgarirado. ccirníi sendo local.<br />

O Método aprcscnt:ido 6 purariicnte icci-iico c ar~iculn-sir com um auzro<br />

kxio dn su:i a~ltoriii dc ~ LIC livcrnos cnriIiccimeiii~i alr.;ivSs dti pu'blicagáci na reviita<br />

c(gç. Trata-se dc um :i ouir:i ~4f~i?irii-iu<br />

(ir, ~~~~~~~~~~~~~~. dc 1 I de Agosto dc lS03. mas cm que abordn ain<strong>da</strong> mEiodos de<br />

a~>rcivcir;irnenro de ctixovns. atun.;. ~rir\~irins, pesszi<strong>da</strong>.;. etc. O objccti\rri cra.<br />

igualrnciite. n vul~:irizzic;Zci do xisterii;~ c inseria-se ilum pliii~li de difus5o do<br />

riidloclri riz l'isc:kIiznq,io cla corrtrpçãci cln sardinha. atr:iviFs 63s CG~nrir:is rsutn;(> c11 idmio ~ t 7,/ii:~r 1<br />

c~*~c',ll~ji~r?l.>>. Com clkiio, desde I XU9 que sti iiorncia um «/~ispcc-rnr- (J I-'i.~ccil cin<br />

J J ~ ~ d~ I ~ E.vpiirlrri I nrt: ii cos!ri e cirrins cli. S. .Jrfciriio>,. cviti~nclci o mau fabrico c a<br />

~rro1-~-1rlir6nl> <strong>da</strong> sarclirll~i~h('.<br />

Em I X I-!. nu b:ilançu pJs Env:t\ócs. coti~o quc ri ctinfirrntir a nossa pcrs-<br />

stihrc. cis ~~IY*I:FCIS m\-(~l.qn.r<br />

pecriva. dc riri1 rcfrirqo cla salyn pnr c:irCrici;i do pescado iradiciSCI I»('~.<br />

Q rriodcln cai:il5o desenvnlveu-sc dc i:iI Ferni:i qitc. eiii 1811. esiirn:i-se<br />

piiru o Iz~ir3doui-o. pcrto dc 100 1':il-iric;is. saindo cei-c:i dc 1 000 pipas dc azei tcbK.<br />

S:tl.ie-se que o Iluxo i: rclluso dn aciividridc piscaiciriri. por flutuaç5o dos<br />

recursos diip


pela Alfandegri de Aveiro entrava pescado. sardinha. polvo <strong>da</strong> Galiznh''. iglialmente<br />

saía sardinha rtemprcirsa<strong>da</strong>». Os .ntereçses coinerciaís çrcsccntcs diravani<br />

o mercado -os rumos <strong>da</strong> distribuiqãn. As dircciri7cs toma<strong>da</strong>s pela Venação dc<br />

Aveirn. em 1783. no sentidn de limirar a saí<strong>da</strong> de pescado7". juntou-se igual<br />

exigência <strong>da</strong> Cânzani do Porro. enr 17S4. quando MijouIle quis instalar outra<br />

salga na Foz. indícios dc que ao cripitalista e a outros quc sc tivcsscin cnvcilvidu<br />

no iicyicici. c qiie de nioniei~lci igncir:irnos. interessava alinpir mercados vastos.<br />

ignorando a tradiç50 <strong>da</strong> prioridridc de nbasiccimciiiii local. conlrih~iindo para a<br />

carcsti;~ cIc pcscii<strong>da</strong> de quc se l3lri.<br />

Assitn, tcnhsirenios esinlieleces. relatii~aincntc aci conjurito de aspccios<br />

enuiiciridos. uma cronologia que sentir5. esscncialrncriie, de ponio dc prirti<strong>da</strong>. a<br />

rcvcr cni tral-ialhos riirtiroi:<br />

1 ." - 175 1 ii 1770 - irihriilar;3ci de nrivas tecnologias de pesca. as artes<br />

nova< com icdes de ~iiaior aIcance:<br />

7." - 1 77 I ii rncadoi <strong>da</strong> deci<strong>da</strong> de XC) - o interesse pelo rnnnnricial coI11iJo<br />

c deixiido. v5riris vczes. ira praia. e orgiiriixado por crtpiiais cstran-<br />

geirrih num processo qiic al:irg:i ar; redes comerciais, (ao ponto de Te<br />

trilar de um pi-qjeçto dc criniunicaçào. rici longo d:i costa. desdc o<br />

Purto alC Mira, c com o interior <strong>da</strong> coiiiurca de Avci rc - R canal do<br />

francês). einbora pareça ler envolvido oums inieresses. de oriseiii social<br />

rlivcrsa. miiu;indo inesma 3s receitas dc v5rias cas;ii; scnhciriris (veja-se<br />

;i C353 <strong>da</strong>s Raiilhas);<br />

3." - 1 TS9 c111 diante - uri-ia conjuntur;i in~crnacional. de iliterrupç5o <strong>da</strong><br />

Tipayilo pi-ivilegiadn <strong>da</strong> Inglaterra aos bancos <strong>da</strong> pcsca. de dificul<strong>da</strong>-<br />

des coniuniurais <strong>da</strong> cçrinrimi:i portugucsa. com um:i subi<strong>da</strong> dc prcqcic.<br />

quc .cc iicelcrri n:is [nvasocs. :ipudiza a pci-linCncin de Lima divulgaqao<br />

do método alrnvi..; dn proprtzanderir dc noriiiiis a adopt:ir pelas<br />

G;irn;iri~s - vigil,?ilcia aperta<strong>da</strong> rio apraveil;imcnto <strong>da</strong> sardinha para a<br />

-.stJccii- c, 171 , ~~)I-I?~cI C/C J I ~ c ' c ~ ~ I(>> ~ ~ c. I


ANEXO<br />

12c~isre do Metliodri para a salga <strong>da</strong> 7:irdinha do tirir sc~uirifc<br />

Metliodo para 3 saly <strong>da</strong> sardinha cxti-aliido dos rnilhores origii~ais<br />

~~11':ln~~irori.<br />

c em ptit-ticulni- du <strong>da</strong> G~illiza:<br />

I - DR 13nc113. OU crn1iarcaçí10 se condus a sardit11i:i em ccslos ou canastras<br />

P:IS:I 0 iirtii:17~ni, qttc pcs comtriodi<strong>da</strong>de ficiirá junto 5 tulha de sal nondc deverá<br />

1i:ivrr Iiurri cisliaco crripcdradci, e seco. a que chamrio ~iilgadciru. ou lli~ar. Neste<br />

sc Innp a .i;zrdinlia, e sobi-c ca<strong>da</strong> <strong>da</strong>us ciu ircs sesios delln huma ti~cdidu sui'ecreritc.<br />

dc s;il teni Iic~pariliol cqpiicn;i de saI). por excnililo stihrc cnd:i cania<strong>da</strong> de<br />

saz-dinl-ia :iitur:i dc lii~~ii dcdo de -1: feilo is~u se rcvolverlí a riiesmii sardinhii<br />

ilei;t;i~idri-~r.llif. c1 si11 sios ~wnlisdos. c assim salga<strong>da</strong> sç ira pondo cin brirriciis. ou<br />

pip;i\. :\onde se ira resal_enircltr:<br />

2 - crn o di:i seguiiitc. depciis dc salg;idn ellii se iiidii-ciiarii I-icrn 1131;<br />

vai.illi:is fi(>ridc ~s~ivcr, e se cubrir:i de saI dc 111odo qiic lique bem respal<strong>da</strong><strong>da</strong> c<br />

ri rru tnarl:i:<br />

3 - cni n teiiipo de Vc1.5o sciitlo ;i v;irdinlia 2r:iiide p;issados quinze diiis<br />

dc snlglidri. \c cicvci.5 Irahalh:ir: e sendo pequciia LI n~cdinnn depois de des ou<br />

(1117~3 dia


huma extremi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> rncsiiia rio fulcro. e :i outra ficandci suspenqti tendo em<br />

baixo hiirna concliri. com 51.135 cordris para ciil.regai+ c coiiiprimir n sardinliii.<br />

Dcixar-sctia por hiim poucci iissini carrega<strong>da</strong> :i barr:~ tn;is Irigci depois sclhe<br />

aplicarri extrenii<strong>da</strong>dc Iitiiiiri pcdra: hn\ endo portSrii cuid:ido que a superticie <strong>da</strong><br />

sardinha. por Iiaixo <strong>da</strong> ditri hnrra sc crinçcrvc scnrpre bem plana digo C coriipritnir<br />

n snrdirihx. Isro qucr cxplicar ai irnprenq~rs para :i sarditihn cll:ih ~cm de :il~n<br />

ires e rnciri para quatro pcs. e tem Liiiin:~ h:irrri qiic foi-inii hurna expccie dc :iluvarica<br />

iia cslrirnid:idc <strong>da</strong> qti;il se suzpcride liuma raboli çr~irr cordinlins ti t~~a~teira<br />

de hurnzi ccincli;~ rlc hnIariçn para coniprimir n sartlinlin: a qua1 çcinclrn se vai<br />

carregrindo corii pcsos suf.'ecicnrcs. ;i rncdi<strong>da</strong> que LI s;irdiiili:i .;e caiiiprinic:<br />

1 0 - deix;irq-se-li;i por Iiunr pouco nssinr cnrrcgndn a barra. nixs logo<br />

clepois sc It~e aplicara a exircmi<strong>da</strong>di' Iiunia pedra havendo porei11 cui<strong>da</strong>dci q uc a<br />

superí'icie <strong>da</strong> sardinha por baixo <strong>da</strong> dita barra se concci-vc semprc hcm plnnn e<br />

igual e111 to<strong>da</strong> n c~rcuii~ièrciici:i;<br />

I 1 - deixar-scha wsi ni carrega<strong>da</strong> con~ liumri só pcclr;i por tcriipo de sinco<br />

ou scis horas. depais se Ilie qjunlri m;iis outr;i: c passado t3ustantc renipci se lhe<br />

ajuntar6 terceirri seiido neçcssario. c pnreccildo convctiicnre. i: ~cgur~dr i :I qual i-<br />

<strong>da</strong>de d:t s:rrcIinli:l ICir praiide, piquena ou mcdicicrc;<br />

17 - o ccinlicçimciiln dc teiiipri crri que pcidc l'ic:ir assini imprcnt;:iclri LI<br />

s;ircfinli;i se i-c~ula a dia ou dia c meio seg~iiidii ii siia quali<strong>da</strong>de e grriridczn:<br />

então sc dcscai-rrp:i a barra tira-se r> c~picliiid~~r. OLI hti<strong>da</strong> fri!çr> c continti:icc a<br />

estivar(?lerti aqucFa Iiiin-icii a16 que !?que sufecicnle c1iei:i. dip. ~ul'L.cicii~eiiicnlc<br />

chcia dc ri~ancii-ri que a sardinha exccd:~ ctirnci d;i prirncii-a vci: nsimn drl liarrica:<br />

13 - clieiri :isirti scguri<strong>da</strong> ves ri barrica novrimenie sc lhe ascriiii ri cçpiclia-<br />

dor. c u taco. e sc carrega n harr:i Liido <strong>da</strong> rncsrnii rorma que <strong>da</strong> prirneir:~ vca<br />

cnrre_oniido ri dcpois com a pedi-a. c cni tcmpo comlictcnte com o pem gr:iiidc<br />

sendo ncccssarici. tudo tia IÒrtna rei'cridn:<br />

I4 - cm o oiitro di;~ o~i depois de dia e incio segundo se cnnlrece rliie clla<br />

pode cstar cornyisinii<strong>da</strong> sc itirnu 3 repetir 3 mesma r\pcr.at;ão tir;iiido :i l~rirrii<br />

cnchciido n harricn iiovnnwiite de s:irtlinha riiC que cxccdn asiina <strong>da</strong> sttii RI~IITH<br />

mas n3ri tnntri cciirirr <strong>da</strong> piiiiicirri neiii segun<strong>da</strong> ves. pois cntzo custaria iiiuito<br />

Ilc:ir 3 bnrricn eiil tei-iiicis dc sofrer e t'undo c sc podci- iapiii-:<br />

1 5 - depois cZc cnrrcpd:l a Ixirra ctinforiiic n priiiicirii i: scgiiri<strong>da</strong> vrs çcii~i<br />

3 caut~lii<br />

Jc ficar :i harrica cri1 terinos de se rnp:ir. cnl5o se dewiii-rega a hnrra na<br />

liirma dirn. e se t:ipard a han-ica. cohritido primciranicnle a sardiiilia com lium<br />

papel (cfii Iiespiirihol cslrriso(?)). nnics que se Ilie aplique n fuildo;<br />

I fi - rei t:is to<strong>da</strong>s estas operaçõens na fornia quc vIiO cxplicad:is. a sardinl~u<br />

ficar2 compriinidn e unid~i em hum lodo; c p:ii.;i q~ic as bnrricas acabein de<br />

escorrcr hcni ri olcn (erii licspanlial sliin). seria Iioi11 quc depois de tap:ici:i çc<br />

ctinccrvacctii Iiunn ou dois dias iio I;i$rir com n cautcllii dc \i: Ilicc IDZC~C~II 110<br />

t'trndo :ilgiini ciri t'iiios parti o cscrirrcr c se aprcivci~rii- u itzcsrnti:<br />

17 - o cíleri que por csi~s<br />

opçsaçuens escorrer prii-ti o tunqiic. ou lagar será<br />

i.ecebir!ci cm huiun pipa scm o fundo rlc sima. 3 qual scr6 eiiterradn debaixo <strong>da</strong>


ica do diro tanqtrc tetido Iiuni espiclin [~ri fundo para <strong>da</strong>r .;riliidri a :i:oa , e ricai-<br />

o ulct~. ri .r~iinl çe passari1 para otiiriis pip:is Iimps a li111 tle se clnrcur. Esre olcti<br />

011 azcjtc te171 os iiiesinos uzos quc o de peixc ou dc balca; .;erve pura os<br />

coriieiros. surrridores. e p.it;i it gente se ? para ;i gcntc pcihre sc alumiar. Trastes<br />

rrecess:iri e diius. O +iuis clc 1Cirri de Avciro. Clei~ieritc Fcrreirri Fran.3. Lisboa,<br />

ria sépia of'licina típo~rizficn. Com licença de Sua Aliezn Rcai.<br />

NOTAS<br />

r Ti':iti:illiri clfihiii:iilr> nti iinhito do Prujccio 1'CSI IECIl-IISI IOH/OS: T.:sriuiiir:is xtScio-ccondrnicas e<br />

i r~tli~s~ri;~li/aq:~i~ TIO NUKLC de l ~ ~ (~?cs. r XIX-XS) ~ i ~ ~ ~ ~ ~<br />

*',- I'ixif~?;snrri r\ituiti;ir <strong>da</strong> T;:iciiliI:idC dc 1.ctinr <strong>da</strong> t!niuçrsid;rdc ilii Pcii~ici c iiitrnlirci ilri Inztir~ito rlr<br />

I IistOri;~ Moílc1.11a d:i 11113111:1 lJmivcr~id:itie IH5lLlI'L<br />

*';* Ahrt~i:iiiir:i~ iitili~.:i<strong>da</strong>~: ,\A - Altanclcp:i .:IZ. I OW - A ~vIII~;~~~<br />

~,o/~rc, (13 pr,s~~~~ri(~.v<br />

(10 /IrirG(~


10. Ern 17h7. iirn pc~c~dor do 1ug;ii. dc Purdcllin.;. tI:i ire~licsin d;i Miiirosn. pcde clçmCnciii a cl-rci.<br />

:iit.:ivC-\ rlri ilesctnlinrpo drc .~~-I-II-II 11ti ~+~II~,~I~!IP;I-~<br />

.Io,Y(: .Jri,i-4 F~rrt,iro d~ Ci~rriia P<br />

Soiisrr. NADA>,. X\.eirri. v. 6. 1 g40. p. 17s.<br />

70. REZENDE. Pc. João Vicir;i - Mriitojirntiri ri(/ G~rfiirrliíi .... r~.s:. pp. 195- 1%. Vei- iarnh6ni. soh1-e :i<br />

diversid:irit tlc dcsririns: C-AÇI-1IXI. Dr. .4mlidcu Euiípcdcs - 0 s illitri,ri~. (I rriur r LI Rirr.<br />

Esi:ii.rc~n. E.;i:iritc Ediio~i. 198X, pp. lh-71.<br />

21, BIilTO. K:iqut.[ Sueii,ci iIc - Pollic.it-ri.< rir :I.iirri. 2.' rrl., 1-islio:i. Ccnm dt Estudos Geogrfificos.<br />

I 'IH I. p. 3 1 c wgc.. cni rluc i,e[Ci.e :I pre5rnr;:i d:i pu]?iil;iq;lci ]iisc:iiiiri;i ;ilien:!.s nn.; nieses de pesca,<br />

pclo mcnos ar6 I X72.<br />

72, CR A VTDÀ~J. riIm:~nds DCIF~K~O - A IX)/JI'I(~(-L~~~ c ri ]~ni-oririic,ritri ri(; GG,rii,lirr~r r,yFlzr.\e r ei*rilirç.rio).<br />

Ciiiiiilir.:i. Criitii>>;iii C'oiir.dcii:~rlrii~a iIn Repi:iri Cenrr-0. t 992. p. h7 e scgc.<br />

23, C/: C:O~?RE~A. :\~i[(jniti -A ~rr,(.(ir~ itos , >~~,VL~~I~~~I,Z~.V [ir 11lt(iw IMI Co,ito /!/I CIIOCII.~~.~~, ~~ADAP.<br />

.4vcirii. v. 3.3. 1967. p. E; sc~s.. quc cxplic:i :i urjgctrl rlci p~ivriachi n:i lix:ir;.'io ciirij~iiiia dc pcsc:idorch.<br />

prnimcnicritcs dc lttinvo c A!g:ii-ve. t';izcndo vi<strong>da</strong> ?;cp:ir:id:i ctiril c.ci.~tuiiic.: diversris c<br />

i-ivnlirlrirle~ acenr uadm Víl. ain<strong>da</strong> CRIIZ. M:iri:i .4Ilrc<strong>da</strong> - I'r~sccr c pr.i,r.rrilore.r elii ,S~si~iiliro.<br />

I-i~1iii.i. 19hh. c:ip. h: i-riei'r :i Ir:iiisyri>iaii dr ILíciiiçn.;. ttnrlicinii;ilrnenrr. ccirihecicl:i.; pcii- <strong>da</strong>quçlas Fcnics. alrovks <strong>da</strong><br />

iecnril(i~i:i iizi1ir:irl:i na Iiehc:!, iin A1g:i~r: Fusew. Qii:irreii-:i. I3ti.o. Allwfcirn c IAinnx c 011i51i: c<br />

~C~lwiir II:I c r/(, ti-rrho!lrfi. ,;I iii?rrrr.i i-r~prirrlrrtl,~ r r/ir.i.!-tCri rlri (rirtirhrrn. coni u-<br />

iiicafUn nprcsckit;irla nii *tSinipri.;ici rte Antrnpolcisí:i bi:ii.iíici.:i - (;Al,IC'TA. I3 RI:E:..\'CONTI


3 3. V(/. SANE% RECiUA RT. Dnii Antonio - Ilicriniicirio fJisrr~i.irui 11.e 1n.v Ai.i(.s rlt, pe.v:r.r.ri ~icrciutir~l.<br />

!<strong>da</strong>tiriti. 5linisiciio de Api'icul1ur:i. Pe?;c:i ?. Alirncnialinii, 1988. v. I. p. 39 1 cxcrnplific:~ ctim casos<br />

criiicrcinr. na Xridnlii~i:~ c. cspci:ilnicii I .~7uriclo. p:?:. 11 I.<br />

3K. LOl7O. Ciirihlanlino IA:iccrcl:t - :l#c,riirji.iri .icihri- n r!rrridiric.ir: rins- fiinvr.rrrrn.r eiir Prir;irp,rl. in<br />

~:i h:acinn;~l. I RtiS. p. Id5. qiic rld'cridc nuii.:i ~>liiiiirici: ucrx nrrc'i. (>I/P/IA f!iv;rilr .wtr(it~ os, ~~I~/.~~II'II#~~II?P t;rfhiir. t- ~ I I ~ I I ~ ~ I J ~<br />

l~lr II~II-I. 41~ I000 aii~rt-f~.$- tcrrci, ( ~I!>I~IICI~I(/ t',Hcir:~11~"1.32.<br />

.r?. T). Jí3SEI: C'OIINlDl: - kIc,riir>ri~i sr>liiu. Izt pc.~i~ri I~J drr ;t;~,rrii=(r ~I-LIJI~-~,,>-{I. tn -ACI:IS do C~il6quio S:\ I>S Graçz dt Ernogmfia<br />

M:ii.iiii~i;i Tccnnliici:~ c Ijconri1iii:ir. Prívii;i &i. \f:iixitii. 1 VX5, pp. 1 CiS- I i)h.<br />

45. .\I:):\. SX. .\vt-ini. n." 313. I-. 12v.<br />

36. ANTT - (-tli-t'c.~p~irirlCiici;i rltis Stiixc~ clc For;i. iii:i~o 367. I.ctr:i A-Avcirti.<br />

47. An!\.SN.E-. 314. 1. lll5\.:1 II17.cinc. IrlIlnit777,<br />

4#. RPbl I> - Itc~.. T>;I~I;I I Of23). Vff, AMORIM. lyc.~lire~ LI^ - .+I!,~IIII,v /~I-IJ~>~~~III~IS /~i.vr/ir;c~>.+ si ~~rpcito<br />

[!(I I~t1rt~i1111~~ ilc 1111rwi:. Iispiiil~~>, 1 'AS(). p..??-?4: c711 I S? I cti~ SCSS~O d x CL>IPS* ~ v inCsiii0<br />

1'clli.n hiyriitlls. iclciiihinu :L si~i Muicmiirin ~riliril :i :~L?cnui,:r diiii? c:in;il cnirc Pnstci c Ov;ir.<br />

49. Ahlti - I .R. 11.' (1.5.<br />

50, f3?Vi/\ - s/ ll!<br />

5 I . AY1-r - o\:\. f~." XO?,<br />

52. i\iiri:liii tlc Olii.i.ii-:i r.cslioiisnbili?:t :I pci<strong>da</strong> dc piniesi;;lo pcln E>~:iili~ piii.tlip~C.~. m:ii!. iriirt-cxsudo<br />

ii:i xiid:~ iIc k-iiiliii. ~x'iinitiiidn n iiivirùo do wixc ;:itegu OI.IVIllliA. Aiiri.Iin dc - f3V-51) 1 .<br />

55. Itl~YEVT13ES. F~iiiciscii ila Fniiscca - R~iiiilitis (Iih 1-1:XNSON. Cnrl A. - IYc~iioiiiiri t- .T~i~.ictlrtrk- riri Prir;:~,vlil<br />

- A.TJ>~~.II~.V


DA Pl3'CA S21iLGA 1I:i -7.4 RDINHA<br />

JJrrri-rrcti. lrílZX-17fl3. Lislioii, D.Quixotc. 1986. p. 723. nci-esceiilo niiidn oiitror factores


PORTO CENTROS PISCA?'~Í>RIT)S


REDE D1: PI


A INDWSTRIA CEMPELEIRA PORTUENSE<br />

ENTRE 1750 E 1852<br />

OFICINAS. FÁBRJCAS E MANUFACTURAS<br />

A produqat~ dc chapbus constifuiu uma <strong>da</strong>s indúsirias' mais anri_ras c ira diciciiiais <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de do Porto. csicndendo-se desde pelo mcnos os meados do<br />

seculo XI V a~é h cl6cad:i dc 1940. O seu pcn'odn dc aliopeu c tnnior iinportzincia<br />

dccorrcu critrc a dCcri<strong>da</strong> de 1790 e ;I dc 1910. rendo esta indústria ocupado. em<br />

dois tiioiilcntos distintos dcsse período. uni dos prirnciros Iugares no ratiking <strong>da</strong>s<br />

indústrias portuetrres. Atendendo ?I iustidãn icitiporal cm que ticcorreii u nua ncçao<br />

decidimos Iiniitar o nosso cxtudo ao periodo entrc 1750 c 1852. procur:indo<br />

anzilisnr e carriçterixar a evolitç,io deut:i indtlqtria aficinal e iiianufaçtureirrt dcsdc<br />

o iiiicio <strong>da</strong> psoduçao dç chaphus de lkliro de pêlo (qiic prissarcmos :L designar por<br />

Ç~RP~LIS finos). verifica<strong>da</strong> iio período pomhiilino, ai2 U strn inec;m.uiizaçiu que teve<br />

lugar apenas na segun<strong>da</strong> rnci;icle dri s6culo XIX. 3 partir dc IS6h. Procurnriios<br />

coiihccer mais dc pcrio a reali<strong>da</strong>de empresari:il chapcleira através <strong>da</strong> diversi<strong>da</strong>de<br />

<strong>da</strong>s cnrpresris c ernpres5rios de ent;iri. desven<strong>da</strong>r as origens geográficris e ~iroi'is-<br />

sionais desses ernprcsários, os capitais envolvidos ncssas cnipresas, os condicioniilistlios<br />

CJUC presidiram h sua çii:içiÍo. exis~Encia c cxtiriç50. beiii como nl~uns<br />

elcnlcntes sobre os ch;ipéus prr~duzidos. as instalncfies e ~ccnologia utiliza<strong>da</strong>s.<br />

Ar> Ir)ngr~ di~ licriodo entrc 1750 e 1 R57 regista-se, nas Iòntes consultri<strong>da</strong>s,<br />

urna iiotórin irnprecisán dc vocahuIririo. Dc início. os tern-içis somhreireiro c<br />

chapeleiro desi_nn;ivam qusisc indistínrrirncnte os fabricantes dc chripcus, einhora<br />

corrio ctiapcleiros fossem rnrnbérn conhecidos veiidedorcs de cií:ipCus. Mas<br />

outros coinercianles çonio cis sirgueiros e nlé mei-cadorcs de capcl:i podia111<br />

vcirder esia ~nercadoria. o quc deii :ixo a vsrias rnaniícstaçõcs de conflituosid:ide<br />

entre todos estes inlcrvcniclitcs. Mais tarde. a partir de finais tio sCculo XVIII. o<br />

rerrnci sornhrcirejrn passou n designar apenas tis produtores de chapéus grossos.<br />

ao passo que era111 conhecidos por nicsircs fa!il-icantcs de chapéus finos os cIiii-<br />

pelciros que produ;liam csscs iiovos chapéus. A partir do início <strong>da</strong> dCcri<strong>da</strong> de I S20.<br />

n ~cr~nti cliapeleiro pnssoii a designar os sssrilariudos na produçào de chopt?us<br />

finos c n partir de 1832-33 esses assalarindos, os rncstrcs - pí-opricrfirios <strong>da</strong>s<br />

fAhriciis dc çIiapCus Sinos e tanibem os que ate entno crlini conhcçidos por<br />

F;ibricantes de cl-iapéus de ptia de sc<strong>da</strong>.<br />

Tanihém cil'içina e f'fibrica eram termos vagos e imprecisos qiie se conl'rrn-<br />

diani iio i,ocribulririo quoíidi:ino. utilizando-se aiii<strong>da</strong> por vczes cenici siil0ninio<br />

do local de produçàn o lctrno Iahoratorio. Enquarito a oficina era considera<strong>da</strong><br />

conio a casa onde .;c irzfbalhtiva qualquer artc mecsnico. a fihrica cni vi>;i:i cnino<br />

n ciisa ondc se trabalhavam e fabricavam. pur exemplo, clinp6us. Apesar desta<br />

seniclhanyri. (i conceito dc oficina incluia urna duali<strong>da</strong>de: podia dizer apenas<br />

respeilo n um quai-to ou ao piso terreo ocupado pela activi<strong>da</strong>de profissional dc<br />

um rncsire c seus assalaria<strong>da</strong>s ou podia referir-se a uina <strong>da</strong>s varias divisòcs de


uma i3l7rica. O prhpi-io rernio rnun~ifitctura. aIiSin de outrnl; significados, iinlia<br />

tarnhém ri dc fibriça nu oficina de rirrel'rictos. por cxemplo. chtipéus. Tsso levava<br />

a quc ~ilguns autoi-cq utiliznsscm 0 temo fihrica para designar um estabcIcciinento<br />

industrial de maior dimensão do que a ol?cin:i. enquanto para cruiros n5o<br />

era tiri cssencia <strong>da</strong>s fibricas o est:iheleçcrem-sc eiii gnindc. rcservandn paro ;is<br />

ffibricns cin ponto gr;iiide a cliissificaç5o dc inaniif'riçriiras. A prdpria Junta JCF<br />

Comércio. 30 crinceder alvzir5 de l'5hric;i ri pequcrias rificiraas com n oejectivo de<br />

3s lil-ierirrr <strong>da</strong>s suj~il;Gcs aos Jtrizci dos CJflcios. :?j~fd;lvil i cf SE c'u~~I'PI-~~ PIII ~II(JJII;(IS; 01t LI F~lhriçcr »HcI~ P//PS SL'<br />

~~I:P~II CIC pelo.^ d~ LLPL~~., C~nirol; &<br />

qrrr tiirlri h(, n nie,siiiirob3.<br />

ri(~ise c!~uiriar Ojf7cirln por<br />

sti 17àci n Qffirino or~ck<br />

.Apesar desta inYnrn~:için, :i posiq5o proleccionisia d:i J~~rlta do Comércio<br />

liia~ircvc-sc. pelo que ri tiinici <strong>da</strong> diScrcncinç5o pasl;nii :I ser co1oc:i<strong>da</strong> iia cxisrGncia<br />

ali risci dn di\?isao tknica do trahallio c n:i conceriuaçiío <strong>da</strong>s \*irias fases <strong>da</strong><br />

psoduq3n no mesri~ci cdiíício. A pnriir dessa rcalid;ide. nn c;i.;ri <strong>da</strong> cl-lapclaria.<br />

~iodcmos estahclccer a seyuiiiic disiinçso:<br />

Qfir.i)?ri ein o e.srnheler-iitrrriro rwz rjrr~ n ii~estl-c., .ro:irilro nlt co~,<br />

alg~tr~ T nssnl~i-icrd~).~ (pnr cst.riiplo I. 2. 3 OLI 4 n firioir air crl>r.rwrlkc>s],<br />

f~l hi-icrii.rr iii~iri rlr rr r-~iiiittrclt~ iiic~r7~acior-ici rro caso r.lrnpc;tls r.ri.crn.s P<br />

priricct ori<br />

ilirtiv rrii-dc dc srrfn). i.e,qisrrrnrh-se ircssc e.~t~ilielecirnt=rir»<br />

~ic~iiliiii~ia dii>i.wk (li) rrciilmllio. i.~r~nior~rln-rt deplis no piíhliro: pori.i.so<br />

~ OCS~II~O.~ (I ~Ie.~i,yiiti-I~i pnr ?jlciirri-lojlr. ~irqii~iiirr~ fhhi-ira erri,<br />

crir i-e~i-(r, iiiri csrcihel~ciiiz~rir~ oirii~r (~iii nilrnri-c~ c i nnssalai-inhs ~ e<br />

prcidt~cáo) eiir qrre sc i.erifirni-o irrrin dii.i,rGn ck. rcrr~fns: .Te ,fn.~se<br />

lrinir Jcihl-ircr cle pt,ytr~iw dirir~~~?sc% ro<strong>da</strong> q/ic.fril r.r(>ciiriiiuli iiirirf iiits<br />

I;.S .~~~7r/o, por c~,ve117]?/(1, ci~rcl~rdo r, ji/ii,\ ICI, c~pt-opriad{~ r- &r.,<br />

eftqiinirro rias rle rirciini- ~lirric~irsfin i~írfo,~ rr~ihnlharlr~r-P.S c.~ec1riui+o17i<br />

n iiiesr~ici c~ctii-iciud~~, ~~riti~il~crl~~;~~~~~~<br />

IICIS opet-r~fGc.s r l ,f~ilo ~ e<br />

uprnpriog~~~rl, ~ I ( P rcc11~:~1 i-m?~ err I lo~[ii,\~ d{fci-e11<br />

por<br />

~c~risns~] qrie c.~,r-r-espnridinir~ ccrdn rjili n uinn ?ficíiia. Coriio IIILIJ~II- ,fi-rcriii.rr.s ptiriei~ros cl~i.v.srfIcrir- 03 dirrrs iirnioi.~.~ rrnicltrci'r.~ {>r-{)dttrnr-os,<br />

li jiihi-icn ~ le .JriGo I'edi-(i de Oliiar irei /,r)/>e.s qit~ eilr 1 799. scxtrnrlo<br />

o outo clp i*isroriri riifiio i-t~rrli:ctdo, riiij~rr,qcri~rr, .v(; ilo sei1 ecfifjr.io cin<br />

rrrn do Sol, 54 Itrirrreirr r. irnr riiirrier.~) i$irl~ft~r~iiin~trlrl


As Gbricas. ate 1834. podiam dividir-se em p:irticuInres e reais ou privite-<br />

..- ~iii<strong>da</strong>h. As primciriis n5o gozavam de qualquer iicnçán lic;cal relativa àç materias-<br />

-~ri mas i rnporta<strong>da</strong>s enquanto as segun<strong>da</strong>s desl'rui avarn desse privile~lo conce-<br />

dido pelo rilvrirlí dc 75 de Junho de 1773 e renovado por legislaçrlo posterior.<br />

A existência desta si tunç5a deu oi-igeni a sucesçivos pedidos por pxtc dc proprie-<br />

t;ísins rlc ffihrfcris particulares que procuraram :ilcuilr;ar <strong>da</strong> Junta de Cotnkrcio<br />

csiii rcg~ilia. pussiindo ntis casos dc defcrimcntri (qiiasc ~ncloq no que diz respci~o<br />

5 ci<strong>da</strong>clc do Porto) LI fazer parte <strong>da</strong> cateporia <strong>da</strong>s i'fibriças rcais ou pri\.ilc~ia<strong>da</strong>ç o<br />

que lios permite dispor dc inlòrmacões ol'iciriis sobre as inesrnas. A pariir de<br />

1 834 c :i~ii 1857 :i pequenez do5 estabelecimentos industriais de d~apelnria no<br />

Porto prrivocou rinvarneiite conhsBc) cri[re oi lernioi+ oricina c I'iihrim ri que deu<br />

origcni h quase total ausencia de idcn~ificaqrlri deslas EAbricas nas estalísiicas<br />

industriais de I X4S-46 e 1852. devido ao caracter oticiilal <strong>da</strong>s incsnias. com unia<br />

riiklia de 7 cipcriírioi pcir cmprcsa.<br />

I . A evriEução <strong>da</strong> indústria chapeIeira portuense<br />

Até niendos do século XVILI a produçZn dc cliapé~is rio Portu csa obra de<br />

r. indivíduos que faziam sornbreiros ou chapéus dc Ia, em geral<br />

de cor prcia. branca ou par<strong>da</strong> {<strong>da</strong>qui cni diante referidos como cliapéus grcissris).<br />

Esles i~rtifices - ~nercaclorcs. prissuidores dn crau de mestre nessa iirie. F~bi-iciivarn<br />

c vcndínm a sua produç5o em oiicin~is-loja? diqiersas pclas ruas <strong>da</strong> parte<br />

mais an~iga dii ci<strong>da</strong>de. iiáo sc verificando no Porto u seu armamento conio cm<br />

Lishoa e estavam .;u.ieiios 2 jtsriidiçari d:t resl-rectiva corporaçilo. Era uma produqã~<br />

em pecliicrra escala dcsiina<strong>da</strong> ao al~asiecirncn~~i do mercado conrtituído<br />

liela P O ~ L I I ~ L ~ <strong>da</strong> ~ : ci<strong>da</strong>de ~ O e zonas inais pr6ximas. j6 que outras rcgiões rio Norte<br />

como Brayri. Fcii-a. clc. Lamhém produziain estn classe de cliapéus. Graqas a<br />

siluaqãíi geogrfifica privilegiaila <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dc, exportavnm parte <strong>da</strong> sua produção<br />

parii r i Rr;isil que se çons~ituia corno tirii merc:ldn apetecível e de rrande<br />

iiripcir~?inci a. corno vercmcis.<br />

Na perfodn pcim\~alinn surscm em Portugal ris pririieirns f;ihricas conheçid:ls<br />

de cI-iapéuç linos. acuinulnrido u2gum:is destas empresas a prciduqão dc<br />

cliap2us grossos c entrelinos (uma varic<strong>da</strong>dc intern~edin). Esln nova classe de<br />

clinpéuc. eFii vcx dc lã, usava ctiiiio tna~cria-prima pelos dc çasrlir. lebre. coelho<br />

e. ninis tarde, outi-os iinimais na preparat;:~ do feltro. Tradiciriririlrncntc é apre-<br />

.;entad:i ctirno introduroi-ri crn Portugal dcst~t iiova classe de cliripéiis a Rcal<br />

FUbrica de ÇhapCus. situa<strong>da</strong> ira Quirit;l d:i Garamela crn Pombal. es~abeleci<strong>da</strong><br />

por Alvarií ds 74 de Março de 1759. eniborn aIgumai pra~rndtic:ts e alvarás de<br />

1677. I686 .e 169l). bcm corrio rilgui-is autores corrio Dumic Ribeiro de Macedo<br />

nos rcvcle~ii a tcn~aiiva <strong>da</strong> in~roclilçiio do rcu fabrico em Portuyal no niovimenio<br />

iiidusirializ:idcii- do Conde de Ericcira. tio século XVIl. Mas OS cI~ilp~?us finns<br />

usados crn Pnr~up:il ate meados do s6culo XVIIr coniiituarí~m a ser importados<br />

<strong>da</strong>s acliiriis Françli. Grá-Rrctmha. Alcrnanha. Países Baixos c tlklia. A seguir a<br />

cssa falirica de Pombal parece caber a lima fábrica do Porlo 21 primazia na<br />

produ.c;zío desta nova classe dc chlipéur. Trata-se <strong>da</strong> fábrica pertencenre. pelo<br />

illeiius deqdc I71i7. tl Ankínio JOSE Guimurãcs. tun<strong>da</strong><strong>da</strong> ;interiormente, eni <strong>da</strong>~a<br />

dcscunheci<strong>da</strong>. por seli pai Uumino_ns Francisco Guimarães que era n3 altura um<br />

dos mais ricoí homens de iiegócio do Porto. Coino estn I'5hrica rcccheu o seu


-<br />

.IO.SF; /i h~hk'10 MAL SEl?~IRA RAMA iJ.4<br />

rilvarií apen:is ern 25 de Juiilici dc 1773. tcni sido ignora<strong>da</strong> em l'rivor de outras<br />

cornti a dc Alexis etn ElvnsJ ou a de Mil Iier em Lisboa. Orri. embora a Fáhrica de<br />

Alexis icnha recehido a1vnr.í. <strong>da</strong>iado de 72 de Aposto dc 1769 e não de 31 de<br />

Outubro de 177 1 3. ri Ciihric:~ de Anrbnio .Tos& Guirnarses G mais antiga. pois já 15<br />

refercncindri eni 15 de Outubro dc i 367 no contrair) celebrado entre o mestre<br />

írlinc2s Guilherme Founiol (que nela trabalhara anteriormente antes dc ir trah:illiar<br />

para Pornb:il) e os Direciores dii Rcnl Fhbrica <strong>da</strong>s Scdns cnt3o adiiiinistrando<br />

a Real Fábriça de Chapéus de Pombal. A prdpriri Junia do Comt5rçi0, em<br />

informaçiio incluí<strong>da</strong> no processo de liçenciamcn~o <strong>da</strong> rAbricri dc Anrhnio JosC<br />

Guirnaràes, <strong>da</strong>sadn de 9 dc Março de 1773. atribui-llie cssc título 30 cIrrssIiic5-Ia<br />

ctinio «a niais antip escabcleci<strong>da</strong> neste Rcynon. A <strong>da</strong>ta <strong>da</strong> sua fun<strong>da</strong>çao iS uiiia<br />

inc6gnita quc iiindii permanece. bern comti a respectiva localizaq5ri.<br />

Gracns h acçáo protcccionisl:i <strong>da</strong> Junio do Comércio que proniulguu diversos<br />

diploi~ia< proibii~<strong>da</strong> :i iiilporinq5ti de chapéus Feininíiiris (Rcsoluçáo de 3 dc<br />

Maio de 1757) c iiiasculinos (Alvarií de 10 dc Dczcmhro dc 1770). ao mesmo<br />

iempo que proil-iiri a sai<strong>da</strong> <strong>da</strong>s peies nacioliais dc Ichre c coelho (A1v;ir;i dc 7 de<br />

Agosto de 1767) c isentava dc dirisitos de saí<strong>da</strong> os cliap~~is produzidos pelas<br />

i'áhricas dci rcino IAlv~ir5 dc 10 dc Dezembro de 1770) e dcpois tarnbkm de<br />

direitos dc crisi-ad:~ n:is all'5ndegas nacionais (Alviirfi de 22 de Outubro de 177 1 )<br />

ns rncrrnos chapeus. os f'ahricantes de çIinpEus rinos puderam ultrapassar as<br />

diliçul<strong>da</strong>dci senti<strong>da</strong>s até eiitão devido ;i iniport:iç3o de chapéus estrangeiros e,<br />

graças ao j3 referido AlvrirS de 25 de JunF~n de 1773. passararn ;i importar coin<br />

iscnc;;io de direito? ris madritis-primas e outros rnatei-iais necessiirios p:ir:l a sua<br />

1ahir;ic;rio.<br />

Por isso. a partir de 1773 c até ar) iilíçio do skulo XIX. rczistou-sc Liriia<br />

fase de expansuci. siircinrIo pre_oressivririicnte em 1,ishoa. Porto e outros centros<br />

do P3is \?Arias l'5bricus de chaliéus finos que vicr;im provocar dilicul<strong>da</strong>dc?; aos<br />

soinhrcirciros, pois ri cliciitcla url-i:ina de maior categoria social c posses prefcria<br />

os cliap6u~ dc pElo aos çhapeus Zrnrros. ficando os sonilii*eireiros rcduzidoq aos<br />

iiiei+cados riirais c <strong>da</strong>s pessoas itiiiis pohrcs .e 3 tradicional expciriat;rlo para ci<br />

Braail. PorCiii. iio início <strong>da</strong> séçiilo XLX. j5 alguns fiibricrintes dc chapéits finos,<br />

c01110 OS de Elvss. se encontravam em crise. devidri a conjunliira polirica c eçaricímicii.<br />

;igrav:i<strong>da</strong> pela irnposiçúo dc iiovos direitos a papai- pclos proprietlirios dc<br />

i'5trricah c pclii çoncorrtnciri deriva<strong>da</strong> d:i multil>licaç%o de produtores desta<br />

çiassc de chapéus. 0 s fabricantes do Penri. graç;is hs sri:is reI;icries privilegi;r<strong>da</strong>s<br />

com o rnerciido brnsiIeirhcs, n3o sofreram iatito esses eleitos negativos. nias as<br />

invusíies Ilrcinçesris c a Gucn.;i Pcninsiil;ir. 3 perca do exclusivo cciloni:iI c0111 O<br />

Brasil eni I ROR e o matado comcrçial com a Gr5-i3retalilia ena I X B O atingiran-i<br />

pioi'un<strong>da</strong>iiicnte a praduç5o de çlinpGus no privar esla iiidiisttia dc ~randc paste<br />

<strong>da</strong> su:~ m5o-de-ohru c dc :ilgiins cmprcsiirios. recriitados para o exercito, ao<br />

rncsiiio tempo que. temporririíimcnte. eram impedi<strong>da</strong>s :ic cxprirtagões para o<br />

Brasil por çarencia de ttaiisportes r: os ç1i:ipéiis ingleses passavam a penetrar,<br />

primcii.~ no mcrcacio brasileiro e dcpois nn prdpiLia Rcina. Assim, criirc filiais de<br />

I 807 c 18 13. vcrilicou-sc uma I'iise de depressao ncsta indiistria portuense lal<br />

CO~IO. SUCC~CLI coin os resinilics ptodutorc~ nacionais. Mas enquanto os fabricaiiLc.;<br />

dc outras regifies se queixav:ini dc falia dc cxtrncçrio <strong>da</strong> sua prciduçãci. OS<br />

i'sibricrintes do Posto apcnris se I:iii-icn~avnrn. no mapa de flibricas dc 18 12 e no<br />

Mnpo Gcr.cil 1C~rarisrir.n de Jn~é Acúrsio <strong>da</strong>s Ncvcs (rio caso do Porto refcridn :i<br />

I & 1 3). dri liiltn de rnrio-dc-cihra 1i:ihilitu<strong>da</strong>. Por isso, a rcçuperac5r1 industrial e


coirierciril <strong>da</strong> indUstrin cli~pclcir:~ do Portci vcril'icou-sc crrri-e 1 X I 1 e 1 S 1 3.<br />

roi-nrindo-;i :i finica industsia :i ccintinrriir ri .itt:i :111tiy3 c,Y~~:IcÇ~~c~ pjl;Ir;i r) I3r;isil. rias<br />

pnl;ivi-as Jti S~~crintendcnte d;i All'indcga do 130rto. Jntad:ii dc ?h dc Fe\fcsciro<br />

cs. Em 1570,<br />

algii n.; errilii.ca6rio.: dizi:ii~i-se n tr;ihitlllnr cor1 làriiic. iis ciicoriirnd;i~ recebi<strong>da</strong>s,<br />

por iererii nrrrnent:ido 34 ~li~iclrTcIíldeç Jc recel>irner110 dos WLIS credito.; 1icl:is<br />

expfirlayfics dkctun<strong>da</strong>.: ilas anos iin~crinre\. i? qiic tih ~~Iii~iivu cni decadencia.<br />

segurido 3 5 respccrivas dccl;trnqfies rio mapa dc fslsricas rcIiitivn :i ccec :iriri.<br />

A indcpciirli.nci:i hrasilcir-ii 1150 ronipcii o.: I:içoç comcrci:iiç dos produtores<br />

porliiciiscs e izncirin;iis com ri ncit3ri país rrias. pouco depois. :iIp de dcciiivii<br />

aconteceii<br />

h n~iidnnça d:i nicid:i, q~ic passoli n prcfki-ir ns clinp&ii!, rIe prln ou pcliiçio<br />

dc scdii. vcrificadii n pariir do itiiçio dewo ddcacIa dc 1830. vcici agrriv:is a ~uri<br />

sitnaçiio. ArC azocrr importados clã Grá-Rrcianha c Fi.ariqa cstes cIiop2us passaram<br />

:] scr prriduzitlo> er-ii Lishon a partir de linriis de I X24 pcl;i niricliçia fi-:it~casa<br />

Elisa Au~usta a que se scgiiiram José Estcv50 T,c~'T~IIc' &L Cotnp:inliiri e ern 1 S77<br />

Liiirienhcr? & C.". h'o Por~n. dois clinpeleiros i~iviiidicnrani a prin1:i~i:t dessa<br />

pinduqao: rci'cririios-nos :I Aiiiiinlo Frcdericci Slcrnhci-_c e 3 Caiididr, JrisS Sini-<br />

131 Íciri. PorCni, ri.: lirimeirris clcnicriias quaniitriiivos oficiair :iccrc:i (Ia prndtrc:io<br />

dcsscs novo5 ch:ipS.iis dizeiii respeito :to ano de 1x2'1 i: 2 prodtiqar, dc tr2i <strong>da</strong>s<br />

1-hhriças rc;iii; oii privilcgiad:~~. Pric~ivcliiiciitc uni rili os dois chnlieleirn'; ;icim:i<br />

rcliii-idos iiiiciniaiii a suri prodiiç5o em <strong>da</strong>ta nnrcrioi-. enirc t S33 c 1339. mas<br />

como ri30 pcr~cnci~im ;i css~i ç:itegriri;i dc ('áhric:is iião Sni-aiii itirIuídos lios<br />

i-cttitivn :i 1 X3n.<br />

niíipiii d:i Jutifa dii CrinlCscin clc I SIG. 1 S2X e 1329 nciii iin Uli~tno<br />

A iiiaidsin-prima era toriiccid:~ pnr cinco Líhric:i.; liriri ucnscx clrre prcidcrzirtii~ esqri<br />

cspdcic dc vcIudci in~iito 1CIpudo iic uiii dos lados.<br />

Alem cia mudnnç:~ <strong>da</strong> tnncl:~. rcgisrou- c:iso do Porto. pode sci- docuinentad:i a pnriir do niio de LS1X. j:í que n3o<br />

existerri driclos esr:iiistIcns rclalivri\ :i ~rirddiiq~ri do :irir1 dc 1 S17. h*lrii ;i sj111nq2o<br />

acc~+c;t<br />

dos l'zibricaritci clc Li.ih(in n partir de I S27-1S28 ~lodc ~SC~~~CC~F-IIC):, <strong>da</strong><br />

proliiritf a altes3ç3a regista<strong>da</strong> n:i c~I:I~IcI;I~E:I (Ic' li'ltrtj CFC pE10: ;II_CL~III;IS I'5l~i-i~';1~<br />

rói-:iin ohri::bd:is :I eiiccri.:ir :I% huiis pnrrnc. nriiriiq Ial>oriiv:ini ~~PCII~IS ti111 dia por<br />

sent:itta. alyuinris piigrivnii-i oi salririo.; etn chapéi~s e OS operrtrios despedidos<br />

p3shtirnrn o piiidii/ir nci hcii doniicílio ch:ipGttc rluc dc~iriis Iciiiavani vcrrdei- priIas<br />

runs. tal co~iio os seus camara<strong>da</strong>s de pi-otisriio qiie. pui- rerern recebido 1) respçciivo<br />

saIiíriri ncsi a niercrir1ori;i. prefeiiciiilm t ninsLirm;ir cni clinlicirrr o.; c IiapCii.; que<br />

1Iies iiti1inrii cabido. sujciranclo-se a perder parte do seu valor para realizar n<br />

resto. As Ebricas que prcienderrini sobreviver rurxrn obriqa<strong>da</strong>s a reconvcrirrr a<br />

sua pi-cldu


i ~wu'~ItrçSo dcis ~~avos chapi'u~ dc ~ ~ que d necessitnvai~i a<br />

de muito mcnos<br />

m3o-dc-cihr;i. pcii- scrern iiiuilci merios ris oper:içôcs dr: rahtico. o que deii origem<br />

a niimerostis dcrpcdimeiitos que tornztrani o dcscmprego uma rea'lidnde para<br />

griindc parlc do% cliapcleirtis. Atravks dos mapas de i';ibricas de 1328. 1 829 e 1 S30<br />

pndcmris coiistatlir csxti altrt.aç5ci crtrutural ria pmdur;:io poiluerisc que se estendeu<br />

rainbL.111 ;ICJ'~ c11apéus gr~ssori, pois tarnhcm esse scctor saCreu em 1878-1829<br />

gr;ives dil'icu1d:ic~cs prti\:ocad;i.; pcIa prefcrcnçiri <strong>da</strong>s criniadri3 popularcs pelos<br />

cliapéus dc palli:~. dc I'al-irico caseirri e rirtesri~inl. que u preços cerca de I I) vczes<br />

inl'criorch p;is;ir:irn ;I ser vcrirIido.; pelos 1ug:ircs. l'ciihas e ruas <strong>da</strong>s v5rias regi6es<br />

c IoçaFi Jadcs do País.<br />

A iiívcil ri:icionril. csln cnnjiintura dcpresqivn csteridcii-se dc 1 X27-1328<br />

ai6 1 X?7. Icvnndo ao dcsapareci~iieii~ci d:ts cniprcsas dc maior dirncnsiío surgiridri,<br />

cni contraplirtid;i. algumas novas empres:ls quiise to<strong>da</strong>s voll~d3'i para u produçno<br />

dc çh:ipíc~s de ccJ:r.<br />

No Ptirto. n situaçáci foi ain<strong>da</strong> $ii;iis grave devido ati prolongado ccrco <strong>da</strong><br />

ciriiide pelas uopris miguelist;ts crri 1631-1533 qiie privou os fabricantes <strong>da</strong>s<br />

iiiali.ria>-pri inas irrrprirtlidus e inipossil~i I ficiii as vendiis pxi o exrcricir- d;i mesma.<br />

13cir isso ai I';íhriç:is cnceirriiaiii c. os seus trrihalli;idorc< c prtc dos eniptcsíirios<br />

Iot-aiii cilirigrido~ 3 eiiipcnhni--se na dcfcso d:i causa FilicsaI e <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de.<br />

Apenas ;i pziriii- de 1835 sc \*criticari n rc:itãmeiliri <strong>da</strong> prtiduç90 por parte<br />

dc algu rnw <strong>da</strong>s rintigah 1':ibricns privi 1cgind:is. ctiiuo iiconteceu coni Francisco<br />

Aiitiítiio do Cluieirri e Rodrigci de Sousa Piniri. m:is nrto ~iiais os fnbricarites<br />

pciriuenses cr>nscpuir;im recuperar n sua antiga iinprirtAncia c ili~or de que tinham<br />

desli-~iiadíi :i12 1527-1X78. Eiicluarito alguns rabricnntcs dc T-tshoa e Jc outros<br />

cctilrri.; produtoi-cs. grnc:is h pnuh dc 1837. tinliam conscgutdn rccupcrar <strong>da</strong><br />

dcprcs.;ao c renkii- as çxpori;iqões dc çhnpEuç gr-ocaos c l'iiios par2 o Brasil e<br />

Espnnhri. os produ~rires des~il çi<strong>da</strong>dc n,?ci coiiscpiiirarn. por f=il~:i dc meios financciros<br />

prciprios e cle crcdito, aiimeiiiar :I xuu c:ipacidudc produtiva c csp


2. A evoluyão quantitativa <strong>da</strong>s empresas chapeleiras portuenscs<br />

A sua cvoluç50, dcvido 3 iniportan te acção pi+~ieccionista exerci<strong>da</strong> pela<br />

Junta do Comercio até 2 sua extinção em 1834. divide-se em dois perio<strong>da</strong>s,<br />

antes e depois dcssa <strong>da</strong>ta.<br />

Não 6 possivel quant ificar, de forma segura, o núinero de oficinas e r5l-iricas<br />

particulares existentes na ci<strong>da</strong>de por não çonslarcm dos mapas de fjbricris<br />

claborados por ordeil-i <strong>da</strong> Junta de Comércio.<br />

Mas uma dernonstraç5o <strong>da</strong> existéricia de Iiumesosas oficinas de sornbreireiros<br />

no início do s&culo XiX, mais concretamente em 1304. &nos revela<strong>da</strong><br />

num lançamento notaria1 solfciiado pclo Comissfirio Rcal dc Chapéus. Manucl<br />

Bsandão de MeIo. que nessc documento enumera 45 mestres produtores de<br />

c1i;ipeii.; (~nissos)<br />

dcstinadns tio Arscnnl RcuI. Alhi dclcs, otr~ros mesmcs som-<br />

breireiros produziam e vendiam na ci<strong>da</strong>de esta clnssc de chnp6us. cxporlando<br />

parle <strong>da</strong> sua prnduçáo para ri Rraqil.<br />

No que diz respeito às i'5bric;is panicuIares. essa ausência de estatísticas<br />

oficiais revelou-se mais I'iIcil de ultrapassar jA quc a maiaria <strong>da</strong>s fAhricas reais<br />

OU privilegia<strong>da</strong>s. antes de terem acesso a essa çatcgorin, ~inharn começado a sua<br />

cxisthcin como siinples fábricas sem qualquer tipo dc privilésio a que fazia<br />

delas tneras fábricas particulares. Essa rcalidnde pei-iiiitiu-rios crinliecer mais uc<br />

perr ri as suas características que constam dos respectivos autos de vistoria. reali-<br />

zados untes <strong>da</strong> conccssiio do alvarg pretendido, sendo também ocnsionalinente<br />

rereridcis eni algutnai destas iòn~es os anos de fun<strong>da</strong>ção dessas empresas. Em<br />

algiins surnríricih dc Lcs~cm~inlius, ouvi<strong>da</strong>s também aiiies <strong>da</strong> eniissao do alvari,<br />

surgem riesça quali<strong>da</strong>de diversos empresarios ou iralialliiidorcs assalariadoi dc<br />

I'6bricns particulrii-es que nos permilern conhecer a existência dcssas empresas de<br />

que. em regra. 1150 exisrcni prnccssos nos Arquivas <strong>da</strong> Junta do Comércio. O mesmo<br />

acontece em documentos notariais em que pmpriettirios. ariillccs nu caixeiros<br />

pasticipararn dircçiarncnle como parte iriteressa<strong>da</strong> ciu como sirnpfes testemunhas.<br />

Do conjunto de fontes anaIisa<strong>da</strong>s resultou a ideniiliciic;:~ de 10 fábricas<br />

particuIm!, que i150 gozaram. por niío os krem solicitado OU Ilies terem sido<br />

rcciisadus. dos privilegias d:tç su35 congencrcs classifica<strong>da</strong>s de reais, rGbricas<br />

estas incluí<strong>da</strong>s no quadro I dor; ancxos derte trabalho oilde enurneralnos to<strong>da</strong>s iis<br />

1';ihricas de chapéu? já conheci<strong>da</strong>s até 1534. mas oulras dcvem ain<strong>da</strong> ter existido<br />

já que tenios nritíciri dc riuiros, mesires fabricante? de clinpEi~s. Seriam proprietarios<br />

de oficinas e fsbricas ou apenas assalariadoi ao serviqci <strong>da</strong>s empresas<br />

conlreçi<strong>da</strong>s. c2 uma q~resrzo dc mornenro insolúvel por- falta dc clemenios<br />

suficientes.<br />

No caso <strong>da</strong> Pnrto. ri existsncia de relações. mapas e inqiiéritos csiatísricos,<br />

el3bor:idos directainenlc ou por ordcm <strong>da</strong> Junra do Comércio entre 1777 c 1830,<br />

perrniriti-no?, identificar um nunleroso prupo de í5hric:is reais ou privilesia<strong>da</strong>s,<br />

já que conipetia a esse tribunal o licenciamerito dessas uni<strong>da</strong>des. Tnrnbérn<br />

A Relcrqtk rlrrs fibi-iccrs de 17rSXh, <strong>da</strong> compet2ncia <strong>da</strong> Junta <strong>da</strong> Administraçso <strong>da</strong>s<br />

F5bricas do Reino e Ohriis <strong>da</strong>s figuas Livres, apresenta urna relação. mais exaustiva<br />

do qtie a dc 1/77. <strong>da</strong>s l'ilir-icas do Rcino e deçse rncsmci ano o M~ipr~cz dt, T~hs<br />

os F~bricos qiie h& em L~SIJOLI. P no Reino ... feito por ordem de Pina Manique<br />

que inclui igualmente uma relaç5o de Iabricas favoreci<strong>da</strong>s por privilégio reuE7.


-- -<br />

.10.71~ ~IM~;~I\'IO KIXL PEREIRA IIAMAIIA<br />

t'orilci existerii :iirict:t os I)i.oçe.;.;os dc iicenciamento <strong>da</strong> niciior parte destiis<br />

l':ilii-icrih portiiei~scs icirnoii-sc possível. iiiraveti, <strong>da</strong> cruznrircnin de to<strong>da</strong>s as<br />

iiiioi-rn:ic;ríc.; i~collii<strong>da</strong>s. U ~ITA~~SSY~ 05 em5 e OI~~~SSI~CS detcctadoi ein alguns<br />

rIcstc> iiirlzit2riiriç e. coiil 3 G~clii dc rilitrns foiites roino escritur:is noiariais e<br />

livi-os cic icripo de um ;ilvarrí ou liccnt;;~ 30 praprictfirio dc uma fribriça n3o<br />

pode scr c~hscr\/i~cla. obrigaioriamcnrc, coniri sinóninio de çriaqari d:t einpresa<br />

pcto que nSo deve scr eiitendidn c01110 tal. <strong>da</strong>do rcsistarem-se duas situnções<br />

dikreiiçin<strong>da</strong>s: ria ~riairil- p:irte <strong>da</strong>s fribrica~ a çua l'i~nd:tç:?o tinha sidr, cfectundn jfi<br />

li5 mais ou I~ICI~OS 31105 c aaora ri proprietário resolvia requcrcr a a1ribiiiç5e dos<br />

pi+i\~il2gicis coiiccdidos pcla Juni:i do CornErcio; nouiras casos os iirteressridos<br />

scilicitn\ nrii I(i=o. na riltui*n <strong>da</strong> cri3qão <strong>da</strong> empresa. csscs privilk_rios que çcinsidelav:irri<br />

iiiipresciiidívcis 5 SU:I 132>0r:ic3~1. POI- isso. se C T aIguns ~ casos ri ano de<br />

coiiccs.irici dci ;llv:ir:i ou licciiçri çcirrespondc efeciivnliiert~c au anci <strong>da</strong> lun<strong>da</strong>q5o <strong>da</strong><br />

ilicsitia. ii:i inuior parte dns emprcsas tril n50 :rcoiltece afirniando os rrquerenics<br />

n 1~13i0i. 011 mcrior ;inliguid:ide <strong>da</strong>s niesriin4 c o seu el'cciivo runcianamerito,<br />

coi-iio l5hricri ptirtiçiiliir titiviarneiite. afln11ac;fics cstas qiie a vistoriri c o siiniário<br />

dc trstenirinhns \~iillinrii pcist eriormeiite ccinl'i rrriai-.<br />

Kaa \i70 cornptirávcis. por diferença ncis criifisios itdoptados. <strong>da</strong>do os fins<br />

ii cluc \c rlrsrin:ivai~i. c7 relnçfiri dc I-Aribricris de 1777 e ;is duas de 1788 com os niapas<br />

dc S:íhric:ii cixisteritcs, rio caw dti Pnrto. para o pcríodo entre 1813 e 1830.<br />

Eiiqiiriiitci a\ ires pritneiras api4c.;cnr:im iim:i listngciii dc fihricas privilesia<strong>da</strong>s<br />

:i16 f1.i rc\pcctiv:is d:itris. incluiridii Fitsricas que nunca clicgar:irn a I'uncioiinr pciir~tzõe~<br />

dii CI-\:i


em 1806. prt,vocou um;l climínuiçlo <strong>da</strong>s f5briciis crri eikctiva I;ihoriic;an eili 1807<br />

pois. çoniirma<strong>da</strong>menre. nesse ano apenas 6 l'unciunavaill: Domirigcis rl(i Koslirio.<br />

lo,in Pedra Snl3beri. Jri;io Pedro de Olivcirri Lopes. Anselrnti Fcrrcira. J O S ~<br />

Çlacllio do Nasçimenici c Jose Pedra Card11;iniento em 1807 míitiiivcriitii a sua ncriviclatlc. apesar de ;I~Fc~N~:~s<br />

pelo rccrutntiiento para (1 cxerciln an~lo-luso qiic Il~cs levo11 parte dii rii:?rj-dc-olirri<br />

c dois dos cmpres6rios. A pariis de I SI 0 nci\,as uiri<strong>da</strong>dcs surgiran~. 1 ricssc aiio.<br />

2 em 1811 e autr;t cin Março de ISF?. clcvaiidn par:i 9 e I0 o núiriero dc<br />

SAhricii\ eni iicrivi<strong>da</strong>de respeçtivalrictitc crii t 8 17 c Maio dc I3 13. <strong>da</strong>tas du rnalyn<br />

dc 13hriças de 1 S12 e do Mopcr GPI-rrl Esrarisrico de Jose Acl'irsio <strong>da</strong>s Neves. Por<br />

isso. não c acci15vel a iridicaçao dc npcnas ? Fihibricns por p:iric dcssas 10riics e niiidii<br />

cin IR1 ? rcccberam licença mais 2 I'ibricas o que elevnu p;ira 13 o núiiiero dc<br />

filiricas eni activi<strong>da</strong>de nos rinais desse ano. O ninliri dc l'ribricaq de 1 X 14 j;li<br />

inciiii 1 L desr;is cmpresus, otiii~indo apenas ;i rle los6 Aritriiiio Aives I'ercira, c ri<br />

dc 1 X 15 inrintcm cssn cii~iiss5o e ain<strong>da</strong> n5o iiiclui ii dc Jo:iquim Josil Pinrci <strong>da</strong><br />

Si1v:i Xc C." quc p:issura a ocupar :is inhtaluqfics dc Aiiseltno Ferreira. Entrc 1 X 15<br />

c 1820 dcsayi:iwcerarn ntguinas fsbricas. çonici :i? de Jodo Pcdro Siilahcrt. h4aiiricl<br />

António Vi<strong>da</strong>1 k C." e JO~O Gnrcí:i dc Apuiai- c SiIvn & C.", miis ci ritíriiero dc<br />

rahricanics subiu Fraçris no aparcciiricritn dc 7 tiovns cii1prcs:is. P(itr.rii r) ninpti<br />

dc 1820 identifica npcniii 13. quando nesse :inri esr:iv:iiii pelo riiciws 16 em<br />

riciivi<strong>da</strong>de. surgindo mais 1 crn 1 87 1 1'). outra em 1 833. 3 c111 1 82-4 C I eni 1 835.<br />

O :zpiit+ccimcnto desta? iiovas Fibricas foi :icornlinnh;tdo pclo desapnrecimcnti~<br />

d:i maior ui~i<strong>da</strong>dl: produtora, a de Ititn Ana Gtiiniarãcs dc Cissia c l=illiris. e dc<br />

ui11rns U I I ~ E I ~ ~ Cmais S Iieque1iaq como ris dc. JnhE Scdi-o Çardcisn c Silv~i. 3d:iri:i<br />

I3rnelind:i do Espírito Srin~o. :Manuel Pcrcii+:i dc Novais. FClis Tmilii5s dc<br />

Miig;illiiTe.;. Ar;ifijo & C.". Domingos Cardoso Víicir c P1:ícido Linn do< Sinios<br />

Te i xei r:i. desapareci riiento cste provocrido psl:is d i ricu I<strong>da</strong>des de recehimcn to<br />

dos valorcs <strong>da</strong>s exportrições rei11 ix:idzrs liara o Brasil, pclo aiimeritci clo conciirrGiiciii<br />

na ven<strong>da</strong> dc chapeus l'incis. devido ii proIifernçrin dc fal-iric:inics r: pel;i<br />

iiova rnodrt dos chapktih dc sedzi rluc veio diiiiiniiii- :t cxtrncq5ci Jo scu artigo.<br />

O número de f;íhrims cm nctivi<strong>da</strong>clc dimiriuiu prisçaiido par:! 17 etn I R76 e 1 X77.<br />

ripesar de (>i respectivos iiiapus oiiiitirem 6 e 7 dessas empresas, ;igi+:ivaiido-5~ o<br />

sitliayfio cios prtidii~circs portueiiscs a partir de 1827-28 crmi ti incsei~zcnto dii<br />

mo<strong>da</strong> e coriscquenrc riuiiieiiio <strong>da</strong> produçari n:icional dc cli:il-iCus de scd;i que er:i<br />

ain<strong>da</strong> a_cr~va<strong>da</strong> pelo :iumenre <strong>da</strong>s iinportiic;õcs dessa c;itegoria dc cliapéuç c<br />

dc cliiip2us i?rioç de origcrn ing1es:i e fr:iliçcçri. O núincrc~ de fríliricns caiu p:irn<br />

1 1 eni I X78 c 1829 e pai'a I O ein I X3O. apeqiir du crilir;Ua de 7 riovns f5bricas cnl<br />

1830 e dn incliisao de um:! outra licenciridii c111 1816. que riunca fura incluírFa<br />

nestes m:ip;is. devido ao dcsrip:irccimento dc tarias <strong>da</strong>s crnpresitq rii;ii\ anli~iis,<br />

cnmti foi o ciiçti rlc Driniingcis JosC AIues Nobre. D. Maria Carmiliii AlrncitI~i<br />

LcitSo c inn3 (a vcllia S:ibi*ica dc Dorníngos dri Kos5rio). Joayuirii Marques dc<br />

Olivcirri, Joaquim Jus2 Pinte <strong>da</strong> Silva cY: C." e c-lri rcccnlc crnpi-csa dc Josd<br />

António <strong>da</strong> Silva C:~mpris.


A di1'crent;a entre as I'~hncris incluí<strong>da</strong>s e omiti<strong>da</strong>s nestes mapas pode ser<br />

documcntndti airrives do seguintc g6fica quc nas d5 uma vis30 imediata <strong>da</strong><br />

rcali<strong>da</strong>dc pcirtuenlie au longo deste pcríodo:<br />

EVOI,UÇI


pcqilenas Fihriças portrieiises que outrri estntísrica do rllcsnio alio. reialiva h<br />

instrirç5o dos eper5rjos. identiiica.<br />

Desaparecidfi, coin ri cxiinqão <strong>da</strong>s cc,rporaçfies e dn Junta do Comercio,<br />

e111 1834. a di\:isáo cnirc oficinas, f5bricas particulai-cs c privilegia<strong>da</strong>s. as diferentes<br />

empresas produtoras passarani a confundir-se indistintamente sob n título<br />

gcnérico de oficinas ou f5bricas. atendendo :i sua reduzi<strong>da</strong> dimcnsào eiii teriilos<br />

de m5o-de-obra. mantendo o curac~cr oficina1 que se lornarii predominmte após<br />

a crise de 1977-7s e os processos totalrriciiie artesanais an Iongo de to<strong>da</strong>5 as Fases<br />

<strong>da</strong> pi-oduçáo.<br />

Essa Tal ta de elernentcis oficiais levou-iios a cncetar unia dernorn<strong>da</strong> pesquisa<br />

em outras fnntcs qrie pudessem colmatar cssa carcncia !>ara o quc recorrernos ?i<br />

imprçnsa pcrírídiea. a alnianaqucs. a cscsi~rris notnriiiis e ri diversa hibfio~rafiii.<br />

h partir destns ioiltes. registamos o rccnmeqn dc activi<strong>da</strong>de dc alguns<br />

:inii,oric f:rhric;inlcs: privilcgindtis como Francisco Arithriio do Outeiro e Roclrigo<br />

de Sousa Pinto, seildo pr-ovAvcl qiie outros ;in~ipos chapclciros cornci Miyuel<br />

AntOnio G;ircia. Manucl Anlfinici Alkcl; Souto e Manucl José Palmeirri Ihes<br />

tivessem 5eguido 3s pisa<strong>da</strong>s. Alguns propi-iet:ísios dc antigas ilíbricns particularci;<br />

como Antbniri Fredericu Sitcrnhcrg, CSiididn Jus; Sfiiiplicio e Lino Eleutério<br />

ilzeratn o nievno. surgindo nov:is f;ibricas conio as pericnccntes a Joáo Nunes<br />

(fun<strong>da</strong><strong>da</strong> em 1833). Viúva UIrich & Çonipnnhin (cri1 1835) c Luís António Alves<br />

(iú cni Inhoraçuo crn 1837) Q que elevou o número dc i3bricss conheci<strong>da</strong>s em<br />

I'iiiicionamento efectivo parri 8. Este númrrci csifi pnréiu lance <strong>da</strong>s 20 fihi-iça5 c<br />

oricinns de c11apEus que, seguiidri uma reprcscntriçâo apresenta<strong>da</strong> ra11i113 p01iiutnerosas<br />

proprietk-fos c incsarcs dc v5rios ramos <strong>da</strong> indiistria pcii-tuçnsc <strong>da</strong>ta<strong>da</strong><br />

dc 22 dc A~cisrn dc 1836. cntk Funçionavanr iiesia ci<strong>da</strong>de. Os rcsiimics ser-iam.<br />

naturalmente. parte dos niestreç chapeleiros idcnlilicados no recenseamento jCi<br />

ciiado de 18-37-i.?. ontie se podem enctintrar rnçsri-c5 corno Jci2ci Evarigelista <strong>da</strong>s<br />

Neve5 e Antcii~io José de Alrnei<strong>da</strong>. que tinham assegurado n direcç5a téciiica.<br />

atC ao seu enccmamenio. cm duas <strong>da</strong>s fábricas privilegia<strong>da</strong>s d:i cid;icic c quc.<br />

iudo indica. se iinliain mantido no rnesrno local agora pi-esurtiivelnie~ite h irente<br />

dos .;eu5 prhprioç esíahelecimento~. Alkni dele.; oiitrric riicstrcs como Jono<br />

Garcia. incluídiiç nesse reccnseamenrci. ier-iain regressadu ii activi<strong>da</strong>de. crimti sc<br />

podc depreendes <strong>da</strong> :malise de alguns apeIidos que vo1i:iccinos a encontrm ein<br />

1854. conitiiuindci cxcmploi <strong>da</strong>s aradiçicinriis diilastias dc chapclciros que tieqin<br />

ci<strong>da</strong>de forarri uniri reali<strong>da</strong>de. juntando-se aos fabricantes que acima identitlcanios.<br />

O inq~Eritci induitrial dc 1845-46 apenas inclui umri fAhrica. :i de 3030 Nrrrie~. ci<br />

quc n2u parece correspoiider L reali<strong>da</strong>de d:i ci<strong>da</strong>de. a~eiiderido :I que. pouco<br />

dcpciis. referindo-re ao ano de 1848. o jornal O N(Ic.~~ITu/, em noríci:~ <strong>da</strong>ta<strong>da</strong> de<br />

17 dc Maio de 1850. esclai.ecia unia ouira norícia. ~iuhlica<strong>da</strong> dias antes acerca<br />

dns estiihelecirnentos induslnriis crn ilincioniirncnlo ila ci<strong>da</strong>dc crn quc n5o incluirri<br />

oh produtores de cliap6us. dizendo quc ns l'iíbricas ilc cliupclcirris quc nfio quan-<br />

tificava ocupavam enrk bastantes bsnqos. A estatística indusrrisl de 1852 1150<br />

inclui qualq~ier cllapelciro porluensc. pelas rw.fie5 ji explicita<strong>da</strong>s. nias a estalíslica<br />

acerca <strong>da</strong> instr~nqáo dos opcr5rios revela-rios a existência de 7 pequenas i'5briças,<br />

pcrlencentes a Joãn Nuncs dc Sousn (quc julgamo.; tratar-se do mesmo Joáo<br />

Nunes incluído no rnrtpa de 1845-46) c a Jouo Nuncs de Snusri Júnior. Ca<strong>da</strong> uma<br />

des~as l'ríhriçns ernprcg;zva 5 operiirioç. o que entra cm contradiç5o cotii a<br />

referi<strong>da</strong> notícia <strong>da</strong> chapelaria empregar hastiin~cs br;~qcis. Quantiis l'shriciis c<br />

oficinas cfc chapclílnu cslaridrn cm 1 851 em activi<strong>da</strong>dç? Várias. conio por exeiliplo<br />

:i Mnia c Silvri rfiindri<strong>da</strong> em 1848) c a FAbrica Social (fun<strong>da</strong><strong>da</strong> precisanierite


em 1 S52 ). icntlo-se esrabclccido eiil I $5 l .Tolo ArsCiiio Ficire e J050 Josk de<br />

Alriiei<strong>da</strong> n cluc. ,ju~ir:imcnze cciiii iis 2 kibric:i~ incluí<strong>da</strong>s nessa cstarísticn de 1852<br />

e :i inclu\iío dc cl-i;ipeleii.ti.; cnnhccido\ caino Fi-:iricisco Antótrio dri Outeiro,<br />

Cãndido Jad Siiii~ilícici e Jo3o Garcin. 'ti.c~ii conin ;i viúva de Rnttinin Il-ederico<br />

(rccen~criicritc I':ilccidii). na list:i dc cliapclciros incluíckis rici Airircrtruk Cr~~~ir~rerricll<br />

.J~t(!ickt/ C .,I L/IITI~I ~.rrrf{rivo do Porfo e .VCI~ /li.s~ricfo pnr(t 0 cl~tno (/c I tT.54- JX5.512 (que<br />

oiiiitc 3s t1ii;is I':ibriciis incliiídn~ Ile.;l;a esraiíctien clc 18.52). elcvii prrrzi 10 cmpresus<br />

o rtiral Jc ~1-iric;is c oficinas rtçonhecidtiniciiic em :ictivi<strong>da</strong>di: ncqse ario. M;is<br />

dc\~iífrir scr riiais, j;i que o rcl'ci-idu :ilnliiiinyuc ciiumcrn niriis li crnpresris<br />

chnpcleir.;is dc qiie sc dcsconhecc de moriiet~ici a respectiv;~ <strong>da</strong>t;i dc i'und:iq;io,<br />

clevnndo para Ih íi toi:il clc cliapclciros eril acrivid:idc ern 1854. Assini. a pariir<br />

destes clcmciitcis. c lios\ívcl corrigir n 1':iltn de rigcii. <strong>da</strong>s cstritísticas ril'iciais e<br />

iissistir ar).; prirrieiror; passos nu rccupernçuo dcsre xcctor tradicional que volt:ir(i<br />

ri;i scgriricl:i riicz:idc clc Oiiciccnto?; 3 ocupar uiii lupar de destaque ciitre as<br />

indúsiriri< rlri cid:idc.<br />

"4 irnpcirí5iicia rlii iiidíisri-ia çIiapclcir;i poi-t~icrtsc ao Ionp do perícido entre<br />

1750 e 1 SS? rcllecri~i. i1a~iira2niciite. 3.; I'ascq de cxpailsio e depreqsso quc<br />

dcicrcvcmcis. Entre 17.50 e 1834 :i5 cnipresas prtidutn~is distribuíarri-sc por trCs<br />

carc.~ori;ii clc csrubelcciri~ciiiii.;. oiicinas dc scimlireireiios. l'iihriçtis pnrticularci e<br />

r':íhric:is pri\r~legi;id:~h. d:is quais si? :is íilrimas. gniq:i.: ?i existerrci;~ de cloc~imcii-<br />

I:icâo oiici:il. podt.111 sci. yu:iniiticn<strong>da</strong>5. rcgistnndri-sc a cxistCiricia. no lorigo dessc<br />

período. dc -37 r:ihric:il; 1iceiici:id:is nn ci<strong>da</strong>de dri Porici, entre eIas a rn;iic antiga<br />

I'iíhric:~ cls ch:ipeus I'i tlciu. propricd:idc tlc uiii p:ir~icular. que se cotrlicce crn<br />

t3~iriii~ril pcriciiccnic a Ali tiitiici driht5 Guii~inriic~.<br />

0:. pcr iodos EIC maior. TICP;III~;;I


QUADRO 1 - FAEXRICAS IXARTTCULARES E REAIS OU I'IZIVLLEE1.4~AS DE CHAP~US<br />

NO POH1'0 EVTRR 1750-I Xf 4<br />

. I c I I I I<br />

I'. li Jc' Jiilliii dc ISi)(i<br />

--<br />

1'. 77 ti1' \!:i~'&'u dc' I ?(I?<br />

Kccusiitla tiscnça eiii 1<br />

20 dc 1:ci.crcim ds IS I2<br />

Recu+;irt:i licsnç;~ ein<br />

7 dc Mair) tlc 1792<br />

-<br />

c U. Culciii lancli<strong>da</strong> hlniei<strong>da</strong> Lriif ri<br />

e l_nii:icioViein Siiares<br />

Jn~e Corllin ilo Naximento e<br />

Aiiiuiiiu Piiirri Rihciiri Jc Crin,:~lhn Pciioin<br />

Ju~c Cuclliii dri fix\~lcinirntii.<br />

3030 Franci\cri dc Guim;ir,ir.ii>.<br />

hiitonio de h,lornei Cnrrlnzo C;inics<br />

c Jiiv Aiitnnin ile 50117:~ Gnnir3<br />

Jri:iii Fi~:iircihc~i dr Giirrnnsicn\<br />

c lu~c Çoclliu du Y:isia c FiIliuk<br />

Kiiu <strong>da</strong> Fihtica do T~hrico<br />

Jcpuis<br />

Ku:i Nnr.3 dc Sniitu AnlUniri<br />

S. 11. dcpois !I." 1? D - 11 0<br />

'<br />

1


Fmncisco Antnnio Rodri:ucr<br />

c Frdncisco Antonio Orcro


QUADRO 11 - I;~~I~RICAS<br />

JCI.~~ ANT~MO RM L PEREIRA RAMA BA<br />

-<br />

E OFtCISAS nE CHAPÉUS DE FELTlfO E DE SEDA<br />

EV I,ABORX~~%O NO PORTU ENTRE I R34 E 1854


d I,YDU.TTI~'IA CIM 1'ELEIK;I POHT~!ITN.SE ENTltII' 17-70 f: IX.7-l<br />

NOTAS<br />

E. Estc tcxtn rccupc~i :iigiiris dos priricilinis aspccroy nhordndos II:I disscrt;iç50 de rnestcidri riprescri-<br />

t:id:i çtii 1'197 :i Fnculd:idc dc I-çtt.:is <strong>da</strong> Ci1ivcrsid;idc do P~irici. icrrn:iiidn-sc porEm nct.cus:íi.i:~s<br />

alg~imils :tlicr;içõcs l'ririiinis c dç caiitciidri. ;itcndendn h cxtcnsiici rl;i relci,irl:i clissci~nç5o quc tcvc<br />

pni- título ri Iiirlrir.r~ Porrue~i.vr criri-c 17.W c 1852 c nndc ptidct5u scs ci1criiirind:is<br />

:is rcferencias c ciiaçõcs i.cl:itiv;is n lonicl; c hihlio~rdli:~ :ipirscrit:idns ao iony dchtc ir:itiiiIlio.<br />

7. Iritliisrria ch;ipclciru. nn scntirlo ç!dssico clç prndiiç;io dc cliapcus rlc tCttrn c ninis tardc dc scdn.<br />

3. Ciiiti cntiir:iis dç JAcoinc R,ittuir scpndri :I vcrs5o dcstc r~id~ixli.i:il, quc sc vlinploi.j:i nas su:is<br />

Krcrii.(lt~(-i,c-s dc rcr criatio cuin ris sciis prripibios fundos ;r priiiiciih;i iiíhricii rlc chaplliis ti1105 quc<br />

por cririta dc iini p;iiTiciil:ir hoiivc iiu Rcirio.<br />

4. Como rcfcn. Jur~c 13iirgex tlc M:iccdo cm ri Siritriqriri P>uixrririiir.ri ito Td,tin/)o rlt, Porrilicfl - ril,yiitt.v<br />

cr,\p


A FORMAÇAO PROFISSIONAL<br />

NO ANTIGO REGIME<br />

O Pririci dos Mciiercs, segundo o mapa cl;ihorado pela Senado <strong>da</strong> cãmara<br />

para rt rcpulatnei~~aç~n <strong>da</strong>s profissões na procissao do Corpo de Deus. em 1773,<br />

rr.prrçrntnv:i-.ir prir 77 cifírini<br />

Para Frep:irar estc tccido social rom-iudo pelos ofícios rnecanicos. desenvolvia-se<br />

um tipo dc cilsino prolissional \~ocacioiiado para o saber dominar. de<br />

uma l'unnti niui~ri pragniiiticri. ca<strong>da</strong> aric <strong>da</strong> cspcçialid;ide. c apenas cssii. com<br />

saí<strong>da</strong> dircc~a para o nie~.cado de trabalho<br />

Tratava->c dc um cnsinri vocacionado para a aprendizagem dris artes<br />

mai~unís. devi<strong>da</strong>mente esiniturado e de caracter particular e autónoma. Variava<br />

de ci<strong>da</strong>dc para ci<strong>da</strong>de. dependendo <strong>da</strong>s cxigEncias crimerciais de çad:i uma,<br />

porquc cnd;~ qtl:il apresentava as artes necessárias 5 indústria c ctiinkrcio loca1 e<br />

nacinrt;il.<br />

Essa aprendizagem dccorri~i nurn loiigo período. a que o 1-orrnando. na<br />

categnria de aprendiz. sc sujeitava. Ministrava-o o iiiestre do ofício c a loja<br />

Iúnçionuva coIrio e~cola. Iiiiciava-sc em iciudc priil-iria c tccornen<strong>da</strong><strong>da</strong>. O aluna<br />

oliedecia a determinado perl'il. Lavrava-se. obrigatoriaiilentc, rniitncula. O tempo<br />

de aprendizagem dccrirria cnlse cinco a dez anos. Ca<strong>da</strong> rneslrc recebia entre um<br />

a dois aluno


MA RIA ./0~k L.lGll,t / I.'IL-\,VCISCO RIRI:'/ RC? Li,\ JmIL\'..\<br />

.-<br />

tcrnpa ajiisui--se-i:i dc :icrirdo corii Ira capaci<strong>da</strong>de c inreli_cêncin>)' demonstrndii,<br />

mas cycic nunçn seria irif'ci+ior a doi5 rinos,<br />

No cntiiiiro, ncm iodos podiani ser accitcs por ay~rendizcs.<br />

C~L rcl igiáo e faniili:~ eraiii deterrni naliteq na ;iceiraq5o do apreiidiz para<br />

csi:icio.<br />

Negro c niulatri n5o podiatn ser acciicn. snh pena de riiultn nci valor dc doze<br />

mil reis rt aplicrir ao tricstrc inliacror, rilém dcsie scr cit>ri_rado 3 expulsar (1 moqo.<br />

O iiiulo do cnpitiila virite c quatro do rcgiiirenio dos botociros cri1 csplíçi~o ,5.<br />

Qiirinttr 30 ensino dc aliinos estrangeiros. nãri pcirIia ser ministrado ti quem<br />

iivcsst: alpurii;i d3s cnrricreriwiças supra çii;iíl;iq. A eszcs coloc;iv:i-sc como condição<br />

h:isic:i serei11 aCattroliçcis Rornanos>i". As pcnas iani clobrando para o mestre cluc<br />

ia1 iiiri ciiniprisse.<br />

0 s torcedores Ji: iutrrís ahriam excepçso. Accilcivarn qiic .,H. 1,cigo. aprcndizch dcs t ri nrtc<br />

deviam ser poucos.<br />

Concluiiidr.i. nem todos tirihaiii acesqci h :iprendizayern. Tendo :i sorte de<br />

esta 1120 Ilres esi:ir vcciad:i. clicg~r;~ O nlonien1o de sc i~iairicul:ireni.<br />

A nprcndizageni cibeclecis a um longo período dc tenipo com n linali<strong>da</strong>de<br />

dc pi-cpnrar r, ;11u110 PBI.;~ O CX~~TIC C pari1 ;i vi<strong>da</strong> rtctiv:~. De i;iI mndo eni cnnsideradri.<br />

que scrii estar cciilcluí<strong>da</strong> ninguein podi:i requcrcr cxame.<br />

Ohcdecin, norni:iliilcn~c, a dii:is clap:i


,E FOIIMA ÇÂCI PRO I;ISSIO;Z1A L ,!'O r1 A1TItiO REGIi'dL:<br />

Che~ava a altura <strong>da</strong> mairícu Ia. E 15 estava n Iivro como mcio de evitar as<br />

fraude%<br />

A niarric~~l~i podia ser feita de dois modos: apen:is Fanqadn em Fivro do<br />

compromisço. o11 estabeleci<strong>da</strong> em contriilo nniarial c. posteriormente. lailçadn<br />

em livro do oticin. T3cpcndi~i do que o comprolnisso esiabcleccssc. Ve.jaame<br />

ca<strong>da</strong> siluaç5ci.<br />

Tomando aprendiz. o mestre rihrigava-se :i parlicip~ir ;io jui7 do ofício o<br />

dia. o mflí c ano crn que o admilira. para quc o esci-ivào rcgisrasrc. sob ri i'cirrna<br />

dc Lerimo. no livro de examcs. ou cm livro próprio que o ofício tivesse para esse<br />

Siiii. Postet-iorinente assinava riu a I-espcctivo rnestre13. ou o juiz. o11 o escsiv5o e<br />

O MGS~TC'".<br />

Mas vej~irnos iirn tipo de registo rrrais çornple~o. Dele constaria .


Mestre que nZo tnriiid:isse registar criritralo. n3o cumprindo o quc c? com-<br />

promisso p11-via. dizi;tm os ourivçi que seriri niuliadri em dois tiail reis. Os cerieiros<br />

aunicniavrim para irinfa iiiil reis':. alkiii dc exigirei11 que n incstre io.isc iiori-<br />

l'içado pclo escri\,,?o para lavcir regisro. E se mesmo assirri nio obedecesse era<br />

multado no dotiro e perdia a aprcridiz az6 o cegis~ci scr [cito. Qunntci ao aIuno,<br />

passava piiza «tempo que o Aprendiz deve <strong>da</strong>r vc.;iindo-se. c scndo vesiido peio n-iestrc:<br />

(...)>i". Sc ci .;ristento coul-lcshc 2 fnmiliri. o tenipn dc csrlígio diil-iinuia um ;tnoZn.<br />

Os coritr;itos cspeci ticavani 3s obrigiiçõer de vesLufirio c alinientq50~ exigidus<br />

;iti mcstrc. Encoiilririios iiluagdcs diversas.<br />

- O iiiestrc \rcsriris o apreiidiz cic soiipu de &i-,<br />

çornpetEnciri drj pai''':<br />

seiidri ;i rciup;i branca <strong>da</strong><br />

O rcspnnsdvel pelo :iFuno cihri_rava-se I.( ...) 3 drir dc vcstir e calçar I...)<br />

çem que ri iiie.itre kcnlin obri_raq3ti alpina de lhe <strong>da</strong>r na<strong>da</strong>. porque<br />

srimenle iierfi obrig:icln :i<br />

comer~i 311:<br />

<strong>da</strong>r-lhe conin rnes:i e roupa lava<strong>da</strong> f...) e dc


-O mestre obirgava-se ri vestir e calçar ...) dc raupu de cor-'1. bem<br />

coiiio n <strong>da</strong>r-lhe ,'?. enquanto a pai <strong>da</strong>ria<br />

33;<br />

- Quando o rncstre calaiate Ant6nio Cunha estabnleceu contrato com um<br />

iiioqo que teria entre dezoito n vinle anos. compromctcu-se 3 alinientrí-<br />

10 nas ~fay~ns pnr mar. Permaneceridri eni terra, n iilirnentaçao seria <strong>da</strong><br />

rcspons~biIi<strong>da</strong>dc do api-cndi7.<br />

P~it OS rneytr-e que i150 curiiprisscri~ os dcvcrci a quc ?e nlirigavarn, as<br />

multas. sempre imposins pecuniririarnente. iani dc scis mil i+cis?J a dez mil reis37.<br />

conforrnc o cstipul;ido nos regimentos. ].Iavendo seincidénctns duplicavar-ri. Ai6<br />

tiq ui o çonurifn deiini:i-se como uma çontinuaç:?o do coiiipi-oin isso.<br />

Obr-igaçõcs c!» rnesfrc cin coso tlr ílner.ic::.o do donpl-ei?di:<br />

O aprendiz iria viver em casa do rncstre por uiii loiigo pcrín<strong>da</strong> dc zrrmpci.<br />

Por issti tomava-se necesshrin definir medi<strong>da</strong>s dc protecção, eiii caso de docnqa.<br />

E csta siluaçáo os repinienlos não previram. Apcnas se i-egistarain ein conrt:ilos.<br />

Se a apreridi7. adoeccssc. ti pai ou tutor obrigava-se a tratá-lo. desdc que<br />

fosse avisado pelo iiicslrc c dcsdc que doença n iiiipedisse .ctotalnictltc dc<br />

trabalhar-I". Se o mesirc para tiniar o intiqo. ~lcisassc dc tr;ihrillinr e dispendecse<br />

dinheiro com a doença. dclc cahia-Ilic Iícr iritciraiiicnlc: indemriizndo pcIn pai. de<br />

lu<strong>da</strong>s ris de


Quaiido a 22 de Outubro dc 1782. o meslrc calafrite hntónio Á~varcs <strong>da</strong><br />

Cunha se comprometeu ti ensinar a arte ao jovem AniGnin álvnres. receberia três<br />

moedris de ouro. tio valor dc sete mil e duzentos reis ca<strong>da</strong>. a( ...) a saber moe<strong>da</strong> e<br />

~nei;i no princípio e moe<strong>da</strong> c meia quando vier <strong>da</strong> viagem que ha-de ir fazer com<br />

o dito scu Mestre (...) para Pernanihuco no Navio S. Jose e S. Bmventura>>41.<br />

No eni;into. nao ençontrfimos o compramisso dos calalàie.<br />

Como scri:i o ordenado do mcstre? Com base nos contr:itcis. devia obedecer<br />

n uiii prigzlrnentri cIi;i. a jortla, acl-e~cc~~tad~<br />

de urna grotiflçaç5o. Pcnsamas assim<br />

porque. dividindo os valores <strong>da</strong>s ~ratificnçfies pclas nilos de aprendizagem<br />

indicados. e as quuniias ol7li<strong>da</strong>s por 300 dias. surgiram valores dikios irrisbrios:<br />

- lá rcis paro o contrato dc I750<br />

- I4 reis par3 o contruto dc 1787.<br />

Ora comci o cantrrrzo de 17'67 se referia ao pagamento dn jornri no valcir de<br />

480 rci5. acresci<strong>da</strong> de graiificaç5o. deduzinios, que. os lionor5rios do mestrr dcviarn<br />

obedecer a essa noriun.<br />

Durantc n rcrnpo de ensino. u aprendiz recebi:^ salario. Mas os compro-<br />

missos. Jc ncivci. nao o est:ibeIecerati~. Fica-nos a cerlexa pelo que, dos contratos<br />

ntialisadna. dois nos disser:im.<br />

No coniratii de 29 de Dezembro de 1750. sendri mestre o ourives do ouro<br />

e çrnvridtir dc di:iniail~cs Riifael Ferreirn de Azevcdo. estabelecia-se que, se o<br />

:ipreiidiz ~c auscritiissc.


A FOKMAÇAO PH0FISSlOh'rl.L NO ANTIGU REGIME<br />

traios coniirmavnni. Se o aprendiz adoecesse reporia os dias de faltas para náu<br />

ricar penalizado na sua aprendizagernu. Vejamos cssc iempo em quadro:<br />

TEMPO DE ESTAGIO F.4RA APRENDIZ E PARA OFTCrAT.<br />

Tarn:~~~quciros 3 anos 3 aios<br />

-<br />

Atl'iiiritc.:<br />

Pichelei ror<br />

LMneirm h alios 4 ;!no5 I O :mo><br />

Viulciros 5 anos I 4 anos<br />

Soqrrclrodtniiion 7 mn


MA lil.4 .10Si; IA T;O.,i / FRcl.4'CI SCO RIR FIRO />A S11.\/.4<br />

Ao iiiiciar o s6çiilo. ~121 r11i3s1i.c teria 'Um apicndiz c só ~oiliaria coniri de<br />

OLIII*I~. qunndo o priniciro conçliiissc todo o pcríodo dc ensino. E ad 1746 íicou<br />

dccI3radu d e qi~c nenliiit~i rifficial pmsn ensinar ~nriis quc hum inoqondh. só<br />

pcidcndo aceitar outro quandci o anterior cornp1ci;issc o tenipo dc riprcndizagern.<br />

Assiiii dizia111 05 cordoeiias.<br />

Nos ofícios ctirti protiçsõcs rifins. çonici ni ferr:idores c al\.eiiarcs. prcviani-se<br />

dois aprendizes. No eiiinnto o çonipromisso destcs. <strong>da</strong>iado de 1737. n:o referia<br />

quando seria a r~io~ríciil;~ dos seguirirc\.<br />

M3s 05 c0il1j3roinisht1s l(lIll3LHRI ç011sciCncia do loiigo pcrirido dc tempo<br />

qiie cr;L u e'liigiu. E crirIi ri decorrer rluh ariri:, cri;+r;~ni I';lcili<strong>da</strong>cle.i.<br />

Os prhprio.; cordoeiros. çorn ctimprotnisso diitado de I J4h c ctincluído<br />

em 1737. cri111 sctc iicIciirlriz iilio <strong>da</strong>ta<strong>da</strong>s, iii;i\ incluí<strong>da</strong>s iieslc pcriodo cronoI6gim.<br />

:iccitiivzitii nèiiis iinr aprendiz. rliitirido no anlcrios r;iltasse uin tino par21 o<br />

L'ini dri csrrigici.<br />

13111 175 i. o coiii~iroi~~isso dor csteirciros Jii prcvia quc no Último rino dc<br />

estigio. o ri-ie.;tre pudessc totniir cititro apreridiz.<br />

Em 17S3. o crimprnrnissri dos cnxariihladorcs indiciivzi yuc si aceiraq5o dc<br />

iirlvo nliino í':ir-sc-i:i qliiindo o :intcririr tivessc concluído a(...) í~ maior pni-rc dos<br />

ciricri :I~{-IS 1 ...)D~~ qiiist;idos ctiiii o professor. No meimo ano torncircis e poIieiros<br />

repeti:iin 0 iiicsmci princípio.<br />

Em I785 a nlirneio dç altinris :irtmcntavri para dois. A nceitaqao dos novos<br />

~iprendizes dnr-sc-i;! cluando n iiiaior parie do leiiipa de cnsiiio do5 anieriorcs<br />

estivcssc cor1iplct:ido.<br />

Em 17x7 o rcgitncnio dos. nliniatcs. com um núrncro dc aprendizes<br />

propoiiricin:il :ir> iliiiiiei-o de oiiçi~iih. jri previa nceiiaçz?~ de ~egiindo aluiio quiindo<br />

cri ~irirncirri csii\,e?sc: :I mcio dis tèrnyin dc :iprcndizasem. Etil 179 1. soquei1.0~ e<br />

t;imrinquriros di~i:irii ri rricsiiio.<br />

Cnrii ri nndnr dos niios ri ~itu;iq50 alifeirava. Prir ;idend:i de 1 R14 os lùnilciroi<br />

inaritinlraiii a nçeitaqáo do scgurido ii mcio d:i :iprendiragem do antcrior c<br />

:iin<strong>da</strong> rlci nicirno ;111ti fncilitrivaiti ri pn~sihili<strong>da</strong>de de iiiati-icul:i de .Fí). riiido o priiiieiro :iriri dcstes. Os torcedores de rctrós. por<br />

ndcn<strong>da</strong> dc 1 X I h. t riinhém picviniii :i rn3ti-iki11~1 dc mais iirri, ;i mcio dii aprendizagem.<br />

- Quanln :!ti numero de oliçi~i>. cIe dcpendiu <strong>da</strong>s iicccssi<strong>da</strong>des do oficio,<br />

e por isso r) CIICSI~-C podia ter quariros iieccssitassc.<br />

Sc ci nicstre quisessc icr rii:ii\ ofi'cinis que


Nn conrraro de 8 de Fevereiro de 17 18. o ourives dri ouro e prata Manucl<br />

Barbosa dos Santos coinprrii1ic~i;i-.;c n rrisiriai- o api-cndiz de c


AMRM .ICI.S~ IAGo?~ / I7?11 l\:cI.TCíl KIHIiIKO IW Sll. lR:t<br />

-<br />

encontiaiiioi. ;inttlisámris o sniu de rilfabeliznçiio pclo riúmero de mestres que<br />

:issinarani os çcirnprornissos.<br />

Sc 2 ccrio que iicrn totlos os meslrcs sabiam Icr c escrcvei.. os que<br />

priisuiar~i esta cultur:i dc escola acabavam por ser ciii numero superior.<br />

Logo. sahcr ler e escrcvcr devia ser uma cxigêncis curricular. adquiri<strong>da</strong><br />

dutrtritc o penodo ùc iiprxndiz:igem. ou exigi<strong>da</strong> como pr6 requisito de entra<strong>da</strong> crn<br />

csizigin. Conipareriios grnticnniente a grmi dc altribctiziiç5o diis profissócs:<br />

Levania-sc a questão de sal-icr ris motivos d3 iieccssidride de alfribctizaFgo.<br />

No.: orícicios lignclos i1 ccinirm-ias. juiz. cscrivão e n~ordomos desta aparecem<br />

i


Ao tesoureiro competia-lhe assinar tcidos os terinos de entra<strong>da</strong>s e saí<strong>da</strong>s<br />

de dinheiros. Necessitava dc ser alfabetizado.<br />

E para cst;~ tão comum necessi<strong>da</strong>de social, os oflcios preparavam os<br />

artesãos com uma cultura de escola. Parri as artes mecsnicas escreves j6 era<br />

entúo sentido como um acto social.<br />

AICni <strong>da</strong>s causas aponta<strong>da</strong>s. os ourives apreseniavnm mnis.To<strong>da</strong>s as peças<br />

tinham de ser levadlis ao ensaiader par& contrastar. O ensaiador possuía um livro<br />

iiurnerndo e rubricado pelo pelouro <strong>da</strong> Alrnotaçaria, onde registava o nome do<br />

ourives que tr;rzia a peça. o tipo de peça, a indicação de que não tinha marca. peso<br />

e quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> mesma. Escrcvia o ensaiador e assinava n ourives que fabricara<br />

a peça"[).<br />

ConcluIndr.i. nn sCculo XVTTI c para os oficias mec5nicos. a escrita<br />

aparece-nos como uma iiecessi<strong>da</strong>de social. Para cvitar li-audes, era necessário<br />

registar cobre n mcsmo assunta. sim~tltaneamenfe. rinq livroq do ofício. nos<br />

livros <strong>da</strong> confraria e nos livros <strong>da</strong> camarri. E os Jivms <strong>da</strong> ofício tinham de estar em<br />

sintonia com os restantes. pnrquc as comparações eram uma exigência!<br />

Nesta rela~úo de aprendizagem. tornava-se necessário definir os deveres e<br />

os direitos profissionais dos intervenicntcç no acto educativo: entre os mestres,<br />

cnirc os mestre e os alunos; cntre os aluiios e os rncslres. Todos os comprornisços<br />

locaram estes pontos e traçaram um vcr<strong>da</strong>dciro c6digo de valores &rico<br />

profissionais. postcriormenie especificados em coiiuaios notariais.<br />

Os estalutas exigiam nos mestres um perfil de idonei<strong>da</strong>de. Sendo assim,<br />

eles tinham de cumprir entre si. obrigações profissionais. para manterem boa<br />

r-cputar;iín. Da listagein. Itii~ga em deveres. parca em direitos, faziam parte os<br />

que se seguem.<br />

Ncnhum mestrc podia :iceirar aprendiz e wtiçiril que esiivesse a trabalhar<br />

com nuiro rneszrc, scm que os formandos tivessem coiiçluído todo o tempo de<br />

aprendizagem.<br />

Se eventualmerite o aIuno tivesse flusido dc casa dn mestre sem ter<br />

3ciib3d0 o rempo de aprendizagem. obrigavam os estatutos, que regressasse. Se<br />

ciulro fnrmador ioinassc ccinla dclc nestas condições, seria multado além de ficar<br />

sem o alunafil.<br />

Nenhum mestre podia <strong>da</strong>r ao aprendiz obra a fazer sem esie ter concluido<br />

o tempo com o mestre que o ensinara.<br />

Nenhum mestre podia tornar oficial de outro ofício mesmo na quali<strong>da</strong>de<br />

de aprendiz. Aceiiando, iinlia dc se assegurar de duas situaçoes: que o rempo de<br />

estLgic) como aprendiz estava completo. que o oficia[ avisara o mestre anterior com<br />

umri nniecedência de oito dias. Caso cogtririo. su,ieiiava-se a iiiul ta5. riujeirava-se<br />

;i devolver o oficial. além dc ser considerado um r


Ncnhuni mesirc podia fabricar obras falsifica<strong>da</strong>s. pnrque arruiiiavam o<br />

born nrin~c<br />

<strong>da</strong>s artes c prejudicavam os consurnidorcsfi3.<br />

As obtigaçõcx do nlesrrc continuavnrti, dcstn vez para com os aluncis. quer<br />

íosscin apreridizes ou oficiais.<br />

O mestre, nas urics cam dupla especiali<strong>da</strong>de npcnnu podia cnsinar ao<br />

aprendiz aquela em que tosse especializado.<br />

O mestre, ao lomrir aprcndit tinha ribrigaioriatnentc de o informar do<br />

tcmpo de duraçáa do estfigio e do quc o estatuto Ilie exigia.<br />

O niesri-e era obrigado. perante n ;iluno e a friiní1i:i. a cumprir todo o<br />

tempo dc aprendizagem :içar<strong>da</strong>do.<br />

Na caso do mestrc mcirrer sem que o aiui~o iivcssc coinplctado o ienipo<br />

de ensino permitia-se ati nluiio ir acabar ri tempo para riut~i casa, com outro<br />

rnestrefc'. Mos se triiiva c filhos niantivesem a Ioja obignvarn-se a manter a diio<br />

apreiidiz".<br />

Sc o utuno n5o ericnntrnsse nicsirc que o recelxsse para acabar o teinpo<br />

de nprendiz:igcrn, requeria aos juizes do oficio licença p3ra trabalhar coiiiri<br />

oficial. E~tcç cram obri~dos a conceder-lhíi e ain<strong>da</strong> tiiih:im de Ilic determiiiar (i<br />

tempo nccessilrio para sc preparar para exame. porquc o iempa dc aprendiz nfo fora cn~~cluido~~.<br />

O mestre nSci podia expulsar o aprendiz de sua casa seili motiva justificado,<br />

a puriir do rnornen to que este tivesse compleiado scis meses dc nprendizagernfi'.<br />

Segui<strong>da</strong>rnerirc especificavam-se as obrigaçrics nos contrams notarjais.<br />

O mestre dcviti tratar bem o aprendiz. Náo o man<strong>da</strong>ria tranqponar carnetos<br />

dc cabcça c cestas demasia<strong>da</strong>s pesa<strong>da</strong>sfin. neni «( ...) buscar ccrusas de çarrcto h<br />

costn~>~~~. Aprcsentfi-I»-ia


8.3. Apreitdic para corn o mestre<br />

Por aluno entendia-sc todo o aprendiz e oficial, qc o cornpmmisso previssc<br />

tempo de estapio para cstc iiltirnci. E as obriga~ões para coni o inestre também<br />

Ihes eram inerente?.<br />

O aprendiz nno podia abandonar o mestre anics dc concluir o período de<br />

aprcndiza=em. sem justa causa.Tomarido o aluno tal aliludc. cra obrigado a <strong>da</strong>r<br />

ao rncsirc o dnbrn do tempo dc ausencia. Devcndo-sc o ui'asiamento a doença,<br />

enlão, bastava-llie cumprir exactamente o tempo que faltara.<br />

O aprendiz. durante o est6gio. nZo podia trabalhar ein inais nenhur~ia loja.<br />

Para ris iriliactnres, ris holocirrss iinpunharn a mulla dc doze mil reis".<br />

O aprendiz. duralite o esdgio. n5o podia aceitar irabalho de outro rne~tre7~.<br />

Morrendo o mestre e ficando viúva e fillios miil :i loja. o aprendiz era<br />

obrigudci a acahur aí. o lempo ajustado com o IàIecido. Prcvia-se que apenas<br />

mu<strong>da</strong>sse de mesue se os herdeiros niio assurnissenr ri respotisabili<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ten<strong>da</strong>77.<br />

Se o aprendiz fugisse dufiinte o periodo de ensino. o pai ou o encarregado<br />

de educavj-io tinha de <strong>da</strong>r conta dele ao mestre, para que o tempo ajustado fosse<br />

concluídn. ou pagassc ao rnestre o tempo que faltassc7H. Cabia a este avisar dc<br />

i imediato ri família para que Ilie repusesse o rapaz.<br />

Se o pai ou fiador igiiorussern ou se o apreiidiz se tivesse ausentado para<br />

Cora d:i ci<strong>da</strong>de. hiivin um período de trinta dias para justificar a ausEncIa. Fiiido e<br />

na<strong>da</strong> resolvido. o mestre podia colociir na loja um oficial, por crilita <strong>da</strong> famdlia<br />

do r~igiiivo. a completar-llie o tempo ajusrado7'). Querendo jusrificlir as Fal~as,<br />

apeiiah açei~uvrini como único motivo. a doença.<br />

Segura-se panicu lnri<strong>da</strong>des especificas dos compromissos.<br />

Se um aprcndiz nlfaiale mu<strong>da</strong>sse de ofício, o pai ou o encarregado de<br />

educaç50 redigia e assinava uni termo de responsnbili<strong>da</strong>dc. Tcndo ri mnço mais<br />

dc caiorzc anoi competia 3 ele assinar. Mas ficava-Ihe a ceneza de, nunca tnais<br />

scr nlfaiaie"".<br />

O oficial. querendo abandonar o rneswe corn quem irabalhava. avisá-lo-ia<br />

com cii to dias de antecedência. perante testen~unl-insK~.<br />

Ao mestre cabia a mesma ebrigaç5o. Deste nniodo evitava-se que ambos<br />

Iicasseil~ de~preveiiidos.<br />

Se de\-esse dinheiro ao niestre niio o deixaria, scm ~odns as conras estarem<br />

aceizadcis. A pena era cadeia


O aluno acabara a estiigio. Exigia-se-lhe segui<strong>da</strong>mente que o provasse.<br />

O pripd do livro voltava ;i ser destacado porque as provas far-se-inm por cscrito,<br />

atraves dele.<br />

Feita a matricula apenas cm livro o aprendiz, acrirnpanhado do mcstre,<br />

dirigia-se ;io juiz do oíicio. Competia o este lavrar termo no livro de exames<br />

declarando que ri tempo de es~igio<br />

exigido pelo coriipramisso estava concIuido.<br />

Dcpois assinavam rnesrrc, juiz e escriv50".<br />

No casn de, a matricula ter sido regista<strong>da</strong> em contrato, o mestre devolvia-<br />

o ao aluno que, obrigatoriamente, o levava ao escriv50. Dc imediato, o escrivão<br />

escrevia no livro dos registos do ofício que a aprendizagem fera conclui<strong>da</strong>.<br />

Nos oflciris ligados a coiifrarías, o aluno. nesse mesmo rnomenro, pagava<br />

urna quantia estipula<strong>da</strong> cin regimento, e ficava a ser confradc <strong>da</strong> respectiva<br />

assoclaçiío. Dessc valor. o escriváo passava recibo. Sem este depósito, nenlium<br />

mesire o podia tomar como olicial sob pena de rnuIra a revcrter para a canfrxiaxfi.<br />

Posto isto. n aprendizaeem concluira-se. Assim se processava com os<br />

alunos <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de.<br />

9.2. A Aprendizagem adqitirido fora <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de e termo<br />

A aprendizagem adquiri<strong>da</strong> na ci<strong>da</strong>de podcr-se-ia considerar exigente.<br />

Pelo rnenoq, os compromissos tinham o cui<strong>da</strong>do de deixar transparecer essa<br />

irnagcrn. Dererii~inavam um longo tempo. alirigatoriamente cumprido e provado.<br />

impunhnni uma relação entre fomador/aprendiz mais de deveres que de<br />

direitas. acentuavain a t6nica <strong>da</strong> necessi<strong>da</strong>de dc alfabetização. e ensinava111 a<br />

arte. Numa ligaçáo em que todos os passos do circuito estavam previnos. a multa,<br />

que cia pesa<strong>da</strong>. e 3 cndcia funcionavam cornci castigos.<br />

Assim sendo, toi+navri-sc necesshio defendcr estes alunos, do5 que. vindo<br />

de hra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de traziniil uma aprendizagem <strong>da</strong> qual não se subia a quali<strong>da</strong>de<br />

nem se estaria completa. E se a quali<strong>da</strong>de seria testa<strong>da</strong> no exame. do tempo<br />

tinha de se fazer prova.<br />

Por isso. para os aprendizes que tinham aprendi<strong>da</strong> Fora do Porto. os<br />

con~promissos acautelaram-se e estipulara111 certas exigências.<br />

Qíicinl oii aprendiz que, vindo de fora <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>dc quisesse trabalhar no<br />

Porto tinha de aprcscninr cerridzo do mestre com quciii aprendera, devi<strong>da</strong>mente<br />

reconheci<strong>da</strong> pelos juízes do local onde decorrera o ensino. A certidáo comprovaria<br />

que o tempo de íiprendiza2em estava concluído. De outro modo. não<br />

arranjavam emprego e quem lho desse, além de ser monetariamente condenado<br />

tinha de os despedirK7.<br />

A partir <strong>da</strong>qui o aluno podia requerer exame!<br />

3. Conclusão<br />

O comércio provocou o crescimento c a especialização <strong>da</strong>s artes mec5-<br />

nicas. Por defesa do bom nonic <strong>da</strong> profissão. oficiais e incstres sentiram necessi-<br />

<strong>da</strong>de de traçar rcgras laborais de deveres c direitos. Apareciam os primeiros<br />

comprnmissas: nasciam na ci<strong>da</strong>de do Porto no skculo XVI. aumentavam no


A ~RMAÇÃO PROFISSIONAL h'0 ANTIGO REGIME<br />

século XVTI. cresciam brutalmente no século XVIII. baixavam drasticamente no<br />

s6culo XIX. por causa <strong>da</strong> liberalismo. E os oficios espccializavnm-sc! Cõnscios<br />

do valor que profissionalmente representavam. diznificavam o prestígio IaboraI<br />

atravEs dc uma aprendizagem profissional cxigente e estrutura<strong>da</strong>. Exigia-se<br />

i<strong>da</strong>de e perfil para a matricula. Lavrava-se documento escrito <strong>da</strong> aceitação do<br />

aluno ri aprendiz. EsiipuIava-se um tempo de ensino. Ca<strong>da</strong> arte apresentava o seu<br />

curriculo disciplinar. composto por parte te6rica c prádca. O alutio pagava propinas<br />

Ca<strong>da</strong> formador linha u111 numero limite de formandos. A loja apresent~iva-se na<br />

dupla runção de ten<strong>da</strong> e escola. E tudo funcionava como de urna ver<strong>da</strong>deira<br />

escola se tratasse. A Unicu diferença encontrava-se no facto de estarmos peranie<br />

um tipo de ensino particular e aut6nerno.<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

Bihliateco Príblica MIIIF~C~~CE~ CIO Portn<br />

Çcjiripnii~ii.~wi rlii Ofi-io {-/v PPíc.lirlrirn, Porto, 1 790 t Mon. 1 560)<br />

Coiiiproiriisso r10 Q/Jicicl rlc Jiir/iirirris tJ Tornriri~~~rc~ir~r~s.~i~r~<br />

iiri oririn (/r, 1 79 I. Porto, 179 t (Man. 1 677)<br />

Cr~riil>i~ri~iii,rsri c/ri Vfic-iri C/P Violriro. Portri. 1 797 (M;in. 1560)<br />

Corir{ir~riiia.rn r1o.i- Oflic-ios de Tnrririrn,~ r Prilir.isos. ,Tr.ilri iiri rliiiiiJ (irn 1783. PoiTn 1 783. ! Man. 1577)<br />

C~iiit~~in~iii.v.vri rlnr Irrrrieii-os. Porto. 17x6 (Mnn. 1 5651<br />

Criifipi.ririii.!-.rri ú(1,1 ~rfic-rt/ot'c~s dp Ilr,ri.os. I'ortn. 1 759. I Mnn. 1 568)<br />

Coiiiprtiriii.isri fircririiri.~ rlri Criri/i.arin dí, Nn,r.rrt S(,rrlirirc~ ci 'Ago,i-fri, Porto. 1 7X7 ( Man. 1 5637<br />

C~I~~~?~IJIIII.YXIJ<br />

e Esrrr!rir(>s do Oflicin Dri F


1 O. Ct'. C~~itt~irnrtii.vsri (Ir .Socl~trirn.s Triiiicirir~tr~irri.i.. p. 3.<br />

I I , C{-. Cr~t>!{)rti~tii.~,\,o do (!#ic.to (IIt*iro. p. 9.<br />

12. COI~I~~I~I~III~.~~.V~J<br />

dtj O{fi(:io (/v Pi. (-i!.. pp~ 718<br />

1 3. Giiiiprot~~hn c rr.rmrirrris r10 C?fficici ckr hlliri (Ir* /.'lnriclr.v t11~. rir.. 1ip. 29 71291;.<br />

I 4. Cl', f:.vrnrfir


tl I~OIIMACÃO PRI'IFI.S.~'IL)NAL hfU ANTIGII REGIME<br />

65. CI'. Cciiii~>roi~ii.v.vo TI-occ~(II-.\. 11/7+ rir.. pp. I S/ I S( V j ,<br />

fio. /1>1~1~111.<br />

67, C!.. COII~~J~~JI~J~,\,\~I<br />

(10 l?/j;ci(~ (/r, C~~!(Ie;i-~irf~.<br />

( J ~ J rir.. p. 03.<br />

68. A.B. P.. Sccr-{-cio .Vcilririrrl Pri-4-11. " 2 11. 115. 38~139~ ti'). A. I). P.. S<br />

c, FVIVI~;,I /I I, .71i/~ fZ~>iri I+OI$IP~II til>. ~~it.,<br />

pp. 3h( V)1?7.<br />

8 l . ci e'. Cclrii~~r rli C)flicio (I(, I~.s~~i~ip(ri.Orirri\.. ~ib c.ir.. p. 247.<br />

82. Coi~~prot~~i.s.$o c E.~-1cirl4ro.s do Qfficit) ~1r1 FoIltu de Ftf~ntIt~,? o h. cii., 11. 299.<br />

83. Cniiiproiiiis.i.o ifo Q#icin rlc ficlrrl~ii-o. oli. cir., p. 15(V).<br />

H4. C1'. C7riritprrrnrí.i-srr ~lri Qfficio rle E.~-piri~clrd~irri.i-. oh. cif.. p. 747.<br />

35. Cl'. Cot~~~>rc~it~i~~-.i.o r E.$uorif~o.v (10 [j//ici


A FÁBRICA DF, LANIF~CIOS DE LORDELO<br />

Atr;iv&s do estudo dc uiiin uni<strong>da</strong>de produtiva - FBbricn de Lnnificios de<br />

Lordelo -pretendo elaborar um estudo crítico sot~rc ri. sua cvoIuçck tipcilh_,' 0 1Cd.<br />

identific;indci os scus difcrcntcs rnorncntos ntcriicos - tnaqttinofiicturri. f5bricr1 -<br />

entcndcndo que n globali<strong>da</strong>de rirquitect6nicn 2 determina<strong>da</strong> e rnanti<strong>da</strong> pelo valor<br />

do uso que n vai exigir e precisar ao longo de um:i succssãci tic iran~f(inií;içòcx dos<br />

níveis tipol6gico e morfolrigieti (rcIal;;i~) ÇOT~ a 5rca envolveiite) iiuni quadro tcn-ipornl<br />

dclinido (século XIX), correspondente h sua iiistrilaçno até no


R - A iieçcssi<strong>da</strong>dc rliic este tipo de ii~diia~ria requer em i*clar;ãri ao :iprovcíi:irticri<br />

to <strong>da</strong> cnergi:i I-rid thriúlicu ctiiiici 1ór~:i rnatriz. iiias principrilnicii te n pr iwibi<br />

Iid:idc de dispcii- dc 2gii:i exrrcnintricnlc li ri-ipa para :is crpcrac;licc de C:ibricn<br />

(Invagcm <strong>da</strong>s 15s. l':ibrico dos iiiiios c o acnl.r:iri~cntci doi tecidos).<br />

C - LTIII;~ fart~' T C I L ~ ~ ~ CIC O interacção ÇC)TII i! ~ ~ F T ~ C I ~ I I L I T ~ particuIarrn~nte<br />

.<br />

quc çEi7 rc.;~ieiiii ;i0 cii!iivo do linho!. pastel e niiva c :I cxistênci:i dc gado bnvilio,<br />

rc\~cl:iiiclo LITII~ t~wiiqiio CIC trahnlhci donliciri5rirr sobre ns operac;acs dc fi:lc$Ío e<br />

tecclugcrri.<br />

11 - L'mti ii-,idiçSo iCciiicn dc ;iprr~\-citaritciito <strong>da</strong> ciicrgin hidraúlicri - iiiriínlios<br />

e :izeiiliris - ri rliic con~ril-i~ii para ;i rcgul:iriz:ic;&i <strong>da</strong> caudril <strong>da</strong> linli;i de rigun proporcirrri:indri<br />

:i rr1siul~tç3o c fi xaq3ci Jc nnvas indiistri;~~.<br />

I< - O fac~ci de cxisiir iirn:i ~riiiide percetit:igciii dc 1n5o-de-obra disponível<br />

- caso dri-; cal:il':iic\ e construtorch i1av;ii.s; - qtic. n3o tendo scrnprc ums ocup:içào<br />

Tix:i. possibilita umii ~sansfkrfiiicin dessa tnciri-dc-o;br:i pnr:i outras rictivid;icIes.<br />

t: - .A di~poiii1~ilíd;icte de terwilos corli ui~i;i reildo de wlri urbano briixn<br />

crri qiic :I m~~]lliI'S~fi $C vai in1pl:inliir. possibi1is:itidri uni rnriior in~esiiiiiciiici<br />

dc ç:ipitiil para :I coii.clrriq:io do edillcio e ilquiqiq3o dc ~n~iquinaria.<br />

C; - ..i po~"1~ilirl:iJc de o proprjetiíriri habitar pr0xiiuo. ou no próprio<br />

cdiiícici-I. fiicilitniidn o ~CII) de controle r vipi1;lricin stsl-irc ;i produçso.<br />

1 I - :I dupla rcdc dc inrcrconiiii1icaq50 tcrri1ori:tl qtii: cxta local izaqãci oferece.<br />

diiiiiriiiiriJ» (i.; ciiqtos de iii?nspcii+ii: <strong>da</strong> innteria pri tna5 c crinscqurntenietitc o<br />

preqo do prodtr to ricrihatlo.<br />

Itedc tcrrestrc<br />

I!çtsncliis p:irn o Porto e parri M:iicisinlicii (3s duas diiecçiics pi-incipnis).<br />

Cuic do Ourci. e <strong>da</strong>i ~ im fiçil tlc.;emliitique <strong>da</strong> niii!driri-priina { 1.7) e eml>tii-quC<br />

dO 13i.t~li11O ;i~i~l~xd~ (13i1110S. ICC~~I~S. CIC.).<br />

1 - .4 esistCiiciri clcsta actividiltlc nestt local possibilitando o aproveita-<br />

iiiento dc urtia c\iruturn jrí instahdn cri1 icrrrttil; idcilicos c Ii~itr~utioc.<br />

Esta Iiilirircse podei-:\ cer aigu~ri rund:iirii-ntci. considerarido a5 l'onles<br />

rloc~trt~cnrsiic~ qiic coriilii'


- pnnlu dc ciicoalr, ctini ;L via Lcmcsrrc<br />

C - ponro de cnnlliiEncia direccionril (Jeqenhci 3)<br />

cliw ccrresponden~ ri siiiiriçõcs concrci:is dc ulilizaqao dc fig~ia crirno força n70tri7,<br />

- azenlias ou rrroíiihos - para a traiisl'oni~aqiio dc ~nalErias priiuai. pcrniitindo rs usci<br />

e iiperfcEqciamenLri dc um sis~cii-ia rnccinico. consoli<strong>da</strong>ndo um;i aperatividnde coilçtr~itoi-a<br />

e téctlica. capaz de i-cspondcr iii, ncccssi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> 8iov:i indúsii-ia.<br />

Dcfinc-sc :rssirn urna tipologin que. em termos 111uilo gerais, se caracteriza<br />

por u111 sistcnia dc conduçiio dc iíp~iii rite ao inicrior do cdifíci~). cindç sc iiiuam<br />

os mecanismos capazes dc pitoduzir força iiiotriz e accioilar outros rncciinisnios<br />

operativo.;.<br />

E o qire sc obsei+va ria.; situagfieç apoiitadns. as qu~iis. conforme a sua<br />

local izaqiio. corrcsponcic un-i:i víiriaçaci <strong>da</strong> friniia do edi TCcio. No geral 550 volumes<br />

prismiitictis rectangulares. dc uril au dois pisos. coiistruídos cm pcdru c rchricados<br />

ou não: as abcntrras çno Li-aia<strong>da</strong>s de rrianelci diferencia<strong>da</strong> dri pano de facha<strong>da</strong>.<br />

apresentando uma mcildui-a eni caiitarin stiIicritc e indo huicai- rcfèrêriçiiis 3<br />

iradiçk cconstruri\ a dii hica cm questaci r drz ci<strong>da</strong>de em geral ir:i proporçao dos<br />

pks-direitos e <strong>da</strong>s aberliii-as.<br />

!~I~~~LI<br />

II /?i-eserzçn de irrjia<br />

IIIL~C~II~PMI O J J ~ ~ I ~ ~ I- L ~ ~ijrz O ~ ~II~C(IIT~,SITT(><br />

~ Z<br />

L/LPC, L~ITI(~ I,PZ .TP Ilic<br />

cor~~l~nií~l?\~(~ 0 F ~;OI)IIF~CIJ~O<br />

irlsti-~~~~~e~rto,~<br />

CIS IIIFSI~CIS<br />

~?~?JTCIPI... >,<br />

corrc~.~~~o~?lic17~c~,<br />

~-!lt~tj~r~# c - o r ~ ~<br />

o/~c~i-~z('llr:'~<br />

(JIIP {III~P.~,<br />

PI-o117 P.I-~CI(T~&S<br />

o,s nsctl,~<br />

/?CIO<br />

CARLO PONTI - L(I Irri,nr[izioiic cfcllrr .\t,rrr r [(r irrirr-irir ílrl<br />

ss i.~(~ii~li


./flAQUIiM MURAIS ULIV.Flk4<br />

Iicenciritnento dil mquii~ofac~ui-a de PLACDO LINO DOS SANTOS TELXEIRA<br />

n5ci li5 referénçin. ti alguiiia estrutura existente. mas apenas aos campos. que<br />

pcrtc-nciai.11 ac-ls l'i-;ides c dos cluais pede a adjudicaçãoH.<br />

Tcref entiio de considerar a insl;iIat;ão de uma rnaqu itiol'ac;usa de raiz,<br />

como ri momcnlo a partir do qual se inicia um delerminado processo de<br />

riItei-riç5o do tcrritfirio aos níveis rnorfoliigicn e tipológico.<br />

De Lima primeira obse.n.açáo <strong>da</strong> impIaiitaçZo ddo cdificio. duas hipóteses<br />

poder50 decorrer quanto ;i sua formal i7ação:<br />

1 ." - a cons1rut;Zci do edifício em piiiio numa só fnsc<br />

2." -a cuiistrur;5o do edificio por fdses. qualqiier que fosse o modelo B<br />

parri<strong>da</strong> - linear ori em pátio.<br />

A primeira liipótese poder5 ser posta de parte à parti<strong>da</strong> (Deselili0 4) pois<br />

caso ccte tivcqse si<strong>da</strong> conslruídci de uma só vez essa Salta de rigor geomiSrrico e<br />

unitàrn~i<strong>da</strong>de voluinétricri sO poderia sigiiificar a incxistencia de um inodelo o<br />

que. preciaanicntc. parece pouco pravável. Ou seja, n3a é possfvel desligar a<br />

opçici tipológica do E'aclo de quem faz uma rnaquinuiàcturrt neste momerito e<br />

ccim eslíi iir~pon2ricia esr:ir indubitavelmentc infoi-niade nccrca dn modo de a<br />

coi-is~n~ir. ES~~IIIUS 110 PorIci, na i1iícit3 do &C. XlX. com í1 colónia briranica<br />

exercendo influência comercial c cultural. o neo-pallndianismo é n estiIo que se<br />

caristrhi. Etri 1iS3 E piihlicadu a ondc é<br />

abor<strong>da</strong><strong>da</strong>. num artigo. a construçáe dc manufacturas e F. Çoiteraux acaba de<br />

publicar, cm 179 1. ci


Esta uma situação tipológica semelhanre 3 <strong>da</strong> implantriçãci industrial<br />

difusa (mrril) <strong>da</strong> qual o mell-ior exemplo é o de Unliais na Scrrn <strong>da</strong> Estrela.<br />

Partindo do principio que as operaçües relativas ao fabrico dos lanifíciosl~<br />

constam de:<br />

1 - Preparação <strong>da</strong> 15<br />

5 - Preparação para ri rccelagerii<br />

í, - Tecela~ern<br />

7 - Branqueamento<br />

8 - Tinturaria<br />

9 - Acabamenio<br />

é possível efahorar uma hip6tese de ordenarncn~o espacial do cdificia fal.iril.<br />

Sabendo que o principal intervcniente nas operações de fabrico é a 5gui1,<br />

E ncccsshrio awegurnr 11 cliega<strong>da</strong> e saí<strong>da</strong> deste elemento. Correspnnde a realizar<br />

unr encanamento de riguii limpa e outro para a sqjzi, depois de ter sidn utiliza<strong>da</strong><br />

nas diversas operações. Isio justifica o desvio do riacho de brdelo e o seu encosto<br />

ao edifício na racha<strong>da</strong> nascente/nordeste.<br />

Teríamos as operaqões de preparaqão c pisoamento na r&-<strong>da</strong>-chão, nunu<br />

primeira .ala. segui<strong>da</strong>mente a I5 seria transporta<strong>da</strong> para (i pisti superior. para ser<br />

fia<strong>da</strong> e teci<strong>da</strong>, donde seguiria novamente par,? o r&-do-c1130. Ai. na outra ala.<br />

seria submeti<strong>da</strong> Ls eperaçijcs de branqueamcn~o. ~intwraria e acabamento.<br />

O edifício chrniturar-se-ia. assim. simeuicarneiite a partir do RÚ central<br />

definido pcIo atravessumento. Isto 6 períeiiarnente justificável j5 que os aparelhos<br />

mais pesa<strong>da</strong>s são os pisões e as <strong>da</strong>mas dc l'iranqueanicn~o c dos tintos,<br />

sendo estas por vezes enterra<strong>da</strong>s no solo de maneira a coiisei-varcrn urna temperatura<br />

esiabilizu<strong>da</strong> prbpria à preparação <strong>da</strong>s tintas.<br />

A este ardenaniento cspacial corresponde um conscquente tratamcnro<br />

Figurativo <strong>da</strong> facha<strong>da</strong>: a sua composição sirnéirica c um grande ritmo de abertura<br />

ein que a proporç,5o clreios/vazios c semelhante (decorrelite <strong>da</strong> ncccçsi<strong>da</strong>de de<br />

luz nn interior).<br />

Até aqui poder-~e-ia Mar <strong>da</strong> clara adopçiio de uin modelo. Este pressupunha<br />

a iitilizaç5o de mecanismos dc ligações verticais e horizontais a par~ír dc<br />

uni niotor hidr6uIico e que comunicariam o movinicn~olfcirça motriz a qualquer<br />

ponto <strong>da</strong> t'ribrica. Este apresenta-se normalmente com um desenho rectangrrIaisobrc<br />

o compri<strong>da</strong> e estreito que era determinado tanto pelas dimensões <strong>da</strong>s<br />

máquinas come pela necessi<strong>da</strong>de de urna iiurninaçao uniftirme, <strong>da</strong>i também a<br />

grande quanti<strong>da</strong>de de aberturas distribui<strong>da</strong>s rro longo dos lados maiores e pela<br />

iécnica consrmtiva empregue - paredes em pedra. vigas de madeira. etc.<br />

Esin especifiçi<strong>da</strong>de tipológica crn funç5o <strong>da</strong> produção fazia com que o<br />

edifício indusrrial fr)sse considerado ca<strong>da</strong> vez rnentis corno um elemento siml-i~jlico<br />

c rcprcsenriitivo do poder real ou aristoçrA~ico (manufacruras reais e tipologias<br />

deriva<strong>da</strong>s) mas corno uma nova situaç5o que requer novos chdigos para ser


esolvi<strong>da</strong>. mas que airi<strong>da</strong> niio ris adquiriu tolalmente, ji que o iraianiento PIAS-<br />

Licti dos elemenlos construtivos é o rnesriio r3a ai-guitectilrn civiI. denotando u<br />

iQl t:i de um


Esta situriçãri vn1 rir~gin~ir uma nova situacão morfológicri com a Ares<br />

cnvril \lcn~c. Pas.;;i a haver ti rriii irova rcltiç3ci de chega<strong>da</strong> ao edi licio pela calça<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> Monteira. o edifício deseiivolve-se para nndc iS ~.icissivcI cri:ir rclaç7ics dc<br />

enrra<strong>da</strong>/srií<strong>da</strong>. csr:ihclcccndo iiina çlarn dclirnital;ac> interior/cx~crior. &u scLiau<br />

esl-iaqo dc prodziçiiu iohi-ca ci~volvcntc.<br />

O l-açtn de ris enrrn<strong>da</strong>slsrii<strong>da</strong>s do ediflcio n30 serem coincidentes segundo<br />

um ciso central c dc i~áo hiivcr i-ibcriuras ao tiível do i-6s-do-chão leva a supôt a<br />

existenci;~ de uni percursti -i:í dcfinido ou por uma situriqão tcipogr5lica (o aterro<br />

no Iridri Sul oti tln-r:i csimiui.a cdiiica<strong>da</strong>.<br />

Esrn é a situação que se mantem pelo menos ;li& ao cerco do Pono. em 1832.<br />

altura eiii que a i3l-rrica clcixou de luricíoiiar. sendn ciculin<strong>da</strong> iiiilit~irrncntc pelas<br />

irop:is do Impcrador. scgundo : iI~~iiii;~ bibl ingrdial I . I'nrénl. 113 coniulta feita no<br />

A.H.M.P.. na<br />

- C/ilrr.


JO/tQUlitf MORAIS OLIVEIRA<br />

ntendcndn ao facto de que enire 1876 e I881 lia apcnris um inrervalo de 5 anos,<br />

náo é de por de p:irte a Iiipóicsc dc ter sido a Cornpnnliin a efectuar o fecho do<br />

edilrcio. SiwaçRn que carrespondc a uina i~ccessidide de expansão do circuito<br />

de produção jri expressa rio relatário de conras de 1866. o que possibilita a<br />

li ipótese dc o tècho do ediiicio ter sido efectuado pela Companhia. utilizando o.+,<br />

processos construtivos c iiguralivos dos ediilcios existentes.<br />

Como atr;is fica exposLo. é O cnncluir dç uma evoluçiie tipológicii - de uma<br />

tipologi:~ linear para iimn tipologia em phtio - e nHo ii concretizaçáo <strong>da</strong> intençso<br />

de adoptar est:i tipologin desde o início <strong>da</strong> constnlçno <strong>da</strong> rnaguinofàctura. Eslu L<br />

um:i hipótese quc se poderia considerar pela possibili<strong>da</strong>de dc adopçso de um<br />

modelo iomial Inacional) - manufactura5 reais - e especificamente o casti <strong>da</strong><br />

Rcal Fihriczi dc Lanifi'cies <strong>da</strong> Cavilha. que é ccinslriii<strong>da</strong> segundo regras bem<br />

det1nid:is. o que nan aconlecc coni a Fihricrr de Lordela.<br />

É clarc~ que alguma coisa se pude transpor de urna siliiaqâo para a nutra,<br />

como scja:<br />

1 - atravessa~iiento central do edificio. ri nível do R/C<br />

7 - :IS comunicric;ões verlicais a parzir desse ponto<br />

5 - sernellianqa de rirderiarricnto cspacial do circuito de produçzo<br />

Ma5 se podci-iici considerar trnnscriçGcs à letra. nias sim influencia ou<br />

ini'oiAmuçio de conio se i-esolveni detcrmiiiadris situações num edificin desta<br />

natureza.<br />

Hí seinprc urnri ccinliniii<strong>da</strong>de nnhninin que coniril-iui parJ a reelaboraç20<br />

dos modelos arquitect0tiicris indusviais reriIir.a<strong>da</strong> tanto por idcnicos constmrores<br />

na icn~ariva dc cdificnr estruturas eficienses como por crnpres5rios na rentativa<br />

criar dc soEuçoes econ6rniclis e eficientes.<br />

A tipologia ern pAtin 1riarit6m-sc. apesar <strong>da</strong> sobre-iitilizaçáo do edifício<br />

- (aumento dc uni piso c acresccntri de corpos nos ~opos - correspondendo 5<br />

introduç5o <strong>da</strong> miíquinri ri vapor) - ri16 ao aparecimcnlo de umri neva tipologia<br />

indusrri;~ - o han~ar - com um novo tipo de cobcrlura vulgartiiente chamado<br />

telhado em «shetl>\.<br />

Este ripo de colsert-tui-ri tornecc ao espaço de produçao uma ilurninug50 consparrte<br />

ao longo do dia jl que uni dos lados (ri transparente) 6 orientado a Norte.<br />

Est5 tambem relacionado coin um ncivo pmccsso de construqiio -estruturas<br />

rnetAliça~ de suporic - permitindo que o edifício se estendesse pcEo terreno<br />

cohrindo uiiia grande árcri, scin grande multip1ic:ição de elementos postantes14.<br />

Com esta esta nova tipologia o circuiio produlivti 6 altcrado deixando para<br />

o edil'ício exisicnic a.; operaçaes de prcparaç50, escoIIln e I'iaqári. que requereriam<br />

ifrn apurar0 técnico inais leve. j5 quc as operaçócs reslantes. com os novos<br />

maquinismus utilizados, neccssil:ii.nm de novas c innini-es instalações.


Esi;is são realiza<strong>da</strong>s num momento em que os circuitos de produção de<br />

Iórncçimeii to dc matérias-primas 530 cornpIetarnen~e al~crndos 1j5 n3o são<br />

precisos os campos para cul~ivo de plantas para :i iinuir;sria) e vlo-se implantar<br />

na frente do edifício existente numa posi@o sirnerrica ao seu cixo de entra<strong>da</strong>,<br />

re~ii'inando a estiwtura tipriliigiça <strong>da</strong> implantação anicrior.<br />

Manlém-sc a mesma estrutura espacial dos elerneiitos percurso. espaço de<br />

chega<strong>da</strong> c pálio. variando agora a relaçiio com a rua e entre espaço livre/espaço<br />

edii*icado.<br />

Apenas um novo clcmcnte adquire iniportineia simbOlica em relaçzo ao<br />

total do con-iuuto rirqiíiiect6nicri - a chaminé - síinbolo de prosperi<strong>da</strong>de.<br />

A nova facha<strong>da</strong> <strong>da</strong> Fibricii Iiesira em afirmar-se corno um novo elemento<br />

de ddiniçào urbanli. j5 que ela não só rnnnt6rn o dislancirimento em re!ação à<br />

Rua de Serralves. coino o tratamento figurativo <strong>da</strong> F;icl-i;td;l não C em si inovador,<br />

reilexo de alititudes higrenrslas em vigor nas prililicas iirbanísticas do séc. XX.<br />

Assim. nfio lhe é permitido a 1eitur;i do novo tipo de cobertura na facha<strong>da</strong><br />

principal o que sii acanlecc na Iáchii<strong>da</strong> interior.<br />

Na racliarla principal é novamente reforça<strong>da</strong> uma clara intençiio de<br />

coinposiqGo siméiricu cnl relação ao eixo de atravcssamcnto marcado por um<br />

sirnholo dc poder e controle - o reI6gio.<br />

O corpo de administraçáo E salicnii: ao pano de facha<strong>da</strong>, cu-ia relaçiio<br />

cheios/v:izios resqalrando o racio de que agora a janela é mais alta e esguia.<br />

A janclii é o elcmento a assinalar. indo buscar utn desenhe até aí nao<br />

uiilizado. íeclia<strong>da</strong> eni serni-círc~cuIo. usando todo uin repositdrio decor~tivo ao gosto<br />

<strong>da</strong> época -o ecIe~isrno do sEc. XX - reflexo de urn reclamar de uma estgtica que<br />

é necessário aimprimir,> nri Arquitectura Indiistrial enquanto símbolo de uma<br />

nova classe - o industrial.<br />

Definidos os inomentos chaves <strong>da</strong>s etapas de construção do edifício,<br />

verifica-se que hd sempre uma reiagão constante entre funq5o e forma - a<br />

sistcinatiz:ir;io do circuitcr dc produção C faeiar priinordial ne ordenarncnte<br />

espacial do edifício desde a sua instãlaçllo até ao momerito actual.<br />

FASES<br />

Edificação dc unia inaquinofactura. scgundo um modclo <strong>da</strong>s ffihricas<br />

têxteis iriglcsas. no lugar <strong>da</strong> Mon~eira<br />

por Plácido Lino dos Santos Teixeira.<br />

Açrcscenro de um novo corpo em que hfi uma continui<strong>da</strong>de do vatamento<br />

formal.


A pmir desta Rise as relaçõeh cçtniturais <strong>da</strong> iniplniitaçiío ~lrihal dos edi l'ícios<br />

Iàbri.; s3ri dcfini<strong>da</strong>s:<br />

2 - espaço dc rcçopç5o<br />

3 - atravessainentci irilkrior nos edifícios<br />

Kcsta faqe lia utnn total cnritinuid;idc em relaçáo 5 fase ai~terinr qiicr em<br />

iermos riirrrr;ii.; quer <strong>da</strong> cstrtil~ir3 de implnnilic;Co, comp1r)iandri n iipologiii<br />

defi ni<strong>da</strong>.<br />

Est;i fase caracterixa-ir: pcla in~roduçao dc novos diiclos no çircuilo dc<br />

produç5ri. teff cxo rln apxrcci tticniri de unas nova lipcilogia ( h;~i~~ar). Mantém-sc<br />

a csiri1iur;i dei'iiii<strong>da</strong> nii 2." fLise Lipenas hnvcndo uiliiu alrcraç30 clitrc cspnçci<br />

livrc/cspaqci cd ificado.<br />

Esia úliiciia í'risc c:irncici-izn-.;c lielri :iltera@o <strong>da</strong> I ic13çfio de proporpío cspaçe<br />

livrelespqo cdific;ido, d:E-se n destruig5ri <strong>da</strong> 313 ~'(I~Ic do cílii'cci~ oitoccntist;~<br />

que 6 suhsriruido por uiii ntivn corpo. riras uni;i vez iiiriis ci rclaqari cstrtit~ir~l<br />

manrétn-sc apesir d;i inlroducSo de um nnvo circuito rlil prorIuqZo.<br />

Estes vectol-cs tolhiiam eqta situaçso corriri iinlca lia ci<strong>da</strong>dc. rclririvamente i:<br />

Viis o farto dc csia rcl:iç5o estrritural rícri -<br />

periiii tc ;i :iTirrnnciin dc que r i i ctlifiçirir iiidusii-iuih. emhora tiiler yEricias ao<br />

nivcl tipolci~ico. c111 icrmos inorfol6picos inscrern-se nnrii prticc.;so iirbaiiri<br />

dccoi-rcnic dc um I-e~ulaiilcnrti de rilinhnnierirns c cCrcc:is, conilirrne çornprovam<br />

ris licença? dc ccinr;truçiio iieste Icic;tl.<br />

Kdlexo do làc~ri dc na ci<strong>da</strong>de n30 linvcr uma itidus~ririliziiçrio com cnp:icidncle<br />

para altcrnr o terrii6rio cnqunnto acio dc ti ~irqjcctni-.


NOTAS<br />

1 . lh.'L>tJX GE1.i<br />

ii1icdi;it:i in5pccq:íci c vigil>nci:i,,.<br />

c. apcqai. <strong>da</strong> 1iraxiniid;idc rl;i i-ci;idcnci:i ticçic. c <strong>da</strong> su~i<br />

5. !\I-FRED KERER *c..,iis citsirls rlc. li-iir~spriir~ \.ia) a i clciiiciiiri l'iilcriil cl;r tcoi,i;i d;i [nc;iliznç;in<br />

iiicliikii.i:il ... 7..<br />

ú. CAltV.41-l I 0 Di.\S - Rc1;ir;ati cl;is t'ibiic.:~'. c111 17SX. In Hisicii-irr c1o.v Lcrii j/iiira.<br />

7. ADlII.4KC) VASCO R0DRIC;UES - O ritristciir> rlri Lartkelo r10 0iri.o.<br />

8. I,ivin Rcgi.;tri rle Tcrrnns c 0lir:is Piililic:~.;.<br />

9. ESTEVE5 PERETR A - só :is fiíhric:is re:iis. iii:i.; t:iiiiEif iii :is p:ii-iiciil:irec fi7er:ini çrinl;icEeniv~-i%<br />

r?i-~*grc>\


JORNAIS, EDITORES<br />

E TIPOGRAFIAS DO PORTO (1866 - 1893) *<br />

1 . Ol>.jecto de estudo c critica <strong>da</strong>s rontes documentais<br />

Eqic trahal ho visa rceciiscar :I t0rmat;Sn dc cmpscsas jornalísticaç nn Porto<br />

cnsre 1 Xhh e finais <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> de noventa. Aç ionles documentais utiliza<strong>da</strong>s<br />

enctintrain-se rio Arq~iivo Geral <strong>da</strong> C5msra MunicipaI do Podo c constitucni uni<br />

acervo de registos dc hahiil itaçõel; e requeririiento~ do? jornais e respcctiuos cdi iorcs<br />

renporisli\lci>. Um livro rcpcir~a-çc ao i3nirro Ocidental. enláo 10m:ido pelas frcgucsiias<br />

dc Cedofeita. Vitiiria. S. Nicolnu. Mir3g:ii:i. Massarelor, LordeIo e Foz do<br />

I3ciui-o e conténi registos. n5o consccuiivos. coinpreendidos entre 1866 c 1891 I.<br />

As inforrrtnqões conçertlcnlcs ao Bairro Oricn~ril que inrcgravri a5 Irr3giiesias <strong>da</strong><br />

Se. Sliiito Tld~fonio. Bonlini, C:inipanfiri c Pusanho$ cncoi1lr:im-se reuni<strong>da</strong>s em<br />

c1uu.s caixiil; quc ctimpsccndcni registos respeitrtntes iio l-icriodo situado entre<br />

I R6h e I X98'.<br />

A principal del-iilidnde destas foriics seuide nti fiictci dc sc encontrarem<br />

Inctirnpletas. No quc toca ;to livrri dci Rairrri Ocidental os regisios reporraiii-se<br />

rici pcrítido crinipreendido cnlrc 1866 e 1387 (Apéildice 1). m:ic contém urna<br />

f'olha diipla solt:i que :ipresei1ta uma relaçiio dos periodicos que sc cnçonfravam<br />

1i:ihilitados naquele bairro eni 1 89 1 ( ApEndicc 2).<br />

A skic relativa ao Raii-rn Oriental revcla-sc nianifestnrnente trurica<strong>da</strong> j,í<br />

iluc. cncoiiirando-se nurnci'a<strong>da</strong> o mriiorin dos procevws, facilmente se verifica<br />

que 1-altrim cerca de seis dezenas dc rc,oi.itos quc dizcm rcspeito :i dCc:i<strong>da</strong> de<br />

seieilln e priiiieisn ilictadc <strong>da</strong> se~uinte IApGndiçe 3).<br />

Declara<strong>da</strong>s as deficibncias evidentes deste ncervti docutnental eriumcrcm-sc<br />

as sua5 viriuiili<strong>da</strong>dci. Ari~es de mais. perniite constatar ns pcriíidicos que se aprescntasam<br />

ii hnbi1it:tc;ao e seguir ii sua evoluçáo airavcs <strong>da</strong>s siicesçiv~s mu<strong>da</strong>nças<br />

de il~ulu. Te bem que i~iuilos deles nari sc tciiham <strong>da</strong>do à estampa pelo que<br />

algiins destes proccsctrs cor.respondem ri uma inlenç5o e n5o n uma puhlicacZo<br />

crcciiv:i. Estas fontes (sobrcurdo as relativas ao Bairro OrientaI) pcrmiicm rclaciriniir<br />

13s puhlicaçóeq com os espaços <strong>da</strong> sua produçãri: tipogratius e escrirhrioq.<br />

isto é. sedes dc re<strong>da</strong>cç50 e adrr~inisiraçáo. Perrnitein ain<strong>da</strong> fi identificacão dos<br />

ediinres dos jornais (~31-a<br />

illk111 CI(I nome são li-eryuenles as inlòrniaçóes sobrc ii<br />

siluiiçZro prciliisirin:iI. i<strong>da</strong>de. entre outras). e seguir o scu pcrcursn n;i quali<strong>da</strong>de<br />

de rcsprinsiveis por divei-50s peribdicos. ,4liis. a f'igura do cdiior é central nesta<br />

documcntaçiio que fui produzi<strong>da</strong> em Tunção de disposiçães legais espccífiças<br />

pelo qiic a natui-czti dcslas fontes remete etri linlia direcia para a Ecgislaqúo<br />

porluguciri sobrc irnpreiisu c, inais conçretamçnle, pari a cornpIc;ra questzo <strong>da</strong><br />

Iihcrdride de irnprens:~.


2. Legislação sohre a liber<strong>da</strong>de de imprensa c a responsabili<strong>da</strong>de do editor<br />

A magna qucslão <strong>da</strong> imprensa constituiu um lema de debate recorrente e<br />

um objecrn constante <strong>da</strong> leglslayão do liberalismo portuguEs ri t;iI ponto que,<br />

segundo algumas opiiiióes, a prdpria hístiiria do rcgime liberal reflectiu-se na<br />

história <strong>da</strong> Irnprensad.<br />

Havia a consciCnciri de que o sistema represen~tivn devçria rridicrir-se e<br />

legitimar-se nti exercício dc unia opinião pública - entáo sobretudo expressa pela<br />

imprensa escrita - mas dificilmente os zovernos fugiam 5 tentaqão dc controlar<br />

esse c a niniprensa perifidica» esteve senipre<br />

presente pois, como expIicava o jurista Marcelino de Matos ern 1856. a peri6dica<br />

aprescniriva uma inequívoca vocnç50 política c agia mais velozmente soàrc<br />

as consci~nçias e mentaIi<strong>da</strong>des:<br />

«A? folhas e os papeis volanles exerccni sohre os espirjtos uma acção<br />

menos lenta do que os livnis e por isso são mais aptas do que cllcs para tratarem<br />

<strong>da</strong>s coisas p~liticnsn~.<br />

Na caso especifico <strong>da</strong>s Colhas períódiçaq, sendo por vcms difícil o apurameiito<br />

do autor dos texlos ou pretendendo-se buscar outros respons5veis para aICm<br />

dele. procedeu-se descfc o início <strong>da</strong> era liberal 5 responsabilizriç5o de outros<br />

elementos <strong>da</strong> empresa joi-nalfstica comti os re<strong>da</strong>ctorcs, editores c impressrrres.<br />

6 justamente esta intençno de responsabilização do cditor que aqui se pre~ende<br />

evidenciar destacando os diplomas legais que incidirain nessa rnat6ria.<br />

Lago em Dezembro de 1 820 foi lezi ~Ia<strong>da</strong> a responsabilizaç50 dos re<strong>da</strong>ctores<br />

dos periódicíis pelos araques e insultos feitos ;i pessoas particulares. Em<br />

Janciro de 1822 saiu u~ii aditnmenln 5 Lei de Iinpsensa que responsalilizava o<br />

cdi~or c o impressor por artigos de autorcs pronunciados por abuso de liber<strong>da</strong>de<br />

de imprensa*<br />

Ap6s um perfodo de intenso Iribor le~i~larivo no que tocava h regulamentagão<br />

<strong>da</strong> censura c ven<strong>da</strong> dos periúdicos. o triunfo do corisiitucionalismo produziu<br />

uma nov:i Iei reguladora <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de <strong>da</strong> imprensa. saí<strong>da</strong> eni 22 dc Dezembro<br />

de 1 834. Aq~i se responsabilizava o aulor, na falta deste c díi impressor. o editor.<br />

inas prescindia de qualqiier medi<strong>da</strong> preventiva.<br />

Este esforço de prornoqno dos princípios liberalizadores <strong>da</strong> Imprensa<br />

sofreria novo rctrocexso devido ks conturbaqóes surgi<strong>da</strong>s entre scternhristas e<br />

cartistas vindo a carta de lei dc 10 de Novembro de 1837 alterar algsirnas<br />

díspcisir;õcs <strong>da</strong> cIe 1834 i10 ~entído de dificultas a publicriyãn de jornais. O seu<br />

artigo 1 .O determinava que todo o peribdico que se publicasse devia ter um<br />

editor respons6vel e esta condiçao nSo era consiclera<strong>da</strong> de somenos importãncia<br />

j6 que em I8 dc Dczemhro desse ano saiu uma portaria quc man<strong>da</strong>va verificar<br />

- atravks dos delegados do rninisifirici púhlicn - se to<strong>da</strong>$ os periódicos tiiiharn<br />

declarado ri seu editor responsrível e. mais ain<strong>da</strong>, c111 32 de Março do ano


seguiiite foi publica<strong>da</strong> nova \-irirtaria cluc rcf


publicar scrn quc. ~CIO iiieiirii oito dias iinies <strong>da</strong> publicação. sc deçlarassc (i<br />

nome do editor permite aulori<strong>da</strong>de competente: ia1 decIaraçán, além de assina<strong>da</strong><br />

pclo editor. deveria ser acoinpanha<strong>da</strong> de documenlos que cornprovasçcrn a sua<br />

~naiori<strong>da</strong>de. encoii~rnr-xc rio gnzri dos direitos civis e polfiicos e domiciliado tia<br />

ctimarc:i d:i piibIicac,lo em CRUS^. Além de fazer a especíricação <strong>da</strong>quilo que se<br />

entcndia pnr pcriiidico. crn artigos posieriorcs esta lei estipulav:~ ns penali<strong>da</strong>des<br />

para as casos de ausência de declriraçãci do cditrir, iiirul'iciénci a OLI ialsi<strong>da</strong>de dos<br />

doçiimcnriis aprescilvados c incapaci<strong>da</strong>de superveilren te do editor. sen<strong>da</strong> prevista<br />

nestes casos laxnlivos e expressos s supres?3n dri pcriridicti. 13s reçtanres artigos<br />

abor<strong>da</strong>m a ampla e prohlem5tica qircsiZo dos crimes de abuso na nianifestaçfio<br />

de pcnsainçnto. swhreiudn nas fornias de abuso dc Iibcr<strong>da</strong>dc de imprensa, difa-<br />

mnçi?o e injúria.<br />

Após rilyurttus rcviscics icgislativa.; pon~uais, n r


nos delitos de liber<strong>da</strong>de de imprensa. a seqponsabili<strong>da</strong>de criminal nZo dcvin ser<br />

cxigidii uíi cditur. senáo nti caso espccial dc esic nãci rcvclar o ver<strong>da</strong>deiro autor;<br />

na seyun<strong>da</strong> proposição dchndia que ri editor deveria sei- sempre o director do<br />

jornaI. isto 6. o indivíduo lido e havido como sendo o chefe <strong>da</strong> sua redrrcçSot2.<br />

Parecia riquelc rriagis~rado quc s6 a autor do cxcritr, podia ser rcspcinshvcl<br />

pclos delitos dc impreiisa .j;i que ele era o único agenie do crii-i-ic. c a responsabili<strong>da</strong>de<br />

só dcvcriii impcndcr srihrc (I cditor quriíido \e rlesse ii conjupaçfio de duns<br />

circiinstArici:is: quando ele ocultasse o ~i clesconhccessc a identid:ide do autor e fosse<br />

siniuliancanicritc dircçtor do joriial: sí, riest;i situaçao sc poderiii lo~içanicn~c<br />

presumir que ele era o autor. na sua qurilidride de chefe de redlicçiio.<br />

h ar~ut1ienraç~70 de Ti-in<strong>da</strong>cic Coelho escorav;i-se na convicção dc que a<br />

ii_curn dc cditor 5e liavilia li5 muita csvnzidri e pcrver~ido coiisidertindo que ti11<br />

como cxisti;l n3n P:ISS;~V;I de iim:i mcntirs conveiiciciiral, uma iiiutili<strong>da</strong>de c uinn<br />

iti~ornlid;zdc quc sc dcvcria c.xpungir para hcni <strong>da</strong> Ici c Ju imprensa. Isto é. seguildo<br />

aquele autor. o edi~or mais niin era do que uni >. alugado<br />

para o fim repupnaiite de ir parar 5 cadeia: constaiando qtie u mesmo homeii~ era<br />

ediior dc rni~i~os jornais. Trin<strong>da</strong>de Coellio aí'irrnava que ia1 riicstcr piiszara a ser<br />

ui~i ilrrido-de-vido dewrnpcnlindo por indivíduos totalmente desprovido? de<br />

i+ccui+rocl que cheyavnrn :to 17011to de cnconlrat no clrccrc o seli sustento c <strong>da</strong>s<br />

suas ià~ii i1 i3s. e cornple~amentc inggnuoq e despl-epniiidos ,ji que ignoravnni ~udn<br />

quanto se publicava iio jornal clija responsabili<strong>da</strong>de liaviaili assumido e eram<br />

csirnnlrri!, aci cnrr~Í\~io dii rc<strong>da</strong>cr;Zo onde só casualmente erari1 chamados sendo<br />

entno considerados pelos criadris riu .;ervenles iilicrioreç a eles. Traçado este<br />

quadro, não adnrira que o escrifor i-eivi~idicrisse a rcsponsabiliclade do periódicri<br />

para o seu dircclr~r e cllefc dc rcd:ict;5ti ctirno iim auiEn~ico imperati\,o moral.<br />

Tod:ivi:i. cstn vis%) <strong>da</strong> iiaturezn dcyrri<strong>da</strong>nte do editar perliIlia<strong>da</strong> por Trin<strong>da</strong>de<br />

Coell-in deve erircmar dc ~ilgum exagero: niio que a situii~áo 1150 ocorrcçsc. e<br />

com toclii a ccrte7n ncoilteciu ii:is erriprcsas jrirn;~lisliçn~ ideolo~ic:irnente mais<br />

aciivas e cninhniivas c por conseguinte riiats persco_uidLis e qiierclridris. mas náo<br />

constituiria. certiirnenle. a regi-21 gcrilI di~s perihdicos puhlicndos no p:iísl3.<br />

Uina rcii1id;idc 6 incontorniivcl: n editor rarn~ncnie con.;ti t~iili o nome<br />

sonantc dos jornais. para cileni dns casos em que desen-ipcnl-i:iva simuItarieainenie<br />

:is flinqfic:, de proprret6rici. director orr re<strong>da</strong>ctor pi-iiicipkil. Os pcriiidicos mais<br />

innrcantes do nosso l iheral isnio dcçiac:~rarn-se pe1:is polg~nicas rlric Icvrintarain.<br />

pelo ittconrcirrnismo que susciraran~ c, par cnriscguinlc. or;i se :iswcinriirn 30<br />

nome <strong>da</strong>queles que aí cxyicndcrain aç ?Lias <strong>da</strong>utriiras. ora ai'i noirie <strong>da</strong>quele5 quc<br />

l'uii<strong>da</strong>rarn e diripiranl estas complexas eniprcsas dc ideias.<br />

3. Os editores rcsponsávcis <strong>da</strong> imprensa portuense<br />

Dn que ficou exposto resr;nlta n iclcia de qiie o edilo~. constituíri a face legal<br />

<strong>da</strong> empresa jornlilis~ica. o prirnciro responsri\,el por Io<strong>da</strong>s as iiiiiiénas csasridris<br />

11ri periijdiçu: <strong>da</strong>í que ns autori<strong>da</strong>des so1icil;i~scni a :iprescn~iiç5o de uma série de<br />

documentos quc coinprovassc n reunião <strong>da</strong>s cr~ndiçSies ct;tipulri<strong>da</strong>s por lei.<br />

iiomca<strong>da</strong>mente a maiori<strong>da</strong>de do iridivl'duci. o donlícilio na comarca onde se<br />

realiznssc a puhlic:igici C enconrr:ir-se no po7o dos scus direitos civis e poliiicos.<br />

ES 13 ul timn :i1 inea pressu1-iui?llí1 o curnprirncnto dos deveres I'ihçais. o recence:irnentci<br />

nos cadernos eleitorais, não estar skieito ao teciutamento militar nem ser<br />

alvci de qualquer processo de inicrdiçãci pelo que o çuplicanic teria de nprcscnlar


as Toll-in~ cíirri<strong>da</strong>i ou boletins criminais passador; pelos escrivàcs dos diversos<br />

cnrlíiricis <strong>da</strong> naturali<strong>da</strong>de c residencia. A cornbinar;ão destes <strong>da</strong>dos permite<br />

apresentar um estiido siim~wio dos perfjs biográiicos dos cdittsres de periódicos<br />

<strong>da</strong> çid:~de do Porlo <strong>da</strong>s úllimas três déca<strong>da</strong>s de oitocentos. se bem que Iiovamenie<br />

apenas do seu Bairro Oricnial.<br />

No tocante à n:zturali<strong>da</strong>de predomina Iargarnenre a origem no prGprio<br />

concellio do Poi-to. veri ricando-se meia dúzia de casos cm quc a proveniência k<br />

disrintn. -4s resid6ncias indica<strong>da</strong>s cumpreni o estipulado por lei pelo que correspondem<br />

no baim de habili~açF~o do jornal.<br />

Mais varia<strong>da</strong>s são as iniornlações concerneiites 5s i<strong>da</strong>des e ocupações<br />

profissirinuis dos cdilorcs no momento <strong>da</strong> habilitação. Embora o leque de i<strong>da</strong>des<br />

sc siruc entre os 21 e os 73 anos a maior incidência clas i<strong>da</strong>des declara<strong>da</strong>s<br />

lncalixri-se cnrre ns 25 e os 40 (Quadre I ).<br />

QUADRO 1 - lD.413ES DOS EDITORES<br />

As ocupaqfics declai+adns lios processos de liabilitação de editores permitem<br />

descortinnr uma razoiível varie<strong>da</strong>de profissional, havendo em algutis ciisris<br />

correspondCncia dirccta cnlre ;i naiureza do pcriíidico c L) ac~ivi<strong>da</strong>de laboral do<br />

editor (Quadro 11).<br />

Em íilguns casos surge ii indicacão de que o proprictiírio <strong>da</strong> publicaçZo<br />

assunie a resprinsabilidnde de editor. situação que por vczes ocorre a titulo provis(irIci.<br />

cntrc norncaçGes dos editores efecrivos. To<strong>da</strong>via a coincidência ou sobreposiçzo<br />

rlis Juah figurlis, propric~hio c cdi~ot do periiidico, náo chega a aringir<br />

10 % dos rcq~icrirncnto< ~ipresent~dos no Raim Oriental. Mais raramente ain<strong>da</strong><br />

C indicado ri racro dc o edi~clr assumir simultancirientc ris caros de administrador<br />

cJou redrictíir do peri6dicn.<br />

A víwalizaçáo dos apEndicc3 docunicnlais iluslra ;L rccurrência de uma<br />

situaçiio. qual era a de substituiç50 frequente do editor. se bcm que raramente<br />

scjain apresenta<strong>da</strong>s razfies para o facto, Entre as poucas dturiqões apura<strong>da</strong>?, além<br />

<strong>da</strong> morte do editor. ocorre também a situaçiío de ei~iigi-qão, nornea<strong>da</strong>mentc para<br />

o Brasil. ou a simples declwaç5o de desistência do editor atirmando que Lhe deixou<br />

dc scr converiicnic çcinii nuur cem ia1 respenstibili<strong>da</strong>dc. Vislumbram-se ain<strong>da</strong><br />

casos inal esclrtreçidos de ofei~sa de susceptibili<strong>da</strong>des. traiçfies de diversa índole<br />

ciu pcr<strong>da</strong> de crlnl'i;inça depriqita<strong>da</strong> pelo proprietfirio do periiidico no seu editor.<br />

0 solicita<strong>da</strong>r Ai-itcinio José Cardoso Belo. por exemplo. disponibiliztiu-se<br />

it toiiiar prira si ;i resptins:iI~ili<strong>da</strong>dc do Clri~nni- Militni. .


JORAf.4 15. EDITORES 6 TIPOGHA FIAS IJO PCIKTO (I Xhri- IXYX h<br />

QUADRO I1 - PROFISSÓES DOS EDI'I'ORES<br />

Edittrm j5 que aí havia publicado rim artigo contra o cabo Garrett que -desafiou<br />

as iras do irmfio doutor u poirici de este hir arniaçar o Editar rcsponszizrel do dito<br />

jornal>>'".<br />

Francisco José Aiitunex de Sousii Guimarães pediu quitriçiio <strong>da</strong> responsabili<strong>da</strong>de<br />

do Eco cln V~i-clode em virtude <strong>da</strong> traiçãri que lhe tiavia reito o proprici5rio<br />

<strong>da</strong>quele jornal c crn consequencia <strong>da</strong> qual sc encontrava preso desde h5<br />

cinco dias nn Cadeia <strong>da</strong> Relaç50is. No Ponros e T~'I*~UI~IS foram cis proprietlirios<br />

que resolvernm substituir o cditor alegando q 1".<br />

A tensáo enrre o propriethrio c o editor ailora em iilgumas i;ituaqões,<br />

nomea<strong>da</strong>mente quando a cmpresa jornalísriça atravessa momentos de crise.<br />

Domingos <strong>da</strong> Rocha Morefra, editor <strong>da</strong> Reprihlicu Pni-ritgiiesa desde a sua<br />

iùn<strong>da</strong>çao. cm Julho de 1890, aprecsou-se em comuiiicar ao administrador do<br />

Rairrti a roral desistência <strong>da</strong> sua responsabiIi<strong>da</strong>de ap6q a suspensHo <strong>da</strong> publicaç5o<br />

decreta<strong>da</strong> pel:i autori<strong>da</strong>de em 5 de Fevereiro dc 1 89 I ; o desejo de sc separ:ir<br />

<strong>da</strong> empresa cra ia1 que pcdia ao magistrado quc inandiisse «intimar o propriezkin<br />

do mcsmo jornal que é o snr. Dionisio Ferrcirn dos Saii~os Silv;i»l7.<br />

Curiosamerite, entrc a documentaç50 estu<strong>da</strong><strong>da</strong>. apenas se apurou um<br />

editor que Iraviri sido condenado pelo crinic de abuso dc libcrdudc de imprensa;<br />

tratava-se de Manuel Inhcio AI ves Pcrcira que. em Jiunlio dc 1 892 e corn a i<strong>da</strong>de


de 73 mos. l'orn sciitcncindn eiii quiiize di:iu de prisiio correcciiinal e trinta mil<br />

r613 çlc rnultfi coni cuytas c cclris do processo: rifio incnos cttsiosarticrilc. veio<br />

postci-iornicntc a assumir n responsnhili<strong>da</strong>dc dc v:~riadic~os pcrihdicol;.<br />

Do estudo desiiis rorire> iiil'ere-se ain<strong>da</strong> quc (i rnesmo indivíduo assumia<br />

sucessiva e/ciii simii~i:inean~ci~te a rcspcinsnhi li<strong>da</strong>de dc virir~i. periiicliçns penuitinclri<br />

colncar 3 possibili<strong>da</strong>de de cxisténçirr de una eslaiurri de tdeditor prni'i sçicinal~.<br />

Pai- u rn I:~iii pode livriiiçain-sc coni :i jiiçrií'icaçio pragn1utic;i d:i economia dos<br />

custcis. isto E. os dnciiiiicnlcis apresentados para Lima habilitaç50 podiam .;er transliiridos<br />

para ouiras. Por outro lado. deve equacioiitii-sc ;i silu;ic3o 150 veenien tcmente<br />

deriunciari;~ por Trin<strong>da</strong>de Çodho. :iirAs referi<strong>da</strong>, e quc vi;i a mcster dc<br />

editor corno iim c


Ratalh:i. d:i Rua d:i mhrica. <strong>da</strong> Rua de S:int;i Cni;irina, <strong>da</strong> Rui1 dc E~itrepnrcdes,<br />

de P~issoç Manuel. <strong>da</strong> Rua <strong>da</strong>s FIores. Cedofeita. Carino. entre outras. apontando<br />

para iimn mancha reogrdfica que. ria parte oriental dii ci<strong>da</strong>de. tinha particular<br />

incidcncia na5 frc~ucsius <strong>da</strong>i SC e Sun~ii Ildclcinsci.<br />

5. Algunias çonçidcrac;ões finais<br />

Recsalta desta análise a ideia <strong>da</strong> exist%riçiil dc iirii~i iiidir\triii jorilalística<br />

pnrliicnsc raznavclrnente vigorns:i mas tamliém nervosa. erri que a par de<br />

ctilpresas estiiveis enicrgiain outras niais cfknicras. ou dc vi<strong>da</strong> agitri<strong>da</strong>. originando<br />

~ucessívos ~jiistanienios e recoiistit~iiqões. M:ls talvez esta seja 3 11atul-ezn<br />

prilpriu <strong>da</strong> indiisiriz <strong>da</strong> coiiiunicaçàn c opiriiào <strong>da</strong> çeiilúri;~ clc Oiiocentos. em<br />

que :is moçivaqóes polílico-jdcol6gicas se cruzavani coin as económicas,<br />

sul-inltern izando-as coni I'requênci:~.<br />

Cl~irci quc uniri empresa jornalísticn defici~5rin corrc risco evidente de<br />

dcsapai'eciiiieiiio. ceino cictii-rcu ccim Laniai. rnas <strong>da</strong><strong>da</strong>s as c;ir:ic~eríçticas cspeci:iis<br />

deste ripo de empresa. na ni~iioria dos çasoç a teritabiliùadc cccinrimic~ iião<br />

C ri Ultii-ria rncva. o oljcclivo stipremo. I.Tri fins e cihjectivos extra-ernprcs~iais<br />

que podem susrenrnr erripresas JortinIísticas duranrc períodos de ten-rpa mais oii<br />

nierioc longos. Kesrc rail-iri. 1150 nos devemos esquecer. lia 4creiitabili<strong>da</strong>dcsn dc<br />

diversos tipos.<br />

h. Apendices Dncumentais<br />

DE .IC)IENAIS E EDITORES<br />

APÉSDICE I - RIIGiS'l"O DE I-IAI~II.IT~~~ES DO HAIRRO OÇIDENTAr. DO PORTO ( 1866 - 18871<br />

IIE:SI'ONS,~~EIS<br />

I.K.IIIX5 - t H. I:rinci~m dt Soura Carquzja<br />

I(1.4.lR70 - 7:iix tlo Pnvo<br />

?0.7.1 XIO - 1nicrn:irional<br />

IR.1.1871 - kletmllindnni<br />

16.9.1 R7 I - Diario rl:i 'Twde<br />

, 17.9.\$7? - o whprin


JORAVAlS, EfIiTORES E ETIPOGRAFIAS DO PORTO (1866-IRYh'l


--<br />

MARIA Bt\ COh'CElÇxO MEIKI~LE.?i PEREIRA


JOKAfAIS. BBiTC)Ri


AP~NBICE 3 - REQUERIMENTOS PARA HAUILITAÇÃO + DT: EDITQRE5<br />

DOS ,IORh'AIS DO BAIRRO ORIENTAL (1866 - 1898)<br />

R~~POKSA~TS


ICFRh'AlS, EDITOREA' E TIPOGRAFIAS DO PORTCI (ItWífi-I&Yh']


dn Piirin<br />

30 4. I XP't Iliiin'o do Comfrçio Jnuqiiini M:inin~ dc C~%im -<br />

(di,ipeleirn - !? anoh,i<br />

:?..i.lY4111 0 Cnmlalc hilolfir I:cl;irrinr<br />

ipmprictiiiii: Joiu dc<br />

(snlicri;id~r - 3 1 xnnr] n1mcid:i Ilrandzo Cucrra)<br />

.i<br />

I\ I .U13 hniiinin AlineiJ;~ Comia ;.:.IR40 - A Ilevotuqin<br />

r yrr1yrici:inri: Eduiirdo ti;iinliCm C ciliti7r tr.ywn?drcl 2:. 1 I. l R911 - h Crhnica<br />

[.uir Fcmir.i Gmiiil<br />

du .liirnnl dn Mnnhà) i o I I i c r<br />

'I'ip. d2 Anur Jork dz 5uus,i<br />

- L:t-o dr. Sio Doiiiingoh<br />

Tip. Lizcrho - Ruo U. I'cdm<br />

---<br />

Rc<strong>da</strong>cfãn e Tip. na Emprcs;~<br />

Litcdriii c Tipo~ri6c;i<br />

- K. dc D. Pedm


23.7.13'10 A Repúlilfcd<br />

Pnrtucuen<br />

ipmpri:r.irin. Diiiriiiiii<br />

Ftncir.~ i11i. S,ir1!8<br />

SiIi.;ii<br />

~.IO.l8~~~1 (1 I'rcckn<br />

Joio Vilririno Riheiro<br />

I 4li :innr)<br />

18.1 7 I8911 I\ Cai-idnde<br />

2V.I.ISU I<br />

i; piriprieriria cln jornal:<br />

tinprcydii - ! I ano4 Prninlii dri Kiirlc<br />

nonrinfos d~ Rocliii hlnrcin<br />

i nepiici:inie I inrlu~i ri:il<br />

. 15 iiiius]<br />

lo:i~liiiiii tii~illicnnc Pcinuto<br />

dc Rii;i Soiisd rizcc~du<br />

136 iintis)<br />

O DcTcn~nr Jriia (ionich ric Olivtin<br />

I~imal iui?ncin do cdirnr<br />

i.m I I ?.IR91<br />

.Y.lfl, lSrM - Drmocr:ict~i<br />

21.5.1 891 - 0 Lulador<br />

inuncachcpnuariiiiconi<br />

estc titulcii<br />

S.$. I XqI - O Zana fia (niiiic:!<br />

slicpu s:i~r cliiii csie iliulu)<br />

63.EFl2 - Srrnnnn Alcrre<br />

Ei.-1.1P9? - Ci<strong>da</strong>dc dn I'orto<br />

I:?.lP97 - O h'nrlr<br />

11 lf.lR93 - A Tc-ciiira<br />

1.1. 1895 -A Scmanii<br />

-<br />

Rcd~cqio na Rua Sanra<br />

I ~iilir~nw Litcr;iri;t<br />

c'ftpu~ritca<br />

Emiiirin* no mcsnio sirio<br />

- R. O. Pcdm<br />

Tip Cuicnrkr;. c cscni6rio<br />

nd Riia dor C,itdcircima<br />

n.'"10347<br />

F+\cit&rio\ n.i Ru:i dtn Mjriircs<br />

d.i Likd~dc n." 5 l<br />

7'ip. RikiniS. Pinio - Rua do?<br />

Mdniret d:i Lilrtditdr n." 121<br />

Ercriitirioç na Rii;i dc Caniücr<br />

11." I14<br />

Tip. na R. do< bt;inircs d:i<br />

Lihsril;~dc n." E I .i ( tlíil<br />

Ercritiirirn na Rua dt Cdrniic*<br />

n 'VIM [(:.?(I h<br />

Tip. na Ilud Fomnsa n." ! I<br />

ilscniúrio n3 Ru:i <strong>da</strong> A1egri:i<br />

li." 717<br />

Tip. nri hr;o dc S. Durnjtigu\<br />

li." 51<br />

Fscritorio na rc5idincia do<br />

cditor - hr~o <strong>da</strong> PUwi:i n." 39<br />

TclCgciFii-Pusl:il I linha iniciado puhlic:iq:in -<br />

Iciiilircç;ido publico) nnier ma\ >rialieiidrii<br />

- Wnom'<br />

20.2. I891 A I.~i.rlnqiii<br />

Anirinio dc Alinei<strong>da</strong> Ciirrci,~<br />

leio Manuel Paicliccci<br />

Tcihcil.il Relicln<br />

(i: prnpr~ei~írlu E dircctur do<br />

jornal b;icli,iwl - 16 anos I<br />

i$ i. tdiior rc


j t ~<br />

- L ri~n<br />

dt S. bniingor,<br />

smr6no na Rua dus


le I'crin - I? anoli<br />

- RWJ dor Caldeireir07 n." 43<br />

E,cntúr;o' - R. IEon ardiin


?O.&. I F9Ii I3 l.iitndnr<br />

loio nciryer<br />

(42 ;ln4>5J<br />

Jf.4 RIA DA COA'CE{Ç~~CI h.fEiR6LE.S PBREiRA<br />

- k. Honjardim n." !(i3 - L"'<br />

- T-~yo ds Picilria n." 23<br />

E~crir. na R. do Cativo<br />

n." 15- 3:'<br />

- Tip, dc .4n[bnio Raniiw<br />

- I{ud <strong>da</strong>* Florb n." 30<br />

Ehcrii6riih na R. do Pinlicim<br />

n.'Ç.;


.IOh',k'A /S. EDITORES E 'I71'0C;H.-tF1AS Bt7 PORTO ,<br />

IWlfi- I X'loVJ<br />

-


MARIA IIA CDNCEI~~O MFIRELEX PEREIRA<br />

NOTAS<br />

"' Ti-:ib;illiri inie~i-:idn iin pi-njecln «Es~ruturas s0cio-econúmica* c industrializ~çáo no Norte de<br />

I'ndugal tSCcs. XIX - XX),,. pxlro~in~do pela JNTCT.<br />

I . A, G. C. bl. P, - Li~,i-(> (lu Ríyi,vt(i 1k1.v II~II~~I~~LI~IIC-II,~<br />

C/O.Y ,j~iri~~t(,,v I, I/~>.V EIJ;!o~I:,T RI!.T~~~I~s~wI~~,~ -<br />

B ~ (:~~~l~~l~r(l/.<br />

7. A. 6. C. h4. P. - Rrqupi-ii~iciirns parri 6dirore.v rr,spoitsriiwis (/o>, jorntics - !Sairi-o Oii~ii tril<br />

(Cn V.I. 5Cd r Cn. V.1. 564 A).<br />

3. Relsiç~io rlos jrir-irtrt,,\ rlrir r,sfi?o ciii piihli~+rr(;riri e st, nclrnrii Irrihititndos IU ndnritiisrrnçutti d'esre<br />

hrrilm cicciclciirul clcrilli ciri Coiiii.vsririri Grrnl rta pnlicirr e rro Ci~~tiisirnriri tln 7." riiipis5o p ~ii 12 de<br />

Ft,i.ri.~ii-ir r/(. IBYI. 3'cil;i u ~ipreserir;t$ici dns fonres dncuineoinis gosiuria dc referir qrre tive<br />

crinliccimento d3 sua cxistenci:~ atr~v4~ de um aitligo C coiiliecedor dos arquivos potluenhes. o<br />

Dr. Silvestre Lacerdn.<br />

4. IUB EIRQ. 52:liin Mniiuel;~ T:iv:irez - Si~l).~íltin,r prrr o Hi,ncíri~i (Irr Lihcrdurlr ric. i~nprciiso - Meud(1s<br />

do si;ci~ln X1.Y. Coimhra. «Sep:ii;iln dn Rnletim dn Arquivo <strong>da</strong> Univcrsi<strong>da</strong>dc de Coimbran, 1984.<br />

p~i. 46l4hl.<br />

5. ALVES. Luís Alhcrnri Mnrqucs - Siilisírlius puni u Wi.%,lldriu rlri Iurpi-ciisrr . n." 1, 1983. pp. 8-9.<br />

h. Mr27-OS. kTt2arçeliiiu de - Iln Rr.~pnrisrihilidc1~1~ dos Ed'riirore,~ rle Peshdicos. ~Rcvist~i dc<br />

Juii>prudctici;i*~. Ilciriiio. 'l'ip. de Selinxtifio Jose Pereira. I. 1. n." I, Dcz. 185ú. p. 7.<br />

7. R1 BEIIZO. h,lari;i Maiiuc1;i T:iv:irrs - O. c. p. 490.<br />

8. Rrimi.crn d~ Sr~ri~spritrlpiiria, 1'or~c.i. Tip. dc ScbasiiZo José Pereii.;~. I. I. n." i. Dcz. t R56. pp. 3- 14.<br />

o. (1. ( .. p. 1 :-<br />

1 O. ChRQL~E.1 A. Hrnio - A Liherr/crtl~ d(, 1iirprerr.rrr. Porto. Typogr:tplii:i do -Comercio do i'iirici».<br />

1097. p.<br />

1 I. O. c.. p. 23.<br />

1 7. COELI-10, Tririd:idc - Lilipril~r~l~~ (Ip I/ tt{ir.c,iii,ii. Propn.rirt7r.r upr~~~sriir(~d~is nri Cnrr,qre.~sn dcr UrrirlB<br />

Irir~~i-rrr~ciriiinl de Ilii-tiro Pc*nril. Lishori. .hiitig;i Casa Rerii-:irid - JnsG B;istrjs. 1897, p. 2. Para<br />

coitipreender çahaliticntc ri opiniici do autor 5obrc a m:iikri;i refira-se u conteúdo <strong>da</strong>s restantes<br />

pruposi@r>: :i 3." dd'eiidin que a pena nplicn<strong>da</strong> ao aulor dcvcrin ser scrnprc :iconipanliriJ:i dc<br />

condcnxr;io do ,jol.ii:il cri1 m~ili:i. dcvcndo o produio dcsta rcverter em hcnet'icio exclusivo dc<br />

csi:~lirlc.cinicnins uj'iciiiis dc itisrrii$ío: :i 4." deCeiidia qiie nos delitos de libez<strong>da</strong>dc dc imprcnsa<br />

11311 devcria correspcindcr nunc:i pçnli ctirp~>ml. cxccpio nos wxos driç artigos 159.". 160.". lCi9.",<br />

1711." c 17 I ." dn Ciidigo Pciinl (ofensas leitas a çhcfcs dc naçfiçs estr;rngeims. ;i rcprrscnianrcs de<br />

nnçõcs c>.tr:in_ccii.:is c :io clide ctc ed:i~Iii. rcheli5n e leninLjvu dc dcsirriiç50 inlcgridride do<br />

I-rinti). podcndn uind:i iiesies ç:ixus :i pena ccirpiinl scr sulistituí<strong>da</strong> por multa. çonsuanrc prircccr<br />

icierin que i-cpupnava no eh]>iriio <strong>da</strong> Cai-tn Concri~ucional que os<br />

dci tt.ihiin;il: a riliinin proposiqr~o<br />

dçliin>. de tihrrd;irlc de imprensa losscni ju1p;idos pur um jiit~ sicigrt1;ir iiii por um juri especial,<br />

dcvcndo sei- iudub currieticl(is :ici juri 9crnI. np6s rtifrirmn dcsic.<br />

1 3. l'ona-?;c nonic:id;iinen~c dií'lcil ;iccii:ir que o rdiicir 1'osse eiii regra um clcmcnto cstmnho 5 scdc<br />

<strong>da</strong> cmprcsn quando o csiudu deskis Iùntes rcvcln que ei-:i muiiti I'requente o estabelecimento <strong>da</strong><br />

ied;icçiri e ;icIrriiiiistia~~o dri jornal n:i prúpria ~5idEnci:i du edirrir.<br />

14. A. CI. C. M. 1'. - Rr,rlfir,i,iifieirto,~ pnrri E~lirnrrs respoii,s~ii~~ir rl


0 CARVÃO NA INDUSTRIALIZAÇÃO<br />

PORTUGUESA<br />

1. A questão <strong>da</strong> riqueza mineira<br />

Falar <strong>da</strong> industrializai;~~ oítocentista implica, naturalmente. colocar o<br />

probIema <strong>da</strong> riqueza dos nossos rccsirsos minerais. Esta teiliSitica. Ie\*riirt;i<strong>da</strong> nos<br />

princípios <strong>da</strong> centúria, estaria eni cena na 1rnnsic;áa do skculo e por todo o<br />

decurso de nevecenios, sempre que no palco <strong>da</strong> econoniia sc debatia a qucstão<br />

<strong>da</strong> riqucxa nacional c qual a opçso a tornar em f'unç5o <strong>da</strong> verrladeirn vocriçiio do<br />

país - um Portugal rural OU um Portugal indtrsirilil.<br />

Desde o comcço de Oitocentos que os minerais mnstitucrn ri lastro dc to<strong>da</strong>s<br />

ac discussfies dc base industrialisrn. pcto quc se entende. consequeniernenlc,<br />

todo o estorço de invcntariaç5o dos nossos recursos iiiiiicirni, leirado a cabo,<br />

sobretudo a partir de 1852. pelo Ministério <strong>da</strong>s Obras Piibliciis. Coitlércio e<br />

Indústria. então criado. E parqul.'? Ora. como se sabe, o i-enniirnent mineiro<br />

corneç:i x por-se. com to<strong>da</strong> a açui<strong>da</strong>de, 115 pouco niais de ccnto e cinquenta anos<br />

e porque estritamente ligado ao nosso akrziso indusirial. To<strong>da</strong>via, a qucsrfio <strong>da</strong><br />

riqueza mineira do pais, porque nunca consensufil e sernprc osci tasse ao s- A b or<br />

<strong>da</strong>s cos~junruras nacionais e internacionais. semprc sc lòi rel'ugitindo no dcsconhecimcnto<br />

<strong>da</strong> suhsolo e esbatendo n:i dependenci:~ dos capitais estrangeiros.<br />

Nos começos dcsre s&cuio. Campos Pereira afirmava que as .cniirias, yrie<br />

pertcncenr qucisi na siia rotalidnclc nos esrrnngeit-os qirc liqiii i-Frit e-rploi-c~r-~~os,<br />

qrierri. cm seral, mando, é o per-sairag~ni de .[ora iii7pnrrnrfo, roparu: li, e em<br />

Portugal gxurrde scillrni-, i~icrcd rln nrisstt rnr>rplacê~tcia c cle iirir r-cg,sro de<br />

seri~ilisrrtn qtre fictlrr ~kfis teii7pn.T irio1l;lo u porra 110 C0ni1Pl?Tn e ~ C~edrtc~-riçE~~ I<br />

jestriricc~ y ue c011 ii17r~a doniiirnrlc/r~ nn.5. pmi.irrcirrs».<br />

Pereira apclavn ao desenvolvimento <strong>da</strong> indúsiriri nacional pela valorisaç5o<br />

dos rccursos c trabaflio nacionais, ncsre caso particular, pelo Iim <strong>da</strong>s<br />

minas. sfcictor iwliosLi*.~siri?o du ~i?ro.i-sn riqtiem pfitriu>>, lia m;du dos estrangeiros.<br />

Pelo modo caino o Faz e peIa forma conio quc se opõe h tese de A. Andradc que,<br />

ern 1902, defendia quc Portiigal n3a podia ser um pais incIustri;il. alegando que<br />

~O~ide rrs iizarerins prilitns jbfirlrirrn, e oirde 11 crirido cle pcrtr-n rifio ~'.ri.sre. ns<br />

it?drisrrio.v stí pod~iit iiredr-oi- sritilbi-lt de ~rrorc~'çUe.s CCII'CIS~~ 1 . acliamos de todo<br />

o interesse transçrevcr :i p:issiisem:<br />

Pelo que respeita :ts minas (.. .) Nfio d de crreircir qtre re~~lr~irnos<br />

?sse ~rrnn?ie capitoi Jko nus nlc3ris e pni-n rle~dcio e-i-cliisii,o de<br />

e.iWarrgeíras, #ir de nporr~rgrresnfIr~.r /~#r- iirt~t-esse ~I?~[ISTI-~R/. rftttn<br />

jogo clc. 2-eit<strong>da</strong> de ccoirc~'~-sfies pnr y rre (ili7.ç JIJCJIS ILIC-I-~I~I e o ~ ICI~\' rifa<strong>da</strong><br />

aproveira. Da ncicioriaii:nç?io rfns 17iirzcrs i-e,rirlr~ii-rí o sei, olii-oveiranrenro<br />

e117 cortdiçncs berri t7iai.s ~jai?rqjo,sns dri qlrc ar


Cinquenta anos antes, o Rclnrório Annual <strong>da</strong> T~~specção de Minas,<br />

relativo aos anos de 1860/61. antecipava-se na denúncia d:ts dilicul<strong>da</strong>des<br />

quc n tirissri exploração mineirzi viria a ctinhcccr:<br />

A rlpiir ifiu, ris It.i.s, os cosriinres e os prrcoriccirn.s pot- Iiln ludo, IIQY<br />

otrrrn n ig~iol-~irrricr acerco dns rrsiic1içfie.r esserrcines d'esrn irídirsri-i,,<br />

a fu;lro dc aptidiTn recliriicn clesck o simples opercrrir, crti ao<br />

dirccfoi; n crtrnzo dos iricirrsrrios orrxilinl-rs q~te fonr~rer71 C~S IIT~I~US<br />

o.\, nilrifci.ilres e os instrttr7ientos de rrnbcrllio, oii cnrrsonrein os sc3ils<br />

~ I - ~ I ~ Z { ~ I D LI , L'U~C'SI~LI F , C/OS c~zpifaes, a irzcertcxa ijlicictl cfus gnsros I'<br />

dos IVSII it{iír'~,v lln esploi-ação, e ,fir.rtrlilr rrzlc ct difficlr lifade dos<br />

rinirsporrc.,s, são oh.srncrrlr~s r+npcrzc.s íle nssusrcir os niais o~sudo.~<br />

capiríacs. (...) SPIII u mfacilidodc doa TT-aI7,7p#l-tCS. ci prirneim indusrl-ici<br />

esti-ucriva, assitil cni~io n ng~-icitlti~i-~r. 01, i~Go pndeili i~n.~ç~r, ou<br />

cri-rrrstl~m inevirrrilcln~enre zriiia ihidlr t+nclziricct c. ii~iscmi~el?.<br />

Mas a çonfiaiiça era. ao tempo. por dcmais cvidentc. rteiil rori poiz cr!jo<br />

solo as indicaçr7cs de scietrrio a n1grinsf~cro.s [Ir oh.~rii.t.rrrüo recente dcnuricianr<br />

ah~tndnrifc cie riçjirczos niinei-cres. A SIILI e~-plnraçZo pode vil- o co~~sriruir Irrn cio,^<br />

miirns i?i?prirfar~;e,i. d(t nossu it~dttsrriow~.<br />

O clima itiduçti+ialistii quc cnvclve o muiido no sCculo passado também<br />

nna deixa de visiliir Portugal e F~zcr com que sc atribua hs rn inas e aos rni~iérios<br />

uina irnportincia renova<strong>da</strong> e determinan~e para o seu fomento industrial. ao<br />

ioniar crinscilincia de que, constniir o progresso. implicava dispor <strong>da</strong>s riquezas<br />

do xuhsolo. Asiini sc juslifica a febre mineiru ii que assistimos. conscientes de<br />

yuc ler rniritiz cra sigi.iificadci dc desenvolviiiienta e de independência. recoi~l~ccendo-se<br />

n:is jazi<strong>da</strong>s de niirierios. particu1:irmcnle de ferro e carvão. os<br />

alicerces <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de industrial.<br />

Cnrlos Ribeiro. eilgei~heiro e geólogo dn MinislCrio <strong>da</strong>s Ohnis Públicas,<br />

Coni6rcio e IndUslria. mostrava-se coii~ciente <strong>da</strong> importAncia mineira na<br />

industriali73c:o do paFs, quando. erri 1857. afirmava que. Mpor 17inIores qlte<br />

SC~LIIIF OS iie.~~ios d~ ir~icini., nu rlrserii.olr,ei- o i~rdusfr.ia jbhril em nin pnir. que<br />

precizri C I ~ S JIJLIS ir~~n~et-iox, rr iircfiisli*iu iruiirn ,rerd seiiílo iirria exisfFricia<br />

q?hririci-ci e ii~iprod~ictivr~. ori esrct-i/. e a srlu d~t i.up70 s~lsi rrriiíro Iiiliitu<strong>da</strong>,<br />

~'t~lhovu IP JCI~'OIIJ CIS IIICIIWI-L'S ~nci-iji'ci~~s ~IIIYI CI COJ?,T~~.~J~T~.»~. O grritIça n." I c revelador <strong>da</strong> Inucura mineira que entre nós se levanta<br />

dcsde o ~eculo p~issado.<br />

Porem. nao ?e peilsc que to<strong>da</strong>% estas minas iniciavam a respec~iva explciraçáci.<br />

Dcsde scinpIc coilstiruíram objccso de especiil:~q5o. prissihiIila<strong>da</strong>.<br />

Csequentemcnic. pela própria legislrição, ao periilitii- que ns rc~is~os de descoberta<br />

sc Lizessem mais 1-acilmcnlc. por vezes mesino sci-i~ cstudos consirteiites. O<br />

cluc provocava explorações dehili~a<strong>da</strong>s c maliti<strong>da</strong>s 5 es1ier:i dci mornente mais<br />

riportuiro para se vender. A especulaçáo era uni ncgricin incrcnic às minas.<br />

O quadro T C vrti exeiiiplo do que acaba de se afirmar.<br />

Muiiti enihrir;~ a activi<strong>da</strong>de especulativa constituísse, de l'acto. um objccio<br />

de ncgricio e. por çoriscguirite. de cslrrin_ouIamei~to h exploraçao <strong>da</strong>s minas,


teremos de reconhecer que tiitiitns concesst'ies niio pei'initiani u viahilizziçáo <strong>da</strong>s<br />

respectivas emprcsas pelo f~çio de screni deitinsi;ido peqiienris c niio consrguirciii<br />

os niçins ritawriais e técnicos para um:) exploração eficriz.<br />

I<br />

""'OC<br />

I928<br />

1929<br />

19Bn<br />

I<br />

1932<br />

1'133<br />

Ii134<br />

1935<br />

E')31;<br />

1'937<br />

CIIAFICO N." I - EVC)I,U~ÃO D.4S CONCESS~~ES ;MTh'ETRAS 1836-1962.<br />

20th -<br />

. 1500<br />

..<br />

iooa -.<br />

KCCt.TOT4t DE TOTAL DCCOLTOS<br />

CO?~CES


IIIOIIIiVIJU ~'JISCO:VCELOS DA ROCHA<br />

- - -<br />

Assim. pela anslise do AlvarA de 30 dc Janeiro de 1803 que regulanientava<br />

o funcionanien~o <strong>da</strong> Cntendência. conciuimoc facilmente que. nos seus<br />

propcísitos. eqtaviirn as rriatérilis-primas minerais necesslirizis ao propeisci <strong>da</strong>s<br />

i~idiistri~is. coni dcslaquc para as rncialúrgiças. ate porquc (i scu


0 CARVÃO NA IIVBIJ.~TI~'IALIZ~ Çnf3 PORTUGUESA<br />

produç3ri <strong>da</strong> vcilfr3inici c rio estanho. embota este em mei~or escala. seguido do<br />

cai-vão. n5o porque iios fosse procurado pelas mercados externas. mas antes<br />

pela i-lecessi<strong>da</strong>de surgi<strong>da</strong> com as dificul<strong>da</strong>des <strong>da</strong> sua irnporlar;z?ci.<br />

2. Carvão no cenário <strong>da</strong> industrialixa$ão<br />

Constituindo os ceiiibusiivcis a mola de qualquer processo Industrialista e<br />

FC queremos problernatizlir a nossa industrializaç~o a partir do sCculo XTX,<br />

temos. forqasrirnentc, dc levantar a questno do5 nowos recursos energsticos,<br />

Portugal. R semelhança de uma Europa que se revolucionava :i cusia <strong>da</strong><br />

tecnologia do vapnr que os recursos clirboníferos lhe proporcionavam. vai<br />

contar. lamhém. na sua industrializa~áo. no seu «take qfS» industrial. apesar de<br />

alenfo e tc~rriioi,. cnm n CTITV~~~. Com o cmão que 1190 tem ncni em abundãncia<br />

nem na quali<strong>da</strong>de precisas. mas que importa, a par <strong>da</strong> lenta utilização que vai<br />

iàzendo dos scus rccursos cnrbonílètos. ?obretudo quando consitran,' "I~I~RCOS<br />

cxlcrnos o obrigam :I coiisu~iiir ri quc. afinal. alirncntara desde sempre uma<br />

pcilCrnica ccntm<strong>da</strong> sobrc as potenciali<strong>da</strong>des <strong>da</strong>s suas jazi<strong>da</strong>s dc comhwstíveI e a<br />

melhor forma de as aprovcilar.<br />

A m3 qurilid~ide dos nossos carvoes, combuslfio lenla, fraco poder calórico<br />

e a sua fnabil i<strong>da</strong>de, «se eshnr~anz c . ~c iad~r:em coi~rpletainerite ri põ>yl', consti-<br />

tuíram os factoreq detenminantes para se explicar, desde o s6çuIo passado. a sua<br />

importqZo. A estes acresciam ain<strong>da</strong> as dificui<strong>da</strong>des que dccon-iam do seu preço,<br />

sempre hristantc mais elevado do que o estrangeiro. tendo eni consideraçZo os<br />

custos de extracçati c a que se li~a, natusalrnenzc, o transporte aos locais dc<br />

consi1mo.<br />

Dc racto. os gastos com a importaçHo e o rcconhecimcnro de que este<br />

combustível era indispensAveI ao desenvolviinento iildustrial foram razões<br />

su~jliccnlcs 5 riItcraç70 do rcgirne mineiro para as minas de can.50 que, pelo<br />

AIvar5 25 de Julhci de 1825. saíram <strong>da</strong> tutela do Estado c Ccirain nrren<strong>da</strong>d;is. por<br />

uiri prazo de vinte anos, a utna companhia particular. «n coirrai- rlr~ priineiro de<br />

.Inii~.ii-o cle inil of?oceii~ns viirtc c. seis, att: ao ultiint~ fie Dc.sernhrn de inil<br />

oltoceir!os e qirarz.rrln e ciirco>,13. A Cornpanl~ia obrigava-se a > porque nos<br />

dernonsu-a um interesse especial pela iiidúsrria do carvão de pedra, de que a<br />

grnndc preecupa~iio cra (i ~


Iliaitrc Compnnhili acliniiri.t+ti-c{ rrriicnrneirrc ris r#citos. qtrc produz<br />

por- sr4cis pr-olir.ina clespczus. I-i.sco.s. e ,fiidigci: clit~rc~nrir~ prif fini<br />

occni-i-vi- ao c~~~.sj~ziyzic cfo tirri??er-nrio, cnrir se conilirci cro Esr 1-017e~irti<br />

ri nioior ycrrrc. <strong>da</strong> CcrrwTu de Pe~lrcz ylre .re corist~iiie iresres<br />

rrdiitns, r. nltx,:qar u e.sff*ro de rr~i17~1iI711.~ II~P~S, PH! QIIP sc ncttl~erfi OS<br />

.Wcrrs,frcis Vít,s,~a/oslfi,<br />

Posteriormente, coin a publicriç30 do Decreto de 25 de de<br />

183Ci. est:is min3si7 passaratil para o rcgimc geral. is~o 6, su~eit;ts :i concessso,<br />

mas somenre quando teminassc a prazo do seu arrendriinen~o'? Contudo, o<br />

govel-no. «qllul?do C S I ~ estava CI e,rpir-ni- ... eiirer~dcu que ~ ~iiri pndici I>I.CLFC~I~~~I. do<br />

prndt(cto do r~~rdn dcsrn.s ~riiiias. c pi-opci; uni />r-ojecto ~ís Ct5r~e.s parca que<br />

~-017fir I~~LI.~~.WI?~ LI con.!*ide i-ur-.se proprie~l~itIc do E.slf/do C n jli:~r-~5+e a .TZM !o vra<br />

par arr~nrinrticr~ro e pni- pmsos iiitnco sirpc~ricii-rs ri vinte an?ros,.lY.<br />

Só mais tarde. na scquênciu do Dcçrcici de 3 1 de Dexcrnbro dc 1857 que<br />

constituiu uma ver<strong>da</strong>deira revoluç5o na exploi-nção <strong>da</strong>s ininas. se publicou um<br />

ciutro, ctim a liicsrna <strong>da</strong>ta, deieriiiinatido-se que 1i-iri7u.v clc ariirliciritc de<br />

S. I'cdr-o Coiw. e dr crrsvcio rfc Perit.ci de Bitnir»s, sGu coi~iprelieridir/u,s nas<br />

cii.slin.si(.fic.~ Rcrrrc.s, qlie rcgulrini rts crirrr+ersrirs pnr~i a,s orrti-irs iiriiins~~~(1.<br />

A san~rin de nun~crdrio. por via <strong>da</strong> ini~iortaç,?~ do cnrvZo. seria uiiia<br />

coristante ao lorigo dos Leiiipn?. Ao finalizar ii ccn~tii+ia passa<strong>da</strong>. um industrial<br />

portuense. Luiz Ferreii-a de Sousa Cruz. proprfetkio <strong>da</strong> f~indição de Massiirelos,<br />

defendia. embora nuri1 clima dc cxit1t;iqCu pa~ri8lica a quc o ultimato inglEs nos<br />

levara que. rthnj~. e117 vil-tride <strong>da</strong> iitrrnjnizte afil-uiltn yzrc n In,qlnrerrcr. ~ ~ 1 (I 7 srrr 7<br />

sialetiro rrlrirriarurij de 1 I de Jcineiro, Irrri~riu sobi-e iiR~, Lj ~tr,qei~rí.~~ir~m q~i'~<br />

~IYITCI~IIJ,Y CIP ITTE.I. ~ /c~~~~~)r~~~iltlnl-~tins<br />

d'iriitn i.c; l~cri+n ,EPI7lpI.P. CI'CSSLJ rnitrtlrer-cio<br />

liai-ci iids srrlipi-c riirci-osri.. . Ur-li, prir-cr a cuiisegirii-mos, clevrtiios ir rrnroi~do do<br />

r~-rploi-r~l- dr, riori(/ cn17ru (ir. ~regocins qiie e!Ici rilzhn /7orn ~lrls (...I e 110 IIU~~L'I%~<br />

d 'clle.~ r~rri-n o aprni~eircri~ic.irrcl cio curi.Go ~lus iiossns 1íiii7u.~ (... I. Eitiniicipoi--<br />

-ITO.Y-J~eri~ns os.sir7~ clr rutelln clri ír~glnrr~rr-ÇI r evircr~+-.~~c-ho ctli ,~rnr~de porre a<br />

e1tiigi+uçc7í~ pelo i~iuior- cnzjirc.qn ri^ Ilr-uyri.r»? 1 .<br />

Pela rnesniu altura. o conde de Samodãel;. afii+incindo que ao ctli-vciri é Hii?fl<br />

,atl>sr6ricili de pt-ii~ieirci i~ct.e.~sidcidí>, yire riris ri-ibirt~iri(~,s ,f,lrqcir/ris lki Grfi-<br />

-Ri*erri~rlro (...) rlrnrrizfn ir~srrbsrrt~~ii-c.! íle to<strong>da</strong> o irid~rsti-ia apeijeiyoudn>~. e<br />

reconliecen<strong>da</strong> que era ~. ínienngavn-se,<br />

ctiloc:indri uinLi clucs~ão:<br />

Spr-ici l~ossii~cl qirc a riosao jicrii pni' c.qdnr+ct~.&r.~ rio snbsolo<br />

.rc collr>ccrssc. itrctry~erirkerire 110s rlier.c~~cio.i. esrr-~~ri.:cir-os, cjiir i ;ris en ijiu<br />

0 rrrriiKn t,rltr niitiro, riios o ,fel-i-r) rifln I'EIJP ?lr~?io.~. P O j7~liz<br />

qrrP pi-ocI14zii- o fcr-1-0 ein condíçó~s de I~orore:li e rici ahrrr~duncici<br />

yrre ris ii?cI~rs~i-iu.r recl~~r~icirii, !c171 hnsr. .re,q~rr[r pcirri v sei( c~igrui~dccirrtenro<br />

ccoiron?ico. (...)".


Tidri corno peça indi spens5vel na descnvol vimento. vqi:itnos coriio cri1<br />

vis10 pcIo cc~>notlljs~;t Albrino de Sousii ci problema dos iiossos çiirvõcs. nos<br />

ano? lrinia do nosso coiiteii-iporiiico prcscnte-<br />

E o 17rr)hirirzrr do rnnsrir7io dos rrossos cncii-i6~s ri50 depcide<br />

crl1Prlrr.v dcl~s csistír-ern. r.ni7io ~sirrerii. e dp se /irninar qrre ns<br />

cnirlcims podein mn.\.ii?ti.ii.. Hri cnfre a inina P tnldririi o prnblrntu<br />

,crninc rh.7 ri-ririspoi-~es.<br />

triyfiu ~10 c/irlsir~~ro,<br />

riini.~ rtrei.~ a nrrril IJOEII rrri~lii~?~irtn. lii a ~-e.crcf [/LI ql2.rrrr r pmari-u<br />

ri dilr~~w?in~i- 1ri13 preço ~rntfur7riro an ii~rlrtstrial. Hn a prnpagar7rla.<br />

ATO<br />

cori-no, rlirr P niirclrr ~ttrr rrni4iio ir ~+~plitlsr7n cio cboir.rilr7rtr (10s cnt-ttncs<br />

Hd. eiirr-I. o bariccrd~r cltl mUjo c (I npi-es~rio<br />

esrrrdo <strong>da</strong>s qlcrrliclnii~s P dns. .stta.s ririsnrm.~<br />

n rrriido ddo coldeim tJ c.irz giullrn ... E Iici o coilierrio i~rrpo~~~~çior<br />

nnckviais'J.<br />

Desde sempre que o prt~blcrna do transportes se punha conio unr oùst;iculo<br />

à coii1ercializtic;rtci c ao consumo dos ricissnq coinbusrívcis. Dc ta1 mudo que, ao<br />

l'ind;.fr ri si.çulci XIX. ri rcvistri Iirciri.siricr Pot-rii~iresn atcgava que ss[r cC~~~loi.ri~c~n rnirteirrr .rGo de rol n rrlct~i, o r rtin.vpor?cJ do i1iirti;r-io I U ~<br />

difit-it yitr irnici ror?r~/urkI de cai-i~rio paga mpi?ns i~fiido c/c Ccirdif crn !'or?n dri<br />

qLte ilii~do ~lc. S. Prdi-o Cr~iici no Porrri=L?<br />

Contrrdo, sc a consciênciri <strong>da</strong> sua impori3ncia se liga directrimente 5 on<strong>da</strong><br />

indusirinlista qttc lJortug34 vai conhecer a partir dos ineridos do s~cuIo. n sua<br />

hist6ri:r renionrri ;!os fins du século XVnl e começos do sCculo XIX. coniòrnic<br />

no-lo ccimprovrinr as Memárias Econiimicas <strong>da</strong> Academia Real <strong>da</strong>s CiFncias de<br />

Lisboa.<br />

O interesse pelo csrvão miiicral. prciidendo-se jri a ncccssidrides de<br />

coinliusiível. ccilriça-se. efectivaincntc, mas apciiiis crimo lilrcrnativa ria suhs!ituiçãn<br />

<strong>da</strong>:, lenhas c dos cni'vfies vegetais nas forjas e ferrarias:<br />

Er'rir ht~iii pai,: poE.i rlonde Iici Iioircu qrrcr~iri~lcirlr= rlc lerrlrci, se<br />

rlei,ciii t~p,'ii-r~ vc.irnr pnrn rrs Fuhr-ircis ns i-icci,~ Miiros clr Cnri~aiE de<br />

Prrlrr,. q ir c /i(/ c172 Ce:inilirri. h'o.ssci Se~il~niri do Cnbo, O biclris. r-'orro<br />

kfris, Orrr'c~tir,<br />

S./.iiis, c srrrtlo é cfirc o nproi,r>irni*cr tirr ~-.c,fi~irr>". E. para o carviío dc S. Pedro <strong>da</strong> Cova. 3s<br />

seguii<strong>da</strong>.; rninas que sc cxplor;~varn. a siiuação crn n riiesma, cpoi.7 rclcln o cul-ivk~<br />

qrte srJ C ?~I~EIJ?~LI PI*CI z~erldiclo lios cur-I- iro os. os qzrnes, rio ,fi I rn cle ortlrri scn~ira o<br />

crimprni.rriri, c cnriclir~irit~? no Porto. e ds pclihrirryòes i~i~iifhll.~, oi7iie ?t~endi,qrni-s?sir. jrlurln de fozrr LJ I J ~ ~ C ~ CI-PSI~~~CZI~~I I . ii-i-egiilori<strong>da</strong>íle tio<br />

~oinecin?rnto. iifcc,rrci:o no ]>i-riçn, e /~rfjiri,-n çE Irri~rcn e cí.fcr:~i?rJn»'~.<br />

I>assn<strong>da</strong> que cm a déca<strong>da</strong> dc cinquetiia, inicia<strong>da</strong> a era do vapor em Portugal e<br />

com umri IegislaçZo niiiieira mais ndcryuadii e estiniulador:~ h extriicçila mineira,


os iioqsos combustíveis continuav:ini as suas dificul<strong>da</strong>des de implantação. As<br />

razoes prendem-se com a facilidndc coni que se recorria ao canr30 estrangeiro.<br />

grancle partc prtivcnierite <strong>da</strong> Fn_~laterra. quer porque Cosse de melhor quali<strong>da</strong>de,<br />

quer porque se tornasse irnhalível no preqo. PnrLm, n3o obstante as dificul<strong>da</strong>des,<br />

o ndniero dc conccssfies vai cvotuindo.<br />

A :&i-rrincadn exprinsionista dos nossos carvõcs. s6 sc dri, quando. devido n<br />

vrárizis circiinst.5nçi;is. nos é impossível trazP-Io dos mercados tradicionalmente<br />

ahasicçedores e a que se ligam as dificul<strong>da</strong>des de agntvamento dos preços. de<br />

qiuc o encarecimento dos fretes c os prémios de seguros se tornavam granderncnzc<br />

respons;iveisi.<br />

Para podermos camprecnder a ver<strong>da</strong>deira .corruncadn>> do carvão e<br />

perceber to<strong>da</strong> a cvelução que o Grafico n." 3 evidencia. teremos de o inserir na<br />

conjuritura decorrente do ultimato inglês c sobretudo nos períodos dc conflito<br />

mundiril?Y. rnormcntc apcís c? segun<strong>da</strong> guerra e quando em ligaçao com o clima<br />

dc induiiriuliznção e de produçno de energia que o país ctinheceu-"I.<br />

G~zÁFICO N." 3 - PRODCC;ÁO DE CARV~O NAcIoN.41,<br />

Fnsirii: H~ilr.iiii i (Iii M.O. !'.C.!. r Ijiitciiiis Miiios<br />

No cônipuro gcral <strong>da</strong> produçilo. as minas dc S. Pcdro <strong>da</strong> Cova e do Pejão, na<br />

Bncin Carbonífer:~ do Bourrili, bem como as do Cabo Mondep. em Ruarcos.<br />

assuniirani um papel preponderante. com relevãncia parri as do Douro a partir<br />

dos finais <strong>da</strong> déc:id:i dc 50 dn nossa ac~unli<strong>da</strong>de~~.<br />

3. Os carvões <strong>da</strong> Bacia Carlionífera de Douro<br />

No contexto <strong>da</strong> indusrrifilizaçRa pariuFuesa dc Oitocentos e por to<strong>da</strong> u<br />

rnei:i çentúria de Navcccntaç. (3s carvões <strong>da</strong> Bacia Carbonífera do Douro são os<br />

quc inaior exprcssso apresentam na produtivirladc nacional. com uma ligação<br />

priviieeia<strong>da</strong> ao nicrcadn pciriucnse. desde o início <strong>da</strong> sua expIaraç.30.<br />

.4s minas desia mmcha carbonifera. devi<strong>da</strong>men~c idcritifica<strong>da</strong> em meados<br />

do século passado por Carlos Ribciro. vieram n coiisiituir os coutos mineiros de<br />

S. Pcdro <strong>da</strong> Covii c do Pej5o no decorrer do primeiro quartel do presente século.<br />

De íiiícjo. apenas S. Pcdro <strong>da</strong> Cova se afiriiiava como centro mineiro destii<br />

regi3ii. jlí qiie o Pcjao sír começa a imp8r-se no I imiar dc novecentos. Porém, s6


vão almcjnr a importdi-icia por que v50 Iicrtr conheci<strong>da</strong>s na conjuntura <strong>da</strong>s duas<br />

guerras mundiais e. posterinrmenie. com a criaq5o <strong>da</strong> Tapa<strong>da</strong> do Outeiro que.<br />

desde a sua criação, foi, por cxcel6ncia. o grande consutnidor <strong>da</strong>s antracites do<br />

Douro na produção de energia termaeléctrica.<br />

De facto. as minas dc S. Pcdro <strong>da</strong> Cova estiveram, desdc a seu começo,<br />

directamente liga<strong>da</strong>s ao mercado Porto, o que conslituiu, desde sempre. uma<br />

vantagem sobre a de Buarcas que só encontrava consumo numa Fáhricn que,<br />

segundo Carlris Ribeiro,


Se a reflexão para a arranca<strong>da</strong> do carvEo se di nos I'ins do século XIX<br />

com o Ulririirrro Inglês. o salto nessa dírecçso acontece eni dois momentos bem<br />

distintos. seguidos de um terceiro, no final <strong>da</strong> deca<strong>da</strong> de cinquenrri. de longe o<br />

mais sigtiiticritivo. Por um Iado. os custni coni a irnportaçno,


O prGf'ico n." 2 permirc-nos assistir a to<strong>da</strong> n evoluç5o do carv5o nacieiia!<br />

de 1939 a 1970. mostrando-nos n crescente produtivi<strong>da</strong>de desde ci dcflrigrar do<br />

crinflitci mundiiil até finais de 50. Cornpreetide-se! A medi<strong>da</strong> que se entra na<br />

segun<strong>da</strong> guerra voliarii oc c;irvGcs nacionais a ganhar n importnncia que ganliarnm<br />

aqu:indo <strong>da</strong> primeira. <strong>da</strong><strong>da</strong>s, novrirne~rte. as diflicul<strong>da</strong>dcs dc irnporlaqá~?.<br />

Eni 1939, c ji em ambiente de medo provocado pela a,uerra que se<br />

iniciava. fni cria<strong>da</strong> a


IDORINDO I'ASCOiVCELOS DA ROCHA<br />

Era este o receio do presidente <strong>da</strong> Associação Industrial Portuguesa em<br />

45 que. com n fin<strong>da</strong>r <strong>da</strong> guerra. temia winn 6poca c/c d~/?i-e~.~l7fJ ecoridrnica»s~.<br />

Qti ADRO I11 - PRO~WÇÃO DE CARV,%O I939 - 1958<br />

Tal sentimento lora, também, maniftriado por Femira Dias. aquele que<br />

seria o doutrinador <strong>da</strong> «rciorxairi:ayüo itid~istrirrl>>"', '' que. em aLinha de Rtt~r~o)>. escreve:<br />

O y~ie inc aini-inn k qtie o fíni d(t guewrr pcrr-coe 1711lf~0 pr6xin10<br />

c LI Irmliizinça <strong>da</strong> proiTnçõc.i pa.ssa<strong>da</strong>s é inciitn ccrpct: de se apagar<br />

irn i~;e~lrn'rja do.^ ~ o ~ ~ ~ I ~ / qua~rdn<br />

w s P . F reco~~ieqcrr o servjiícil niarrdnr<br />

ijir por relexi-arna ciclfrilo qiie.rnr JII-~C-~.YO.. .S.?.<br />

De resto. to<strong>da</strong> esta política económica vem na scquêncin do que sc<br />

alvitrava na déca<strong>da</strong> de vinte. quando. para se vericei- ~mesre ~~~urr~ei~ro rr171a ~I-ave<br />

rri.s~, CI qlie por eufe~lii.rmo se d(í (E nnine de f#lrn de 1114m~i-hrio c qite ria vfih<br />

corr-cirre se rradrr: pclr./;rilrc~ cic cnpiral>P1. se apontava a necessi<strong>da</strong>de de se valorizar<br />

oc nossos cornbustiveis minerais em aItern5ncia com a enerzia Eiidráulica:<br />

.. ..~ci7)incEo ir1170 dns forr71ns de cr-lel-gia. colr.rrniire~?irrrire, de<br />

elemeir!~ de equilíbrio <strong>da</strong> ourra.<br />

A rerrlizayíío pi-círica desrc iclenl cor~sisririn:<br />

I ." - NII constniçfio de rrtnrn rede ,qcrnl de di.~tribiiip%~ el6c~ricu.<br />

7." - No clprrirrir~nierm clc~ energia Ii7vd~-arilic~ rrecesrh)-in oo<br />

consurrio acncai do País.


O ziiilor?'? criiculnv:i que <strong>da</strong> cxcquibilidride de uni projecto Jc'isa narurcza<br />

se trazia uiiia rcduçáci d e Lb I. 700. 000 jinr orin rici rrossn dirirrr~eiii de oiii-o<br />

17ct1~7 0 ~~ri-czrrqeii-o»~7, iciido ciii conta que n «eqriii)ulcnciri i7icWin erirl-c os<br />

~insso Y coirihrr.\-ríi~ais P O.C ~II~~~CSCS 6 ~ cn.vi~~elrt~(~~~í~<br />

rir 2 pctr+o J i> e quc, 1x10<br />

ernprcgci de 4000 ioiieln<strong>da</strong>l; de ç;irvTics nricionnis. se ~odia suhstizuir a iinpor-<br />

taq5o dc 1.000 tcincla<strong>da</strong>s dc cart'5o iirglE.; que. ;io preço inédio de Lh 2 por<br />

ioncl;id;i. pcrl':izia a quriiii iii rIc l,li 1.00C) por dia rru Lli 1 .200.000 por 31105X.<br />

E coiicluia:<br />

Aliri\. j:i aiiies <strong>da</strong> 1irirneir;i guerra. Cri1 rslii a solu~$in vnticiiia<strong>da</strong> por<br />

Ezeqiiiel de C;inipos. qii:inde. levado pelo scu pessimisii~o quunro acis iiossos<br />

rccui.?;os carhoníkros. dei'c~idia qiic era


Anos<br />

I933<br />

l9.U<br />

QUADRO IV - PRODUS;ÃO TTRXIOEI~~CTRICA, POR ÇOMIICST~VEIS<br />

{EM bMll.llr\HI'S DE KIYII)<br />

CO\I ~031n~5~i~lft~ NACIOKAI~<br />

r 1<br />

I '"'>luli<br />

I<br />

4h;CiO<br />

I:i i.iii<br />

Vcsesl<br />

3XOO<br />

5U4X<br />

T'il'il<br />

49219<br />

51408<br />

Çíl\1 CflZíRl'4TIYEIS I~STRI\YCEIROS<br />

['J>B~ tlinrrat<br />

I lu3<br />

1 3 h l W<br />

151171<br />

Olciii<br />

1 111iIi LiiIi<br />

ISX73<br />

19596<br />

1 ~ii.il<br />

1 (101 Lutr<br />

155777<br />

170767<br />

1:nF;rF: Bi


- F;ibrica do Busia - Fafe.<br />

- Eíbrica do Cavnliiihn - Giiirniir3es.<br />

- Fríbrica dc Cer3rnicn dc Vilar <strong>da</strong> Parníso - Vila Nova dc Gaia.<br />

- FAbricn de FiriqZo e Tecidos do Arqiiinho - Guitnarães.<br />

- Fábrica dc FiaçZo e Tecidos <strong>da</strong> Rio Vizela - Negrelos.<br />

- F5hric;i dc I'iaçso e Tccidos cIc Srinici Tirw.<br />

- Fjbricii de 1,aiiiFicios do Oiira - Porto.<br />

- F:íbi-iça doi Snrh Azevedo. Soares Kt. C.". L.dn -- Portci<br />

- Iz3hricn de Tecidos Alianc;;~ - Aseosii.<br />

- Gr;inde.; Armnz&iis Nascit~icnto - Prirrti.<br />

- Guilliermc 6C Jcirlri Grahani & C." - Porto.<br />

- I-ieriliqucs. Palirial-c%, Ciir-ihii. L.<strong>da</strong> - S. JoUo <strong>da</strong> Madcii-a.<br />

- Luzostel:~<br />

- Eerreiru & Trrnrlti. Suc. - Aveiro.<br />

- Marti3 & Quininns, L.dn - Pai-to.<br />

- S:irtipairi. Ferrcirii, & C.", L.<strong>da</strong> - Riha d' Avc.<br />

- Uriik El6czriw Pnrrugiics;i - Braga.<br />

E o csliirqo para sc captar u111 tnaior ccinsunio nio era meiiospsczndri. como<br />

dc resio é ain<strong>da</strong> pafcnlc riu mcsma inform:ic50:<br />

- Cornpiinliia dc Fi:ir;ão e Tecidos do Porto.<br />

- Uni50 t3lGctsica Part~iguesa - Central dn Freixo.<br />


13i~amos. e prtipiisilci de energia. que. na dtc:idti de 30. <strong>da</strong> que era<br />

prodiizfd;~ cm Portugal, 50% erti origina<strong>da</strong> nos coin tiits[ívcis irnpo&ados e, se<br />

considet:irrnos n energia neçcssária para hrqa morriz utiIiza<strong>da</strong> directamente, a<br />

perceiitngctri. atfiigia os XO%oo. Parí~ riI&m <strong>da</strong> rede dc transpones el&ctricos do<br />

Priilri. mais nenhuma consumiti iiniçamcnte cai-v50 porluguZs, pois e


Interessa-nos recer aisun~as considem@cs para coznpreendermos as razões<br />

que nos levaram rt optar serripre pela irnporKaqãri c a resistir aos nossas recursos.<br />

0 5 nossos car-võcs nno serviam B indústria iiacioiial e ?r> en-i +ocas de<br />

crise interi~acíonal quc traziam dificul<strong>da</strong>des de importação. con-io aç que<br />

decorreram <strong>da</strong> I ." e 2." guerras mundiais, é quc houvc uni frdncti del;erivoIvirnenio<br />

desta indfisiria. Independente deste fiictor li5 n considerar o feiiómeno <strong>da</strong><br />

industri;~Iizaç~o duranle o Estado Novo" c o proteccionismo aos carvòes nacionais<br />

nii decri<strong>da</strong> dc cinquenta. Os custos de extracqão, a que nrio 6 csiranlici o<br />

transporte e sobretudo a qualidzidc. eram razoes de fiin<strong>da</strong> para que se preferis~e o<br />

estrangeiro. sobretudo inglês. S5o ain<strong>da</strong> do engenheiro Hcnrirl~ie Pey conneau as<br />

seguintes palavras:<br />

Tt~rlos solrenros o qii~ rcr7lo.Y sohre cari~fies riiiriernis, 011<br />

mcllroi-, rodos snbr.i?ias 41rc nEo srrhei?to.\ n qide reinos. Ncr r-eali<strong>da</strong>de.<br />

so/ner~re S. Pedrri <strong>da</strong> CJol~u sc ciicori0-a n~ti?i esrado de exploropio<br />

em que 6 perrriiridc~ ler cos!finnp Iros riiiiiiri-os cnlculados<br />

pura LI e.xisr$~rr.ia ck anrrncire( ... 1. Sobre o Ccrho MoricScijio; sohrr a<br />

e.i.fc~lsa i-cg iào lie lirthites cJn Çci~f ro Oeste - Soir r-c. 0bIch.v. Rio<br />

Mrrior - .s~hi.e n t1r1,fo de Setrrlini, e [i hulh~i de Santa Strs~~rin, rião<br />

licí ri ais qiie estinzarivns e.ristêrrcia, irrrcrcssarirc.s .w+rii drrirídci,<br />

mas gire irnd pennitcili ser?&) s!e~,o?reios ocercci rio qllP podrriu .wI*<br />

~lenrm dc UIIZU.C L/~:CI~CI.T de RIICI.~; por cx~nil~lo, cr e.~pl~rupio de tnl<br />

ori rol jo~igo, o~r do seu corijrlriro7~.<br />

Eslamos convencidos que o atraso na prt>specç,To c 11s propria exploraç3o<br />

niineira conrinuavarn a scr devidos a uma questzo de facili<strong>da</strong>de de importnp50 e,<br />

iiatunilmente. aos preços que eram muito mais competitivos, para uiCm <strong>da</strong><br />

superior quali<strong>da</strong>de d~i carvão. Etn 1925. nuiii artigo <strong>da</strong> R~visrn de 0h1-as<br />

Piiblicas podia-se ler:<br />

Pobre é o .vuhsol» portr(gitc: eiii conihitsríi~ei.~ por isso qrte ns<br />

scdiniei?ros rlcr Mczcra Ilierisa si70 rk origc~ir~ rirnriirlia. cnris~iruiild(~<br />

rmr ririclco coiztirrei~r~l iiidii.idrrolizciJo desde i),\* -fiils dos rerirpos<br />

~~riiurii-[os r. yrje, ira rizníori* chs reiir/x~s ~cold~ JI~LIS.<br />

secltrrdn'rio.~ opei-En.7 rnctrrnni tios serls bor&s. SC~IITLJITIP 110 purre<br />

siipci-ior. Ilo priinn'i-io cipnruceliz ns foimnçdes clc cigilcr rlfice E SP<br />

csrnbelect, .sohrc.rirrio iia zona ncirk~irnl c/u A4c!itnn. ciilr i-c~iirlcil ck<br />

pcq~irrias Ictgos e puritanos etri qrre se trciini ulcrrrrr?r os rc,sfos de<br />

i7e4qera is ,forrlrarido dc~positn.~ de c.ni-ipüo, Lkpi.~, iru sectrn<strong>da</strong>l-in e<br />

rerriaho, e' que izoi~a,~ jn~idn.7 de cnrvBlcs rii~el-ani 1~gn1-.';<br />

' OS I U ~ I - ~ S<br />

Os transportes continuariam a ser o grande ob~thculo<br />

à comercialização<br />

dos nossos carvões que, dcsde o sbculo passado. assistiai-ri ao aperfeiçoiimeilto<br />

<strong>da</strong>s técnicas par^ a sua melhor u~ilização.<br />

Cuncessiona<strong>da</strong>s a partir dc 1859, as Minas <strong>da</strong> -ião. pnssaiarn por diversos<br />

conccssionlirios. icndo-se constitiiído em criuto mineiro por Alvará de 18 de<br />

Janeiro de 1918,<br />

Enrre os çonce~sioniirios por que passaram, n5a podemos deixar de<br />

meiicionar duas empresas yuc constituem. por assim cIizcr. dois marcos no seu<br />

desenvolvimento. Urtia. :I Ccirnpanhia Carbonífcra e Industrial do Pejao. com


estatutos aprovados por escritura dc 3 de Julho de 1884 e ii1var;í de concessão<br />

cni S de Maio de 1885. constiiuiu-se como socie<strong>da</strong>de anónima de responsa-<br />

I-iili<strong>da</strong>dc lirniradri com um capital de 350 000$000 rCis. de que foi seu primeiro<br />

director tkcnico o eng. Alkcclo Moraes de Carvalho.<br />

Merece. de iactn, que Ilie liçamcis referéncia, quer por ter introduzido na<br />

sua ~ C S L ~ métodos O de carfiçter paternalis~a de foi-iila a atrair intio-de-obra e<br />

iix:~r 11 rilina o piolciariado ncces~firie. quer por se ter en~pcnhsdo na ctiiislrugào<br />

de iin-in


C171 CCITUS de rhêl?rcr acorii~~ciirltridcr de doerrçti exfreinfi, 1?/7ci p,?rjnfnl?tr rlc rra/mt/tn<br />

nem pnr iiihnbilrdndc», concedcndo ain<strong>da</strong> ~ JPIT.F~PS (I 1~ir4vax de u~~er-nrio.~ I~UI-!(I.I.<br />

cnr seri:i(+o, se v.\. riiyrs~e I~oi>jtlo». pata além do apoio no crEdiLri para aquisiqiio de<br />

géneros. n:ituralnrentc de ptirncira nccclísi<strong>da</strong>de. o que reforçava o lago afcctivo e<br />

a dependétisia para cnnl í? eni~<strong>da</strong>de patronal unia ve7 que j'(~.<br />

A aiitríi. ;i r L&, constituí<strong>da</strong>. cm 1917<br />

com iim capital inicial de 200 contos?:. sD viria a gailhar a relcv3ncin quc Ihe<br />

conheccmo.; quando. nos princípios dos ano< 30. Jenn Tyssen. um capitarista<br />

belga. se tornciu iin seu ctincession5rio e itnpriiiiiu às minas e à comu~zi<strong>da</strong>dc<br />

cnvolvenre iim dinarnismti que anrrs jamrtiq conhecera:<br />

Foi c111 193.2, qire nriii,ea.s pnr?irgrre.sc.u c helgos <strong>da</strong>s rnirihas<br />

rel~1p5c.v er71 fir-~t.v~~lci.~, CII~~II~CII.~II~Z (I 171i1?/1~i are~rpio /JLI~-~I<br />

cJc7 rrirzu ~riil?u cle cari~cTo sirilntia 17n E~icia CarhnnSfPrn dn Dor-im,<br />

iriiricr qrw seguirdu eles. cnt d~riita grlirirle i.iqurm 171n.i yriP nüo rsrnva<br />

ri ser e.i.plorn~ki rrirlrri iiier~cin por- folra cle i~trio.cfinnricciros c. de<br />

i17r~wssc iridirsri-líli. (... ). Mris cr iinpr-cssfi. dci~o di:.&Io ,foi pe??ns riiitrrerosos artos de ES/~TÇB.F ~I~L.P.YS~IIIBS»~~.<br />

Ciinscqiienreiiierilc. enlrc os seus .!fiéis» cljenies passaram a contar-se n<br />

Empresa Fabril do Noric, <strong>da</strong> Senlrora <strong>da</strong> Horii. a Co~tipanhia de Finçio de<br />

Crcsium;i. 3 I-+5brica de Fiar;,io e Tecidos do Jacinio, Ld" para alérr-i <strong>da</strong> Cornprinhin<br />

de Caniinhos de Ferro do Norte e <strong>da</strong> Companhia iIc Caminhos de Fcrro<br />

Partugucses, não nicnosprezando n iridústtia címcnteira que sc tcirnariii o seu<br />

innioi- clicntc. adquirindo eni 57. 477~ <strong>da</strong> produção lnlal. Porém. se as questfies<br />

do i nvcitinienro c dii récnica foram fuctores de


finico consuiilidor desde o ii~ícin dos anos 60. Dc contrário. as minas teriam<br />

cnccrradci.<br />

Na reali<strong>da</strong>de. Tyssen marcou um tempo que. ain<strong>da</strong> hoje. longe j5 do seu<br />

des;ipsrecIiiie~itn c <strong>da</strong> sua gestlo. persiste na memória colectiva do pc~\~ci mineiro<br />

quc viu a sua 11iina fecliar eiii 94. e cusa sepuitura, iio cemiiérie <strong>da</strong> fregucsiu <strong>da</strong><br />

Raiva. é unia poiito de referencin e de sau<strong>da</strong>de colect-ivas. E se o carvão foi o<br />

sustcriin <strong>da</strong>quelas e douirris geliies. rião 6 taiitn a ini~ia em si. que recor<strong>da</strong>m, mas<br />

o abraço do pai <strong>da</strong> crfbnlili~~ P~iii~»o[).<br />

NOTAS<br />

'1. Ti-;iI>:n [li de~ii voIvidt> IO Amhi [{I LI[> projcct~i - E.YII-I(I L~I-~I.Y .~-~J~:i(~-~~~~r>rlc~r~ri~:cr.~-<br />

I, ~ITI~II.VII-;(Ili.-trIfi><br />

?ir> ;\!tir-?r I/(. POI-/II,L~I~<br />

(SL:CIIIOS XIA' XIIJ - 42111 ~CYCII\JCIIV~I~ICIIIC)<br />

ti:! FLUP. com o apuici<br />

du JKICT.<br />

I . AN131iA1313. Ansctmri - l'oi?~i,qrit Et.i?iidrr~iro. Porui: Tip. Mnn~tcl Gomcs. 1907. p..i 17. Nesta<br />

111rwn:i oh~i mlkrc-nos ain<strong>da</strong> o aiiror: tnOn(1v n ,~ r~i


17. 'tnqlitkiko lndusti-ia! de 1 X9D. Vril. 1V. p. 634.<br />

i 3. GCI;L-III CIP Li.t-/>o~r n." I72 (79 CIC JuIIiu dc I R151 - nrin:i çondiqilo, p. 7 14.<br />

14. ihirl~iii - quinta condiçi%o. p. 714.<br />

15. IJ~irli-in.<br />

16. GCIZPIII ,I(* Si.~-l>of: 11." 177 (25 dc Jullirr dc ISIS).<br />

17. A!: ítriicus niin:is dc cnrvso dc pcdri c~istcntcs cram :is dc Bunrcos c :i< dc S. Pcdrti <strong>da</strong> Cova.<br />

1 X. Deciern.de 25 de h'overnben de 1836. An." 6.".<br />

19. ~~~ do rnrvfio /~,(/I-LI ítr1.v II~IIT~I.~-<br />

dc- S. Prdro Cr>i,~r<br />

- 1,iclimi: Na Irnprçssiio Rtlgi:~. Annn 1x79. p. 4.<br />

38, i/~;~/r~~l~,<br />

4n. I


;I 1. 0 Plano de Fniiicir!ii - A Crilira! iCrniica do T)ourii - A iirrlri,sriia /'OI'~ir,yt#rsrl 11." 3 14<br />

C Alir. 1W-t). p. I 15.<br />

42. I3cctvtci ri."' 70.0h3 dc [(i de h'nvciiilirci dc i93r). (Ilidi.io rh Gni~rrriri ri." 7ú8. I sCric. dc [Ci de<br />

YniVcnihrn i.<br />

43, Il>i~~I~


7 I . RRITO. Jn.;F Miit'iii Btiinclki dc - IIp. c ;I.<br />

77. 1111. rir.. p. 2%.<br />

73. Do:. l.irvGcs Potiugiicscs. 1lribi::trr Br Ohf-ir\ Pri1ilir~rt.i r Miiiri.~<br />

(Miiici l975I+ p. 1 h.<br />

74. VASC:C)PíCELOS. Ficdeticri Aiip~tçli> cic - Cl~i-r-;!.. p. 303-3U5.<br />

75, /II(~I/I;~;~O r~id~f.~t~-i(~/ / XW) - Vd. I . p. 5.<br />

7c7, I17(/11i;rit,~ /~~c~tis/ri(tt dt, tX00 - Vul. I. p, 6,<br />

77. C{]: ROCHA. trluiiridu Vasconcelos <strong>da</strong> - A Emprrc;i Cni'liriiiílei.:i dri Doriro. L.<strong>da</strong>. Op. cit.,<br />

p. 347.<br />

7X. Jc:iii Tyshcn eni ciitlrvisi:~ :I -(I Pí,jrlri-. ri." 53 lk4:ir. 1!)53). p. 3.<br />

70. {fh!l>t. f/>ít/PlIi, p. .i.<br />

80. f':ii':\ a1i.m cin Iiilil rii:i:ili:i cif:t~l:i. o ii':ib:illio icic. coiiro supor-te gci;il, ti rlissei-i:ipío dc iiicsira<strong>da</strong><br />

aprcscriin<strong>da</strong> pelri auiiir. FLUP. cin Junho dc 97. ini itii lndn O (,(ir-i,Nri irriiirti rc,cirrririifii ri(icioiiu1<br />

- (1 l'(I.Yl1 (/li.$' hf;ltil.~ i/fl {'~ififj,


SUBS~DIOS PARA A HISTÓRIA<br />

DA ELECTRWICAÇÃO PORTUGUESA<br />

Perniitrirn. ao impcrtiiicirte que sou. que sejam dc ligeira crítica as primeiras<br />

palavras quc aqui pmnuncio. Mas. desculpem. quercrisi aproveitar a audiência<br />

que tenho. O qiic qucro eu dizer coni isro? Quc foi scttrpre rninlia ideia. desdc os<br />

iile~is tcmpos de estu<strong>da</strong>nle. que. para a boa comprceils50 <strong>da</strong>s mri~erias que sc<br />

eilsinarn. mas sobretudo para o interesse que os alunos tCrn quc ter por riquilo que<br />

Ihes 6 ensinado -c 6 esta a condiçiín sine qua non do êxiro de qualquer sislema<br />

educntivo - pois. em niinlia opini,io. fazein muita friltn nas nossas Universi<strong>da</strong>des.<br />

e não síi. cadeiras dedica<strong>da</strong>s ao estudo dn evoluç5o <strong>da</strong> çi.2ncla quc se<br />

ensina. até com alguma (òrç:~d:b rcreréncia 5 escola cin que se ensina.<br />

Prirque a CiYnçia, qu:tlquer Ciência. 1150 6 de liirrna nenhuma, uma ariidlgama<br />

de coisas esparsas. 1:iiic)a<strong>da</strong>s a esmo nem que scj;i num livro. separa<strong>da</strong>s<br />

obvirimeritc por capitiiios, mas capítulos CU~R dependCrrcia e interli~açZo os alunos,<br />

as maih <strong>da</strong>s vezes. para nZo dizer semprc. n5o etiicndern. E se n5o entendem.<br />

pois necessiirinmente quc perdem o interessc. e ent5o podcin os ptnf'ecstires<br />

esforçar-se ~ morte, que alunos scni interesse nunca conscguirão aprender na<strong>da</strong>.<br />

pelo mcnos com arsumo profundidiidc. AIiis. na minha experizncizi. é cs õbice<br />

que vejo. to<strong>da</strong>s as vezes que tcnho a velci<strong>da</strong>dc. pelos vistos tola. de ensinar<br />

iilguma coisa a alguéiii. Quanto me cIioca n5o encoiilrnr o inicrcsse que tive<br />

qu:indo cra <strong>da</strong> sua i<strong>da</strong>dc e que Canto gostaria que eles tivcsscrii também!<br />

E. meus Seirliores. não o digo por raiar pcrante Prot'csstires de Histbria,<br />

mas sír n Mistúria dá sentido 5 evoluç5o <strong>da</strong>s ideias. uma noç3o dc continui<strong>da</strong>de.<br />

mriis claro. ri succssão <strong>da</strong>s ncccssi<strong>da</strong>des que roriirii justificando as novas soIuçrics<br />

que se encontraram. Ora, nas nossas Universi<strong>da</strong>des - salvo Eionrosas exccpçties<br />

quc inl'clizmenlc cslio longe de constiruir a generali<strong>da</strong>de - pensri-se em estu<strong>da</strong>r<br />

a CiEnçia sem diividri. a mais recente Ci6nçi;i sc quizcrern, mas na<strong>da</strong>. ou pouco,<br />

se diz cIn sua evo1uç:o e, porquc evoluç5o. razão mesina do que se quer ensii-irtr.<br />

Na busca desenfrc:i<strong>da</strong> do futuro, dti Ciência do fururo. na0 h5 tii_z:ir para um<br />

oIhrir para o passado. origem desse mesmo futuro. E as criis:is i'icrtm no ;ir,<br />

encosta<strong>da</strong>s xc quizerem. m:is scm hccse. Dificeis dc entender e. m:~is ain<strong>da</strong>. de<br />

interessar. Porque. volto n dizer. é o passade que cxplicu, c é a explicaçâo que<br />

thr. nasçcr o interesse.<br />

I-Iomem dc tiistdrias, mais do que de Histciria infelizmente. vou aqui<br />

iraxcr uma que quantil'ica hem o interesse quc. na Univcrsi<strong>da</strong>dc do Porto. pelo<br />

menos rite h6 pouco tempo. se tinha pelo pnuado. H5 poucos anos atris. fui<br />

procurado por um PrnTessor <strong>da</strong> nossa Universi<strong>da</strong>de, 1Zcitar nrio tcr5 chcgadn a<br />

ser. mil< Director <strong>da</strong> SUii F:~cul<strong>da</strong>de sim. foi. quc iiie disse: r


Qucrcm histciria mais elucid;itiva, direi rnesniri mais cuntttndenlc? Quere311<br />

niaicir jiistil?cat;iío. maior liplauso diria melhor, rio Colhquio que Iiojc nos refine'?<br />

Tcria outras histdrias iguniiiicnic interessantes que gci.;iarin de irazer aqui,<br />

niui csta inirriduç3o já vai longa dc rn:iis par:! a meu gosto, c. ccrtamentc p;ira a<br />

paciClicia de V. Ex :".<br />

Entrarei por isso iiu assunto desta nossn ctinvcrsu, c imediatamente, yuíisc<br />

corno cco do quc ac;iho dc dixcr. terei qiic C~IIIC(;;IT a História d:i nossn<br />

Electrici<strong>da</strong>de riiirn ano muiin mais pcrro de 118s do quc comeqariii hc <strong>da</strong> Hisiórin<br />

<strong>da</strong> Elec~ricidnde de qualquer outro país civilizado sc irsi:isse.<br />

11 que. na cknesc dcsta Ciericia. desde que o lonpiriqiio Tdlcc de Milcto<br />

AOO ano$ antes de Crisio n baptizou. até quc o gf niri de Edison h5 um séciilo a<br />

stiuhe explorar. pois ~iãn se encontra. como noil-ie primeiro. um i6 ncirnc<br />

portuguCs. I', coniudn, no tiripcl do seu dcscnvolviiiiciito. ayiarecenr nutiies de<br />

iod(is os carito.; <strong>da</strong> civiliz;ição. 1150 só <strong>da</strong>s grandcs noçfics. como de países iriuis<br />

pequcrins e tan periibricos como o nossn. Só <strong>da</strong>rci 2 exemplos: o dinamarqucs<br />

Ocrstned c o croatrr. quando niufto tiúngaro. T6sI;i. N50 podemos por isso<br />

atribuir r i nosso arra5o nem h dimensão do liosso p:i


priii-ieirris ohriw puhlicas que se lançaram: em Lisboa. iis estra<strong>da</strong>s prir:i Sacavem<br />

e p;ita Siliirti. no 130rio. a ponte-pensil. Queriiirn ioiiix lugar. entre outras coisas.<br />

EEO g;is ~LIC<br />

mais liirde ou mais cedo nos lin\.in dc aliimiar. E ate conseguiram<br />

que. Icigci crri 1834. a Cc7mar-a dc Lisboa anunci;issc cjuc rccebin propostas para O<br />

foriicciniento de g6s. Os coricorrcntes n3ri deixaram dc :ipai+ccci*. ri~xs tudo cstavn<br />

niuirti \rcrdc. Aiii<strong>da</strong> estavam priva vir ti série dr: cnnvi11st)es que. pelo incnos aqui<br />

nr) Norte. se prolongararri ate Regenrraçiio. Lislso:~. mais calnia nos Últimos<br />

reznpoi. jii pcrnlitincic~ crn 1 R47 c) primeiro contrato (colide de farruho c scus<br />

pares) de tnl t'ormn cluc ci gás hi innuguriido crri ?O dc Jultici dc 184s.<br />

Aqui no Porto nind:! c.;t;ívantos rio cesc:ildo <strong>da</strong> Patutei:~. e :ipexas de ri<br />

ci<strong>da</strong>de ter I'cito u horii~o de. c111 1852. rcceber n Rriinli:i sob um arco iluniinado ri<br />

~5s. o quc 6 cerro Ç que :i primcira cencessiio c6 d;it;i de 1353. cm favcir dc<br />

Hardy Hislrip. que Ingci eiii 1355 ri trespnssriii para ri Companhia Pnriuensc de<br />

1luiiiinac;áci ii Gaz. E nssii~i o Poito si5 vcio a ser ilurninsiclo si $3 cri1 Pibril de i 855.<br />

ri tci-i-ipo dc propiciar os fcsl,jos q~ic se queriam I'azcr lia <strong>da</strong>ta do nn~versario do<br />

Rei D. Pediui V I f 6 dc Seteinbro).<br />

Estava113 pois 8.; CoriiliariIiias itiuito herr-i insti~la<strong>da</strong>s c seguras dos seus<br />

monopiilios. :ipes;ir- doc rumores quc. de quando em quando cfi chepvarn acerca<br />

dos triuzlio.; <strong>da</strong> electricidiicIc iia Europa, electrici<strong>da</strong>tic a qtrc aqui se ;itribuirrirn<br />

desde lego tridni ris rnaIeircios poisivei\. inclusivé n provoc;içi70 dc ecgueii-ri,<br />

quiirido. iiinis de 70 :iiios dcpciis, 0 que \.ou chamar o fo~acliu de Criscars vcin<br />

dcsenc:idcar o temor. anunciando def?nitivariiciiic o teri-ivcl riviil.<br />

A quc me qtiei-o referir? Pois :I(> Iacto que. pelo incnos crn Lisboa. quercni<br />

ver como ;I cstacn 0 rla elec~rificaçiio portuguesa. AtC tcm urri:i <strong>da</strong>ta. e essa <strong>da</strong>ta<br />

L :I dn 15.O :ini\.er-sfirio do I'rfncipc Real D.Cmlos - 18 dc Scicnihro de 1878.<br />

Para cotrieniorar esw <strong>da</strong>la. linha uil dos áulicos dri Ciiric, o Coiisclheiro Naznretli.<br />

çoiiscgtliclri quc a Crirnara dc Paris Ihc cedesse tiicia dúzia dos candeeiros dc arco<br />

vr~I~aico (sistema Jnhlochkov) quc i1ùiriiinav:iiii 3 Prqa <strong>da</strong> Opcrli. para. por sun<br />

vez. iluminorcni a parha<strong>da</strong> dii ci<strong>da</strong>dela de Cnscriis. cindc verancriva n 1'Lirnília rcal.<br />

Passa<strong>da</strong> essa <strong>da</strong>ta. e regressados (is Rcis. j5 ali r150 emm prcciso~ os c;irideeircis<br />

c nssini tiir;ini cediclos à Ciiriiara de Ltsbo:i parri ri iluniitiaçiiti <strong>da</strong>5 ruas cenrrais<br />

<strong>da</strong> çi<strong>da</strong>dc. Corri o apoio do gcrador mcivcl quc traziam (13 C.V.). assim se fcz, e<br />

1150 tiouve hitshaquc. dc Lishria e ti50 s6. que 1á náo l'ossc vcr o progresso <strong>da</strong><br />

Hurii:triiducIc. Ate quc lini dia. ou prir avaria do gerador. o11 por a C5rnara dc<br />

Lisbua n3ri cliicrcr I'iri;iriciai- tilais vel:is Jabloc'f~kov para substituir as que sc iam<br />

inuiilízando, ri ccrio 6 que iiido se apnsou. Tan~béiii cslaria nri hora. porque, por<br />

essa <strong>da</strong>ta. era por lodti o 1:idci o triuni'o <strong>da</strong> larnpadn de inc:indcicénciri e o arco<br />

voli;iico. ~(31110 rrieio dc iluniii1:tçáo. tinha 05 dias contados.<br />

Porraiito. pur;l Lisbo:~, d cstc u acoi~tecirnento priiiicirri <strong>da</strong> elccrrificaç30<br />

poriligaeç;~. iiias icriri sido'? l'cnho as rninhris dúvid~s. Na Porto. cotno foi'! Foi<br />

arires? Foi dcpois:'


o Zollvercir~ j6 há muitcl era unia renlidode. A crescetite força cla eçonoinia<br />

iilern3 precisnva bcrn de bons embaixadores (ou caixeiros viaj:intes) c Ernflio<br />

Biel foi-o hciii qurilificadci. Horncrn do seu tcrnpo. curioso. interessado. fazendo<br />

i~iuiias \rí:igl~ns 11 Alemanha. na<strong>da</strong> do quc na Europ:~ cra progresso Ihc ter6<br />

passa<strong>da</strong> dcç-percebido. Para mais, rordgrsfo como se era 19tógrafo entso, e<br />

grandc 10tiigr,?To ctirno o provam os niuiios documcnros que nos deixou. pois cedo<br />

se apercebeu do auxilia que para a nua x[c era o arco vril~aico. E certamente que<br />

ler5 sido quem primeiro u iizilitou ctti Portugal. Com bicos de carvão dc retortn?<br />

l'aivez. mas arco voltaico.<br />

Quando'! Serfi difccil de dizer. Como documcntos ccrlos. temos apcnas dois,<br />

qualquer deles dernasi:ido atrasado para o quc quereríamos proviir. O priineiro 12<br />

uma reperi<strong>da</strong> declaração de EzequieI de Carnpcis que nos diz quc. aluno dos<br />

primeiros anos do liceu (nascera em 1874). for:i levado pelos seus professores<br />

cm visita de L'C~U~O à prinieírn ccnir~l elfcirica que o Porco teve. central que<br />

exisriri no desváci entre a Ru:i de Pasios Manuel e a eni3o de Santo António<br />

(hoje Jc 3 1 de Jnncirci). ceritrul essa ondc recebeu ci choqtie quc havia dc ricr<br />

detcminari~c na sua vi<strong>da</strong> c ri orrpern <strong>da</strong> sua paixzci: n electrici<strong>da</strong>de. riuminava j5<br />

ent5o essa central todo o qulincirão e era assim indiscutivelrnentc o iilicio tlri<br />

iluminaçiíci cllr5ctrica púbIica no Porto e cm Poriugal. Ter6 isin sido anterior ao<br />

que chamei o log;icha de Çiisç:iis? c muiio possível, riias difícil dc. apenas a pafiir<br />

dos elenientos que temcis, o poder rifiminr. Emhorri tcnli;~ fiin<strong>da</strong><strong>da</strong> con\~ícção,<br />

para nfio dizer certexii, quc pelo menos 21 base de siitiples electrodnl; de carlicino.<br />

~cnli:i sido no Porio que os prirnciro.; arcos valraicos qe acenderam. Aliás,<br />

i lum inacão eléctrica pilbljcri. corno acima dixnias, parece ri5ci haver drjví<strong>da</strong>s<br />

que 3 primeira foi a do Porto.<br />

O segundo docuincnto 6 interess:inte e dccisivo. dc uma testemunha<br />

ocular <strong>da</strong> revolta dc 31 de Janciro de 1891. que riou diz que o que mais a<br />

iinpressionou naqucle dia. foi ri barulho repeiidci do qucbrar <strong>da</strong>s porcelanas e<br />

vidros <strong>da</strong>s Iâmpad:is qiic iluinfnavriiri a rua. vara<strong>da</strong>s pelas bal:is d3 Guar<strong>da</strong><br />

Municipal quc. ccrtarnctiie par n5n querer fazcr muitas mortes. arir;iva com<br />

potitnriri alta c Ixrcriil. Mais iim dncunicn~ci portnnlo dc que. cni 1 X9I. a rua de<br />

Sanzn Antúnio j;i esltlva plenatr~cnte i l uniina<strong>da</strong>.<br />

O que C certo C que. por temporários ou experimentais quc tivesscni sido.<br />

os arcos vrilt;iicos dc Çascais e Lisho:~ -c çcrt;irneiite tnrnbkin o cco que 1Iic<br />

chegiirin <strong>da</strong>s cxperiEncins do Porio - dcrani uin gi'andc sr1c;To na podcrosa<br />

Conipanhia Lishonciise de Iluininaç50 ri Gaz que coiiiicçoii a recear pelo Ilni do<br />

scu inonopDliri. çorii roclus 21% conscqu6ncias que <strong>da</strong>í ndviriarn. Mais rcceoii<br />

ain<strong>da</strong> quando, cni Lisbua e em 1884. se l'undou n Compiinhia Portuzuesa dc<br />

Electrici<strong>da</strong>de. csta j5 especialinenic vocnciona<strong>da</strong> para :i iluinEnaç5o tlectrica e<br />

aprii:i<strong>da</strong> pcir pcssrraç cujo poder se tiZn podia iiegar. Por i-axfic.c que se n170<br />

conliecctii. inns qtse ialvcz se possam adiviriliar. c) que E certo tC que ri30 chegou<br />

a durar 7 anos. desaparecendo t5o mis~eriosamentc quiintri tinha apnsecidri. Mas o<br />

que 2 certo cS que veio iinunciar iimn conconcncia com q~ic o 25s não poderia Iutar.<br />

Tanro niais -c serJ ain<strong>da</strong> mais irnpottaritc - que na Expnsi~3o Inreniacional<br />

de Paris de 188 1, e triuiifo <strong>da</strong> 19mpa<strong>da</strong> de incandescCiici:i de Edisnn nao deixou<br />

diivi<strong>da</strong>s ;i ningukrn. c. ;i p:irtif- <strong>da</strong>í. cr:i certo. a Ilurninnçiío eldctrica iria cntrar<br />

por- ciutras caiiiiiihos. Até cm Portugal. rendo liavido em 1884, urn incfridiri na<br />

Fblirica de Tecidos dc Tnmar, ii~icdiritanientc fiii recoiislrui<strong>da</strong>. mas agora coiir ;L<br />

clcctrici<strong>da</strong>dc prciveiiiciile de uma pequena cenirril eçtabclccidn no Nah5o.<br />

provavclmcntc ri primeira central hidro-clCctricn porliigucsa. sc 6 que Emilio


Bi¢l n,io ;iproveirnu. i-io sei~ iníciii. a pcquen:i quc<strong>da</strong> dc Upua qite exisri;i riri loçd<br />

dos seus priiiieiros trahiilhos.<br />

No Porro. t;imhbni sc sentiti a ~cncll.ncia. e nesse iiicsrrio 3110 de 1884.<br />

r~r:iin :iprc?;eritudos 113 CSmani 3 pcdidos de conccssliri para :I iIbinii tiaqão<br />

clectrica. Lini cleiIcs <strong>da</strong> Compaeiiiia Portiietise de Iluiiiiiiaçin a ti:iz. Tudo isto nos<br />

dis: qiic a coisa -i5 por cá iiicxcria t~iiii~o<br />

c coiii cericza qiie 21 issti náo seriam<br />

csirantros os rr~h:dIicis e ris realizriçfics dc Ernílio Eiel. A Gilriiara. setiipre ii;i<br />

dcfes:~ <strong>da</strong> «suii>, Ccimpanliia do GAs. niio parava de Calar nos ti-& rcís qtic cqla Il~c<br />

pagnvii por ca<strong>da</strong> riietin cúbico de 23s vendido. qiinniia cssa de que n orçainelito<br />

ctiniriráriri rino padia prcsciiidir. Por 3 reii. cst5vs1irtiç a atrasar dc umri deca<strong>da</strong> O<br />

n


giros c ~LIC. para <strong>da</strong>r :i estes co1ifi:inça. crimeçoli por pedir ;i prorro_naçãe <strong>da</strong><br />

conces.;;?o por mais 75 anos. isto C. iiltS I de Sc~enihro de 1939.<br />

Apesar dc to<strong>da</strong> a Iioa vontadc <strong>da</strong> CL+ninra ii coisa nrlo foi muito pticjlica.<br />

tatilo mais que enrrcunro a Companhia d:i LUZ EIécrric;1 tinha seguido o seu<br />

camiriltci. j3 l'r~rnecia iiiuitos clientcs e. qiierendri expandir-sc. requereu h Cãmara<br />

em Janeiro dc 1890 que Ihc dcisassc implantar postes dc krru na via pública para<br />

suporlc dos scus 1Im. niinc:i icndo reçctiido qu;~lquei- i-cspas~n. Pelo contrrírio,<br />

l'cii-llie citicíiidn que deveri~i papir 3 i-iis par c:i<strong>da</strong> 276 wsitts distribuídos. o mesmci<br />

quc a Cornpanliiu dti GAs pagava pnr ç:idn Incirri c6bico.<br />

Tcndo a Con~p:iiili ia d:i LLIZ Elkctrica conlcst~do. foi nomea<strong>da</strong> urna<br />

comissCo de 4 rr~crnhros para rcwlver ri qucstso. O que nfio quer di7er que ii<br />

Getnpailhia nán tivessc contiiiundo a cstcnder a sua rede. cerccs<strong>da</strong> seniprc pclo<br />

condiçiananienici cte srj psdcr :ipoi:ir ;is sua\ linhas cm prrrpric<strong>da</strong>dc particular.<br />

Qunl nati Trii o ceu espaiiiri clunridn. ciii Nnvei~ihrti tle I X97. rlttaic 3 anos depois<br />

dri çeii rzqucrimcnlo. rccebcu <strong>da</strong> C-lniai'a. ain<strong>da</strong> <strong>da</strong> prcsidCncia dri Dr. Oliveira<br />

Man~ciro. iirn oficio crn qiie Ihr cri1 dito que. por Icrem expiracln os prazos para<br />

a cxperiéncia cli~ç fora pedid;i. ri Çornpriiihiti se ac11av;t Iòra de Ici? Mais aitidn:<br />

agrira puntrra-?e crn causa nicsnio os fios rierco?; que, na opiniao <strong>da</strong> CSmara,<br />

neçcssiiariarn scniprc d3 .iu3 nutoriza1;50 para iie~-ciii colocados. Tudo estnv;i<br />

ilcgnl al'in~il.<br />

Atiunçía~ii-sc assiin trm I SSi? rriztfto qiienic. çor1ir.i nri reali<strong>da</strong>de foi. Ceino<br />

o casci começav:i a &ir hrado. a Csrnara quis csc~idnr-sc na opinirío ptlhlíca.<br />

trLiiismiticla ritra~ks d3 iml-ircnsn. Mas CS13. qllRR10 hcjc podetnos ler. tsrnl-ih Ihc<br />

1130 foi favorrivcl.<br />

Entrcinnto eni 7 de IDezcinbrri de 1 X97. a Çonip:tnliia i-cspondeu à CSinrir;i,<br />

dixcndo quc. sc :is coisas cst;ivnm assim. ci-:i porque 11 Cornissrici h5 7 aiicis<br />

nnliie:l<strong>da</strong>. tiillia resolvido aguar<strong>da</strong>r a decisãc~ sol-ire os poiicr de 1-erro. pxr:t s6<br />

depois sc ~irtinuncini'. Comti essa Jecili5o nunca iin4i;i sido tniniidn. e todos a<br />

a~ii:~rcinvarri. ni ngii&ni pod i;i di zcr qiic a Cornp~inhia esLnva fora de lei.<br />

Alia.;. curiosariicn~e iio rticsrriri dia. chegava ao Porto o Diario do Govcnio<br />

que ~razi:i 3 Ici regulndor~i que n Govcrnn tililia rcscilvido puhlicur. dn<strong>da</strong> a<br />

iinpcirr:incla quc a in~iilstri;l <strong>da</strong> clcçrricidndc corncqnv:! n ter c mais çe adiviiilinva<br />

teria. A inrençiio Iieiir cxprcssn pelo Gn\~emo era dc


Esiii iumbérn deverã pagar à C;iniura». E Ingo se nomcou mais uma comiss50,<br />

esta prcsididn pcEo Prol: Goines 'l'eixeira.<br />

C> pior 6 quc as respostas que o Ministm <strong>da</strong>s Obns Públicas. ti Dr. Bemurdino<br />

Maç'tiado. mnndoii <strong>da</strong>r :i C2niara Icm 70/3/93) e :i C«rnpaiihia dn Luz Elbcrrica<br />

(em 3014). nao v30 de Tai.iiia nenIiuma em favor <strong>da</strong> CAniara. A acta diz que,<br />

embora os apoios f mplrii~lados na via pUbl ic;i ciircçntii dc nprovaç50 <strong>da</strong> Cuniara,<br />

i~ão nssiin c35 tio< aéreos SPI~OI=~R~OS I pdir de proprie<strong>da</strong>de particular. ricrtrscen-<br />

[ando tiiesmo que. sc :i Cni~ipanhis do GAs vier a ernprccndcr n consrmçio de<br />

1inli:i.s el6ctric:is. esias dever50 iarnh6m merccer 3 nprovaçiio do Govcriio.<br />

Enqu;tnto que rio oficio que o Ministério envia h Coiiili;inhi:i d:i Lziz EIC.ctricn,<br />

se d3 r? esta raxativamenle autoriaaç5o .$para continuiir n sua cxplorriç5o tio?<br />

termos do pPanri rluc aprcseliiou>i.<br />

N3ri se dcu rt Ç5mririi por vciici<strong>da</strong> c. eril nova oficia 30 MinistlCrií~<br />

Obras Públicas. protestou crinlr;r ri aprtivaçiio dos plaiios <strong>da</strong> C{iniplinliia <strong>da</strong> Liiz<br />

Eléctrica. pedindo an Govcrnu parri n30 coiiscntir mais ncnhums autnrizaçao a<br />

cst:t. ma>. comti se vê do ofício posterior a quc :icitiia aludimos, o protesto n3o<br />

dc~i qualquer resultado. O despnchri de 15 dc Abril que originou csse cificin icrn<br />

a assiiiat~~r;i de prhprio Dr. Remardirio Machado.<br />

Wem assim a C2rttara desistiu. c. em M3i0. pediu ao Gnvcriio. invocando<br />

pcistttr;is tnuriicipnis. que lhe concedesse o dirciio de inzeivir nos fios que :irravcsssisscm<br />

as viai; publicas. As posturas invcica<strong>da</strong>s releriam-se a cor<strong>da</strong>s estica<strong>da</strong>s<br />

que poderiam prejudicar ri tr5iisitn dc pessoas ou trens... O Govcriici liiiiiiou-sc a<br />

responder quc (i dc~priclio n30 iiivalidnvn direiros nclcluiridos. neni mesmo<br />

inicrciises legitinios h sonihra <strong>da</strong> legis1at;áci :interior ao dccreto de I de Dczembro<br />

dc 1892.<br />

Foi o que :I CArnrira quis ouvir. e. aprrando-sc ;io privil6yici quc ri Compzntiia<br />

do Gil< linha dc csiabelcçer çatidutns suhterrinc:is, prctcndeu coni isso<br />

ju~iiiiccir um monc c111 que a<br />

Comprinliia dci G55 n50 tem ser130 o exclusivii <strong>da</strong> redc dc g5s. O resto quc nesse<br />

conrrnro se pode ler é quc. sc a Cfi1ii:ir:i optar por sulssticuir ri g5s por iluiiiiiinr;i?o<br />

elíictric:~. Iiavcd çririçursri e a Coiiipritihia dn G5s podei5 icr nclc prefcrençi:~.<br />

continiiaiidii critr?ci n ser dc 25 niro.; n prazo. 'r3o ri olittrirlo, qucrri. 93n223r ferii O<br />

ps;ii.ii de 10 atlas e mais iiacia. Qiinnto hs linhas iiérctih iipnia<strong>da</strong>s c111 proprie<strong>da</strong>de<br />

privad:~. ;i Comprinhia <strong>da</strong> Luz ElCcirica tinliri au~oriznçio do Gc~verno c çcn~inuaria<br />

:i expandi-13s.<br />

Pareceria que tudo estaria s;inndo. mas n30. Nu scssiiíi dr: C5ttiara de 10 de<br />

Novcnibro. ain<strong>da</strong> o assunto voIrou a ser asperamcnie debaiido. rendo sido<br />

aprovado n noi.ri coritr:irti com ri Conipaiihin do Gris. contrato em quc. p;ir;i


Muito hiiverí:~ ain<strong>da</strong> pilrzi cantar se o tempo e a ~?ciência de V. I3x.a~<br />

desscm pii~ ian10. Mas ntllial como terminou tudo isto? E que entretanto ein<br />

Lisboii titiham acontecido coisas quc viriam a inllucncim niuito a situaçao no<br />

Perici. Em Lisboa. c desde a cxperiEncia dc Cascais, reforça<strong>da</strong> ain<strong>da</strong> pelos proyrcssos<br />

rciis quc ri ilutninaqZo eelctrica vinha Cucndo no cstr~ngeiro. a poderosa<br />

Çornpanliia Lirhonense dc I luminaçio n Gás scntiu tremer o seu imperio e enieiidcu<br />

ligo g;isr:tr inuiro ~niiis dinheiro nas suas insr*iltiçfies de gAs que por isso, entraram<br />

em descrilrihrci. T:iiiio qiic. em 188Ti. a CCirnrira dc Lisboti Ihc denunciou o conirato<br />

e n50 pperdcii iempo. abrindo novo concurso quc agora quis internacional e<br />

publicoii crn Lisboa, Rcrlini. Paris. Bruxelas c 1,ondres. A tisbanelise nrio<br />

concorreu. ctiibnrrt se llic continu~issc a pcrrniiir a dislriliuiçào do g5s nos ternios<br />

de contraio anterior. mas intciessarani-se pe1;a crincessnn viri:is ernprcsns est1-3~gcii-as.<br />

terminando esta por ser adjudica<strong>da</strong> em Junho de 1Y87 a uma empresa<br />

't>clg;i, S.A. d'Eclair.iigc du Cetiirc. que se veio a apoixr erir poderosas enti<strong>da</strong>des<br />

finniiçciras lianccsns e Iic1g:i~. Nlo era ain<strong>da</strong> a SOFINA. CQIIIO errridmncntc se<br />

vi. cscrilu. ciiibora narusnlmcntc possa liaver ligações firinnceirns. Dc qunlquct<br />

mancir:i. a EcInirrr_rc chi Ccnti-c e scus apoiantcs fnrmarom rapidsmenie uiiia<br />

ncivn firnia. :t S.A. Gds de Lisboa. que mcsmo que o nome c até os cstntutos se<br />

reicriusem niais ao gfis, e ta!ril+-zii nri 2;s tentlri feito obra. logo em 1/7/1889 p8e<br />

:I fiincioniir, no.; rerrcnris ondc tnais tarde se constriiiu o aritigo Hotel Victória<br />

(huje scde do Pzir~ido Comunista Portugués). iimn cen~ral que abastecia os<br />

cnndeeircih. :lin<strong>da</strong> dc arco. que colocou cm to<strong>da</strong> a Aveni<strong>da</strong> <strong>da</strong> Liber<strong>da</strong>de. Foi<br />

cs~i a pri~ncira i nslaloqZo del'initiva <strong>da</strong> clcctri ficaç3o de Lishoa. Em 1889. muito<br />

dcysois"d;i.; rczIizciq0cs <strong>da</strong> I'oflo.<br />

Rissou deyiciis 3 liavcr um:! luta muito ciigriiça<strong>da</strong> entre as 3 curnpanliias de<br />

Lisboa, nras :L Gris dc Lisboa. mai~ sabidn. niin iiirdoii c111 ençsiminh:~r as coisas<br />

para n paz. Porqi~e se não haviam dc fiindir? Eraiii síi duas ... E foi o quc<br />

acoritcccu. Priiiela dc rerro, patielri dc barro ...<br />

Nasccmin assim cni I0/6/9 1 iis C.R.G.E.-Comy~anhias Reuni<strong>da</strong>s de Gás c<br />

Elcctriçi<strong>da</strong>de. quc Iiaviam dc dcrer. quase por 1 século. o monopólio <strong>da</strong> produçati<br />

c cli


Na entanto, é hain não esquecer. mcsmo enqu:into duravam estas lutas to<strong>da</strong>s,<br />

houve no Porto quem quisesse an<strong>da</strong>r par3 a fwnte C ~ivessc an<strong>da</strong>do. Tamhcin<br />

nos transportes pUbIicos houvc 2 Compai~liias. a dci Carril Arnericanci ( 1370) e ri<br />

Crirris de Ferro do Porto (I 873). mas quem esíava i freilte dcsia Ultinin er:i um<br />

Homein niuito din9mic0, José Vieira rle Crisrro. que. logo eni 1578. requereu a<br />

substiiuição <strong>da</strong> trricçiio aniinnl pela tracçáo ri v:ipor. e, em 1894. au<strong>da</strong>cia quc<br />

ain<strong>da</strong> nll» tinha lido igual na Península Ibéricti, pela Wdcção eléctrica.<br />

E sc Vieira de Castrti heiii (i pensou. rnclltor (i tez. Ohtidci iiurorizaç50.<br />

Togn sc lançou na constmç5o <strong>da</strong> Cenirrtl quc havia de produzir a energia: Lima<br />

pequena cen~ral lerrnica lia curva <strong>da</strong> rua <strong>da</strong> Resiauração. j6 que o primcii-n<br />

percurso pcnsadri seria de Massiirelos 30 Carmo. Não Lemos yraridcs clcmentos<br />

sohrc essa centrril. jj quc. logo ein 1895. foi qul-isti~ui<strong>da</strong> por outra. csta jfi na<br />

ArrUhi<strong>da</strong>, junto do rio, cni que 2 máquinas a vapor dc SOO criviilçis ;iccionavam<br />

2 dínamos dc 325 KW ca<strong>da</strong> um. ccntral que assegurou o hei-vivo desde 1 898 a I9 1 5.<br />

E difici I conjugar. na cxplnnaç5o. o progreqso <strong>da</strong> Cmis com (i <strong>da</strong> clccrrificação<br />

<strong>da</strong> Porto. Durante alios e anos IQsarn sisreri~ris n par, que ncnhuma inrerligaçfia<br />

tinham. Mas a Carris do Porto roi sempre uin mcidcIo de querer. de ziudficia<br />

c de modcrni<strong>da</strong>dc que seria muito mau n5o tr:wer aqui. Retn rnereccu d;i cidridc<br />

c do país quando resolveu. cxeniplo eni Poriugril, queimar ir6 carviirr riiicioi~ril,<br />

com todos os dniis quc representava a queima dc um cnrviici assini. com 38%<br />

dc cinzas c só 4 :i 5.0UQ calorias. ain<strong>da</strong> para mais a pariir dc minas cu.jo accsso<br />

estav:t ciitati loi~ge de ser ri melhor. Mas teimou c vciiceu. terrdo a Carris tido<br />

alguma compensnçZo quando <strong>da</strong> 2." guerra europcia o carvso iniponado encareceu.<br />

esc:isseriti c chcgou mesmo a desaparecer. O que foi ncccss5rici de saber<br />

t6cnico. dc cslorr;o c de dedicnçfio para quc os problemas sc resril\.essern, nr?o<br />

terá dcscric;zio.<br />

N%o interc;ilareiiios aqui to<strong>da</strong> a Iíisr6ria <strong>da</strong> Carris. mas porqiic indcpcndentc<br />

de todo o processo <strong>da</strong> elcctrific:içi?o do Porto. scrnprc diremos que. ji<br />

comaii<strong>da</strong><strong>da</strong> pelo grrindc administrador que foi (i Dr. Sevcriano Jose <strong>da</strong> Silva.<br />

cni 19 I5 3 ve!lia ccnn-al <strong>da</strong> ArAhi<strong>da</strong> foi subs!itiii<strong>da</strong> por outra. eski j5 cni M:issarclns.<br />

com 3 dinrima.; Siernens, com 10 MW. c iIlcrnadores de I MW ciid:i c i~utrtr de<br />

500 Kw. Nào fui Cácil passar a carestia <strong>da</strong> 1"guerra. m:is 5 hasc do carviio de<br />

S. Pedra <strong>da</strong> Cova quc zorras ~amhérn cltctr-icas traziaiil, tudo sc consen,uiu. Até<br />

que. erii 1929. fortes dri expcri~tacin havi<strong>da</strong>. se resnlvcu modificar n Ceiitral com<br />

equipamento j5 preparado para n queima dos çnrvõcs nacionais. e, instala<strong>da</strong>s<br />

ein I 93 I e 1 939 2 caldciiris Wultlier forncçciido rurl~oal~eniadores Rrti~vri-Bo\cr.i,<br />

se cnriscguiu atrrivcssnr a 2." guerra. ciar mcsmo aIgum apoio 5 rcdc dn Porto e<br />

a2ucritar o consumo riik que. coiii a cliega<strong>da</strong> <strong>da</strong> energia dris prinieiros grandes<br />

ziproveitamentos hidwcl~ctricos. tudo se reguiariznu. M3y riiesnlo assi 111. ain<strong>da</strong><br />

aquelris caldeiras permitiriaili as experi2nci:is dc queima <strong>da</strong>s crirvúcs nacionais<br />

qtse sctvirarn para o projecto <strong>da</strong> Ccntrnl <strong>da</strong> Tapa<strong>da</strong> do Outciro. Ain<strong>da</strong> liverarir<br />

cssa utili<strong>da</strong>de.<br />

Mas rudci ixio roi uma outra c belo hisibriir que. Iiur se con,ju_nnr mal çom<br />

a cxpI;iniição quc se vai seguir, se quis dcsde jrí individualizar. Vnltcrnas priis 5<br />

clcctr-iiicaçào pública quc 6 afinal o c~copo deste trabalho. Foi.; cilquanlo i10<br />

Porto. Ciininrn e Çoinpanliias sc cnvol\liam em gucrriIIi:is que acupxan-i afinal<br />

to<strong>da</strong>s as 3 Gltimas decn<strong>da</strong>s do século. n idcili <strong>da</strong> cleclril'icaqào ia-se espalhando<br />

por todo e país scrn cnconirnr idEniicos eilibarriçcrs. PeIo ccinir5rio. ris Cãrn:ir~is


foram 3s prinieiras a :ijudrir, a requercr rricsmn cnncessóes. E assim. para ralar<br />

s6 riessa dkca<strong>da</strong>. ierernos que assinalar eiil Rra_o:i. cili 1893. o contrato eorti a<br />

Sociedride de Eleciricidr-ide do Worte de Porlugal, c em Vila Real. a Empresa <strong>da</strong><br />

Luz El6cisic:i. a que iiáci scrin estranho o nessri conliccido Emilio Bicl. Ein<br />

rinihns 3 idcici seri:\ o aproveitamento do< rios quc Itics passavam próxiiiios. o<br />

Esrc c ri Corgn rcspecrivsmeiitc. mas os conlieci~ncnros e os clementes que<br />

eiiiiio Iil~via nrio xcríain gr;indcs c cedo se viu que a soluqão hidroe?&ctric:i síi<br />

rnarcliriva crim regulnri<strong>da</strong>de de cau<strong>da</strong>is. o que n5n cr;i o cnsa. Em Rrti~a a idcia<br />

morreriii. nias nãri :issiri~ crn Vila Real onde. depois dc muitos dissabores. um<br />

pequcnti ricude foi suficiente parri que. durarire muitcls rinos. tivesse sido uma<br />

<strong>da</strong>s cidridc.; mais heni ilumiiia<strong>da</strong>s crn Portugal.<br />

Txnhétn cahc aqui urna palnvra, quc iiti jrí devcsse rer sido anterior, para<br />

os ver<strong>da</strong>deiros pcrcursnres <strong>da</strong> hidroelcc!rici<strong>da</strong>dc pnrrugucsa. os engenheiros<br />

nqcii-eaiiris JosC Cordcira c Mariuel Paclieco Vicira. quc regressado.; 5~ iua?; illras<br />

após cstudoç na Bélgica e i ~ti hleiiianhn. para ali Icvnrnni o interesse pcIas novas<br />

seridiis do prog1wso. 13 assini o jovem Cordeiro resolvet~ aproveitar a pequetla<br />

Ribeira <strong>da</strong> Praia prti'a iluminar Vila Franca do Campo, instalandri cm 1 X9X uma<br />

pcquenti çcntr:il de 48 KVA. central essa quc ain<strong>da</strong> Iiií poucos anos estava a<br />

trabalhar. sc C qiic ri n3o esl5 ain<strong>da</strong> hojc. Dcpois. roi mais longe. aventurou-se h<br />

ilutiiínnç5o dc Pcinra Delga<strong>da</strong>. e conseguiu-o. juiitaridri na nresma ribeira uiis<br />

gnipo? ;i(iz outros fite çonscguir a potencia ncccxsríriii.<br />

Vieitii vai p;ira a Tei.licir~i onde dificilmente podcri:~ ter velcidudes hidrocIectricni<br />

c teve que i-ccrirrcr 3 teinioclcctriçi<strong>da</strong>dc para iluiiiinar Anpra. Mas<br />

ccdci o bicho hictrocl&ctrico n Icva pxil S. Miguel, oridc. ;ii sim. consegue. c0111<br />

uma cc~~~r;iI de 40 KVA instala<strong>da</strong> lia Riheiia do.; Tambares, iliiminar Fui-nas e<br />

Povonç;?~. H2 tiiuitci pouco ~cntpci. trabrilhnuri iiindii .<br />

Nn Crintineiiic. por impossível que pareça. os percursorcs s;?o riind;~ mais<br />

ignclr:-idos. Apb as tcntaiiv;is ciii que hl8mos. erii Toinar, Bra.5~1 r Vila Real,<br />

teni-sc ct~nfieci tncriln rlc uinn auicirizac3o parri ci aprovei taincntn do ÇBa (que<br />

tanlo havia quc <strong>da</strong>r quc f;il;ir). SÔ:i ondc. desdc ISO(1. cstfi a produiir s pequen:i<br />

ceriirril de Riba-C6ti. de 125 KVA.<br />

Jli eni l R99 havia sido canccdi<strong>da</strong> liccnça a Á1v:iro Rebelo Vntente para a<br />

constriic$io de IBII-I:~ çeritrnl iio rio Varosa. liccnç:~ essa que transferira para x<br />

Coiiipa1iI~E:t I-Iidro-Elcctrica do Vnrcisn. fun<strong>da</strong><strong>da</strong> cin 1407. A primeira ccnlral<br />

dcstc rio foi iirnugiiradn ci-ri 1905). c tinha apcireq 90 CV.<br />

Quiinto no Rici Alva, a pririiciro rilvari concedido a Anrhnici Marq~~cs d:~<br />

Silvri. dcpois tra~rsfcrido para :I Emprcsn Hidroci~cirica <strong>da</strong> Scrrn <strong>da</strong> Esirelri. <strong>da</strong>ia<br />

de 1908, e levou ao aprtiveitnineiito. logo e111 1909. dri 1 ." Ceiilrril dn Senhora do<br />

Desterro. jií com uma rurhilin Pelton de li00 CV.<br />

A I~ceiiqn p:ira o aprovci~rtrnentri do Lima seria concedi<strong>da</strong> etn 13 15 h<br />

cmpresn cspanhol:~ Elcçti-a deF Liliia. riias n,?0 pi.oduxiu irncdialos ct'eitos por<br />

viriude rl:i Flteria. S(í em 1x2 tmtrou a triihalliar o I ." grupci cio Lindosu, mas jfi<br />

cern poicnctii qiie sc vis~e: X 750 KVA.<br />

Enrrciiinici O iciiipo passara. a triui-~lò do electrici<strong>da</strong>de j:i era indiscutível.<br />

mas. ern Lisboa. as nov;ii Ç.1I.G.E. ain<strong>da</strong> tEtn que atender primeiin 5 rede do gis.<br />

ciitrici eni rnuirci rilnil estado. c $6 ern 1901 corncçam verdi-ideir:irnente a elcctrilicaq5o<br />

<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. H3 rim coiivaio desse ario. suhstftuíirdo o de ER9 I e irnpoi~dn<br />

iis zotiris e condiqõcs eni quc a elcctrici<strong>da</strong>dc devc ser l'orneçirla. 1; 6 por isso que.<br />

logo cni l9C)7. a Ciirri1i;inhia itisial:l i Central <strong>da</strong> Rnavi~la. com 2 grupcis dc<br />

200 CV. se~uidos de iiiais 2 dc 300 e urilri bateria dc acunii11ndorc.i. A dis-


irihuiqáo tcve início cni 1903. mas j5 cni 1905. para accirnpanliiir o consumo, se<br />

tirih:im que insr;il;ir rnais 2 mliquin:is dc 1300 ciiviilos, ;~copladõs il dírianios de<br />

460 V-2 200 A. AliAs aqui ctirncçarnoç ri tcr os prin1cii.o~ clacI(is dos çoiisumos,<br />

miii.; larde tso di Cíceis de obtci-. A rcdc de Lisboa vcndcu, cin 1903-05.0.8 Gwli e,<br />

ein 19 I -?- 13. 8.5 Gwli. Isto dd uma idcia do crcscimenta explosivo quc Iogo teve.<br />

I-laven<strong>da</strong> nspim quc aurncntnr ri pott-ncia, c n30 o pcri-i-iitindo n cxisui<strong>da</strong>de<br />

do tcrrcnti cxistcnte nn I3ea\li~i;i. adquinu a Conipnrihiri, uni terreno na Jui~queira,<br />

5 hcirri Tcjo. onde hiivciia de çresccr 3 ciiibleni5tica Central Te-jo. Parri ai loi<br />

ti-rinsferidci n últirno equipaii~cnto adquirjdo paru a Bonvisiu. siihsrituinde-Ihc os<br />

dinarxiw Iior n1tern:idorcs dc 1 000 KVA. A nicdidii que o cnnsunro sul-ii;i. foram-se<br />

act.cscentrindo no\.as riliquinas por IOsina a que Cin I91 3. j;l cxisti:im Fiistalados<br />

7 1.50 KW. 15 era um;i ceiitr+nl respeitável c piide des3ciiv:ir-sc a <strong>da</strong> Boavista.<br />

M:iq. 11am iodo este grancte e riípidri esforço. foi prcciso um tin~inciamcnio<br />

rnuiio prnndc e cstc foi 13usca1.-se, qor:~ sirii. 5 SOFINA - Scicictg Finnncihrc des<br />

Tr:insporis ci dVEntreprises Indusiriellcs. dc Brtixcl~s, quc pnssou :i çamniidur<br />

todo ci ernprrendin-rentrr. O problema 2 quc. lo~n n seguir. veio n guerra e as<br />

dil'iculd;ides par3 O F ~ I C T O c;~rvãt) JC Cardiff nccessdriri foram niriis do que<br />

muitas. Pi+ocurou-se por tod:~ a parte cnrv3o - Ariiérica, E~panhfi. ctc. - rnas<br />

terminou por


ziiii<strong>da</strong> Q d'ci~ri <strong>da</strong> 1115 quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s Ggiias iaiiio de alimentação corno dc<br />

refrigcr:i.iio. n3ci admira quc (i scwiço náci iòssc bom c que a ccntrvl c a redc se<br />

Insseiii dcrcricirrindo ca<strong>da</strong> vcz ii~ais. Fora111 csl~i<strong>da</strong><strong>da</strong>s vririss solirçries, mas<br />

r:izoGvcl ncio sc encontrou rici~humri.<br />

A tal pcinto clicpou o mau serviço que, ein 17 de Maici de 191 8, aprovcitandn<br />

a tendencia cniso eiii voga parti ;i municipalizaq50. c ~ntnbém a passagem<br />

pelo MiniqtCrio do CcimCrcici clc Franci.;cci X:iviei. Eçlcvcs. eri_ociiIieiro, Prcsidcntc<br />

<strong>da</strong> AssricinciÍo Iiidustritil Portucnsc e profundo cont~ecedor dos prnh!ernas<br />

do Porto e <strong>da</strong> sua irid6strin. a Cimara. iilc~undo o iritercssc <strong>da</strong> populnçiio. tornoti<br />

conta <strong>da</strong> cxploroq3o. iristituindn dcpois os Serviços Municip:ilitados de Giís c<br />

Electrici<strong>da</strong>de que 130 bciii haviiim dc servir ri ci<strong>da</strong>dc, e mesmo scrvir de niodelo<br />

para iiintos outros scrviças que 1C)rttm nascerido pclo país.<br />

Ma? a Central qiic ;i C5rnrira cnlãci recebeu csrrivri -iii dc facto iiiuitci &teriorari:i.<br />

c a i.pocri em que n reccheu. turnhCm nso aju<strong>da</strong>va na<strong>da</strong>. Apenas o<br />

turbosiltcniacIar c ii ttiliquina de Crnl.icilo de 251) KW se eiicciiitrrivani ain<strong>da</strong> ein<br />

cstadci qttantu podcmos dizer razoiivel. As crildeiras jiÍ n5o coiiscguinrn a.qsegurar<br />

a preqsaci nccessliriri. c isso jri talvez dê iinia idciii mais clara do que tudo :iquilo<br />

crn. 011 eiic5ti. aind:i mais çc~nvinçentc: a descar~a du çerv3o e a carga <strong>da</strong>s ciiims<br />

cr:i aind:i fcit;i 5 cnbcç:i. eni gipns. passarido por cima dc prtinclins dci hmco ou<br />

clas zorr:is prirri ri cliiío. E. para a clcçtrici<strong>da</strong>dc, cra nccess:irio iim mii~iiiio de<br />

6O trincI:id;i.; dc c;irváo par dia. Somerii-se ti carv3o pma o giis e ;is cinzas, c<br />

vcjn-se o qrtc aquilo seria..<br />

E con~udo. pressiona<strong>da</strong> pclo coiisumo. 3 produçiio dobrava em 5 atios:<br />

pouco p;iss;iva de 2.5 niilhões Je Kwh erii Ir) I7 para çliegar tios 5 mill16es<br />

cni 1922. i\ forçri, de que csfcirços. conszyiu-se rcduzii- o ctinsumri de carv:o<br />

dr 5 Kgs/KWh pari1 ineiicis de 4. com 0 auxílici. é cvideiiic dc algum crirvao estrangcirti<br />

que sc criiisegrria arrui1j:ir. 34c quiilquei' rnrincii.a, consuniris ;iltissinios que<br />

vi as riilí.; coi~diqcios rl;i CelitrliI e ;i mli quali<strong>da</strong>de do cnrv;in podiani jusiificai.. Sc<br />

jitntnrmos ~iirlo isto. a pCssima cxplornç5o do pk. cnni tubos padres e fugas<br />

quc clicgnvsri~ ao.; 70%. Lei-eii-ioc ideia do qiie seria :I situne5o finnnccira dos<br />

Scrviccis.<br />

Corno úllitriri recurso. iibriu a Críninrn eiii I dc Scteti~brci dc 1970 um<br />

coIiciirhri Iinra o Snrncçinieritn dc encrgin dc clualquer l-irnvcnicncia dcqiinadn 3<br />

i lu iniiiac,Tci plthEicri e 3iar.1 icu1:ir. [nas i-cservrtndo-sc ;i CCimarn o privild~io do<br />

forncciincnio. atk aci limite exigível dc 40.000 KW. ri quaisquer clientes. e tudo<br />

sem pr~~iuizri dn arizpli;i(;3o Jii firevisi:i <strong>da</strong> Ccntriil do Ouro que se pensava<br />

auincntar com 7 tt~rImaltci-~ludores. ~1111 dc 3 OOU. OUI~CI dc 6 0014 KWf. e respcctivas<br />

çaldeirLis. Coiiici iilicinnte. dizia-se por li111 quc tal forricciinenia se poderia<br />

rornar sertl limite dc teriipci. nem dc qiianti<strong>da</strong>de dc encrsia.<br />

Mesrrici ali5in-i. rccebei-aiii-se 4 propcisr:is. n mais clahora<strong>da</strong> (ou iiinbiciosa)<br />

scriii a d:i Eriipresa <strong>da</strong>s Miilns dc S. Pedru <strong>da</strong> Cova. proviiido ;is auLras <strong>da</strong> Uni50<br />

ELiSctric:~ Por~u_iuesri. Companhia do Varr>~:i c nii~<strong>da</strong> cln Çornp;iiltiia Nacional de<br />

Viaç3ci c Elccti-icid:idc. Dc qiialqiicr maticiru. ii proposta d:i Emprem <strong>da</strong>s Minas<br />

dc S.l'edi-ci Ju Cova foi rcjeitiidn por irrealisra (ciiii'c outras çciisris. ofcrccia<br />

~ I I C F _lirdrnelcclrica E ~ ~ do CAn!) e as nutras. pelo tncnns no moriicnto. nHo<br />

risscFurav;irn o r?h:~~t~'cirn~l~to it~icdi;ito que sc prclendia. Apcntis n <strong>da</strong> Uni50<br />

I~It5c~ricn P~r.lu_iiiex;i. distrihuidrirn <strong>da</strong> ciicrgiri do Liiidoso, estava mais próxima<br />

dn t-cali7:i$ia. uma vez que. tendo iniciar10 ris obra.; em 19 1 S. cmber:~ as iiucsse<br />

iicIo que intcrrot-i~pcr por niotivo ç11i Fiierrri. iinlia j:i cm maritagem o I ." grupo<br />

dc R 75C1 KVA. Pclri nlciios cciii. :i curto pr:izo. scria urna rcalidride, O Varos:~


estava ain<strong>da</strong> niuitn atr:isado, qucr na instaIaç3o dos grupos (5 000 e 2 500 C.Y .).<br />

qucr mesmo na barragem que os deveria regularizar.<br />

A prcmCncin d:i sitviiç30 levou a todos os estudos, desdc ri consmç5o. na<br />

marcem sul, dc uma cenlral térmica em Germunde. gueimanrlo canlões pulveriz:idos<br />

do Pejrici ai& à rci~iodelaçao roitil <strong>da</strong> Çcntr:iF do Ouro. Mas tudo foram<br />

soiihos e dernoriis. ate que, em I'ins dc 1971, se pfidc i-cccher a primeira enerpia<br />

do Lindoso. O sc_ounclo grupo, igual, entraria eni actividridc em 1923. e. Filando<br />

i6 n EIeçirri dc Lirnn nuins cclitrai eiéctric:~<br />

dc alhulèira n znont:inle do Liiidoso C<br />

rcndo cortieçado os primeiros trabalhos para a central térmica do Freixo. p:ireci:i<br />

que Ilnalmentc se podcriri dcscansiir mais um hocado.<br />

h'csta situriç30. 3 soluçici imtdiatn n5n poderia ser outra: iiguardrindo<br />

melhor. (i 1 ." grupo do Lindosci, ten<strong>da</strong> como rescrvn, pobre reserva!. a velha<br />

Ccniral do Ouro. E assiiii sc COI~ICÇOLI 3 virar ii pugina do problema do abasteciiiicnto<br />

dc energia clcctricn iiQ Porto. c a dciinir as 2 grandes opções que Izaviaiii<br />

de gerir n eleçtrificnç50 de Portngal. at6 h chega<strong>da</strong> <strong>da</strong> encrgia dos grandes<br />

aprovcitarrientos hidrnclCctricos e consequcnte estnbelccirnci~~o <strong>da</strong> Rede de<br />

Transporte Nacional: Iiidroelectrici<strong>da</strong>dc ao Narre c terrnoclcctricidnde ati SuI.<br />

Coinprarí;irntis a encr-gin tios espanhóis. mas dcixariarnos de comprar mais<br />

cnrvao aos ingIcses, como cni Lisl.ioa continuotr a suceder.<br />

N.?o qucr isio dizcr que sc niio sonlaassc ji com o ~provcilarncnto de rios<br />

iiinioi-es. c. nti Nortc. o ~hvndo<br />

e ri Douro iiiiliaiii n primiizia. Mas, Iiessn epoca,<br />

ain<strong>da</strong> cst;i\+fini~~ verdes para i30 :iltos \+os. Coniri cxcinplo, fiiIiimoi itpcn:is <strong>da</strong><br />

conccss5o <strong>da</strong><strong>da</strong> h Compinliia <strong>da</strong>$ QUC~:IS Cic AEuíi do Norte dc Portugal pai-n o<br />

aproveitamentci do xisicmn CAvado-Rabagão. Durnn~e rniiitci tempo. -astç)u-se<br />

inuiio clinhciro ein cstudcis. m:ls nunca Iiouve quc cl~cgrissc para 3 obra, Mas<br />

quando. 30 iirn de mais dc 20 anos. o go~crno. h:iscaiido-se no inciimprimciito<br />

do Çadcnio de Enciiryris, deu 3 concess3o por caduca, n5o dcixou a çonccssioniiri:i<br />

de recorrer piira os Tribunais. e riicsmo de escrevci- no Ministro do<br />

Comércici, dcclnrando não aceitar tal dcciç5o. A rcipostii que obteve t'rii: . Estc Ministro do Comérçici charnn\-;i-sc Du;irlc PacI~cço.<br />

O Daurn tintiri iambfirn o seu dcfenscir. ia n dízcr. seiii desprimor. o setr<br />

pcictri: Ezcquiel dc C;inipos. Miis também cstariatiios iiin<strong>da</strong> verdcs pura ri seu<br />

soiitio. Por oiirrri lado. iio sirio quc esccillicu para ii barrnsem (Ritcicis), a son<strong>da</strong><br />

ncuhou um:i fundliç2o Ião riid que lornririri irnpraticrívcl a ccinstruçãn. Foi essc<br />

prnjecici iiiais aardc deslocado para C:irrapaielo. onde n:io se pode dizer que não<br />

~ivcssc havido prohlcmas, iniis que. cotistniído uns anos depois, jr'i intcgradri<br />

nuiii plano e çorn outros ~ncioç. é hoje um:i porlcntosli reali<strong>da</strong>de. Que pcn:i,<br />

desculpem o dcs:ihai'n. iião lhe terem posto mais pot2ticia. mas sZo cis erros dos<br />

c~lculíis. c dos ~ciiipos.<br />

Eiitrcianto cri1 Lishcin - tcmris serrtpre quc comparar - o dinheiro d;i<br />

SOFTNA coiistrul;i. no 1:ido <strong>da</strong> stia Central d:i Junc~ueiru. i1 riovn Central Tcjo (a<br />

Central d:i Borivisi;~ linha cntretanio sido desactivadit) e equip:iva-se cani grupos<br />

jri dc ccria 1intGncia: o primeiro. iim t~~rl~ogriipo de 10 000 C.V. As díficul<strong>da</strong>dcs<br />

quc rcri:i tido coin o abastccimcnto dc can.30 durante a I ." gucwa mundial. pois<br />

adivin linrno-Ias. Qiiciniou de tu do qu:inio Iiouvc 2 ii~iín. untracites do Noric,<br />

linl~ites do Lena. Icnhas, desperdícios. hôrras dc azeile, eu sei li! Mas lá coiixeg~ii~i<br />

liassar esse mau Isocado.


Coineq;ivritli-sc portatito a dclinear j5 3.; 2 zonas distintas dn electril'icaç5o<br />

do País: no Sul. electrici<strong>da</strong>de terniaeléctricn. iii;~inritni'itiiiicntc lielg. clucirnaiido<br />

carv5o inglEs: ao Norte, I-iidroclecrrici<strong>da</strong>dc. rnaiori~ziri:irneiite cspanholii. haseadsi<br />

ncis ayirovcitamentos dci Lindoso, do Vrirosa. do Alva e. do vizela. jA pol\~ilhlidii<br />

coni imensas pequenas cenirais. concelliias, empresariais ou pouco mais. Tudo<br />

esparso. scm inter1igar;cies. surgindo ripenas urna linha ver<strong>da</strong>deiramente de alta<br />

Lensão: do Lindnsa 30 Porlo (1 32 KV). continuad:~ depois até Coimùrri ;i 60 KV.<br />

Porruga!. lentamente cornec;;iva a ficar maduro para o estudri dn racionalizriç5o<br />

do seu rihasteciinenko de eicctrici<strong>da</strong>de c parli n legislnqão que Plie iria <strong>da</strong>icorpo.<br />

A paçsageni, em 1 9 1 8, clc Francisco Xlivier Esicvcs pela pnst;i do Coiiibrcio<br />

n5o foi dcspiciendri. c qriase Ingri que toniou posse. eiri 8/3/19] S. decretou ti<br />

estudo dn5 nossos rios coiit vista ao seu aproveitnrt~ci~to hidrocldctrico, a começar<br />

pelo C:ivadci c pelo Doure. 56 ciirilci. mas a ~om j;i dc cinra p:ir;i baixo c coordeiiarln.<br />

E. lia p;.issadn. logo no ano seguinte foi prnmiilgadri a chama<strong>da</strong> Lei <strong>da</strong>s<br />

Águas quc procurava pôr alguma ordeni nti concessirinamenro. embora 1150<br />

coiiseguissc ir ar& no iini e pcnniiissc aind:i n 11iul~il.ilicid:ide dc cr>nctssties. c <strong>da</strong>í a<br />

quantidridc de pequenos motiopólios que sc vierani ti instalar. Foi necessdrio<br />

csperar por 192h, ji na vig8nciii <strong>da</strong> Ditadura Milirar. prira aparecer tinrilmcn~e n<br />

Lci dns Apruveitanientos 1Jidr:iulicos que. pe!:i primeira vez, cs~ahclece a noçíin<br />

de Rede Elcctrica Naciori:iI. e. conio primeira iiiccli<strong>da</strong>. unil'ica 11s tcnsõcs c iite ns<br />

1'rcquEncins <strong>da</strong> encrgia a distril-iuir.<br />

Ceiiieçav;i-se cntãci ii rc~inír 3s condiçòes pari1 podermos discutir çorii cis<br />

cçpanli0is ;i repartiçao <strong>da</strong> cnergia dn troço do Dourn Iniernacionnl, considerado<br />

tnuiio fiiçttiinerite a grande hnic hidrocl2ciricn do país. Wi~i<br />

rio ciiii<strong>da</strong>loso corno<br />

o Douro, mesnio crn cstrido brurn conio airi<strong>da</strong> Pstnva. caindo de 530 rnetros de<br />

altura rio liiço <strong>da</strong> nossa fronteira. G saí<strong>da</strong> do PIanrilro de Casiclii. para atingir. eili<br />

150 Kms de crirsri. os 125 melros <strong>da</strong> 1òz do IZiiehrn, pois iorsc ande Çossc rio<br />

Mundo, scria seniprc uma grnndc riquezri. 13avi;i quc tomar- um:\ dccis'ln: ou<br />

ccntríiis comuns. dividindn ri electrici<strong>da</strong>de. ou centrais cciin gnipns de um e do<br />

outro país. nu. ri ais Iineai.. divi~5n do troço inrernncioii~il crn mnas de igual<br />

potcnci:~. tanto rn:iis que iicsie troçn síi descrtibocava tini at'iucnte de alguma<br />

importiinciri: o Tomcs.<br />

Devemos aos negociadores de 1927 iirzra divisso 1~ragiiiciticri dos recursos.<br />

náo C ~VLI~Q dc pniridos delustiça exacerba<strong>da</strong> que tortitiriam sernprc rfiiícil. seriiin<br />

artiliciiil, qualquer acordo. Lincarrnente o troço enire a ii-cin~eirri espanliola e ;i<br />

foz do Tormcs foi nu-ibuidri a Portu_niil. e o troço n jusalite desta. a Espari11:i.<br />

Porquc ci desni\tel destc troço cra Iigeiii?iiien[c n1:iioi- do qtte o porrugiiEs, foi-<br />

-nos atribuído. como compensnç5o n dcsnível enri-c 3 lòz do I-lriclv:~ e a froriteirn<br />

portugwes. Eirlívamris assin~ livres dc planear :i ncisso hcl-pr:izcr as nossas<br />

rnaiorc.; rcintes de cnergia hidroel~ctncn. Mns ain<strong>da</strong> se haviiirn cEe pnssiir 30 anos<br />

anies que íossern rcalidndc.<br />

Entretanto. c tarnbdni em 1977128. c s6 ent50, aparcccm ris iio


cnçzn n:icicin;lt. quc. com a iilfa'rihctizaçiío. persisto em cnniidcrnr a grande obra<br />

dri minha ~ernç50.<br />

De qunlqucr forma. espiirsos c dcscoordenados. iam cnirando em serviço<br />

rniiic; alguris grupos I-iidmel&ciricos -o I." do Lindosn ein 1924. antecedido <strong>da</strong>s<br />

centrais d3 Scnhcir;~ do Desterro (1909) c <strong>da</strong> Ponte dos Jugais (1933) no Alva.<br />

dos dois gmpo do Varasa em 1925 e. na ribeira dc Nisa, <strong>da</strong> primeira primeira<br />

central (Brucciru) crn E024. Isto para alCm de iniimeras centrais térmicas<br />

eçp:~Ihzi<strong>da</strong>s por to<strong>da</strong> o pnfs e alguiiias centrais hidricas sei-vindo essencinlrnentc<br />

industrins que a elas podiam ter acesso. Com aleum peso, devemos citar a central<br />

térmica <strong>da</strong> Cuclioli-ra <strong>da</strong> U.1i.P. {Sul). que entrou em scrviqo cm Sezúbal etn<br />

1930. essencialmenic para Forhriecer n zona industrial a Sul do Tcjci (Rarrciro.<br />

Secil. etc.)<br />

Dc qualquer m;incira, c Ingo a partir <strong>da</strong>s priniciras estatísticas puhlicri<strong>da</strong>s,<br />

vemos que 1) plintirarn:i nào cra nniri-i:idnr. Existinin enltso cm Poriugal na<strong>da</strong><br />

rncnos que 354 centrais elbçtricas, sendo 69 hidriíulicus e 235 rérinicas. Cozi><br />

mais de 5 000 KW instalados. só havia 2 hidrLuIicas e 3 t6rmicus. Coni menos<br />

dc 500 KW, iinvia 33 I centrais. Era a poeim iit?nnl. E isio para produzir 187 rniIliães<br />

de Kwli !<br />

O quc isto custava (nu despcrdiçrivnf em evidente, mas mesnici ~ssim o quadro<br />

continuou, tanto que. eni E 943, :is centrais eram 674, 1 IO hidrbulictis e 564 161micas.<br />

scndo que. com potgncia supcrinr a 5 000 KW, s6 havia ain<strong>da</strong> 4 IiidrAu-<br />

Ifcas e G térniicas, rcndo sido a produçzo em I947 dc 465 milhões dc K\ruh.<br />

Com isto. creio rcr <strong>da</strong>do um panoraiiia do que era o sistema produtor<br />

pnrtuycsfs 110s :[nos 40. i s ~ o d. prcçiszlinentc nntcs dii puhlicaç50 do Ptnnn<br />

I-IidroeIdctricii Nriciorial quc a Iiaviii de mndii'içur radicalmente. Reç~ipiiuliindo,<br />

liavia. iín Korlc. 1 sistemas hidrncléciricos ILii~doso. Ave. Varosa. e Serra <strong>da</strong><br />

Estrela) :tpoiadoi. principalriicntc nos regimes seco


os 2 riu 3 aproveírantcntas que. corti 10 anos de uirziso. fnrstn constnii<strong>da</strong>s. 6 que<br />

nZo foram somente as deicr~ninaçõcs niais visíveis - racionnmenlo de iluminaçZo.<br />

cinemas e cnfes que tinham que iechnr Bs 11 horas e outras medi<strong>da</strong>s<br />

sernelhrintcs - mzis tainhcrn o rricionarnenin dc encr~ia às f5tlricas, 11or5ric1s de<br />

trati.allio impostos c ciicurtados. etc. Quanta riquczn se pcrdcu! Quando tudo se<br />

vendia! Quando só PortiigaE na Europa podia ir buscar as niatcrias primas.<br />

N5ci qucr isto dizer quc tudo fosse caréncia quc 1160 foi prcvista, deixa<br />

an<strong>da</strong>r qtic as vexcs C dcleíto muito nosso. Dcsde 19 10 quc houve profetas que<br />

preparam no deserto, den~re os quais ternos quc desi:icar o Proi. Ezequicl de<br />

Campos. Professor <strong>da</strong> Uriivcrsi<strong>da</strong>de do Porto. e. mais [arde. o Prof. Ferreira Dias,<br />

do 1.S.T. c dcpois zovernnntc. Sabia-se. queria-se. mas a nossa orpnnizaçZo e o<br />

nowo cqrripamento é que nEo rcspondiarn. E foi pcila quc na hora alta <strong>da</strong> nossa<br />

economi;~ que. na Europa único país em paz permitiria. por tàlta de energia. n5o<br />

pudcnirxi rcspondcr.<br />

Crcio qiie o que dissc anteriormenie permitira compreender melhor o<br />

alvorriço coni qcte I*ni reccbi<strong>da</strong> a publicaç5o em 26/ 121944 <strong>da</strong> Lei 2 002,<br />

chatna<strong>da</strong> ri Lei <strong>da</strong> Elcctrifiçnção Nacionnl. definidorii <strong>da</strong>s grandes linhas par que<br />

se passaria a reger a redc elEctricn do pais: produç3o centraliza<strong>da</strong> e liga<strong>da</strong> por<br />

crinvcniente rcdc de transporte. priori<strong>da</strong>de à hidroeleclsicidnde como recui'so<br />

nricinri:il. eniEsor:i ii apoiar. na cventualidnde de anos secos. por uma central<br />

sérniica queimandri dc preferência carvncs nacionais.<br />

Driiido inicie h obra, para o SuI e abastecimento dc Lisboa. foi escolliido<br />

o ;iprr)\tcitnmcnto do ZEzere, CcntraI de Crislelo dn Bode. peIns suas condições<br />

nniurni.; scni discuss5ci ncm alternaiiva. Jri no casti do Norte. ri cscolhn 1130 iinha<br />

sido taci p;icííicn. havciitlo ourras Iiipírie~cs e outros pan"irnetr0.c a considerar,<br />

mas, bem criritra :i vnirtnde do Patriarca Ezcquiel de Campos. deu-sc priori<strong>da</strong>de<br />

ao Sisiemri Civado llahagàci. ccimeçando-


Como cxemplo típico, quasc ex-libris <strong>da</strong>s dificul<strong>da</strong>dcc: encantrad~is.<br />

chamo aqui e transporte para as cenirliis <strong>da</strong>s peças mais pesa<strong>da</strong>s. Para Cusielo<br />

d


que trouxe. por túneis c canais. para I'aradcla. a 740 metros dc altura. a 6gua quc<br />

a jusan!c se escoava para a Caniça<strong>da</strong>. LI 162 melros . Obtti e área helissimas e<br />

muito nial conheci<strong>da</strong>s que convi<strong>da</strong>ria. qucrn ns não conhece. ri visitar. A cstrri<strong>da</strong><br />

panc dri encontro dn riiargem direi~a de Parndel;~.<br />

Devo aqui rccurir uni pouco para \rcilta~ h Lci 2002, quc. implicava. para<br />

reserva de trinias obras IiidrfiuIicas, irma ccnzraI tér~nicii de npoio queimando. de<br />

prefcrCncia combustíveis n;icionais. .4 escolha s6 podia scr uma: carvões s6<br />

tinhamos. cm alguma qusnti<strong>da</strong>dc. na bacia do Douro. c por isso a Cenrral <strong>da</strong><br />

Tapa<strong>da</strong> do Outeiro foi imp1:inta<strong>da</strong> na marpcm direita do Douro. pircisamente no<br />

ponto erii quc a Iinlia que li~:i as 2 rninris. S.Pedro <strong>da</strong> Cova e Pyão (1'~tturo<br />

rraqado do ~clel'érico) criim ci rio. 0 5 carvõcs sabia-sc que erarn niaiis. qlittse<br />

meiadc eram cinzail, mas niisturridos com 61eo. houvc quem livesse técnica para<br />

os qiicirt~ar ri a Central tcm trabatliado 316 350!0L;l. SC OS CoIisurnos for~ni os previstos,<br />

isso jG scri'i outra hisibria. Pclo menos dur:tnte Lo<strong>da</strong> i> vi<strong>da</strong> <strong>da</strong>. central.<br />

Çhcyadn~ iiqtli. tciiio~ assim 3 sistemas (Cfivndn. Dourn e 7rzer-c) c ain<strong>da</strong><br />

uii7:i ccntn:il tCntlica dc npoio (Tapa<strong>da</strong> do Ouieiro) tucio interligado por grandes<br />

linhiis ri 150 e 220 KV, alimentatido o mesmo rnei.c:idci. A única maneira dc sc<br />

aproveilar to<strong>da</strong> a energi:~ nu hora certa Tcri instituir um Repartidor Yacional de<br />

Carga" qucrn eram liwiiecidos iados os clemcntrrs dc todos os ccntroç prndutoreh.<br />

trabnlliando to<strong>da</strong>s ern poole. visando liiaxirniz:ir n prtiduçilo e rep~irtir o<br />

valor


que ni~>guCn~ cspe~ivr? O çlioque pciro!ífero ílrtc se deu em 1973: etn Jai~erro<br />

dc 1970. o hrtrril dc crude qrAlnbiart Light» custava 1.8 dólar por barril. em<br />

.lunlin de 1973.2.89. cin Novemhrti S. I I e eni Janeiro dc 1974. 1 1.65!<br />

Proyrritria<strong>da</strong> par21 Tucl elii 1977 a central. de SetCibnl. pois ain<strong>da</strong> Iiouve a<br />

ideia de a transfcirrnar parri ;i queiin;~ de cm5o. mas como a decisão niie foi<br />

inicdiatamctite torna<strong>da</strong>. qu:indo se quis. j:i era tarde e ain<strong>da</strong> hojc queima fuel. E<br />

cic qualquer ii1:irieira uma gratide centrril çnm 4 grupos de 750 MW.<br />

Cornti medi<strong>da</strong> de prudCncia. c respondcnde as centrais térmicas inal hs<br />

hruscas \~ariacões dc ptitençia. Irouve qtic pensar etii uni<strong>da</strong>des cie produqno com<br />

i-5pid:i cntr:idu crn força se nccess8riri. e por isso sc csbribeleceu em Tunes, nri<br />

Algarve. quase n:i poiiia <strong>da</strong>s linhas. uma ceirtrlii de turbina? a g:is. de Kwh caro<br />

1.5 ccrio. intis iritcrvenç50 r;ipi<strong>da</strong> c segura. Foi crescendo h medi<strong>da</strong> que era<br />

ncccssiriu e 110-jc di ipóc dc 200 MW.<br />

Entrciantci os Planos I-lidroclt5ctrices. tanto o pcirtuguEs. conio o espanhol,<br />

tiilhajii an<strong>da</strong>do. 3 niciri <strong>da</strong> deca<strong>da</strong> dc 60 esi;ivnni pro~itos lodíis os sipsaveitaiilentoç<br />

cltte. a anilios os p:iíscs. no Doiiro Iiiternacional tinI~am cabido, e. era<br />

prccisri ir inais alem. H;ivi;i outros troços internacionais que ain<strong>da</strong> nfio linhatn<br />

coi~vénio. c pelo nierios os espanhóis tinham pressa de aprovcilar to<strong>da</strong> ri energia<br />

hidi-riclCcti-ica que Ilic5 coul-icsse. Daí o novo ConvCiiio quc foi :issinado crn<br />

Mtidrid rrn F 9 dc M;iiri de 1968.<br />

Tiarava-se :igora dos iroqos inlcrnacionais do Mi~ilio, do Lima, do Tiejo,<br />

do Guadinna e <strong>da</strong> Clt:inçri, para além de outros rios mais pequenos cujo curso<br />

iiitercs.;;iv;i 30s dois paises. A parlilha roi basea<strong>da</strong> nos tncsrnos princípios: igual<br />

quiinti<strong>da</strong>de de energia pari1 :imbas as partes. c. coiiio seriri difícil acert8-Ia<br />

cxact2imciitc. c ri troço intei'nricioniil do Miiilio só admiti;i urna hrirragem. pois o<br />

cquilít-irio fnr-sç-ia com a ilistriliuiqiio adequa<strong>da</strong> <strong>da</strong> ci~ergia desse aproveitarnento<br />

pelo3 dois ipi~isc~. Pnrti 3 Eçp~inha. I?cararn o Tejo e (i Chanqa. e para<br />

Poriupal. o Lima e o Giindian:i.<br />

Agor;~ 3 riiarieira. ou n pressa corn quc hraiii iitacados os 3 quirilióes, c5<br />

qi~c ftii totalmente difereiilc. Souberrios que as obras parsi o tiproveitarnento drr<br />

Te.io tin11:irn çomeqado nci próprio dia em quc sc ~ir~lia assinado o Convénin,<br />

porqtre. nciw mesmo dia. se dcu uni desasrrc 113 foz do Sever cm quc n-iorrerain<br />

crcio que 1 tra'bnlliadcircs pcirtugiieses que trah:iIh:iv;iri-i no inicio <strong>da</strong> srandc<br />

hnrrageiii rlc Çedillo. a çonsrruir pelris espaniiiiis na Tejo. bem na fronteira<br />

porluyucsn. Quiinro :t Foi-tligiil. pois não foi PIA rnui~ri quc açabánios 0 AIto<br />

Lindoso. no Lini:i. e. quatito ao Gundinna. prir via dri r crn que desde enr:lo tcmcis vividrii - jri lá v50 30 anos! - cslsnios agora, e<br />

111aIs uni:i vcz. pt-~iicamcntc a comccnr. Quanto ao Mi nIso, pois parece que o não<br />

cl~crcm Ncrr-r uns. iiem outros. quiintci sc diz. No ei-ilaiito. a inontnntc <strong>da</strong> l'roi~teii-a<br />

portuguesa. tanto o Minlir? coriio o SEl. seu complcriicnio, estão totaiinen~c<br />

~iproveii:ttEos. c4cv c os seus nt7uentcs. e rS o seu nprovcitnrnento qiic rax <strong>da</strong><br />

Ci:irixa uriin <strong>da</strong>i rcgiões csptinholiis mais ricas ein elecirici<strong>da</strong>dc. permitindo n<br />

irislnlnçfiri ali dc rilyuiiitis iiidustrins-base de clecrromctrtlurgia (que aqui tambkm<br />

nio qucrcríaiiio5 com certez:~). No cntanto, :I base de rodos estes quereres e ti50<br />

quereres. E bem ciifcrcrire ti nível de vi<strong>da</strong> <strong>da</strong>s duas pnpulaçfics. e. se quisermas<br />

iiinri prova real, pois nào tei-cii~os m:ii\ quc cilhai- nu para o desequilihrio al-iissal<br />

<strong>da</strong> iiossn hrilnnc:i ctimcrcitil. ou niesmo só para os cscap:iraies dos nossos<br />

siiperrnercridris.<br />

Mas hi mais: h6 um pequeno rio quc por cesto V.Exas náo conhecerão<br />

riciii dc nriiiie (parri mais em Espanli;~ chaziia-se de outra forma). e Mente. que


cruza n nossa Fronteirri iilfurcs li rins montaiilias dc Tiis-os-Morizes e que 110s<br />

interes5;i sobretudo pela rc~uIirizaçrio quc pode iiitroduzir na bacia do Tua. PcIn<br />

ConuEriici. os portugucscs teríamo.; 15 anos para o aprovcitnrmns.


O tirro inconveniciitc ~LIC se trad~z cni considerbvcl :iunicrito de pi-cqo. 6<br />

qiic a rci'rigerriq5o se tci.6 que processar etn circuito iechrido. ji que o cau<strong>da</strong>l dc<br />

Vct-50 do 7.40 iiaquclc poilte de fnrnia lienhuni:i chega psi-a u nrreleçlrncnrri.<br />

Teve quc 5e rccrirrer 3 tori4es dc arrcikcirnento.<br />

Esta ceritral foi. mesmo rio decurso d3 C(IIIÇ~~LI~$~O. vendid:~ ;i iim giupci iiitrrn~icicinal<br />

em que ;I E.D.P. tottiou peqiiena p;irte. CIinina-se T,jíi Energia. scndo<br />

cluc a energia prtiduzi<strong>da</strong> scrá evidentcmenie debitzidii n;i rcclc ~~acionnl.<br />

Liliirna ofir:i _rraiidios:i dri E.D.P. foi ;i y-riiiclc cei~trnl IiidrnelCçii-ica do<br />

AILI> tairidoso. cons~mi<strong>da</strong> pi.ecisrirnentc nzi frtinteir:~ esparihola rio sítio nieinio<br />

oridc existi:^ ri pcqueiio açude :i quc ntis 131113 encrgi:i c os csprinlriiis rrintri<br />

dinlieiro I'icfimos a dever. I; lema ccnrral poteiitíssimu çotn 1 _orupcis dc 3 17 MW.<br />

nlimcntad~is por uma :ilhrii'cirri que se cstei~dc guasc to<strong>da</strong> por tcrrit6rio cspaiiliol.<br />

Sci-virri parli ccilm;itar ns grandes pnnliis do diay-arn;~ tln çoniiimo niicioniil.<br />

cntn~) IIOJC prartcanlcnre aconiecc çcirn iodris :is ceiitriiis dc rilbuteirii. deixaiidn a<br />

hrisc do.; Ji:i_nr;ini;is p:irn as ccntrais t6rrnicri:: ou hidroelictricris de fio dc 5yua.<br />

RimhCni dc grande rclc\rri lbi o aurncnto dc poiEnciu d:i ccnrr:il dc Mir~il<strong>da</strong>.<br />

iiistzrlandn-


3.54. Por outro Irido. nzo snhercmos ciilc~ilar ri iiiflii2ncirt ncgntiva quc nesses<br />

çonxu~iioi poh~3 vir a ler ri introdiigio iniirictirc do gás rinlural.<br />

Eu Ficrrr sei quc FIO xno ~)ass;ido gastArnos s6 31 000 G\illi. o que qucr<br />

dizcr clue o iiohsri ctitisi~rizo Liii de cerca dc 3 100 Kwhlhabiiantelnnn, o que, eni<br />

remo5 curripeus. 2 urn viilor hriixo. Alifis os graildcs consunios são mais prtivocndos<br />

~)clo de~cn~olviinciito itidustrial do que pelos gastos doindstiçm c a nossíi<br />

indiiqtria. outro dos pi-aiidcs sririlio~ d3 t105sa ~crílçán. prccisíi de ser rclanqa<strong>da</strong>.<br />

A respeito disto niziis i150 dirci.<br />

Quais 3- novas i'ontes cri1 perspecliv:~'? Pois ii gi-iinde cenlr:~! a 25s niilural<br />

quc. ria Tapridn do Ou~ciro. dcvc siih5tituis a vcllin central a crin~3o c olco. {coin<br />

ii nota de quc 1 gnipos dc 175 h/!\\: do Ç:iri.e~adci jd I'orat~i rcçonvertidcis pnra n<br />

queiiiiii de _o&,) seguir os 3 grupos, a c;inf~o do Pegci Ise sc fizerciii). dcpois<br />

novns c pcitcnres giupos p:ira i-eYiirr;:ir as ~-ioiericias de Vcntl:~ Nova citl de Picoic, :i<br />

grande alliirl'cir;~ dc reiciiq5o no Sabor c. ji rigcii-:i, c. finaIiiienie. A1quev;i. Para<br />

ji. 2 naquilo quc pndem»s T;ilrir. A ouirris coliipc~c :i decis5o. -4 mim. ou antes, a<br />

116s. apciiar i1 110siaTgii1 c10 SC)II~IO que rantil sr>iiliSmos. ri;?.ci ter sido ain<strong>da</strong> - si.-To-(i<br />

alguma vei? - rc:ilii_adii até na tiiii. Pelo Ineiios. n6sj3


poi- vinudc dris cihras cspariliolas. SSi IIO Dnrtrri e lias graiides albufeiras cspa-<br />

1ihu1:is. licarn rc~i<strong>da</strong>s cm to<strong>da</strong>s as cheias tiiuizos milliõcs dc metros cu'hicos de<br />

risua cluc, somados uas nii!iios niil hõcs que. lios :iprtiveilai~icntos que nos<br />

afluentes ponupticscs rios deixiisseii~ f:izer ~ s c deixiisseni). pois <strong>da</strong>minari;ini<br />

cornplctarncntc ri problema <strong>da</strong>s cheias e nati G. O excmplo dos dias quc agora<br />

pasxariini. jií iios lerri <strong>da</strong>do :ilpiini:i idcia. naas ini;clizmciirc miiiici priuctis lei-eiiios<br />

lido çonsci5nci;i disso.<br />

N5o qucrcrnos dcixar para segundo pltinti. porcltie seria ridscio, ri naveg,.aq.?o<br />

do Dourn. cana1 i11ternacion:il qtie. sc bcrn aproveiiado. poder5 scr um<br />

Sor~isciiiio vccIor de desenvoIviincn~o c iiitcriiaçioiialinri~:70 dc iri<strong>da</strong> ri riictade<br />

iiortr dc Portu_n;it. Nao s:ihcrntis bem porque teiil sido assim irata<strong>da</strong>. E no<br />

Doiirti. ii5o C tin Tc-jn. Mas continuaremos a cqperar-.<br />

Fularci ain<strong>da</strong> <strong>da</strong>s griii~des sncicdtidcs dc ctinsrruç,?~ civil c cihras públicas<br />

que não exisliani de todo cjiiandci na déca<strong>da</strong> de 30 corncc I'rircm i-cpor~a<strong>da</strong>\ Gs cpociis e111 quc l'ornm çonsrruid:is c aos<br />

rncicih corri rliic. por vezes. o tiveratn que ser.<br />

Mais - e tende-se 3 esquecê-lo - o riltci prcsiígici qilc as rio\sa> cquipas de<br />

prqiectistas de I-i:irr:i_icns mundi;ilriicritc alciinçai-iiiii. Icvnrcirn a que tossem<br />

porliiguescs o< projcctox dc muitas bamgcns cotisrruid:i.s; por essi: mundo :ildm,<br />

desde os países mais civilizados aos rtiair reniritos. Cnri~o 6 niuitn pena que n<br />

nossrr rilirttpia srikl:i de Ái'rica nos n5ri ~ivcssc pcrinitido ir 11iai.c loripe no Lipro-


vei~iimento <strong>da</strong>quelas paricn~osas quc<strong>da</strong>s driqueles poricntosos tios. corn que, no<br />

iiossn pcqueno tetritósiri europeu. cstamas lon~c de poder sequer sonhar.<br />

Çiihorabaça Ifi iiccr~i parti deriionitrcir até ondc poderíiinios ies ido se tivéssemos<br />

tido tempo de tiprnvcitar iodos os rios que eswdiimos, nins já n5o pudemos<br />

iipi-oveit:ir. Estou ccrto ci~' qiic. apesar <strong>da</strong> feroz concntrência internacional com<br />

qiie ter%? quc contar. quaridi, um dia. nesses países irrniios. for alcança<strong>da</strong> a<br />

;ilrncjadn e \.crd;ideir:~ Paz. a Paz por que icidos aqui ansiamos, estou ceflo de<br />

que tis cIisçípules dos nassos discípulos. Portugueses. Angolanos ou Moçom-<br />

I-iicntios quc rejaiii - é igual - ain<strong>da</strong> t'aAo o que n50 ~ivcmos tempo de fazer.<br />

Serri csra n minlia tíltiiliri e grrindc esperança!<br />

CONSUMO 1>6 ENERGIA EI,~?::CTRICA - I925 A I99h


AS INDÚSTRIAS DE MADEIRA<br />

Antes <strong>da</strong> revoIução industrial<br />

Torna-se dilicil fazer uma avaliaçso Iiisthrica precisa <strong>da</strong> evc>luqão <strong>da</strong>s<br />

indbstsi:is dc rnadeira cm Fortug:il. atrnvC< dos s6culos. iii;is sabe-se cjuc as<br />

activi<strong>da</strong>des ;ign'colar;, piscaróri~r, a caiiçtniç,5o navrit. 11s crdificacõcs castsenscs. a<br />

1evani:imcnto de iyrejaí;. mosleiros e dos gr:tndes çci1Cgirir; nieclievais fic:irani. no<br />

rasLo do tempo. marcados pelos sinais pr0prios dc ca<strong>da</strong> utiin. iiioctrando as liiate-<br />

riats de quc ris coisas eriini icitas. a maneira como n sua fciniia crri concebidn. bem<br />

como os delalhe4 recnol6picos dn sua f'iibricaçio. Rcsios de nbjecios e de clerneiitos<br />

de consuuçrio atestam a ii1ilizaç50 <strong>da</strong> mmadcirs desde os tcmpos tiiais rccuados c<br />

as condiçfics cdzfri-climriticlis quc a posiçno arlrinliça e mediterriinica do nosso<br />

país Ilie conferem acoi-rcn~un-i-nos ti uma kliz vocfiçfiri fioresta1 que dcsdc<br />

sempre e para sciiipre nos condicionou. Mas não pcidcnias tálrrr proprianiente de<br />

indíisiria quando :i laboraç50 <strong>da</strong> nindciru nrío era indusirializa<strong>da</strong>. isto E. feita<br />

com miquin2is.<br />

A enxó foi. com cerrcza. a ferramenta primordial corn quc se desbastava a<br />

madeira. rirciçoando-n h forma <strong>da</strong>s peças com destino i sua funçzo.<br />

As serras silo as grandcs l'erramentas de corte nianttal quc reprcsentzim Lttn<br />

grande pro_rressri ncste processo dc evotuç30. Gi-avurus <strong>da</strong> época Jris riossos<br />

descohriincncos mosrrarn a tbcnica iisã<strong>da</strong> na serragem de gi-tindes toros. para<br />

deles tirarcm t:ihuas e outras peças para ti construçáo rle hnrcos. por rncici de<br />

grandcs serras manuais. manobra<strong>da</strong>s por dois homens. um cm cili~ii do coro,<br />

levantado este nessa extremi<strong>da</strong>de c iiçsentc sobre iiiii cavalete, e outro hcimein<br />

cni h:iixo. puxandr.i altcniadoniente n scmi dc praildes dimenifics. 01x1 para cítnri<br />

ora para I.iiiixo. Tanibém gravriras <strong>da</strong> I<strong>da</strong>de M&di;i. retralandn n ctinstruçáo de<br />

~randcs catedrais em pedra, mostram an<strong>da</strong>irncs. esca<strong>da</strong>s dc ~nadcira. pl:inos<br />

inclinados realizados com pranchas c com prumos, I-icin como iril<strong>da</strong>nns de<br />

madeira coin cord:is. para içar os iiinteriais 2 iuedi<strong>da</strong> que 3 criiisir-uç5o progredia<br />

em riltur;~. Entre outriis rerri1menr:is manuais usa<strong>da</strong>s assinal:im-se serras iiinis<br />

pequenas. serrates. traíius, martelos. forrnõci. goivris, bed~imes. gurlnpss rnanuaiq<br />

e plainas, rtiaços. ritaflelos e cavilhas. etc.. que consiituiain. çoiti os nidimentnres<br />

hancris de carpinteiro. tcidri o ferramenta1 do artesão, com quc se pi-oduzinm ns<br />

atl'aias e oulroi inslrumcnros de trah:ilhn nas activi<strong>da</strong>des agrícolas. bem como ri<br />

inodestíi riiobilifirio <strong>da</strong>s habitaç0es rurais, até aos requintes d:i arte cm madeira,<br />

que nri epocii Rcn:iscen~ista se projecrau em plenitude na tnllia doc a1t:ws. na bclcru<br />

inccimparivel dos cadeirnis e n:i postura palnciiina dos tectos dc rn:ir;scira ...<br />

E todo esre íèrraniental e to<strong>da</strong> esta ~ccitologia ai+lcsanal c to<strong>da</strong> a arniiiisii;30<br />

oficinalqiie Ilie estava urpanicamente liga<strong>da</strong>. man1iver:iiii-se :itC ao advento <strong>da</strong><br />

primeira rcvoIução industrial.<br />

Mas a revoluçrio industrial r130 çlregnu ao rtiesino tempo 3 to<strong>da</strong> a parte. 5s<br />

ci<strong>da</strong>des e aos campos: mesrrio onde as novas técnicas rnec~riicas chegiirrirn mas<br />

a menuli<strong>da</strong>de não evoluiu. a revoluç50 induslrial !i50 teve deitos. iiu iiiell~or,<br />

teve efeitos tardios.


A p:iiiela dc Pripiii. n clc.ccciberza dri rn5quiiia a vapor c a descohcrta <strong>da</strong>s<br />

c:ildeirns t~ihulxcs. que permitirarri a titiliz:içZo <strong>da</strong>s all:is pressric~ <strong>da</strong> vapor de<br />

figiii~ pala a tr:inul'oriiiaç:io de ericrgiu caIosirica sob a forrn:i de criergiri, poienci:iF<br />

dc prcssiíci. cm ei~ergin cinktica. i510 k. de tiicivirnento. c r> ter-se çcinsesuido<br />

rrniis1'orm;ií r? iiiovimento dc vai-e-vem, por meio dii sis~em:i dc bicIn-manivela.<br />

cm iilri\.i rnenrri çircufar. coriiii~uri. revoluçirinrirani por conipleto tcidn o sistcnia<br />

produtivo :ti; ent.50 v igctite. aç:isrctando traiisformnçõcs qiie descricaderiraril iia<br />

Humani<strong>da</strong>de Lirnii cvoIu~ãci n3o r6pi<strong>da</strong> 110 sentido do prrigrcsso. que dc uma<br />

letnrgi;i de niilliai+ci tIc anos dc trahallio i'isicti pesadti, Icnio e ptnoso. se passou<br />

tncchica ti-11 sCrie, depois para ri pi-riduc5o clec~rica. para a<br />

para a 1>ro~l~r~;io<br />

;ivi;i@o 3 IiClicc. depois parli :i cncrgia nticlcar. pr;t n viriqati :i jactn c. :ictualnicnlc,<br />

par3 3. rcvrilur;:lo <strong>da</strong> cr:i infom13tic:i.<br />

No Iim do s6culo XIX vieram para Pnriugal ;i$ prinicirns locomotivas ;i<br />

vapor. pai-;i o\ crtniiriliri.; de Ièiro c chrim:i<strong>da</strong>s caldeiras locorn6veis para. como<br />

r-ridquinns a vapor. prodtizilrm movinicntci nas uni<strong>da</strong>de< itiduçtriais. acopl;i<strong>da</strong>s hs<br />

ti-r~írluintis dc tiiirisforrnaçrTo <strong>da</strong>s nintérins- rimas. As serrações tricçrtnizrtram-se<br />

em ~raiidc núiirerci. ndcip~nndo mino produtcii-ris de ciici.gin as locon-ióvcis,<br />

lig;i<strong>da</strong>s prir linhiis de eixo. tam'tiores c correiris 5s in;lquiiins dc serrar. 5s plainas,<br />

Cis tiipiris. 5s rnaqttinns dc fui-ar. Iis 1115qriin;i< univci-s:iis. ctc.. serido caracicrísrica<br />

destcs circuitns ri rigidez do scu i'tincion:imc~itn. dxdo yuc ro<strong>da</strong>s LI!. miiquinns<br />

cstrivani ligad:is :to vnltinte <strong>da</strong> loconifivcl. quc Thes forneciri o iiiovitneriio. I:ii<br />

pciii cste o priiiieiro incllcxo cln revolut;,?~ iiidustriaB lias indus~i-ias de serrriçso e<br />

dc ç1irpintasi3 c de inobili6riri. cm Ponupnl. Apc~iir clisso. inuiras uilidricles<br />

coiiti tiuavrim a prod~rxii- dc form:i ar1ei:irial. rnari~ialmcri tc.<br />

I)epois <strong>da</strong> clcctsificic;ão nacional<br />

Apcí:, ;i cleclriSiczlq%i riaçionnl. tiiiu :mos ~riritii. as frihricus dc seriaçãci. 3s<br />

cnrpiiitiiriris e 3s fil-iric:is clc ~iicih~IiSrio. rapidnrneiilc adcpliiEr:iii-i ri~otrires elkctricrrs<br />

cluc iiccipl;iram Iis niSquina.: dc ir:iballi;ir nindeir:~, ah:indonaticIci o sis~en-ia<br />

ceiill-alizadri na locr~incivel. mtnaiido. portanio oi circuiiris pi-odu~i\~os tnnis<br />

GCOIIOIII~CL~S. nirii s flcxivcis e n-iai.; rentsveis. Mcl tiorou. tainh6m. a qual i<strong>da</strong>de<br />

rlns produlriç. d:id:i a iilaicii- i-niaçla <strong>da</strong>.; 1n5quin:is. cl~ic vcia permitir ui11 i-ricIRcir<br />

:ic;lhrin-rcrito <strong>da</strong>ç sripcrl'íçies.<br />

A grandc rcvnluqão industrial foi nas anos (i0<br />

De i964 ti 1974. tive (i pl-ivil&io dc participar nctivanicnte na dcfiniç3o e<br />

i inplcriicnl:i


Esqc rrriballici roi descti~olilido ccini os corpos dii-i ycnlcs tir ris teve cnnio<br />

prii~cipfil impulsiriiiridcir o seu presidcntc. M:inuel t;cn.cii-a cle SOLIS:~, induslricll<br />

dc scrrncrio de rn:idciras. coin lahricas cin Entrc-os-Rios c cni Lousndri.<br />

No plnitri ri., rnr.intii~~. roi planeado ci ril:ii-giiiiciito a tndo.: os sectores<br />

indtisiriais de rraril;lDrrna~fio <strong>da</strong> mndeici. çniii exccpç9ri <strong>da</strong>s cclrilriscc. o qiie sc<br />

coiicsctiz Cxi 10.<br />

Nn plrrrio Icgisliirii.o. c drniro do contcxlri crilSo cxístcnic d:i Ici do<br />

coníliçiriri:trncnto iiidusiriai, ctinsccuiu-se rt repul3i11eritnt;Ao industriril que condiciciriavii<br />

ri iiiontageni dc iirivas jl~stal:~qõ~s r:lhl-is de serr:il;fici 30 cutnprirnento<br />

ric clctcrn-iina<strong>da</strong>s rcgr;is a quc r1cvcri:i tihcdeccr n cclu ip:itricii tn iliínimo a<br />

inst:ilnr, I-icn~ crirtio privilégios qtic scririrn concetiido.; iio CiiSo dc ns industsirris<br />

se ngsuparen" para clèitci dc reJiirieti.;irina~ricnto. visiindo nlinicnrti dc capnci<strong>da</strong>dc<br />

produti\rn. com zilin-ienio dc produii~íciadc e <strong>da</strong> rendrihili<strong>da</strong>dc dos meios<br />

disponivcis. A 1iplícu~5o dcsrc rcgulnrncnio tevc rarnf~Erti o mriior exilo. pois,<br />

çoi~jiip;idri ctlm outras ii~edi<strong>da</strong>i coriduziu u sector <strong>da</strong>s scrrriqfics :i pasiciío de<br />

mairir cxport~dor iniindi;~! clc palelcs.<br />

No plor~o &i ~fir-i~icr(.õr> prcfis.sioirlr1. lòriiiou-sc o Cciitro dc I=oi-iu:iqfio<br />

Projissic~n;tl tlnh Tiidfistrins de Mr~tlcira c Mol-iiIiríi-ici. ondc irir.arir irnplenientados<br />

curso< dc TCcnicos Prepiirarioi-cs de L5niitl:is rIe Corlc: curhos dc C:irpiiiteiros;<br />

([e Marccneircii: CLII-~;C>'~ para Ei~caíreaadni: cursos de Prevcnqrio c Segurança do<br />

TrrihnIl-io: ç-ur.;ris dc Eninll-indores c cur5i.i dc 1,riçageri~ c Doiii.anicrito. O Cenlro<br />

é n inuiu :iiitigo centro de liirrnilqnci pi+citission~il c ciiconri-:I-se a füncirin:ir eni<br />

plciiri,<br />

Nri pJíirin díi co~iri.ctrriró-n<br />

r*cilr*r.rfi.ri de ti-nbotltn. Tiiriitii cntnboladnu<br />

iiegoci;iyhcs C17111 todo5 OS SiiiLli~;i~~ç dos secLoreC: alil.:iil:ido.5; C ceichr:ido< os<br />

acrirdri\.<br />

No plí7riri (/(i ctl-/?oi-lu(.Gri. ceni I_i:isc n;i csirriid_cin <strong>da</strong> Iòrrrirtç~5o dos agniparricritris<br />

complcniciitares de ccnprcras. l'r>rarii çoiiseguiclou cci-cii de x.iiite grtipor;<br />

dc cxpciri~ldorcs. que dessa i'ririnii ic tornarrim cxpor't;id~ii-c>. lei4;indn o secioi- 5<br />

posiq5~1. cotnci atr-As sc rli.;sc, de 1113ior txp~rt:~d~r rnuridial dc paletcs. wrri prcj~iizo<br />

dri seli crirnrinrin dris pirqns.<br />

i\;3t> dciaa Jc ser crrrioso rcferit- quc. i150 nhst:iritc rud~i islri. e111 riicn<strong>da</strong>s<br />

de 60. iiiiiclii liaiia inscrito5 nr1 Azsriciriç5o cerca dc dcz cmptesiis co111 os dilos<br />

«criyerilios~,. iiio 6. coni scrr:iqcics tnovi<strong>da</strong>ç finr ro<strong>da</strong>\ Iiidrúulicau ... co~ii cixris e<br />

rod:is dc corfin. dc rtradcira...<br />

No /?lortri LI~J c~c~st~iri~oli*it~ie~r~o ~ccrioiri,yico, ;I par <strong>da</strong>s iiicdidns cstratésicns<br />

ref'crid;~~. o~iti-ris forvm 1nrrinr1:ih riti sentido cIc sc prornnvcr (i dcsrnvolvin~criro<br />

dos difcrenrec secfores. cspeçialiiicrite iio qrie cc icícrin ti qririlidndc dos prridiiros.<br />

colii especi:il incid2nci:i rio i1lohili:irio: progscssiva iticreii1eni3~5ri do cririlrolc<br />

dc qii:ilitiadc rlris riiadcirns e <strong>da</strong> sii:i Iiurtii<strong>da</strong>de: proiiiocZo


Alguns <strong>da</strong>dos snbrc H estrutura <strong>da</strong> scclrir<br />

XICni dos ç~iipresriricii dc conc dc rín~orcs, cujs csiruturn cir~ariizntiv:i &,<br />

crn yes~il. muitci Ilexivel. o scc-rcir <strong>da</strong> I'iIeirri <strong>da</strong> iliadeira. com esccpq5o <strong>da</strong>s<br />

cclillo.;eç. é coiis~ituído: ~ielas serraçfict, (ccrcri íic novecentas. com doze tnil trah:ilriadorci):<br />

pelas carpi titasiaç (cerca dci n~il c dii?.enias e seis iriil irnbnllia+<br />

dorc3): pclas ~aiici:ii.i:is (cinqiieiiia c scre em 1975 e vintc e setc crn 1987, c0111<br />

cento c ncix'eiiia c 11ri\~c triiblil Iiiiclores); pclns parqiicreiras Icrttorze corri trezeritos<br />

c cinqiieiita trahillhadrircs); :i=loriicrado dc píiriíçuins (oito cnipresns coni mil e<br />

d~izcri tos t ral~alliiidrires); iigiomcrado de fibras (duas empresas com seiscentos c<br />

vinic c sete irah.): coii~r:ipIncndos Inovc c~iipresns çcirii mil Irnbalhadnrei): a<br />

iirdústria de rnobilidrio (criin cerca dc niil eriipresas e com viiitc e dois iniI<br />

t t;ih:illin<strong>da</strong>rc~ 1: :i iridhsiria dc urna% f~inerririas (cuiii ccrc:i de qu:irenta crnpreçar;<br />

c ctiin ciuzentos ~rahnlliricI»rcs): c~c.<br />

,I.; restantes indiisti-ias. ~riis como a de Ifipis. accssiirios dc escri~ório. briiiqucdo~.<br />

acesr0ricis para a indúsiri:~ têxtil. socos e chancas dc madeira. cabos de<br />

v;issorirah. c~co\~as. pinctjis. I~;~!~Fos. iiicild~iras e hagucies. cntiipletrim a giiii1:i de<br />

l'ahriçus do ?icctnr. ,4 sua dimcris5o 6 pequenn. com peqiicno voluiilc de cmprego.<br />

cinl-ior:i em ;~lgutis casos a çLrn tecnologin scjn inicressaiile. Delas a que niuis<br />

c\friluiu no\ Ulrínios ario.; iiii ti dc brinquedos e 3 quc mais sc~rrcu driq ir~vcslidns<br />

63 ~'~iiçorr2~~çi;~ ~1i1riinfeir~i. npesrii. d;is ndvcriL.ncins que Ihc fora111 Ccilas, foi a<br />

indiistl-ia de iiio1d~ira.i e bugucre.;. quer p:tra elcnicntos dc conslruçfio dc<br />

çarpiiii:irins e L~c mt~13iIiíirio. rleier p;ira quadros clc decoinqio.<br />

O princip:tl prciduro expcirtado pcl:~ iiidús~ri;~ dc Scrrriç'5o é a ~ialete. de<br />

c~ijos vn1orc.s ;ipi-esciiti~ a çcgiiiiilc nal:i:<br />

S 975 - Quantidiicle ................... 14') 7 1 O n13<br />

Valor .............................. 3 1 1 7RO coiiios 1 7 190 O00 U SD<br />

I ." - Rciriri Unido<br />

3." - Marrocos. República Fcderril <strong>da</strong> AIemaiilia c França, nos períodos<br />

dc 1975 n I970. de 1080 a 1984 e dc 1985 R 1989. rcspecrivarnente.<br />

A produciici cotal dc riglotner:idos dc paniçirIrt5. eni EY89: 832 000m3 de<br />

p;tiriEih prtidiizido~. dos rl~iais friratn cxpnrrirdos 437 670 mi, cani n valor de<br />

I 1 436 310 contos. scriclri n Reiiio Uriidri o priricip:il nicrçadci. A importaç5o deste<br />

pinduio cil'rou-sc cm 8 430 nif. com e valor de 472 120 cantos (2 680 000 US13).<br />

O consuriirl interiio aparente foi de 403 X 10 in3. estiniiindo-se cri1 0.041, m7/<br />

JIi:ihi~an te.


Ec;tax ref'crEnçias vis:im <strong>da</strong>r unia iinç5o dc irnport5riciti do scclor <strong>da</strong>s<br />

i~idiisiri:~~ de ritadeira (sem criti-ar com a? CCIIIJOS~S). pnis ~ LLC as est;~lisficas do<br />

ctimErcio estcrno. relativas a 1996. rclèr-ern quc s exporlaçáo efectiva ncssc<br />

alio roi dc hcssenm tnilliclies c rrezcnros e wini:i c sete riiil contos. com tendEncia<br />

pi1r:i subir.<br />

A çiirnpo~içzio <strong>da</strong>s exporiaçiics Tcii a $cguiiiie:<br />

Anota-se. tarnb&im. que. a par dnquclas cxpoi-raqcíes. liou\-e tima iinpor-<br />

~tç


O seu espiriici ernprceridedor levou-o a acuplar um gcrador de correrite<br />

eIGctrica ao sisrenin itioiriz dc quc dispurilia e. çolii clc. passou 3 alitiicnrar :i<br />

fsbrica c a fonieccr electrici<strong>da</strong>de 11 TrciRi. qiie desde 1927 c ;i16 1447. alimeliiavn<br />

1nd:i 3 zona. incluíiido S. Mariinhn dc Bougrido. Na sua oficina i'iibi-ictiu as<br />

primeiros miquiriiis iinivcrssis produzi<strong>da</strong>s eili Por1 iignI. No seu nrrn:izkrii do<br />

Porto. trahalhriii utn rapaz quc sc ct~amavir Arnérico Ayiiar. rirlueIe que. znni s<br />

tardc. hriveria de ser Padre c ftrnd;idnr dti C:isa do Gaiatci.<br />

MANUEI- DA SILVA PINHEIRO<br />

Ntirceu iio lugar <strong>da</strong> Tiwfa. d:i rregucsfii de S. Maninho dc Rougado. cin 1 909;<br />

rlcsdc niuito novo, rapazinlio ain<strong>da</strong>. crnpreyoti-se i.iuilia scrr:illi:iri:i, :iprendcndo<br />

a trabalhar c0111 ~cid:ih :is iiriíquinris <strong>da</strong> olicinri. tinira ele, eii~iii,. cerca dc qiliintc<br />

anos. Ao 1; rri dc ci~i~u iiiius :i sei-ral hnriíi acabriu e. coi~z vinte ;it~os Tcii empre_rar-se<br />

como Aju<strong>da</strong>nte de I;ogueiin. na fihrica ctc Fraliciscci Gori~cs & C.". em Viaiia do<br />

C:istclo.<br />

Depois <strong>da</strong>s 1n;iquinas c <strong>da</strong>s fcrramenias. razia agora n siia aprendizageni<br />

com :I Iricciinbvel. pi*ridiiiorn <strong>da</strong> lorqn niotriz e com os meios dc transniissiio,<br />

ccirrcins. tniii tiorci. veios. coin riiultipiic:ic50 c desniultipl icnr;;To dc vclocidndes.<br />

Ali perrnancceu dijranlc dois anos. i-cgrc.;xando dc iiovo h Troi'ii. agora çon-i<br />

vinte e dois nniis. tirnpi-cgoii-se envio na picbelai.ia dc Mniiuel <strong>da</strong> Costa Gmlpos.<br />

Ali pcrrnaneceu cIoic, anos <strong>da</strong>ndo de si as mclhoi-cs provas dc conipetCnçia e<br />

pinhi<strong>da</strong>dr. Qiirindo saiu foi trabiiI11ar por cotita tirdpriti, valcrido-ll-rc o honi noii-ic<br />

para iihrcr crédito e aju<strong>da</strong>s pai-:i n ~iquisiq3ri de 1115ilniiias dc qiie ncccssir:iva.<br />

As';ini nniçc ri filiricri de Mriqrrinrrs - Mrritir~I clo Sili~rr Pirilrcii-o. ç) seu exiin 6<br />

I'ulgur:inrr: frihric:i bombas ccnrrifu~a5, m5quinas rle rectificar. rnsq~iinas dc<br />

riirai-. dc limar. serr:is clc fii:i c»In mesa. scm mesa. «chai-iotsr, de crnpurrão c de<br />

crcrn:ilheira com ~raiiipos.<br />

scrrns de fiiri çoni iroiiçci de beiuci iinnndri e de aço<br />

rn;ileiivel. iornos. plainas. parlopas. nipias. rnfiquiiias uriiversriís. uchariotli 31110-<br />

inático. divcrsti.; tipos di: lirnadoirs. Jcl;en~ross:ideirar;. serriiç circulare


Por volt:i tic 1950. associ:i-sc çoiiio t.riiprcs:írio ;i .Joaquiiii Moreira <strong>da</strong><br />

Silva com qucrri f'uii<strong>da</strong> n enipresa .Inayriirii Moreirli dn Silvn 6: Abrcrr. kh.<br />

Ilm I c15 I . kridoii :i MJL)A - n /l~íq[iit~~~~ I~idti~lriífi~ CIO AI'c, Líi'd~.<br />

t:ni 1979. l'undou n SCMM - S(~ciellndc Cn~wfr.ntrir-n de Mcíqirir~as pai-n<br />

Mndeii-n. Lrirz. e.;peci;ilmenic dcdiciidn :ios equipiiinentos p:ira n i ndiisii-i a de<br />

scrrriç3ci. onde se nntzhi l izxrarn os > dc lahrico scini-iiutomdtico de<br />

piilcre.;. rios anos 80.<br />

Erii 1983. dc p:irccrf:i corrt o ent5o \eu colaliorader tdcnico. Eng." Jose<br />

Munucl Feiiiandes. riiricllriu a Ff?.FZITE - I;i-c.v~~.i- dc PI-L'CESITO, S.A.. dc que iictualrncrizc.<br />

cst6 desvinçulado.<br />

/I lfrcclo Fcrreir:~ de Abi'eu I'oi. cIur:iritc :inoq. reipoi.i~:ívcl p.cIri invcnr;Zri c<br />

desciivcil~irncnto de dezenas dc maquinas patcnte:i<strong>da</strong>s cri1 qv;ise todos os paiscs<br />

d:i Elirop;i, EIj.4 c Brasil. Algumai dessas invençoes irirum justnmenrc prerniad:is<br />

com nicdultxis de oiiro e prata 110s salões dc Bniseias. Gericbrn e K~ireriibergsi.<br />

Do SCLI tr;ibnllin de invcs~ig:i~ão riplicnd:~ resuIt3r;irn rriríquin:is e equip:imentos<br />

que sc lurnrirrim c:inipefics dc verid:is e de piipularid:~dde ao inundn tia\ iildúsirias<br />

dii rntideirn. <strong>da</strong>s qtr~iis sc destacam: rz p1:iitiri dc quatro fiices P4E. u iupia TV3, o<br />

lirnndcir LI I . a tnácluiiia tr1iiverr;:il GDFH. a nidcluinn rIe dcsengrnssar Db, n<br />

ptainti dc rnoldur~ctura SP e SPUL. etc.<br />

C)iiriridci lü~tdiiiios o Ccniro de Formaçzo Profisiioiial <strong>da</strong>s Itidústrias dc<br />

Mriclcir:~ c Mvlubilitirio. no 5mhito do ctl[,?o Gréniiri Nacinn:tl <strong>da</strong>s Indústrias do<br />

scctcir. criri1 o rtpriio do Fundo dc Dcsezl~~~lvinient(~ <strong>da</strong> Mão-de-Obra. pcir nnssn<br />

sol icitoçllo, ri MI DA nkreccu-iros. grritu itamerilc. ~odo n cqrriprimento qiic ctiri?;-<br />

~iriiia uma uficin~i di: :il'iaçEo c de prcpriraç5ci CIRS I5niiiins de corte dc niadeiia,<br />

qiie er:i do seu fiil-irico.<br />

A F;ihric:i dc Mfiqriir~ac Pinlieirti. ~~nlilélll 3 nossc) pcdidn. conipIeiou n<br />

iiossa Ol'iciiia do Centro de I:orm:iç3ri. vendendo-rios. scm lucro. iirria in2qtiin:i<br />

:ilcniii niiiito soiisiicadn dc rluc carcçhtiios pnrn n fiirm:ic;ári.<br />

Estes ktctos s5a digno< dc i-cgisto porque :iteslarn um:i saudiívcl IIOÇ~~ dc<br />

stilidiii'iedncie e uinn visáo cstratCgica de quc rcsul t:ii-;itii bet~ct-ício~ quc çondiizitniii<br />

o icczor n um:i ~-ircislicridride nunc:! antes iitingi<strong>da</strong> e que 3'i est;i~ísticils<br />

~uardnni p;irii :t nicrn6ria desses tcmpos.<br />

Fundiiu. ctiriio se dissc. em 1983. dc pai-ccria com Alfredri krrcii-a de Abreu.<br />

Pr~ci.sr!». S.A., de quc Ahrcu sc desviiiculoii.<br />

:i~ cir-lprchii FKEZITE -. I:t-esri i. r l ~<br />

Esrii ciiilxcsa ociip:i Iit?i~ 11111 lug:ir Ilind:imenlnl iia lirei1 [Ias rcrraiiicnias de corte<br />

clc preçisse e se 6 ceriii que ;i stiri tecirologia 6 csrr:in_iciia, facto c? que tem n sua<br />

sede rii\ Trcif:~.<br />

Coin ;i sii;i prcscnça ein Espzinhn e no Rr:isiI. ;issumiu n internaciona-<br />

Iizq5ci. PocIcriE. pois. dizcr-se que ;i @esc <strong>da</strong> I'un<strong>da</strong>çZc2 <strong>da</strong> FREZITE. nnnc~t<strong>da</strong><br />

par;! nhjccti\.os csiraiCficas ria actualidiide. %c radicou ii:i ideia fundumcnial dc<br />

conipIcrricrirarid;1de de serviços e ric inrivaq3n. para o desenvolvinicnta susrcn-<br />

IiicIo ~13~: indÚstr~;ls<br />

ti'ridiqk) que teiii rido como .iupcirte urn núiiiero limitri<strong>da</strong> dc L-Irinlci~.;. dienos de<br />

figursrern 11:i hisihsia rl;i iririúnti I:i,<br />

de eq~iipnmenrcis na rires <strong>da</strong> f-illeir t'loi-esr:il, n;i rinhii de uri~ri


Oiitros homens haveria que juntar ri esta lista. mas náo cabe ncsc;i brevc<br />

rcferEnci:i TazE-10.<br />

Eis a rninlia modesta contribuição para aju<strong>da</strong>r 3 formurar a <strong>perspectiva</strong><br />

liistóriçu destas indúsrrins ligadiis ao sector <strong>da</strong>s madeiras. que rcsulca do meu<br />

irnbalho de cerc;i dc tritiiri tinos. ern esirei~a IigaçGo coiii os :iconcecinientos <strong>da</strong><br />

meu icmpo e coni as pessoas com quem trabalhei c com quem convivi.<br />

Os dridos esiatísticos foram recolhidos de pubiicaçdes <strong>da</strong> Direcção-Gcral<br />

<strong>da</strong>s Florestas e os elementos inforntativos sobre as empresas e as Holncns que<br />

as fun<strong>da</strong>ram foram reccilhidos nas pníprias origens ott alrrivi5s de elementos escritos<br />

que me ibrani dispoiiibil izarlos.


A INDUSTRTALIZAÇÃO DA CORTIÇA<br />

NO NORTE DE PORTUGAL<br />

- o CASO DAS FABRICAS M ENXI~S<br />

t . Consideraqnes prévias<br />

A cortiç:~ 6 cnire os produtos silvícolas aquele<br />

que coloca Portugal em primeiro lugar h cscala<br />

mundial. AcluaImenre. ri nosso piiís. aEElri de scc o<br />

maior produtor. 6 responç5vel por mais de rneradc<br />

<strong>da</strong> ~sand'orrn:ição <strong>da</strong> cai-t iça.<br />

Esta materia-prima. que se encontra desdc<br />

Tris-os-Montcs ao Algnrve. foi vaIoriza<strong>da</strong> inicialmente<br />

cm função <strong>da</strong> aplicaçao c gencralizaqão <strong>da</strong><br />

rolha nn engarrafamento dc vinhos. cuja descoberta<br />

rcmon ta n segun<strong>da</strong> metade do sCculo XVII ( 1 680) e c5<br />

atribui<strong>da</strong> 30 monge beneditino Dom Piem Pdrignon,<br />

que ri utilizou como ve<strong>da</strong>iite nas çarrafas de chainpanhe.<br />

A indústria rolheira - a krma mais prirniiiva<br />

<strong>da</strong> indústria corticeira - teve o seu berco n:i Çatslunha,<br />

na província de Gerona, aparecendo provivel<br />

que nos ano5 de 1770 u 1780 jB tivcssc algum<br />

desenvolvimento, uirr<strong>da</strong> que pequenoi5'. De acordo<br />

com vários autores. n indústria cortireira foi introduzi<strong>da</strong><br />

cm Ponu~al por operários çatalães que ensinaram<br />

aos nossos operhrios a artc de transformar a<br />

cortiçii. Assini. as primeiras fiíhricas ter30 sido insta-<br />

Izidus no «coração~> do Alentejo e Algame. as regicics<br />

produtoras por excelencia.<br />

Embora nllo Iiaja unanimi<strong>da</strong>de quanto no<br />

local hcrço,, dcsta importante aciivi<strong>da</strong>de. hfi Distriliuiçh do hobr.cirn<br />

autorcs que atribuem a primazia cronol6gíca ao cni Portugal<br />

conccllia de Montembr-o-Novo e ourros aos cIe<br />

Estrcnioz e cvon2. O quc parcce ser evidentc é quc a ii~dúsrria preparadom c trnnsformadora<br />

corticeir~ deseirvotveu-se em primeiro lugar nas regifies a sul do Tejo.<br />

2. O casa <strong>da</strong>s fábricas Menéres<br />

No Nortc do País, mais especificamclize no Porto. ter30 existido na zona<br />

ribeiriillia <strong>da</strong> Ci<strong>da</strong>de. ain<strong>da</strong> duran'te o reinado de D. José ( 1750-1777),


Urri. foi icà cata dc cortiça parri exportaqrio,l. ~ til<br />

~~iii~;moi~raiicis>~.<br />

coniu rcfcre o<br />

Abadc di: Baq:il'. a r;izão pcla qual Clementc Mei-iéres demandou crn 14 de<br />

Mnio clr 1874 (i iiiterior tr:in.iinnntano.<br />

Ernhorn ti cxpor1aç;lo de ro1li:i.s pnrrt o Rio de Jaiieiro. por p:irte dcstc<br />

crnprcsárin. rciiiont:isse i] 1269. 3 prinir'ir;i l'ábiic:i de coriiq;~ irist;ilou-a iiii<br />

cx-convcntci de Moncliíqwe em 1877. A neccssi<strong>da</strong>dc dessa m:tlfiria-prirn;i<br />

tonioii->e niriis prcrnentc a panir do tnomcnto em qiic ele prhprio dcstrrivciiveu e<br />

iimplinu os negócios nt-i inci+cado csterno riicdinnte a rcatizaqão de v5ri;ls viagens:<br />

cni I877 paric para n Rici dc Janeiros. teiido percorrido


Pinh;?ri c d;ic(ui para o Port (r ttuio rc~ll~~, A q1tc11 tt~?tl? 1trkq11i1an c.~~nxiuI vcti<br />

drit- r1 ,/bt-mo ciiíii~/i-~ç~l. É r-t,ii.o giic r.ei.tcr,c i.otJ~ris. crinio us do<br />

jrri-iilcic-irr, lmt- ~*~i-ri-ernyilo. sfio t~iiiirn di/i.irr~t~s [Ilrs ta1hu.s de ,por-rofns<br />

rir, i.iriliu o11 c/c rliarnpn~zhc. T~ir7ihiiir rroroittos qfrc os cjrtc~drudos<br />

i.ni-inni C ~ P ,SI"OS.SIOYI n~lrc'.\ de possui- pc1u.r 20 it~cíqitiricis. clioi~~«clos<br />

rnríquinas dc brinar, çiarki rriirrr dcis qrrak,/iibr-fcn (r 1100 scd1ici.s por<br />

ciic~, o14 scIjri, I 1117 forul de J 20 O00 1-01hn.r. A c~pei-n(Bo ciu rcpassngem,<br />

oir rei*i,sti~i i.ollacts. çot*r-igr ris l~~rjite)tos &/r iro.7 r/iic/ /roiJ~ria<br />

llcz ~'LJI. LIO wii. CILI,~ IIIC~C/IIU IC 1.1. E~rn opei-n@o, Iirisr~irtr~ irirris ciL.lic.nd~t<br />


truns comercianies <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de do Purro,>. Funcírinou alé 1905 e era geri<strong>da</strong> por uni<br />

espanhol. Artur C:istcloa, iinluriil de Scvill-ia. AincIa iiessc ano. h;i notícias quc<br />

d30 coma quc outro.; ccirncrcinntes pretcndiain insrrrl:lr i-ibricas de coi+iiça cm<br />

MirundeIn e ciii Mace<strong>da</strong> dc C:ivtileiros~1.<br />

Erri face desta ctincorr?ncia. um dos meios dc controlar o rncrcado pro-<br />

duicir n nível <strong>da</strong> região wr:i priss:ido pela insl;ilaç5o <strong>da</strong> IZbrico em Miraitdclii.<br />

pois Clemente McnLres titilia ncccssi<strong>da</strong>dc de assegurar o contrrile de uIna pai-te<br />

sulistannçizil <strong>da</strong> corilçri produzi<strong>da</strong> cm v6rios cniiceIEios <strong>da</strong> scgizo pclo facto d;i<br />

çoriiqa extrai<strong>da</strong> níiz sobt.eirriiç <strong>da</strong> Socicdridr: Cletiicnte Mcriércs Limita<strong>da</strong> n5o ser<br />

dc todo sultcicntc prini as reais iiccessi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> f5tàça. Por isso. todos os anos, a<br />

partir dc Izevereirri. o feitor L) demais ciic:irregndos <strong>da</strong>


ein prinicirri Iuglii. (falta de pcssoal cspeciaIiztidn I: ris baixos níveis dc qualidiide<br />

no hbrico rolheirol kirnni os quc mais coiitribuirain para a cxiiiição <strong>da</strong> SAlirica.<br />

Eiii 1907. Clemcnte Menéres tinha l'cchfi-la caso n9a fosscni solucio-<br />

iiudcis os problcm;~.; rcIcicioiiados com ;I qu:iIidudc d:is i.olli;i.; produzi<strong>da</strong>s.<br />

Apesar dc ler. sido cxtinta em 19 13. qualra anos nntel; jii est:tiJa pnrcialmenic<br />

dcsiicti\.n<strong>da</strong>. pois erií 1909 :I niiiirir paric dos inarlliinisrnti~. qcriuril total de<br />

27 vtilurnc>». crrim dcxp:icliados para o Porto. A p:ii+lii- dcsse ano. 3 r:ihric;i de<br />

Moncli ique roi sucessivamente ;ipc~rccha<strong>da</strong> çoiil t~ov:i rnacluinaríii: cri1 5 dc<br />

Fcvci-circi de 1909 3 í'irmu Wrirkcr Surnncir LQ C." apresentava it Socie<strong>da</strong>de<br />

Clerncnrc McnCrcq Litili~rid:~ umri prcipost:i p:ira aquisiçzo de dciis moirires a gUs<br />

lxhlre. ca<strong>da</strong> tini com I5 e I9 cavnlos dc potfncin: cni I9I3 <strong>da</strong>va-sc urn grlindc<br />

snIro eni termo< dc cquiprimciito mediante v criniprri de novos motorc:, el~ciricos<br />

c de iiov;iç iriáquinris I)~T:I iriturnr cortiqii. CU,~;I çnpncid:idc innd;tva cis 400 a 500 kg<br />

por Iiorn,<br />

A ind~rsrrinlizriç~~o d:i car~iqu cni Icrras d:i regifici <strong>da</strong> l'crra Quc~irc. par<br />

p~1t.i~ de Clcmentc MenCi-cs. chc_rat.a no seii rCrniinci ciii 19 13. No 3110 seguinte.<br />

solicit:1v:1 novrinicnlr: liceiiça pnr:i a (rc)iii?italriç5o <strong>da</strong> ac~iviclndr rofliccira (scçtor<br />

prcpai-ador e tr:insiàrrn:idor) rio incsrilo Inça1 oiidc iinfi;i in.;rrilado n prirneirri<br />

uni<strong>da</strong>de !':ibi-il.<br />

Esic rrnpre.;ririo nortcnlici tc1.c no 5cu terripu um;] :iccflo rriuliil'ricci<strong>da</strong> iio<br />

canipo enipres:iri:~l c t;ilvez itnpar na t~cdidii cm que ct.iilscyuiu na niesina<br />

cmp~cs~i o sccror agrCc01a. indttsirI:il c crinicrcial . Ao longo dc 42 ;i~ios ( I 87.1- 1 9 1 6).<br />

a èxploraç50 agriirol:i dc JcrusalCiii do Ronicti foi ri lii!cro dc lo<strong>da</strong> n dinsmicn<br />

piwrl~itiv;i riáci sri de çor~i~n ma5 nan-ihfn~ dc virilio c nzcitc., o? prod~itri.; quc permi~iraiii<br />

(c contiiru:ini ;i permitir) a vial.iiIi<strong>da</strong>de ecoi16rnic~i <strong>da</strong> cinprcsa. caberido<br />

i cortiç;~ ci p:tpcl prcpondct.arite corn 6 11;. dos Iiiçntis rio período çen~precndido<br />

ctifrc 1903 a 19 1617.<br />

h iineruso no.; neg6cirn <strong>da</strong> çorticn e o indusrri:iliz~i~ilt1 <strong>da</strong> mesma E-I:i em<br />

luiiçãn do ii~ci-ctido externo. fiin<strong>da</strong>mcntaltncnrc do eui-npcii e do hr;isilcirti. 0s<br />

quadros seguirites possihiliiani uma vis50 dos rnui~os paiscs para onde foi<br />

cxportad:~ ;i citirtiqu rliic I'5hricas McnCrcs.<br />

Dri conjutito dos países rd'crenci:idos. n Inglntci-r:~ e a Alciiinnlia !'or:irn os<br />

principriis consuniiclrires de cortiça em bruto e em prrinçlia e, dentsc ris diversas<br />

ci<strong>da</strong>dcs. Brenicn i'oi o mercado mais regular. kicto que tem atfa n ver com as<br />

relz?cóes crsnicrci;iis c de amizade que Clerncnic Merieirs iinlin desde h5 vríricis


anns com aly~tns eri-lp~.esárioç Iigcidos rio sectcir corticciro iiehsa ci<strong>da</strong>dc. Durante<br />

n I ." Gtierrs Muiidial. principalmente nos prinrciros meses em quc o comt5rçio<br />

sofreu rt Iria hrir coiiiriicçio, iis cirlades dc Copenhaga. Goremhur,nri. Christi:ini:i,<br />

Rrciiien e Hanil~iirgo consr i tuii-ani os principais mercados para a çolocac3o cla<br />

coniqa. seiido ièilris :is exl-iorizic;ric~ parzi iis çi<strong>da</strong>dcs :ilcmas via pafses iieiitrais.<br />

Qtl;\nRU li - I'A~SES E CIIlhlEES 1>A I:CROII4 PARA ONDE LLI3fESI'K !~.IEIV&RES<br />

lixl*oR'rntl COIZTICA<br />

No Ainhirci do contilicntc sul ai~iericiino. n Hrnsil. con.iri 6 Ubvio. 1'0i ri<br />

princip:il clientc <strong>da</strong> prodiiqao rolt~cira <strong>da</strong>s r;ihric:iç McriErcs. O quadro III 6<br />

e1ucid:itivo qu:inro rios 1ncrc:idos para nnde era111 cxportii<strong>da</strong>h as rolhas c ao<br />

número de casas cnrnci*ciiiis quc ;is comercinlix;ivam.


Mas a cortiça de Jerusalém rici Roilieu correu ciutrns mundos altfiii do<br />

euroyicu c brasileiro. 131 conio se pode çonsiaras pelo quadro IV.<br />

QUADRO I I1 - CIDADES J ESTADOS DO BRASTI, PARA OKDB FORAM EXPORTADAS<br />

ROLHAS E N~MERC) IIB CASAS ÇO~~RCIAIS QUE AS IEN~IARI<br />

t'h FS<br />

E. t7. A<br />

CANAD~<<br />

As trzirisnçócs coiiierciais coni o Japao. que tia altura se revel:ivn iiin<br />

«cxcclerite mcrca<strong>da</strong> para R cortiçun. só n3o crescerrili1 iu;iis c n5o lèratn mais<br />

duradotirar pclo facto <strong>da</strong> «navegaçSo». ser ;lu tenrpo, l-iasrante


comerciais. foi tnmbEm o principal im~ulsionador <strong>da</strong> subcriculmsa. Assim,<br />

,rriiqiisii(ls emprccndímentos levados a cabo neste secior pelo empres8rio e ao<br />

Ioneo dc 42 rinos (1 874- 19 16). foi possíve1 prescrviir vastas areas de sobreiros e<br />

proceder a rio\'as plantaçfics.<br />

O ex-convciit~i dc Moncliiquc. no Pono. Jemsnl&m do Romeu e Mirandela<br />

foriiiri os principais locais onde eslc ernpresfirio instalou l'ribriças de cortiqa,<br />

tendo contribuído para ri indusiriulizriq30 c dinamização de um dos sectores de<br />

rictivi<strong>da</strong>dc que foi m:ircado por prorun<strong>da</strong>s crises cm finais dn século XIX e<br />

inícios do XX.<br />

.4pesar dos conir:rteiiipos que afectaram a indústria coriiceirri. sobrcrudo a<br />

nível <strong>da</strong> exportaç50. c) empresbrro tcvc o engenho dc procurar mercados cm<br />

uríri;is p:irteh do mundo. emtiora ci Brasil. n Inglnrerra e 3 Alemanha tenham sido<br />

os niaierci consumidorcs dos produtos cortiçeiros <strong>da</strong>s Líbricas dc coniça Metibres.<br />

For fiiii. saliente-se quc dii ponto de vista cmpresariril. o caso dcste empre-<br />

ç5riri lcvc algo de singular na medi<strong>da</strong> cm que reuiiiu na rnesrnrr empresa - Socie-<br />

<strong>da</strong>de Clemenic h4cntii.e~ Limita<strong>da</strong> - os scctores vitais <strong>da</strong> indiistri3 corticeira: o<br />

protIiitrir. prcparadnr. ir;insi'ormador c comercial.<br />

FONTES E BTBLJOGRAFIA<br />

AL,Y 13, Fr:iitcibcti Manuel (hh:idc dç Daça1) - Mciirdriii.s Ai.qtirolÚ,~i~~~~-Hi.st~rfc+c~.c<br />

C/II D ~~i~riro de<br />

Krrr:virr(.(r. Toriici 1. 11, I t E . V c TX. Ediç30 dri hquueu Al,:itlc Jc 'Roçnl. 1987.<br />

ASSOC:IAC>~O 130s INDUSTRIAIS E EXI'OI


SAM PA 10. Jai iiic Sal umr - 0 Cniirr;irio LI'IC~I~E tlci Cniliru r. ris Acrii~rrkirl~.i rr iIft~iirrrirrc~. Lisboa.<br />

Instituto dos t'roduto.; Florestnrs. I,i.;hoa. 1985<br />

SOARES. JosZ Antdnio d'Oliveit,i, (,r o1 - Pi.ridicqcio r /ir~lrisrr~cr CIJI tirr,ii4ti I,i.rho~: Typo_craplii:i<br />

Dc


A PRODUÇÃO DE PASSAMANARIA<br />

DE PALL-EETA EM PENAFXEL<br />

O paqueno trriballiri~ quc :iprescnta 3 este CoEóq~iio procura cquaçieii~nr<br />

algunius vir15 n:i rel:iqâo <strong>da</strong>s indUstRas exisrerites em incío rural, no distritci do<br />

Porto, cnm :i activi<strong>da</strong>dc de cmprcws sedia<strong>da</strong>s na ci<strong>da</strong>de. Escolhi c


cliiini~il (as refinnrias dc ouro c prata tinham chamings. pclo que cra çíiro mudá-las);<br />

nccessitnvam de I'nzcr ouiro grande cornpnrtiiiicn!~ parri rc~iriir os vinw c quatro<br />

tcarcs dc tecer yaláo rliie se achnv;im disperse.;'.<br />

S8 quc neste riwsino :ma, por r ~3I decrero de 20 dc Mal-CO. O sccLur soirc<br />

as priiiicirris restriçiics, prnibii~do-se n 1rihrirriç;io eiii _cal30 i Iriti atis estabclcci-<br />

tiicnros sem facul<strong>da</strong>de regia. Esta mccli<strong>da</strong> l'icou ;i dever-se Ei presszo <strong>da</strong> Real<br />

If;ibt.iça <strong>da</strong>s Se<strong>da</strong>ç dc l,isboa, que se vinha n queixar junto <strong>da</strong> nionrtrcii dos<br />

prejuízos quc si< uni<strong>da</strong>de cspal hadns pclo país causzrmm ao escoamento dos seus<br />

produtos c dn peii6ri:i doi; oficiais. argumentaridn tambkrn qiie as ralsificnq6cs<br />

scrinm rniiiras. tcndo os coinpradoreç dificul<strong>da</strong>de ein tlistinguir o salfio firici <strong>da</strong>s<br />

imitações com merlos tiicliil iiobrc incorporado. Uma queixa (cita cni 1801. por<br />

Isidorri 1,iliz de Moracs e Ca.;irn e Coiiipa. <strong>da</strong> fabrica dos C;irancas do Parro.<br />

rcfnrqri esta pcisiq3n <strong>da</strong> Rcal 175bsica. reconhcçeníio que, por causa dos dolos a<br />

evikir. nurica se dera ç:iria de olicio aos opcririos do esrreilo. até porque n5o cra<br />

pnssivel que csiex subsistihsern por suti çrinrn <strong>da</strong> ~i~rio-dc-obra dcsics tecidos que.<br />

quando dc qurilidlicle. exigiam avul~ados e cfcctivos diiiliei rus e muitos crnprilcs:<br />

*Jri licri-rr q~ic iiriofi:es.~c.iir roiri ref1.o: n iirrliirrre. qtic &I,P ser<br />

*fciro r-oni ri*nriio, o11 ~~í~llo: j~í ppai-cr qrre eiir Jirgeir cln XL'CIII coitipLilerTre<br />

tifio iiifi.,j~lci:i.~.\e~ir IICIS IL'ÍCI.Y (I ~IIL* LI S ~ Inrhitrio I<br />

IIIC'S pCrreccv.se,<br />

rritrre~rdo eni seci~i ri yItr cir*i4c er?!rcit- crli 111~1i.v pl-nrn. C oui-o, j6 pai-cr<br />

yire c71i7 I ~ I ~ u Icle - pdwras e dos fios tlo ~riirn iran se st.11-i.sseii1 dn.v<br />

rk(>-frirn, c:l!jcr /?~.nríi, c oirr-r> ~ I CIL~II~~~I-~IC/~.T.T~IIICI;<br />

P<br />

j~i ~OI-~IIL, í:m ~PCIYC~S<br />

(~iwlms Imi- coirfri (/P dii c~ii.oii~eiii~, ~-~lu,v(~ridri cr ohser-i.rr17cin do<br />

rtic~~rcioriri~lo rlr~r-caro r.oit1 (r cnri r~lrticr~+~7o (li. pinctc.~ro.s ríin siti ivtfl'ci.i P<br />

rlolo:o.s. rr)iirn o ji,t-Go P .c[) ~,rr/fi


Pcdi;i quc lonia.;scm providCiicias. nunca pcirsando. çcrtarnentc, que seriii<br />

iinia i135 principkii~ vllirnai.<br />

NZo satisikita co11-i aqiiclc priiiieiro corle. n Rcal FLílii-ica consegue quc.<br />

ern E 804. cstas prnvidEnciai s.jriin radicais. OT~CII~~II~O-SC n c:i\saç:?o dc tci<strong>da</strong>s ris<br />

liccnqris piirn frihricai- gnl5o dc uiirci c prata çoncrdictas ii pariicullires. Ou como<br />

diz o cdi~;ii dc 14 dc 14ezciiil-iro se $i:cs.~~ srrh~r aos Licliiacs jhhrircirircs de<br />

gn!iies dv pt-nrn r oiti'o q~re o ~Mesnirj St>rilioi- hfrilicf 1301' c-~-tirirlcr~ r33 G~OÇCES<br />

co~rrrdicttis (r pri r~icirlnr-. Aqiii ccimeçou<br />

cio priliEirvt~-ii-c7u I/P.FIP /XII.II o ~ OIISIIIIIB q~ rii,ei*~'111<br />

a odisseiii dri l'rihriça dos C:irruncris. que hatall-inrfi até 1 R32 pari1 que. já sob<br />

clCi1r-i <strong>da</strong> poIíticii Iiberal <strong>da</strong> liviii coiicorr6ncia. Ilic scja dc novo permiti<strong>da</strong> a<br />

IaboraçLío eni fio dc ouro e prniii.<br />

No P o ~ n:is . tí!tii~iris dlrcacias de setecentos. Iiavcri:~, seglindo a listasem<br />

riiviad:i pelo rrilao r..rirtrgcdo~. Iirnnciicn de Alniadn Mendonça c incluíds 1iu111<br />

proccssci de 1394-08. dez~isscic fdiricas de gal5o. acrcsceniiindo-se que<br />

consta\'a esisrircni outras na rcgiáo Norte. nari au~tiriz:i<strong>da</strong>s. recaindo sobre to<strong>da</strong>s<br />

elas a ira drih ;idiniiiistrndorcs rl;i Rcril Fribrica <strong>da</strong>s Se<strong>da</strong>s. ndcprt>s de um cerrado<br />

iiiciriopõliri csrnt;il:<br />

-* Pc. in iakip7n ti." I c.rrrcrJridl/ do Mupprr Geirtl dcrs Fnbricn,~<br />

rlrt C-irld~ cfo Po r-to. qrr~ rmieieir n Deileirihci r;endoi- Corrc~gedor<br />

Fr-citrciscc c/


.\irsferircli- tia rccrl pruzeirçcz ele sitri ~ncig~.~.ríidc o iirrciro c.uin/irime~iro<br />

P C.WC~I~LTCI do I ~ICSII~(> rwtl íkci-eirn qrie pl-etcr?deru dc.rrririi- a rodo<br />

a ciisrn ris i~irrtr:o.v~f~hricc~n~e~~~ poi'ticrillat-e.~ e irirrifo anc'io:ni?rc~ire os<br />

h cidcrcie do Porir), prnnio~.crzcin pnrci esse tfr~~lro o r-cyriei-itlreiito<br />

r l ~ Viceirte McirioeI Feri-eir-lz yiir dcpoi.\+ de sri- prfriieiro P segtirrdu<br />

ire: esci~zodo csrri ~icridcrire (ia wal r-c,solriçíici qiic siiri niag~sracle<br />

d~1.c rorltai- 17~1 POII.FLI~ICI ~ C Ixwliio C pclo 7'1iLirii1al ri(1 Rrnl Jrir~~a do<br />

Cnini~iririo, sohre tffn rerc.rirc~ r E-vtr-c~oi-clin[irin t-cct~r.~so. o qiial<br />

nrliairdn-sr. d~stiruido c.Er ro<strong>da</strong>s as cir-ci.rrisroiicin.v Torci rizerc*ccr<br />

real roirrc~iirplup7n ficorrí rr todos sei-i~inrh rlc cxei?~liln, pnt-c1 as<br />

srrcis fir frrriis prr!enço~rrs~~.<br />

Como a dos Cari-ancris, cuju 1onguissirn;i iirgunierrtaq5o conlicccmc~sfi.<br />

~tirnbéiii OUI~:IE desta< fáhricns ir30 aprcscntar ~uperinrnieiltç succi


- - -<br />

.I PHrln UÇ~~O nE IaA.TSAMA iV)$Kl.4 13E !'A (.H(:-rA EM PE,4'>1 FIEI,<br />

h docrtrncritaç5o ate agora rel'cri<strong>da</strong>. que relaciona a indústria do gnI3a <strong>da</strong><br />

ci<strong>da</strong>dc do Porto com uma iictiulesa de pequenas uiii<strong>da</strong>des m:iis ou menos<br />

clnndcstinris que se dispcrszivatn pelo scii tcrrno c 5re:is cciniíguas do Entre<br />

Douro e Minliri. pcmiite a Iiiphtcse dc Penafiel tamhém cntrar nessa complcxa<br />

rcia, tosri clcsde seteccnios, 3tC pela via de Litiric;intes <strong>da</strong>qtri nriturriix. A cstc<br />

inoniciiro de at.rariquc, scgiiem-sc rilsunias d6cad;is sem inliirii~açZo. hiato no<br />

qiiril ri ofícici de pnss:im:inciro ri30 surge como proi'iss50 nos reccnseurnentos<br />

pai-n l'iii.; rni l itarcs. elciiririiis oii de cnhríint;:~ dc iinposios real i~.:idos no concellio,<br />

Portni. esta sirunqáci n5li nos d:í qunlqucr garantiti. uiiiii vez que :i activi<strong>da</strong>de<br />

scmprc l'oi dew.inpcnlia<strong>da</strong> sohi-eliido pc>r rnrilliercs. graridemeiitc iiusentcs destas<br />

1lsi~lgcll~.<br />

Teremos dc esperar quase ui~i século para voltar a rel:icizin;~r a indcstria<br />

dc passamanariri de p~ilheta com ri 5rcn de Penafrcl. ligora de forma muirci<br />

dii'cctu". No Inqucrirci Tndustrial de 188 1 afirma-se que a 1'). Concom ittintc rnentc o ninpa ch..r pryit


--<br />

TERESA J'OBIRO<br />

enquniito que para a segun<strong>da</strong> o marcria-prirtia era forneci<strong>da</strong> por negociantes do<br />

Porio. Eni arnhiis se eliiprcgavam npcnas tnu[licrcs, que ~rahalhnvam no seu<br />

domicílio depois de cumpi.ircni os afnzercs dzi lavoura.<br />

Esic quadro foi o que sc mantevc ntC Iiá pouco menos de vinte anos,<br />

continuando ;i Inharação a icr lugar cnt caça de ca<strong>da</strong> um. representando os pro-<br />

vcntos auferides um consplemcnto para os rendimentos ohtidos na agricultura.<br />

A nctividiidc era consider;i<strong>da</strong> cotiio compcnsadora.<br />

A indtfstriti de passaliianaria penafidclense eisieiidc-!a-enios ialvez tnellior<br />

se n oll-iarmcis no qulidrti <strong>da</strong>s indústrias rurais favorcci<strong>da</strong>s pela pioro-<br />

-i ridusirtal izaçr'ici. Totalmcntc dcpenden~c crn relaçao h capital. do Norte, como<br />

concordun temente rcafimsm as fon tcs ci tadris, coroca-lios pernntc uma situaçlo<br />

dc pirrlng-riiir .yysreiir, crn que os produiores. triihalhando tio seu domiçíIio.<br />

esta0 h merct? do comerciatite urbano. tnnrci para o Sorriccimento <strong>da</strong> matPrin-<br />

-prima come pnrn o esco;irnento <strong>da</strong> produçzo. Ou sc-ia. desviava-se tnlvez para a<br />

passntnrinririn uiii;i parte do trabalho disponível. sempre rcminina, habitualmente<br />

dirigido para n preparaç5ci c tecelagem do Linho, qzie de h6 muito existia neste<br />

riicin rurni. Mas a situaç5o cra de facto nav:i, porquanio na indirsrria rural<br />

lirilieira se c!nprcFn\r;i sobretudo materia-prima local ou rcgionsrl. enihorri com<br />

rccui-so ao Iiriho do ~ricrr-, ri icciiolo~ia cstriva perfeiramente domina<strong>da</strong>. os meios<br />

tbctiicr~s pertcriçiam aos rurais c eram estcs qzie sc nprcscntnvam nos grandes<br />

mercados Inc:iis. conio a rcirn de S. Mnninho, ri vendcr o exccsso <strong>da</strong> prodrrç5o.<br />

dcpois de tetiradii a. pnrtc destina<strong>da</strong> hr ncccssi<strong>da</strong>des dornksticas. ao pagamento<br />

<strong>da</strong>s rcri<strong>da</strong>s e mesnio a realiza<strong>da</strong> por conta de algum vizinlio em situaçso dc troca<br />

directa. 0 s prridutores niaiitinham considcráve1 indcpendéncia em relaçrio rio<br />

capiiril inercnntil. a quem eventuaImente adquiria111 a percentagem dc linho<br />

vindu do exrcrior. e o qual poderia rarnh6rn. directnmcnte ou por rneio de esca-<br />

Iõcs in~emiedizíricis. c0111p1'3r a pnc do ieçi<strong>da</strong> que ~io rticscado locril scihejaçsc.<br />

Jli ;L p;issanianriria recorria a inatt-rins-primas estranhas aa meio. a urna<br />

iecriologin i nvulgar e desti riavs-se integraImenle ao ii~crcado. que u Irrapassaria<br />

ein rniiirri o 5mhilo local. Estas crarn :ts coirdiqões prira urna inteira subordinn-<br />

~ati dos produtorcs. que podc tcr-se es~endido de iiiicio tnnibkm aos meios de<br />

produq:io e 3 aprcndiragem. j5 quc ris mfiquinas, o tear e cspecialrnente o torno.<br />

indispcnxivcl para a 1ircp;iraç30 do fio. hem como o seu rnancjo s5o estranlios h<br />

icçnologia irndiçionnl <strong>da</strong> rcgiin.<br />

As unidndcs dc produção de pnssanianarin rcferencia<strong>da</strong>s em Penafie! no<br />

sbçulo XIX r: lami-iéi~i no XX n3o chcgaram sequer à ciirnensão <strong>da</strong> oficina supra-<br />

I-ainili:ir. mas nicsmo assim mantinhani uma or_~anizaç%o Iiierarquiza<strong>da</strong> em dois<br />

patsrnares. sendo o superior ocupado por aqueles quc contactrivain directametite<br />

com os coriicrcianres do Porro c delcs reçcbiíim a fio de algodno e 3 palhera, que<br />

iio seu torno doniEs~ico rorcerian~ par:i poder realizar 3 obrn:i. Mas abaixo dcsler.<br />

cm n-inior núrncrr~ e inuiin mais dispcrs:is, existiarti ain<strong>da</strong> as rcndilheiras, cuja<br />

Úiiiçn I'crrarnen~ii cra n alit~olh<strong>da</strong> COM OS i-espectivos bilrr)s. Recebiam de quem<br />

tinha turrio 3 pallietri e o fio recoberrn. para depois executarem em casa as<br />

rcn<strong>da</strong>s que cntrcyuriain novamente a qucm Ilies dera ii materia-prima. para que


estc intcrmediAririo toca1 concentra.;se estas dirninut;is produqões. as :ictthasse e<br />

rcunisse em peças w bobines. a fiiii de sereni renieti<strong>da</strong>s para o comcrçiante <strong>da</strong><br />

ci<strong>da</strong>de.<br />

Nenhuma destas uni<strong>da</strong>des comportava o ofício de iii-dor. rm5a pela qual<br />

o fio metiilico tinlia de chegar a Pcnafiel j5 preparado, scildo de praia doura<strong>da</strong><br />

caso se pretendesse obrafina, nu cobre dourado se o objectivo Esse o nt~io~fino.<br />

F3ispunliam na rireri dc trabaltio. para alimentar o iear. dc pelo mcnos uma<br />

urdidcirn. urna dobadoira ou prirAbo1a para dobar o :ilgrid3o e urna c:ineleirn ou<br />

ro<strong>da</strong> para encher as canelas, semelhantes 5s utiiiza<strong>da</strong>s na regi,?o para o linho.<br />

Mdquinri complexa e prõprin dest:~ indúsrria L: o torno, no qu:iI sc torcia a<br />

pnlhcw rnctdlica sobre o Fio de algodão. Os poucos excniplarcs que chcgaraiii<br />

ate nbs. todos muito senielliaittes, ninguém tem meiniiriu dc quem os conszruiu<br />

ou de como sc deriarninam ris múlríplas peças que os compõem. Foram her<strong>da</strong>dos<br />

c os urilizadores lirnitani-sc a sepe~ir os Fcstos que aprenderam. Mas. hasta<br />

comprir5-[os corn as estampas dii Eiic-.cinpc:d~r cir.~ LII'~S er cles t~tétie~*.~ de<br />

Didei-ot e d' Alcm beti. relativlis ao oficio de.fileitr. d 'or, pura os recon trcccrmos e<br />

verificarmos como na<strong>da</strong> se alteraram. pelo mcnos dcsde inícios dc setecentos,<br />

cstas in5quinas cuja meci*inicn. se considerava c( .~i iiigPr~ic~~se. qri 'nzbcc tine .TPII/P<br />

~~rarrir~eilc c~ltri nit celle qcti toclinc, In i~~cicl~i~ie fbjirir rirntri.tiir. pllis í!e C P I pi~ce.v<br />

~ ~<br />

s&pt:17ar&s» 1 -:.<br />

J:í o tear. tarnb6m cornprtráveI com os ilustrados no of'jcio de pcrssrnicnreric<br />

mas simplificado. apesar <strong>da</strong>ti suas especif7ci<strong>da</strong>dcs quanto a tecnologia<br />

e aos gcsros requeridos no trabaIhe. está mais prrixirno dos iutilizados nas<br />

tccelagcns tradicionais dc Iinho e 15. Nele se trabalh~ivn partindo umris vezes <strong>da</strong><br />

rirdidurii de nlgod5ri c <strong>da</strong> zraiila de palhcta, como por exemplo para realizar o<br />

gala0 ou a ircna. ou empregando a palhcta nri urdidura e o I7o recobeno na trama<br />

caso se quisesse l'abricnr espiguilha ou grade. Depciis <strong>da</strong> petja teci<strong>da</strong>. devia ser<br />

prensa<strong>da</strong> nri ro<strong>da</strong> de passnr ri ferro. banco com dois cilindros dc rnadcira<br />

colocados n:i horizoliial, dentro de um pcirtico, aos quail; por meio de um<br />

parafiiso sc <strong>da</strong>va o aperto desejado, como tambkm sc vE na estampa 11 do<br />

referido ofício na Etic+vclopPdi~, para que o galáo Ficasse bem eçprilmado e<br />

pudesse assim ganhar ;i suíi rcrtnn definitiva antes dc ser bobinado c seguir a<br />

carninho do camkrcio.<br />

A eqtcs meios técnicos nos reportavanios antes ao c1iam;ir a atettção para<br />

a sua originali<strong>da</strong>de no amhienre rural. Ou. talve7 dcvnnies acentuar ir1 prissihili<strong>da</strong>de<br />

deles Lerem sido para aqui lrsnsferidos a partir <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. nr~rnea<strong>da</strong>menre<br />

do Porto. Essa tntnsfcrcncia de teçnolo_~ia poderia ter ocorrido tiuin tnomenio<br />

prístino d:~ indústria, no final dn iCcu10 XVIII, quarido csta maquinaria se<br />

encontrava licturilizadri. iendci os industriais ein visl;i aproveitar n rniio dc obra<br />

rural. niais barata e esquiva ao controle <strong>da</strong>s auioridrides que apcriavnm a<br />

vigilõncia c faziam cumprir as proibições. O cxcmplo de Jose dri Rocha. natural<br />

de Marecos. quc por cnt5o faz exame <strong>da</strong> arrc e rnonta a sua oficina no Porto,<br />

mas lem Icares fora a trabalhar para ele. pode indiciir-niis u1-113 opçiln dc<br />

aprendizagem. Como ele, muitos outros partiram para cxercer profi~sfics na<br />

ci<strong>da</strong>de. miganclo por rernpora<strong>da</strong>s mais longas ou apclias eni curtos iiicivimcntos<br />

pendulnres quc o!, trazinrn a casa to<strong>da</strong>s as serniinns. Náo nos parece credível.<br />

porErn. que um artes51 especiaIizado de retorno se estahelcçes~c com esre ~ i'c~i~i<br />

por conta própria. quanto mais não seja pelo Invesiiniciiio necesskio e dificul<strong>da</strong>de<br />

rlc accsxo h matériri-prima.


TERESA SOEIRO<br />

-- -<br />

Jrí a viri aponta<strong>da</strong> pelo Inqurfrira dc 688 1 parece mais admissivel, erri<br />

quiilquer inomciiro que icnha ocorrido, desde que pnstcrior :i fixaçiio <strong>da</strong><br />

ind6stria na ci<strong>da</strong>de. c coincidindo talvcz com as dificul<strong>da</strong>des e :i rctracçãci quc<br />

nela stilreu. A :irc:i cm quc sc nienciona a passanianaria. P3qo de Sousa c<br />

Galegos. tcm boa3 crimunicriçGes por estra<strong>da</strong> coiii Q Parto. do qual dista uiria<br />

trinlcnn de quil6inetros, cxistirido em todo çoiicellio urna intensa relriçán com<br />

aquela ci<strong>da</strong>de a cujo terino pertenceu até meado% dc setcccnios. -4s classcs<br />

possidentes dispiinhaiii aqui de casai nobrcs c quiiitas, os ncgxiantzs frequenravani<br />

ti ièirn de S. Mar~inlio e estabeleciam c111 Penrif*icf dclegaç6cs <strong>da</strong>s suas<br />

casas comcrci:iis, etc. Ncsie conicxto. o capi~a! coiiiercial do Pono conheceria a<br />

disponibili<strong>da</strong>de dc m30 de obra no nieio rural e i1 sua trndicional dcdica~iio cornplcrnciitiir<br />

às indústi-iais. pariicularmenie ao fiibricu de tecidos de linlio. Mas<br />

esi;i porta iibcrli tio extci-inr. para scr explora<strong>da</strong> por uma indlistriri de caracierísticxs<br />

diferentes. exigi ri:^ tanahkm u~im atiriide diversa. como pode ter sitle a de<br />

Fazer deslocar para esta 5ren uma tccnolo~ia urbana, xshcgurando os pronrosorcs<br />

wiiibGtii a fornccinicnto dii marerin priinn e o escoamento dn produçao. coino<br />

rintc? ;irgiiriientamos, o que colocaria a miio dc olira riurna total dependência.<br />

Depcndentc c ilorescente continuou a indústria dc prissamiinaria a funcionar.<br />

sem nicidiFic:ir 21 dimcns2o. atk 1iie:idos deste século. :irr;istando-se depois com<br />

ceri:t penúria. Numa <strong>da</strong>s cas;is comcrçiriis qite ria ci<strong>da</strong>de do Porto rccehia esta<br />

produç50. ÇarvaIlici Xr lrtnrlo <strong>da</strong> rua dos Caldeireirris. riín<strong>da</strong> nris explicaram<br />

comn l'unciori;iva o circuilri c abrirani os velhos livroç de rnostruririo. nos íluais<br />

rccolhernti< as dcsigníiçbes utiliza<strong>da</strong>s nas Icgcndns identíiiçaiii.as dos lipns de<br />

ohr:t rea!izad:~.<br />

Reílecrin<strong>da</strong> sobre ris últimos déca<strong>da</strong>s. coi~iirrnarnm qiie crn de hcrri do<br />

çcinceltio dc Pcirnfiel quc vintin (i arti_oo par:$ vcnd,?. nritcs de estarem em plcnci<br />

i'unciiinarnento os poucos mas siitlcienics estahclccimentris fzhris rneclinixados,<br />

c rncsttici. cm re!aqici ti nlguiiias cspccialidndcs de quali<strong>da</strong>de. depois destcs se<br />

cnccinInrerii ein Iahoraçãíi. A prndiiçiio 1-abril c as rntidrinçri.; nn mo<strong>da</strong> do ~~esrutírio<br />

c <strong>da</strong> dccíir:rç5o tlnham jd rclcgado a pawiimrinaria dc pnIhcra para unr lugar<br />

wçtlnd5rici. cm artigos decorritivo.; religiosos mas. iin per~pectivii dexte coiiiercirinte,<br />

Z'ni sobretitdo ;I traiisformaçZo do inobili5riii rçinebre. :i que se referia o<br />

tnqiierito de I881. yuc ;i tornou yiiase inútil. [i que. untcs <strong>da</strong> divul~ziqZo <strong>da</strong>s<br />

urnri.; cni triadcirri, oriiriiiiciita<strong>da</strong>. caliia :)o :irmadoi.. juslil'icando pIcnrimenre a<br />

deiiamiiiaçao. rimiar n fkretrti, a partir de urna tosca caix:i de iiiadcira. corn a<br />

liirma requerid3 inas mal siwiba<strong>da</strong>. que revestia íIc tecido c ornaiiientava coni<br />

decoriiqries em passamanaria. Foram caixões deste ~ipo, POUCO p~steriorcs :ins<br />

1nc:idos do s&ctiIo XIX. ji que em 1570 sc sihriii ri ccmItCrEri piil-ilico. quc<br />

encontran-ios sob ri piso <strong>da</strong> T~rqja d:i Misericárdia cle Penaficl e quc agora<br />

i l uslranicis. Erriin i'ni+rnados por caixas de madeira rcçlangu1:ires. çrim tanipu<br />

facctadn. iritegralmenre rcvcstidos pelo exterior de veludn. possivelmenie<br />

castarrlici. c recainados, dc dcçoritçõcs geornfitric:is c de motivos religiosos<br />

rerilizadiis com passain~inoriii irzeici fiirn. a qual vcrnos coin cor verdc dcvido li<br />

oxi<strong>da</strong>ção ou nicsmn rnineralizriçào <strong>da</strong> pallicta de ctihre. Ca<strong>da</strong> ciiix30. e eram<br />

todos niui~o semelliantes, ernpreyava alguin:is dezenas Jc mcrros dc diferentes<br />

mridulidridcs de gri150. espigu ilha, trenris. grades, gregas. requ ifcs ... designaqóes<br />

Iio,je l'oru do nosso cnrnuiii vocahul Ario.<br />

r20 rcrminar. ternos dc voltar ii colocar a iriterrogriçio. ain<strong>da</strong> seni rcsposrii,<br />

sobrc o porque do cnraizamcnto diirridoui-o desra indlistriki de passamanarili cm<br />

lyenniiel e ncstns frcgucsias c nIri em oiitros Ir~cais <strong>da</strong> iírca envolvenic do Posto.


FEg. I - Ficgziiqin, mdc ?;c cnconti.1 hcdi:iclf% ri niicio dc pass;iinariliii:i dc paltict:~ c irra dc dispen3o<br />

tl:iu I-ciiifiTlicirns quc ~i-rihril/rriia firii, cmiiiiiri


I<br />

t.'.<br />

. . . I..<br />

.>. .. ,, ...L%" .S.. , . . -: . ..;-,r, - . 7 .-- ....<br />

.& .-h . L-<br />

-, ,<br />

- ' , . , ,%. - . ., :' V -:.. , . h,. - -7<br />

'.. . . .: ;* , , -<br />

: --. , b . .-- ,.* - - - d F . -<br />

, > - , , . , .-<br />

i , - , ...,. p- .:.. i<br />

>.- :,.. -. , , - .-<br />

,. - " 'I,,, " : , I<br />

, :.,<br />

, .. . ,.. .- ..,<br />

.I*<br />

A -1.: ! . - . . J ,",,-<br />

,..--<br />

...,,I ; , - ',


I:, i<br />

..L<br />

~nnclclri<br />

I :jy. J - Tc;ii-cs ([c. p:i~st'~~::~~ciit.o: ilithí~:lili) rl:i l31iycl~ipCdic c i.tcrrllil:ti. cxr>ifiiiiiiii<br />

MLI~C'U bIunicil~:iL I'cII;~~ iel


Fig. 5 - /\cq.ii, tlc ps.;;ir. sc:!liiii[ci 3 EncyçTnpcdic c banco cnni ;i i.ntl:i dc prisiar ri a dc rcbohiii:ti


Fig. 7.1 - Cialão<br />

. . . . - . - . . ."<br />

.......<br />

. .<br />

. -- . ". . I.<br />

- . -. . , . , . . -. ., . L, '<br />

I - -.-.<br />

'<br />

. . -. - -- -' :-<br />

,<br />

I . - - . .- -. -* - " -<br />

,. ,<br />

. .-<br />

. .. - ,<br />

, .., :7 : , . -- --<br />

-. -~. - -. ,- -.<br />

. . ,<br />

L . . .<br />

-. .. . - z, , . --, ,<br />

- -- . .<br />

;.<br />

r -:.T-; . . , .... :, . :. v. - .,+. ..<br />

:','<br />

, , .......<br />

- - .. . . -+--..r. p<br />

. ..... - , ... . ;I -, . ,,.& . kMJ--* i- -;-x<br />

' ,'. :,>;-:.4<br />

. &L&. .# - - -'<br />

7,---F,-,-- ;L++;.;.!?:


". 3.<br />

. I..<br />

L., -<br />

!-in. 8.3 - Grrrg,i\ rlr til7 i. ~inlhcra


U<br />

I :<br />

, .<br />

I ' .


TERESA SUEtRíI<br />

f:lçuld;irlc dc irahn1li;ii eiii Sino. çoliieni~ndn-se L\ pcrsisiEncia clcstcs I':iliiic:iriics: M:inucl Moi-cir:i<br />

de I.irii:i pctlc. cni I 8 1 1. pnr:i c~iah~leccr C5hric:i. na distrito a i'5hric3 de M;inucl M:irtins <strong>da</strong> Fonscc;i. na rii;i<br />

do l3oniirii. c ciii 1X45-46 {AHMOI' - MR 711-211 17/15) :is dc Mnnzicl Moreici. fiir~dndn eiii<br />

I Xlcl riii rua Rcll;~ ;i Princcs:i 36 1. ciii Sariici Ildefiinsu. c si hcni ctinhecid:~ do Darfio dc<br />

Nevtipildc. j:i cniiz cinqueiila c xis ano.


A MECANIZAÇÃO DA INDÚSTRIA<br />

E A CONSTRUÇÃO MECÂNICA PORTUGUESA<br />

O< coiiceitox dc niotor c insquina cstaa noriiinlmenic associa<strong>da</strong>s. Convim<br />

nti entanto, teniar prccisar melhor a scu significado, soh pena dc reproduzir<br />

algumas d:i~ dificul<strong>da</strong>des que (7 seu uso indevido por vezes trouxe. Corneçarcriios<br />

pclo último. qtie cra o único n ter iim liso cspecifíco. e ai6 cicntifico. antes <strong>da</strong><br />

sua difus3n no campo industrial.<br />

Na mecanica - o ramo <strong>da</strong> Física que se definia por estu<strong>da</strong>r as forças e os<br />

iiioviincnios - ;is maquin:is eram o5 dispositivos iisadtis parli transformar e<br />

iiiilizar forcas. Eizfn-sc cni segui<strong>da</strong> a sria divisão em maqiiinas simples, tais<br />

como 3 313vanc;i. o plano inclinado. etc.. e cornposriis, ~c nti hçio de só a partir de 1388 as csiatísticas alfiindcgarias ponupuesaç<br />

tcrem discriminado (i conjunto do.; motores <strong>da</strong>s rcstanics rnquinris industriais.<br />

Eht:i comu ri içaçlci ser5 stilsrerudn oricnia<strong>da</strong> em fu1iç5o dos transfonnadorcs<br />

dc cncr~ia - os motores -e :ipcnas acessoriamente dos ors5ns riperaiórios ri qtte<br />

csta enerci:~ se nplicav;~ -as miiquinns. Isto porguc liii o captaçno ca<strong>da</strong> vez mais<br />

clicaz d;i energia inanitna<strong>da</strong> ícíta pclns novos rnotores. que permitiu a multi-<br />

pIIcaç30 <strong>da</strong> riquczn C <strong>da</strong> produtividndc <strong>da</strong>s socicd;ides çtipitlilistas nos últimos<br />

dois s6culos. Por outr:is pnlnvras. o que sc ctistuiiia englobar pelo nome dc<br />

iiidustrializaç5o foi essencialiiiente uma qucstSo de crcscirncnm <strong>da</strong> energia<br />

disponivcl para cleitnr; sncialrnentc iiteis.<br />

A 18zic:i <strong>da</strong> rnecii~icn indusrriril Triz coni que se,j:im os iiiotorcs ;i deter-<br />

iriinar ri dimensiío e ti ctiniplcxidudc <strong>da</strong>s niiquirias e njlo o inverso. Traduzi<strong>da</strong><br />

eni rerrnos dt vrilor nunia snçic<strong>da</strong>de capitsIistn. qiic foi ;i Sçiriiia I~istórícn em que<br />

cskis ~raiislòrniuções ocorreram. isto é o nlesnio que dizer que nenhum capital<br />

iiidustriiil iria instalar indqrriii:ts se 1150 instrilassc de forrtiri proporcional morores


cripazes dc as mover . Alifiq. iiidepcndentcriicn~c <strong>da</strong> forma histórica como<br />

qualquer socicd:ide sc organize. a quanii<strong>da</strong>dc de encr_ci:i de que pode disp8r t5 o<br />

indicador mais I'iivel <strong>da</strong> sua capaci<strong>da</strong>de de trand'oriuaçáo <strong>da</strong> natureza. Assitn.<br />

podem tirar-sc çonclitstícs relati vamcnte fiivcis sobre a mecanização - o prriu<br />

dc opcrar por incio de maquinas - atravEs do indicador dos motores,<br />

I - Os limircs <strong>da</strong> energia biológica - liurnaria ou de animais domlEsiicos -<br />

conieçnrcim a ser supcrndos pclas socic<strong>da</strong>dcs pi.6-cripiLalistas com o uso do vento<br />

ou $ri A~uri. A16111 do acr~çcinio de encrciil que Lrouxerarn. a construçãri de<br />

moinho\ de vento c tiidrAulicos estimuloti a invenção mec3niçii e pcriniiiu<br />

encontrar muitas soluqijes usa<strong>da</strong>s postcriormcnte noittros motores. como o<br />

VOI~II~C, por escniplo3.<br />

A primeira fonte de cnerpia :I permitir tt coi1struç3o dc ~rzindcs rneca-<br />

iiihiiiu5 - iilaquinas c ilioinics - 1.0; a que resultou <strong>da</strong> exparis30 do vapor de<br />

água. disposlii dc fornia a produzir trabalho rnecanico sobre um ernbôlo.<br />

A captaçio e irnrisforrn:içfio desse trabalho comesou a Ler usos produtivos na<br />

drenagem de miiias desde (1 ínicio do siScrile XVITT e os apcrfèiçoanientos<br />

conii~iuaratn<br />

rite aos finais do s6culo seguinte. Para a produçzia do vapor de<br />

Rgtia. o ctirnbustivel qrie oferecia a mellior soluç5o cnldrica era o f6ssil -;i<br />

Iiulha. Resulin <strong>da</strong>qui a vantagem quc itinhm as países com minas dc hulha para<br />

il difur5ci dcstc tipo de tnatorcs.<br />

Nas regiões onde i150 havia crirvào niiiieral ou ricava caro importa-lo, não<br />

haviii outros recursos senão ;iperleiçciar as i'orrnas de captaqão de energias j5<br />

<strong>da</strong>iilcs usa<strong>da</strong>s. Corno o consumo ener9Litico do vcnle é bnsiantc irrecular, :I<br />

cnergi~i hidraulica foi durontc ri sEculo XIX uma soluçfio de grande difusSo. Ao<br />

coii~rfirio do que III~~~I:ES vczcs se pensa. ci mccnnizaçZo dn indfistria do país que<br />

mais ccd« desenvolvcu a teciiologia do vapor e que rinlia a ii-iaior praduqCo de<br />

cawãts - a Inglatcrrii - contjiiuou largamente dependente <strong>da</strong> encrgiti hidr5ulica.<br />

Em I 850 c ai6 no sector que dispunha de ninis moioi-es de vapor - o tExtil - a<br />

ener~iu 1iidr;íulica repreqentavri 30% do total4. A tecnologia dos tnotnres hidriu-<br />

Iisos não dispuntia <strong>da</strong>s vantagens dos motores a vapor - não se podia deslocar,<br />

era intcrniilenrc (pois dependia dr~ cau<strong>da</strong>l dos siris). obri2nv:i a maiorcs bnvestimcntos<br />

de capirrd fixo. cic.; em suma. clã um mal rnenor.Eii1 iodo o caso, impediu<br />

htoqueios maiores como o comprova 0 caco <strong>da</strong> indúslria <strong>da</strong> Catalunha.<br />

A pasiqZo de capital industrial posiugiiés pcrante estes dois tipos de motor<br />

pcide cnnsidcr:ir-qc interiiiddia. Não podia dispor dc carv5o tiin barato como a<br />

inglEs rniis a sua situação geográfica pcniiltia-lhe itliportii-10 barato. a ponio de<br />

os pcquenos grupo5 de inlercsse carboniferos nuiica tcrem podido marcar<br />

posiçcies at4 5 I Giicrni. Bni 1865. por excmplo. o carvao de pedra inglês descrnbarcado<br />

em Portugal custava cm média 3.1 vezes mais que lia origem ii-ras<br />

descmharcndo ria Cutalunlia custava quase oito vezes mais (7.9). Deste modo, c<br />

enquanto o capitalismo caialio se viu Iòrqado ri regressar aos investimentos<br />

hidriiulicti.: pnrs usos iiidusti-iiiis. não se podc invocar n Falia dc comhustfvel<br />

como um bloqueio itiiranspanivel b mecanizaçio <strong>da</strong> indus~ria portuguesa. Havia<br />

disponibilidridc de carváo ihelativarnenle bnrsto, que entrou livre de direitos até ,?<br />

pau ta dc 1 853 e havia in~h~~ivé potencirili<strong>da</strong>dcs dc energia Iiidifiulica, certamente<br />

msiiorcq c apesar de tudo mais regulares que os cau<strong>da</strong>is tipicamente ineditcrrâiiicris<br />

<strong>da</strong> C;italunl.r;i.


2. O crescimento <strong>da</strong> energia na indústria<br />

A uni<strong>da</strong>de de mcdidri <strong>da</strong> energia niecsnica ic C? kilogramc~ro nias n<br />

indústtiu usava exclusivariien~e um seu miilfiplu - o cavalo-vapcir. Correspondc<br />

li l'orça neccssríria para elcvar 75 k,o 3 1 nictro de aliura em 1 seyndo. Nas<br />

fontes. ri poténciu Util dos motores aparecia semprc medi<strong>da</strong> em cavalos vapor<br />

(c.v.) e com hase ncla vamos tentar caracterizar a ei~ergiii disponível para a<br />

indiístriri instalnd:~ na indústria portuguesa até cerco <strong>da</strong> I Guerra. As fontcs usa<strong>da</strong>s<br />

são os sucessivos inquéritos indusrrinis piib1ic:idos eiitre 1853 c 19 1 7.<br />

A principal dificul<strong>da</strong>de que eles Icvanram relaciona-sc com n conceito dc<br />

«irldlí~-ri-ia,, um:r vez que aquilo que os vririos inqudri~as :issitti consideram ditizrc<br />

de uns para outros. Para o objectivo que Te seguc. vainos considerar aperras os<br />

quantitativos dc energia iio sector dito wfi-rbi-ilii. coiisidernndo como tal todos os<br />

çitpitais que no seu c:ipii;il fixo incL~iínm rnuiores innnim~idus - dc vapor, gaz,<br />

cl6ctricos. Agita ou vcriio.<br />

0 ohjjccto ser5 prefèrcncinlniente n dislriio do Porto. compar:irido-o seinprc<br />

quc fôr Util com r> outro polo industrial , o distrito rlc Lisboa. e ranihfim com<br />

5i media nacional.<br />

n) ii primcirn quesifia a quc esses inqu&riros pci-~iiitcin responder 6 a <strong>da</strong><br />

evolctçào dcis tipos de cncrgiu usa<strong>da</strong>. No sector Ihbril do Pcirtn eiirre 1881-1917,<br />

a pcrcenta_rem do vapor oscilou cnire os 78-87%.Islo inosua que. tanto quanto<br />

sc çonlicce. a capaci<strong>da</strong>de ou a vontade de usar para irivcstimcntns iridustríais n<br />

energia hidr8ulic:i encontrou cedo os scus liillites. nunca tciido ulirapassadu os<br />

13,5'7r (em 1 830).<br />

15 no Inquérito dc 1881 se podiain Ier co~isidcrslçfies i'reque~ltes sobre as<br />

vaiitagcns do uso do vapor c dc coma a obstinuc;ão pelas ro<strong>da</strong>s hidráulicas<br />

prejudicava o crcscirnenrti induslrisl. o que vern de enconirn an referido acima:<br />

o custo do car\'50 n5o era considerado psoibitivo pelo capim1 índustrirzl portugues.<br />

Podc no entanto nutrir-se que a ener~ia Iiidriuiiçn foi mais usa<strong>da</strong> no Porto<br />

quc ein Lisboa. o quc nao ~idrniri con~iderandn os regimes mais irregulares dos<br />

ciiudnis dos rios do sul.<br />

biso se pode csqucccr que isto sc rctcrc apenas ao qiic foi considerado<br />

como r~firhrilfi. Sr. se coist;ibilitarcm :is moagens e outras pequeniis Cnhricas<br />

rurais. que os ritltores do i iiquéritoç quase sirnipre deixavam dc Torna. 35 propocões<br />

inia<strong>da</strong>m iotalmente. Eni 1881. 84% :'ria cnergin crinsuiiiidu no distrito dn Poi~a<br />

vinha <strong>da</strong>s ro<strong>da</strong>s hidr5ulic;is; cm 1890. apevar do cscscimento do vapor. ain<strong>da</strong><br />

deveria ron<strong>da</strong>r pela rnctnde.<br />

hl Contudo. mais conclusivo qiic saber se n eiicrgiii industriut vinha do<br />

carv3a nu dos rios 6 conhecer os seus quantitativns. Coiiici sc vili atrris. Q numero e<br />

a capaci<strong>da</strong>de operatíiria <strong>da</strong>s itiiquioaç depcnde dris rnotores quc as iiiai7ein. pclo<br />

que o indicador <strong>da</strong> potência era ri considerado imais riávcl sobre a ditncnsãn<br />

industrial. iriclusivé para fins íiscais'b.<br />

O total de C.V. i. porianlo um indicador <strong>da</strong> amplitude <strong>da</strong> mccanizaç50 e do<br />

que ela nrrtistri riu pode arrastar - maiores molares impliczirn niais ~náquínas e<br />

iambbm. edifícios maiores, mais matéria prirna para rranslòrinar. mais pessoal<br />

opcr5rio. etc..<br />

Para o estudo dc uni determinado capital industrial existe uma medi<strong>da</strong><br />

issoci:~<strong>da</strong> n esta com maior importância ain<strong>da</strong>. Traia-se do volume de c.v. pcr


capiia. isto 6. o quncieiltc de cnergiu entre o ~rilril de C.V. c o toial <strong>da</strong> populriçrfo<br />

indiislsial. Assuniindn quc 11~50 ocorreram aIteraç6cs na vaxa sahriaj e no preço<br />

<strong>da</strong>s outras mcrcadoriah que çomyiõeni o capilril produtivci. um acr6scimo iio<br />

volume dc c.v. pcr cripiia significa duas coisas:<br />

-que ca<strong>da</strong> operfirio einpregue na industria podc dispiir de uma ccipaçi-<br />

<strong>da</strong>de prodiitiva maior - é pois utiz indicador dn çomposiç30 tkcniça do<br />

capital:<br />

- que ao capital iiidustrial fica n-iais cnrn n criaçnri dc ca<strong>da</strong> posto dc ira-<br />

biillio c que no valor de ca<strong>da</strong> uni<strong>da</strong>dc de produre fabricado. uma maior<br />

tracção corresponde ao capital investido em ot.jeçiris Iedificios. rnrtqui-<br />

nisnios. matérias-primas. ctc.) e uma Illeiitir fracção correspunde ao<br />

ctipitnl invcstido iia compra dc trabalho vivo -6 portrinfr, um indi-<br />

cador <strong>da</strong> composiçZo dc valor do capii:il.<br />

Parti o diin scctor


Asrirn. desde 1390 que o c.v, per capita no distrito do Porto rira superior ao de<br />

Lisboa - (0.4 contra 0.261: ¢ci+ca de 191 7. havíu 1-22 no Porto contra 0.85 cni<br />

1,islici;i e 0.65 no rcsçn do país.<br />

Podc porianro c~ncliiir-se qiie ti crescimento <strong>da</strong> indusiria ~b pomiensc<br />

sc f'ez dc I'ormri inais intcnsivn quc a rcstanic indústria nacional quanto h<br />

coiiiposição do cripita!.<br />

3. A dimensão <strong>da</strong>s motores<br />

Como :i priiicipal íi>i-nia dc energia industrial ptrrtugucsa era o vapisr, a<br />

pcit6nci:i rnCdi:i dris iiiotorcs de vapor e iim ourro indicador segiaro do crescintcnto<br />

indusrritil. Or:i constata-se quc ri poténcia média dos molorez dc vapor no Porio<br />

roi sisteii~o~icnmeiric iiiferior à de Lisbo:~: a dil'crcriça oscilou cntrc 20 c 34Yo.<br />

Assina. a. indfistria porkuensc ~inh:i um volume dc cv pcr capira superior à<br />

dc Lisboa ma.; os motorcs dc vapor tinham uma potzncia rn6di.a inferior.<br />

A cxpliçaçrín dcsta aparenie contradiç;io deve-se ao pcso dc uni sector<br />

cluc hzin dcsiquilihr;rr a media etiiergttica - o textil. Tratava-sc do Unico sccior<br />

que podia trnbalhiir parri um mercado dc massas e iiicIusiv6 para a cxpot-tação,<br />

COIII~) ELCO~~~CCU<br />

em maior oii incnrir escala a parrir dos anos ISSO. Visto que<br />

trabalhava p;irti a curva de procura mais ainrgad:~ do inerçndo português. foi no<br />

i2xríl que 3 porgncia dos mtitorcs mais cresceu c consequcnicniente que a ineca-<br />

nizaçiio maiz a\lanc;ciu.<br />

Tratava-se íguclln-icnre de tirn sector para o quaI a área du Porto dispunha<br />

de uma vantagem cempct i tiva insuperrívcl - os h:iixtiv halários e a çonsequentc<br />

facilidtidc cm encoriirrir m5o-de-obra feminina c não adulta. O resultado l'oi a<br />

conccritraç5o regional <strong>da</strong> indiisrria rio distriro. Em 1917. rr distrito do Pono já<br />

crinccntwva ccrcci de uti~ tcrço de todo5 os operários LExieis e 40% de to<strong>da</strong> a<br />

cncrgia dn secior: 3s pcrçentagcns seriam ain<strong>da</strong> rnuito maiores sc considerrissetnos<br />

:ipenns ;t rCxtiF iilgodoeira. o ramo mais importante do sector têxtil. e<br />

se lò.;cc inclui<strong>da</strong> ri nino-de-obra que se dispersava fora <strong>da</strong>s fA':ihric:is.<br />

A partir de 13R1, a vaniagerti regional do Posto lcz corn que a podncia<br />

mCclio dos scitls inotores tzxteis çrcsccslie ao ritmo anual de 4,6%: ri mtSdia em<br />

Ç.V. passou de 34 em fX81. para 43 trU 1891). 133 em t90ci c 174 cm 1917.<br />

Nestc iinri. sc se curisidcrar só :i algodoeira. a potZnciri média era de 194 c.v. no<br />

Portu e de 51 em Lishoa. A cxistcncia de niveis salariais baíxnl;, dc uma concenii'aqkç<br />

rrcgional e de motores gigantescos cscala nacional deve ter criado<br />

economias de escala e atC umri sub-citiliznç50 perinanentc quc bloqueou a<br />

exp:insZo do sector nas outras 5rcns. forçando a sua dcsindustrializaç30 (casos<br />

dc Lishoa c <strong>da</strong> regiao centro).<br />

Iim contrasic coni cstcs pcsos, o resro <strong>da</strong> indúsitia poriucnse tinha necessariamcntc<br />

Jc usar motorcs de pequena potência pari\ que a sua mkdia glohal<br />

l~udesse ser inferior 3 de Lishoa. A cornparaçiío 15 passlvel dc mais Tíável comprtiv:içSo<br />

crri~iirica, cspccialniente em 19 17.<br />

A princip~il explicnç50 pura i1 menor poiEncia inédia no Portn esih no<br />

hcro de :I csisiénci;~ de os niveis salariais riiais briixos no norrc consiiiuirciri um<br />

broqucio maior 5 rnecnnizaç3o, logo an tiumcnto <strong>da</strong> compot;iç50 do cripiwl. Se<br />

se calçiilar o C.V. per capih do total <strong>da</strong> população industrial - isto &.a soma <strong>da</strong><br />

populaqão lahril (que trabalhava com rnolorcs) + a pcipulaç50 rirtesanal (que<br />

tratiiiltlava wni motoi'es dc energia artifici3!).vcrifica-sc quc o distrila do Porto


iinha ;iproxiniii<strong>da</strong>mciite irictade do iiivel de Lishaa (0.06 conm 4b.09 em 1 890<br />

c 0,2 contra 0-4 cm I9 17). Isto indica que. como era de cxpcrar, o nívcl orqânico<br />

<strong>da</strong> totali<strong>da</strong>dc do capiinl industrial nn Porto dcverin scr rnr~itci inferior ao de<br />

Lisbua. Prir outr:is palavras: cxceptuandri a tExtil. para quaiitidildcs seinelti3n~es<br />

de força dc rrahalho, n:i indristria ponuense trabnlhuvarn menos matrires e mais<br />

pequenos que nn inciiistria tla. rc_gir?o dc Lisban.<br />

4. A construgão mecdnica<br />

A consrntqlci mecinicn s6 começou a estar assticiadn ao trabalho do ferro<br />

com o triunfo do motor de vapor. 0.; motores iradicionais . como os rnoirrlios,<br />

eram I-idsicrimeiiic de niridcira coiii elcmentos dc nii tros maicrinis tradicionais,<br />

como a pcdra e a couro. No inicio d;i energia iCrmica. até os próprios motores<br />

dc vapar (as bombris de rogo de Ncwcomen) çomcçaram por tcr o cilindro de<br />

col-ire. Prira que a construçL70 1ncc:inicri - de inorores e nitiíluinris - se fosse ioriiarido<br />

ca<strong>da</strong> vcz rnais uni objecto do iriiballio sobre os metais e quase cxclusivrimente<br />

sohrc o ferro. convergirilrri duas ordens de faciorcs.<br />

O primeiro foi a ncccssi<strong>da</strong>de crescenic dc construir rnfiquinas sujeit:is :i<br />

uiil esíoãço mechiiico maior. Para esse firii. os iileinis, sobretudo o ferro, eram<br />

muito mais rcsistciires quc nq outros materiais orgSnicos. Contudo, para que isso<br />

fosse prissivcl. cria que haver uma capacidudc maior dc trabalho sobre os nicluis.<br />

para Iliec; <strong>da</strong>r :i IOrriia deseja<strong>da</strong>. O segiurido raçlor foi porranto a obrençãe de<br />

encr2i:i bnra~ri nplicrivel ao trabalho niccânico. Dcszc modo. dc.;envolveu-se um<br />

proccl;?;~ dc dupla etiirndri: os prngressaç tecniços n:i prridiiç5o de rcrro barato e<br />

tias siia niaquin:içãci. iiil corrio a i'uslo 11 coke. a Inininaçao. o uso de muitas<br />

rnriquinas. ferraiiientas novas. ctc. exigiram volumes cncrgéticos quc sb o vapor<br />

podia movçr; por outro Indo,os Exitos !ia captação de energia inaninirt<strong>da</strong> exigitiri1<br />

matei-iais operarririo?; si11-iuli2nc;imentc rcsistenics c ellistices. sendo o ikrro o<br />

inais poli valente e barato dc todos. Por outras p;iIavrzis. :i ciiiistniç5o iiict:lIica c<br />

ri tcçncilogia do vapw influcricitiram-sc mutiinmerite.<br />

Durante ri prirncirci rnetadc do século XIX, a canstriição rncc5nica em<br />

Tcrrci liii sur~indo na divis5ci social do ~rahallio coina UIII scçior especializado.<br />

Sd quando a procura de motorcs e rn5quitiris pcin indfisiria de bens de consumo<br />

foi suficiente e regular 6 que 1Tacç6cs do capital indiistriril l'orani investi<strong>da</strong>s<br />

nessc làhrico cnril uma rotaqzo auliinoma. Duranic iilgum tempo. ticonteceu iit6<br />

que ns inaicircs oficirias mec5iiic:is lázinm parie do çapikil invesiido nas fabricas<br />

parti as +ais clai trnballiavnm em excliisivi<strong>da</strong>de. cnmo acotiiecia nas _oranrEes<br />

i'iaçlies. Em PortupaI. ri cons~iiuiç5o de empresas telido sis maquinas como prirrcipl<br />

niercadoria pmduzidii d:itli sobreliido ds ddécn<strong>da</strong>s de 1 840 c t Y50. O primeiro<br />

inoior a vapor consiruido eni Portugal foi feito numa I'iindiç50 portucnsc. a rio<br />

R ícrtIho. cri1 1 837.<br />

O ritmo dc coi~çiruqãci dos riiotorec c m5quiii:is depciide <strong>da</strong> procurii dos<br />

hens quc elas +iu<strong>da</strong>in a fabricar. Abstraindci agoi'n dos el'citos do comércio<br />

externo. as dimensões e as Iimitriçõcs que carsictcsizam a procura indus~rial<br />

interna crindicionarrini o seçior rnetalonieçânico. No criso português. a çorrclação<br />

cntrc n indicc do produto industrial c 3 procura dc bcns iiietaEornec5nicos entre<br />

185 I c 19 1 3 é muito significativa (0.58).<br />

Diiriintc esse icmpci. o prtidittto industrial portiigu2s cresceu a uni ritmo<br />

anual de 2%- e corno poi* v5rius razõcs 3 cxportaçao industrial foi sempre fraca.


isto rcprewriiriva urii i~ierc;irIo pequeno. E.;s:i l irnirriç2o hloquctiu rr proctir:i dc<br />

bens dc produciln c ;i


.A pcrcciit:igciii cnm que :L cor?sti'ur;iio i~ieliilu-meçrinicn poriugues'l<br />

partici~m~i no ccluipi-imeiito dn indústria naciotiai quairtr, a ni:iquin:is dc vapor<br />

Lcm rliir sci- i riferpi-ctadri ricste qnidso e veiii d:id,i iio iiihelri scyt~inte. rel:itiva rio<br />

disirito cln Porto:<br />

Msvna conheceiido as deficiCrrciaq dos inqucritos iiiduqtrinis pcinuguescs.<br />

devc nritnr-~c quc esles i-csii l tndos l'rrr:$ni alit idos por fòri tes sein rc1;icão directa<br />

ni~tua. ri rliie 10rt13 crcdível o ~cntido <strong>da</strong> cvoluqãci.<br />

:I piiriicililiç5o dos coristniicires nnciciti;iis i10 dis~riro de tishoa e rin tota!<br />

113ci~)n:iI n~ostrun~ uinn puriiçipnq:ío pnriuguesii ain<strong>da</strong> rilnil; reduzi<strong>da</strong> (entre 1 R52<br />

c 1927. n prinicipnç5ri iiuçionril; crri 1,içhori pasuiu de 35.8 i 0.3C4-: no total niicional,<br />

:i tilcsiii;i p;i11içip:iç~70 tincional passoti de 38.6 parLi 3.5 %).<br />

O ponro ;i~or3 a cxplic:ir C rstc: sabeiido-se quc n ~cridénciri rl;i produçáo<br />

rnecilnicn hcncfici~vii ns ciiiprcsiis que zrnhrilha\~íiin para nq mercado.; maiores<br />

pnrqiic podiam mec;ii~izar c fabric;ir cm série: s:ihelldo-sc tmih2lil qtle a ir~dú'itria<br />

do dihtrito do Por-io. com exçcpç5n do çecirir tfixtil. ti11113 ~tn h:iixo nfvel dc capital<br />

c>rpinicci c criino ta1 pcrli:~ poucos rnotorcs. coiiio exp1íc;ir entrln a rniiior sohre-<br />

~ivEricE;~ dos. coiir;irii[arcs rricc3nicos riacionais ncsre distrito? Seriti à primeira<br />

vi~t:~ 111ai1. n:~t~)r;il ~ U ii)ssc C nri nh;iqieciriicnio de iiiotcires 5 indusrria de Lisboa<br />

que residisse :I s;ilvnguarcl;i tio< construtarcs poi-rupiescs. vislo que ai a ciirva dii<br />

procura cr;i mais alr;i. o qut permitiria ialvcz meçririin:ir. Clriro qiie nctn tndo o<br />

íiprcp:idri <strong>da</strong> prticiira iiriciuniil perniitiri:i rne~ariiziir :i iuetnlomec3riica :I ponto de<br />

cornpeiir crim os y~rr>diiiorcs irigleses e ;ilern:les e cle impedir o seiitido ~lcsceiidcnic<br />

dn qtiotil dt' 111ercili10 ma5 scria de espcrar quc csla rcsisiissc mclhor num<br />

disiriici com maii c rn:iioi-es nioicires do qtic lium dc [irticura mais fraca c irregular.<br />

O 41112 sc veririca C que a pnrricipaç6o rios corisfrurorcs tiacioriai.s trn<br />

ta[nilto i~ininr qrrnlito ~~tc~rorfisse n pofZncin 1i16din dt) spctor. 0 inquCri to de 19 1 7<br />

6 o quc iiiclf-ioreç con1yi:irrir;ócs pcrmite p;ira este pori~ci. Par3 05 sete scclores<br />

miiih it~iporizlriicr.; qusiilri uci i-iúincrci de motcii-c.;. vci-it'ica-%c que, tal como scria<br />

espcradri. a poieiicia rnédiri iio distrito do Porto erii i~iièsioi. ii clz Lishoa (salvo<br />

I2x ti l r iii;idcirn) e qiic cniiscquc.n!cmcnte. a pirt iciliiiçãti rios corisiru tores riliçici-<br />

~iriis I'cii scriiprc iiipcrior no Porto. Um;i explicuç5ri ~-irovávcl poder$ ser esta:<br />

como a ptitPncia ~iiCdia de ca<strong>da</strong> scçror r:ira.: vezei ulrrnpnssavn o parariiai- que<br />

os cniisrruiurcs nnciotiliis ;iii~Ja xc cncon~r3vi1ln Iiabilitados n prndtizii-, estcs<br />

sobrcvivcrztrii iriritii rncl21cir qu:iritts 3 poi2zici;i média scctoriaI n:o ci-csccsse ou,<br />

rliiiis exricinmente. ericliiJiii1ri iiiii ~itirnero razriiível de pcqiicrios motores fosse<br />

seiidli [icdido.<br />

h icndéiiciti p:ira ;i coiicciiiraç5ci i(ir(;iid3 dos cnnsrrutoi-cs nacionais nos<br />

~jcqucrici< iiii>torci pcidc scr segui<strong>da</strong> se obscr\~armos a cvuliiq50 do quocieiilc


em~-e duiih <strong>da</strong>s suas irequEricisih relaiivas. Se os consrruirrrcs ii:icionais parlicipassci~i<br />

iio hrneciniciito do total de motores (quatito tio númcrol dc 10ma pm-<br />

poi*cicinal :i <strong>da</strong> sua particip;ição pitrri o total de cv. o i@sulindn do riicio seria 1.<br />

Par;! r, distrito dci Porto, :i eviituçiío fez prtssar csie ntciri de 1.1 em 1852. liara<br />

6,4 ein I9 17: isio C. os construtores nacionais pnrticip~ivam h vczcs mais quiinlo<br />

ao núniero que quanici á. pcitençia. Eni Lisboa. ci iiiesnio racio no mesniçi período<br />

passou dc 1.4 p:iril 10.6.<br />

Pode tirar-se lima outra coriclus3o desia ~endl.ticia: Iiaru rnal dos ccinstnitorts<br />

n:rcianais. o único sector de hcns de crinsuilici indrrstrial qlic Z'lihricava<br />

ein serie c que estava em expansiio nio pedia motores iios ctitisiniiores nacionais.<br />

Trata-se evidentemerite do scctor têxtil coni os ?;eu3 grrindes niotores e em parriculnr<br />

ri do distrito do POI'LO. no qual a participação dos construtores itacionais<br />

passou de 50 em 1852 para 5,1i Cc tin 1977.<br />

Asiini, Icntameriíe. os construtores nacionais foram sendo fcirçados a<br />

aharidonrir a consrrttq5çi dos siionorcs maiores e 3 ctincciizrarcm-se rros pcqiicnris.<br />

Notc-.;c quc a potência dos pcquenos rnrTtrires dc. 1917 tirilia sido 3 purCiiciti dos<br />

~iiotores iiiédicis (oii rnesrno dos grtindes) em I850 c 18fi0. quc as fuiidições<br />

porttigircsrii; sertipt-e tinha111 conslniirlo. As crnprcsas portuguesxs n2o l'orarn por<br />

coilseguinte força<strong>da</strong>s a mu<strong>da</strong>r dc produtos (motores :li& 70-25 cv) mas apenas<br />

deixar;im dc sc ai'cnturar na constr~tçào dos agora considerados dc médirt c<br />

grande pothcia. que sempre tinha111 kiio de forma esporn(idic;i.<br />

Fabricar pequcnos rtiotoi-es era tecriicamcrite piissivel sem o emprego de<br />

grari Jes irivestimentas de capilal fixo. Assitil se pode tamhCi1i cxplicar porque<br />

iio scctor rnei;ilomcclinico. quci no Porto qiier cm Lisboa. n níx-el dc c\) per<br />

T+<br />

capitu rivcs5e passado apcilns clc cerca dc O,? para 0-3 desde I851 :i 1917. E~te<br />

rcsii ltado parecc indicar quc o nível atingido pela rneci~~ii;rat$o do sector quando<br />

do ;iparccimcn to <strong>da</strong>s empresas inovadiiras dos aricis 1 850 pouco sc nltcrou.<br />

(nule-se que p:irit o inesniri perí~ido iin Poi-io c\?. per ciipiisi n:i tcxlil alg. passou<br />

de 0.0 I para I .3),<br />

Em sínrese. os cciisstruior~s inctaloiiiecinicos portugiicscs kienct~icia1';1ni<br />

<strong>da</strong> priíprizi liaqucru <strong>da</strong> rnccaniznç3e pomgiiesu. Corno pela% razões j:i cxpastns,<br />

cssc j'enóiileilo oinlin maiarcs prtiporçiiea riu djs~ritri do Pai-to a isso se dcvc a<br />

maior st~lircvi\~fncia: do scctor neste distrito.<br />

N:iu IBi só O espaço qtre hcnciiciou os ctiiistrulores rnecinicos do Porto.<br />

O tcrnpo ern que cslcs kilOiricnos ocorreram ocasiontiu iarnliCrn uma fcliz<br />

coincirlência que sc póe erri evidênci:~ com uni:i ~irnplcs questso: por que rnzso<br />

C que 3 produç50 estriingcira dc pcqucnas rtiotores ~15ti sc mecanizou no mesriio<br />

grai <strong>da</strong> prnduç5o dos niaiores? Tecnicamrntc n5ti exisriri ncnliuma raz5o ri<br />

irripcdi-lo e a f'nbricn dc pequcnos mccaniçnicis. coiiio o dos relógins ou <strong>da</strong>s<br />

máquinas rie ctiqturn. roi dos prir~reirol; ;i L'rizer-se eni sdric.<br />

Actirirecc E que quando os ii3;iirires trv;int;os iia crinstruqio niccânicn se<br />

dcrani. j5 :i c ~ r d9 ~ prncura ~ 3 intcmaçional passntra pclos iiiotores quc em Pnriu~iil<br />

ie considcriivnrn de média c até gr:tndc poEiicin. Ncni na I~iglatcrra.<br />

nciii ila Alemanha - c muiio mcriiis iioc EL'A - n itidústrin dc 1880- 1800 pcdiri em<br />

niérIia inoiorci inf'crinres a 20-30 cv. isto irnplic:~ quc ;i prodiiq3~ niecuriizudn. a<br />

estaild:irdiznç;?o e :i praduçãci pcr pcqas in~er-c~iiihiávcjs se devem ter <strong>da</strong>do<br />

espcçiiilnic~ite nos i-iibricos dos motores prociirados ncsscs mercado\ (praticameiite<br />

todos dc por2ncins 5upcriot-c.; :i 20-30 c.v.). Eni Poriugnl. sd ri têstil<br />

e,a!',umas krezes.ri rnorigern procurariam motores de semelhante potência. Se por<br />

Iiip6tese os av3nço.s d;i est;znrl;irtli7nqi3ri ti\,csqei~i coincçado aI_curii tempo anres,


:i patéiicia media <strong>da</strong>s ri-intarcs <strong>da</strong>s fndúctrins dos países dominantes estaria inais<br />

baixa. Tcrinni crn conscqu2.nci:1 atingido igualmente o f:ibrico dos motores de<br />

rncnou de 30 CV. bloqueando dcste modo a corresponde produqãa nacional.<br />

Assiiii. cntre os rinrih 1880 e 19 17. ;i parricipnqlri dos construtores nacionais<br />

csinbilizou pcirquc n industria nacional criniin~iou a pedir muitos matares<br />

pequeliou ryuc os cripitiiis metalnniecr"inico estranpciros praticamente ji i150<br />

Lihricaiprim ou ciii5ri f'abricrivam rle modo scmclhante nos pnrtugueses. Nesta<br />

gnii-ia dc prndrrtos não estrrtrdnrdisadns, 3 vantagem pottiiguesa de tcr uma rnao<br />

dr obra dc oticiais qu:iliticudos e de sal5rios mais baixos q~ic a dos scus concor-<br />

Iheritcc chrr;~ngeii'os podia continuar a scr um truiifo: ia! como o era para o coniun~o<br />

dos l'abricoz ~iictnIon~ecrliiicos al~umas déca<strong>da</strong>s antcs, rio tempo do depoimento<br />

do gcrenie dc Massrirel~s.<br />

A e~peciiicidnde dri industrial iznqão poi-tuciisc resultou si multanearncnte<br />

iium bloqucio e iium iiichci dc sohrevivEiicia para a sua construç5o mcc5nica.<br />

Pclo kicin dc Ter rrriiii i tidiistrializn@ci desiquilihrri<strong>da</strong> por iim sector de produçZo<br />

de mnssn\ - o i2xtil - padcriu tcr lido um ~iiuliiplicador ericaz para o fabrico de<br />

rtiorilrcs e m5quiii;is. Mas o ttxtii cresceu tarde demais e qu;iiido o fez. na<br />

segun<strong>da</strong> rncr:idc do século XIX. j:I a prtiduc50 mec5niça inglesa de hcns de<br />

ccliiipriinen~o tcstil não periniiia a sohre~ivEnçia <strong>da</strong> produç3ci que n5o fosse de<br />

seric. 0 s ínylescs iiiilisitn aproveitado a precoci<strong>da</strong>de do seu sector dc bens de<br />

consiimci dc rn:tis:ii e rorrc~pcindfam iigorst com o priinciro sector dc bens de<br />

1~mduq3ci eili sei-ic no rnuiido. hçsirit, o sector rfxiil portuguCs r130 consrituiu o<br />

tnultipliciicirir necessirio à indu.;trizi tnecanica nncioilial. Qiianto aos scus motores.<br />

;i pciicncia ii16Jiri dos têxieis caia dcnrro do que erli julgado rcnl:iSeI fabricar cm<br />

sésic iiri c3ir;tngciro c iorntiu-5e inipossivcl fabric6-lri.; çil.<br />

A frnque~ii c a Ienli<strong>da</strong>ri ac:ibatiani por tcr o seu lado positivo. Contiiiuando<br />

:i pcdir niotorcc pcquetios numa aliurn em que jS poucos os pediam, o<br />

resto <strong>da</strong> iriclústriu portusuesii pfide continuar s compras molores nacionais. As<br />

vant:igeni > dos consitruioies portugticscs sohreviver~rn pelo menos :it&<br />

i Giicrr:~ c cm riiuitos iIspcctos, prriticrimcrite até ao Iim cio vapor. A evoluc5o<br />

rlcstc~ pcgucriril: motores de vapor - e tanibérii do de gaz - ctlns!ituiu unia iliisttsi~rEo<br />

ciiririsn do que ~iodc fazer uma estmkir:i itiduç~rial diial siias não complcrneni;ir.


Ritilioteca do Pavii c <strong>da</strong>s Escol:is. Li.iti(i:i. sfd.. 11. H.<br />

I . :ir) dc .ímhito n:iciiiiiril. c(iiii as exccpçUcs dc 1859 e dc 1909. 1';ii4;i 1 Xri?. S:i. S. J. l<br />

dc - I, n." 133. LEsli(i:i. 193.<br />

6, N VC-.Y~ ... qrttV


A CENTRAL TERMO-EL~~CTRLCA<br />

DE MASSARELOS<br />

O SEU DO C A ~ ET~J~CTRICO<br />

O<br />

Diliriniiicnte c Ilcqucrias riu _or;indcs cciiiipnriliias e f5biicns<br />

s3o voladris :to al~a~idonn C s~rh~titiiid~~ por p3villióes til70 pré-Cahriciidos iilaiç<br />

fríceis de coirsiniir c de :ibaiidui~ar ...<br />

Repoi-tnndn-ine h arcri riie~ropolirana dn Poriti nridc o parririifinio nrqueo-<br />

16gicri iridus~rial 2 rn~iilo e significativo. vc~'itjca-sc que atgtrizs cspri~os/edifícios<br />

cs~Zii j:l rcutilizados. i3 ourmr eni f3~e dc i~iveiitrisiação c csrudci. No cntanto.<br />

cxisreiii cdificiri\ c iiia!eriais dcsçn tnesma nrquceilogia iiidrrstrial qvc coniiriuaiii<br />

h cspcra dc serem tratados c prcscn.ado%. como 6 exerriplii disso 3 Ccnrrril do<br />

Snusii ci a Corirp:iiiliin de f7iaç5n dc CTCSIUIII~. eslincos ?;riherhiii. t>ciii siiuados<br />

quc pcideririiii scr polos cii liiir;iis rIcis;ls dii:i\ local id;idcs.<br />

A rnuscalizaçki dc sítios :irquenfágicox ligados h iridús~ri:~ tem surgido<br />

uril pouco por totlri ri país. fi sctri dúvi<strong>da</strong> iiin wliic;ão ptriiliva ~irincipalrt~eiiie<br />

quaiido o rdificio ci3glcih;l p;irLr: tiii roralidtidc do eap0lio iiiili~iid~i aquarido dn<br />

scu fi~llci~tli~n~cnto. e uma iiiemiiri:~ vixr:i <strong>da</strong>s aciivi<strong>da</strong>des 15 dt.senvcilvicllis.<br />

Esciiiplo dc um deslics casos. cem o sucessri ji rccrinliecido é n Ceiilrcil<br />

Tei-mo-EIéctricri de Massai-elos. que ~egui<strong>da</strong>nienic mc proprintra foctlr.


I. O Carm EItctrico no surgimento <strong>da</strong> priiiieira Central<br />

Ternin-Eléctrica<br />

Tendo a Coriipnnhiri Carris dc Fcn.~.<br />

No ario sepu i ri~c. o getetitc d:i C'o~iipunlii:i refci-i rido-sc :IO lac;il dc cotzstrtic3o<br />

d;t Ccntr;11. rccoriJ~eci:t que traria 1-ati taycrri


Outi-:I rnz5o irnpor~aiilc quc levou a C.C.IT.P. i) iiquirir ozitro tcrreno 1-0s 0<br />

1':icici du Eqtaç5o do Oiiro. oilde cstrivarn insrnladiis as coclieirns c ciutras depndencins.<br />

pertcricerctn au Estado Porrii~ués~. e no fim dri arrcndrr~t~enro a Çornpnnliia<br />

ic ver nbrigu<strong>da</strong> 5 sua devoluqG30, o que causaria Li-anstcirnri .já que o espaço<br />

ciii M;issiirclos, para :ilberpr todo Q material e f'uncion;ii-ios licssn <strong>da</strong>ta. nãci cra<br />

siilicicnte.<br />

A Companl-iia em lunçao destes condicionriIisrnos acabou por adquirir uni<br />

tcrrcnti cntrc n lz;ibrica do Giis e n Forno <strong>da</strong> Cal. nas pedreir~is <strong>da</strong> Arribi<strong>da</strong>fiçclrn<br />

ccrcri de 7400 inz. onde podiam ficar para alétn <strong>da</strong>s m6quinas a vapor. as<br />

olfçin;is. cscrit0rios e outras dependcncias. Nasccu. :issini, cm 1895. a priiiicira<br />

CcniraI Tcrmo-Elictriça <strong>da</strong> C.C.F.P.. a Central d;t Artribi<strong>da</strong>.<br />

Eni I S95 i1 rniiquinari;-i instala<strong>da</strong> ii:~ Ccnirril era suficicnic para assegurar o<br />

brim Illncionamenta <strong>da</strong> tiindn recIitzido niiniero de ç;trms clécrricax. pois ain<strong>da</strong><br />

doil~innvn a tracção anirn:il.<br />

;Mnqiiirinria cok~ca<strong>da</strong> tta Cctitrnl dri ;I rrííhirlo ern 1895:<br />

- 2 caldeiras de v:ipcir çorii cczpacidride para 300 cav310s:<br />

- 1 rnrirliiinn a vripor <strong>da</strong> casa Farcot. de 150 cavalos.<br />

- 1 dyn;imo de Thamson -Houston dc 300 Ainpercs E 150 ca\.alos)<br />

- 3 í eqiiipadiis com dois tnolrircs ciidsi uma de 35 cavalos<br />

rnarc;l Ttioiiisoii / Iloiisinn.<br />

Tcriiii na<strong>da</strong> n trrtcçãci ;i~iiri-iiil em 1904 ris carros elkctricos ;lu mçnrarnrn<br />

considerrivclrncntc. Em 1905 o ndmcro de eléctricos era j5 de 62.<br />

Ann apris ano o n.O dc carros c a redc de trfiç5o elecrrica foi aunieiitando.<br />

Aurncritou trimhém ri necessi<strong>da</strong>de dc n~aior capncid:ide dc pinduç5o de encrgia<br />

cléctríca. cnisx que ti Çeiiiral <strong>da</strong> Arr5bi<strong>da</strong> rstiiva impcissibiliin<strong>da</strong>.<br />

Unlri nova ccntral cra riecessfirio. Eni 190X. depois do pcríodo conturbado<br />

que n C.C.F.P. vivcu. coin 3 ccincess3ci do exclusivci <strong>da</strong> vi@o el6ctrica ri ser<br />

rfad:i cln 1907, pcl:i Ciimara Municipal do Pnriri n Paiva Irmnri & Matl~ieu<br />

Luyn. qiie cnrisrítuisaiii ri Cornprinhi:i de Viaç3o E1Ccrric:i do Porto e qkic viria a<br />

I'undir-sc. volvido um ai10 cnrri a C.C.IZ.P.. surgiu a rinva Central tão ncccssdria 2<br />

tracçari eléctrica.<br />

2. A Central de Massarclos<br />

-Por csri.iriii-(r clr. h ik i/rt~tJ~o dc JY I I. (... 1. CI C


M:iio dc I CF I?. O quc se subcritcndc é quc jG ~criarii cxistidri dernasiados atrasos<br />

nii çcinsrmçSo c qiie ti C9mara receando c. psopfis que<br />

o cdii'icio princip:il ficasse contíguo ao depfisiio clc carros ,i5 construido.


-- -<br />

.4 C/~IV'I'I?A L TIXMO- ELI.:'CTRICA DE MASSA NIiLOS<br />

O edificici 10i dividido longítudinaliiicnte em dois corpos paralelos. que<br />

conxtiiuirirtii respeçrfv;imcnte ;i casa dos gcr;idores do vapor (caldeiras) e a casa<br />

<strong>da</strong>s m5quinns.<br />

No priiiieiro forrim instalado.; C0 1: gcradorcs dc vapor nrr.rJos, acresci<strong>da</strong><br />

dc miiic uril quc íc cncoiitravn na Ccntr:~l, <strong>da</strong> ArrCibld:~ c 10i irnnsferido para<br />

M3ssar~Ici~.<br />

Os iiovos ~crridoirs de vapor erain do tipo 5gun-niliu!;ii~cs. De Napcr & C."j4.<br />

de i3ruxelri.;. Ca<strong>da</strong> gerador prtirluzia 7.300 Kg de v:ipor por hoci. Os novrss gcr:idorcs<br />

1òr:iiii instalados c111 pi.ulios de dois. com os iiitervulos. cnire os grupos,<br />

sul'icici-ires parli to<strong>da</strong>s as inanipritaq8cs.<br />

Ern {'rente nos gcrridorcs de vapor havia uiiin via izrrea com a bitola <strong>da</strong><br />

rede geral li_oad:i h Alame<strong>da</strong> de Mnssarelos. dc 1Cirrnsi a quc o cornbu~tivel<br />

piidcssc sct cririduzido 316 juiito dos fornrilltris. pelo n-inreriril circulante ardit~,irio.<br />

zorrnr e waTon.:<br />

0% gases dzi coml-iiist3o. ao 'iair dc ca<strong>da</strong> geriidor, finl-lnni duris sal<strong>da</strong>s: ou<br />

:tir;iv& dc urna ampla coriduct;~ que os Ievliva a çI~nmink. ou, cnlfici. através de<br />

[rés cconoinizlidores. instalados na extremi<strong>da</strong>de norte dii edifício. Estcs econuniizridoi-es.<br />

crnrn do typo Grccii.<br />

As cPn;lrisj5 que se iani ~icumulan<strong>da</strong> nas qccinzeiros» dos geradores eram<br />

pussn<strong>da</strong>s corn I'ricili<strong>da</strong>rlc para uni waganetc adequ:idri que percorria uniri galeria<br />

siibterr5nc:i. A grilcria c a wagoncte ~cn~iani taiilb6m par;! a cvacuaç30 <strong>da</strong> iùli~em<br />

ncurnul:icin nos conduiorcs.<br />

A Aguri chcyuva 3t& 3.0s gcrddores de vapor atrnves dc uma bomba-turbina<br />

acçicitia<strong>da</strong> por iin-i eIec!rti-mci~nr, capaz de introduzir 30 m3 de i~un por hora.<br />

Na extreniidride sul <strong>da</strong> CLisiI dos ~cliidores Ilcou um espiip destinado a<br />

rccchcr intiis oi tu gcradorcs.<br />

A primeira cl~rirtiink <strong>da</strong> CentraI de Massarelos foi construí<strong>da</strong> nas traseiras<br />

do cdiricici eiitrc o ~tdepúsiio do.; ,c:iri-os,, e a casa dns gc~idores. O niatcrial<br />

utilizado iin sua construção roi o iijolo nburroi.. Conravn corii uin:i alt~ici. acima do<br />

Icrrcnii. dz: 48 rn. c di5nieti.ris rcspcctivrirnentc. 3.7 111 biisc c 2,4 rti verticc. Estava<br />

provi<strong>da</strong> de p:ír:i-raios nitilliplos. ligados Li icmii por dois conductoreí de ccihrc.<br />

Prcvia-sc -15 eiii 19 17 qttc corri n riiinien to <strong>da</strong> potEnci:i crri necessário<br />

a crinsrr-uçio de outra cliamit~C. na frente do cdifício, o quc veio a aconlccer<br />

c111 1934.<br />

O seyzidn corpo 1cingi~udin:il do edifício Ilii clchtiriado h iii~tnlri~~5o dos<br />

gi'upos e scus acccs0rios. Eslc corpo I'oi conie~nplrido com trEs pnvirncntos: um<br />

srtht err5iico. dcstin:ido :i depcísito dc Agun de conde ri sacrio. o sczundo no irível<br />

do terrcno. destinado Bc can:iliznções de viipor vivo e dc dcscarg:~. ao5 ~apadores<br />

de 52~121. :)os cabos eléctricos de crimuriicriç~o. 30s rrnnsi'orinadorcs eIGctricos t l<br />

ba~cria dc exciioqiio: Finrilinciite lia Icrceiro puvi~iieii~o ficaram instala<strong>da</strong>s as<br />

dil'crcntc.; m5guinzis e p:liil&is do q~iãdro CIC distril1uiç50 <strong>da</strong> cncrria ~ICcirica.<br />

Poi- baixo do qu;idi-o dc disiriliuiq5o cntsnva 3 5çu:i clcvadii do rio Douro<br />

destin~i<strong>da</strong> h corit1cns:içào quc passava por v5rios tanques de decaniriçfia rte<br />

maricira u que 3s :ireias :i[ ficas.cem deposita<strong>da</strong>s.<br />

O terceiro priviiiienLo csiA situadn 3.5: rn acima do scgundo. Apresenra-se<br />

snh a t'orni:~ dc uitr grandc salao dc I hni dc larguina e 9fi.50 ni dc cnmprinieriio.<br />

bast:in~e ilurnintidn c vcniilrrdo por amplas janelas nas paredcs c urtr _orriilde<br />

Inntcrnini envidrnqado no cume d:i crihcrtura. Dc snliei~tar também a cstrulura<br />

cm ferro que supofla o tcIhado, bastante semelhante a oums centrais análogas<br />

pc1-i Europa fora.<br />

-


O seu pavimento fbi revestido dc mocriico cstriado, de ccir unirorme. Nas<br />

parcdes l'oi coloca<strong>da</strong> iinia !'acha de lousa ate dois iiietros de altura eiicima<strong>da</strong> por<br />

:izulc.iri branco. sendo :i restante parcdc pinta<strong>da</strong> com tirita Pavfivcl, prova-<br />

vcImentt cin rorn citixcnto. para que os c> provocados pelos fuinoli e<br />

cin7:is resu!tantcs <strong>da</strong> cornhust5o do carvSo nEo I'ossem ifio notados. Estes<br />

revcs tirncnlos prciciiravam liianlcr n sala <strong>da</strong>s miiqui nus no iiiais ~irrepreensivel<br />

asseio>,.<br />

No ccniro <strong>da</strong> sala rcirarn inst;ilados os diferentes grupos. iicandri na paric<br />

nortc <strong>da</strong> sala cis grupo? de correnie trifíí~ic3[~ e cscritorios. e na paric sul os<br />

gcrridrires de cnrrcnrc coniinu;il~ separados :i0 mcio pclas m5quinns auxiliareslH<br />

coloca<strong>da</strong>i crn frente do quadro dc distri buiçao.<br />

Fora do edilicio principril estavam instala<strong>da</strong>s as bombas elevatbi:is de<br />

62ua do rio I>auin, ;i Bateria-Tampon. c os aparellios de coi~densação do vapor<br />

de dcscarga <strong>da</strong>s iiiiqiiinas e purificaçSo <strong>da</strong> água cotrdensa<strong>da</strong>.<br />

As primeiras 4 hamhns ele~ritfirias''~ ficaram insta1ad:ts num edifício<br />

subtcrr5neo na margcm do rio Douro. no Bicalho, que dista ain<strong>da</strong> alguma dist5rrci:i<br />

<strong>da</strong> Central de Massnrelos. Pasteriormcnte foi consrruido dentro do terrcno<br />

<strong>da</strong> Cciiri-al um edifícic~ entre n rua <strong>da</strong> Boa Viagcm e n caça tias m5quinas. ondc<br />

Foram instala<strong>da</strong>s rts Boitilias centrífugas c foi feito c;iv:i<strong>da</strong> um poço.<br />

A bateria ~> clos geradorcq de corrente contínua, foi retira<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

Subesraqio do Corpci <strong>da</strong> Gunrdn c depois dc dcvi<strong>da</strong>iiienie repara<strong>da</strong> foi instala<strong>da</strong><br />

niim edifício qiie se situa junto á Ccntral rnas num ponto mais ele\?rido. Esic<br />

ediricio que uind:i exislc ac~ii;ilrnentc, possiifa ain<strong>da</strong> iim dcphsito de ãgun. e um<br />

alanihique. Actunlmeiiie servc como casa de habiiaçáo de uni runcionlirio <strong>da</strong><br />

STÇP, SA.<br />

t2 riorrc. ctitre u Central c a rua <strong>da</strong> Roa Vi:igcm. roram instiiIsid~~ os<br />

condciisiidorc.; e aprircllicis de purificaciío dc 5gua. beni çoino a crirvrieira de<br />

rcscrv;i. Ac~ualrncntc to<strong>da</strong> este espaço é ocupado por um armazdm de rnatcriais<br />

diversns. rirreca<strong>da</strong>qrSes vdrias. harJrcfeiiririr~ dos fiincicinhrios. consult6rio rn6dico<br />

e vcsli5rio.;.<br />

Entrc a iàchn<strong>da</strong> <strong>da</strong> sala <strong>da</strong>s rnziquinris e a Alame<strong>da</strong> dc Massrirclos (actuaimcntc<br />

de Basilio TeIcs) cxisti~t uma cas:i que era ocupa<strong>da</strong> pclo eng." clicl'c, o<br />

inspccioi-, e sub-çliclc. escrit8rini e vestifirios. Foi dciiioli<strong>da</strong> etil I97 1 aquando<br />

<strong>da</strong> anipliaçáo d:i casa <strong>da</strong>s iniquinas, sendo os scus ocupantes instalados nessas<br />

aliipl i:ic;rics tis Cet~iral.<br />

2.3. A I." flnrpliaçiTo do Edificin I92 J -1 914<br />

13ass:idos 6 anos <strong>da</strong> inaugurnçzo <strong>da</strong> Cenrral Termo-Electrica de Massarclos<br />

fOI aprcieniu<strong>da</strong> pela C.C.F.P. i C.M.P. o cProjccto <strong>da</strong> Conclusão <strong>da</strong><br />

Primeira Parte d:i E~tação Cctlir:ll Geraclars»'o. aprovado em 27 de Outubro<br />

dc 197 I. Poreni. as ohras prolongaram-se até 1924.<br />

As obr;is dc conclus~o constavam do proloiigrimento dos dois corpos do<br />

ediffcin e.iiaen teb - o dos gerridoreq de vapor e o <strong>da</strong>s iniiquiniis - . <strong>da</strong> construção


de dum pequenas casas cni frenrc h liicha<strong>da</strong> nos canios opostos (uma do Indo <strong>da</strong><br />

rua D. Pedrn V e outra <strong>da</strong> Rua <strong>da</strong> Boa Víaeern). e na altcr;ir;áo <strong>da</strong>s via.; Erreas<br />

de sewicci.<br />

Os dois corpos do edil'icio oridc ectavain instala<strong>da</strong>s respcctivarnente as<br />

iiiltquinas c as 37 caldeir:is?i 10rrirn prolongados dc dois c cinco vzos, semelhantes<br />

:!os que j;i exisiiat~i.<br />

Na frentc do corpo dos geradores dc vapor foi cunslriifdo um anexo para a<br />

insialaç3u de dois novns economiz~rlorcs. enquanto ilo <strong>da</strong>s rnrícluínas foi colocado<br />

um ventilador compresscir. vestiríricis. uni armax6n-i. escritórios. ~abinctcs<br />

pai?i o Ei1g.O Cliefc. 'l~ispector CIiefc. e Suhichefe. Foi çonsiruid;~. ain<strong>da</strong>, a nova<br />

c11:iminé halai~çii na 1Tentc <strong>da</strong> l'sicha<strong>da</strong> do corpo dos gcrndorcs dc vapor.<br />

As dnas pequerias casa$ constmid:is em frentc eo cdifício ccnicil, um:i em<br />

cad;l czintci. destinavam-sc, a que ficava do Irido <strong>da</strong> rua ctn Boii Viagem. a rim posto<br />

de guai-dit milirar ciu de pu1ici;i civil. c a quc ficiiva <strong>da</strong> ladci <strong>da</strong> riiii D. Pedro V. ii<br />

Iinhiitaçiiri de utn ernpregarlo <strong>da</strong> Companhiii.<br />

O rri1:iicirio de coritas dc I929 refere que ncssc ano proccdcrani-se a obras<br />

impc-irlantes na Central quc ultrripnssararn os 750 conlos 1i:ii-a permitir 3 instalaçiio<br />

do novo turbo-grupo i3rown Roveri e duas pndcrosiis caldeirris 11 vapor <strong>da</strong><br />

ahnia<strong>da</strong> casa constriiioi-a alema > cm f93 1.<br />

i: enviado 5 DisecçZo dos Scrviqri~ Eleciricos?' uii~ projcctri que entre outras<br />

alteraçcies reconhece a iiecessi<strong>da</strong>de de procedcr icrri dernora 5 siibsrituiç&i <strong>da</strong>s<br />

riliquinas <strong>da</strong> Central propondo a instalaçso de iim gnipo gera<strong>da</strong>r de 5000 KWx e<br />

tcidos os accssúrici~<br />

necessji-ios.


HENRIQUI-I h.IA A'LIIX COSTA IIM S<br />

- - --<br />

A colociiçSo <strong>da</strong>s cal de ir:^?; mexeu ncivarneiire coni a iiragern de Sunios <strong>da</strong><br />

ÇentrriI. Parri cviirin a p;iragem ou :I redução na praduqão di- cncrgia, quando<br />

fosse necessário iilgiirnn rcparacao oti limpeza nas çondiitas dc rtlrno, foi<br />

instal:i<strong>da</strong> urna nova cliriii~iné eni chapa bastantc resistente L corrosSo. sobre a<br />

primeira caldeira. Atendendo porem à grande qunniidnde dc Itúllias cxpulsas<br />

pela ciiiiminé decidiu-se insialar um ctiptador dc poeiras que. scyundo o scu<br />

canstructor. a5 ubsorvcrin em 95%. LTm veniilador çentrifugo. i nstaladn jiinto 5<br />

base d;i charilinE. asseguraria boa tiragem de I'urnos.<br />

De qu;ilquer <strong>da</strong>s fcirn-ias eslwa picvisrti. c:iso liisse ~ieccssAtio. :i ligaçno<br />

desta caldeira a qu:~lqiier unia <strong>da</strong>s cfianiinés exislcnres.<br />

Às caldeiras Wal~her estava tambiS-[ti ;issriciado um ventilador recuperador<br />

de crirhono. Essc carhoiio recuperado wrin novarncnte Irincado. por meio de<br />

itjccrores. nki c3ni:ira de çonihustiio.<br />

A3 cinzas e iiv escfiriiis eram rctiradris <strong>da</strong>s c;ildeiras para vag4inctas que<br />

circulrivarn iio piso iiifcrior e cstris ~~3111 por SLTZI vez ~uin<strong>da</strong><strong>da</strong>s prira uni piso<br />

superior onde eraiii coloca<strong>da</strong>? num depcisito. Essc cIep6sito que se encontrava<br />

por cima d3 porta de enlrli<strong>da</strong> dri iictual Muscu'Y. quaiido chcio. cm dcspqindo<br />

para zcirr:is que ah 1rrinsportiiv;irn para v5ricis locniç.<br />

Pnr:i quc o firncion:iniento <strong>da</strong>5 crildeirav iiisse nicsmo rcnliivcl. como r?<br />

I?rmri i'orriccedcira o demonstrava. tornavti-


Na rnciniiria clcsçri~iv:i e jusliricativa do .cPsojcci» de Ariipliaç3o <strong>da</strong> Ceiitrai<br />

dc hTaqsrirelo~ <strong>da</strong> Compriiihia Carris dc Fci+ro do Poi-10--" cm 1935. diz qiic<br />

volvidos scis ;inos iipiis a ctilocaçati dris novas caldeiras c ntivos ynipos se reco-<br />

1111ece que essa instal:i-80 ci~i-rcspoiideu 3s expcc~aliv:is pois permiliri a produç5n<br />

dc 10J3 energia nccc.;s:ii-ia 11ledi:inle o crnprego excluc;ivo dc crin.50 nnaciíinal. Nu<br />

entanto. ~:inihém rccoi~heci;~ a necessi<strong>da</strong>dc de insialaçc?o de grupos dc reserva.<br />

1% com estc cirFuineiilo quc. fi C.C.F.P. pediu rzu~orizat;5o parri instalar<br />

uii~ turho-~rupri'~ - . de Ir 3C)O KW. heili como um yerador de vapor cic capaci<strong>da</strong>de<br />

iguiit iios geradores W:il~tiei- cxistcntrs. c um rcctifrcridor a vipcir de n~crctirio de<br />

capricid:tde igual ii dos iidquiridos eni 193 1'5.<br />

Os rrsuIrados saiisl'at6rios obtido4 com (i5 geradoi-cs Walilicr aconselhav~rn<br />

a C.C.IZ.P. :i coniprar* uiii idem ico. poriatito dri niesmti lahrica~ite. No enranio. a<br />

í3:thcock & li'ilcos. quc já Iiavin npresenLarIo. scrii êxito. propostas para o<br />

rorilecimenici dc duas caldeiras em 1929. por intcrinédio do ilustrissimo Caslri!:<br />

.T. Micliaelis de \kliç~níi~cl(i~. aprcsentoti em 1937 n propoqtn mais vanlaiosa<br />

p:irn fomecimcniri <strong>da</strong> nova caldcira.<br />

Aq condicõe.; cil'erecid;ih dest:i ve7 nelri Rubctick & Wilcox satisi'izcraiii ii<br />

C.C.F.P.. qiic por uin custo mais h:iixo c com as cnracteristiçtis pretendi<strong>da</strong>s,<br />

piiscrrim a riov:~ caldeir3'"a funcionar nri CentrriI dc Mrissarelns, em 1938.<br />

Após ;I coloiriçfio cin iUncíonrirncnro <strong>da</strong> caldeira Rabcrick & Wilcox. do<br />

Turi-ici-Grupci e do Çonversor. poucas foram as :iltei-açõcs em termos dc<br />

estrutura do edificiri e de novo equipamcn~o. A panii- dcs~ri dci~i e atC ao estado<br />

nctual forarii destruidris as tffs chaminCs esisrei~ies. o clcvaclor de cinzas. aIguns<br />

edii'ício. a casa <strong>da</strong>s bornli:is. e claro. :i ven<strong>da</strong> e desmontagc~ir <strong>da</strong>s caldeiras e<br />

rcsiiiiites grupos. isto no dccorrci- dos anos 60.<br />

3. Cessaqãn <strong>da</strong> prtidiiqão de energia elkctrica<br />

A Central Termo-EIéctrica de Massarclos ruiicioiioii cerca de 45 anos,<br />

p;iss:iridri por* percodos hast:inie conlurbados de origem inierria e externa. Julgo<br />

quc os miits siynific:i~ivns. por diverszis r:izfics. forarrr de origem cxtertia c<br />

rcfi rri-rric coricretg tnente fis diins gtrcrrris mundiais.<br />

'Isrnh6ni a rcl:ição cxis~ei~te entre a Ç.M.P. c :I C.C.F.P. nunca foi <strong>da</strong>s<br />

mcl lirires. 112r;i~ad;i tiiuitns dni vczcu pnr conflitos ciltre csiaç duac enti<strong>da</strong>des. e<br />

cul mitiiindo corri :i passagcln dri Co!iipanliia para ;r adtninistraçZo <strong>da</strong> prhpria<br />

C:irnnr:i m:t l tcrminou n coiicess50. em 1 936. Foram iiecessiinos apnas mais 1 5 mos<br />

pairi o encerranienta d:i acrividiide principal e. qtie rn:iis rcçurstis humanos emprcgavn<br />

n:i Ccni~il dc Massarelos - a prciduqrio de energia e1éctric:i.<br />

A liiprítcsc dn :iquisir;ãíi cle encrpin eléctrica a terccirns fcii çolocadn rnesrnci<br />

aiitcs <strong>da</strong> prcípria Cclitral scr corisrruidn. e s6 n,?o foi iivaiite porque os possíveis<br />

Iòrnccedoi-cs <strong>da</strong> época. n,io cifcrrctnni garanti:is de iini iornccimenia que não<br />

colocasse em c:iuLa ci hom runçionarnento dos cli5ciricos.<br />

A Ccnrrnl dc Mnss:ircIos tevc ns seus Cxiros produzindci nrlo sii a eiicrzia<br />

sulicientc prirn os crim»s elCctricoç 1113s ain<strong>da</strong> para vciidu. ieiidu atingido o seu<br />

augc crri 192fi'7 0 que ievau a Adniinisrraqãri a louvar quem na altura dirigia a<br />

Cciitral ou seja ci Eng" Rnclrigo Sarrnento de Beires. A partir ciessa <strong>da</strong>ta a ven<strong>da</strong><br />

dc ciiergia eritrou rium prncesso decrescenze 1130 consiaiido inesnio ciitre 1937 e 1942<br />

vcii<strong>da</strong>s de encr~ia clrScirica 1i:is receitas <strong>da</strong> Companhia.


I1 ENKlQ L!E M.4 i\'I!El- COSTA DIAS<br />

Ein 1938. pcir inicizziva <strong>da</strong> Juiita de EIeczril'icaçao Nacii~ri:il encciar:im-se<br />

neyociaçóes para qirc hauvessc coopcraqiio entre 3 1J.E.P (UniZo Elécirica<br />

Poriiiguesa) c 3 C.C.F.P.. O ricordo que usava a pcrmutn dc cncr2ia cIeçtrico,<br />

foi aurorizndo ]>elr> Suh-Secretário do Coniicrcio e IndLístria hern do sr~rviro<br />

piihlicorn no principio dc 194 [ I*.<br />

A situaç5o dc pcrrnuia roi o prenúncio de > <strong>da</strong> CcntraI quc ca<strong>da</strong><br />

vez ni:iis sc VIU dependente <strong>da</strong> cncrgla foi-rieci<strong>da</strong> pela U.E.P e posteriormente<br />

diis S.M.G.E.<br />

Esta ~itunç:?o<br />

roi notória tl partir de 1955 cujn prodiiçao prhpria j5 niio<br />

çhegílu p:lr:i I rede de 1racr;5ci.'Y. Adivinhava-sc ri fim <strong>da</strong> Centr:il quc ca<strong>da</strong> vez<br />

l'icav;i m:iis cara cnm as coilsianlcs paragcns e repíiraçfies neccssfirias <strong>da</strong>i<br />

rnfiquinas. qiie acnrretavrirn custos elcvados de mão-dc-obra.<br />

Tr:inscrevo dc segui<strong>da</strong> rilguns par:'igrafos dos i-clatários dc contas de 1959<br />

a 1962, que reforçaiii o quc nir?k 1-iii rriin. e revelaiii coinn fnr:irn os Úl~irnos dias<br />

<strong>da</strong> Ccntrnl Terino-1;léctricri dc Massarclos:<br />

nNo r~ipíriiln cio ~rrodrrqiin ccinrirli~cr rr ir~iohili:lipio <strong>da</strong><br />

C~i~rrrr/<br />

cicr. A ocirtal ,sirirciçclo ckr Ceriri-o!. qiie \?os obr-&o a ter rodei,\+ us<br />

irrsrnia(+óc..i. qras a tiitr npoIo r61-r?ikri. CI~LI CIO SP~R;ÇO LI177 PIICCII-XO<br />

oiti/al cle cer-r.ci dc 1.200.000S00, ser17 qi/alqiiei r-nt~ri*npcrutidcr e<br />

cnihni~ri rii~ésscnin.~ r~r~rncla jrritro cIns irisrGrlr-in,s si~j~c~riows :i rcspectiv:~<br />

desçl~ssificnç50. o [ucro 6 qire (...I - ricicki corisepliiinos~.<br />

c/c Massnrelos. sn/i.o riti7 li,qeii-o nrranqrre pnnr t!.~pr~~-íPrr-<br />

nO cr17n (/r 1 YhO ,foi. prrrn esrc Seri,fro. n.i.sirtalodo, 1701. dois<br />

facrn.~ (Ir. intesisas rçpcrcuss6es I...). J?cfcl-into-~ins Ii dc.sc*lcissificnscln<br />

dci CC~II rrci 1 dr Mas.~o retas r ri ei~rrcidrr piri i.i,qor- rioi-n rarifi~<br />

de i-erwh dc ei~etyin cla Çoriiparihia Nncional dí. Iiic.crr-icirkid~~.<br />

punr de.s~rioirfn~q~ni d ~ iiisrrilnyiírs s el~rrin-<br />

nrecfiniccrs de pinclriyr?o pai. clospnrho de siin rschclPi?r-ia o Scnhar-<br />

Srrh~eci-rrririn do r.s~or[o dn Iitdtísiriri vcio teitii i r1:ir çoni n cxi q-<br />

~enciii <strong>da</strong> Central de Massarclos.<br />

I...) çõnio rirircirrt~ n lach clrio 1ri70 se j~rodrr:ifr eriri:qjn a<br />

c-oii~ldernri 34 ~lt~.\-í#.~ dd~' il~uIilixtr6'n~ e IJ~I-CII n JCII tilrirrtn<br />

Cc~~rri+cil<br />

fino cor~iplcrc~nclo cerco d~ +?O uiios (Ir csisrSi7ria N.<br />

~Etri??orn IICSIP Rct~~rfiri~ 17fi1) ~CIIII«IT~<br />

ICIII'P~. CCI~J~I~TL~II~O<br />

qiroi.sq~t


n Cr~mo prosseg~rinrer~ru Ió,çico dcr ~i~trol-i:nçfio rnin i.srreria[ a<br />

qtlc nos refcrimo.i no Relaro'rio do tino pns.rnh ,fii adjitdicucla c111<br />

cnnclrrso ptiblico n itnia finitci rrrrcio~?aI, o de.vnroitrngrrii r i-enclc~<br />

cil~s in.stnlaçíi~s eleciro~?~ccfiriicrrs &I Ceirrrnl de Massarelos. ferido<br />

os rrrrl>alhn.s sido i~iicirrdns erír 25 c/c Agosro. Erriboi-n renlro sido<br />

/i-~~do urn prcrm ck 8 meses, Frei a-.TC qrte rln primciro rrimesrrc! do prOsinio<br />

niro u c!vacuuçiio do7 r~iaterinis esr~ja totul~~ienie t.onclrríocll~.<br />

Relathtio e contas de 1962<br />

-Cor~cltritr-se no 1. * triilre.~rsc a dc.sritoi~ragt.tir total <strong>da</strong>s iirsrn-<br />

IripFes prodittrlrns de erref-g ia. passnridn e,~tc! depar-tnrrienro (rede e<br />

~elecor~iiinicci(Ges) a ser orief~rado ex-clii.rir~aii~ri.lre Iin serirido rln<br />

eCrp/oraç~, innil rcige~n r cor~sen*uçcTn clns .sirhestnçõ~s de ri-or i.rforriictçijo,<br />

secrinnnnieirto c i-ccrificn~iio e r10 sisref~ia ~~/.e~o1?71dl7i-<br />

CO~ÓP.V D.<br />

4. A preserwaçáo e reutilizaqão do edifício como espaqo museológico<br />

A central dc Massarelos foi construi<strong>da</strong> tendo ctn vista a sua runcionrilidtide.<br />

A sua arquitectura asscrncl ha-se a alguns edifícios coiiçtruídos pela<br />

Europa e com a mesrnn lunç5o.<br />

NSo nos podemos apenas lamcn~ar por grande partc dri maquinaria ter<br />

sido vendi<strong>da</strong> ou destrui<strong>da</strong>. ou até pelas v5ríris alicraçfies do ediiício fnibo de uma<br />

evoluç5o natural <strong>da</strong> Cenrrnl. Na cntnnto, na CentrnI h,7 ain<strong>da</strong> miiito a conservar.<br />

ianir~ no que diz respeito a espdlio que era parte integr:inic dc si mesmn. desde a<br />

sua origem, bem como o prdprio ediffcici, c todo o resnnte espdlio quc hqie<br />

compóe o Museu do Carro el&clsico c que já conta com:<br />

- Colccç5o de carros elBctricos e arrelados<br />

- colecção de iorogrrifias<br />

- docum.cntaç30 de arquivo e bihlintcca relativa h tracção cléctricn<br />

Mas camo foi que a Cei~tral csnsegtiiu sobrcvivcr, uma vez quc foi pralicamentc<br />

desactiva<strong>da</strong> nos anos 60, pcrdcndo newn <strong>da</strong>ia 3 raxrio principal <strong>da</strong> sua<br />

cxistEncia. OU seja. a produç8o de energia elisc~rica'?<br />

Noriilalmente um edifício crn estado arqueológico mira rapidriniente ern<br />

degra<strong>da</strong>çiio. Mas no caso <strong>da</strong> Ccntral n5o t ~ i<br />

isso quc sc passou. pais foi desac-<br />

tlvndo síi o que dizia respeito 3 produç,io dc energia clCctrica. continuando<br />

como subestaç3o e com ourras aclivi<strong>da</strong>dcs n desenrolarem-se normalmente<br />

(serralharia. carpiniaría. secçiio de baixa tensào, bem como uiria parte rcçenra<strong>da</strong>,<br />

desde sempre. à recolha c inanuteiiçzio de carros cl6c~ricos).


IIb.'lu'KIQ LIG .IM ,\'L'EL COSTA I1lA.S<br />

-- ---<br />

.4ctualnientc n Suhc.;i:ição qric se situa ri;~ nnvc do l:ido pneiile (Rua dri<br />

E3oa Viagem i teni :lin<strong>da</strong> eni acrivi<strong>da</strong>de:<br />

3 reclificlicIorcs Brown noveri quri dniain rlc 193 1 de 1000 Kw cad:i<br />

1 rectificador Erowt~ Boveri que <strong>da</strong>ta dc 194X dc 650 Kw<br />

Transforii1:idor de 15 00015SOV<br />

2 trnnsf'orrsia<strong>da</strong>res Brown Roveri<br />

7 translbrrnadores pr'rtcnqiz <strong>da</strong> EDP de I5 000/5 0OR.V<br />

Esta nave quc jii 6 actualnicntr ocupa<strong>da</strong> c111 pnrtc para cxposiqões<br />

ierirpcir5ri:iq .e ciuiros eventos 2erides pclo museu. poderá vir a xer rnuscrilizri<strong>da</strong><br />

na 7ii:i totali<strong>da</strong>de o que lhculiariri ao público cni geral iiiais urtl esptig sii~guliir.<br />

Na navc central encoiitrn-se açtu:ilmcnlc ri exposiçzio perninntinlc dri<br />

muscu quc cnnt:t corn 13 carro?; cléçtricos. 5 iiirelados. 1 zorras. e 3 carros iarrc<br />

(7 auiomáveic; c iim eli5clrico). Dispnc ain<strong>da</strong> de pcps ii~tirnatnente li~adsç com<br />

a trac~áci eléctrica. como criiiihin:i<strong>da</strong>rcs. induzidos. far<strong>da</strong>riien~ci. fotografias,<br />

passes.<br />

Todos csin.; vi:~tiirns rornsn restaura<strong>da</strong>s nas ol'icinas <strong>da</strong> Socie<strong>da</strong>de de<br />

Trzinsporics Çolcctivtis do Porto. por uniu cquipa csl~cçi;ilizxin parri o efcirti.<br />

,416 ;to iiionicntn tis encargo'; rSm sido rniiiros. e suprirkidos pela crnpresa.<br />

Dispde ain<strong>da</strong> de gnbiricics fidniinislraiivcis. c um espaço reservado a<br />

arqliiva de dncunienitiç5o e rercmas J;i< colecções.<br />

Qiianro aos dois edifícios denoriiiriados. crn icinpcis iiiats remotos. por<br />

irdcphsite dc carros>>. tis nitiis aittigo.; d:i estrutura <strong>da</strong> Ceiitrnl quc sc siiunm do<br />

Iado :1 rua D. Pcdro V. stici actualrticn~e iirilizados ti111 delcc por oficinas e o<br />

outi-n principaljneiilc para :I recolha dos carros clr5ctrictis <strong>da</strong> carreirs rlizirin.<br />

Kcstc rntinienio. csli em curso iim prqjecio dc rciiicidclrir;ão do cdificio<br />

pelo iirqiiitecto Alçirrti Soutintiri. que rfent1.n cm brcvc ser5 posio crn masclia. c<br />

que coiitcrnplari a rid;iptaçZo dc tspiiço.; j;i cxisien~es ;I ríreas nevris (como<br />

audiidrio. rcstniiranie e har. cspnço pari1 scnricos cdiicarii~os ...).<br />

Mas ci !i{riscu sá cstiii-5 cm poder dc ~t111fis as suas IBculdild~ $e par3 alcn?<br />

dc iodos ris nicihoralireri~oi internos que cstiici eni c~ii-so. n litihn 1S e mesmo :i<br />

linlia <strong>da</strong> mrir~iiial. linlia I.<br />

1: irnportanre n5o sii para o ~~úhlico. ucifizndoi- di'irin Jri carro elfictrico c<br />

r


A CkhrTRA1. TERMO-EL.!~~'K~CA 1117 MASSA RI:'L(IS<br />

primeiro 1ug:ir. porque srio duas linhas tiistciricas: basiando dizer. que i~ linha <strong>da</strong><br />

rnargiiial. entre a Infàntc c a Foz (posteriomiente amplia<strong>da</strong> ate Mntosinhos) foi a<br />

primeira linha a scr inaugura<strong>da</strong> na ci<strong>da</strong>de do Porto eni l R77 (ain<strong>da</strong> de rrncção<br />

;inimul) e a segund;i liitlia, a ser electriiicatIa em 1896: qu:into 5 linha I8 concretamente<br />

o frnçci de Iinlia entre a Cordoaria e Mrissarel <strong>da</strong><br />

[iutn:inid;idc conscrvaiido r150 só iiq~~il~ que dfi 14jeitnw mris tiimbbni o que<br />

ncccssi ta de til~uni iiivesririienlo inicial.<br />

Ncsrci I'asc cin que muitas ci<strong>da</strong>des europeias adopiiini ntivariierite o<br />

sisteiria como um:i illernritivi dc trrinspone dentro [Ia ci<strong>da</strong>de, o Porto tendci ao<br />

seu dispõr carro.; clEclricos (~qiinnro haste>> {necessitando de :iE~uriia i-ccuperaqão<br />

C certo) e carris na via. não podc desperdiçar esia oporrunid;ide.<br />

S. Alguns <strong>da</strong>dos estatísticos relativos ã Central de Massaretos-""<br />

VENDA DE EKI:KGIA FL~:CTRICA<br />

--


I<br />

AYO<br />

1943<br />

I


Ali0<br />

1043<br />

1944<br />

1945<br />

1c)4h<br />

1'147<br />

19LX<br />

1949<br />

1 I<br />

li15 1<br />

1 957_<br />

19.53<br />

1954<br />

T955<br />

I')F~<br />

1957<br />

!V58<br />

1959<br />

1960<br />

,-I CENTRAL TERMO- ELECTRICA DL' MASS.4 KIYId:I,OS<br />

AKo IlNERClA 1IKCE:AlI)A ENCARGO Ct'çTO %11::1110 lin<br />

1Yh0<br />

r961<br />

t 'l h?<br />

AS MINAS IiE<br />

:\CEP DE S. t't.:l)RO<br />

DA COVA<br />

çi a7 JYI<br />

4 1 R8 600<br />

4 441 doo<br />

14175UO<br />

4O21300<br />

5 413 910<br />

H 196 3 7<br />

3 W2 ORfi<br />

3 ?'?R 7C15<br />

3 -7 I S~HE<br />

7 ?h0 0(XE<br />

4 196<br />

I 175 4fX (h)<br />

ht I 656 (h)<br />

3 1x1 713 (h)<br />

569 (140<br />

-<br />

1 91ci 170<br />

1 8ni 600<br />

I 554 520<br />

1 73X H70<br />

1 668 Xl(E<br />

I 61)~ 370<br />

546 09 I)<br />

E7 140<br />

4 Rim mo<br />

-<br />

-<br />

i<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

icii'i1 L'ORRF.FPONI)EhTG C;!Vll<br />

33991 171<br />

34 116531<br />

34 606 731<br />

A TERCEIROS<br />

429 i sn<br />

hT3970<br />

429 73n<br />

43h1HO<br />

432910<br />

452 370<br />

59214<br />

62 453<br />

27137<br />

6 0 0 ~<br />

2119<br />

I 163<br />

(3911<br />

82 137<br />

~onnw<br />

I4 497<br />

R0<br />

-<br />

SARA<br />

A UI


HENltIQUE MAA1Udl, COSTA DIAS<br />

NOTAS<br />

1. Kçl;ircTriri aprçscnt:idii i Asscrnlilci:~ Gcrnl dos Scnhnres Acçionist;t.: çin Ih dc t'cvcrcini:<br />

Gcrcrici:~ dc 1997, p. I 3.<br />

2. Rc1:iitirici :ipicxcniado Asscmblcin C;ci*al dos Senliorcs Acciuoisins ciii I:cvcrcii-o dc IH94;<br />

Gcrcnci:~ Jç 1 X93. I>. 17.<br />

7. Rclaidrin nprcscntndo h Asscmhleiu Gcr:il dos Senliuics Acciunisias cm f+vcreii,ci Jc 1894:<br />

Gerrnci:~ dc I X93. p. jiJ,<br />

4. liclarúrio :ipi-cscni:ido i Asscmblcin Cici;il dti5 Sciiliui-çs Accioiiist:is cri1 Iú dc Fcverciru dc<br />

1 XQS: Gcrcncri;i Jc I X94, p. 17.<br />

5. Rcl:itrii-io npresciitndn b hsscrnlilcia Ger;il dos Senliutcs Acciriiiist:is cnt Ftvirciro dc 1 X!14:<br />

Gcirncin dc 1x93. p. 19.<br />

6. Rel:ítririci aprescr1t:ido h Asxcinhlci3 Gei,:il ilus Sciiliures Açciniiisr:t~ cin Fevcrcirri de 1894:<br />

Gcrcncin clc I S93. p. 15).<br />

7. R<br />

(10s />rr~posip%*.t- n/7rc-,*,l~?11(1(/III~IP~I~~~I;JI~ dtn proj(,r:~o (li,<br />

rrrrii.v/irni tir(.r7o i, ~irti~ilirr~~Tri rlns irriiiiii.c:x.r do I'rirt~i. n/?tirrii,rrilci riri 19110. p. I C1 - MCE.<br />

f 1 . i~;ii;ri /'m-It(,(-o Jl~~inrit~i - A C(111rpnifI7i11 corri.^ c/(, FLJITO do Ptirro, \d. I CoiirrI~r


z(1. Pcl-nlilixn) POII~LIT ccrç:i dc 30 ttlrl~I:i~[;is didri;~h dc ç:lr\'9,1 que Itttdn Um C'UEIIY ric ?f;Snn :I<br />

tuiicl:itia, d;ii,:i no liiiiil tln nirci Liliia rcdiic;íii [i:i> ilccpc5nr; dc 270 O01)50n. P:ira alCni do ç:iiv3(i<br />

i;iriilir:iii n iii,iii-dc-ohr;i liridrii:~ Fcr seduzid:i cni ~irln rnctins l i opciiriuh çu,io '.alirio rniidnri:~<br />

17$0(1 110r dia n que <strong>da</strong>ria no i'iii:rl rtn arin. uma diiiiiriuii;.?ri tiri\ >riláriris dc 65 I)nr)SOn.<br />

27, /'roj(*rf(~ tlt* AIII~~~II~&J (!(I C~II!~(I/ dt* Mi~,b,,s(~rdciidli<br />

sei- rri;iiiri:iliiicrirr iii:intiIii.nd:i: 1'cirEnçi:i iri;iix ecriiiriiiiicx: 4 O00 KW, Pntènci:~ niiriiit:~ contíiiii:~:<br />

5 íi(i0 KW: Tcneiu cuiiipnsi:i 5 750 V: iiiirril:iriictitn dci xrnicii.: cstrcl:i: Excii:irliii. tio cxircmo dil<br />

vciii: E:.ncit:i-:ici indcpçiideiilc pcissivcl çcim 05 gi'ukioi. ilc c.scii:içici cr;isic.iiic\ rtiediantc<br />

inrctliostc50 itc um rtostatii dc ç:rnipu rici circuirn drr roroi: 'i'cii~5ii riiinriril dc cxcir:içrici I75 V:<br />

Filtro dc ;ir Viscitr.<br />

79. N:I liiilra quc pcrc-nrri:~ ;I s:il;i d;is çaldcir:is çxiuii:i uiii;i Ii:il;iris;igciii do.; xciriiis qiinndu clic;:ii*:irri ci-ilii (i<br />

cari.3~ ~tc S.ILdi-o i1:i Cnv;i.<br />

30. Rclnttiriri dc C'uiitns d:r Cniiip;inlri;i Carris Jc Fcrrii rln hrrn. I O33 - Artluivn tio hlCE.<br />

:I 1. O cnrisiimti do cart.ircs<br />

- siipcrCí~.ic. ?SX ni?. :iquecinicnru d;i :ígu:i tle :iliitieni3ç5o dc 125°C :i !7n0C rtn c:irp:i normal:<br />

A l:rldcir:t rcr:i riiiinitl:~ - dr: dois indicidorc.5 clc sií~cl rtv +?li:i vixivcts dn piso rln l'ii~iicirn. rlc<br />

iiiti tcrcciro indic:idcii. (!c iiivcl Jc 5yuii. a dii;tinci:t. qitc sei.:i irrstaladci jiinto dri pohtti rlt<br />

crirri:iiirln iin gerador. di: uni rn:intjnicirri indic:irlnr <strong>da</strong> ~~irsxici d~i vnpor t:iiiilicni uirivcl dcsic<br />

ptistu dc ccirli:ind


EMPRESA ELECTRO-CERÂMJCA DO CANDAL<br />

- UM CASO DE RECCONVERSÃO FUNCIONAL<br />

A ideia base dcstu comunicaç5o é a apresentação de urna sirrie de imagens<br />

que servem de cxemplo a um Lema comum às ;ireas meiropoliianns acruais:<br />

a i.econvcr?;z70 dos espaços industriais inçcridos na malha urbana ern acrivi<strong>da</strong>de<br />

ou nZa.<br />

Local imdn em Vila Nova dc Gaia. numa rircn encaixa<strong>da</strong> entre a auto-estra<strong>da</strong><br />

P iirn:i malha urbana de carfictcr mral iiiais ou rnciios densifica<strong>da</strong> corn novas<br />

coiistruções hahiiacio~~ais espccula~ivas c de Fraca qua1id;itlc. a iren ediilca<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

Emprcia ElcctrocerSmicti do Cnn<strong>da</strong>l vai-se desenvolvcndn no longo dn iempo<br />

arnivés <strong>da</strong> trzinsí'omaç50 de um icsrciio de rtquinla= niirii rcrrcno de


A ~~rtirddeste i~~ill~Elll~.<br />

cnrn pequenas abri~~ clc nie~!ior:iziieriiri c trritisformação.<br />

os cdif'icios S ~ U iolug;idoh a varias tilios de cii-rpi+cs:is dc scmiço.;.<br />

Criin :i nhertur:+ çEn 11ov;i vin V8 c :i olCri;i de novas :iccssihilidridcs e ri<br />

vitlt~rix:i~;iu dos rcrrcims in:irgiii:iis siirse a cipontiiii<strong>da</strong>dc de apcistas Jd'initivamente<br />

n:i tn;inuteiiqlri c n:i conl;truçSci rlc nri~~os csp:iços l'onlri 5' O ç'asii do iicwo<br />

ar111:146ni t-CCCII teinei~~i:<br />

ctinçiruido.<br />

hiliiiq u111:i vez. 6 Liiria emprcs:r j:i i1lsi:ilnd;i c taiiihí.ni coni hipiileçc cIc<br />

t O C I I ~ ~ C ~ O<br />

saí<strong>da</strong> do P:irc]ue Lndt~st~i:~I a nplílr pt'l;~ per111a11C1ici:~<br />

cdil'icio. m:intcridri-sc iio Rtrcliie Iildusrrinl d:~ E.E.C..<br />

do novo<br />

Peris;iiiio-;. pe to cluc tiveiiio.: ripoi.tuii i<strong>da</strong>de dc rihscrvrir. qiic a silu:içao<br />

iictiinl dri Piirque Indiistri:~l rlri 1i.E.C. 6 um bo~i excrnplii <strong>da</strong> pcrrnanencin <strong>da</strong><br />

~iicrndrin i iidusir5:il cdil'icncl:i cla çid;idc. ri~t-avZs de ~ii-iia ciperq3ci dc reconvcrsl?o,<br />

niaiitciirIo de :iIgurn:i i11aiicir:i un-i ccriri iipn


.I- TI- -c-- --,


L-? ---<br />

L .r<br />

çr'


- -<br />

. ----<br />

I TFFC<br />

1 ..a .r<br />

Ir",.: *. ---<br />

L. L: L L"" 4,.<br />

*.<br />

: 8'" .' -<br />

-. 0


O P ~LO INDUSTRIAL DA SERRA DO PILAR<br />

GONÇAL\'ES GC~T\~~\~ coii? quc se cniastriivam as naus<br />

cnnsrruidns nas T;irrricenns de Vila Nrivui. No início dn sdculo XVII h:i noticias<br />

clc ibnios oiciros tia sua encosta poente. 11;i travessa dii Barroca, no caininho que<br />

ia <strong>da</strong> riiu Direitii para (3 moskiro d:i Scrrli?. Mas tudo isto rnuito c5 cm baixo.<br />

i~iuito peno de Vila Nova e <strong>da</strong> sua activid3de rihcisinliu.<br />

A íridústriri. na siccpc;Zo própria do LC~~IIU. sO aqui sc desenvolve em<br />

i-i~eados <strong>da</strong> st5culo XIX. E lia reali<strong>da</strong>de n5o foi 3 Serra do Pilar um dos primeiras<br />

~lpolos industriais>> de Vilii Nova de Gain. Sc lal,unlos <strong>da</strong> t


cspecial para o rcgirlo c depcisito dc miircaç. descnhos e mtidelns c obtenção de<br />

~?rivilCgios dc inveiiçàci>~. dc qtic era ilgenrc J'raiiciscri Gotiics Teixcira". Na<br />

zona riiinc <strong>da</strong> Serra. vtiltdii uri rio. tinlia ~iparccidti em <strong>da</strong>ta antcrior a 1861 a i'iihric-n<br />

dc cola do Sr. d'Aletii dc efciiicr:i durriçSo" c que dcvcri rer cedido as instalacões<br />

pari1 rilargurticnto <strong>da</strong> Líhrica dc ccr5rnica quc por volrn de 186 l ali sc ~inlin<br />

in>~nladn liti ;ibandoti:ido l-ias~iício dos C:irn~eEites Descalçost'. que eni 1875<br />

perlence à l'ir~iiii Vici i-n l3r:ig:i kk Irrriiin c e111 1 R17 ;I Jri3ti AiitOnici V ieirri Rriigii.<br />

lendo dcpnfs em 1903 pertcncidn i l'irrt-i;~ Barbosa Branco R C." c nii décadsi<br />

seg~inte n Jose Pereira V:iIcntc Jfinior. cx-proprieliiriri cle uiiiri fáhrica de louçns<br />

na< Dc~ce apctiau Gnirnrirãcs l'esrriiia ff C:' Lirniia<strong>da</strong>l7 nias<br />

as suas instatnt;ócs j:i iinliiini crescido c crintinziuriairi a nurricntar atC i sc_oundn<br />

inelade destc çéciilo. Dc 1934 existe nri Arquivo Geral <strong>da</strong> C5n1ara dc Ga~a iim<br />

pedidri dc aiilplinçãci pririi as suas instalriqócs que cnt-in j:i crimiportri\liitri v5rios<br />

rcscn-ntóriris dc @a. tlc ciixofCc. de cnn~3ci vegetal. 1,ar;i a!ém dos de sul~ui+clo<br />

de cirliono. foi-nos desie pindiitri c tanlhcin de olni-ia. tin-ia dcstiliição Dciss e uiila<br />

instri1:içlíci Zalin li~iidri Lr rcspccriv:i charnin6. uma scri*uIti;iria. urri gasSrrictro de<br />

50 mi. unia cabine de 15.0nO v e i~iria.; outras instal:ir;rics f'rihris. para n1Ctn dc<br />

coiiserv:ir :i.; antigas iiistalaq(ies de iabricn do gelolx.<br />

E111 I 948 :I labrica ~iertericin ;i0 =mpo <strong>da</strong> Ccimpailhi:~ Uni50 FFariIiq. viridci<br />

depois 3 intesrar-.;c ns Quiiiiignl. tendo hido encerra<strong>da</strong> devido h coi~strut;ão <strong>da</strong><br />

IIOV:I pnm ~C~OV~~I-~LI.<br />

IJqie ciic~intrn-se ali instafado urii dcpnrtaiilcnici do? Ç:iininIios dc Feri-o<br />

l-'oitugiicscs (IIEl-ER) ciii p:irie dtis SU:LS instíilsiçõcs.<br />

E113 I 339. t:irni>étt~ tia periferia dii Serra do Pilar irias ii Sudc~ic. i nst:iln-sc<br />

11121:i graiirl~ unid;idc de pt-oduçiici de ~inlios e npunrdentes dcnominn<strong>da</strong> Rcnl<br />

Coiii~ianliia Vinicola dri Ntirte de Ponugal'". quc cntão ociipa extrnms terrenos<br />

no luyr dc ScgucIos. incliii tido c1 túncl dn Serra do Pilritb qtic corncqava nri<br />

Quinta <strong>da</strong> Rnai~ista (iuritri h casii dn Conde de Castro. iiiinislro <strong>da</strong>s obra.: ptiblicas<br />

e pcrtci dc oiidc


no i?nal do século algumas pcquenus unicltirles F~tiris. cciino ;L Tipiigriiiia Barbosa.<br />

de Francisco Msrtiiis Barbosii. Fun<strong>da</strong><strong>da</strong> em 1890. cin I R97 estava insiala<strong>da</strong><br />

no n." 33 <strong>da</strong> rua Gencral Torres. mas em E912 j5 se ci>conlra\la no ri." 30 <strong>da</strong><br />

nia Senhor d' AECm. depciis denomina<strong>da</strong> turi Cabo Sim3ozl.<br />

Em 1950 n fii-tiia pcrtcnciri ri Antonio Mariins Barbosa. filho do seu fun<strong>da</strong>dor.<br />

que sesidin por cirna <strong>da</strong> oficinn2J.<br />

M:is no fi11aI do sCciilo p:isxndo era ain<strong>da</strong> na Fervcn~zi, n:i nia do Pilar. na<br />

Calça<strong>da</strong> dri Serrii c sohrciudo no Senhor d'AIdiii quc continu:ivrirn a aparecer<br />

pequeiias unidntics pi-oduiivas. Em 1 R97 encontramos na rua <strong>da</strong> Pilar n." 8 a<br />

rannariu Jc Luis .Viiria Tcixcirri c Mclo e cm I 399 ;i de Maiiuel lonqu~m de Sausa:<br />

naqucln primeirli <strong>da</strong>ta existia na CiiIça<strong>da</strong> dri Serra n." 5 1 a tinturaria de Antiinio<br />

Vicini: ii:i ma do Sr. d'Akrn, ~iiinbern naqiiela <strong>da</strong>ia. irista1av:tn.i-se, :i refinaria<br />

de riçÚc:tr de Jose dcis Saiitos Rulino. :is fihricas de rolli:is dc Dias & Cuti1i:i e ;i<br />

titntiririii de Lino dos Ssntris cliic, no eiitanio. em IX94, sc inudti para ti Calça<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> Serra. 31. quando no Seniior d'Aléni .;c instala a tanoriria dci Alliel-tci Rebelo<br />

Valcniczs.<br />

Vemoq assim que al& no final do sCcuIo XIX n5o h;E uni<strong>da</strong>des fabris<br />

dcntro <strong>da</strong> antiga Cerca do mosrciro: a c?;plicnçklo ialvcz resi<strong>da</strong> no facto de os<br />

tcrreiior ain<strong>da</strong> cnr,?~ screni çorisiderados tigrícolas e iio i'acto cio Miiristdrio <strong>da</strong><br />

Giierr;t. dctcntor do itsufnito dc graridc parte desscs rncsmris tei~enos. apcnris<br />

:iuiorizrir a construr;3o Jc habi~oçõcs com ii condir;Zo dc os prapríc~ilrios rissumircni<br />

o nu% <strong>da</strong> dcmoliç5n irnedi:it:i iio criw <strong>da</strong> institiiiç5ri i~iiliiai- vir a necessitar<br />

dc to<strong>da</strong> 3 iren dispoiií\~cl, o quc obrigaria à cxproliriaq50 dos tcrrenos cntrezanto<br />

vendidns ciu iilu~ados. Este segiindo Escto explic:~ t~irnbfini porquc C que muitas<br />

<strong>da</strong>s caias do bairro d:i Sci-ni i'orain construí<strong>da</strong>s em inrideira c tabique. com r, rcboco<br />

recobertrr :I cscnrtlas dc 1oirs:i. c n3o eni pedra. o que dillcultni-ia c oiieriiria a sua<br />

possívcl demoli-aox.<br />

Mas se ~iil poderia ser acciir'ive1 cm Icniios dc hril>itacãu. era-o dillcil crn<br />

c ~naqiiin:iriri pc~:~<strong>da</strong>. Nri entrinto. e scicirilrnentc I'lilarido, jli na Scrrii do Pilar se<br />

tinham i~isialadci al~un?ris ngrcrninqõcx dc homens <strong>da</strong> incllístria: eni 1809 cxisti:~<br />

:i1 i a Çr~r>l~er-nfii-ct d~ CCl.lifo lrlP COIIJ.~~~IIO<br />

CIO Pl*nlr!~rrkt~lo CICI S L . do ~ PPikrr- corii<br />

sedc nn rua Luís dc Coriiões e de que cra cnrrorario Zcfcriiio Dias <strong>da</strong> Cos~a. c a<br />

A.\.srn?hleio ch Sei-1-0 cio Pilcri., com sede lia rua Do~itcir Avides (depois Elias<br />

Garcin). de quc cra prcsidentc <strong>da</strong> A.;scmhIcici Gcral. Apolino dri Cosiii Rcis.<br />

itidustrial Je Iiiogratin c editor*'. Ain<strong>da</strong> no tinnl do s6culrr crsuera iio pveto<br />

JaqueIn iirt6ri:i cciIn a rua AL'onso de Alht1qucrcliic uiiiris instalacões modelares<br />

de iipogrdiri c I i tngtafia deilon~ina<strong>da</strong>i, Ru(11 ..l~o,yi-uphin r Lirlin,qrq{iu Lrrsitarrn.<br />

Tendo iniciado a suzi nctividi~dc no Pom em [%S. zr;insiciizi depois n sua cmpresa<br />

p:wa o novo ptilii iiidusti-ia1 <strong>da</strong> Serra do Pi l:ir. nndc em breve se dcdiciiva tanibEin rl<br />

inc1;ilo~rrifia liiiipresiilci em I'ciIlia de Flandrts). Em 1925 scria esta uni<strong>da</strong>de<br />

l'nbri I ;i primcici li togriilia poi-tuguesa a imprimir sclos do correio. até :ii iiiiprcisr~s<br />

no estrringciro. Nas sua': fnsia1nr;fics íuriçionarrii-i-i Ègualmcnic ;I$ cdiqõcs l-'ri~l-in e<br />

Apnlirru. Em 1941 a l'iriiia iòi vcndidii pcIo.; scus dcsceiidentcs a AIE-icrlo dc<br />

Soiisa. prciprietario <strong>da</strong> Litogi-iifia Nricicinril que de novo leva n Lusitana para o<br />

PorI02~.<br />

As antigas instal:içõcs p:issirn depois a alhcrgar 3 [',ibric:i dc Artigos dc<br />

Metal (FAMA). qiie se cspccial izau em l'ogareirtis ri perrhlcti"'. Nos anos sessen tri<br />

csta firma d6 lugar a iim depósito de garrafas de gai. Cidla e gilrngeiii de recollia<br />

c oficina de reparriçfiex tlc :lu~riiiliiveis. que at6 hoje ali se niatitktii.


Regrcdindo outra vez no tempo. seria pr~is a rampimenta de uma nova<br />

artéria pela antiga Ccrca do mostciro no inicio deste século que viria alterar esta<br />

si tu;içrio: rcferirno-ilos 5 avcni<strong>da</strong> Caiiipos I-Ienriqucs, entre a mira<strong>da</strong> <strong>da</strong> Ponie<br />

Luís I. o Morro <strong>da</strong> Seriri e :i rua Luís dc Camõcs. troço esse que hoje faz parte<br />

d3 avciiídn <strong>da</strong> Kepúhlica-'O. Logo nas prirnciros anos ali sc implanta a grsridc<br />

Fllhr-ir.c~ cio Piicir. dc Manucl Milhano Sai~ches & C.", uni<strong>da</strong>de dc i'jação quc<br />

fornecia as psíiprins f5hricas <strong>da</strong> CoviIhã. conforme se podc vcr nuin anúncio<br />

publiciiclo tio livro Men I'illa rir. Guyo de 19095'. Poréiii eni 19 17. no Altiianach<br />

cIc. Gayn. apat-ccc con-in Foll>rira Millrriiio. cnquanto que i1 Ffibrica do Pilar ir<br />

pmprie<strong>da</strong>dc dc Alvaro Júlici d'Olivcira. ambas dedicadris i tlriçiio de 13 e ambus<br />

Sitia<strong>da</strong>s na j5 ei~irTo dcnornina<strong>da</strong> avcni<strong>da</strong> <strong>da</strong> Rcpúblicn", 0 que nos leva a<br />

pensar num coiiflito de apropria~ão toponfrnica. Mas iiiiri chcgaram sequer a<br />

melrdos do século: arnlsas hrãm dernoli<strong>da</strong>s e os terrenos deram lugar ;i ediilcios<br />

dc habi taç+tici e corni5rcio.<br />

Em I9 I2 estas cruas fsliricaa prodrrzíani também ariigos eni malha. que<br />

cntao se [ornavam pnpularcs. no qiic esttivani acompanha<strong>da</strong>s pela fisinz Guim:ir,?es<br />

& Arriara1 coili scde na rua dos Polacos, quc igualmente fabricava<br />

%ripatos dc Iira e ICltroJ2. onde depois se vieram a implantar nos anos quarenta<br />

as Mrriir(frrcr~ircis Rerir~idns, L&I. (MANU). empresa que dcixou de lal-iorur nos<br />

anos setcnta e cujai instrilaçfies jazem em completo abandono. Nos anos cinquenta<br />

cstc cornplexci fãhril cra çrinstituído por urna enorrnc fAhrica. uni armxzern,<br />

uma iIlin denoniinndn rrRaa SaUde~ GI ent5o parcialmeilte demoli<strong>da</strong>). cinco<br />

lilocas de moradias, unzn casa de habitaçno. num total de 8 045 ni'. dos quais<br />

4 737.6 de área ~nl7ertn3~j.<br />

.c'a rua Cabo Borges nos anos quarenta existiu i;imb&m uma outra fábricii<br />

de 111aIh:is sob n firma Ai-itBnio Quciroz. L<strong>da</strong>.35.<br />

Ourrn urii<strong>da</strong>cle fabril quc se implaiitnu no princípio do skculo na nova<br />

aveni<strong>da</strong> liií a Frihriccr ~I'/1~iicri-dcrire. Lichor.tps e Ger1ebrri.i- dc Coelho Pereira Filhti<br />

.& Companhia. a qual cm 1912 estava acompanlilidsi pelos estnbelccimeiiios cle<br />

.i050 AIVCS dc M;~ltfis C dc Manuel Alves d'Qliveii*a. anibos nri ruo Luís de<br />

C:irnríe~.~~.<br />

Mas o esrabeleciinento ~cindustrial>> inais ouslidn desta zona. no final dsi<br />

Monarrlui:~. si~ua\.a-se 9 entra<strong>da</strong> do prdprio tahulciro superior <strong>da</strong> Ponre Luis I.<br />

Ernhon n5ci IQsse entào clasiificado como industrial, hoje nZo ien'rtmos diivi<strong>da</strong>s em<br />

registií-lu n:i ciildúsiria do turisino>>. E Q seu destino scria 3 indústria do rnobilirírio.<br />

Trata-se dri cklebre e eférncrci


- Fabricantes dc cofrcs e fogões na ma Luis de Çnmõcç. o já referido<br />

I-lcnrique José d501ivcira. que tamheni fabricava mfivcis, e iia ma 1 ." de<br />

Mnio. Joaquim Cascro Silva.<br />

- Fibrica de curtlimcs na rua dos Polacos, de Sousa Fcmcira &L C.".<br />

- Serraç5o ri vapor na rua do Pil:ir. de Serafim Pereira de Sousu Ranios.<br />

- Trinciaria. 1x1 mcsma rua, de Manuel Joaquim de Sousn.<br />

- Tipografi:is. para além <strong>da</strong> J.li niencionadu. i~zi rua Luis de Carnãcs a<br />

, que editava um jornal com o mcsrno lirulo.<br />

Entrernnto tntnbéin o sector do5 vinhos se instiilii lia Serra do PiIar:<br />

- A. de Pinho 8: Cnn na rua do Pilar:<br />

- Correia 8 Rraga (Suc.) na mcsnia rua:<br />

- Eduardn Edmundo Cardoso na rua Lufs de Criiliões:<br />

- Francisco Antonio Raphnel na rua Cabo Rorges;<br />

- Manoel Joaquim Pintn, que jd vimos a pmpiisiio do fabricti dc capas<br />

de palha c carpiniariri, situado na rua Senhor d'A1Eni.<br />

- Reis Sr Si. na iuíi do Pilar: c<br />

- Rodrigues Pinho. na rua Senhor d' AlCni.<br />

Estc incremento <strong>da</strong>s indúsirias ncstn. ton:i arrasiaria coiisiga ourras aciivi<strong>da</strong>dcs<br />

produtivas: em 19 I2 a Serra do Pilar tem setc pa<strong>da</strong>rias assini distribuí<strong>da</strong>s:<br />

cinco na m:i Luiç de Cainoes c duas na rua dos Polacos~l.<br />

Com mnra filhricn c tanto rorno n5o admira quc os bombeiros municipais,<br />

scdiados ntl velha rua Direita (então jri Crindido dos Reis) c coman<strong>da</strong>dos por<br />

Eduardo d;i Costa Sai-itns. o pacicnte cditor dc Caiiiilo Castelo Branco. tcnliarn<br />

ahcno uiii quartel na ma dos, Polacos"'. l? que jii eiii 1905 :irdera urna FJbrica de<br />

tintas na avcní<strong>da</strong> Campos I-Ienriqucs, sobre 3 C:iIçadrt <strong>da</strong> Serrad1 e entáo cis<br />

.iscildndoç <strong>da</strong> paz>> prcicuriivani localizar os seus quartéis onde clcs mais falta<br />

íazioni.<br />

Passa<strong>da</strong>s algumas dcSc~<strong>da</strong>s. no t?m <strong>da</strong> 7." Guerra Mundial, :i Serra do Pilar<br />

continuava ;i albergar um boin niimcro de indústrias que a sc~uir sc enumeramfi:<br />

- C:iixotaria - Afonso Moreira nn rua I ." dc Mnio, 29:<br />

- Calcado - .li]>, na rua do Pilar. l2:<br />

- Capas dc pallia para gtirralJs - Constantinri <strong>da</strong> Costa. iiri Cnlçri<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

Serra:<br />

- C~irrinho~ liara crianç3$ - 0.~1rqli7 na 1113. f .O de M;iiri, 29:<br />

- Crorriayens e Níquclagcns - Ernesto Pinto 6c Monrciro n:i sua Luis de<br />

Cnmões. 525:<br />

- Curtunies - Fzibrica de Ciirtumes Beira Doiirci. na rrzu Cabo SimZo:<br />

- Dissoluqão para calçado - Alcino Pircs Tavt~res, nri nsa Anlcio de Quental.<br />

143 c Hamilton Lopcs Pinlial. na rua Lui.; dc Caiuões. 5 17:<br />

- Latoaria - Manuel Rcidrigues Arnorim. na rua Mairiiailri Azuay. 64:<br />

- Malhas - j5 referi<strong>da</strong>s nnrcriormcnte<br />

- Material eléctrico - Fil-irica de kparclhcis e AcessBrios Eléc~ricos L<strong>da</strong>.,<br />

na rua C:iho Siriião, SO c Tudel


- Rolhas - Eviirisio Mnura & C.". na iu:i 1 ." dc Maio. 55:<br />

- Sulíurcto de Carbono - jlí referi<strong>da</strong>;<br />

- Tanoaririq - Gueclcs Teixeira & I'ernatidcs, L<strong>da</strong>. L<strong>da</strong>. Na rua dri Pilar, 6:<br />

- Tin~as<br />

e Ycrnizcs - A E.$~rgc de Armtin<strong>da</strong> Gomcs Pessanha lia rua Rodri-<br />

cucs dc Freiras c M. Fcriiandcs do Courci. na rua Luis de Carnfies. 474;<br />

- Tipogrnl'i;is - Barbosa. j:i referi<strong>da</strong>: I3aiiiel dc Castro Silva. na ru:i dos<br />

Polacas. 100: M:inucl Martins Fencira. n;i rua Luís de Camões. 157;<br />

Mlíiio Marrins. lia niesma ma. 494: e Rodrigo 13ercira de Linia. na rua<br />

dos Pcilacos. Ao todo cinco tipogr3fi:is na Serra do Pilar.<br />

Quanio ao Viiilin do Porto aparecc-nus a tima Coireia Iiibciro. FiIIios, L<strong>da</strong>..<br />

comi annn7érii e tanoaria na rua El ias Garcia. 79, pnpulamcntc con tieci<strong>da</strong> por arua<br />

d;is pipa.;,, e cu-ias ii~~taI:içries aindii cxiste~ii. rniis coni riutra scrvenriri industriril,<br />

a aniidizn~iio dc iilitinínio: c Rodripucs Pinlio. na rua rabo Sirnrio. 5.<br />

Os ~inlios dc consumo i: a~ii;irdcntc continuaviiiii rcpresenríidos por Ribas<br />

6c Rodric~ics. L<strong>da</strong>. na rua Jo Pilar. 20.<br />

Ern 1950 na prhprin 6rea dc protecçári do rnostcirri <strong>da</strong> Serra dri Pilaieiiçontr:iv:ini-sc<br />

alguns pr6clicis destiriadcis 3 indcísirio. Para além dos que Jfi<br />

mencionarntis alguns mais existiain n:i tua Senhor d'Além ou Ciiho Sinião,<br />

n~uitw deles ji rim ruínas. como os quc cratn proprie<strong>da</strong>de de Manuel Gaspnr<br />

Rlldri~ues I: mulher c dc JaGlo Cardriso de Barros.<br />

No inicio <strong>da</strong> rua Gericriil 'I'orres I>:)\ 27 n 33 cxici:~ urii prhcliri des~iniido a<br />

llihrica dc hotóes. ~iropriedndc dc Alberto Piliio Cnrdeann, inorador na RE9un.<br />

Nos tcrrenos quc er:tril proprie<strong>da</strong>de clo Ministkrio <strong>da</strong>s Pinançris e descritos ccrtrro<br />

prddio nrilit~ir. ex~raiii-sc pcdrli: ussini. ati .?O de Aliril de 1939.


NOTAS<br />

I, A cstc pi,ulxi-iicr \-ci, FREITAS. E. .h. .E.<br />

7. A tr:lvt:ss:i d;~ I~XTCIC:~ :iind:i Iir~.je rxisrc soh (i noiiic dc rii;i i!:) I3:iirtic:i. crnhiii:~ ri5n tenha said;i,<br />

EIII iri~i1~11% devi:^ 1ig:ir ;I ~CILI LI(> PiIilr ;i\~cni<strong>da</strong> lliogo t.ci!c, ~II;IS ilo S~CLIIU XlX !;?i c~li-I:~dii lltlii<br />

I.LI:I Gcii~~i~:il Tnn-r.. p:issando o irnqci iinsctntc j:i iic?;lc xCciilo :I clcsignar-sc por iria ti~irdcs de<br />

Aninriiii. :I!.<br />

no sI. 7'. licidiipues iic A[iireirl:i i IWi) - O h4usti'iiii ~1;i Sert;~ rlhi Pilar - dc c;ís:i<br />

11iriri:ict ica dc q11firt~I JC ;~i.iiIli:!ri:~. I'lii,!r>. SciriEii:irin dc licciici;iiuim:i iipirhcntndri i Iínivcrriid:idc<br />

I'iwi iic:iltti~c liifnntc D. 14ciiiicluc. li. 7 1 : pi-Erlirl li." 6%.<br />

25. Vc1- /~l~Jr~lll~lk ... i'W7 c II/,~~II itYYQ.<br />

Ih. Agr:i~lc


311. COtlTO. L. Rilicii.~ I t 9'451 - A ponte I.iii/. I c o ur1i:iriisnio titii-Jç-sCculo ciii Vil;i Nov:i dc<br />

G:ii;t. In G{rirr /!L, /I(; r~t~i n~iov..,, pp. ?h I -2SlJ.<br />

3 I. A+P (0 7'ripi1.0. VI seric. ;iri(i Xt. I97 I . 11. ?Ti, 0 iirckiidio dcsii~iiu<br />

ig~i:llnir.fitc ~e(is ires poviiiicnlos qiie tl;iv;im par$ ;I C:iIpid;i <strong>da</strong> Scrr:ir. (i quc nos Ic\,ii :i supor cliic<br />

o crliiictti cni que3i:ío d o ~ LIC<br />

em l l)03 ';C dcncimiri;iv:i C:usiiiii rl:i I'oiiic. 1i1rvi:imcrirc dcpciis dc<br />

icçnii.;ii-iiido.<br />

>'I Ç.iIq:i<strong>da</strong> d;i Sci.i:i i4 uiiin rkis iiiais aniig:is ;iriEr'ias rlc Vil;( Nuvli dc G:iia. dcvcndri ser mcsmo<br />

:ititcri~ir ;i çcinstrucZo dn Mii~teiro cin 1537. ç1nhnr:i dcdc. cnt:in fbhsc :i principal vi;! tintrc ;i hu:i<br />

ponnii:~ c a prni;t dc vil:^ Nov:i. Eiti 1713 Ini calça~la pclo tl1esti.c constiilçioi- Jus6 Rodl-i~iies<br />

1 iJ:iiscs rin qkc, XV! I r. ln /30ttvi!1t ~ C A.\-.w(~i~t(:rio<br />

I<br />

CI~~:+/'(J/<br />

>\rriigris C;iriir. 11." 33. p. 73).<br />

.$A. I'ilo i\'rii.li (11, Gziri.., IclrES. p. 9 c scpuitites.<br />

45. C(~~itrv!ir~ ç~riiiir;rrii.ci ... IMO. in CORREIA ( 1997). pli. 60. 74 i: 75. pi.t:dius n."' 31. 77. 7s c 80,<br />

n-apectiv:ir~icn~c (\.ti NI~~:I 74).<br />

Xi. Snlirr :i.: cirigens e cvrilitçàri dcxrc prilo industrial rlc \'ila Nnv:i rle Gnia vcr GL~~MAI~AES. S. A.<br />

Gt~nri4~, !/r, /'iI~tr - {'(rtri~~~/jriio Cit/r111,n/ J$:~t)~i~i~i~foi/(-. Vil;! Nova tIc G:ii:i.<br />

~:~lll~!aci~i s:~li:icloi c:lc~;lnrl.


ACTIVIDADE PESQUEIRA DE GALICIA<br />

- DO ANTIGO R~?XIME Á T~~USTRIALIZACTON<br />

F~hrc!sco CALO I .riuuiuti<br />

iciinwllti i1.i Cultura Gnlc.1:nl<br />

Est5 rnoi lonxc <strong>da</strong> nosa intenciiin caer cn tr:isnoitados deterrninisnios<br />

xco;rriíficni. pcrci nori podemos deixar de lhcer notar que i10 litoral galego ho~ibn<br />

unha colixunci01-1 de l'aclores xeogrftfictis. hiril0xicos. dinkmicns c liumrinos cluc.<br />

de xeito ç:iw n;itrrrnl. pmpici:iron unli:i irnportiinlísinii-i i~idustrili pesque ir:^ desdc<br />

oi l-irirnciros tempo.: ata os IIOSOE día~. DCIS 5 X50 Kiii de coqtaq que tcn to<strong>da</strong> a<br />

PeriinsrtIa IhErica. 1 195 correspciiiden a Galicis. (i quc esifi a indic~ir quc a naso<br />

1itor:il. considerando :i súa foi-~iia e extcnsiiin. ren que ser neccsriri:irnente moi<br />

rccortndo. c efkc~i\~amciite 6 ben coficcido o fcnúnieno caracterfstico <strong>da</strong>s rias.<br />

A elas chcgan os aportcs dcis rios. que diilcifican a sita salinid:-ide. e existe ttn<br />

xciso dc correnres lri~ixitudinrzic; (ri que os iunrifieiroc. dciiominnn qs lup\veling) quc lan asccnde-los riuirici~tes<br />

niincraiq du fcindo c íluc, iinpulsridos palas ariteriarcs. sc distriliúcn por to<strong>da</strong>s<br />

pai-lcç. Sc teiiins cn coiisidcraci(iii os par5nietros dc salii~i<strong>da</strong>de. tcmpcriiLura c<br />

inicrcamhici de 111asas de auga. aporiando nutricilies iiiiiiei-riis e hiolíixicos. comprcndemcis<br />

qiic as rias galeg~ts teíinii tnri gran riqiicza niai-isqueirn e piscíccila<br />

(cfr.. FRAC;A-~..~IICAI-EI~,<br />

I 97 9: 101-1 2 1 e MARC~AI,EF. 1974: 123- 1 6%. sobre<br />

iodo 167-163.<br />

Sc 3 todo o anrerioi. sumamos o l'cito de aue :i zrinu inrcrior <strong>da</strong>s rlas estã<br />

pinicxid:~ dos ternpor:iis. ilriii 6 difícil clitetider gue, desdc moi ccdo. os Iioines<br />

deçiclirrin ~~plr>ti-ir csic espnçio cn Cpocns de autoconsii mo c riiera supen~ivencial .<br />

O .;iScul ilortc de Porlugal<br />

aptintan na rricsma dircccic'in. o que ssrilel/a Iíixicí~ por razóns xe~grfil'icas C<br />

hixtcirica>;'. pcro rcculia quc na cosia <strong>da</strong> Rrctrifia I'raiicesn siicedc cxnctainentr (I<br />

nicsmri. :i xiil~as poIos trab:illos 1n:iis recentes). Pcro voltaiido a Griliciii. que 6 o<br />

quc rigorii nos interesa. ctímpre dicir qiic C iicqtc S. X11 O iiitie iio que ripai-eccn<br />

os ~randcs e inipomnies porios dri intcrior <strong>da</strong>s rias (I'oiitcvcdrri. Uaiona. Viveiro.<br />

Nriiii. Rcdondela. P:idrCin ...). Nos seguinfes sCculcis XIF I c XIY hera cando<br />

reiilineiirc se dcfinii ri pcrsontili<strong>da</strong>de iiinriiieira de Garicio. consrituín<strong>da</strong>se os<br />

niiclcos quc avanzan ca<strong>da</strong> vcz ni5is sobre as hricarias <strong>da</strong>s rías: Porio do Sori,<br />

Rianxa. Muros. polir:^. Cainlindo


captur~iq e en montante econt'imico l'oi wmpre nirii superior en Galicia en comparaci0r1<br />

con Poriugal. A razh B obvin: GriIicin corita cunlias magníficas rias e<br />

csiupcndoc portos de rcfuxie. mentres que n costa portuguesa C rectilíncsi,<br />

ricat~tiladn ou arecnta coil baixíos. e prricticarneriie qen Itrgarcs a onde rccular<br />

con mal teInpo. 0 s poucos panos cxisrcnfes esiCin case todos cles nas bocanas dos<br />

ríoç. e con mal tempo resulia moi arriscado pasar ai hnrrns de area, preferindo,<br />

se podían, ccinrinuar correndo a surads para se refuxiar nos portos galegos.<br />

Lembremos Os pni)riros dcixando as síias marcas na capcla de Sra Treça<br />

(A Guai.<strong>da</strong>) e revirindolle unlia ielln para poder volrar (C& sohrc esta prlic~ica<br />

GR ~çn. 1 932: 3 1. OU AI-OI\~'SO ROMERO. 19 86: I fi9- 1 80).<br />

Diante destc panoranin non E extrafio que os porlugueses, tendo tanto mar<br />

5 frente. íriran defiçjiarios en pcsca. polo quc r-is 1mpciriaci0ns dc GaIicja se<br />

producirrin sempre que as m;ilas rclaçiíins. mesinn hCliciis. iion o prohihiron<br />

~;ixativnrncnte. Pe~w non só chcgaha pcixc galego a Portiigril. senún tambn<br />

inariííeiros. c ai( vemos quc níi S. XVITT hai conslancia duri2iu colonia dc galegos<br />

cii Virin:~. n ain<strong>da</strong> nos primeirris anos desie sdcw!o XX sc fairiba galego na zona<br />

<strong>da</strong> Ribeira. Os galegos asci-it:íro~-isc nas riins do Loureiro c de Sanrri Çatnrina e<br />

nlí çoniinúaii os scus :ipeIidos. así como oracións. dcvoci6ns. supersticións, ritos<br />

c tcrminoloxizi proi'esional de rafz galega (Cfr. MOREIRA. 1985: 77 ss.). Outro<br />

auirir contabiliza na Pdvoii, no S. XVI. 1.3 làmitias dc galegos. entre elas duas de<br />

Canpas. dúas de Vigo e unlia dc Ccdeira (AMORIM, 1985: 18 1 - 182). Outra<br />

nutri<strong>da</strong> represcntaci61i de galegos na PrSvoa pódesc ver no rncsmo \~olurnc <strong>da</strong>s<br />

citas anicriores. dn auicirfri de FA'IGUEIKO 1985: 705 ss.).<br />

Nunha cicasión crnpreguei estes <strong>da</strong>tos. ~oniadoç non de xeito sistcmfiijco.<br />

seniin aleritorio piirri constata-Ia fiicili<strong>da</strong>dc de movcmenios que [en o home de<br />

mar. tàciIid:ide que. se Ilc permite cnrnhiar de doinicilio e ilicsmo dc país. canto<br />

iiiáis pusihtlitn que poi<strong>da</strong> realizar negocios co peixe propio ou alleo. sen risco dc<br />

ser lnçtil i7,:idri e eIudindo cokiscguintemen~c o pago <strong>da</strong>s irnbucos. Sh asi,<br />

17eaç:indo. vendcndci e co~iierciando fóra <strong>da</strong> xurisdiccidn dos sciíorcs naturais d<br />

conio píidc ir xurdiiido iiiilia rnnriííciría cor1 rncdiw econ0miços que se abra<br />

camifio entrc íi burguesía <strong>da</strong>s vil:is. Entrernentrcs o campesifio está sol<strong>da</strong>do h<br />

tcrrli clci seiiei-. como as prantas que cultivii, scn ti+a7.us de poder Çuxir desa<br />

çitu:ición.<br />

Pero retoincmos o lerna tia Galicia pesqueira do S. XVI.<br />

Todn 6 longo <strong>da</strong> Id:idc Media fçirorise inxcniando e pcrfccçionando unha<br />

varia<strong>da</strong> çariti<strong>da</strong>dc de ziparcIlos. aries e t6cnic:is de pcsca. c5 mesmo tcinpo que se<br />

Ioi. dnn xcito empíricri, ctrrtugraiiando o fende marifio. Sc ctliíccenios c) nome e<br />

ri tipo dos diversos aparcllos reçulrantes e por inor dos rihondosos pleitos que se<br />

susçitaron erirrc portos que eniprc~aban uris ou outros. Non I! cousa de describir<br />

aqui lo<strong>da</strong>s e ca<strong>da</strong> unha rias dii'crentes anes. polo que reniito G interesado a uns<br />

irahallos nos que xa o fixcinos (CALO. 1980. e Iu, 1998 :I): pero si Irai que dicir<br />

quc. cn chegando 6 s6ciiln XVI. os pescadorei 2aIegos teiicn os mellores insznirnentas<br />

para traballar os scus n-iares. Arnais dos vnriad


Sc as sac:idns, e miis en cancrcla s irciiiia (pofris súus enornics dimensidns),<br />

eran aparellos ridicados :i captura por arrastrc de iodo lipo de peixes pcIGxicos,<br />

prcfercntemenre sardifin, foi o CPI-ra real o ver<strong>da</strong>deiro aparelIo crendor de<br />

fartura e riqueza. çheyando a coiliar Pontevedra con 13 destes artiluxios traballando<br />

a un icrnpu. Cando SGEez Regunrt Tai a descripciiin dunliri destas artes na<br />

Comfia (onde sc cliaman c~d~tzos) di que ten I TOO 111. de longo par 40m. de alio,<br />

pero. conio matizou Cornide, ten quc tcr de alto o quc icfía 3 ria r~nde vai<br />

trnbnlIas, xa quc debe de cslear ata o fondo. quc<strong>da</strong>ndo LI cortizri<strong>da</strong> cn superfiçie.<br />

A siía forma. m3is quc reciriii_rular era tipo saca<strong>da</strong>. 6 dicir. niilis nlarga<strong>da</strong> tia<br />

zona centrril. çon ;ispeclo semiiiisil0rme. Outro graii pano de rcdc, neste caço<br />

rectanyular. completnba o conxunto. Un aparcllo dc tnlcs dimensi~ns non podía<br />

pertencer ;l un parliçular. esiandri conrormado por i~~oilos diferiintlis panos de<br />

rcde de propíeturios distintos que. en boas condicíóiis, os kicilitaban para o seu<br />

oportuno ensonihlnrnciito ou anna7.6~1. scguindo uns moldes que se curiservaban<br />

na arca ou caixa do grernio de ca<strong>da</strong> porto. Lcvabn di'ins tralIas: a superior ou do<br />

corcho e a inferior. quc non precisalia chuinbos nin pandulleirris. pois o propio<br />

peso facía afon<strong>da</strong>r rapi<strong>da</strong>rncntc a arte.<br />

Con aparicidns c desaparicións. ri derradeiro dos cerccis reais morreu no<br />

verá, de 1909 no porto drt Çorufin. 6 ser vendido para unha Labrica de pripcl<br />

(Cfi.. RODR~GUEZ SANTAMARIA, lg I I ).<br />

O seu cmprega ia desdc setcrnbro ata niarzo. c rnenrres lanto estaban<br />

prscticamentc prohibi<strong>da</strong>s tiidolos demais uparcllos. É lóxico. teiido en censidcracihn<br />

o cnr5ctcr colectivo. as dimcnsións e :I forma de trnbal2:ir desta real rede".<br />

X:i armado o cerco. rneríasc nun barco grrindc. gale~n oii trincado. de 12 ora<br />

24 reinos. Outras embarcacidns menorcs saían a desciihri-10s manchos de sardifia<br />

(s6 se empregnbn para esic cupleido). ocupando un total de ala. 120 homes.<br />

Corno quedou dito, en Pontevedra chegou a haber, iraballarido a un tempo. ata<br />

14 cercos que empregaban a perto de 7000 marifieiros. 6s pstrdns oti arriliciros,<br />

desde (1s harcos auxiliares ou desde tcrra. divisal-ian os crirdunies de peixe e<br />

dirixinii a maniobra do gaieon ou itrinctido: rodcaban estes o mancho co grau<br />

apnrelln e. coa axu<strong>da</strong> <strong>da</strong>s restantes emharcacións <strong>da</strong> cornpafiia, arrastraban o<br />

aparcllo aberto cara a terra - ri xeito dc ettornie saca<strong>da</strong> - ala cliegar 5s 4 ou 5 bmas<br />

de nugn. Complciibasc e pechilhase nlf o cerco co outru gran pano rectangular.<br />

que<strong>da</strong>ndo o conxunro convertido nun enorme "cilindro" de mar clreo de sardina.<br />

Entrn 3 continuacibn un barco dos pcqucnos no interior. nrrristr:~ndo rintia rupera<br />

pari1 colle-Ia sardina a repetindo a operacirin ata cnrgnr; sae, unlia vez sella<strong>da</strong>. c<br />

vai p;tr:l ierrn. deixando o sitio a outra einbrircaci&il. c asi succsi\~:iniçntc ala<br />

rematar co peixe. Nesra opcracion. se n sardffia ernbulsnd;~ foi rrioira, podíase<br />

dernorar varios días, co coiiçegiiinte petigro de que. por traballar no in\ferno. se<br />

cal:iril un temporal e desl'ixcra aparello. bnrctis c lioiiies. Ternos cons~ancia<br />

escrftri diin caso desgraciado desta naturczu acontecido nri ria de Muros e Noia o<br />

21 de Novembro de 1533. que se saldou cosa 12 nu 13 liornes alògados, dous<br />

trincados c oito 1;incIins :i!Undi<strong>da</strong>s. os aparcl1os perdidos c a siirdifia quc se<br />

puido coller. inutiliza<strong>da</strong> pnrrz o consumo. emprcgouse cri estercri-Iali leiras<br />

(Cfi L&=. A-: 19L4: 100-104).<br />

Saca<strong>da</strong>s. xeiios e cercos rcaiu captunbaii anu:rlrncntc enormes cnnti<strong>da</strong>des<br />

dc snrdifiii 6 Isngo <strong>da</strong> costa galega: pero as cspiileis e lifias çapturahan bo<br />

niírnero dc conp-os. as betas e volanias facínn outro tanto coas pescad:is e<br />

badeixor e as rafias e nasas mriiabrin grandes csnti<strong>da</strong>des de polbos. Linlizi irifirna<br />

parte dest:is pescas era consiimi<strong>da</strong> en fresco polos prnpios marifieiros c habi-


tantcs pr6xitiioi ri costa. pero ti mcirrindc plirre sulria alyliri tratamento que<br />

pestnitira :i sfia ctii~scrvacirin c fncilitar:i desic xcito 3. exportrtcirín. Cavo foron<br />

os xcitos tradicirinriis dos que sc vrilerori os pescadores para conserva-lo pcixe:<br />

crisn<strong>da</strong>. ;ii'umado. ~iciibecliado e salgado: c os catrri, mesmo por razóns de<br />

siharitisrnci nii iiostnlxia. ~I~egrin ;~lri OS 110~0s días.<br />

O ciirado ctinsistín en l~iin-10s peixes (corigm. raia. pesca<strong>da</strong>. rriuxa, xiird ri...)<br />

de arriba abaixo. aia (i raho. c tirãrlle-Ias visceras c ;i rilgfins t:irn.Cn a cabem.<br />

Espctíítiansellc Iugo iiiilias canas para inaiitelos :iberttrs c çoloc5l~anse nos secadoii.oc<br />

os días que prcci wran. ara que quednraii ahsolutari~ente desh idratados,<br />

5ccos c duros. Rccol l i~iiisc logo e aniore;ibunse coidndcisanicnic nun lugar seco.<br />

0s peixes Crosos. lipo congrci ou raia. fitcíiinscllc unha seric dc Irifiiidtir;~~. introduçindo<br />

ciinas entrc elas, para Iicilita-Ia aircaciciii, e 6s polhos tan sti se Iles<br />

rctiraban :rs vi~ccrai. allos e I70ca. Al~Uns peixcs. ciitrc eles o liadeixo. prccisah:in<br />

un dí:~ prcvjo dc salnioira nntrc dc se pôr R cur:ir 6 aire Os ~cçadoiros,<br />

que moitas veccs ernn ns proplns pedras do pcirao. iioulros cnscil; reduchrise a<br />

iinh:i cord:~ estira<strong>da</strong> cnire doux pnos: pcro Iiahia ourrcis de enormes propnrcióits:<br />

as cs~:icrid:ls. Consistiiil cçras nunh:is estrucriiras í'cit;is :i base de tronctis de<br />

tírhores espetados no chan e xungiiidos por autros. acn<strong>da</strong>ildn así varicis :in<strong>da</strong>rei e<br />

nioito!: metros. de :ilirrro. O <strong>da</strong> altiir:~ tina ii SU;I ru,hn dc ser en conseguir un<br />

maior C>P:IC~O dc SCC;I~O C C~I evitar que as rirriscas. que sempi-c vcian tiaixti,<br />

çlicgaran 5s 7on:is alias. onde sc pcnduraba~i sciilprc oç peixes miis fi-cscais,<br />

haixindriw progscsivnnicnte. segurtdo íaii ciidurecerido e deixando por<br />

consesiiintc Jc ser ripeiccihles para os insecicis.<br />

Es13 c~nscrvacj6~1 I'ixose desde sempre e riíil<strong>da</strong> Iioxe se segue a faccr,<br />

mnsider5ndose moi çnn pola ausencia dc rol e dern;iis conscr\.antes. Se noti Iirii<br />

Iiuriiidride aiiitiiental. teii unha loiiga duracih e pnr:i consumi-lo pcixc 6 prcciso<br />

tcto de rcrnrillo. par:i qiic recupere a auga. desdc o dín antes de scr cocifiado.<br />

Outra niodnlidndc crnpre_rrid:i era ri aiumado, sobre todo de surelos e,<br />

ain<strong>da</strong> m:ii~, de sardiiias. Prir:i poder conservar desie xeito :i srtrdifia tifia que scr<br />

csra pescad:i iios ires iil~iiiios nicseç do ario. xn quc nesa :iltur:i perdeu nioilti<br />

graxa. pero ain<strong>da</strong> estft gi%isa. U método é o seguinte: nprCtanse sardífia 3 sai-diíín<br />

pcilas borrigris. para que arrien ain<strong>da</strong> m5i.i grnszi (rion scmpre se fai) e dititailse<br />

nutrlir~ salmoirn duran~c scis horas. se sori pcqiienas (xo~ibas) c doce. sc qon<br />

grandes. Retíransc do si11 c, se a produccidn lcn irnporirinçia econiiniica,<br />

~rCnsansc Iixcirameiite durante unhn ou duas Ilosns; ç:indo oh rnririfíeirns HS<br />

prepnrnn p;im o seu propio cotisurtio. non se preiisan, o mcsrno que sucedia i10<br />

S. XVI. A continiinçihn cnvarílIu~ise polas garlas e cr51yanhe no lugrir adecuudo<br />

ondc v:in reciliir hen o fume. I'ume Zeitci a basc dc lefia vcrttr de carbullo ou<br />

piieiro e mciito lourcirri. para conseguir qrrc a sardiiía adquira unhn cor doura<strong>da</strong><br />

e un :ironi;i apetitoso. Diii-;iba o proceso oi~o ou dcx dkis e conservríbanse<br />

posteriormente cn cama<strong>da</strong>s separa<strong>da</strong>s por finas cripiiias de priIlrr.<br />

0utr:t v:irie<strong>da</strong>dc era o escahcçhadu. iralamento que ranio era (C 6)<br />

:ipIicncfo ri cerro? tipos dc pcixe (xurelo. sardifia. xsirdu, boniici ...I conici. <strong>da</strong>quela<br />

sohrc todo - tioxe riori -. rnririscos hivnIvas lustras. mcxillóns. viciras ...).<br />

Frisfnse hcn ri peixc orr moIusco t logo dc reiirado <strong>da</strong>s cui1cIr;is): faciasc<br />

logo uri nioIIo de virio. vinagre. allo. loureiro c oiirego C pnziinse ri qucnirir<br />

riunlia ola. deixiindo quc ferver:^ iin annco: l-ioráhuse denlrci o pcixc ~ iu msrisco.<br />

previnrncnie frixido. xuiitu cri :iceite crnpregado. Rciirhbase do lume e dcixdbase<br />

crihi:ir c rcpousirr. A contiiiuaciiin envasiíhuse o pi-oducto en b:irriliiíos de<br />

rnndcirn. se esiahsi destinado á exportacidn. Se era para consumir na casa,


supritilince :i fcrvui:i do prche (e Iicixc eng5dcseIlc pimcnidn docc). A partir <strong>da</strong><br />

S. XIX r, ciivrisado f':icí;ise c11 ciicliarrtis de folln dc laia riu dc vidro. botantir> por<br />

riba. xrires do peclic. iirr potico de :iccitc par:i evita-10 cantacio dn pri~ducto ÇO<br />

;iii-c. A3 cxportaciríns de csc;ihcchc :i Ciis~cla<br />

~iveron unliri grande irnp~~incin.<br />

srihrc iodo ris dc ostrri. quc se fncíaii en Noia. Carril. Marin. Pontesampaio.<br />

hbnnqiieirti. Riariso ...<br />

Sc~undn n dcscripciiiti que do Reino dc G;iIicia l'ixci rio S. XVI o<br />

Licer1ci;itlri bloli~iii de M:ilng:i. cn rnoi nrxtricrosns portos diis cliFcrcntes rins<br />

cUllebc unlia srati crtniiil:idc dc ostras que >;c cxpurt:in a inoitos lugiircs<br />

(C/i' CutixrnE. 1174)r. c. se prcièri nioh u ii tl:i vcrsioii libre dri mcvno autor,<br />

podcmris cnyadir que a riíi clrl Pasiixc c hbanqiitiin


cfinttiras dc aceite». d cngndir que iarnén se pesca en S. CibrAn e eil BurcIa<br />

descrihc como sc fin :is capturas" (Cfr. CORNIDE, 1774: 1 12- 1351. Só esta<br />

descripcilíri de Motina. scn necesi<strong>da</strong>de dc recurrir hs outras abondosns fontes, xa<br />

dcix;i ver o auxc


clirimados fonicniadores, a vir 5s nosas costas. pero, seguindo a Ai,aNso<br />

AI-VAREZ ( 1976). podemos rcsuniilas en cinco. A uiiher:<br />

- Incremcrito de ruarifieiras nas COSIAS çatrilanas. Un productivo aparelln.<br />

u xAbe_n:i. que pciictra eii Catnluh;~ xa itci 5, XVI. non i'cii nIlco a este<br />

lkníimenci.<br />

- A hexemoní;~ coincrcial de peixc salp;irlo iio Levante csp:rnol que vina<br />

dt.tent:indo 1ngl;iierra c que pcrdc a c:iitsa d:i giicrrri dc 1738. Estu<br />

deixa (i ciniino Iibre Us cnt~ilfins.<br />

- O establccemeiiio, x;i comentado. d:t M;izrícula do Mar en 174X. Os<br />

çar alúns que cliegnn aqui tr:ien pcrniisos parli el ttdila. permisos dos que<br />

Conxr~r: { I 774: 4 1 -42) desconi'iaha. x ~i que parecia que nunca caducah;iii<br />

e asi evitabzin servir ci Real Arma<strong>da</strong> en G:ilicin e eii Catalufia.<br />

- A riusencia dc capitaI $aIe,oo. otl a fallri dc vic;iÓii dos que ti tifi:iri. para<br />

investir iio prcicesn prí~diictivo pesqueiro.<br />

- A snna quc chega ri Catalufia de que os inai-es galegos iori un rewc<strong>da</strong>iro<br />

dc sardi nas, XLISIO 0 Úiiico que n eles I li-s csiziha n l-dtnr.<br />

Chegan cqici caial61is e ucupan prriins. pu~i~ris e coi-iiboas rias que uhican<br />

os seus :iIiriacéns de salga. Algúns nativos. os chaniados patriatios. copiaii o<br />

niÇtodo e tnrnen itisinlari a11iiacCns. Fero dos 400 que. en I SrIX. sc ciilculiiha que<br />

Iinhía en Gulicin. scibi-c 320 cran de çataISns.<br />

Can(lo veficn lraen consigo ri pa1:iri~i-e e, sobre todo. para o que agora rios<br />

iiiicresa, 3 x5beg;i. tisi como liti novo niétodo dc salgri. X5beg:i e siil~a can<br />

prerisado. xuilto co cspíi-i111 cinprc~idedor, scrin iis claves do heu Cxito.<br />

A sdhcga'q seguratilente un dos :ipnrcllos riliis cofiecidos polos prcifdnos<br />

ofcizoa<strong>da</strong>s 5 Histotin Modcrnu de Galicin. por mor dos plciios. protestas e<br />

sahotaxcs (queirrras. inuiilizficihn con gr;inclcs pedras c ramallns dos lugurcs ondc<br />

sc Inrgah:~. etc.) quc uc;~sioiiou 110 procesn dn prnliingudu I'ase de niitiçata1:inisrno<br />

piila que p35ozi o tios0 mar. Est5 formado por dtías longas perna.; quc sc xuiitail,<br />

fnccndo ;i cntr:id;i riu bocti u un gt-an s:ico ou ccipc. Divíclesc c11 VL?~~:IS partes.<br />

que partilido doi chicotes tiai pci'iias. son: claro, rcinal. cloccna. casarete. sola.<br />

ctipe e coroa. podendo chegar a mcdi-lri in~i2id:ide uris 600 rn. A reling:~ supei-ini-<br />

vai chert de corchril;, riicii rncstos na boca. e o nicsmn succdc cos ctiunibos,<br />

tri1ii611 rnriis sunto5 na parte biiixa <strong>da</strong> boca para quc raííeii polo fondo: dcstc xeitn<br />

v:ii :iqucln scm1ir.e iotalriietite aberta. pois dii aheriur.a 1ntcr:il erictírgtise ;i<br />

sep:irnciÓii que se Ile dei? 3s pernas. Rerntitan cstns en sentlos caliit~s de mrideira,<br />

ciins pGs dc galo cunha gaza liri que sc :irnarran ;~x scnciras. Iietas OU cnhos do<br />

arrnstre. qiic podkin chcg:ir a tcr 1115s dc 1000m. I'cndo en corisidcrricicin esta<br />

lonxiiudc c o crilihrc qtte deberiun de ter pari1 pcirtar por scmcllante aprircllo, en<br />

ocnsiiins cnrgacIo dc nrgazti, era habitual poiíer cii<strong>da</strong> ~rieiio unha hrii:i. rcsultaiidn<br />

:isC rnliis lixeira.; as senei1:is por vir «en stirc,,.<br />

Anqtic 0 scii usti C stihrc todo para os peixes pcláxicos c prcfercniciiirerite<br />

para a snrdiiín. collia todo cantci :itopzih:i no scu aiidtir. incluídos os pcixcs<br />

plantis e oz cnistticcos. O pran copc en fòrrn:~ dc saco. xuntn çnah mallas. moi<br />

ieclieiras c coIncnd:is cn rr~inliri ou Icisririgo. o que oc:isiona que h pnrinr polri<br />

:iparcl!o sc pccIieli iion deixtindo fusi-l:i cria. mti~ivou, nori os problemas que<br />

rclkrinins xntes, xn quc rir]ucles tcíien outra motivaciiin, pcm si que D. F,uís<br />

Muúoz dc Guziixín. Inspector XcnzI dc hlain'cul:~. proliiha a.; xtihe~as o 39 de<br />

xullo de 1787. Voltarrílm a sc empresar e. cn 19 1 I. ain<strong>da</strong> temos irabaIlando na<br />

costa _r:iiegri 23 1 (I


cccndo. dci xando ti scii l ugnr a un ciescendcnte pequcníi. o boliche. empregado<br />

hoxe c11 moi pouctis lugares <strong>da</strong>s iiosas rias1" Na coii:i portugliesa ain<strong>da</strong> traballan<br />

(Cfi-. Lores-1,nilE.s. 1905) c o xcitn dc face10 C o rrndiçionnl. mC~c?;c o ~iparclla<br />

iiun gulcón oii calquei-:^ outrti iiirco ~tandc e eslc. cleixnndo o chicorc clunh:~<br />

sencirn eil tcn'ri. sae pala o mar aIii onde ccinsidcrc o patrhti (56 o cabo tcii inil<br />

mevos). crnpezase a arriar perna por un caI6n. sae totln ela e a continuacidn.<br />

vil-andri. vai l'cir-~~ ti copc, c logo. xu c:ira n terra, a 0~3tr;l pcm:i e remfitase co<br />

chicote <strong>da</strong> scgun<strong>da</strong> se~rcira na praia. O ~rabrillo agora. no quc panicipnn hon-ics,<br />

inuElercs e nenos. c d que sc sunirin Iribrcgox dos arredores con xuntris de bois<br />

(pusteriornicriic tractores). çonsistc cn eohrn-las scncir:is. arrastrrindo o aparella<br />

aia que clicgn :i rcrra.<br />

I!sfe nparclIo de~iiosirtiu ser riiuitri m5is pi-ciduciivo quc as saca<strong>da</strong>s galegas<br />

e niesnio que o cerco rcal. en dcstiso nas Rí;is Raíxas desde firiais do S. XVi.<br />

anqiic logo VIJIIY~~ C sc ni~iitivcra. sribre todo iia cnsiti dii Coruna. 0 s xeitos<br />

galegos nnn se perdcron. seiiun que as mnriííeiras quc os tirlnn trtibalInbaii azcira<br />

con eIes para Ilc vcndc-la pcscs 6s c:ital:iils e cs~cs mesmos tiveron, nas ocnsións<br />

11ri.q qiic :is s5bcgns es tivertiti prnliihi<strong>da</strong>s. que ktccr I:iiichns xciieiras e apare1 10s<br />

destc xEiiero parri nbiis~cçe-los scus :~lrnncéris. çontrritaiido p:itróns e rnarifieiros<br />

que Ilclos levarlin ii mar. Un l'omeriiadcir <strong>da</strong> porto de Muros lina 40 1;inchas<br />

xcitciriis quc. ;i i.;iz6i dc cinco plie~;ts dc rede dc 75 metro.; ca<strong>da</strong> unha. b;in un total<br />

dc 200 pezns. quc çiindiriri 15 000 rn. c que cran irahalladns por 200 niarifieirnç;<br />

pero n i'inai.; do S. XIX Iinhki tari sh na ria dc Muros 13 silrniicéns dc salga quc<br />

dispofikin duns SOO barcos piirri :ibastccclos de çardifiri. Csro signiiic:i 3 000 pe;r,ls<br />

e outros isnios n~arificiros, ós quc hai quc cngridir ris hoiiics c. sobre rodo. rnullcres<br />

quc trnbnllat~an noç propinq rilinncéns (-I.. ROMAN~, 1991 : 87).<br />

Estnmos xa a T:iI;is dos alrn:ic&ns dc s;ilgn ou rtihricas. como. cccais ctin<br />

mhis propieclade. Iles cli;in~:in nouirtis zonas: pci-ri cu prefiro seguir ti manter o<br />

nomc do mcu ptiho, Porto do Son. xri que roi o quc aprendín rlc cativo cando<br />

xopabn iin interior <strong>da</strong>s 17 ou 13 que aín<strong>da</strong> %c ccinsei-vab~iri. x:i entra<strong>da</strong> a ddca<strong>da</strong><br />

dos 60. <strong>da</strong>s 15 citi mriis que iiahí;i nos iiiicioç de sEculri (Cp. CALO. 1978: 86 ss.).<br />

Resulta que os caialcns noii sh traen uii príiductivo aparello. sen0n un novo<br />

rn&odo de prepara-la sardiiís. X3 t*inlos que o quc uquí se Icia er:t o escricha<strong>da</strong>,<br />

IavarIri c snlgadci. rnenlt-es quc cstes foranccis ii~troducen o prerisado para que<br />

o pcixc arric to<strong>da</strong> a griixa. conscguíndosc quc a s~trdiiiii 11sI tratzdil dure cn<br />

110 csiado niáis mescs c quc se recollrt. como subproducto. moito máis ssifn<br />

que rintcr;. ;i hasc uniçarnentc di: cocer. cori ~ scgundo<br />

LORO 1 I8 I3b: 392), viscera, c cabczas. Eslc sain crn de :ipIicsisi(in no :iluiiiesido<br />

c na pinturii de portas e fiestras. para preienala.; <strong>da</strong> humi<strong>da</strong>dc. e por cso ser& un<br />

i iitcrcsante pruducto de cxporii~cidri.<br />

DcscriL7ariios hrevisinitiinciite uri rilniricéi~ e ci ~rahallo qtic ncl se iacin,<br />

rctnititido (51; intercsado~ n I


moita esrdn cuhenris por un ~ellado a unha iiuga quc i+cpousa no muro de pcchc<br />

dos laterais respectivos e. pola zona ceniral. sobre uns pilares dc pedra. Enire<br />

ambtis esta o clara. un p:tiio ahcno, lousa<strong>da</strong>. cunha lixcira caí<strong>da</strong> cara o centro<br />

por onde discusrc unha criririleta que leva 6 extcricis as ~iugas pluvi:iis e de lavado.<br />

13cscribamos coa mcsrnii hrcvi<strong>da</strong>de o irabalIo. L36iase auya do mar nos<br />

píos ara unha altrira duiis 6Ocm. e dCitnse sal ri oIln :ila que unha patscn ilo~c.<br />

ÇIic~:i ri sardiíia dn rilar e s6lgase cunha pii, Iicíiasc logo sios pios e cúbresc<br />

totalmente cen sal. Tipansci coas tiíbozis de niudeira e déixanse asi I? ow 15 dias.<br />

Pasadoç estes. setirnnse as lapas c érichense de aug;i do m:ir os pios para qiie<br />

aboicn as siirdiiias, sácansc cun tmcl e envriríllanse nu cspíchanse. 6 dicir,<br />

niktcnsc poltis garlns nunlíns vzirinits dc lourciro ou aramio e I;lv;inhri cri auga<br />

limpa do mar. cnlocándose :i cantinuaciíin nos cascos de rnadcir:i onde quc<strong>da</strong>rsn<br />

definitivamente cnvrrsii<strong>da</strong>s. Pasaii estes ci morto. phnscl lcs iiiiha tapa e prknsnnse<br />

lenta e espacia<strong>da</strong>nienie. para que. por uns furos <strong>da</strong> parte inferior do casco. rzrrien<br />

n saí11 c a tnorca. S6 resta pechaltis. selalas c cxpoflalos.<br />

A meirnnde parte dcsrcs iraballoc ci-n obr:i dc rntzlleres. ccinverti<strong>da</strong>s<br />

deste xeito en asularia<strong>da</strong>h, o mesiiio que os wus homcs. quc rigora pescnn por<br />

tin sal:iri(~.<br />

Conio era de esperar. 3 chep<strong>da</strong> dcstcs forfineos ocasionoti rnfilliplcs<br />

prahlcmas e caniliçros. Tiidnlas ilustra<strong>da</strong>s. desde Cornidc a Lnrrugri. pasando<br />

por Sarrnicnto e Lucas Labra<strong>da</strong>. o mesmo qtic a Socic<strong>da</strong>dc Ecoriómíca de<br />

Amigris dn País de Saiitiago nrrernetcsrín conli'a os cataIiris, incidindo iins<br />

f'rictore': rn;iis tiey:iiivns rla súa iiiipl;iniaçióii: cxplolacicín do rn~iriiieiro.<br />

introdziccióii de augardcnrcs catriliíns. drenaxe dc diríeiro fiirn dn tcrra ... Pero rio<br />

Iòiidn riori se traralia m5is que dunl~a protesta dos sehoi-es tiadicionalmente<br />

propictarins dos portos e dunh:i parte (alçah:ilas, caiiibos e déciiiios) dn rrabalIo<br />

do intirinciro. e cliçir. <strong>da</strong> igrexii c dos ~eioreç laicos. (3s hornes cI:i crista pcsc:in<br />

i1gor;i ri xrirnal c corisepuiiiltemente negrinse :I pagar c;imh»s, pais xa no11<br />

irrihul1;in iÍ parte corno antes, sa no]? son donos do pcixc. Os catnlriris trinipouco<br />

queren payr nrgiíindo qiie clcs non .ion pescadores, scnón cornercianles c<br />

man~iliiciur:idcirc~ ... c :iiii;iis o iiiar é lihre c pesca queii qlicrc. scti ter quc diir<br />

nrr<strong>da</strong> a uns suposios seiíores.<br />

Estanse esnaquizando ris vcllas cvtnicriiras fcud;~is c os seíiores cricisrnr5n<br />

Os triiirifleiros quc. se por unha brin<strong>da</strong> \'eii que agora fefien irabrillo. o mcsmo c[uc<br />

as s13;1s riiullcres. por outra d:lnse de conta dc íl~ic cisirliri 11 perder LI sua<br />

a~itotiomia. :L çúa 1il.ierdide. de que est;in pasando dc ~~rnpic~nrios ou copariicipes<br />

dos incdios dc producción a asattiriados. 0 5 calalins iritroduçen. de súpcio. non<br />

iinh:i indiisrrializiiçión iio iiiar, conio sc tcri dito. pei-o si o qiie se coriecc,<br />

scguindo a [crniinoloxiii inglesa. conio do~nesrir sy.stcJr~i. parli o tr:ihnllr, do riirir.<br />

c jitc-rni-V .~ysrer~i. para o clrte sc i'ai nos ;ilrn:icEn~ rlc salga. Ews f'~mentlidoi*es<br />

e111pregnrnr:ín un sistern;~ nidianientc cciloiiiiil: npi4epiarnento <strong>da</strong>s nisterias<br />

prim:iç. utiliiacióii dos naturais con pago eii parte eii cspccie íriiifardentc). qtic<br />

iraen do pais dc orixe. e c11 p:lrtc çon baixos sotdoi; cn dillciro. cxportiicifiii dos<br />

producios c drenaxe do rendemcniri ecunóniico. C:iiido ii~ciioi asi i'0i nunltn<br />

príineira frise. n:I rtuc vifian aclttí ca<strong>da</strong> ano irricindu augarclcrites e iiidirinris para<br />

vcndcr. fnci;iri ii rn;inufaciura <strong>da</strong> siirdiíi;~ c mntctiaban cor] ela par3 Critalufia ata 3<br />

seil'a do :i110 seguitrlc. Nuisha segun<strong>da</strong> fase decide13 asentarse dct?nirivamc~itc,<br />

pero csto Iévaos a encornczar un apropinmento. moi :i rniudo por medios<br />

p:iralc_rais. pcrn cvidcniemeiire sempre caciquís e abusivos. de casas c fincas.


A resposta vai ser contundente. Uii1i:is vcces consc~uirasc quc se prohihi<br />

o eriipiryo rias xAbegas, outras deitaranse pedras nos «sacadoiros vellosn, postas<br />

rIc pcsca tradicion~tts aFora risri<strong>da</strong>s polos seus aparcllos. queirnaranse iristalaciúni.<br />

cic. Esta rcaccicín foi eri hnri parte inducidn polos que estalian u ver<br />

como se pcl-dí;in os seus privi lexios. pero por outra I-ian<strong>da</strong> os propiris mari fiei ros<br />

NC sentirin tigraviados e pemudicadns. nos seus bens e na siia digni<strong>da</strong>de. polos<br />

forii~cosi c acruriron eii consecuenci;i. A cliegn<strong>da</strong> dos caialáns significou un<br />

carrihio bnitnl iiii ccisia gnlcya desde tbdolus puntos de visia. desde o económico<br />

O social. iricluíiidri o rd'crente á cosmovisión do ri1:irificiro. quc entra a, nora eii<br />

cont:içto cunhas xentes iaii diferentes eii todo. Pero por outrii ban<strong>da</strong> si~nificou ri<br />

revitalizaciéii do iliiir galcgo c unha nova rase ascensionnl, asi como o<br />

nsentnnicnro dcl'initivo dunlias xenics crin iiienk:il i<strong>da</strong>de emprendedoi-1i quc<br />

dcixarAn a síía pcg:rtln e os scus apelidos ara hnxc. se bzn boa parte dos seus<br />

descenden~cs non soulicron continuar. srt dcntro dcstc si.culo. o cspíritu rraido<br />

dc Crit:iluha.<br />

Na :{no 1 X09. u rrancés Nicalns Appert descuhre :i bon<strong>da</strong>de dos productos<br />

eiivasndos dcspois de someridos a eleva<strong>da</strong>s rcmpcraturas. Constaloii o Ièíto,<br />

pero iion se coficçcu o porqiik ala Pasieur, do que derivará o nome de paxtcurizricióri.<br />

X:i cn 1824 sc irislala eti Nanics :i primcii-a : cn 1x28 thisc outra idknticri en<br />

iluu:irticne~. c cn 1839 xo lialija cn Frairciri 160 fábricas de consen7a en aceitc.<br />

Eii P(i~~iig:tl. coricrct:irnente cii Selúhal. iristAiasc a prinieira o I h de Novembro<br />

dc I 880 ICfi: Movr~~rlo. t 951): 59). En Grilicia fixose riiitcs, pois xa cri I 850 aparece<br />

uiilia cn Noia. prnopic<strong>da</strong>de dc Caarn:ii?o: os seguintes cn emprcgsila serrin as irmfins<br />

Uictor c A~iisiin Cui-bcra en Vign en 18Fici. J~ian Go<strong>da</strong>y na ria <strong>da</strong> Arousa dcz<br />

Linos dcqpois. Massci cn Bueii o 14 dc xufio dc 1883. elc. (MAssO. 1953 e 1967).<br />

Estas filiriçaç no11 sti conservari pcixe. como podcmos ver nunhri rclncióii <strong>da</strong><br />

~Flihrica de Cnilscrvi~s Alinicnriçi:is de Miguel Corrofe» (Vigo) na quc iigurrtn<br />

149 prnductos disliiiicih (pcixes. c;iriie* c Iegutiics) czIn npk~idice dc 13 I'roitas (5<br />

natiirai t P.I% GRi\Er.LS. 1 370: 179 ss.1<br />

Prilris tncsnia'; <strong>da</strong>iris esiase a introduci-lo vapor :iplicn<strong>da</strong> ri nrivegncáfin<br />

pesqueira. ;ipareccn<strong>da</strong> eri I879 o primciro hiirco movido desrc xeito cn EspaAn,<br />

çoiicirerrintente eii S:in Sebasii51i. c extcnd6!idosc a nova iiiodrili<strong>da</strong>de por to<strong>da</strong> a<br />

cohta dou.; 3~0s rnfiis tdc. En 1 888 Iiai ?;a eri Vigo oito barcas niovidoi pola presióii<br />

dri caldcisa c doce :\rios despnis. cn 1900. xa conta ese porto can 67 embar-<br />

caçioriç 3 nioior. Doce ano5 intíis. 19 t 2. e xn hiii cn Gal icio 220 vaporcs,<br />

chcgnndo a con.;truir os ns~clciros de Vígo c Bouzns niiti quinqucnio. ali por 1920.<br />

3 I O v;ipes de 70 a 300 ionclli<strong>da</strong>s, desiricaiido xa entre todos clet os dos 4v-e~.<br />

I-Iijos dc J. Rarrerris>, c RD. t+rançisco Çarriamri». quc nos niesmos cinco anos<br />

criiisrruirori 60 vapores ca<strong>da</strong> url de 25 a 300 ioncla<strong>da</strong>s. Esramni sa no prcsclite<br />

século c ctin cl chcgarán a Galicia rinvoc ~ P ~ K C I I O S : trníiiiis. tarrafiis. bous c<br />

parelfns. Estac dUns últimas tirlcs non serfan opcrniivns scil ;i iracción pola l'orzri<br />

do v:lp(lr.<br />

Os n«vos I-irircos, xuiizti coas novas rcdes de cerco c arrasti-e e o zrutamento<br />

do peixe rias tahricas de çori?;erva ian introducir na pesca galesa. agora si, :i<br />

ii~du.;trt:ilizacifin. A pariir dc agora. sn no pi-ilriciro iercio dn S. XX, os<br />

nnnndores dos PO~OS gnlcgos rniin<strong>da</strong>rriil os seus brii-cos 6s caladoirtis l'orineos:<br />

Portu_n;il. Cnnai-i:is. trlnn<strong>da</strong>. Escocin e mesmo Terranova. O paso seguintc vai<br />

se-10 r~l'ríçi>i. :i Cpoc:i dos grandes corixeladorc?;. n:i quc riínd;i nos aioparnos e<br />

quc tani:is crises esta a padecer pcir mor dn apr


dit'crentcs países ribeirfins. Non irnos, entrar nesto. pois, scndo ficis 6 títtrlo desln<br />

comunicación. pairirnos do Antigo Rdxirnc e chc2arnos ata ;I industrinIizaci6n.<br />

sendo estc xri LI ri ienia coinplexti iiierecente de tratamento individuaIizrido.<br />

Aplicamos o mesmo á ~icuicttlittra c sohrc [odo ás bateas de iiicxilliins que.<br />

tnnidn proccdcrites de Cataluna. irrurnpen nas ríns c11 1946 c hoxe produccn<br />

200 OOOTrn.Jrino (cfi: G~~ERR~~Ro. 1997: 60).<br />

Como rcinate. diremos que. qegundo noticias rccolli<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s anfiliscs<br />

pcriiidisiicas rcnliza<strong>da</strong>c coii ocasión <strong>da</strong> \Vrisld Fiching Exliibitinn dc Vigci de<br />

Seicmbro do prcsenic ano 199717, a acruaE flota grileg;i iridusrrial conta con<br />

9 l)dO harccrs. cun total dc 270 577 tonela<strong>da</strong>s. Espana ten 19 103 barcos c<br />

Til ?I 521 tonela<strong>da</strong>s. scndo a priineira dcnrrri <strong>da</strong> Uiiiói~ Europca. pero ta11 56<br />

Galicia xa o seria. en canto n ronetaxc. pois o sccuinrc liaia cii irnportancia 6<br />

Italia e ten 259 '381 tonela<strong>da</strong>s. Portugal ocupa ncsia relaciiin o 6." lugar cor1<br />

13 1 173 1nneIa<strong>da</strong>s. se ben supera a Giilicia en numcru dc I.iarctis: 12 3 17.<br />

ALQNSO .


CORK I DE. Jad r 1 774) - Mrtiiririti .tnlirca !(i ~ic~c-ri di, .roi-1lrrii7 cri Itli crisrtih rir GltIEciir - MntfiFd<br />

FtliçiT Gri:{~i~ (!c, E~rio,yriifi~: M(~riritilc~ - Vn!. 3<br />

- P6vn:i de V:itziiii. pp, hS-9ti.<br />

I'AZ GRALLt-S. Mariaiir1 clc Ia ( I X70) - ILr/alorctririri ciriirUir+o dr: Itrs c,r>.ircr.\ rlel Bc/icirrrtiiieiiin<br />

h ti[rí~i~i~{~ dr,I Ft,~-rot - M ndrid.<br />

PI?RE% COKSTA NTI. I3:rli!o ( 1 025 1 - hlrir(is i-i~jcr.r- ~ír/ic.irrrins - T. 1. - Vi go,<br />

I


IZOMAN GRRC~~\. .krriit.o ( 198')) - ,cugnr,, (C,\I~ORFI.. I99Xj. Cnii icspcçiri ;i f'ririu2;il.<br />

tcnini riirintc un rcxto dos i>itdiad;VI :i XTX<br />

- dcc:idciicia e por ti ri c~t:icii3i~niiieriiri d:i inrlti3tri;i dii pchcu - tricdi:i rtu iriipii.~~~ 5O p. 5 stihrt: ri<br />

~~i'uductii hiuici ... i S.i,\iii!.: 12.. I R5X-Ss: p. 5 I I ). Scin icri i~itci'csc :igrii.;i cuntiiiuar coas ciuii'as<br />

ci:ip:is. ;i~:ic tiiCtr 11013r ~ LIC i1 d~cnilcnci:i L!;IS pc~qu~ir:i!: ~IIIIU~UCS:IS<br />

c suncici;inicnic iiíiixu ri [,ciii;idn rlc Felípc 11.<br />

CIII~C~ aniris ç:i.r rIc Ç:ilicia.<br />

5, As pi'ir~cip;~i:, t'oiiics p:i~i o cstiitlio dri mar plcqo. :irnair doi.. sclnl3i.c itustr.;iti\,us ~ii~riincnlns<br />

iio1;lriais iiii': ctiic 1i:ui-:in vcnil:is. I'lctex. contrititis. ctc. ron tis rii~i/fc~acrirai,v qiic os rlifereirlc>; pnilni<br />

cun xr~ri~ificçiikii Iririin diciniirlo. c:isqi rle Pnntcrediii ~Çfk Sn~ii*~uito. 100.i e Fri.r;r~iiin. I9Jh).<br />

. . 1 ~ii cii I Slh. Siii:i cti 1573. erc.. os /ill,iroi. h3 qiie ris ni:irificir.os sçii11ir.c liirtin t:in rt:iiEns (C'fr. CAI.^,<br />

I Oi)Sli). :i< ii/rirblilrlr. Iini' pc-rini ti iirnx ccificcc+lo iiinntiiiirc ccciiirjriiicii xi.i.;i~líi pnl:i ~icsc:~ c ris difci's.rici:is<br />

iic ii.ilirl1:icirin ciiiic tlifcrciiics porror; I cri. C;IIU?~~LI;Z MII~CIZ. I 'MO: p, 260). 3s dil'~rcntcs<br />

tlispci\icir;liz iiiiinicipafs aolirc :IS distintas c>liccic?; (lc pcixcs. cic.<br />

(1, C)s pci\iides inrri-c~lidnb ~>nrlrii :iinplilir inf'nrninción bohre csrci :ip;ii.clli.i iio ncir;[> ir:ili:alln, nin<strong>da</strong><br />

inftlirii, csiructui~nriri n xeizti dc diçcionnriu J:i3 ;inc\ dc pcsc:i iii:ii~liiiii:is e rluvi:ii~. ijitc nparecei-5<br />

iini itliiins de .Antrtipnlnxi:l do Pi.íi.i.c.t.r~i C;rrtl~.irr rlc tlí-rculc..< dc Eiliciíiiis {Cni.n. I'lclX a 1.<br />

7. A vci-biein qiic cir:iinos :icluí Iiii n quc Corriidc inclrilu criiiiii :i~iEii~Iicc ri:! &i cciiicciiin obra<br />

~Mcrtinri:~ sohrc 1;i pcscu dc la sarrlinii ...., c qui: n\ju rcedi\iiiiios 1':icsimilarinctite. cnn csiudio<br />

crlricn. co siIIci do Siiiiposiu rlc I'csc~ que cirg;iiiiziiiiin~ eii P(inicvcdi.a iiri \*ciin dc 1993.


8. i\ Mairiciil:~ c10 Mar. que cti principin p;irt.cí;z un privilexio p:ira 0'. iii:iriicirtis. resiiltuii un<br />

dcsnstir p:ii-:i :I ccnnci~iií;~<br />

costeira. pnih nioirn5 porlus. dtirantç riiiiiiri> uno>. prdciicrirncntr s&<br />

cr>iil;iti:in p:ird [icsc;ir ctln r;\priccs c i.ellos. I loulio cuiiiinuas ~icricii'ins pairi qiic. coiiia suplc~~ci:~,<br />

cr tfcixiifii hcn:ir. :iiiqiic Iùr.1 cciiiiii :ixud~ntcs. íiç l:ihn.ll,os do litoi:il. cliamadn.; .dierwstrcsM. piri cst:is<br />

pcricións irnlicr~ir-c111 .çcmpi.c cuii ncptiti~n de M:idrld. Sohw cdri Ii:ii rnoiiox <strong>da</strong>ros puhlicntlos. pero<br />

dc (;alicia. nriquc nnién iiit~xiducc<br />

Jcsiacamnx ti ni:igiiílíco tra1i:illii dc M!?irinE t 1'17 11 sobe n iirii~c<br />

cncnipIu\ J:I> lii;~:. R;iix:rs: ptir csrc tnli:iblu vabcmos que rlos O. ICiO nt:iiricul;idns nos prrrnins dc<br />

ind:i Gnlici:~. iii:iis de 1 h00 csinhnn servindo nn Re:rl Ari1i:id:i (r>/). cit. pix. 4 1 ). A çuntinunciriri<br />

:idxunt:i unha i-ntirrid:r cit:i de Siirmiciiro: nCnn -trinta Icun- :iposiillr5 Sarniiçnro - se Ilevb cl<br />

rlinhlri ccrcns y pcxqucri:is>r.<br />

9. 17:ir;t iin iixiioi. dci:illc sntiir: FHIC apal-t11ci \.i-hnbc r i nosti tai1i:il'trr cii:idri tti ririi:i h.<br />

ICI, h p:isri rl:i xihega r i Iiriliclic icnins clcdic:ido uti i~:ih:iIlti circiiiisci-itci a un dns pciuccis pot'toh<br />

(I'),Yci).<br />

1 2. ('li: ;i cntciia:~ rcpnrinxr rc;iljzaJa nn prriórlicri Ltr Irri:: rli, GlrEir,iri


C:ice;i do xcito larga


A CTI VI DA BE PEJJ{?L'E1RA i3E GALICIA


UM SÉCULO DE MOAGEM EM PORTUGAL,<br />

DE 1821 A 1920<br />

DAS FABRICAS AS COMPANHIAS<br />

E AOS GRUPOS DA PORTUGAL E COLONIAS<br />

E DA SOCIEDADE TPJDUSTRXAL ALIANÇA<br />

A nossa ci\~ilizziçUo, oti tnelhar. o cnrnplcxri çivilizaçionaI que C e nosso e<br />

quc alberga as cornponenies mcditcir5nica. niirdica e allsntica foi. cin termos de<br />

alimento i'iiii<strong>da</strong>niental. uina civilizaçiio do pari de lrigci e de centeio. Durante<br />

sCçulos. este constitilíu n3o s6 0 ~ilimento bfisico de to<strong>da</strong>s 3s cani:i<strong>da</strong>s <strong>da</strong> populaç30,<br />

como foi n princip:il produto agrícola cultivado e. utiS chc~rir ao cons~midor,<br />

prir to<strong>da</strong> e parte ocupou inúmcrris gentes no comkrcio interno r: csterno, ira<br />

t'citurn de I'ririnhris. nos fornos e nas p:i<strong>da</strong>rins. Devido a cstas riiúltiplas implicaçrics<br />

o pào i'oi. ao fongo dos séculos. um hcm que suscitou. no seio <strong>da</strong>s ci<strong>da</strong>dcs e<br />

dos Estados. quesrdcs sociais. religiosas. morais, políticas e adininistrativas.<br />

contribuindo pxa o desenvolvimenrn dc sahcres que es250 na origem de ciéncias<br />

como a :igronornia e :i economia c os escudo5 antropolbgicos, unhe u sociologia,<br />

o dircito, n etnografia e n história (cama aconiccc no nosso caso) o toliiam como<br />

objecto d:is suas aniiliscs.<br />

Ao longo dos s15ctilos, desde ri rorm:ic;ici do rciiio atd tempos recentes, n<br />

psodiiç,?~. circulaç5o c ven<strong>da</strong> de ccreais conliecerarn, em Portugal e na genera-<br />

li<strong>da</strong>de dos paiscs curcipeus, dois grandes periodos. separados pclo sec. XVIII.<br />

O primeiro foi o mais longo c. nele. as dificul<strong>da</strong>des liti produç3o agrícol:i. si<br />

insuficiEncia <strong>da</strong>s vias c rneios de comunicação. a fraqueza clo comkrcio interno e<br />

externo. o reduzido poder de compra dnh populnçcics obrigaram a que os<br />

poderes ciradín«s (as Csrnarrisj intervicsseiii no abastecimento do piio e que ;t<br />

actividudc iiiercantil. por razães sociais. rncnzais c polí~iças Cosse l~rtementc<br />

condicionii<strong>da</strong>: vigiavam-sc os prcços e as existências. proibía-se a circulat;50,<br />

substituiam-se os merç:tdores por agentes do poder rnuriicipal. elc.<br />

To<strong>da</strong>via. b merficla quc sc avançou para nicados do skc. XVIII. a maior<br />

cfiç5ciil dri ctirnErcici cxlerno e as nielliorins na produtivi<strong>da</strong>de c na produçao<br />

cerciilíiCrn levaram :i necessi<strong>da</strong>de de suprirnir ri antcririr política - c a din5mica<br />

mercantil ncabou por scr Icgiiima<strong>da</strong> (através <strong>da</strong> reflcxio dos primeiros econo-<br />

mistas) c pcir ser legaliza<strong>da</strong> (ati.avds <strong>da</strong>s medidiis dos potfiicos iluniinistas). Foi<br />

ent5o forj:idri rrm ovo enqundrzimentn legal que colocau o abastecimento em<br />

lcrriins de pcililica dc Estado e de aceitaçso do principio <strong>da</strong> liber<strong>da</strong>de econh-<br />

tnica. ou se<strong>da</strong>. a quesriti do abasiccimcnro do pão ctirrieçou. a partir <strong>da</strong>í. n<br />

dissolver-se rio seia d:i conccpiualizaqáo. iiiais elabora<strong>da</strong> e coerente. <strong>da</strong> nove1<br />

ciEnçi:i. 3 Economia Política<br />

No cntantci. nas primeiros anos <strong>da</strong> con~emporanei<strong>da</strong>de. no fim <strong>da</strong>s<br />

Guerraç Napolerinicar;, o tnaior mercado ponupuês, o de Lisboa (i semelhança<br />

dos outros iiicrcados europeus). encontrou-se super-ahasieci<strong>da</strong> de çcrcais c os


PI-CÇOI; caíram ;~~entii;l<strong>da</strong>~netit~. AS politicas liberais, iwpir:~<strong>da</strong>s pelos ecciiinrnistas.<br />

viram-sc eni5o çondiciniia<strong>da</strong>s pela Ccirsa dos interesses c <strong>da</strong>s prcssões polRicris<br />

dos prciprictfirios 1'~tndi:ir~icis qiie eiri~iani mcdicliis protcccionistris <strong>da</strong> cererzliculturlt<br />

an:icionx!ir. Dai, qrte e~ii 1 SI5 c. pouco dcpois. n partir de 1818. tivessc<br />

aurnentridri n çriticç5o sohrc cis governanlec. parn que sc prrilegrcsse 3 pi+nduçrio de<br />

ccrcail; <strong>da</strong> coticorrência estrarigeira c. como lio~ivcssc Iiesitaçfics em romper çoin<br />

;i opqrio IihcraI de finais do sCc. XVIII, unia imporirititc hcç5o dc horncns ligados<br />

5 agi-icul Lurli. desconrct~re, mostrou-sc Favoc~vcl ao movimento que<br />

condu~iu :I RevoIuçilo dc 1520. Fc-lu. nZn para exigir transl'orrnaçcics profun<strong>da</strong>s<br />

iia nossa esirutur;i a~~irin, que ;i lornasseilz inrivadrira c conipctirivn. inas par,] cibier<br />

Icis alFandczárins quc Ihc garantisserii. nri rnerc;ido interno, preços fa\lor5vcis.<br />

Para dcs:izrado dos consumidortç e <strong>da</strong>queles que ~csc~:~\~~RI ter um cliina<br />

dc liher<strong>da</strong>de pwa ;i< suris iniciativau empresariais, cssiis leis redutoi~:is <strong>da</strong> importa-<br />

ç30 de ccwsiq (Lei dc I8/Alir./l XT 1 ). ou mcsrnci pi'oiliitivau (Lci dc 1 .MSct./ l X37),<br />

liirrim adopta<strong>da</strong>s c sustcntadns riti. rneados do scculo. qtinndo foram stiprinii<strong>da</strong>s<br />

(Lei de 71Ags.11854). Foi neste quadrti. dc griinde i1isi:ibili<strong>da</strong>de política e de<br />

grrindes rnutaçlícs na produçSo c mcrcndo ttiurir-liais. que se foi pa%si~nindo de uma<br />

estrutui-u iriidicional de produqão dc larinhas {que rccorriti ao moiillio muscular<br />

{a ;italOna. Iiidrfiiilico c de vcntcl) para ns iiioapcns. NUo l'ugiiiicis ao rr!ovimento<br />

geral e a primeira rAl>ric;~, a vapor, dc rno:igeii.i. a dc Jnio i3nptista Angelo <strong>da</strong><br />

Çoszzi e Çoriip.", iiisgiu. ein I H7 I - eni Lishoa. na Ruii do Rom Sucesso, na<br />

Erc_cucsi:i d;i fiu<strong>da</strong>. associa<strong>da</strong> à hnrfiqiia de i'ci-ro c 2 vidraria. Não leve iierii<br />

iinscirncnici. nem vi<strong>da</strong> fiici!. Em 1824 -15 tinha mu<strong>da</strong>do dc dono. sendo cntão<br />

propncdride de uiii rical h:~~o. ri Crirnenditdor Francisco Antónici Ferrcin. 0s anos<br />

eniiio vivido!: cmm mais Ljvoriiveis aos iiiteresses dn vnslo sector social que cxplorav:i<br />

a frande extcns.iri dc teri<strong>da</strong>s q~ic. em Portugal. contlnuavii n scr ocupadc) por<br />

searas. do que nos Iioiiicns de iie~cícios. quer frissciii comercianres, qucr fossem<br />

iriduçfriai~. Estcs tinham dt: çrinquístrir o poder político e fizcram-no depois dc<br />

uiti arrns~~icfo e doroi-nso pi-accsso que .;h se achoii dcvidrirnentc rcsíiIuido, a scu<br />

fnvor. com a qrKcyeneraçriri». cm I S S I .<br />

Duriinte cxsc tcmpo o Estado confiscou c vcndcu os liicn.; <strong>da</strong>s ordens<br />

rcli_oiosas c. a partir dc 1851. os horncns de iieghcios, os pnlíticos e OS idcolirgos<br />

<strong>da</strong> nova situaçiiri initalaraiii-sc no poder c. inqpirados no iiidtistrialisino e livre<br />

catiiliisriici ingl6s (quc cin 1X46 tiavia rriiinfndo). dcrtim iriício a um vasta<br />

programa de rnodcrnizaçari dil priís. do quiil conl;iou n liber<strong>da</strong>dc de coinércici e<br />

de f'rirrn:iqfi« de fil-iiicis iiidividuais ou comprinliias pnr;i as diversas act I vi<strong>da</strong>des.<br />

i-1;ivin-se entrado i1:i scgurid~i fàsc do proccsso mtiageirci portiigiilr. quc. num<br />

ci'esccndu dc iniciativas. sc t'ei inteii~iiiçrindo nas déca<strong>da</strong>s <strong>da</strong> scguri<strong>da</strong> rnctadc do<br />

séc. XIX. Ern Lisbon c 1'0rlri surpira~i~. \.:irias fshricas de rnoagerri a vapor,<br />

cinpres:is individuais qiie se toriiar:im conhecidur oir pelo ironic do scu tlrnd~idoi.<br />

ou pcIri do local onde IOr;im consttuid:is. A primeira fabrica trria sido ri Fcihr-ica<br />

cio Benrri. fun<strong>da</strong><strong>da</strong> por Jo,?o dc Brito n:i Freguesia dos Olivais. nu Riiri do Bcatci<br />

Antríiiio, no Convcnto do iiicsmci nome. Este «ic(~nocIasta>i arfeniiitou. eni<br />

1843-4. ri ccin\-eIlto c inslalou dentro do cháo sagrado <strong>da</strong> igreja. enlrc vcllios<br />

turiiulos de genii: 2rfi<strong>da</strong>. a niáqiiinu a vapor que ;iccionnva a Irioagein. No<br />

catiilogci <strong>da</strong> Exposiçilo Uiiiversril dc Paris dc 1867. nparccc s inforniaçno de que<br />

LI 1':ihrica fora ciiacl:~ etii IX40. ri que nos pai-ecc discutivcl. AI_ciuris anos<br />

vulvidos. em 1853, Jo4 M;iria Eu_cCnio de Alrnei<strong>da</strong>. Ilindou a Fcíhricn do<br />

.lardriri r10 Trihrrr+n. Enl i 857. vendeu-a ti Jorlo Ashworih Ss Çoinp.". para Sorttiar.<br />

coiii pnrticlpaç:~ d:i Socie<strong>da</strong>dc dc Crédtto Mhvel Portii~uez. a Socie<strong>da</strong>dc


Aiiciiiyiria dc Mnnukenq3o Civil. sitti lia Freguesia di: S;iillo Esiev.50 de All';itria.<br />

0uti.a moagem liii n fii/?richít [Dotiiitigos flirrcii; (que devc estar na r~rigeili <strong>da</strong><br />

Uellcis & Coriipe. F5brica <strong>da</strong> 13ampulfia). NA0 detcctiirntis a <strong>da</strong>ta dti sua cri:iç5o.<br />

mas s;ibemoç qire em 1355 Iornecin a C353 RCLII de p5ii c holac1i:i.<br />

Da dEca<strong>da</strong> dc sessenta poiico sabenios. O Estado liber:il clist;iiiciou-sc <strong>da</strong>r;<br />

iniciativas industrialistas c. ctinscqacnteinenic. esl;is riilo deixaram sasio na<br />

papeladri diis sua?; rcparriqrics. Falt:im-noi dridos que lios permitam confirnzrir a<br />

srrspciqão dc que teri:i sido neslii altura que suigir;itn :is uni<strong>da</strong>des fabris<br />

im~ortmtes e dcicminan tcs no futuro <strong>da</strong> iiiciagem ~icirluguesa. cun-io: :i ITcil~)-ir~~<br />

do Cni-n~iiiGo. dc Mnriucl José Gomes, a Fcilii-ica ir L;sfi-c>lri, de Joiío José<br />

Martiris. a Fcfbric~r prti Snrirci lriu, <strong>da</strong> Jo5o <strong>da</strong> Silv;i Fcrrati de Castelo Branco. a<br />

I;ohr7cc1 de .Sririrt> Aiti~rtw ou do Ccili,cír-in. dc Eduardo Cat~ceiçBo SiIv:i &L TriiiEo.<br />

n Fihi-ir-ri do Bo~ir Sirrc~.sso, dc Edwiird Tinrriii~ton IterR ligat,.Gc.; çrirn a primeira<br />

irioapeiri pornusucsa a vapor. n de Joiu Baptisru Áiigclo dri Costa e Corirli." c.<br />

depois dc I S2-L. du Çorncn<strong>da</strong>doi Francisco António J.èrreira?). ;I Fihi-iccr rie<br />

Suc.aibr.irr. dc Domingos Jose de Mornes & Irmao. eic. Conlinuatnos cm biisca<br />

diis ic)riics quc 110s pei-iiiitnm coril'irri~iir csias IlipQtcses. Ceric7:i ?;O a iciiios<br />

quanto h ~ri:ic;~lo. eni 1 86 1 , <strong>da</strong> Corirpmi hio I,i.d~ori~ri.~ cl~ Mrririlfo.~ n \Jrrpoi:<br />

t'cissiuelrncritc esta Companliiri esteve iIn cirigcni <strong>da</strong> Eihrica Lishoncnuc dc<br />

Mriagem. proprie<strong>da</strong>de dri Luiz <strong>da</strong> Costa & Comp.". <strong>da</strong> Cosla cP: Trrn:?cis.<br />

De sesiii<strong>da</strong>. quando se rivriiiçou na dEc;icl;i de scrcnla (niais precissrnenre.<br />

scgundo aIgunial; opiniões. enmc I373 e 13771. passou-se dri t':içc <strong>da</strong>s iinid:idcs<br />

lhaliris h <strong>da</strong>s Cornpanhiiis. AIgumiis delas hrmarnm-sc ii prirrfs <strong>da</strong>s fihricas jri<br />

existente.;. nias nuiras s5o co~~~plctnmenic nnvns. Erii Z874, cm Lisboa. surgiu a<br />

Cr>~iil7criiliia ch FfihrNci do Boi27 Srrccs.so. para exploi'ar a fábrica pcrtcriçcrilc n<br />

Edward T-larrili~trrri. jd riossa çonliecidri. I


Turlo inclicn. pai\. qiic. eiitrc ririi. cstc :igriipanieriio dc L':ibric;lri roi 12 iiiãrl~iinii.; :I vcipor quc iiqticlzis itidú.;rriii.; emlirtpa\.iiiii. i ticriciici;-ir17 is<br />

rctkricliis ~i~o;igc~is: criiiii o riiriinlio ri viipnr do f3ir~illro. o dc I'irim Ucistr, c ii cltc<br />

Itíhricn Jc rccidos c firiqsci. dc JnsF B~ir-lrosí~. II:I Rua Fcrnandcs Tririi:iç. Ncssc<br />

iino. ;ilirti~.cit:~iicln iiiiia con]u~~tui*:i r:i~or:íveI. wrhyiii :I C'~~itip~rr~ltirr C'C'17'.$, qirc no<br />

cntnnto dulxii~ ~C)LICU. puis l'oi dis.;olvidn ci~i<br />

IX60. p:ihsaiidc Tiarri :I pciyse dn ic~i principal crcdor. Fcllx t=crn~iriilc\ I'nrres. N:i cléc:irl:i scgiiin~e f~irrii:ir;iri~-~e<br />

liatrai f'lii>~f~'3~. Eii-i 1875 iiprii-ec~i-aiii i! .irridi-ridr:r I/iJl(ir-c~.~. quc a p:iãtir de 188 1<br />

SLS~FC cor11 3 dc5ipnnt;iio de Aritcíiiici Jn:iqut~ii clc Alldr:~d~ \;ill:~~-c$:<br />

f~~~/r~.\~t~+i(if e .4grir0/~1 I'ot-~r~et I.W (dc Ii:iyCo e 111nagc111 . pai% crn urii lioinem <strong>da</strong> -L:ivriui-n~~. ao i-el'crir-sc 5<br />

dCcíiíl;i dc ';ctciii;i. c.;ci.eveu: d


scnlicii-inis c pouco propeiiscis :i çoniprceirder e viver de :iccircln coin ci que as<br />

grandes rc~(iItiqfic~ do sec. XlX traziam dc novri aos eurrqyciis. fos.;cn~. como<br />

eles qiicriani. cori5iderados pnti-i6ticrii. ~~n;icioti:iis». J5 arrtcs c talvez p:tra inipcdir<br />

cl11e o rincírinnlisino 10ssc :iliinpriado pcIos :ipriitios. cluc conllii:ivarri o i111ei.c'sse<br />

1iaciori;rl ucn lirtiite~ cs~rcilçis d:ii suits reirdni. .To10 de Urilo. cqio nacioii:ilismci<br />

sc cniifundiri coin (15 progi-c';sm d<strong>da</strong> indústria. conci-etameiitc d:i mri;igcrii. colic1t:ir:i<br />

i: ciiil\cguir:i. pclo nl\~:isii dc 5 de M:irqr> tIc 1849, dri Rainlia D. Mari:i 11<br />

(axsiriiirlii pclri Duque cEc S~il<strong>da</strong>nha). quc ri sua FSbrica do 13ealn tivcs?;c a<br />

clesi~nriq5t> de Flihi-irri h'c~rioi~~rl.<br />

T'cr:inir. 0% airiques que lhe er:iiit iitcividos. ciii Fcvcreirci cic 18X6. 3<br />

L% Foi-tiiig:ics. Fiihi-iccr tki E.~.r!ir/n. director Mcinuel R:irreira.<br />

F(íhi-irhit (/o Rrrirc~ de Ioaci dc 13ritn. fihrir-ci clr Sniirri Anrtii.r~ rili Ju Cul~.CErio, de<br />

1;du:ircIo Coiiceiq,i(i Silv:i c(;: ti.mãri. fiíhi-ir.,<br />

É. pois. iiiequívocci que. a pzirtir de meados dri silcuPo dcí.;inti\.c. hc<br />

iivolumoii o capital invcslirio 11~1 inoiigem. 1nici:iliiicnlc cii:iv:i-sc s~ibretuclci c111<br />

prcscri-;i dc ~i~iidtidci 1'al-ir.i~. desigiia<strong>da</strong>s pc1o noine dos seus propric~iisios.<br />

To<strong>da</strong>via ii Kcncimcno <strong>da</strong>s coii-iprinlii:ir. qiic ccdo se conicqriu :I scvc1:ii-. pois<br />

enconir:irno-lo no Porto cri? 1835. çoni ii çii:iç%s dii Çciii~paiiliia Cei-es c. cni<br />

IdEsIiii:i. ciii 1 R57. coiii a 1'01.1113qão d3 Socie<strong>da</strong>de de Mtii1iiten~5o CiviE. s


Cornp.I' c/~. Mnngcrlr rke \'iorin rio Cosr~lo e a Coinp." EIijí~~r.ve r l Moajiein ~ n<br />

Vapor: Eni Xhril dc 1889, apareceu a Con7p." (1~ Moagem r10 Oarrelrri e no m2s<br />

se~u i n tc. 3 CUIII~." CIP Mon~eni Pctis~fica~~Go a Vapor. A Cnnip." de Moug~its<br />

Jfoi*~iiritiicr (Pnno) ibi sidri constituí<strong>da</strong> eni 1 XYO. mas sfi acabou de se instalar en-i<br />

1 892. Ain<strong>da</strong> em noventa, np:ircceu ;L Co~rip." de M~ingeiis e Mas.ws de Bejfi, Em<br />

189 1 . cri1 Fcvcreiro, foi-inou-se a Comp." Pr.ogresso Fuhl-i!. hro mesmo ano, em<br />

Ago.;tn. surgiu a Coirrp." Tcti)irz.rrsc (Ir hfon,qeirs c Mnssos a Ifapnr. Finalmente,<br />

eiii 1 892. sur_ciu a Noia Cnti?p. " cle Moogc~s de S!. " Tricr. que rcsul tou <strong>da</strong> fuslío <strong>da</strong><br />

Çonip." dc Vlriagern dc St." Jriu (cria<strong>da</strong> em 18821, e <strong>da</strong> Crimp." de Moagem do<br />

Barrcirti (crind~i 1 889).<br />

I XXO<br />

I 8'10<br />

1 XBCI<br />

I SOO<br />

15'1 1<br />

I<br />

Coiiip.' Iiidiistiinl Et>orei~ic 160000%000<br />

Ctirnp." Indiislri:il c Aprtcola Priniicii\e 300 000$000<br />

Conip.' Iiidii~li.i:il dc FniC i 30 OC)1)$000<br />

Cnnip.' Edif'ic~dorn e Iiiiiti*trial dc Çuimhi'li<br />

Ciinip.' dc Moaperii de Santa. Iria<br />

Ç'(i~iip.~ iIc Mii:igciii dc Vi:in:i JLI C:isiclo 15000I)SOOO<br />

Criiiip." Elvcnhc de Mo:i_icm ii Vapor<br />

C"rirnp." dc h?ri;igeiii do Uarreirn 300 0n05(100<br />

C(inip." de Mmgcrn dc r)ni~ifiç:~c;áo a Vapnr<br />

Trirril<br />

C'rimp:' dc Mo:igeiit e ktaiix~ de Dej:~<br />

Cuiiip." dc Mnflgeii~ Hrirrnoiii;~<br />

Cnmp." Pi.r>ytcsso IT:tbril<br />

Ci>iiip." Tavii+ciise di: Mo:igcnb<br />

Tor


Em 1 R97 lii i assina<strong>da</strong> a eçcritursi de #A iriher-fu~~urlr - Socicdode Conlrci-ntiva<br />

de PnniJicação c Moagein de Ctzreaisc. Tinha a aedc cm Lisboa C visava:<br />

o làbrico e ven<strong>da</strong> de pão, a moagem, rr criaçzo de um sistema de distribuíçc50 e<br />

alugar ou comprar terrenos para Irivoura de cereais por conla prtipriii. Objectivos<br />

ambiciosos ... comti conviniiii 5 grande generosi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ideia cooperativn. Para<br />

que conste, esta iniciativa deveu-se aos esforços de: Joaquim Sahino de<br />

Oliveira. comerciantc c propriet5rio; João Ferreira. irnprcsscir iip6graiò: JOGO de<br />

Deus Lrihato. industrial e proprietiirio: Jos& Joaquim Ferreira. Proprjetárin;<br />

Joaquim Augusto <strong>da</strong> Silva Monlciro, empregado público: Francisco Firmo de<br />

Oliveira, Industrial; GabrieE Jose IZerreira Neves. torneiro mechico.<br />

Recuando um pouco, em 85 de Jullio de 1889 foi publica<strong>da</strong> ii lei que, no<br />

dizer de I-lcnrique dc Barros, impôs um rumo d


;iiribiiin a c:~:E n10;igc1~1 a qt1013 de trigo csdiico quc podia íniportai.. relido :I<br />

prjtncir:~


C)< <strong>da</strong>dos ritesi;irn qiic. riti uticrtur~ clo ~~ciilri vitite. qwr cni Iórçii praclu~i<br />

v,i. qiicr erri tat7cir~iç5ri efectiv:~ 3 nlíií~gct~i <strong>da</strong> capit:~ i LI l ~rap:isz;:irin ern mu itn<br />

n S U coii~C~~crc<br />

~<br />

CIO I'url(1. O ~'CTI(~~FICIIII jfi sc ciiconlr.ti!ln prcsei1ic crti 1 X97. pois<br />

:i ~]~i:ltilitl;~de Je trigci ratc:i~In 113 tnbeI3 de 5 clc AFiril d:irluele ;inri (a [iririicirai<br />

crlz II:IIY~ I .in,~c~~r~<br />

1 C 130 f'~rio. COIII~~~/~/I~(I MOU~


.IA IM?; ALnERTO nrl couro I:P:RHEIRA<br />

ri acu prinicirci concellio rle ndrniiiisrrtiq30 ibi ciii~siituido pclos accionistas: Joio<br />

t'cdi-o de Sousa. M:inucl Rndrigucs Vaquinhas. Fcrnnndo Formiga1 dc Moraes,<br />

Carros Alheno Soiircs Lardosci.<br />

No iino scguintc anexou rtinis du:is grnndcs uni<strong>da</strong>des flihri S. a Fi-anciscn<br />

Ccirnrrllr? Mellc~ir-o, Si~ccs.s~ re.s, e a Nuih~i Criit11;iat~hiir de Morigenr de SLII?EU Inn.<br />

constitui<strong>da</strong>. crimo JA referimos. eni 1891.<br />

A concenlração rei'rirçnu-se ain<strong>da</strong> mais quarido. nos comecos de J u l Sio<br />

dc B 907. sc liindou ii Novo Cuniprrirhiri h'ncio~rcil c/c Monjirris. Tinlia um vultuoso<br />

c;ipitril social. 3.3óX.5)1)06000. e englobava. pma lá dn Conipanhia NacionaI de<br />

Moapcrn. outras iiiiporl:intes e antigas flrrnas de Lisboa c nrredorcs; a JoUu Ltiiz<br />

rir. Sorisn & Filhna (Fdl.iriçii de Vapor AlIianqa). dc Xabregns. n C~impairlria<br />

Portii.pries[i de M~~rig~iis (ex Bcllos & Fnrrnigaes). na Rua Vintc e Quatro de<br />

Jullio. a .?()SI: i'í~c/r*o LIC/ CW.T~O, no S~i~itl. a CC'SLII.~~ Cnstnr Mrlleiro, íiihricn de<br />

1r1riss:is em LisZiria e tnettidc tlo Moinho No\fo <strong>da</strong> SeixaI. a M. M. Gntncs<br />

MclEeiro, I'Gbrica de inal;sas cln Relem (na Rua <strong>da</strong> Cadeia) c a mctadc restailte d


qu;~ric~ salto no sciitido <strong>da</strong> concentração vcio a <strong>da</strong>r-se entre 19 18 C 3 9 1%<br />

quando sur~irani mais hem ricfinidos. dois grande5 grttpas: rim surgiu <strong>da</strong> h%ii?a<br />

Cr~mp.° h'ncio~rnl dp Mociger~i. iOi o <strong>da</strong> Coiiipaiiliir~ Iiidris~rir~l de Por-trr~nl c<br />

Cr>lOitirr.i. c n outro Soi :t formnq,?o <strong>da</strong> Sncier~~~c!~ I~rtdtlsti-ia1 Aliti~tp. que sc<br />

formam a partir <strong>da</strong> Fdhrirvr cir~ Gur-aitir!jo e <strong>da</strong> cmpresa Crtrthes 6: Rrirros. Com<br />

isto entr:irrios no culmin~ir desse quarto tempo na conc~ntrnç5o <strong>da</strong> indústria<br />

moaseirn portuguesa. que se começara a iisboçar, segundo alguns. com a cnaçúo,<br />

ern 1918, <strong>da</strong> Moa~cm Aliangn c com a rrvisáo. em 7 clc Janeiro dcsse ano. dos<br />

csiaiutos <strong>da</strong> Nnv3 Cornp." Nacional de Morifeili.<br />

A Coiripnrihicr IW~~~.Y~I"~CII rir. Puriugul e Coláiiias, cnm um çapitnl social<br />

<strong>da</strong> nrdcm do< IFi.999.920$00, era n mais podcrosn cxlrutura n~oapeira de to<strong>da</strong>s<br />

as quc I-invinm sido çti3d:i.s cnlre nris. Tinha a sede rio Jardini do Tabaco e<br />

possuiri 3~or:i ah scguinlcs eniprcsas: n Fbbi-icrr de Mo(igeiir tJ De.sca.rqrre de<br />

Ari.0:. eiii SacavCm. a I*-ri1iric.n de Mn.\-.vus e Rolcicliris. nn 1Eua 14 de Sililiri,<br />

Lzshoa. ii fiíhi-icrr r/(> M~r~~iyiit t Bolnclrns. na Rua de S:into Aniarn. a Fúhrica de<br />

Mocrgens. ern Xabrcgas, Lisboa. a Fdhrirn de Moa~et~s, na Estrela. Lisboa. a<br />

Fbbricn (/c MOLIBPIIS cm Scrpa. ;l FciJprica de Mnssas, n;i liu a do Rarnti. Lisboa. a<br />

fihricn rlr! A..lnssos, crn Çnmi ilha. a Fnlri-icn de De?;rnsqite rle A rro:, na Rua 24 de<br />

Julho. Lisboa.<br />

O rictivo c passivo 113 hllli:i~t~c~I. 110 valor de 16 000 000500, passou, em<br />

19 $C Dezembro de 19 19, para a PortuyaI e Colhias, cabetido-llie. em troca,<br />

177 777 acções <strong>da</strong> novo cmpreendimenio. As restantes I 1 000 Iórarn assim<br />

reparti<strong>da</strong>s pclo~ accicinisias: Manuel Viçente Ribeiro, Espírito Sanio Silva & C.",<br />

Vierling & C.". Jose I-lenriqucs Tota & C.". Jose Hcnriques Totn, Dr. José<br />

Erníditi Rihcirti C~rrciii Gucdcs. RaúI Monteiro Guimnrács, Eduardo Rumiro<br />

dos Kcis (cabendo 794 a ca<strong>da</strong> um): Fc'csnandri de Oliveira Belo, Eugknio de<br />

Sous:i. Jose Lino Iiiiiinr. Carlos Raiiiires dos Reis. José Corrcia dc Snusa e Jos6<br />

Abreu Reis Içahciido 793 a ca<strong>da</strong> um).<br />

Ihrantc cst:i podcros:~ c lentacular concentraçào. c com o oblectivo de criar<br />

uma Libriça de riioagem e dc inrissas alirnenrícins em Rcjri, liimou-sc (cm 25 de<br />

Fevereiro de I X I X), iim segiindn grupri moa_geiro. n Mari~ciii íll;nriça. Lirrrita<strong>da</strong>,<br />

que nglusinou a Carnpanliiri dc Moagena Invicta, do Porto, (constituí<strong>da</strong>. como se<br />

disse. eriz 18 de Março dc 1908) e duas <strong>da</strong>s maiores moagens dc I,ishoa que haviam<br />

resistido h intcgraçfíci n;t Nriv;i Companhia Nacional - n Viúva de A. J. Gomes %<br />

Comp.". Cornandita. e n Crtices & Barros. Ldn. Es~e grupo linha sede em I-ishori<br />

e estcve domiciliado prtivisciriamcntc na Rua 1 ." de ilczernhro. i~." 122. 2." an<strong>da</strong>r.<br />

O seu c;ipir:il: social quedou-sc por 3U0.01)0%000. quantia muito abaixo do<br />

valor <strong>da</strong>s t'innas quc a origin:iram. Passador alguns mcscs <strong>da</strong> criação <strong>da</strong> Moagem<br />

Alinnqn. IAn.. ctn 26 dc Sclcmbro dc 19 18, a cornprinhin IOi dissolvi<strong>da</strong> e o seu<br />

pasr;ivo entrepe 5 responsabili<strong>da</strong>de dns sócios <strong>da</strong> Mnsigcm Invicta. <strong>da</strong> Viúva<br />

A. J. Gomes c <strong>da</strong> Cruccs k Riirroç. Ma< na iiiesrna <strong>da</strong>~a c coino resultado <strong>da</strong><br />

Tusãci <strong>da</strong> Cruccs 6: R:irros {<strong>da</strong> Phvoa de Santa Iria) c dii Viúva h. J. Gomes (do<br />

Caramujo). csial-ielcceu-se ri Socie<strong>da</strong>de de Moage~n Allai~~:ci. com um capital<br />

social dc 5 000 000S00.<br />

A Crirccs & IZCII'I-OS apai-ece-no~ pela primeira vcz matriculndn em Fevereiro<br />

de 1916, sendo-lhe atribuid;~ uma quota dc rateio dc trigo cxritico de 2.95%.<br />

Segui<strong>da</strong>riicnic rcni: na rtTahclau de 12 de Outubro dc I9 l (i. 3.21 %: na de 3 I de<br />

JuItio de 19 15. 6.03% e na de 2 1 de Outubro do mesmo ano. 5.93%. É uma<br />

percentasern superior ã de qualquer empresa do Norie do pais. e encontra-se<br />

entre as primeiras <strong>da</strong> Area de Lisboa. Em 29 dc Jancirn dc t 91X. por rno~ivo


d:r.: ÇCSSCSL'S LIC piiries de cotas ;i i'iit~or<br />

i(...<br />

J;i Socicdnilc dc Pa<strong>da</strong>ria.;. Limil;id:i>,.<br />

dissohviiii-ce ;i firrnn Cr~iczs 1Sr í3:irroç c j~riliriii-st. unia oirrra coni 3 rnlsma<br />

cicsi~naq30. Eitn tinliii li111 c..ipii;il :cicia1 de X511 011O.Y;00. que crirrcspondia 3s<br />

quoi:i\ dos shcirih: Jnsé h~liiii iiel Criice> Alv:ii-ez 142.7, 00i1500) c Ilomi~igos<br />

AliTeJri Riirrt-is (425 000S00). .4 fihiiçn. situ:id:i na Povori clc ';:iriiti Iri;i. coni<br />

sii:i mnquitiariii c iiisi;ilar;(ics. frii ;ivriliri<strong>da</strong> em 950 000C;OO. Na _~crCnci:~ <strong>da</strong> ri~llla.<br />

alCrii riu< clols sócios 13 niciiciriiinclor. juriiou-sc uiii iioiiie ~luc sc veio ;I dc$i:icai<br />

nri lidcrn1ic;ri rios mongcii-o.; de segu~itici pl:irio: Çiii.los M;içlindo Ribeiro Sci-i-cir:~.<br />

Quanio ;i ririiia I/iiiihri A. .I. Goiirrs C.", C-UII~(II~CJ~J(I. sabe-sc que 2 uinzi<br />

uili<strong>da</strong>dc I';ibríl anripa. N:i 1c<br />

-ViÚv;r dc M:iriiicl Jos6 Grirnci LQ Filhos>>). Eiii 19 10 stirge coriiri<br />

Vití\.;i A. J. Grinic.; & C.". Corriarirlitri (:i viÚv;l er:i Doiiii M3rE;i Sririi-c\ d;i tioclra<br />

Goiiic.;). ,A i';ibriç~ siiiiriv:i-se iio Itirgri de S. Tiiigri. ;i(> Cara~iiujci. do Lonçcllio<br />

dc Alirind;~. c o.: cscrir6ricis licav:irn no lrirgn do Tcrieii-ci do Trigu ri." I h. Na firca<br />

dc I,i.;liri:i (C n ní\.cI i~;icioiiril}. eiii 1X92 cabia-llic 3 tcrceii-:~ iii;iirir pei-ccnr;igc~n<br />

dc trico cxútlcn inipciri:itlo. Q~131ito 2 hti:i IOrç;i protliiri\~n. riii 19n I. cra de<br />

46 SOO 1100 K~ltrigo aiio. serzcIo ;ilicn:ic ulii~:ip~~~:'d:i pcl~i T3riinin~ris José de<br />

Mnrac.: & Irn15o.<br />

Qu:~ndi) c111 76 dc Sctci~ihro de 19 I 3 roi cri;id:i a Sr~r./r.rilrcl~ ~lr. iWonjir.iii<br />

,I l;~iir/.{r. IAAI.. o v;ilrir d;i innqui ii:iri:i. i n\trilrti;ócs c r>iirros pcriciicer;. coino o h<br />

direitris indusrriiiiq <strong>da</strong> filirica tio Cnr3riiiijo. l'oraiii ;ivaIirirlriç em 9S5 357500.<br />

T~lc~i-pt~r:lva (7111S(i us seguintes firiiiiis: :i Viú~ii dc A. .I. Gairic\ C:onip." Lrlii..<br />

3 Çritccç fi 13:imi, ti5 F:ihric:iç dc Mongcrii 1iivici;i. :i Compniiliin Ptirtu~iiesa ~le<br />

e<br />

csçrii(iriol;. ciii Liil-io;~ ]]:I Ittt;i 1 rlc Dc~cmhro ti." 122. C iici Purio tiri Rrin Sariios<br />

Pousa<strong>da</strong> 11." iX0. IZni Jlinci iil dc I9 l '1. ;i Sriçiecl;ide :itlqi~iri ti :I T-5liric:i dc Ir/lu:igciri<br />

Assucnreq. ti ri ti:^ fríbricris crri Lisboa. ir0 Porrri. I3ej:i. C~~TZIIILEJO<br />

C' B~~TCCIIII~,<br />

CIO RW -rilito. I-J;I.<br />

Nccte aiio. ~iiir.;i ctciios clc ~.:t:cio do ~ri~o<br />

ciiladn.; ciriyucnt;i e oiiri iiiild;iclcç i;ihri\: ucis pcrte~~cia~~l<br />

N:icionsl dc Mongcni. c icte Ii Soçictl:tclc de h1 oa~cr-n<br />

extíticri. cncoiiisav:i~ii-sc i~iaii-i-<br />

3 9ov;i Crirnp:inhi:i<br />

hliriiiqii. L<strong>da</strong>.. c.abeiid(i a<br />

priiiicir:! 3Y.5V dri trigo irriportado e 1 .icgun<strong>da</strong> 23-79>. 0s dois nrufiriç rivais,<br />

cm conjuritri. rccoIhia111 6 I .79 do gr50 es01içri ciiti..id~ 1ep:ilnicntc i10 ]>aí


csl;i poderoxa coiicenir:i-.?{i acabiiii por au~cit:ir itrii çci+rti çliiiln dc liostílirladc.<br />

ctiinci se rlct~c~a elo dcsati:ii'r> coni cliic o cnnsellio de :idrnitiistr;iq3u <strong>da</strong> Portugal<br />

c Coliiiiias abria o relatório dri alio clc 193-2 I : r


AS ZND'~~~STRIAS NO PORTO<br />

NOS FINAIS DO SÉCULO XVIàI<br />

O Porto e a sua História tem sido esscncialmei~re a I-listória do Comércio<br />

dos Vintios. Cresceu c dcsenvoIveu-se sob esse signo mormente - segundo soi<br />

dizer-se - desde os inícios de Século XVIlI. embora a meados do S6culo XVII<br />

- conio por vez primeira o referimos - o seu trato ienlia czitalisado o grandc<br />

corndrcio na cidudc c a sua produçzo nas zunas do Iiiittei-lnircl duricnsc sc tcnlia<br />

transformado já numa quiisc monocultura ocupando dc fcirmu extensiva ss terras<br />

e as gentes em largos iratos do inrerior do Valc. coiri a saí<strong>da</strong> de vinhas pelo Podo<br />

jA preparados e


Creio quc CSIC processo <strong>da</strong>.: r:iizcs indusrriiiis do Portn ~~~~~~~~~~~~~~~~o esii<br />

iiiridii. ~ ic f';icto. ~ioi* coiiliccci~-sc 113 511:i devi<strong>da</strong> cxiciisfio. E. na vcr<strong>da</strong>de. ~iiu crcmoq<br />

qiic esie arraii~1~~ tcnlia p:irtid~~. dcl zc1.o. LTrgc. p01- ~CSI-~ COIIIICCC~ 3 si~iiaqiir><br />

;i11 t~i-ior h~i~~ii11~10 :i5 raizes e n> poshívris ~ 1 ~ ~lt 5 S~IU;I~$~O ~ 4 t 50 li>o~ici ri1 logo<br />

nos iniciíii ttci Século XIX.<br />

1; que. riii vcrdndc iiiiiihéni. n nossa iridfistri:~ oitciccntistn radic;i. na sua<br />

esiii:i~:idor;i tn:iioriii. rias tradiçfics rfc setecerirti.; c sobrc ctin tan~ h6111 O :illrovi ciot13111eni(i igual ii~et~ tc iiiais<br />

l'Aci1 de nruiins <strong>da</strong>s iii:i~cri:is-primas dc rtlic nlcuriilii ric~e~sitri\~iiiii. Vivcriam<br />

;lin<strong>da</strong> ~iinscei-iriin<br />

c sc deseiivtilvcri;ini qunsc to<strong>da</strong>s a moiiiuiitc ciii n espal<strong>da</strong>s do<br />

sector ccinicrci:il. O iirissc~ ~indiistrifil a do Seculo XV I1 1 çriiiici a i ricin lia esiiiagadnrzi<br />

nininriii pcIo SécuIn X1X cerin essc~içiul e pi-inçip:ilrneirte coriierci:inte).<br />

E\iii rcalidiidc. c eszn liliric;5o cin iradiqriei iiic.;tcirnis ariicricircs era ri?(?<br />

cviclentr C 1511 Koi-t~ ;\iildit a IIIC:I~QS do SEcktIn XIX 411~ ncni 11s rc6t-ices mais<br />

gcricrtiws Ilie ~iodiniii cl:ir \lolln: Suhlin'tia-ri elc ri~odih. de viia a conlicccr tórçol;nriieiiic essa rc:rlid;ide irticcliataitlerilc<br />

rrriiericii. n cssc IIOL;~VCI surto dos iiiício'i do SCCLIIII XIX. Periixlo esse ~ U C<br />

yoli este priritci cIc vista c~lii~i~iuã :! pcdir 11111 iiininr cotilicciriicrito e I?uI~~cT:~(;~o r.<br />

0.; finais do Scciilo dc rricido :ilctirii pcidciii scr toriiadci\ c ollindcis cni<br />

hlrica - sciii ni:ii.;. hssiin n ciqe período rilpi ~ndci'iilido - cl~ic \e proloilgii pclos<br />

pririieii-{i.: nntis dc Oiicicento? - iravcr5 qLac npoã olsiirnas baliziis :i firir clc sc<br />

ohrer prcci.;iiri cronoli,yicli clcntro de [irna pe~.sl.iectiva din5r.tiic;i c diiicriinica que<br />

v5 :iIi.ni d3 ~iniple~ cnnirigciii - c qiiniido car:i 1íir possível. H;1. SOI>~-~~UC~CJ. LIWC<br />

pei-scrut:ir movimcti~os. A deliii~itaqlío possível. sciri duvi<strong>da</strong>. 1'771 ordci~~ :i sc<br />

poder saber ctini miiis rigor sc a dita ~


ii:icion:il oii odetíniiio.; cliscr. iarriliCiii p:ir:i o SÉculo XVlt.<br />

Yn iirerdnclc. nnrei d:is cfii;ih grni-rdcs iriiitativ:is dc iridiist rializiiçiío (a do Coridc<br />

rIc Iiriccir.;~ L. ;i dri k4aãquPs dc Poti~lri:il) (i I\;is 11~50 arid;ivn desertificado dcst:~s<br />

:ic~iviclnclr.; como algiitii;is vczch .;c pcilicrri scr. levado 3 perii:ir. Esi\ti:i. iiiiiii<br />

~>i-odiiqS~) iri~crir;~ iiic';teii-ul c ai-teça~i:il, rfivci-5ific;id;i dc r+c~iào para rçgi5o.<br />

E\>rii~ii~lrrierite \olta<strong>da</strong> I>ni.;i ri ~~tcr~aclii Iiicul - iis uc~es rzgiciiial. E iiicliivii;ível<br />

rluc esrris ;tcii\*id:idcs c cstii tituaqIo. qucr pela w;i iiii17rirtriricia quct pelas<br />

irudiciic> çriiid~is iivernrri :r ?;ii;i rcleviinçia. iiiçlusr>. riuniti divcrsit'ícnqiin rcginn:il<br />

crinndn um:i gcryr:if'i:l iridii\triul ~irfiliriri sciii dúvi<strong>da</strong> rilais prrisirtiii dei.; rccussus<br />

c1ixpciriivci\ ( \ilhi-ciudo iiiril6rin priin:il. E'irr-i-30~1 ~r;irliqcics Ioc;iis que dcpois se<br />

perpcliinrnin t.iiidii ;I ciiiisl iiiiii. rtúclcos iii:ii\ del'in~dos r de ccrlo \'tr lrli ricis<br />

lcrripcis pohicriiirti. hlgiiiis dehscs nucIenk ~;inhrtrj;iiii iiiil.iort,^iricia c \.itirit~i 3<br />

cspiilliai. o.; ~ iis prodiitos pclr,\ \*;iria\ iiicrc:idris dti Pais e iiiesinri 3 nlinierircir<br />

;iI~tittl:i cxpi~rt:iqilo. SCIII~I~C. ~lot'tit~l. COI~ rricit-mes dificiil(l;ldc.; Face :i pcidcrosa<br />

c pi-ivilc~ind:~ cn11ct-irrEnri:i extcri7a v c I'L~CC a fi:íliilt>s dc çorisurrio quc cssa<br />

prcseny vind;i c10 L'XICT.~II~ ci'iar:~ c cluc dcisnvri os prcidii~ris n;icinri:iis crn Irariça<br />

.cIcs\~ulll:l~c'lll 'I.<br />

.4ntc.\ clzic ciirii-(11, (9 iivci.;crii I'ciiri. Fcir1~111310 dc A11iieid:i iOi dos priniciros :i<br />

cliaiii~ir :i clc\ id:i ateiiçari suhliiilinrido n iiiiporihiici;i dc sctiiclli;i~iie rc;iliriiidrl 1".<br />

Pnrn nl6iii dc riido isso ~-icrriçiii-;i a cliicc;i;?ti dc ~itl-i~~. C dc sc ~eril'icrir com<br />

\c r;il citri:iqati cr:i a siiiici~~it~ e se ~t3\'ii<br />

ri~or<br />

cnl coridiç(ie.; ribjccti~:is dc i':izc14<br />

Taçc 31, ctc>c~~lteçi ~~ecessid~~d~s de coriquriin ~43 em pcri'ciçiri ctri qLinIilidndr<br />

\'oItacl;t ;10< n~~~~iiclo< i n~ei-mi.; c csrcrnos. N3u rc5t:ii-i dfividn. poreiii. de<br />

~ L I :I C C'C E~ll~ii~iil) clc cziiivEii ios hci l itando :i ,jrí fone coiicr>i-r21ici;i csicni:i :ir.~ii:irIa<br />

de l'avoirç crirncrcinis c. pri~~ili.gin\ (rieiic ciiiti p;irii~uliii.ii~cii~~ Fi1gl;itcrrri) !Iies<br />

çorioii tnrl;i ;i prrçkíhíl icIotlc tlc pcrsi.;~irciii c .;c dcsciivol vererii. Conçan'61iciaç<br />

qtrc strt'ocnridn n 1isoduç9ti ii:içionriI rIer:im :i70 :i iitiin iriiptirt;iq;lo scriiprc<br />

cr+csccritc rltrc cni qiiuniid;irlc c q~iali<strong>da</strong>clc sc Empbs 30s gusios, cnnio 3s ncçcssidndes<br />

ii:iciriiinic. Fugir--110s-i:i n coloc:iç;lci dc prnduto.; 11i:ii<br />

o seli r;~lx-ici) c :I kii:~ ~~CII;I~:I~~~O.<br />

fu~iu-ntis t:iiiit-iCiii<br />

i'i-(~hlcrtiii\ csiei rlttc tIe irriediiirii iio\ ctindu;lcni tiri chtiido ct;i siriiaçan<br />


Antes de I703 tem de conle~i-iplar-sc ii exislCnci;~ de utna produção ttilern:i<br />

espa!ttad:i por todo o País c :i116 a íorç:i de produçiio a q~ic a política de Ericeiru<br />

havia <strong>da</strong>do ni.0 cni alguils scctores iitravtis drt coiiceriiruçiio de rnanuracturas<br />

importantes em :ilguns locais prometendo dias novos c rcnovn<strong>da</strong>s para essa<br />

produçfio nacioi~al interna. Isso cra j5 t30 visívcl pelos flriniq do S&cule XVTI<br />

que seiiiclhante sicuaçnti havia lo~o criado alguns ciigullios aos ingleses -<br />

mesino riuni pcriodo dc iioiiirio abstirnento eni que vcio a encontrar o sector<br />

após o afastamento de Ericeira. O próprio conciso frascado do Tratado de~iuncia<br />

abertamente o seu objectivo Ilin<strong>da</strong>nrental se n50 fnise possíirel recorrer a aulras<br />

refcrencias. Duvi<strong>da</strong>-se seriamente que n iip:irellio prndulivo interno por mais<br />

briIhanle quc rosse pudesse superar sernelhrinte siruaqão dc desi~ual<strong>da</strong>cie cria<strong>da</strong><br />

e fosse capaz de suportar tão poderosa situayiio de Iirnnlagem concedi<strong>da</strong> 3<br />

Tnglaterra que jd na altura era o quc se poderia dcfinir como autiiriticii x A partir <strong>da</strong>í. I:I suprenlncia comercial dc quc j:< gozavani- juntaram os<br />

ingleses n suprcrnacia «iiiduiirial». Fabricariam. distribuiriam. conquistariam os<br />

rncrcadns c os _ooslris. Nein sequer foi urn português que disse. ap6s :i siiuuçao<br />

cria<strong>da</strong> eni 1703. ondcraq;in. utilizando ns <strong>da</strong>dos numCricos c qunntitalivos clc quc sejri possível<br />

dispor rnas também as referências descritiviix e «qualitalivas» dc que por vezes é<br />

também p~ssí\~cI<br />

I;inçar iiiHci.


:\S I~~lll~.5'7ltl~l~ NO I'ORTO NOS I.'l:V:liiS 110 ST:'CZII.O X VIII<br />

6 dci;ic ÚIiinio teor 3 que hojc aqui rrazernos e quc nti.; dií azo ri utn<br />

corncntririo e apreciacão 2s iltdúsrrins e mnnuf:ictur:ts do Porro nos fín:iis do<br />

SCcuIo XVII!.<br />

Adiuiiiamos desdc jr5, ptii-Giii. que alguns dos rn:ipas ci~lirístiços de quc é<br />

possível dispor. a partir de entso. enlcrmrirn dc Incutias e oiiiis~fics. Crciri que<br />

s5o táo s6 tinia amostra - e como 131 dcvcni ser tomndos. Loiitemplani al, numas<br />

tcrras mas dcixam frcqucnicmcn~c outras no esquecimcilio. Raramente pndcrzo<br />

scr tom;idos conici rclatorius exnctoq e clcfinitivos. h invesri_n:ic:ío i7 pa~til- de<br />

fonieç locais 6, pois, uni ctiinplcrncn~o riecessdrio.<br />

Açcrsici d:ls Kc\lcs dcixn-nos a porta ziherta Iiiira esse cnnipo POEIC~<br />

corihcçidii iio indicar n5o s6 css:i tcalidndc (que sem dúvidii hcnl cnnliccin).<br />

como para n6s hqic a apontar- uma direcç!o de pcsquis;~: Nilo SI: deve julzar por<br />

;iqui (pela rca3i<strong>da</strong>dc lisboeta) to<strong>da</strong> n nac50. E nccess&iiriu visita. as cid:itie.; dc scsundn<br />

ordcm e con tiecer as proviticias principalmente os disirilos dos kanifícios 17.<br />

0% inqueritos e tnapas centrais neccssitarri. pois. desse compfeincnto que<br />

hh pode a1canq:tr-se pclo i+ccursn a ouzrns fontes. E :ilgiini;~h rxisiem que urge<br />

conhecer. Diz a Junta do Coinkrcio. em 1822. ricerca dcsses Mapas esti~tístiços:<br />

.c


dii Corte. t Açrcscetikk-sc unia iiianui~~içrur~i dc 1ah:~co. cftfntro lahricas dc louçri<br />

5rciss:i c tina). tiporii:indo-se Ii:irii ní rimedoi-c$ (cfaL~ricas,> de vidro. pripcl. curtunics<br />

e cII;I~IC~I\ ctc. I'>.<br />

O icxio que aqui Lrnzemo.; n;io ic eiicoiilrii. irifcliziiirlrilc. dniadci rie111<br />

si.;\inrido. lj. Se se iri1l;ir<br />

clc.çtiv:iniciitc dcsie mnpri clc C poçtei-ini- 3 17X4 - d;irlo qire Fraricisco clc<br />

Ailiia<strong>da</strong> e llc~idcinçn c? criipossrido nri ciirgci dc Crii-regcdor - prrcizarrierite ilessc<br />

:itio - c m:iis pr'i~v:ivcliiicriic cuincirlenrr çoiii u I.it.rrir ... Uiii ciiiti-ci<br />

icstrmuirhci. ~iouco pçis~cricir r 1794 - 1795) informa-rios d:i ri~csiii~i sciiliclndc<br />

( ii:icia crinrcti~ziiiea caril ;i< dilas *i t u;iqIies dc 171-iispcridncje I: -.A< 1':'ibricax j:i<br />

ric l'(ii111~11) ctirn _nr;tii~lc c~l'ilu \.5(1 a cal~il- dc lcid~<br />

rnuiitci adcccii~;ld;i< (:i0 LCIII~I porque iici~i n govci-iici n.; inhc .;uitciit;ir. iicni 11:i corifi:~nc;i rio governti quc<br />

ariiiiie ris p3~ticiil;i1~cs a enç~ii-r.cg:írcrii-\e dellcs>~. .trA Indú311-i:i c o triihalliri .;C<br />

b5o csriiiyiiiiidrii> 1<br />

Stgiu~di> til:\ Mcinliria icihrr 4) e\tridri d:i\ indfislri:ii no Poriri. o tcxtil<br />

;iprirccc-ncic cnl iiiiiiico hoii siiuacàci sc riiri nicsiiio crri cstndn pi-ri~pcro cciiu dois<br />

scç101-c\ bc~ti diI'cr~11ci:içlos: :i5 it'rlas c111 Iug;ir dc dcs1:tquc. ncp~ís ;i5 Iãc.<br />

O grhnnde crifidcit- rlesr:i iiidustri3 d:i< ~íed;ih tio Iícirto toi o cciiiicrcianic dc<br />

2rrissn trnlo RI':'L< IIC' Abrcl~ GLI i rnarfies de ciij:i il1;iniii';ict iir;~ ~ ~r~irain poste-<br />

riorniciilc' to<strong>da</strong>i; as iiinis exisrerilcs. i'\rltii sc fnhi-içam iraedn\ oui-o e T)l*fiIii.<br />

Mnti7e.i. veliidii~, c ii.id:i :i scirrc ilc *cd:ii r ic;is ... c~iiii pcrfcicao qilc cxçede :i:, rlc<br />

roclns as rrihric;iç estr:iiiycir:is-. 'I'iidti :ic;ih:i~Io~ CIC IUYO: FT 1150 l'iil3rtc;i111<br />

SCCI:~ fI:lr:lt:ts...<br />

O sector <strong>da</strong>s ied as Lilirescn [:r-si: tiu riiti ~i I LI:IC:~O f't':~~~c:~nl~ntc pr0spc1-n<br />

ain<strong>da</strong> cliic vcitaiiieri~o pcIii.; rneqiilris<br />

iistcln:~s quc >C iihain eni Frariqri. 1rigl:iteri.a e T13li:i.<br />

C~irici\ci e imporr;ifirc C o doct~riicritur-sc iicsle scclor .cilirt.Ltbrlo no triiiio tiris retru7cs. I'nirluç:io dcdispcrc;r crn varias<br />

C:EL:I$ de p:irtiç~il:~re~ geritc pohrc c hc <strong>da</strong>s 11i:iii hcrii cstnbclcci<strong>da</strong>s que Ii:i ncsL;i<br />

Cid.. c Jcil;i reziilin 11i.ii) gr;iride ufilirliiclc n polii.cz:i c aos nr.gnci;itirc.;». Ilstc


u;ih;ilFiii otlcinnl c dcimCsrico igu~t13r3 tnesmri o valnr do panci dc ItnIio psoduzidri<br />

crn idênticti sisteni;i - quc como veremos - é o i~iais importante e csrcnsti C<br />

ri que mais crirri6rcio iiiovimcn~a.<br />

No fabrico dc ~ rindc sc poderia<br />

1:ihcir:ir ~tiui~ri tiitiis se lir~uvcçsc apoio e niaioi- recrii+ho a novas tt2cnic;i.i de<br />


abricarn algi~ris riscados com mistura de sc<strong>da</strong> (por conscguintc no mesmo<br />

prticcssri do drirne.~rir.<br />

.v?).Frr?rrr açotnpanhando e nristur;indo-se com estas).<br />

A prep"faç30 de panos dc linho niio sc fiii,. pois, em rnanufncturas ou<br />

fibrics.; iniplarirados de Ci<strong>da</strong>de rnas enconma-se dispcr~a por todo o seu Termo<br />

ritil qualro légua.; cm reclor para a pnrtc do Minho (isto 2. apontando securanicnzc<br />

p;ir:i o eixo de Rr:ip - Guimnrães c Valc do Ave).<br />

6 uma indústria qiie sc cncontra totaIniente dispcrsa e na mZo <strong>da</strong>s mulheres<br />

do campo quc totnlnieiite preparam os Iínt~cis (salvo a semeriteira em que se<br />

ernprcg:ini oi i~oriicns). 'Trazem depois esses findos ùs kiras do Porte e com essa<br />

ac~ividride (que alir~ierita nctivn exportaq5ci) fazem o jiiellior sustentiiculo <strong>da</strong> sua<br />

ecoiioii~i:i familiar.<br />

Fahriciim-sc esses panos com linhos e estopa. Este fi~brico estcnde-se proft~s;inieilte<br />

por iri<strong>da</strong> ;i Provínci:~ do Minho c 4 eIe que iilimenta 3 mnir abun<strong>da</strong>nte<br />

c miii.; activa cxportaqão de nossos tecidos que se 1'az para as AmCricris cxrcg:indo-sc<br />

ri;! rua eqrnagadora iiiuioria nesiti ci<strong>da</strong>de do Porto.<br />

Os nciihados niais irnportan~cs consistem eni Icnços. riscndilhos. haeiilhas,<br />

trcii. roucas. roalhas c gunr<strong>da</strong>nripos (ain<strong>da</strong> que nas toall-ias e guar<strong>da</strong>napos a mais<br />

imponiiritc produçn~ sc L~(;ii jiil cm Guimaràes que. <strong>da</strong>qui. vêm ao Porto.<br />

Dc certo niodo ligado ain<strong>da</strong> rio [Cstil do linliri existe na Ci<strong>da</strong>de uma<br />

Cord(iatia cri1 griincIc manufactura ondc sc fabrica prandc quanti<strong>da</strong>de de cal-ios.<br />

atiierr:is. rqviradourcis». Firi de nela. cabos dc massa e acalabruliudos» para a<br />

rnririnlin c navcgaqk. cor<strong>da</strong>s de espiwo e de linho quc em grande quanti<strong>da</strong>de sc<br />

cxportam tanihCm pnia todo o reino c para :is Arnkricns.<br />

ESLE mrinufic~ura C irnporlante mas prircce, 5 altura. experimentnr 31, numas<br />

dil'iculd~idcs pois sc pede uu recomen<strong>da</strong> para cla tutnhbm urgerite protecção rkgia<br />

que n p-rtiiilia ;i coberto <strong>da</strong> graiide concorrCncia quc cxistc com a muita imporl:lq3o<br />

de cabris cl~ic vem de foru c ain<strong>da</strong> promovciidri-sc c incentivando-se,<br />

srihr-ctiido. 3 cultura do lirilio-c5nhririio quc. infclizmcnte. sc 1150 tem feita.<br />

Ncic rc


Outrns seclnrcs ii~dusiriais encnntrani-se por4m. em si~113çZo I-icrn diferente.<br />

fi o cano <strong>da</strong>s terragciis.<br />

Unia decadzncia accniun<strong>da</strong> que atinge ;i hoa prriduç50 que havia no sectcir<br />

<strong>da</strong>s ferragens e arrn~iria: Umas quarcnt:i oficinas dc Mestrcs serraIhcirc3s onde se<br />

trabalha com pouca perfeiçáo. pcla grande inti-oduçán dc rilira estrangcirri.<br />

IkcadEncia mais nothria ain<strong>da</strong> na arniaria (espingard:~~. cutcl;iri:l. e espndw - ondc<br />

se trnabaIha pelo gcr;il rrial, çoriio na 1ato;lri:i c piclielaria o~idc se trahal ha wirn<br />

muita pouca perl'eiçZoi,<br />

A cnira<strong>da</strong> <strong>da</strong>s ferragens e iiriel-actos vindos do cxtcricsr ~ohretudo de<br />

AIcmriiiha siio a principal causii <strong>da</strong>s dificul<strong>da</strong>des. Só na f'erraria grossa :i<br />

situação se pode ccinsiderar lisonjeira. 1-15 l~astanies


Sribrc :I\ dcmni.c ;ictivicfridcs itc - . >(i os 111:1i> csquc~i~ln~ ni~ c!isfraido\ ,..<br />

3, As~i'~t(h LIUC. IIC fxhl(l. niii itrn siilri ~ci'>:irlu.: c contctiipl:iiTris,<br />

3. hlc\izzu cri1 cilrr:ih r~-cciiics :E :ictivirladC iric>lcir:rl c iiiiiit>iii:iE do Ilnstri t~ti:tst. clut nciii requer i.<br />

i~f'crid:~, Por CAI!:I {Ir csll~dns. I~~I~I~I~I~ICIII~. 31:1% dcvc 1 iris:lr-sc qtlc i'ni LI~IA ;~~~IVI~:IC!~ in~pc~i.~:u~lc<br />

~ ~ L ~ f i;ilE l í l ti \ ~ IcI. ctiin clire cii1i':iv:i ii:t.; cvpnit:ic~ic~ clii l'wlci pclris fir!:!i~ riti si-cirln c lii-rr~cípiiiq clc.<br />

riiiriic~itii\. Xùii ic i.ririi~irc.ciidci.;i o quc :iiliir 51' F~ZC:I n l>iii.fir LIC 1 X?h 10 ~IIC' I:IIIIIILCI~I n;jn I:<br />

~ K Iic:~nwnw I rri't-ri~Io\wii~ o contwci~itcfiti> L~!:I ~itu:>n(>. Ttjiil - \'c>!.<br />

Oii~rn? :I\ lv~-ttj>: :tloppt-t //i,~~ori(,o l'olir~~~~~<br />

thl I


5, !'ri15 LI;~, CICII[C~ e w-w~itil c çincti Fibric:ih :ic\inal:id:i\ hií t1ti:i.; ~e ~Iccl:ii.niii ~irc:irlcntcc. U;i> \,iiiic c<br />

t3i10 ICI-T,II-I:IY C >tt.t.:~ll~:ii-i:i'i r~ih[ciltcs e111 i S30 11;1\ IIIZ~~CTIL LI 13rliii n vinlr c 3str cl.:ini dc Uriii-<br />

~i;tq:~!CI-~O.II.~S ;I IWU. Pni- [ SW .I LII:~ pcipui:aq5~7 i':~t~i-il ~>~,q:~ri;i us dc~is niil indivftlftns<br />

( ,SERR~\O. Jnct - T~,rittrs Uirrir~riris1ii.i - 1 .iv. Hori riititc - I-i~h(i;i. I 'IKO. l1li. Sh C' ~ $ 8 .<br />

(7. 14ARTTKS. OIitci~j - /~ .E~~uI!~I~~I~~J ,SLIC; ir ti-:ii:it>ilo ~iriiiiii:ilmenic :ilpiins a5pccicis t ucniclli:~!iy:i rlii rliic virliri.; i>/.ciido [i:iiu<br />

13r;r-ri (BiA{yu, Llrii. riT,m.nc,~.(v.v ri.$ I1ic1ii.r-rriii r l(,OO- IPIII. C'cirii virjoi çecLiii~r s ~iiiiiiii:rliiieiil t: j5<br />

:ihoi~rladni i.<br />

S. RLiI-I TOES. \1i:ud LIC - .4 /~(I:CI~~{I /'I;/~IIC 0 (I,, IJi~~-fi~;ir/ - I .ihImi, 18x4. pp. 5Y-hO.<br />

NI.IVI'S. hciirkiii d:iç - I'oi.ir,,tridc's snliicb os us~iccrtis rplri/ii,ri.i ir.$ Ai.tt,.v . -0hr~1 Coiiiplel;ih~,<br />

t'or~ii 4 s/ 1. T. 1-11. pp. 402 scgs.<br />

Y. L uni cirr~ a>pC~~iiL tn:ti\ h:iIirilt;idi)> I7r.w tnriii\ i,, ti>rdhtciro~ quc pCi.Crit.i,ci;tiIi i1 I':lis ~i~Iii> iiiw<br />

t1t1 Stciit~i Xi'tl I principio5 ilu XIX.<br />

10, A l-Ml:l DA. FOT,~LIII:~IL% (ic - .SHI?,Y;~[I(~A- ~(II,~I Hi\r~ii-itt t l P~)I-II/~~I/ ~ - Coin~h~-:i. 1920,<br />

'r:tll~l>C~~i - Cori,!i~.,:~,.~ IIL~~IIIY~;.> p~~/;ti,~~~.v c/~~i III~~I;\~I%I\ - CI>~III~~I.;I. IV 10.<br />

I I . I TO. i C'~ri,rrr /'i.iiiií,i~,cr c C'rlr-rri 3vqitrirlc1 rli~-i,~itlri (i,i C',iii LI:I\ - ,I/>. uif.. JXS-S?: -lC l-ii~nmdo COIO rct~r~~ici~i dc->c xilrlu (i siildrr<br />

pi,.hit ivii LI:)> IIIIC~~I!. trikii?;il~'qi>c~ çotticr~'i:iih civil II ~st~tinr e ns v;ilorcs lpcidcr-\c-i:i r]tic~iiun;ir<br />

~LIC \r:ilc~i-c~ . >c ~t:iih >c noi~iin;ii.~.,.l d:ih TII:II~U!~:~CILII~:I\ rxpi>rtn~l:bs I~:II-:I :i5 C:oltíni:i\ ~iti cil 17 :itiiiii. iiic deix:i [tc suhlinliiii. n uclvciiiu (!:I ri.rihh:i des2r:iq:i citi ISU; ... P:ii-:i :i cii:i<br />

~iili~crl~iciiie: Ii.IJ.:iI.<br />

rlii Piii-to. J.f,\. 24 tls. nln.<br />

I !I, ~\/i~lf~/ft~~~<br />

I~l~l~~llr~l~lff~ll.<br />

2l). Ccintiiiuiirtrii~i.. ciii hrc\,c. :I iclci-ii.-ii*is :i(>\ \lc..,icii.r<br />

Rc:iiiic<br />

i. :i.; .


:I5 I~Z~BW.TTRIAS NO PORTO h'0.S Fl,h?AIS DO SPCULCI XI'III<br />

Scdns dc gor~or5ci para Miintas e Sriyiic esta l'ahrica Iie antiga nesta Cid-e c<br />

havia tiellri hum graiidc Numaro de tiares. e hoje se acha deciidente, e quazc<br />

exiintn porquc apenas se labriçSo rilguas pocas pessas que secarre~áo para as<br />

Americas.<br />

A rarr:n <strong>da</strong> sirn dccndciicia rinssc ckr l7or~cci e.~rt-ci~~To pello sr:o ot~<br />

abicyn y~ic ris Mcillzercs .fn:ciir <strong>da</strong>s Man;ill~crs JL, Crepe de Finrlçu,<br />

por lhe sererlj 17ioi.s coniudus pcrru a sucr Lihcr-cfncie, titio só em<br />

p'zjrti:~ çI~s!cr eniprisfnrire fclhricu rilas cios bons cosrrfrries coin que<br />

rr ru'raçfio Po~.ttc.qi,c:a sc disiinxirin antiga117.t~ do nrior~ro cin sexo<br />

,~~~I;PII~IICI.<br />

AniiTayris ou dcsperdisos <strong>da</strong> s<strong>da</strong> que norn~ai m.re dciifio Iora por não saber íazer<br />

uzo dellcs para sc porem em fia e tesido. com que sc pode tapar muitas qunli-<br />

dndes de Se<strong>da</strong>.<br />

Jqo q~rr?i e,rra doi~cki pi*incipin a cai-<strong>da</strong>r. p$leS d~.~perdiç#~, como se<br />

ii:.o ciii Fririrpci, /(alio, e Ittglnrcrro, croizde conlicçr.ni inillior. do qrte<br />

1~6.7 os seias ii~tci-esses c oniide 0.7 crcaden?ias dos coriozos, e<br />

Jroi7ie1i.e ~irtii?inck,,s do :e//o parrio, ar~in~Go coiri ci.~<br />

P ~~~-einin.~ h pohre:n y ~ t ~<br />

nias in,inr?-ucoei?s<br />

.se ir~ipregcx rio n pr.oileirni~i.ro de Iruci<br />

coilírr qrrc siie17cln impoi-rniitc rnrsi iircsrno irris deircrtnos perder por<br />

(y~mrnncin.<br />

Ha hua Fabrica de Blieiocns, em q sc fahricao hastan~cs pcssas e muiias mais se<br />

prideriati fabricar se 0 dono dclla tivese cornpanl~ro com as quali<strong>da</strong>des nessesarias,<br />

qiic çontriihuissern no seu nuçmento c sc procurassein atnelhor prercição na<br />

Lavace d:is Lrins e tintura dos icsidoh.<br />

Hri Oulra Fsihrica dc panos regular em Lordelo. aonde sefabricão pannos corno<br />

os dc Ingln~erra. como iambern alguas Raetas mas poucas e tem hum tinto<br />

compleio para <strong>da</strong>r to<strong>da</strong>s as çorcs em Lan. tcni to<strong>da</strong>s as OCecinas nesesarias. com<br />

reyoralid-dc tcrii criado rn. tos aprendizes e ja n5ío carese de mestres estrangeiros<br />

nem atuiilmte os tem porquc so travalh3n com as artii'ices q aprenderão na<br />

mesma Fabrica e procurão seus Ercc~orcs aumenlar o Numaro dc aprendizes.<br />

13e csra 17i.fn rrtil e 1.i~-a .sei- et?il~oi-?or7le por- ser henr aclmerri,srra<strong>da</strong>,<br />

e se rteseçira de poi.teçcTo supei-inr que CV~IC LI Aier-cãu que os<br />

Mrt-ctickil-cs tem ir.r,fn:eri<strong>da</strong>.~ cln Rqno.


Ha nlgiins Teares dispcrq~i~ erli qtic sc klhric5o VL~I-~OS ~=ihc:idos com tiiistura de<br />

se<strong>da</strong>. fiisinen.; Lavi-adns c 1,r7cih Esta !il:iti;ifnci~ii-;I liii iiioclc~ ii:iii. ie crccrii em<br />

1':ihricn regular iia quaI hc fiil.iricarrii_i muito? e bons tesidris c çriciti ~i-ande<br />

qunnti<strong>da</strong>clc de fiaqoeiis 1~113 liiiai con-io 11 ni:ii~ fiiitio lùsiito c sc ricliu Iiojc<br />

extinta to~illii.te.<br />

Lcnqcis dc 41gridiio e clc Iinl~a pintados dc arnhas ris L1çc.ç. chiim rlc \ririn\ cores.<br />

;i Eihrica dc piino de I,inlio. cslopa e linlia hcm ritinlc:i<strong>da</strong> pclln :ivtrtt:ido cabcd~il<br />

quc arríi;. clc .~I~CS~C:I e $e e~paIh;i por to<strong>da</strong> ii prciviiici:i: Hc eqtn 3 mais bcin<br />

cs~ahalcsitl;r clir ninis impor-~aiite: com eIln $c foi-tiese ii riiuyrii- partc d:i cary dos<br />

N:IV~OF ~ U lfGo C JCSIC l3orIo para :is "1 ~nwicns. 1':iliricriesc Lcnqoi. R í\.c:icli Ilicih,<br />

Bca~illiris. Frcu. Inüciis. ici:ill-i;is dc nie7;r goardsilnpos. rr1a.i csteh c111 ~iiciioi.<br />

quanli<strong>da</strong>dc dn quc cni Giiiiri.cs.<br />

Crii-diigeni Ii:i nesta Cid.c 3 ~i-:iiide fabrica cl;i crirdoari:~ i7rirlc \c riihrit~i ro<strong>da</strong> ri<br />

cluiilid.dc tIc C:ihor Amaras. Vir~idore?. 1'io rIc Nc1l:i. crilitis tlc riia.;\:!, e<br />

cnlnhruli:id(ii pa :I h4;triiilla. e Na11.nrn. cor<strong>da</strong>s de espano c dc lirihri hrnnçii\ cin<br />

~riiiidc qu:intid.dc prir;i n consiimo dc todo o Reirio e para Americri.


I-ln I,:~vrantçs cio Ouro r: pratr~ Lapi<strong>da</strong> rios de pedras preciozris, crav~idores Dourndore?.<br />

e rodos rilirzri criin pcrlcir;ão e lia Artiiices em ~ii.ta ribun<strong>da</strong>ncia.<br />

SP -$r iz.irrr,~r LI iriri-odir~~rTn rle~rlrus ohrua LI< j>e~lrus /irlc+crs yrre Venl<br />

dc .fora coriin ,foi orcl~iindn iici ririlisfirln PI-c.ii~nt ir-ir cle JY. seriüo<br />

e.rrcs nl-tificos nrais,/elires do gite S.%.<br />

flo de Ouro e pi-ara. p~ilhclas lizas e Invradris pririi l'rizer giilricils e franjrts emais<br />

cih~iis dri Ccrgarin tieira, Ouro crespo. coin lusm e sem elle. e de todos os feitios.<br />

C~nniillia. Lcntc-jnhs. irti~nl ludo riccessrirju para o cuIto devinti c p" o luxo.<br />

Caldci rci roc. Laicicirtii pi xcIcircis são ol'iicios que zrabsillião c0111 pouca per?èiç%o.<br />

Fcrrcirri.; clc ohr:i groqa c dc Agriculiiira prego c rcrragcs para Cniistt-uçãci de<br />

N:ivEri.;. ciodo.; clhian l~cr-ri.<br />

Srirrilheiros rrahalli30 corri niui.lri pouca perlkiçãn<br />

Espirig;irdciroi lia i11~iirtiç ~~ciucos.<br />

Arlc c .c( i fii~ciii fc~ci5<br />

e de~rer I-rn menos qiic ezccutem bem n sua<br />

p" Arm:is pcir nrio terem mais em q~ic trab:~lli:~i-,<br />

Ecrr .ff?c./o esri c/rcoí/crirc*. c seir(/# 117. tu iic.sescir.io {7~1111 ci c/q/.k:ct<br />

dr) Ii'ei.i~o, FC' UC/IO A C I ~ IJI-OICCÇ~~O<br />

~<br />

C ~IICIIL' ~.r!jr~fo 11~lo<br />

Cid.~ 1 1 1 ~ 7 ~ ~ t Bmgn ~ i ír011í1'~ ~ t~rrti/o p(jiico.~ ~ ~ I T I I Oet-í~ S /77~1ito<br />

j7oi-ccc,iitc, c. rrli .Te rrli hriltirii.rr t-0117 cfr~iciyor pi.~f~iç*iic~ critrr?; dp<br />

i.ircrli rlc Af~~i?ini~l?u os Clirioi. (1. Espii7,qniikt agir^ .i.r ík3 enfi-ncfn P<br />

L>c.~jicrc./ici ,i~i.$ A(/i~rrdegrr.s.<br />

.io I~CSI~I


Botocns lia nesta Cid.e duas Fihricas de homens de metal. prata e dourados,<br />

fabricados com pcrreir;ão.<br />

E.~tas Fakricas sZo rnod~~rna.~, .P fo.iein potic-o p pigrcço por couza<br />

~ln e~i~rcicin por- conri-(~hn~rdo clos hioerrs de,fiirn cpriela ai.crp?o qite<br />

us LO~C~TOS feiit ci.~fo:enckrs ilo Reyrio.<br />

EoIhetas de to<strong>da</strong>s as cores para cravadorcs de pedras, tia qm as faça com io<strong>da</strong> a<br />

perfeiçzo mas nào se ezecuta por ser privilegio excluzivo concedido a T... Time<br />

<strong>da</strong> Naçiici AIarnan. para eEle e scus Sucessores. o qunl tinha feito termo na<br />

Camara desta Cid.e pPensinar 5 Aprendizes não so lhe n5o deu comprim to mas<br />

pi.ocura cxti nguir aos priin.rci% que tomou para pareçer que deu Satisfiição ao<br />

Termo e se Serviu dclles como criados e n5o corno aprendizes. sem lhes ensinar<br />

o Ofllcio conio hera obrigado.<br />

B~stc prei~iltj,cio Izn nir sr:~rlrnr perd~>rse esrp Oficio de q u Ira ~ de<br />

apr~i~eiraiae oitrrn Noyifo qirc nreihrii. conhece os Seus I~~rer~çes e<br />

Iinrcl rior~dt pertcride Eiir ~.~rnhlecersc este Artffice. rirni- o fi-ulo <strong>da</strong><br />

.sticr II?C~I~.F~~~IE.<br />

Ha ncsta Ci<strong>da</strong>de 5 Fabricas Regulares de Atamdos quc tem tido bom Sucesso<br />

pell;i hoa extraçso niio so para o çonçurno <strong>da</strong> Rcyno mas pellos quc secarregão<br />

p" as terras de Lcvnnie.<br />

Ha outra erni Viann:~ tarnbett~ dc A~:inados e Bezeras c Cor<strong>da</strong>vnens. epella sua<br />

hou quillid. de tem inta exirliçlo.<br />

F-la Varios cunumes na IigVc S. Torquato de Rexcrros solla Branca, Couros de<br />

Vaca e Carnciras q tcrii rnto conçumo. Estes curlumcs são mais antigos. e não se<br />

terii aumentado por q seus donnos são pouco ahuiid.tes de dinh-rc).<br />

Deve.r.re aos Negoçinri t ~ Scttti s Erecit~re?; n trrclidcrde qyiie rezrrlrn ò<br />

Repiiltlica dn cirayrio dcstos Fai'lrirns.<br />

Fahricrisse Louça para Mexa ein hus fabrica Regular em Massarellos a sua obra<br />

he m.io beni execuvzi<strong>da</strong> mas a quali<strong>da</strong>de do barro 1150 he <strong>da</strong> melhor, e tem bom<br />

conçumo para o Rcyno ep" :i America. Ha outra fabrica de Louça em Aveiro não<br />

iie tarnbcrn obra<strong>da</strong>. pela Inri conduta de Seus Erectorcs.<br />

E.srcr FCI~I-icei reni fc fln prog rr~o por .ser ~ I~?/cB cr ser bcm Arirtriiristr~uc/u<br />

erer arlqilirido proreqnr7


Temsc diligenciado outsri Fabrica nesta Cid.e e se continuii na mesma dilegeiiçio.<br />

NEn se acltn jn cJr(Jctc1<br />

desi-ariecrl- aos 1t~rere.ssadns<br />

por obstacrrlos corri cy altqims e ~tirritos pro~tdr'~70<br />

u srra erecgfio,<br />

Fabricasc Louva groça Tcllia TijoFlo Alcatmzes e outras obras desta espccie em<br />

m.ta abun<strong>da</strong>ncia.<br />

Mercenciros. Torneiros. Entalhadores EscuI~ores. R:I muiios e bons Artifccei<br />

quc excçut30 com perfeição c sdiantamenta.<br />

A çnil:cr dos Srirs pr~~qreros li^ n! proliibiç fio <strong>da</strong> erirrndn do.7 Mobilius<br />

de fora r10 Rei-rio.<br />

ern parte se executa com melhor pcrfcição e se I'~~hi-içrlo mtas c boas embarcaçocns,<br />

de que rezutta avultado hcneticio nào sn aos SciiErores de terras. peIos cuçtos<br />

<strong>da</strong>s Miideiras. mas a rocIas Off'icizics de queni depende esta titilissirna arte.<br />

Taritoaria lie muito nurncrozii e se executa com muirii pct-fciqio melhor que c111<br />

parte nenhua.<br />

Da prorecpb rias ViriJln.~ do Docrro he que ctcl7e1zd~ e.~t~ Oficio, C<br />

fniribeni por- disgrrrrn irnssn diper~d~ dos Hdnrhtirgl~e:es por<br />

rc.rptitn do Adii~lla podeirdo esro ,fii:ciiie i?o Reiiro se oriilesse ns<br />

~iroi+idei?cict,s que fnlfão cio su nesre nins cni oritros nirtiros P<br />

frnprir.rcinrcs nb~ecros.<br />

I-Ia Fabrica dc refinação dc Açucars que iravallia coiii peziciçao.<br />

Hri rnuita e boa Sera para o consumo do paus ep" hniericn.<br />

If a tres Fabricas de cal que trabalhiio com bom Sucesso c conçumo.<br />

Os Officiaca dc Ccriguciro, Curticim. MerccncEroa. Batcl'olhas Ourives, Lapi<strong>da</strong>rios.<br />

Trocedores deretros, Tintureiros de Se<strong>da</strong>. Uor<strong>da</strong>dores. são os que melhor<br />

cxecutao as suas Artes. Os mais Ofticios necessarios de que lia abun<strong>da</strong>nciii nes<br />

Cid.e estk ain<strong>da</strong> muito ruilicos por falta <strong>da</strong>s ncccsssiriiis providencias.<br />

Se u.7 pesso0.y riobrc~s se inrercçnsseii7 n~cris (ir) qiicJ se irrrei-c~.~'~~~ enl<br />

sei- ritcf.7 o putrin procui-ai-ifin o adictrirnrlirriro 60s AI-re.r ar160<br />

scriao raiiro a arrRo ti cortdiçátr dir /ioilri. sobre qrieili carrega rodo<br />

o pezo dn Esrado.


C:oElri ou Gruilc Iiri Iiua i'riliric;~ nesta Cid.c rinvniii.tc csirih;ilecicI:i.<br />

Cor<strong>da</strong>s dc Viollri lia Iiuii i'nti.ric:i nc'st:i Cid.~ riovi~~n~~ite cst;lh;~tcgici:i.


A CONSTRUÇÃO CIVIL EM AVETRO, 1860-1930<br />

NOMS PARA A SUA COMPREENSÃO HISTORICA<br />

I. A per~inência do cstu<strong>da</strong> <strong>da</strong> conslruq'i


valor do seu produto. os <strong>da</strong>dos disponíveis siturim a construção entre os maiores<br />

sectorcs de activi<strong>da</strong>de>>. Sc ciutras razòes rriais não Iiouvcsse, ficaria dcmonsrradn,<br />

assim. a pertinêncja de UIII quãIquer estudo sobre conslmção civil e explica<strong>da</strong>s<br />

as razões <strong>da</strong> escolha deste rema quando se pretende conliccer zi natureza do<br />

tecido social e empresarial <strong>da</strong> regiúo, no período considera<strong>da</strong>.<br />

Mas. apesar <strong>da</strong> sua p nde irnport5ncii-i. s;ibeiiios muito pouco solire a çiins-<br />

truçilo civil em Portugal, em diversas épocas. Tal coiilo suhlirihzi Jns.5 Arnrido<br />

Mendes. apesar de jrí dispormos de algumas achcgas sobre determina<strong>da</strong>s ternhricas<br />

correlatas. aa história dii constmç20 civil cstá pra~icurnente to<strong>da</strong> por fazem-'.<br />

A.s raxiies desta situaç5o s5o inúmcrns, mas creia que a mesquinha consideração<br />

social dos construtores civis. nas tiliimw déca<strong>da</strong>s, ler5 conrrihuído para esse<br />

quase «esquecimcnlo».<br />

Com este estudo pretendo contríbuir para um melhor conhecimento econúin<br />

iço, social. orgnnizativo. iecnicn e ciiltiiral <strong>da</strong> constsur;:io civil. entre RS quatro<br />

ÚItimas déca<strong>da</strong>s de Oitoceiitos c as três primeiras deste s6culo. muito embora<br />

nie cinja iipenas ar) espaço gcogriiico de Aveiro c conceIhos envoIventes.<br />

2. Fontes utiliza<strong>da</strong>s<br />

O presente lrahalho lcin como fonte principal um coiijunto de corisratris de<br />

ernprcita<strong>da</strong> ou ajuste dc obra - cinquenta e quairo ao iodo - celebrados perante<br />

os noriíricis d3 ci<strong>da</strong>de. e ~ L I C inlcgram actnalinenlc o 1U1ido notaria1 do Arqtijvcr<br />

Distritnl de Aveiro. Trata-se de urna fonte rica em informação sohrc a mundo <strong>da</strong><br />

canstruçfin civil. nins dc utjlização problem6rica, <strong>da</strong>do tratar-r;e de uma em como a i,olatiJi<strong>da</strong>dc do sector - entendi<strong>da</strong> conio aa existência de gn~ndes<br />

variaçfies do investimento <strong>da</strong> constmçZu consoante as conjunturas»~.<br />

O Arquivo Hisiorico Municipal possui apcnlis uni livrci de licenças de<br />

constnic;ão de obras particulares. mas que apenas cobre o pcríodrr que mcdeia<br />

entre 1907 e I9 14. Mesmo este parece 1150 rcflccl ir n real i<strong>da</strong>de histórica. pois os<br />

valores desse sol n5í1 conndizcni com os <strong>da</strong>dos rcctilliidos prir arnosiragem nas<br />

actas <strong>da</strong>s sessocs <strong>da</strong> CSrnara Municipal de Aveii-o. Os pix!jecto\. cartas e rcquerimciiios<br />

do Arquivo de Obras. ir1 tc~grtdo Irnas não organizado ain<strong>da</strong>) no Arqiiivo<br />

Hist6rico Municipal dc Aveiro. n5o perrni~cm estu<strong>da</strong>r qcniio a Líl~irria déca<strong>da</strong> do<br />

período considerado, fornecendo. de forma avulsa, elcmcntos para a conipreens20<br />

<strong>da</strong> construçfin. cnsre I9 I7 c 1920.<br />

Os iriiportriniei <strong>da</strong>dos do Arrn~mrio Çolirr?ier-ciril de P~I-~II~oI. ensrc I905 e<br />

1930 - apesar <strong>da</strong>s irnpreciscles e ornissr7ci. mais abun<strong>da</strong>ntes aiiteri dc 1920 -. não<br />

permiiem a ccinlrnnação ou negar20 dos clcmcn tos dispoilíveis referentes iios anos<br />

antcriores. D30 uma ideia <strong>da</strong> incremento <strong>da</strong> construção no período do pós-gucrra.<br />

quando çe inicia a urbanizaçáo <strong>da</strong> Avetii<strong>da</strong> do Dr. Lotrrcnqn Peixinho.<br />

Complenienrarinente, tbi uliiizadn infonnaçno diversa. inCciitri ou j5 rcferi<strong>da</strong><br />

de Tomia isola<strong>da</strong> ein trabalhos anteriores.<br />

As caracicristicas e diversi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s hritcs referi<strong>da</strong>s impuseram. :issini. ou~rai<br />

mctodologins e. obviiimenre, resultados diferentes. dificilnierite coiejáveis. pelo<br />

menos para jB. com o que se passava nu Capi~al, no pci+iode analisado.


Foram excl ti idoc desta crii~t;ipeiri (i< ctiiili-:iiris tle e1iipreir:icl:i de c:iiliirii;ti-i;\<br />

17;1r;1 C ~ C O I ~ S C c~tabcl~"cir11~111~)~ ~i~iiierci;li~. ~r1iImr3 t~~il~atii >icIo incluídn~ no<br />

Quadidin V. cciriin i2i1 Icvadfi em coni:i 3 iriliirni;icr?ci útil 1>i-r>t~lcrri:ítiia erii apreço.<br />

t1cIc5 ~oi~~id~i. Dc [ora fic~lr:i~n o\ cc)iit~i~o~ ilc S~~IICC~IIICIIIII dc pc~lr~i. c~iipc-<br />

Ji.air~en~i C ;I ,. Nouts;~ pasiapetii. icxtcii~iinIi:in~lo 0 crcscci-ii~~<br />

pi-ol;y'_r>iiiiirio cl:~ Çiiriiai-:~ no cii-drriarnc~iin dn eslitiyo iir~li~inri. :1llr111;1-~e C~LII: i1<br />

Uirccç5o do IcYtriiicíl?iii ICTII o dircitri ~lc :ilic1-;1r OS p~micctr~s raein 3tctlr;iti :I<br />

esrc;rir-rr dn local,>. .;em quc ns ~ccluercritcs I ives~crri dir+ei~o ;i incIcm1zi7~q50<br />

~ilgll lll:ii'.<br />

Atcntciiios. pois. nii ii:itlireza rlos diicuiiiciii{is irlèriclos. C).; cciritiarox clc<br />

empi-citndii i111 cii-it:ii-i:lcI{is 17ossiicm unia rstrulur :i sir-tll-ilch. Pcr:irltc ri ticittíi-io<br />

aprcseri t:irri-?e o c~lctiirieii<strong>da</strong>iitc ou urii scii procii t:idor.). n ~rics~re-dc-ribi.;ii<br />

(iilguriias vc~ei ;i~ornpanh:ido <strong>da</strong> rriulhcr) r urn I'i;idor tIcsic(\). :\prjs :i ideiiriiicac3n<br />

do< ournrgriitlcs. L: ~xplicili~~lo o O~~CCIC) do COII~I.:~~~. 1le11i COITII~ ;I\ divtrsilli<br />

ctintligfieq d3 sua zce1laq50 111Litua. Dcp


A maior parte dos conrraios arrolados (76%) reporta-se a obras de raiz.<br />

Quando o empreiteiro linha dc fornecer saber. mso-de-obra. instrumen~os e<br />

materiais. as empreita<strong>da</strong>s eram denomin:i<strong>da</strong>s de rqlavores e materiais». Menos<br />

frequentemente. os propriclririoi.; torriavani para si a tarefa de forneccr aos<br />

inestrcs-de-obras os rnatcriais necessArins. na sua toiali<strong>da</strong>de o11 maior pmc deles<br />

(normalrncntc a pedra. arcia, madeiras OU os adobes). mas algumas vezes rcservavam<br />

para si o fornecirnenio do azulcjn <strong>da</strong>s facha<strong>da</strong>s. portões ou grudes de<br />

ferro forjado. tinta


AF hahi tít~õcs S~O, maioriiariarnente. viven<strong>da</strong>s unii'amil ixes ou palacetes<br />

urbanos. regrri gcrril. como referi antes. com um an<strong>da</strong>r e quinta[. para residGncia<br />

dos promotores e suas famílias. Nio cstamos. por rcpra, perante a çonsiruçiio dc<br />

prfidios dc rcndimcntn. Eni nenhum dos casos o promotor é uni constnitor civil.<br />

embora oumas fontes comprovem al_ournas excepç0es. Como disse. apenas foi<br />

celebrado um contrato para a ediricação dc um conjunto de casas çertamenlc<br />

pari1 alugues. Trata-se <strong>da</strong> construç3o de cinco casriç contíguas. izuais e baratas.<br />

O seu prçimtitor C uma proprietdriã do Porto. com raízcs e intcrcsses na re_gião.<br />

Conirzdo. licam por diluci<strong>da</strong>r completamente as razães por que houve<br />

lugar a celebração de contrato notaria1 nos 54 casos regisiadris e nos resranies<br />

isso ~ 5o se verificou. Devido h talta de segurança dos capitais investidos pelos<br />

pl*opric~:irios? Receio de arrastamento indefinido <strong>da</strong>s nliris'? Um <strong>da</strong>s aspectos<br />

c~lnstanies nos contratos i a sevcra penalizaçao dos cciilsinitores por ca<strong>da</strong> dia dc<br />

atrasci <strong>da</strong> emipreiiadri. Nolu que ri;ih attc11lat3qÜrs. pelas ~~~estiias I-~zO~S. O pagamcntci<br />

de um depíisiio ou fiança de valor elevado era obrigatóriolt'. Sublirilro<br />

t~imbérn que. em alguns. as duas partes tinham uni bom relacionaniento. como<br />

parecem provar outras fontes. Assim. questiono-rne: por quc razão nãri rorain<br />

acautelados notarialine~ite (ou conio foram) os elevado? valores eni ;o, 00 na<br />

edificaq;Tio de predlos qiie ain<strong>da</strong> hoje se conservam na ci<strong>da</strong>de'?<br />

Urn dos documcnios, de 16 dc Novembro dc 1906, explicita alsumas <strong>da</strong>s<br />

razoes desse procedimento excepcional. AIí faz-se referência expressa ao<br />

econirato verbal». o tipo dc contrato mais frequente. Nesse caso concreto. s6<br />

depois de n obra se ter iniciado b.<br />

4. A evoluçiio <strong>da</strong> construç.5o civil em Aveiro<br />

A imprensa local d:í <strong>da</strong> evoluçiio <strong>da</strong> construçáo, especialnicnre na prirncira<br />

deca<strong>da</strong> del;te século, uma ideia iim tanto empola<strong>da</strong>. devido, por certo. ao iòrtc<br />

contraste com o panorama dos anos antcriorcs. O Iacio de niuitol; dos noiávcis<br />

<strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de Lerem construido os seus palacetes. nesses anos - aleuns dclcs com<br />

clcniei~ios <strong>da</strong> gl-aináticu decoraiivn Arre-Nova nas ti-ontarias -. ter5 decisivamente<br />

determinado o olhar e :i adjectivaçiio <strong>da</strong> imprensa locrilll. De facto,<br />

enti-e 1907, e 1908. lònrn concedi<strong>da</strong>s mais de 5 0 licenças de constniç30. <strong>da</strong>i quais.<br />

pcrio de uma trintena, referentes ii moradias de iiotáveis <strong>da</strong> ciclade c <strong>da</strong> rcgiãci<br />

(Cfr. Quadro 11). A ci<strong>da</strong>de transformou-se num ver<strong>da</strong>deiro er;tnleiro.<br />

Por acaso ou niío, é nesta deca<strong>da</strong> quc cc ceIeh1.a o maior número de contratos.<br />

pcríodo em que se rissiste a uma acentua<strong>da</strong> desmr;llitaçiin ddo espaqo e <strong>da</strong> paisagem<br />

urbana (início do fi~n <strong>da</strong>s monrurciras. dos esEotos a céu aberto. dos rebanhos<br />

em tfiinsito peI;i ci<strong>da</strong>de. ctc.) iniciando-se uma ias6 novil na vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de. que<br />

se prolongaria pelas três déczi<strong>da</strong>s segiiintes. culniinnndo com a abertura c<br />

urhanizaq80 <strong>da</strong> aveni<strong>da</strong> ideadri por Lourcnqo Peixiiilio. cntrc os ÚItimos anos <strong>da</strong><br />

1 ." Guerra e a deca<strong>da</strong> dc 30. Iilèctivnmente. roi em 19 19 quc Lourenço Peixinho<br />

propfis a construçáo <strong>da</strong> aveni<strong>da</strong> que terili o scu noine. na mesma altura em que<br />

se iniciam os cs?'orços para dotar ri ci<strong>da</strong>de de ilurninnçfiti electricri".<br />

clcrs Prni.íiicIris dizia: n L...] rr Jcbrl, dns cnr1s~rrcç6~,s,<br />

Em 1905. (i Cu~~~gefi(~<br />

que não diminui. caloca cm embaraços os proprie'thios c mestres-de-obras. 145<br />

i'alia dc aIvenere7. carpiiileiros. etc. c muita principalmente de pintores»"'. No


aiin \cg~iirite. c ain<strong>da</strong><br />

esisteiitch ria cidiirle. o rnesmo periódicti zilirrnav~i: ((vai torriaildo uma fèiçáo inais<br />

cit.iliz:idorn. pnis. liliimamcnie. tem sido conhtrui<strong>da</strong>.; casas dc bela aparcncia,<br />

coiiici 'iati :I< dcik Srs. Frailcisco A. <strong>da</strong> Silva Rocha. distiri~o clirecic>r <strong>da</strong> Escola<br />

Industrial. Alfrcdo clc Casiin, Eduardo Vicira. Manuel Marques <strong>da</strong> Si1v;i. c~c.»l~l.<br />

Eiii T9W. n mcsmo pei-ifidicri íidirtnt:i: .r:\ noçça 1cri.a cnlrou niim período dc<br />

i-ridical 1r:inrfòrriiiiqilci. iiiodcrniznrido-sc n ~11hos vistos. e nprcsent;iridn çonslruq"s<br />

rle edificins particu1arc.i dc iiluiro boin yosro c el'cirii>bl5. Mcsmo 110 bairro<br />

pisc:itórici. ;i12 aí com C;~S:IS rérrcas aperin\. viio consli.uir-sc casa5 scihradiid~i~ I(!.<br />

E iici-csce~itn u :irliculíxl;i coni enliisi;isriio: «E111 Avciro, ain<strong>da</strong> h5 pouco3 ;mos<br />

1150 1iiivi:i iim Unico edilicicl pariiculnr que se recenien<strong>da</strong>~w pela su:i beleza<br />

arquilccicin ia...<br />

P:ir:i O reierido jornul. per:inte trinL:i riz5fam:i ila conslruqrln i-ivii. a ci<strong>da</strong>de<br />

ia t


clc 1907. IY08 c 1909 rluc C coitçimidri ri niuíoi- núrnci.o dc l-iiilacc~cs c ça\iis dc<br />

orçamento mais significa~iva. I'acio quc r130 cscapou. como sc viu antes. nos<br />

III~SC~\~~CIOICS CC~CVOI.<br />

Na squndri li1111i1 d~ Qu:idr» I1 tenios ri evoluç3o d:is cunstmqfies sujeiras<br />

ao pagamento dc 1$001)-1$500 réis para ob~errçilri <strong>da</strong> liçcriq;l. Na linlirz seguin~e,<br />

dá-se conta <strong>da</strong> cvolrrç5u dn coiistsuç3o dos r


MANUEL FERREIRA ROUKIGU6.S<br />

--<br />

civiI quase duplica. Em alguns casos triplica. mcsrno. Concomitantemente,<br />

ensaia-se uma especializr-ição. a que n5o tica alheio o comércio de equipamento<br />

e matérias-primas. Nos anos 20 surgem novos prodtilris. A publici<strong>da</strong>de a tintas<br />

(Tintas Ripnlim). papéis pintados e produtos elSctricos invade os periúdicos.<br />

Surgeni. em riúmero significativo. as represcnlat;ões, sucursais e depósitos dc<br />

prcidutos v5rios como ciincntos, ferros, vidroc. cal c iiiosnicos. Mesmo na marccnrrria,<br />

cu-ios produtos cram, até então, vendidos nos locais <strong>da</strong> sua execuçao,<br />

passam a ser ca<strong>da</strong> vez iiiais expostos crn es~nlieieci incntos corncrciais concebidos<br />

piim ri efcíio.<br />

5. Os proprietários dos ppr6dins construidos<br />

0s documentes compulsados informam muito pouco sobre as prciniolnres<br />

<strong>da</strong>s einpreita<strong>da</strong>s. Vejainus ti que roi poss~\~el averiguar. Exceptuando as juntas<br />

dc parríquia. os promorores <strong>da</strong>s obras são [ia sua maioria os proprietririos do<br />

solo. sricialmenie tidos corno


i. Os arquitectos<br />

Síi muito exccpcionalinente s5o nomeados os autores dçis projeclns. não<br />

liavendo qu~ilquer ourra inforrnar;ãci al6m dos seus iioiiles. iioi-~iialmcntc quai~do<br />

o arqui~cçto 6 restemunha do conirate entre as duas parlcs. ou quando, de<br />

passagem. é referido o autor do desenho do prtrdio a cnrislruir.<br />

Sublinho. antes <strong>da</strong> simples enurneragrio doi casos regis~ados, que s6 rnui~o<br />

excepcionalmente é que se procedeu a priiituais aIheraç5cs aos prr~jeçtos originais.<br />

Na contríllo r-cfci-cnle ao 11o.spi~uI dc Alqucrubim, o lexlo refere o autor do<br />

risco <strong>da</strong> obra, o Director <strong>da</strong>s Obras Piiblicas deste Distrito de Aveiro. Eng. Anlúnio<br />

Ferreira de Araú-jo e Silv:~. O responsrível por uma crnnde parte dos projectos <strong>da</strong><br />

ci<strong>da</strong>de no séc~ilo XIX. Jo%o <strong>da</strong> Msín Rom,?o. desenhador e arquitecto du CGmara<br />

MunicipaI de Aveirn e professor do Liceu local. é referido como o autor de dnis<br />

projccicis: cm Ahril dc I883 dcscnlia Lim jazigo c. crn Janeiro dc 1885. uma casa<br />

de habitação. Fs;incisco A. Silva Rocha, direcior <strong>da</strong> Escola Industrial e Comercial<br />

dc Aveiro. C referido, de passagem ~arnhetn. corilo 17 aulor ~rEs prnjccios: umn<br />

casa de hribitaç50 e de dois jazigos".<br />

Nesses dois iiIri~iios docuiiientos, Silva Rocha é indicado como o fiscal <strong>da</strong><br />

obra. No último. é indicado, igu;ilmsntc de passagem. o nome de Ernest Koriadi.<br />

Tinha crn seu poder o desenlio <strong>da</strong> esca<strong>da</strong> principal <strong>da</strong> casa, o que contirma os<br />

<strong>da</strong>dos disponhreis sobrc o piuccria quc e arquitecto i;uir;o tinha com o professor<br />

SiIva Roclialf. O Arquitecto Jaime Inácici dos Santos 6 referido cernti autor do<br />

prqjec~o de urna casa nas Kossa<strong>da</strong>s. erli Es~ucirri. cm 30 dc Dczcmhro dc 1907,<br />

e seri-i provavelmente o autor dc um outro em ceia escritura, de 3 1 de Dezenibro<br />

de 19 12. i. nomeado.<br />

Além dos nomes rel'eridos importa acrescentar o de Firmino de Sousa<br />

Huct, Jou6 de Pinho e. especialmente. o de Carlos Mendes. Em 1908. este<br />

Último rcz publicar o seguinte anuncio:


'i(~\ c:i\ci:. clrii ediliciii:. píli3i ~cI~I*. IIICI C': Cli~ IFIOTOSICI~CIT C I!:! hiirílcrwia<br />

ii-ripcrxriics. o< ~lroicciti.; 6r:1111 yer:il ri~cnic ctiiiccl3idriq por LI rri nrquitecici t ~ii iiri~<br />

011 c111 I+C~LIC ;i OLIII-05<br />

erigcii1icit.i i c' :IIIC~~CIEIF ~~o\~cricli-nie~ltc<br />

;L ~Iirc~ç50 JCI oI7r;l.<br />

Ern I SYS. di~ia r> CÍIJII~~& rl(1.v Pi-oi.iircin.r: r.0 cdilício clci TCrrtiro [Govcnici Civil].<br />

dccliriiiclii iiq rcp:it.rir;iici púhlicnq <strong>da</strong> cicf:iclc. vai ci-escciido. A ohrn 2 11nbiIi~icii~e<br />

slirigiJa pclii Sr. I3olnih Móriiç~i. >ri13 :i ir13liecçSri irltcligcnte Ju Sr. Joilo >-'~.<br />

Esic ctjifíciri ievc uni pri!icc.rri clc I SSX, d;i :iutciri:i 1113 Ens. JocC M;iri:i<br />

dc Mclii clc. hl~ticil;. Po~lcricirrrientc. ri clrrcciiir d:ic Uhi-riç Púh1ic:i-; dii 13isti.ito.<br />

Diiii-. TcocIrlni cIc Oli\.cii-ri. ijiitocItt/in-llic : ~ I ~ U I ~ I alt~i*:ipics>>~-.<br />

~ ' ;<br />

:\h c.~crirtii-;ii, r~fkielii :i es i*rCr~c.i 3 ~lc 31 enipi-ciici roi. q~c;il-piti~cii-ris~ riu<br />

IYIC~I i-c\-dri-ol-rrnc. h43\ nuii4;ii t ri71 tr~. rintncadiitnenlc (-ir; anuirio\ ci~iiierc!riis.<br />

tes~ciiiuri11:iiii :i :tc.ii\)irl:iclc. t~:l rcgiari, dc alyu tis iiiiiis. ~iiiriicucl:imen~ eril Ar~d:ts<br />

~oi~~lriiti)rc\ $;o prcimn-<br />

c Eyiiri i':). Eiii iiciilitiiii rliix C;ISO~ i 11~~111:~ri;lclti~ C~YCS<br />

torci dc ril_crum;t ri:iq obras sculixacl:i+.. enibciií? dois dclci rcnt-i:im .;»licii:ic[ci ~ititcit<br />

i~:i~ao par:i cririkrririr por diin.; vezes. pclo TIIL'ROI.<br />

.-i clocii~iicii~:icrio coiii~iiilsad:~ clrí çciii tn Jc uiiiii ciioi-nie diyiers5ti crriprc';arial<br />

n;i c(irit;tru. ;i< cscrit~ir:~i dc itlt~s~c dc ohr;~ d50 11111íci:l CI:I c~istZ11cia de 1icIci<br />

HICII~\ clrt:r-- ~ocie~l;tcl~iisia IJc.ri-cir:~ c qciis súciiis.<br />

T;iiiihi.m 17.; isni5ci.; Pcrcir:i C':impcic. noiiic;i~l:inieiiic 1050 Yliit-ia c Jri56 IJei-eira<br />

Cnrtipri\. [crrii-i ii-:ilinIliadn ciii .;cicicri:ide. cii~licirli ri icxrn nritririnl dc Siivelnbro<br />

dc I SS3 II,O cxplicitc cqsn siliiaçriri.<br />

.~\lytiriz apclic?r>i cvnc:in~ verJ:ideir.:i> ~1in:izti;is (Ir ceriqtruirlrc\ ci1.i~. cniiiki<br />

Criiiilio~. L~LIC :itiri~iyirn. dcpois. j~isl;i noto~.iedndi: rio rlinínio<br />

Ag~tctI:~. COI~S~I'LI~O~~CF CIC c\c~)!:~I e c~tr'3<strong>da</strong>s?').<br />

é c;isii ~Frik Fercii-:~<br />

<strong>da</strong> tiidú.;tri:l cciaiiiic:i. oii rlnc costa. L ~C<br />

~Iii\ T7ol;iik llónic-a. qtic si3 iicit:ihiPizniA;iin ri;i ciiiiiri-iiq:'ici ri:i~nl. drik Rnpriio qtic<br />

iizcra~li ti\ iri:iik iiiilfivcis ICÇLL~S ~'~~iiç;lrici~<br />

cc ;ii.;ist;i a ttrna ~>ruyrci.;iv:i c


dc cons~tii~.30. O inesiuo sc p:issnva com ouiros profi~si0113is. Entre ns pintores.<br />

i11~liti\ linvin cliii: çc dcrlicuvarri. cyucr h pint~irn dii ccit~stiu~;io ci\ il. rliicr h pintura<br />

n óleo e em rtzuli=jo. sendo outras vezes douradores. flnyidores c dccoradorcs.<br />

rii~ii 10 crnl7oici cst:~ Ulliln:~ ilc~iv~~I:~dc icnti~i iic:itlo. nri.; ;tri


MANUEL FER REIRA RODRICUILS<br />

Nas arrernataçoes era frequente a recurso 5 subcontrataçãa de alguns serviços.<br />

Ernbora tncnos repeti<strong>da</strong>mente. também se verifica esse procedirncnto na<br />

çonstniç50 rcsidencial. Um dos conuatos. de 3 de 0uiuhro.de 1905, é testemunlro<br />

dessa prgtica: i,, contratou com o carpinteiro Joaquim Nunes Gknio<br />

n realização de


A C(INSTI< UÇÃO CIVIL Wl ..I VEIItO. IShlE- 1931<br />

alvenaria, torres. aquedutos c represas. em abras públicas e parliculares. Chegava<br />

h ci<strong>da</strong>de de barco. Pinho Queimado testemunha essa prfitica jfi no Séc. XVII: «estes<br />

edil'ícios com quc a vila se cnabrecc. as casas sumptuosas dos pasriculares. qiiase<br />

to<strong>da</strong>s, dizem os antigos, feitas dc pedra que lhcs veio do mar. pois não se achain<br />

pedreiras tão peno pela 1erra»41. Atk o calhau rolado era trazido de barco para as<br />

mais diversas obras. onde integrava as paredes exteriores. Para as obras municipais.<br />

nomea<strong>da</strong>mente par:i a construção de estra<strong>da</strong>s. Iiii referências frequentes<br />

ao pagarncnio do transporle de rnuilns «barcos dc calhau», corno «ao Ievnntameiito<br />

de calhau em Saiitingon4?. Anít~al Gomes Ferreira Cabido confirma a<br />

doc~mcnrii~50 dc arquivo: «No concell~o não hri minas; somente tem n pedreira<br />

chama<strong>da</strong> <strong>da</strong> ponic <strong>da</strong> Rrita, <strong>da</strong> frcgucsiu dc Eirol quc produz ~rc's ilei-rnelhu<br />

sistóide que foi muito empregado na construqão <strong>da</strong>s obras <strong>da</strong> barra <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de de<br />

Avciro».".<br />

Para a consrniqão do Quartel de Cavalaria 10. ein I 885. a par do granito e<br />

do grEs duro dc Eirril. foi larnbdm utilixado xisto de Canelasu.<br />

A pedra calcaria - inais procura<strong>da</strong> para os cemitérios, palacetes e obras<br />

publicas - vinha <strong>da</strong> re_cião de Coirnb1.a 1Ançã. Outil e Portuiihos). Os cliafarizes <strong>da</strong><br />

ci<strong>da</strong>de, no úliirnri quarlel de Oilocentcis, furam construidos com pcdra pirrivenien~e<br />

de Outild-'.<br />

Os ctJnLratos de iorziecimento de pedra indicam Oiiveira de Azerneis,<br />

Sanzn Maria <strong>da</strong> Feira, Albergaria-a-Velha e Sever do Youga come as regi8cs<br />

Cornecedoras de pedra griinítica consumi<strong>da</strong> em Aveiro e seu arco. Daqucla<br />

priineirn locali<strong>da</strong>de veio o granilo, por exemplo, para o liceu local. Para as obras<br />

<strong>da</strong> capcln de Olivcirinlia, crn 1869, o granito foi adquirido na região de Santa<br />

Maria <strong>da</strong> Fein-IA. Para as obras do Quancl dc Cavalaria 10, ci granito veio <strong>da</strong><br />

regino de Alber~aria-a-Velli3n7.<br />

A inexisiéncia de pedra na região criou condições para o sucesso <strong>da</strong> madcira<br />

de pinho. abun<strong>da</strong>nte na regiUo, c do adnhe - materiais que dctbin um domínio quaqe<br />

ahsoltitci na consiruçEo local. espccialrnente ern obras de orçamentos reduzidos<br />

ou de nriturcta industrial4" .Já na i<strong>da</strong>de MCdia. .$''. Nas pmedes só excepcionalmenie se<br />

utilizou cxcluci\~ainenic lijolo. O mosteiro de Jesus c deiiiais edificios púbIicos<br />

parece terem sido alguns desscs rxiros çaso~5~~.<br />

O adobe lorna-se. de facto, o material de construç50 por excelEncia, abun<strong>da</strong>nte<br />

e barato5'. inviabilizandci a cxpansáo <strong>da</strong> produção Industrial de tijolo lias<br />

Pihriças <strong>da</strong> repico. quase limita<strong>da</strong>s L produçao de ~clh:i dc Marselha. Mesmo lias<br />

três prirrieisas dEca<strong>da</strong>s deste século, o adube era muito usado em -1- A ICCTC~S e<br />

paredes exteriores. tendo imensos defensores. apesar <strong>da</strong>s reprovações dos higienistas.<br />

Conio sc pode ver no Anexo 1. e niiniero de <strong>da</strong>bricantes>i de adobes<br />

aumentou dc forma sipnificn, cspeciíilmente nos últimos anos <strong>da</strong> déca<strong>da</strong> de 20.<br />

Esse número esquece os parliculares que faziani adohes para a construção de<br />

pocilgas e outros uso? dornés~icos.<br />

No início do S6culo. dizia JOSE Soares a propósito do uso dos adobes na<br />

construção em Avciro: «aquele material não é dos iueltiores, porque além de<br />

absorvcr muito I'iir;ilnicnte a humi<strong>da</strong>dc, seca muito díricilmenle: alguns edificios<br />

têm sido construidos com pedra, mas hqje pode dizer-se que C unia excepçãod*.


No iiiícin <strong>da</strong> JCi:id:i dc 20. o Jki relcridti proièssor c arrliiitecic.i Frririciscti A. c1:i<br />

Silva Rnclia. qiic tarril>ctn Iòi membro dei Coiiscll-io de 1\diiiiriistr:ic3ti <strong>da</strong> iniporinnte<br />

cniprci:t ccrfiniicn fuii<strong>da</strong>dii por ScrOriimo Pcrciríi C;impos. utiliza ridnlie em<br />

vez de tijolo rin çrinsrr~~qiici d3 casa dc Francisco I-!onicrii Cristo. Ein 1915. na<br />

ccinsinic.;Éo d:i l'5hriç:i de I ixa 1,iizo~teln. C ut il iznrlri igii:iltiieiize o adrihc. Mais tarde.<br />

em Srtenibro drl F 97 1 . essa rt~csma I3hriç:l compra Ii.000 ;idolies. por 1 380$00.<br />

ii Anrrinio Joncluirn de Piiiltcl. q


Vtj:jiirilos ;irasa alguns <strong>da</strong>dos sobre o çinientri. Nur-i~u <strong>da</strong>s escriruraç. com<br />

d;lt;i de I I dc Scicn~bro cle 1 877. pode ler-se: [ . ..] o c;iiici rluc riicchc. ~ iz :Egu:ic;<br />

do riicsrnri tel11;idii pni' dc1r:i.; d:i ~IZIL~I~:IIILE:I. 11cni CIIIZ~L~LIÍCIII ou vcJ;iCIo. IL'~OC;ICIO<br />

lodo :I ~.ii~iriirf~ Poi-tl~~nci çcirn arciii I?rin>,. Traia-iic <strong>da</strong> iiiais recua<strong>da</strong> referhcia h<br />

utilizacáo dc çi~nenro Por~Iaild 113 rc_ciSo. Em 1883 115 UIII~? outra alus5o :1o uso<br />

do inesinri cirneiitn: «13:ii-:i :i :ibiihad:t dci s:ircrifn~ci dsi capelii e arcliene.; dos<br />

~:iverfic.; rerr7n çnnstruídnx crirn tijnTo <strong>da</strong> tnclhor qiialirladc [ .I. sciidn rcvc~tido<br />

cnm ciineiito de Poi-t I and>4'].<br />

Este< testemunhos pi-ovrirn que. nieçmn iniporrado. (i cin~ento Prir~I:~nd era<br />

coilhecido. bem antes do início <strong>da</strong> produciio como do seu iisn penei-rili7;ido no<br />

ncisso p~is. Sii a partir dii primeira deca<strong>da</strong> dcstc .;Eculo 6 quc sc pcncnilíz3 ri uiili-<br />

7ação do referido cirnen~o lia? ohi-as <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de dc Aveii-o. vendido em hamicas<br />

pel:i enipiexi ceriirriicn f~~iidndn por Jei-ríriimo Pereira Cnnipoq. Eni 1907 esta<br />

Ilrrn:~ anuncia :i vciirla tle cimcntn tIn rn;irc;i TcII:~~.: ~Cimcpllo PO~~IHTIEE Teti;i7. Dc<br />

yuali<strong>da</strong>dc siulierior. piiranrido c niriis haraici quc os cirncnlos rirdiniírjo.;. É cspcra<strong>da</strong><br />

por esies dias i-in Bnrrn dc Avciro ti cIiulup3 7." Mnch:ido. com carre_o:ilnento<br />

cle cimento em biiriiicris dc 150 kz 1 ...I. Dcççonfos 1 ...I. A dcscarp dci navio.<br />

prcçri csp~~iaI»~~~l. Eni l908, j:i 0% ~ C)CL~TIIC~~OS i-crcrcrn a ~ iilizngno t<br />

CIO cin~entn<br />

nos privimentos de pisos lerrcos dc casas c armnzcris. 1:idrillirid~is riu não.<br />

0~ c-irrrc~irros iintrfl-nis. prodttzido:, crn .~Ic:^IIIL~I*~. desde 1866. e tio Cal30<br />

Moriílcgn. dc.;dc 1884. vcndiam-sc por tridc o F:iís. l':izencln concorr5nci;i tios<br />

pr.oduios cstranycircis. Lipesar ch cua tiiedíocrc qunli<strong>da</strong>dc". O r.iiricirfn cli~rqire-<br />

~.i;ciclo iiir ~-irrir?ritci nr-ri/ír.i~~I - que o pcdrcirn irigICs Joscpli /\jpdi~i. \eu desco-<br />

hriílor. lxiptizoii ccim o namc dc ciiiicntn Por-rlotrd - teria coinecado a scr p ~duzidri<br />

crn PortugaI. npcn:is ciii I890 ou I RSi-C. ntlrn forno vcrrical cm Alhandi-A"?.<br />

Pouco dcpois. ciii 1 896, era nlribuícl~i 3 prirticirLi p:irenlc porlugiicso sohre :i<br />

coiistruq5ti rili berk50 nrmndo a Françoi4 Heniieliiqucfi7. Eiii I Sgrl. a ~rcviçta<br />

Iitclri.sri.irt Poi-fiigitr,rn p~i hlic:ix~it uin extracto do discurso dc I-Ic~inel~ique perante<br />

ri Socie<strong>da</strong>de Cién~íficii 1ndu.s;trial dc Marielhi~~~.<br />

Apcs~rr clli cncirn-tc: inipcirt3iicirt qtrc 3 prnduqão de azulcjos lcni n:i regiao.<br />

as i-eferPiicinh 5 :,~iri utiliztil;;iri tios çrIntrLito> i-ei-eridos si50 mtriro rnr:ia. Eiri 1857.<br />

eram ap1ic:idos os primeiros :izulejus dc litclia<strong>da</strong> ita çidiide. coriforn~e se pode<br />

Icr eni 0 Cfr~rip~rin rlo VCIJIRCF: 4cAg01-a coIriecou a iiici<strong>da</strong> dri aiu1,jti. Hi Lim lino.<br />

1150 Iinvin iirn:! caia qrie o rivcssc. Os proprietirios çriii~entavriin-sc cntn piniuras<br />

a çolii. Apetias ilpiiícccr:irJi o\ prirrieiros ~ijoIoi Isic] na casa do Sr. [Sebasri5ci<br />

dcl C. de Limil. 30 Cnriiio. iocloh quise~ini prir nziilcjo~~~~~. Dez anos dcpois. a<br />

f:~ch;idn du i2rcj:i <strong>da</strong> MisericOrdin vestia-sc dc :i?.ulc.jri azul c hrancti cstrimpi-<br />

I liado. I';iE-iricndri liri Poi-to c ril-il ic:ido por ciper5rios dn Çidiidc Invictafih.<br />

1'31 çonio n lcllia. Lliirihtirii r) :i/ulcjo de revcslrmeiito de I'iiçl~~~dfis de<br />

cíliiicio>. puhlicos c privados. virih:t do Poriu c dc SricavCni. O uso dci azulejo<br />

general iznr-\C-j:i ri:i~ déca<strong>da</strong>s seguinrcs. depoic do riascii~icnio <strong>da</strong>s divcrsns<br />

uni<strong>da</strong>des cerâr-ilicas d:i cid:ide e <strong>da</strong> re~iáo. espccáalmcnie no período imedintalilente<br />

antes c depois d3 I .a Gi~crra M~iidinl~~~.


Os documenlos parcçciii sugerir que a tare1':i de ctilacução do azuleja<br />

Ilçaria scrnpre fora dos contratos. por sc li-ular, por ceflo. de um trabaIha a<br />

executar por rrabalhadores especial izades.<br />

9. As técnicas construtivas<br />

A documcntaçilo iòrnccc um conjunro muito variado dc inlormaçfies sobre<br />

as t6çnicai cm use nri constniqào civil tia região. nci perlodo rin:ilisado, cinbora na<strong>da</strong><br />

possaiiios saber sol.ire 1i rn:iquinaria e os instrumentos utiliz;idos. Em algumas<br />

escrituras a infomaçiío ddispcinívcl chega a um çi*ande detalhe. riiercc do fxcto<br />

dc os prriprictiirios quererem assegurar a maior qu:ili<strong>da</strong>dc dos materiais c<br />

técnicas construtivas ou o cumprirncnto <strong>da</strong>s indicações dos :irquitcc~os. mas.<br />

apewr de tiidn. nyipnnc. í: poqsivel unia enumcraçáo frtlg-nentfi<strong>da</strong> de procedimentos<br />

correntes.<br />

Os aliccrccs eratn, ora dc pedra. rira feitos de «adobes ao trav5-s». Tainhdm<br />

,; noutros podiam ser adiciotia<strong>da</strong>s cinco parlcs<br />

dc :ireia!<br />

Os vigamento?;. regra geral de ceme dc pinho. tinham 10 cm de espessura<br />

e cerca de 30 cm de alto. A armação do telliado de uina casa. em 13 de Scteni-<br />

brti dc 1877. levava qtiatrn asnas liga<strong>da</strong>s por duas terças par rorrnn a <strong>da</strong>r passagem<br />

en-i rodo o pavimcnio do sótãa. Ncssa niesma obra cxige-se quc os icçtos sejam<br />

estiicados. lisos os dos quarlos e peIo menos com um Ilor5o no centro dos tectos<br />

<strong>da</strong>s salas dc visitas c dc jantiir.<br />

Os pés dirciios, do 5oltiri ao Forro do tecto, iinlism ~eralmente cerca dc<br />

3 mctrris. As paredes interiores eram geralmente pinia<strong>da</strong>s «Tingindo mfimore».<br />

No doniinio <strong>da</strong> carpintaria. para além <strong>da</strong>s madeiras. 115 indicação dos ornaros,<br />

número de dobradiças e fccliaduras. rncdi<strong>da</strong>s <strong>da</strong>s janelas. estilo arquitectónico<br />

(no caso do liceu. as janelas deveriam ter «bandeira no gosto góticoir). produtos<br />

para pintura <strong>da</strong>s rnadciras (4leo cor de chocolate»). Os soalhos eram prcgudos<br />

>. engiianto a caixilhãrin e janeliis ficavam em branco. As pinturas


levavitm rres riu quatro demãns de iinta. Na obra de marcenaria e carpintaria de<br />

urn eslabeleçirncnto comercial. na Travessa <strong>da</strong> Rua dos Mercadores. em 10 de<br />

Abril de 1878, a pintura de to<strong>da</strong> a obra. de pinho comum. seria feita


QUADRO V1 - MI


-- -<br />

-<br />

~'ftl)I:~~~fil?~ ttlJF~.ltlIl,-\S<br />

- EU:SIU~::NC~~<br />

3ic>trc-dc-ol>i~:1~<br />

Carpiiiicir,n<br />

-<br />

C:itittirri<br />


MANUEL FERREPRA RODR!GUE,Y


5 e. - -7<br />

,,I.<br />

1<br />

!<br />

!<br />

I<br />

1<br />

...<br />

. . . . i . i . l . l I<br />

[ i<br />

J<br />

1 1<br />

I<br />

1<br />

~ ~<br />

I<br />

'<br />

x<br />

, ..<br />

h I<br />

I<br />

I !<br />

, ,<br />

I<br />

i<br />

r z - . ,-<br />

+ e -<br />

i<br />

- - L<br />

= I =<br />

'L<br />

.- ,- ,I5 3 5<br />

,,, . - - ,- .- y 1 -; .;. '.;<br />

- !' L -<br />

c.- Z - 7 7 t G C O : t - : C<br />

. - Z Y , ' V / , / / LI Y $ ,: .. ,><br />

.- L ? I ? ir- +<br />

v - 2 2<br />

~ ~ < > L z G i ~ z z ~ , z i i ~ ; F -<br />

lx=<br />

- 1<br />

212<br />

I<br />

I<br />

L


ZC<br />

5<br />

5<br />

M<br />

'L<br />

..I<br />

*J<br />

=<br />

2<br />

'X<br />

CI<br />

,<br />

. C<br />

# .- - C<br />

r<br />

I<br />

K e e. - 1<br />

L? L<br />

e<br />

g ;<br />

r.. .<br />

5%<br />

,:,


I0 de A4arço de 1903 - Escritura de coirtralo cntre Caii.~lo Dias Sal<strong>da</strong>nlza,<br />

propietá", residerife eiri f,i,shoa, eritão uteiriporarinincrirc! auscrite nos Estados<br />

Uiridos do Brasil», e o empreiteiro de E.~qttelrn, I=rnncin~co Arttrinir) <strong>da</strong>s Neves,<br />

para a edificação de rrina casn, ira rua principal de Eixo. Exccrfo.<br />

.r/...] yrr~ 17e,\sfc tci'f-crto re.soli~~rr rdilIc~ir untn casa de<br />

IinliircrgZrr. d~ chi.~ ~aiini-es r, lojn. Qire pelo pwselire e.vrr-itrrvci r...]<br />

~lcl íir r~nipi-eit~rf~7<br />

fr7 Frcirrci.wc A itrcíri i{) clc~s Nci-cs. ( I coir.sfr-uçfin do<br />

rc.fi.r-idn pi-6clio. rios rrJi.rr.riris soh 0.7 o)ridiçfics r clriit.~rilus qrrP<br />

se,q trc7iri. !'i-ini rii-LI - Esrn eiwp r-eirndn de In i~ir- P rtrar(,i+iois.<br />

Sc.yrin<strong>da</strong> - A ri~rpreirciciu carnpi.e~~ride. cniiirr se disse, ri ed$rtiçfio<br />

cliro prc:clio, qire r{pi-cifc.ítn .scgirt~d(~ n 117. 281 plrii~~ci qrrc fico e117<br />

pndrr- do .seg~rrido o~~rnigcirirc [ri coitcriqirrc)r] oté ao ,fiir ilr~ obrn, e<br />

esrri clei.iriuriir.rirt, I-iihi-icrirlri por ele r* peSo p/-iniri f-n oirrorgnflre.<br />

T~~rr-cirn - c? ohln coiircyni-cí clesdr já, qtrnrrdn o CIII~)IT!ICII'# qltt~er, e<br />

rI~i.ri-ci,ficoi- jii.ririto c. corirjiletr~iircnte accibcr<strong>da</strong> i~o pi.rt:o de dezoito<br />

IIIP.TPS u COIIICII' d(~.~rn clurcr. Qitnrrn - TO~.F r>.v IF 1orr.i-icff-í (I er7ipr~gnfser-õn<br />

6ff~ hrxt cfrrcrl idrrde e pr'Ól>i'íos p(11-0 IJIITO boa r.nri.sr rttçrio.<br />

i-ecott~?cri(/oiire~~le cnnio rtiis. Qirírrru - As $iirdcr(-õr3x oir olirt~rces<br />

reriio i r r ~ ineirri íle layecri~n c ti profinididod[~ st.rri a pret-isrr orr:<br />

chcT0 scjliclo. e .ç.ri-fio feiros dc pcdin i'(lr~, cal e r~i+r~i(~, r.oiri~e~iicirrcr?rrJrite<br />

rrt~


Avc~I,[I. wt. 1. T2ciIc I. nu. S~VCI~I;I~O J\IVCII;I~ l-'~-l-r~ir:~. I i\ h. I I Sh-h. I 1'3 I - I I t 193- 1.7.<br />

Avcir.n. ririi. J. Siitiíic~ Fciniiihu. li\-.;. 12.:'1-17. 11-1.7-1fi. 1753-26. f?ST-.;O. Ilic) -72. 12h.3-3Ci.<br />

1 .Ilih-i!). 12hCi-Jrl. 127 I -4J. 1 24.5-4X.<br />

.4vci1-{1, 1~11. E. l3ri;l


GI~I:.Ir I'iiw- lc)'IOi - OI~I.(,II.II i/


i<br />

7. hlit.licl l'o\clic c Rcpis Rcrii-;incl. 1 OS.;. h[-niindo Cnii-liga. I9HH.<br />

S. I~~I-L*<br />

LJL~II'~, wj;~ 1% II~S [,,,I, 1 SYd.<br />

9. ,414 XI:\. li\ . 2'1. scxsJn rlr i I . l 2.1') l h. II. I 1 .I. Ac c;is:is rlnz Ii;iiriri> lirrl~rc,. 'lu5 pcsç:idr,Fçs<br />

~)t!t i+(>. I. c. .;-l.%. IIV. ?-I. fT, 27 v,<br />

2 I. .,\Ii\!.,l. ti v. I .tcih. Sr~c~iil>rtj dc I Wq,<br />

22, AH VI:\. I'I~OCC~SO~<br />

LIC ~>L>KIs, I'a$[:t 3. f l ~ ~ t / r ~ ~ ~ (L, ~ - A,yo.~~o<br />

i ~ t ~ ( (tr ~ ~ 1920, i ! ~ ~ , ~<br />

2;. iiR.i\:I;~rc,-, l'M14: (74,<br />

53. I\~,LILI 1% I-TI~N~I~ICO LI;I I ,IILO~I~I~L. ('np;t~,ln~-. 17. 5 I . Ci~rlx L~C 24.00, I q? 1 .<br />

il. AII;\\'K. Xvtirci, li\. 704-65. I I. 73 \-.. 20.1 I. t SS3.<br />

35. .4ri111i1, F'i1,~-k \f~!ia. IV'90: I?.<br />

~il-l37,-%. li! 17.:. (1s. 21 !).-?? v, ;1~1ci


57. 4V;~ri~~el Fcrrci~l l?tiilriF~~ts. I998ii. Vcj;i tintti~iio kT. S. i'. Sil\,:i, 1(1Ok 5-:-7? c Illk ;I~iirirli.<br />

I VOh: 42S-J2L),<br />

SX. .(A miitíhtri:i ~oI~u~I~K:T>*. O I >PIIIOl~~it:ll.<br />

66. >I;iiriir.l I-'crrc.irn RiiJi.ipch. IWI: 7Y-1S.<br />

ú7. M:iiiiicl Pci.i.eir:i Rotliigucs. 3096li: IiJ 1 -6N1.<br />

(>S. /$DA $'R. ~Ivcii-o. li\-. I37U- I [I. 11%. ?,7-3 v.. 19.0h. lcIO3.<br />

00. AI>A\'R. t\vciro. Iiv. 7


31. 1.1~. 11-17-7(1. llh. 13 v.-15.<br />

33. Li\. I I:.'.- I(,. I't'i. 7 1 v.-33.<br />

34. Liv, l?-:.i-lO. 1.15, 31 v.-33,<br />

35. Apcríit i!' rrci um Unicn c~lilicio. o cnrictriiriir tcrin, dc cnristt.uir dti:i.;<br />

!.i\, l.~i~V-lll. tlh. 27-?[J v,<br />

37. Li\ lil32- IiL ri\. 2') v.-> I tv.<br />

3s. Lii.. IIlS7- IJ. fl-. 2-3 ir.<br />

c:ii:t% sçp~r;irf:i.;.<br />

3.q. 1,iv. IOSV-lti. I-t~i. J V.-(l V.<br />

30. Liv. I ?5:.2(i. ils. 45-46 v.<br />

41. Ii~\.70[-152. 17h.?1-33,<br />

42. !.i\. 1257-.?O. 115. ??-?S.<br />

43. 1-ii.. 7. I-ii. ! YL>-!2. ils~ 27 v.-?).<br />

47. r .tv, 714- 155. 11%. 71>-4í) v.<br />

(IN. 'I't,:tt;~-hc tit itn1;i s~~t~co~lt~~taq.?i>. 0 prittw~ro ;~ri'~r~i:ili>~~ ;I conslrtlct(> d:i C>COI:I ~>~-iii~;i~-ix dc Olivtiri~i!~;~.<br />

c* t1ct1 ti< c~iil>~~i!:~d:!<br />

~117 scp~tndn :I rc;tTiz:1~2t> (10s IKII~:III>o\ dc c:irp1111:1riil.<br />

40. LIV, l(lt),i-22. Ih. O- I I v.<br />

50. 1 .i< . 12l>.;-.?h. llx. 30 v.-3? \*,<br />

5 I. 1-ii.. 797- 15s. IIh. ?X v.-30.<br />

51. LI-23. flx. I . 4s v.-50.<br />

SJ. LIV. T 260-.79. 11%. 16- 17 V,<br />

55. Lii. I2fiír-?li. Ilc. 19 v.-? l v,<br />

5(1. Li\, 127I-C. 11s. 3) t.233.<br />

57, Liim, I I i1 I -3. !ls. 20-30b Eht:i ci~iprri~:~<strong>da</strong> >cria inierr~~inpkl:~ por- nini,tc LI(> c~~iprci~eit f) (Cl'r. 1ilr..<br />

177.5-JS. t7.c 11 I'.-23).<br />

5s. Li$-. I Ini-?R. 11s. [X- 1'9.<br />

Y). Liv. I .. llk. \,.--I 1,<br />

03. I.i\. FJ-17.S7. 115. I?- IX v.<br />

65. 1.i~. 552- 1 3 . 11s. [I~-(I!>.<br />

. Liv. ly-i!-7íi. K3-X3.


1-MAGINÁRIO INDUSTRIAT,<br />

NO S~CULO XIX<br />

No conlieçidti con!ci de Ec:i Cii.ili:rr(.rTri ciil1.3rnol; ixi i ni i rili<strong>da</strong>de <strong>da</strong> sulicr-<br />

C:IS:I dç J:rciiito ;tti+ni.Cs clci cIcçv~irici ifri tccnnlr)gi;i. Uiii ncivíssinin 1-onhgi.iirn<br />

dcsrc: hciriirrii inodcrni,. ii-riliii~tziiicntz cnçrliv;ido. repelia ritk Ii iciucurri a crcnca<br />

iici pi.(>gtw


li-Lil?rillio irtripcii-rírici a i~lilll;irer: dc c:i~iiponescs. Dcqdc n cl?c;i~ls de cetcr1lr-i (i<br />

~ii~iç~rircrriri r: dcpcii s ri 4~Ekcrrirn ~irbnriu di itincii;im-se pelo'; p0~13i \ CIC COICC(;~~O<br />

ou por ~iiii;i Irtcr:itui':i mcici i*c:ilisl;i qiic. coiiin u dc I;inlliri, tciit:iv:i l;i~iç:ii. :I pciii~c<br />

cicI:irlc-cariiprr. O tclC~~-:if(~. COIIEITC~CI~ prinicii~~~ n:it; 14.;c, clc g~ici-ra civil,<br />

t~ios~~+m-ii-w COIO íli~p~~~iível p:ir:i i11do5. ~~itsn~ii tcillpo íl~ic crc\ci:ini os<br />

postosdc ccirl-ein ~iriln [ii'ii~íncta. riiiiíi:~.; <strong>da</strong>5 \7~x~h :tt~csos hc i351 3çÓcs dos<br />

cilnii ri 110s-de-1Ci-ro.<br />

0 icichiic. O I'ci1iriy"ii'il. a lu7 ~[cciric:!. iiic~iiio iins t'iii:iii rlii s6cirio. ci-aiii<br />

clc L ~ W li n~itxio. 13:1vi:l 111:li~ klc l'one5 li[> Porto do ~LIC CDI I~isl~o~~. - [nas ~ i~ais<br />

iinvini ;i viipiir rnt Idishci;i tlo quc riti t'cirtci -. liinc'rgrLil'oç crnr-ii simplcs ctirio-<br />

hid~ldçç: 3 lu/ clécirica eiti~i:~ dín:iriilix crinio ris qiic u C,is:~ Bitl rtprescntava.<br />

9 piA(ípiiri I3icl. iicpiici;inte e irir1iis~ri:il dr cxcclii;5ci. ripeiim coIoccir~ I~iz c1ccrric:i<br />

ii;r stin ca\a Jii I-;ir20 dn E~ccil;i Nonii:il c ri;i stia f'ii-tiiki tlc I'cito~s;il?u ri:) Riia do<br />

Rii11i30 3 pariir dc FX97. Diz-sc qiie pnssuiu o ~ii-imeu-o telciliiiic iio I'oriri. em<br />

I XX I . .\I:i\. ain<strong>da</strong> iro f'iiial tlo sGcuIs<br />

iillci.j~rc\ clai c;isrii ficiva3 OLI rci'orriiad;~~ clinio n dc Jaciri 10. O av:iril;r> d3<br />

c~uiiriic:i tiril1;i ~~ropot.ci~~ii;iCIO bcl th.;irn:iç iriii~açrics rlc ~nndeit*:ih Iq;irr1c, e cr;i isso<br />

qiic 1;c sci rliviilg;ivn.<br />

A dcscr-iqáo cios jnntai-c.ç cic .[:icirito cc>iricidi;r. e111 priii~clc pane. ctiiii ris<br />

iirivo\ Iiihito\ d:i hui-gtrcsia pcii-t~iciisc. qtrc ;ix. clcsde as 5gu:ir 23sos:is II~LIUI.;~~~. liga<strong>da</strong>s i!\ Iiixuos:ts Icriiias<br />

Ç I ~ I I'i-cqucntnvn. ~<br />

as :irtll'ici:iis. bcliidnc çciiiio rciri_cct-:iritc e çon'tc~uitl;ic com :i<br />

:idiçiri de I~g~in >:hiir;id;i c0111 psc, c.:irl-iciiiicri :i liriiciniiclri. C) pclii. ierripw pi'ehciilc<br />

11;1\ C;I~:IS riini> i-ic:~s. qiier p;lril criii\cr~ac~io. rluci- pai*:\ prtid~iq2ci cIc geI;idos.<br />

sal_ii-cinci:i\ l'ri;is c rlaz I>r:hid;is. ,ji


i-;iios. :i~i 1nJti cin c:i\c ii~ide<br />

sc ~C~:I~~L'~:IV;I 011 ?u.ii-dilva 0 cnrv3o. oride sc<br />

;~cuniul:i\-ntn (i\ dcçli,jci< c sc piiardnvri 3 i-


1íq~iid:i r do ç:i1730 de loilcilc qiic \i: nzistiirnva. iiimh6iii l iqiiclciio. coin rnardgri,<br />

nuiii Ixii3ri aliei*to. O Acido Iciiiço il?~i;i I7:irrc d:i I':ii+tiiiicopc.i;i priva<strong>da</strong>. çct.vi:i<br />

p:ir:l dc~iiii~'~.l:ir 3 ~3riil;~. :I sei.in$li c ri 3pnrellio par:i ri cliçici-. iii;~, iziiibdnt cra<br />

iii:irlri p:ira sc~.itig:icoes cluc rcspcindfaii~ ;I iniirncr-os incbr~~ocloh rio foro iiititlio.<br />

IZecnrado r:liiil-réin sc IrwTia n l):~rillo niiir-no. para ;iin:iin:ir n liistiiriri d:is i~iullieres,<br />

a ricfiite. iiisrila~íici. giaiidc~ crnocõcs. - ou exngcrlih rle rnaslurh:iq:io -. i.ciima-<br />

tiqiiici. C :t16 O ~TI~I.~ISIIIO COII~:~Z~>~O C n131q ai~idii II I7anlio dc ;i?>cntn. uu wmicúpio.<br />

q11c criiivn e\pccr:itiv:is dc cura cie ~~l:lIt'il;iq e isll'ccqiic~ nn bai si1 \.entre. ticxign<br />

c iiiic\~iiio\. (4 hriiiliri I'rio. cniii i1iut;tlncrlr) clc rl~ici~ri ~ri.tifir.icr1. - o rlcichc -. cr.a<br />

:ictiiiscl!idimc l ;ias i ille1cciti:ii~. conditicires <strong>da</strong> socicdiidc civil, cluc dcpni s de ri-~i-<br />

Iiiil1i:irciii iiiii ~i~risiiilri dc ri Iior:is. prcl'crciiicrnetiic dc rn:inh,?. linliurn iieccssi-<br />

~lncCc clt rclèiçfics si~h+i;incinIs. riiri~ cr:i-ll1c.s prciihirlo belicr e luiiirir. cxçcplri<br />

Iciic. cli5 c ~31'; r: clc 11117 t~:i111111 hin di:irio.<br />

I\I:iii pri irnado ;li nd:i por rluc :ií se guiir~I:i v;irii t>s ~ncd içn~nc~itti>. iliirisc<br />

~iiiivers;~i> ni:i\ periyosris pari1 as ci-ianyiis era 11 qL1iiflti de I~aiit~ri c de vesrir; csin<br />

scicicd;ide pnsiti\,a ciiciva i~iuitau <strong>da</strong>.; sua5 Jriciiç:is scrii .;:iii- d:i iilcsn. ccini vzl!ins<br />

snríipei c pcinclics r: viiitici çjuiitado. o11 t'ariii siiE-tii tl:b cozirifiii Ixira os qu:irer(iz :is<br />

c;ilrilil;isn-r:is qiicilies de lin1ia~:i riu riioitar<strong>da</strong>. coiii irisiis Ireíl~ii.ticia que os ~iiiiipisnios<br />

c!:[\ fnriii:ici~is. entso tis lsrascci5 coiii :iu .~:in~_iic.;.t<br />

Mns !ia casa de<br />

h:inlio ou 113s :;izretns pi*riiliirl;is clas gttarrcis de .cloriiiii- dos innis vcllioi yuuidii-<br />

\f:1~~i-5c ;12: p;istillius d~ ~oc:títi;i p:iri~ ~'01?1h3ter i! lifii!sca 011 ciit.;~r tinia i-ouquid,lo,<br />

(1% perrgoi~i.; pi-c?p:irndns dc qiiitia ani;irclii que. clti excessn. ruvoi-eciaiii a<br />

cciii!iicciJn e co~islr.iiiigctIcita oiihi+irrgillr?.c ílitiiii~icr. mas clue crti LI~I nlívici p:ir:i ns<br />

dores L' i1 Jcciintcl-ia. n Cicr p:lra pi-epar:lr 3 ~OCGO r*»r(lcal clri priciiiiiui~ia r: que<br />

t:inilieni nccirrIriv:i rlil liitisasiiio c. tiritilriicriic. o Cipio. ]iiir(i ou cni diversos<br />

prcp:iradcii. çrirno O lri~l(l;inrn. q11~ r'rri :t iw<strong>da</strong>delra p:rn;icei:i iini\,cr~;il cin cprlca.<br />

AIStii dc. 5e.t o úriico aiilídci~o conliecrdo conlrci ri cxccssii clc quirin. r i rípiçi puro.<br />

se riàri c~cedcs*~ 2 ccniigi-nii1ri.i otcrccia hciii-cii;ir c liber-(tcrdij (/c' i*.rpii-ito :<br />

ciiicci .i dc/ ccrili trn~itas al ivi ;iv:ini i1 diii-. :I p:irtii- <strong>da</strong>i dcpi-c.iq3u e ciitrsrpcciinriisci<br />

r 20 cctitI_írnnias cnveneiiariieritri c cari~~ul~Cics. C) I;iiid;iriri crri riiuito ti.;;ido<br />

Ioc;ll izadxs.<br />

crinri-n LI.; i ri5riiii;1s e JOI'CS<br />

C) 17e1idnr pci\itivo <strong>da</strong> rirsvii medicina s:ilv:i~uurduv:i c;i<strong>da</strong> \.c/. niiiis ri<br />

çí21icisi c o esclusiuisiiiri dos especiali.;r;is. Suhili-xc c~rrc. as .;;iiigrias niii<strong>da</strong> sc<br />

I'i17i:tin. priiiçi p:il riicnte lia pniv inci:i. ondc cr3 .;in;il dc i.iclticz:i 13tcr unlit s;ingria<br />

11:t P~*irtl;tt.~r:i e 411111.;1 nrj O~totio. 1iar;i Iiinpn1- O çrlrpo: :i ci21icia ni&iicn-i5 1150 :is<br />

;ICO~SCI Einv:~. 111;15 3 FL~zcr.ct~~-~c ;i p~di~lri driç cl ieilles, que I'risscrii fcir:ic; por ttrn<br />

i~icdici,. 7';i1iitif til :I Fioiiieop:iriii. quc fizcrti iiiritl;i ri(>? iiiiiiis do sEciiIn XV111.<br />

~ciit:~i~d~~ cur:ir :I drieiiçri picivnc:iiid


i'ic:irri c.citiliccidii. como o hnciri-inloyi+rrt dn.5 iitcrlc,~ snrini,~.<br />

O incliiçtririlismo PCTCOI+I*~:L, c0111 lcriiid5o t' C~W~CIZI. 3 vi:^ Ii;~hi~u;iI<br />

tcxteis c dn rnct;iiurgi;i c sofriii si ;i çsítica Jcscnçriiit;iclsi clc iiiuitnc. /1 iirrlii,i.ri.irr,<br />

~ I I P<br />

{ P ~ CTI~I-P I<br />

lií /~)IYI CLIIII~II/?~ n pí~i.~o,s de ,yi,qat~fc~. tvjv. it~(iili:.~~~~~~~i~,<br />

~~t(trc/;ttdo r:0~17<br />

tritici IciiriclrTo rlr~sr~ot~.io/crtlnro; é o do rednctot. ct;i rek ihtii dc ptrbliciclndc<br />

To.\in i3~.(1qlr r' I;Elltn.~. qlie. clcxclc 1887. npi-c~critii~ii cort? tòtugrnfi:is dsi<br />

Çusn Ricl n sii:i çrilcçq:7o dc chapéu/{iti\~o<br />

~ I I P , .v /~I.s.sL,<br />

;tv/i~s~ri~tfs. 1t1n.s ~ I ( po(ler(7, P ~~itid~i ii.ssit~~, ~{I~-/!IP c~~rrí! cl(/,s ro~t Jttpc~r<br />

Kcni niesiiio esta conrenq30 qiic dcç~~iiiculn o exilo d;i iridíiiti.in <strong>da</strong> ~irirfczi<br />

privacia erii ~~nii.ei.salmentc .;c_nuid:i. i1 ?ritya~iv:i ctinccpq5ri sobi-r a i~oqsii<br />

dos<br />

/in~iro,s~~,<br />

;ipethcia intlul;isíiil. que i:w5 Iiist6ri:i. csi5 iiiuiio cl;irri iio nriigri ;r.;çinado I.C. ri:i<br />

riovri revista ./\ i .r~ I1l~rifn,gl-cr~~lticc~. de t 884: A1'n.i rrulo.v I I J I I ,/Cr~~ilid~tí/r<br />

~ lir;ir(r - O<br />

tro I7n.T.\.0 CYII;I~I?~IO c/<br />

t~o.ssí~ i~~difi~rc~rrp~ pot. rt~do o qiic F 1 ~ ~ ~ 1/ir;/. 0 L'ivrt?~ov<br />

ITCTO I.P/?IO 5 .s, pttl/wil~el P )?i{ii.v t ~~~dir~ i Ahi-i!.<br />

I X83). A .Ar.lr' I'J~nrrigr-nphirri. Iiqic rtnin re~~isra LIC ~~~P~~cio~iãciíir. excrpcioiial<br />

17:1ra :' 6pnc:i. ciii rodo ii ~nu~ido. surgir;i pai:\ pi-cp-iiirar ~im ncuniccirircii~o iriCcliio<br />

:I riívcl ititcrnncioii:il. ;i I~xpoiiqãri Ftitogi-áiicn Iiirei-iinçicin:il tlii Pr~rio. rro Pnlrício<br />

cle Cr1\1;11.<br />

p~iis. tnlvc7 porque pci+iiiiri:i o itahiillio nmndtir cltie cr:i c~scriçial iiicntc cltiírii icti<br />

c n cliiíriiica iil'crccia uIiln ntracqao irresiqt ívcl L;iIitQ erri i.c'lnç;io ii inrrli,yriir,-h<br />

al. co111í3 ;i(> LI so c105 wux rcsi~ltado\.<br />

Pot-ri~c~t,sc~ de<br />

i r~diisti-i<br />

J 5 n 'O /IT~I/,~,I~*~(J/<br />

1x45. ryiic divulg~iva corii dcsenticis c cscyitctiiiis iritcrpretanivns 3.1 rit>u:is<br />

iii:iqiiirins iridiistririis. nomcad:iriicriic :I> de uso clnrnést ico. çc :il'irrnriz,u com<br />

I'crvor rr R~i.ol1rp7o rlcis Ai-tcs c Irtdri.~tr-iri. tiirAioi.(ii~dti r Iicircircoridt~ .Y (/r, r-iqlir:(iv L* I(II.~I(I~I~IO ~t~~~~.~vÍ~~ri.s<br />

(to t~rclioi+<br />

~rriiiirr-/i nqlrciis r.nitinrJirlcidr.\'~"~ L/L~P (/itt~i~~ 116 /)~IICO PI-(IIH ~~.Y~~II.Y;I.LI /xtt-~i!/t(i clo.~<br />

I)~FII~(J.\' IIIJCISICIL~OF C~FI Iirris d~ jhr-riirici - nuiii claro Eiii'risc no disciir~ci ric.iirrliriiici.<br />

iiCr*escCil ln -. I) e.F]irIrF?O.\lO PI? rlirc.qt~ clrr !h/-(-0 r / ~.nllfir, ~ r. El~cri-irir/~iJc. n<br />

I~R~I~E~~I*~J»~~JIo.<br />

II EIi~~-t~+oti~)r~~<br />

C IHII~ICIS mitr(l,c. Elri 1 846 j:i ic verid iam rio l'rii-to.<br />

ira RUI dn Kosdrin p:ir:i-r:iio~ dc Frziilkllin. riins n iRnicn cniri


!i íluí~tricii permiiia r:irnhkm o dc.;eil\rolvitncriiri <strong>da</strong> tiplic;ic,.Zo <strong>da</strong> f11lha de<br />

Flaiiilre.;. que surgia eiii miid:iIid:idcc clc ondeado. p:ir:i rclogicis. bandt=ius.<br />

c:indcciro.;. c~iisris dc i:ihnco. olijccici~ de toucador, que sc toinniti vulg:ir e se<br />

17opiil;irrzarn i i-ilclisti, SCII~O rrinis prriciirad:~ ;i 1110d:il i~E:idc ni7Vii. dc ine;idos cIo<br />

sFculri, citreln<strong>da</strong> r ~ i tlii~:lndo i lÒlli:is de rnnlrncqiici ou a trior1:ilid:idc griinita<strong>da</strong>,<br />

nwis r- ílo h.frrilrli>, ~ric etti Aposto. n5o derreter:im<br />

com o cdõr CILIC rn:~l Te supcitiliir:t riri Asstici:ir,'no Co~ncrcial dn Pone, Prilficio <strong>da</strong><br />

13oIs;i. H;ivia s:ilioncics dc todo o gcricro. papuliircs, cnibrulhadus artisiicriiiieiite<br />

ott coiii o i'eilio clc 1-!ores c i'i.~ii(i.;. N30 Ii;i casa hurgiies;! qzic n,io i i * ri ~ snhfio rlc<br />

rollcrrt,. 1113s tnriih6ti1 se viilg:~i iza ri snhao ariiai-elo p:irn o hri:illio. com so<strong>da</strong>. o<br />

riscado. o cfii- de iiiarl'iiii.<br />

C1 çniuiiasinti pela qiiíttt icn. clnraiiiiinrc iiiipulsiori:itlo pelo Proícsior<br />

Bctli~lii~iri dc r21111cid:i. ;iringi;i ouirri3 iridlísinas cniiici a coiistruçáo dc rerrcrdu,~<br />

c171 het~~iiic CIC 1,ciri;~. O l'iihl-ice ~ le so<strong>da</strong> iiar;i ;i ~nboaria c Acidn su2l~úricri indis-<br />

~icii~:ivrl para a 1irc~Iii~5ci de vir4iiis oiirrciq pi-nduicii cliiimiços c p:is:i :I giilvrinnpl:i.;tin<br />

e Iiilli;i clc Flcilidincs, c. ntiriirudnriicrite p;ira a cvolii~ão dos acluticis. que<br />

niiidii cnlCrrn:ii~arri dc muitos processo5 113t~11.aj.i. TII~CI isto se ~;I';s;Iv;I um pouco<br />

c111 çircr~ilo lèçliiído; ;Ilicsar dc se aprcscntsretm. por vezcs. clima produtores<br />

iiidustriais dc :iriipos agriçcil:is. ris iii:iis cnnliccirios reprcsciil:~iiics <strong>da</strong>s inúmeras<br />

cx~~iciçncs ;i~t~ÍcoI:~s que. no Ultit~~n qu;~~tcI dci séç~i 10


clc~:iiites riic5:is c cndeir;is t2c kri-ri. c conlicci:~ crirri E'IFOT OF i IIU r11c1.o~ pr-odittrw<br />

quíiniçci.; qiie pcsniiicni a li~ilpezn dc rcpoqtciros de vclrrclii oii de hrocarlri C ri.;<br />

cnslis qiic niclhrir iin~intn a rtliipo c ;i cl:isse riiCcI1;i api-ciidiii :I hzcr harntas<br />

e.~rnriorlí~.r~ iras co~i11ll:ic ccol161llicas tl 3 ~ iili~ili- t r)\ c:i~~dc~iroi dc prctrólen qiic<br />

kwia~ii iiinl 5 visr;i rnas drivaiil iui rttaiç I~rillinritc. 0.; iiirclccru:~is. quc cniiliccfarn<br />

:i esc;Enci:i <strong>da</strong>\ coisns. divirlgiivaiii cxpre.;rfici ctinici o.ii,qcrrohr rir, xlrii.ir~. (liri~lst:i<br />

Ccin icitipor5ne;i. P. c R.. 186 1 ). rili ri poí.i esrti ~~EI/I.P. ~nll.ltlti;~l a 1i:iI;ltrr;i<br />

hipieric vier:^ p;ir;i Tic~ii.. tilcsrnti qtie cl:i >C' tr:iJn7ic;r;c. (IU~SC serripre. 1x37- 11111<br />

seiit ido tic CXCILIS~O dos p(lhrc'i. pedinte< c vii~ahiiiidtis. nk qirli. nfiiiril 1150<br />

triiiliiii:ini \:inl:iyeiis priva<strong>da</strong>s cln :ice-;\o ;i 1iiiipcz:i c. pi>r~:inLci. ;i virrude.<br />

Scoui uiriri 11ietodr~lcigi;i rlc çmrninento dc 6oiiic5 cli\~cr


1':iln d:i 3u;i incipieiitc irllpI3nf;iqãci: ;I fhsc dcsceiiclcriic. por s~iiui-riqáo de Jiicinto.<br />

CILI 16 110 PIY~EIT~.SO I~I.OIIICI:I~CO. iilíi< unia clarii iiccitriçati d;i riova lirnpeza c do<br />

t~itiihcrii not'ti 1ioi.t.or ils ~OCI~~:IS trnnslnilid;~i invislvclinente. atr:ivés drl rihjectos<br />

~iriri.;r6ptictit e. rio iiiip~rcin qire c~iuiii tio ilar~irlor. ;i ziprcipsinqrio de lodo csse<br />

çoiiliirici ri moclcrriii;rrio léc~~ico como rcpr-escnz;itivo dc CI;ISFC.<br />

O ~rtdii.sri-iril Por.ri~rri.rr,. de 1815-4h. cr~rseslioiidcritio :i0 ardor industrial<br />

dn Cal.irnliçtiiri. rlLic pretci1tli;k :I intruduq5o do carninht3 de 1i.r-ri). em vtispcras <strong>da</strong><br />

I'ar~ilrin. iiici\tr:r-1105 coiníi n srrcied:idc civil. Icti-:i<strong>da</strong>. crii~ierci;il. I'in:~nceir;i c,<br />

~\~ciilu:iimciiic itiJ~isci-inl. viu c rr;it~smiti;i ;i f2ciaci/f/(.c7a S~ic/r~.sr~.lril: lon~os ;irtisos<br />

robrr. A F.*:'rliir~lir-cirs ir~di~str-icil. wbrr as vnnt:igen\ - e dtsvan~:igei~s - dos<br />

caniinlios cft Icrrri. nlkrii d~i piib1icid:idc ou pi-opiig~indn ciiru>id\ric;i dc rihjectos<br />

i~~ci~i~~ri;~i> tt\r~~lso\: .4 I~~I C~I~T~~!~I/?O~~!I~,(I<br />

POI.~I?


,411,t-ili~l~f~~l~ Illi rica<strong>da</strong> ein v:ii+ios i:iriio.;. rc~puridcindri<br />

0 Libcr.:~li< uicis, qiic iirliiiii~iriJo serem t~-;icslio<br />

;io :ilc;ince dc tri(l;lc 31<br />

dcst:i irnprciih:t. qcic corij ii~:iv:i<br />

d:t Eriurioiiii~i Polític:~ com ;i rtt:i~ri;. Jc tiriiti iriiprcn>n inqtt-ii~iv:i,<br />

130~7~iI;ii. C de h:ijxos ;cusio.;. ,40 Iiiripci <strong>da</strong> se~und:~ iiiet:i~le rio s2ciilt~ XIX.<br />

accnikr;~r-w-:i c;~[i;~ vcx III~I~L L> [~apcl <strong>da</strong> 1rnpreiis:t [I;\ \b:~l(~~hi~;~q50 do ci<strong>da</strong>d.50 c 113<br />

l-;ípid:i rtiudei-iiizaq:ia c13 ciiltrir:~ prirt li= -~Ic\;I.<br />

Kii~11:i psi~t~cir~ ~~I-cc~~IL$[> ilircliios LIIIC. ~ IOI~;IITTIC~IC. :i IOII:II~L~:I~C discur-<br />

,civil tlrii ar'ti~r~i 2 vriri:id;i, iil>~i~tni~d~i e\t:i iiiiprciii;~ iririu~ir-ial. ciii pi-I~neiro lupai-.<br />

113 1.~13t-oC111q;it~ dt :II.L~~O% cic~l~il'i~iii C tec~101Ugicos Icvnniadni c111 pt1hlic:i-fics<br />

dc riitkitri rccoriliccido. ii~iii~eridiitiicrirc fr3tiicrol'esscii-cs t~nivei-sitCirius icihrc<br />

in:iiczinii c proccxsri~ alircl;cn~:idoh. beni coiiio :i pulilic;ic;;lu tloh prcqoc, pr.31ica-<br />

dos tio local dr' I':~hrico cl(is iipiii~lliii:. ou rricciiiti n inclic:iç50 d:is m;1t2rins-pririi:ts<br />

c (1 I':~culuir dc uinuilr.Lic. s5o i~unlriicntc c.s~rnrépi:ir ~cclticn~ciiicnte utilizndus<br />

pelo:, i-c<strong>da</strong>ctarc< cloii ediio~.ci. l-iaci rc.;piiiidc.r+ Iik c~ipi'iici;is dii *~IIOT;IS t2cnicils>,<br />

por p:iriè çivi ~~1101iieilç Jit jl~ClÚ~~ri:~>i.<br />

Lste ~iiiivcr.


O I~~C~CIUC ;wtigu i-c.;tilin <strong>da</strong>s dil'iciild~tles corii qiic nos rlcpar:iinos ao<br />

ti.rih;llli;ir :i ~*iiiip~-c~li;~ inri1isirial~- C o pt~blic~~iiio ICCIIO~~~O~CII. I~OI~IZ~~L~~II~CII~C :I<br />

csçnswz dc r~itciros ieiii:itiçcis c :i ~11\21i~iii cle itiiicrGr-icis de cnritcúclo tio iiívcl<br />

J:i i riiprenw econtí1iiic;i.<br />

Diic.~riiicntacfiri [ii'odigiciçri c rcri~ris;~. ~~cspcllio de 11iilI1ar.c.; rlc f;?cctas<br />

riridc ;i I idz ;I~X~*CCC siiig~iI;irn~ell~~ c'(ilit'~l~~>>. COIIIEI i-cfcrc llciiri í3cri.i. :is<br />

~~uhl Ec:icóc'\ pc~*iiiclicui ;iqstttiic~tt uniii carl;i vcz tli;iirir iiiipor~5ric.i ;i ccitiio lbritc<br />

rle inforii~:it$io.<br />

Ccinscicriic~ ~lestn iiri~ioi15iici:i. c iiliri rih.;t;iritc :I ~rrdri\tri:~. :!o Ioii~i~ rln<br />

iécu lo XTX, .;c :iprc.;crit;ir criiiici iiina iiciq:ici ctiriil~0si i:! triii l i itariilc. ;idopt:imri.ç<br />

41 ci-iiério de c.lin\r rfcr:ii+ p:iiii ti jicarícido cri1 ;inAl içe tnrlii.; ;I\ ~iiibl icnqõcs pcricidica3<br />

quc. nn filrrlr~ (i11 .:irhiítrrlo. itiçluii.;em o vcic5hiilo iii~ILí4tria. 1111 LIC*I~II;I~~O<br />

cie iiidú>tri:r. o cliie pessihiliiozi. liirriia pririicir:i ciiipri. a ~ii-p:irii~;ic;?o <strong>da</strong> wgiiinte<br />

tipoIci$i:l c!zts\iI-ic:~i iv:~:<br />

1 - [ti\ cirt;irln diis I-'ulitiiiiqiici 1'criOdic;ii priniigueç:i\ cliic. criirc I S10 c I 1176.<br />

sett t itiilo a ~l;ilnvr.;i q c.;ixilin!c.;. iiiuir:i.; vc/c.; Iniiicntn~~cliiiciitc triii~c:iJns~. criii5titui a<br />

pl-irt~cir;~ ~fiipa de ~ttii 1cv:int:iinciito. çiiri.scicntei ~ LFC cslrIrnri4 cla exisl2nci:i Jc<br />

n!:uii\ jrii-iinii cli5rioh e ~ci11;irinis. qiie. iiiiri o1isr;iiirc 1150 osteritarcrii o vocríhuln<br />

i~~cifis~ri:~ 110 \c11 ~ítii!ci OLI s~ih~ft~~l(i. ;tlx~r<strong>da</strong>~~~ re111Alic;15 [ig:icla< ;I ii~dGti-iiiis. coiiiri :icnitiecc. Iior cscriiplo. çriiii c) pci-irírlic+c> :l ~lnir:rit+ri C ;i<br />

/ ~ibsi:itii~ ;I s~i2~~ecti\'id:1iIc: iricrcntc a<br />

~i;ilrluer ti poloyi ;i clnxsi l'iciitl vri. fita pcniiil i~i-ilos<br />

I~CIC~ C impcii-rhncin<br />

;11CrIs ~Iii<br />

cla


peri6dico.i. di~pnriívc3s 13:ir:1 CO~SLII t:~f*- ~~uhlic:ldos 110 Porto que ristcniani<br />

indllstriii, no cspaqo de tempo quc nicdciii cnrre a insrnur:iqãci<br />

do Liberal i ~mo e :i crisc econtiiiiicn de 1 876.<br />

cic; ú~~ictis<br />

110 scu ~itulri ;I pal~ivrn<br />

2. Publicat;õcs periódicas prirluenscs com Indiislria nu dcsign:iqiio de<br />

Indústria no iiltilo<br />

Crimo xc vcritlc~i pela :in:ilisc dr~ Quadrci I. esr;is pithliçuqiicc circiinscrevcrn-irs~. o .ror-rriil rlri<br />

A \*vnrj/~q*(jr~ 11rd11 vfrif~l P~J.~IIPI? v~ c! 0 ?#7


MAKI/\ k'LI'IR.4 RODK1GL'L.T CASTANHEIRA<br />

- - -- -- -<br />

alio]-drini tcmris divei-scis, dc que ri ugrículturri, o p~iblicisnio rural. a descrição de<br />

segmdos i~ierenies hs arte5 c oilcioç tiiccrinícoç si0 excmplo.<br />

S~ih o ponio dc vista i'ornial. aptesen~ava-se dividirio eril duas parres distintti.;.<br />

rcspcctivanie tilc CJiyri~iccr<br />

rlni~it~srica c Phi.,cicrr r rlier.lrai~icci iirdii.i*rriri~s c c:oiisti-~rr


cri~ esquenial; miiiuciosameiiic explic:iJos. pnr hrrnri a permitir :I sua aplicação<br />

e riípidii dif~tsiio. A orgrinix:ic;5n formal e de contezido dcsre pcriridico. reflecte a<br />

f'ormnçfio. rraqtiejri. con licciiiicnto e rictiinq5n pcil íiica dos seus priiici pais rcdnctores<br />

e colaboradores. Nonies como Jose de Para<strong>da</strong> e Silva Leitxtici, José Viçaorino<br />

Dainrísio. Dr. Roquc Fernandcs Tom&?. entre otiaros. siio I~etii eluci<strong>da</strong>tivos do que<br />

:icabnrnos dc alimiar*. Liberais convictos. perionali<strong>da</strong>dcs Eictuantes nos nioiiicnros<br />

m:iis dcçisivos <strong>da</strong> vrd:i parliigiicssi. conhecedores d:i reali<strong>da</strong>de cconrimica riaciorial<br />

c xulicicnreincnrc viajados para conliecereni as iiiclIwms ~iublicaçõês cstrangciras,<br />

sohrcttido Z'rrtricesas c inglesiis, diis qrtais extraclarn a tnaior p:trlc dos artigos<br />

aprcsent:idos.<br />

Pnr outro Ia<strong>da</strong>. o púhlicti-alvo privilegia<strong>da</strong> C. sem diivi<strong>da</strong>. o dos pcqueiios e<br />

inrSdios produtores. çrirno sc depreende <strong>da</strong> roteiro cle çriiiteúdos riprescni;ido<br />

(Qu:idro V11 e <strong>da</strong> riririlise feitri em rcl;iq3o 5s principais ilreiiç dc divulgnçao dc<br />

c~~nhc~irnentu~.<br />

A inrcrrupqZo <strong>da</strong> publicrição desic jornal seiu aviso prhie. numa altura<br />

cm que sc npresentriv;r renovado coiii o aparecimento clc uma nova mbrica iio<br />

bl tiiiici nlínicro pul-il icado - Li'oletii>z Lirter-cii-iri, l~~clcrsrriul e Scicririficn, dc h:rixo<br />

dc ciijo titulo. se priiiciidiii í


Numa priincira fase <strong>da</strong> suri csistencin. ri gcrciicia e o cxpcdienre do jornal<br />

estzivarri ri crirsri <strong>da</strong> diiccç:io. cnquanto que i i-ed:icçHo estava confia<strong>da</strong> a uina<br />

corniss5o espcçial. escolhi<strong>da</strong> cnlrc os rneinbrcis tla cornissiio iecnrilógica. Para a<br />

procIuq3o dci joriial . descrnpenhararn lanlbrSin iniporlari tc papel n redc de sócios<br />

correspondcntcs (na país c rio estrnngeitno). nrravés do enviri de noticias. rirrigos<br />

c hihlicigralia.<br />

Esta puhliçn~,lo oslciita uniii duplii verieriie:<br />

I - Vcrteritc itiforrnatiw - iniiinnriqfies sobre cis acicis e nctivi<strong>da</strong>dcs <strong>da</strong> Asso-<br />

ci:iqAo 1nduslri:iF Prirruense. bciii corno notíciris governamentais, cnn-<br />

sidcrri<strong>da</strong>s dc interesse parii i1 nívcl <strong>da</strong> equipa rcdric~oritil <strong>da</strong> jornal. Ta1 d íi ciisci de José<br />

Viçtoririn Daniisio c José cie Para<strong>da</strong> c Silva Leirfio, para ci~ar!nos apcnns os<br />

nonies riiaik influziitcs.<br />

A anilisc do ,lnntcrl tio AIP. ira suri vertcnie i~i.sfrutiv:i. pcrniitiu-níis disiiii=uir<br />

gèncrtcrittientc pui:i ti pcriodo em quc estc se puhlica i 1 XS2-1864) quatin<br />

grandes li tilias rle intervcnçiao. ri siihcr: a divulguqrlo tricnol0_oicii dii


iipcliclaruos gencricamcriie de divul_r:içao tecno1úgic;i <strong>da</strong>


4 - O cspaço reservado ao scctor prirnãrici<br />

6 Liin targri sector. que sc afinnn através de virias rubricris. quc suscita<br />

trocas dc irnprcisões cirlre os viirios shcios assitiailics e que surgc tratado com<br />

grrinrle cntusiasnio pela direcqàci.<br />

Traiam-sc prohlernas ligados 3. asro-pecu6ri;i. docnçai dos nnininis c dnc<br />

plantas - conrefhris pritticos iios agricultores com trina dccidid:~ reniaiivn de actualiz;içSo<br />

dn produção aprri-pccu5ri~1, cliamando 3 ;iicnçBo para as drenagens com o<br />

esttido n~i ncral6_cico c geoldgico dt~ st~lo. sobre cxposiçfics a_nrkcil;iç. sobre :i<br />

irnpriri5ncia <strong>da</strong>'i ftirragei~s. <strong>da</strong>.; drcnn~cns, (13 recoiiver.;áci parri {i açtícas, o<br />

tabaco. 1 bclcrr:ibr?. as plani:is riii~useiriis.<br />

Nos ultiniíiç anos cm quc o jornal sc publica. diininuem os artigos sobre<br />

este qcctor. iiias fica dernonsiradri quc a gr~indc<br />

prcocupaqiiri 6 ri produçfio<br />

vinhnteira c Jocnqas d:i vinli:t. retleçnindn :I r.voliiç3n <strong>da</strong>s nriv:iq direcçríies que<br />

rcj jci~;iarim a 11ei~rinr;a piii~ileiri <strong>da</strong>s primei rns dircct;õcs tun<strong>da</strong>d(irai'J.<br />

A or~oniznç30 ren~liiicsi <strong>da</strong>s publicaçôcs perihdicw cctrrn indústrtri ou designa<br />

$50 ddc indiastrtn iio iítulo, d : quais ~ no presente ciriiyn dcstncanios as publica<strong>da</strong>s<br />

nri Porto. rcvcEoii-nos urn puhlicismo jnrtialíst ice de ç:iracicristicris riu~lidi<strong>da</strong>çtas.<br />

corno forma dc suprir as caicnci:is instru~iv;is de deterinina<strong>da</strong>s cama<strong>da</strong>s dii<br />

popttlac;5ri. C) miinciisriici C ifeqitenic, numa :tlturri crn que sc precuruva a tcido o<br />

cusio o23rer ri acciiiipai~hainento dc Portugal ciri rcl:iç3o ao csrr;ingeiro em<br />

tcrnioz dc prcigresso ninlerial. ASF~III sc cenipreetidc a riccessid:idc de colrn:itar<br />

:is c;irências csisientes. de ~iiua lònnn que sc prctcndia t~ípiclii, hxirata e iiiiriirna-<br />

111eii~c clica?,.<br />

A dciiic>çr;i~izaç?io dc~ s;iher 6 uriia <strong>da</strong>s prcuculiaqfics <strong>da</strong> prnerali<strong>da</strong>dc<br />

desics periiidicos. crn que o rigor n:i sclecçao e :i~iresentnç5a dí-~ diferciites<br />

temris os distingue dos Almiinaques que :LU tempo se puliliciivrirn.<br />

Co~n o rriunl'o do Liitleralisrno em Poi-tugal, ri liconomi~ Prilirica nfiniin-se<br />

cnirc niis. Jcan-Bapiistc Ssy é uin autcir refcreiiciadidu c lido ern Portugal desde u<br />

impl:intnç5n dn I,ihcralisriio rilé aos anos (inI70. Todos aqucles que vEem no<br />

dcsct-ivtilvimento <strong>da</strong> indúsrriri c na criaçso de novas utili<strong>da</strong>dcs 0 caminlio n<br />

trilhar p:zsa (i progresso cconrirnica e niatcrial do pais lEm neste autrir ui1-i<br />

signi fic;itivo poiiio tle scferciicinl~). ~c~cnvolt~inicnlo cicrit M'ico. propngaç5o dc<br />

iiovos corihccinicntos c progresso <strong>da</strong> insrruc;ão, eis ii irilogia coi~sidcr;i<strong>da</strong> por<br />

S;iy coiiio Iùnd:iniclital, para yiic a indústriri se upresen te como unia act ividndc<br />

criritiv~i c potenciadidoni dc novas utili<strong>da</strong>dcs. O eiiipi-csiirio deseinpenlia urn papel<br />

dccisivo eni iodo este contcxro. rictuando crimo n-icdiador iintre o desciivolvirnctlto<br />

cientiilco iniprescindível ar) seu indusiri:il ismo e o ~ifilsl ico, comprador<br />

dos prridiitos. a<strong>da</strong>p~aridri c apI icando esses conhecittien~os hs necessi<strong>da</strong>des do<br />

homem.<br />

Scrri n parrir CIA RevoIuç30 de 187U. mas. c ~rihretudo. t3(1 contexlo d3<br />

Rcgcticr.;iç:lo. u1trapiir;sa<strong>da</strong>s :is hequelas dz i mp1antzit;:o do 1,iherali.cnio. que o<br />

iiparccrmci-rro dc um;i iimprerisa iridustriril. eiiguanlo vcíc~ilo dilusor de novos<br />

conhcciriicntos e clo de lip;iciIo entre a cíéiiciii e o púhliçcl crn ger:il. rcflec~c e<br />

a l'irn7:i n inevii5vcl coiiiciEnciu do prcigrcsso.


~.'~%YTI O Irrrlirrri,~trl Ptinrt~.irti: To~iiti 1. 3 I M:ir


MARIA IiLlrllFrl ROBRIGUES CASTANHEIRA --


3<br />

3' I f<br />

--- - - - - r, -<br />

I.<br />

i- =. -<br />

- - , Y<br />

1 -<br />

-<br />

I I<br />

1<br />

.; .- I .- P I *.<br />

- - c . I-: ><br />

- L 5 '2 " 5 L r; ..<<br />

- .<br />

Z I 7<br />

. - -. . -<br />

: .- -<br />

- .<br />

' I<br />

.., - . . .: ,<br />

L? . ,-<br />

c= i 2 '.<br />

= -- .,<br />

, - 7~ c A .<br />

Y d<br />

I ,=<br />

.r.<br />

5 1 < -- d -3 - * - . - 2: < 7 "<br />

,<br />

-." r - 5<br />

- .A L ? -<br />

-- = . -- ?<br />

- .. - - -<br />

=<br />

k .- z<br />

,I ., - ,<br />

.- -<br />

-?E: .:z .> - - - .<br />

>; 3<br />

L<br />

-- - - . -9,<br />

< = L = a. -.=i. '- -+ 2 ; / -- 7<br />

- -.<br />

- , =I<br />

4<br />

C<br />

-<br />

-<br />

-<br />

L<br />

-<br />

I I r<br />

x<br />

-<br />

'C. -<br />

< :<br />

-2<br />

-<br />

-<br />

'I,<br />

-r<br />

- .,.<br />

=L: *<br />

I . $C 2<br />

3 - I ? ,<br />

I =<br />

1<br />

.r -<br />

-c -<br />

-<br />

T -<br />

.c - 11 g


'I:<br />

Z<br />

% "<br />

- -- - .<br />

'I C 5<br />

- -<br />

9 *i 7<br />

-, -.<br />

I 5 i+<br />

/<br />

I - ' c<br />

ar.<br />

-" w.<br />

-<br />

,<br />

w.<br />

w, 1<br />

-7<br />

r,<br />

,<br />

. . r1 r-. 'r, r-<br />

, - . . 7 c.<br />

r-- - *r-<<br />

c-- -, rr,<br />

!<br />

$5<br />

-, ,-<br />

<<br />

z ..<br />

- ., I-<br />

-<br />

-<br />

..- -<br />

/.<br />

-<br />

' ><br />

-<br />

e -<br />

tl .L<br />

C - < =: r .= ;<br />

-d<br />

'u'<br />

- ? 0<br />

L , 2 w-<br />

. - -- < .:<br />

Y:<br />

..<br />

, +'<br />

=7<br />

5 - Y<br />

$.gq<br />

5zgs<br />

7<br />

í ri<br />

. A L<br />

.>.:2 ; - - -< -<br />

7.<br />

.-<br />

.-<br />

-<br />

3 - = ,'<br />

-<br />

7 5 7,,2<br />

> - = -- -. 2.;<br />

2 =<br />

><br />

-5<br />

. G .<br />

-<br />

2 2<br />

4 ,? 2<br />

3<br />

e.<br />

-<br />

7-í*-<br />

I.. :<br />

1 . ; - L=*. '- i"" -2<br />

2:<br />

r-- *- . =r"<br />

-7<br />

^ -- = .c= ;: i<br />

.= <<br />

- *L -<br />

=. . -<br />

-<br />

h<br />

z z s:g 2 2 +<br />

.;. ,r E<br />

;<br />

:< 5: 7 4 23;<br />

=<br />

- 4 i<br />

-i<br />

.G E<br />

-<br />

CI - - -: 27 , g<br />

.-<br />

C<br />

L<br />

E 5 - . ,<br />

-,<br />

I 3 .= E<br />

2; - -L<br />

I . -<br />

- -. . - 7 I<br />

.-<br />

L v "<br />

2 * ="<br />

= -<br />

: # < - 4 2<br />

.<br />

i-: .. - : +<br />

,.<br />

E i TE s'z ,r+ -<br />

2E r.- 8<br />

, 0<br />

1 "<br />

-r - -I<br />

? - , = - - -- .L 2 ,$<br />

5 , 1 3 '<br />

=: -- - 2 5, < -- -L<br />

4=<br />

-<br />

2-- 7 < $' 7>-;<br />

/<br />

2<br />

-4 z i* 4 - - 2. +$?<br />

*<br />

=- A < - 1 L 7<br />

,,- - '-<br />

- 5 - L E?:; = z<br />

_r:<br />

:< ,<br />

, -<br />

: , S .<br />

<<br />

5<br />

c<br />

7:<br />

'"<br />

7: -<br />

$ -<br />

c -<br />

-<br />

-,<br />

=<br />

C<br />

v1 -"<br />

. ir,<br />

C. -.<br />

E -. r*.<br />

1<br />

- '3<br />

F 5<br />

r r<br />

- - !I 7 - -<br />

:i Z<br />

C<br />

.-<br />

2<br />

.+<br />

-<br />

-5? r4<br />

4 .- . .- h -.<br />

-<br />

i<br />

5 ? h<br />

E-" x<br />

,<br />

-<br />

I S 2 .<br />

-i E .;, i 'L - L.J<br />

;i - -L I ?L<br />

2 -- i-. ,* = *<br />

v - - .- - - +<br />

-- ,;< - - 25 -<br />

f L =<br />

-. .E 1 - -, - .. , ,<br />

: <


n:tf13 - I3ihliuicç:i hlrriticip:il dc 13cj:i<br />

Ii:%'!. -!3i hliiircc.:~ N:icititi:iI rle 1.ixho;i<br />

!?/'I# - U ihliiiicc;r Piíhlic:r dc I3t':iyri<br />

RP,iIP - Bibt icircc:~ Piílil ic.1 Mtiniçipjl do I'iino<br />

Par;i ;I cl:ihrii:ti;dn desiç tr;ib:illiu itiiiil:is kir:irii a-\ tio~is<br />

p;ihh;iil:i:. rrii hilil in ~iorlcriio~ dci?;;ir dc cxllressai. :irlili n tios.cci rcrio[lticci iticiiiii n rntlol:<br />

:i~luclc.c ~ 111~ c0111 n su;i xciliçiiiidc 1':icilii:i~~:irn a noFsri pcsi]uir;i.<br />

h RiliIinreca Sscion:il rls Lishixi, csywcialrncnte is Dr:n 1 .iik:i Ciiixlin c Rosn Xlaria \lul;i.<br />

pcl:i\ I'iicilid;itlc~ conccdirlas n;i coitsulr;i c rcpriiiluçso cin microl'ilmc rlc :iTyiiris iliis psririclicos. Um<br />

;igi.adcciiiicniu cspcci:il viii tniitlirlin p:ii.:i 3 D. Riiini:~ Niincs. Si. Avclinu c SI.. .riiiiiiriiri 3.l;ii.li tis.<br />

(i Bibliciitcii 341iiiicip;il ~lc ncja. nu pcshii:i d:i U. Sirlin:~ Ciuerrcirti. as i':icilid:iilc\ cnnccdidns<br />

tili C C ~ S Ira ~ I dn J(>r;wtl i'o IW, ~ICITI coit~o o cnv i0 do C'(II~~~I,~O E.~-/?f)vic.fio vot?ro li IIII/J~C,II.~~I (/o<br />

Bi.i.ii.i!ri tlc B~,jrr. cxi~tcn~c 113 Hili1iulcc:i Municipal dcss;i cid:idc ri:ii.:i I> ~icricidn cnmprccndido c11it.c<br />

18cil)c 1~ifiI.<br />

Igu:~iitticntc 3 T3ibliotccci Pliblic;i rlc Hr:izn. iin pcsso:~ <strong>da</strong> Dr:i Mnri:~ Hclcnn I.:iranjcitto,<br />

;igrriJccciiios :i': hcili<strong>da</strong>dcs crinccidid~is na corisiitl:i du J(llir-iirii r/r~ Mirrlin.<br />

A RihIio1cc:i i3fit>1ic:i Mi~riicipal do l'orto. I;IS ~~~SSI~;IS d:ls Di4as l %~ir~~a \'cloi~s :li p:rs~ntlns. ,Lgrndcciiiicntri<br />

cxreiihiirii II O. Annbcl:~ Silva. L). ls:~licl Çrirrcrn c. Sr. Ahilio C:irv:illio.<br />

1. 0 iIIiir,,ir Píir;rwtr,~r. li.* 0 1 , O I de agi)"'^ dr 1 SiS. Ai~ifo tIc Apicscni:i~.íri.<br />

2. SAL-I c\i+inpIo dm quc :icahaiims dt aiimi;~i i> I>I~~;!t~,qil{ttc<br />

Uriii.c.ri.


(i. I;rri I cl:i-.?o ;i 0 Iri,lri.ifi~irrl rlo I'rii,rri. i i i i q ~~ut~wciiiiiiris<br />

~.iiccitiir:ii. itc.iiliiiiri iiiirrifii-i. :\ >ii:i itlcii.iici:i<br />

:117;1I-C l~in;r> dw ~1ii:iik cxpliw<br />

L-LTI~~ [~>LI(W a s \ pt~i~~~~ctioi~cv o i'ciricl~in;i~~~cn~a> ~ ~ S IITIPICI~U C I.:~IJ~~II. ('1. J Ioc~c.! C/OII Icic;tis c111 que cIkc~~r;ii~itn ;I COI~SLIII;I.<br />

I 3 v 5ri ;ilccin\ iii ilircc~iicr (I:! S(iciccl:iilc I'it!11iin1or:1 LI;[ Iiiliírsrri:i Y:icliiii:il. :li)<br />

Ionmi x-:irt~ix i~titih c117 L!\I~- iitc>~~ui\ >L- p~~I~Ii~-i~iii.<br />

2, Si(i \;itiuh a>< rcspnns;ívrih [i~ii, cstib ~LII)IIC;Ic p~~l~lica,<br />

C3 iill iitui tiurncrii pni iici5 tiicr>i~li:itTri rln1.r iIc I dc Il)ciciiriir~ii iic I XId. 3. 1:1 I{L~I~(! n111ner.n 1,111- 114k L+~ICO~IIKIL~~.<br />

4. Ci'liiitiri iriiriieii, chr.;lciilc ri:! I3 P.lr1.l'.<br />

5. dc O ,.\itii;r~ 1111 !'ob.ri.<br />

(1. Iti~ii~-;i[~ia<br />

I\ ;I~CTIJ< n -~ihtititTo i~~ici;~l, pai> :I p;~i,iir dc I3 clc J:~rit+it,o LI^ I S7S u >I~I?I i!h11 iil!cr;i l~:it-~<br />

S~~iiiíiiitrii~i /'~dirii~ri. i'oiiiiiiri~c~iiil. liiitii.irri~rl r !f!r,~rit,iri.\r~, At/i~o,~~oiirIri r>.% liirc.~.i*irc,s tlri .,\/.~!fii.i'r. ('<br />

7,<br />

li I ~ ~<br />

t~(w t, lv,\~~! c1 tl~t,~~. i ~ ~rt~~ii~-~>c;~~~~cri~c<br />

LI !'jrit LIC~IC pcrititlicn. IIL? cilt;intt>. +a tíll iliidt tlti~~icrn<br />

pnr 1iti.i ct~~uiili:iiln C ri I\." 3 111. 15 IIC Jiin1i~~ JL* lXO3.<br />

S, c111 1rrir.1 ~ltinlcr~-~ e~i\I~-iiic II~I 13 illliai~vci~ Kiici~>~~;iB (ir 1 .isIvl:!,<br />

!I. Uliinio riiiiiit.tii c\istcn~c II;I Itilrliinzcc;~ \tiiiiiçilr:il ilr Ucj:i. I1 c*li~iTih, lic~riçrii:ril'isai rsi5<br />

nrg;~i~ix!tit~ pf~i~ iil,dc~i~ :~lI';il~G~i~::i.<br />

1~;hrd I'PI~~"~!M'


AK~NI hl(.? - ,A / I I ~ , ~ ~ , I I ~ l>i.~lxx~.<br />

~ I . 'T'il~. l~t-ii~ti:~~-P~~~~~k~guc~i!.<br />

1 W.3.<br />

,4l,<br />

Ii-rirrr..i (/ri iiriri/r~i Pi~r.r,(i. .Yirlrsi;liti.r pni.ci iiiirti Ri/iIiri,yr~rr/iIrrcr ,/ti .?r~rrrtrlii~iiiri<br />

/'~J~/II~~~I~~.<br />

111 '((3 T~~ilicirom, POICI. I;iiic~~-t~ c:1. t W9.<br />

(-ARO\ 1 I L! ti. Btn til - .,\ Li!)~~ril~i~/v (/C, /I~I~I,c*I~,\cI. i'r~rl~). 'r! 11. LICI .vCC~~~I t~irrci~l Portu>,>. I W3,<br />

[.'A 'lT.J ,,\. 13c1>10 - d :!qtf~~>a il:~ C't~!.l;i - A F.'~~oI~t(,íi(! (! (:L,ll.<br />

,:~L-XWI -0 1'01~43 t~a F.lx>c:f CII~II~!IIII~~ w.+~lw~-~ ..\!rnci~ Co~n~.!-c~:tl li^ Piirtij. fqS9. cnl p~~!~lic:i


- 0 Iliciri(8 (h, :'v!otifmio+,.<br />

Porto (I .W(IY :\.v..\<br />

I ~ , Y (r/~ifrt-ci(It~~ IWJ POVIO c~rt~ IA'filj. 111 a.Ci37cK1 Mt%!ic:i <br />

I'or~n... Piirtii. I XhO. p~i. I-$.<br />

l-!El~~r+~~v~i. in Upisct~!m~>. Lihhon. 1-iv i3vrtri1rid. s.I.I.. vn!. S.<br />

I-ACERI3:\. Silvcbtrc - /Iliriiiiriiiii~iir,is Iinrri [I Ili,riii.ici x;i d+? I'in%~í> - POI.I~I,L!~I\ Aiffi.qo r, I$.~II(I~~~IIO, Dirio~~. Lisbuii.<br />

Ty~y dc C;iitrti 6 Iriiiiiii. 1 SW. pp. tii7- l n3.<br />

I ,Eh4OS. hliirlo hl:iti~* - A ~.~/J~JI~~/~ILIP lt11/)r1,11vir ~ j t1oi~~o.<br />

t ~ P~win. 1 X40.<br />

kI:\~HAD(l. l.crn:i~iclo Fllcio - {I I'nt-r~i IIMI?T jorttiil CI>IT~T/?!.(~. in -0 Triptiro-. 11.'' 05+ MniI;Iv~:I Cini.citi - /{I\~I,II;~~~~I><br />

(III ~ I I I ~ I I - ~ I I /'~II~III~I:/:<br />

. ~ ~ I /XjO. 107U. in JaA~t51iw Sucial>>.<br />

v,,I. SXTH I oo). I'IY~. 5.0. pll, lIni"-iriu.<br />

h q IC,q. ~ \f, ~ I~,IOI~\L.II;I, MA'l'()S. 1.1sík S;tlg:~dO - f~~rtvil~it~io (/(I /III{)v~,II.~.<br />

ti." (12. I:cvsrrit,ai lOb7. V1 Siiic. Aiiti 11. lip. 42-43,<br />

klClI< ICI IXH:\. .~~I~U.LIO DI~:II,IC dc - /i!i,vt~;#>\ WI/:I?. {I Hi.vrb~,i~~ (161 ~~I!/)~VII.~-:~. Ti71. FI,~II~CO -<br />

l'rii iiisiic..:i dt I .;ill


WLlNjIS. 39;kt-i~~ ho:~. I'tihl. :\t1;1. ltYIO- I . \rol. I. pp. Li2tJ-.q.3~y.<br />

Npy]:.S. M31.i;l tic f1i~iit~;1 - f-viffr~~f 1, /\.~~;,.II/~III-~/ - :I /II~{JI?*I!V(I f'~f,frii!iI. ~~~i~rat?ic~itti :~prcsc~~ki~l;~ I-':ILLI!~~L, LI


SI l .V:\. Fi ;iiici~ci~ liil?cii-ri ri:~ - Jiii-iiriii r, Rci.i-srtis ido T~i!i/x) rl(. C'ciiiiil(~. >tfi:i131a d:i a.Rililiutlicc:i<br />

P~ii-iiis:rlcr~çis~~, 2." .iCric. n," 5. I ciOCI.<br />

S!l.~:\. It~~II;II ,v;2io,v ]?III,II 11111d1 C~~III~/I yi(i c 131!)/io,q]-q/;ii. i 11 4< I


As refcr2ncins tiiriiç antigas mht-c a uiilixiç,io de ohjecros rciilizados por<br />

1annci1-ri$ podem sei- ciiconiia<strong>da</strong>:, ria hlitoIogi3: Zeus coiidcn:i ns 49 Til11;i.; do<br />

pohrc Danam. ;is5asii1ias dos seu'; eapciio5. iillios Jc Egyptcis. :I rcciiclicr com<br />

LFLILI do i-irl T;írt:~~*o um tciiicl SCIII liliido. b!3 ~ nigliiclildc t c!:~ss~c:I. 1130 podci-cimos<br />

deixar dc srilicnlar a atitude do ~cllici Dirígciies. nyoni:itio pçir nãri<br />

encnriiriir urn sii Iioi~-~ei-i~ segurido a3 cxigGnciris <strong>da</strong> r1losoTiri çiriic:i. rctisa~i<strong>da</strong>-se<br />

do mundo dentro de um hai-ri I. lulvez o inais rnridcsici c baiinl dos rihrigcic.<br />

O ~iiundc rom:ii~o conlicccii o toncl cd ri. ~i-ias sei-vi LI-se pwrcrcricial mc11ie<br />

<strong>da</strong> Ztifòra - recipiente ecnnciiiiicarnenrc catnsti-úficn parn [i'; trai-iiportes inarí-<br />

limos dc :izeítc c vintio - cnnsiituindo cste prnccdirticiita mais uin:i peca a jr~nt~t-<br />

nu Iongir doçsier <strong>da</strong> est:ignriçr?o técnica atribuí<strong>da</strong> no Impkríri Ro~n:irio'.<br />

Entret:intci. rncslno quc as pipas nrio Scirsaein clc LI t ilizaç5o gener:ili/.ad:i 1i:i<br />

Pcnínxula Itnlica aiitei do lirial clo skc. III. cnt Roniit c i10 ccnlrci <strong>da</strong> Ir5lia. oiide<br />

as 1iip:is poderiam çlicpai- ~ cir ninr de ori~en~ divcriiis. c k ~ c o,ject~ er3 c~iihcçido<br />

clcsdc n 5i.c. I. co~-iio coinpi-ovm clii~er.;oi rnonuinei-iios I igur:i~ivci\. criti-c clcç:<br />

uni baixo-rclcvo exi\icnlc rio Musoii do C:ipitcílin. o qliiil rcprescriin um;? hilrc:i<br />

cai~e~<strong>da</strong> dc pipas p:issai.ido sob a ;irçnd:i clc urii pai-edZn rle urn ponçi: ri c~lc icsre-<br />

~riurilio 6 nccessiírio juilirir uma Iuçcniíi cxistc~iie no Muscu Ri-ifinicii. Sabricxdn rium<br />

atelier do itál i:i cciitral tio i'in-i do séc. 11, principio do TII. i-i~risirando X hotnen':<br />

~raniporia~ido uma srriiidc barrica corri a njudn de 2 varai c caríla.;. A maior pane<br />

d:is representa~iic.; dc pipac ciii Kcimn que <strong>da</strong>irtni desiii 6poc:i eiicoritrnni-se n:i<br />

coltinn de Trq~ino. colun~i AuseJi:in;i oii Arcri dc Séptiii~v Severri. nlas ctincslx~ndciii<br />

a cei-ias locriliz~idris em vAri:is rcyióer do inzpérici. e niiib;ltaiii ;i ar-tiiadri<br />

i-nr~lan;~ eni niarçlin. riu ciii desllle com os deçpo.j{ii dos ~ i iitiiitiigni. í<br />

Podenius afirtiiai+ qiie tio seç. TT o itiiicl. dc urigeii-i g3iiler:i supl;itit;i os<br />

outros n-izioc de irrinspcirlc. 1ne';inri cnl Ira1 i a.<br />

Pelii sua Iòrrna nrredcindnd:i iirri:i pip;i cí i'acili-i-ici~lc riiaiicjrível, rol:ivel c<br />

dirigível'.<br />

O Irnnq'oi-te prir via rnar-ítiiiia. eserripli fiç,iclo iio baixo-r.rle\,ii do hil~i .;eu<br />

Calve~ dc i\vigntin. oii icil)~'r3 cslr:iclii (hEurcu Saiiit-Uidics. cin I,snyre\i riao<br />

suscilriv:~ qli;iIqur~ prohIcrna.<br />

Ko Centi-ci / Si11 dc Pcii-lug;il. Incaic de mmor influEnciri cl;m cul~urii celia 3<br />

roi-inn diih tiirnpai d;ih sel~ulturaq s3a um bcIo cxcmplo dc uiii:i possivel<br />

gciicral iza~50<br />

fùnçfies. tanlo iio muiido <strong>da</strong>s vivriz como ~ io diis inortcix.<br />

No qcc. 1 c 11 d.C. e rio crinLsArio do quc st: lern ;ifii-iii~idn a1guni:is vezes,<br />

era uca<strong>da</strong> CJ I rizilhsrne dc ~iiadcirii (~.~i{~ctr*) priiicipaIiiientc iéitu dc ça.;lanliri. e<br />

que Piíniri rccciiiieri<strong>da</strong>va com particular inirresie paix o lriirisportc do vinho<br />

íi~rzsnri i.itríit i) cohi-etudo


?;(ir~->~ ain<strong>da</strong> clrre as \rnsillrn.s de riiadcira - riih~i\ rr r.frh,r,r - er:im ,ia<br />

comuns cnrrc tiús 110 secuiri IX. aI~iirih desies sci-viiim par-n griardnr cci-c;iis,<br />

outro:, crnfiz destiria<strong>da</strong>x a behid:l< - cr~l~crs L.IIIU hihcrn. ciil~o~ crtii~ r-ihcirid.<br />

No Li-nnxporlc dc viiiho? no riri l'ejo. eiil 1179: e c(,rifin;iva n esla<br />

inani i'ectrii;:l(i. Il'cidos os an


composta por váriris quridrcis. que saía do Loi~~~cnii, dc Monchiqlic parn o de<br />

Sr'io Francisco. local ondc bc I-calizavam 3.; niaioriis solcni<strong>da</strong>dc.;. \alient:indo-cc<br />

dc ctitre elas a missi c a reuni:o ;inual de mestres e oficiais para :i eleição do3<br />

Corpos gercntcs <strong>da</strong> Confraria c <strong>da</strong> corporat;ãa dli Oficio.<br />

Aspecto singular ncsrc ofício 2 a crono1ogi:i <strong>da</strong> sua dcscsirutursçiio. Os<br />

ccinllitos com o.; inicrcsses dos cornerciantcc dc vinho inglcses e3t5o nri cirigcri~<br />

- desde os Lri;ii\ dri ~Sculo XV1I. erii Lisbo:~ e pelci menos clesdc 170'3 nti Prirlo -.<br />

<strong>da</strong> possihili<strong>da</strong>dr do exercicio d;i pi-oCiss5o. cmbrir~i coii~ alg~1111íiq condicion~intes.<br />

rorri <strong>da</strong>s oficiniis dos Mestres.<br />

Esta sitii:tqSn 6 :i responsávci pcla prolelariz;ir;Zci. ou melllor. ass:ilaria-<br />

~iieiito. dc muiioi mestres e ciTiciiiis que tsabrilhnv:im par:i os grandes iirniazens<br />

de vinhos. proprie<strong>da</strong>de dc çi<strong>da</strong>dnos estrnngeirns. A contlitua1id:idc lakenlc eiitrc<br />

chte poder einergentc. dos dorins dos nrin:izktis dc vir-iItos. e o representado pelo<br />

poder ins~it~iídu. corporizado no Oliciu. vai ser uma <strong>da</strong>s crirnçicr.ís~icas p:rticulnrcs<br />

deste pupci ptnfissional. ao anicçip~ir em cerca de ~im seculn todri :i prohlcmriiica<br />

que Icvou L cstinqzo do.; iiics~ci'es, após ;I vitcíriil dn libcralisrnu. ern 1 S34.<br />

O jogo cnrre 1-i inriv;iq5a c ac, gicrmnnEncias pode t:iinbéni sLr \'islumbrad


Apiís trrn período L I :ilgiiriiri ~ c\i:i>~riq50, cciiii :i ii-ripIriniri


(1) wrcl;i\tic:~ r ni~ii~o ~CLLI<br />

h) IL.~ f'il~~.it\ u~~ifi)~-iiles<br />

I.) prii\rlr de :í~ vorcs cle inciii icl;rrlc ~ii:i\ -i5 1-citas<br />

~II \cr 11c ct1r u 11 i ~OYTTIC<br />

'.i 11nt7 ici- veirii ncnl ser- iiciclosa 1121 _r:ilhcn~;r' i<br />

0 c:~r\ibll~n rnh[e. L-O~ILIITI (>ti :I~I,:~I~II~IO.<br />

d:~s iiiclli~~~~cs III~LLICII.:I\ nacit~~~ais pari1 vasilIi:~iiiel'.<br />

Ll4lC se cnconlr:~ iit? Yi~rte<br />

I+rtu~:~l. 5 LIIII;~<br />

C1 \iitciii;i icyuiclo ii;i I'aii1.1c:iq5ri <strong>da</strong>s pipas é 111c:ipiii dr- crirrtpii- ;i<<br />

incxactidòec giic ~~csuliaiii de 11111 dci'icicntc ;ih:iic. j:i q~ic<br />

obrig;id;i pel:i prcis:?r-i (10s ;I~cI~\. ci'cc1u:i c\sc iiiovii~ieritci XIII >r ~iijrii:ir- :i<br />

de<br />

ç:i<strong>da</strong> :idricliz. no doI71-31..<br />

ncnll~~l1l:l lci l~1~ilcl~1~llca.<br />

/\ 5s1-n~~ rlciliiintl;~ ;i ti.:ih:il\iri~ dc i;ino;iri:i rlc~c~i zci crlrtridn dc. sr-r:lderrLi<br />

clislirir:~ tia ~ ILIL-


opnhlo. c' Iin ~~icsnin ~ILILICI supcric~r, PI-OCCI~C-se nisirn ~iiniiltariciurricnrc pcirdo<br />

ccrilrri aIé que o trtincti fique hcpiii-:ido<br />

:iniI3~)s o< CY~I.~'T~C)~ C :~proxiillx~CIo-s~<br />

crri pc<strong>da</strong>qos ~ CI~~VC~IIIC~I(C ig113ih. scpunJo ~tmn pIa110 di;iinetrril.<br />

.I\ t517~3q pari\ :td~iclas olr'i-ccem pclri cxtcrioi- VAI-iiii sitinis p:i~-:i çc piidcr<br />

ap~eciar u \uii qunli<strong>da</strong>dc. Unia licia ,i~Ivels dcvc Ici. izm odnr Cr;irico. cai-acierfs-<br />

[iça 63 c13\1c A:\ rnarlcii-:i 3 qtic perlcircc. ri30 api-escni:ir siriais dci piitreiàcqílo e<br />

~Ico.; ílç xilófiigo\. :i Tua Icrriperntura dcj4c ser rioi-iiiiil c nrln iiprcscntlir preta.;<br />

dc ccirca diièrcntcq. Cla 1;inocinic iitri~rii a qiicilidsde d:i uduela no golpcrí-I:i. e sc<br />

ela roiripcr .;cyutidri ii linti;i longi~udirial é posq trc iein qrr:ili<strong>da</strong>de. casc, çoritr:ír.io<br />

dcve ier reicir~dii.<br />

lintrs dc apriciii- n i-nridcir;~ no 1'rihrit.i~ clc vasilhariic i~.rccc


Çorricça-se prir lorncar, acção que consistc em <strong>da</strong>r 3s aduelrir. pe1:i face<br />

cxicrior. n for11ia arredond:i<strong>da</strong> crn jeito de lomba<strong>da</strong> poi* rcirnzii a quc (I corijuritci<br />

i~en11:i n Iicnr uriiforrnc. pcrmiiiridti rniiis tiirdc ci perlèilo a,ius~rir~ienio dos :mos.<br />

Maiiualrriente us:i-sc a iAnspilh;i e o supillio coiii :iuxílio do brinco de arco nu<br />

mulct:~. Lsiaç tarefa.; tiimhérri ~iodcm scr ct'cctua<strong>da</strong>h pcF~i inriquina dc vasas e<br />

loI+ncar.<br />

Vasor - ri5a é mais do que ndelg:iç:ir :i i-acc inwior <strong>da</strong> adue1;i progrexsi-<br />

viirncnic do centro para as pniit:is. çsi~s n,To .iZo cor~sidei-a<strong>da</strong>s os extreriioc iiias<br />

sirn unia disr5nci:i dc çcrca dc 5 3 10 cm destes. Moriualrnente us;i->c 3 vrilta<br />

p;iM CXCcUt:il+ CS1;i cxtrcriii<strong>da</strong>dc.; dc tiirnia siriiétrica. .4 rnriirir ou<br />

merioi expre~55o deste t'ririn:ito é directamelite prapoi.cioli:il rio I-iojo <strong>da</strong> vasilhii.<br />

Ag~ri~ "um LI plaina dc tr2s pé^ hli cjuc prciccder ~ici juriiiir. opcrnc;Zci quc<br />

rcqtrer maior con11eciinenio c prccis5o. trata-se dc nfciçonr e polir 3s jt~ntns de<br />

modo n a.;çe_niir;ir ;i perléita j~ist:iposic30 <strong>da</strong>s adtielaç. pois d,iqiii depende a<br />

quali<strong>da</strong>de e durabili<strong>da</strong>de do vasilhnrrie.<br />

Levnntnr - :inlcs dc iniciar o L'abrico re:iI~z:i-.;e a uperac5o de parear. pois<br />

6 iridihpenh:it.cl scihcs ri ~~Líni~ro CX~C~O CIC xIuel:~r; ~ IIC s3n IICCCSS:~T~;TS para ;i<br />

vrisillin que se vai nrnlnr.<br />

Pareia - 5. ;I rncdidii ni5xirna corrcipoi~dentc rio pcríinctsti m5ximri do<br />

bqjo <strong>da</strong> vnsillra. sendo a designaç50 de qsrein de i~iadcii-a>> o nrinic <strong>da</strong> regua<br />

srihre :i c~ii:tl >e cnloc:irir ns nduelns até perfazerem ;i parcin prclcndid:i.<br />

I3c cnirc LLF aduelas vin<strong>da</strong>4 <strong>da</strong> pareia ri tariiicirn esc~illic :r rn;tii fcirtc. nn<br />

cliial h7 iimli marca :i giz. para neiii sc abrir ~xisícriornieiite o liatoque.<br />

C»tn e w a~iucla, ,~iiiit;itticntc coni .ri prirncirti ai-cri dc liasiir c o niol;o, v;ii<br />

pi+~ccdcr-~c :!ti lev:iilt:ir ou :Irmal-: colocar as nduelns c111 pC I'or~iinndo u~ii<br />

tronçci-çrinc. Esi:i cipcrar;,ici dccrisrc na prnp. superfície lisa demrirc~icla no cli5ci<br />

ciii cillcina dcstin:idri :to levriiitrii- e bastir nik S co~icliisão dii viisilha. A c:i<strong>da</strong> local dc<br />

trob:ill-io 3tri ~LI~CEC) LIHI iiiiniero que servir;? para ideiltii'iciis o ~:inoeiro ~riedindo<br />

dcsrc ~ntidci a hua calxici<strong>da</strong>dc dc procluyiiii c ccintrtilnndo o 1riih:ilho ?i peça.<br />

Mete-se ti pritiicii-u ai-co de bastiqrio deiirrri dii ranliui-a rlo niciçn. scgrr rnndu<br />

cririi ;I iiiiio cy~it't-d:~ r) ctiil,juiit


Com n iiiarsci:i e o ci~nço a icri~ir dc bareiite. urri POI- fora e ti C~LII~O por<br />

dciiirri. ;i ro<strong>da</strong> rt to<strong>da</strong>. procede-';e ao accrtar d:is adueliis pelo5 juntos, de roriiin a<br />

ohler uma .;zipcrfícic: cxrerioi- Iisa e uilii'cirrnc.<br />

O ccinjunro devi<strong>da</strong>rirenti'. ço~~suFid;idn pclos arcos dc Biastiq5a. 6 iriclinadri<br />

sohre o hafxete e vai 3 arriinlirir - co11.juniri dc preprtraiivos que preccdcrii a<br />

itis~al:i~áci dcis Irriidos<br />

Enlyiunhando o ciixtí. ri tanoeiro coiricça por <strong>da</strong>r a rcirrii:i de cunha às<br />

pontas <strong>da</strong>s adtielas - 3 is~o chiiní:i-se cortar.<br />

Depni\ disso prepnr~i-sc ttni:i sripcrfícic lisii na sr.on:i aride irá ser aberto o<br />

Jnvre. 2 o ~iarc.i;ir com a p:ire,ilidcir:i.<br />

rt~om aiin o rahote. procilde-eça C ;~Iivi;lrii-\~ 0< restaiizeq.<br />

E~rrpalJtnrrrcrito - preetiçliirncnro de esp:icos cnlrc aducl:i< corii p;ilIia ~rihu:i<br />

- h./~iic~ /ntffi>/j(t - p:lr:t garaiit i i. vcJ~1yi311.<br />

I'o.itcriiirriienlc 1i1-occde-l;c ;li3 Ikrrrir. substituii;aci do.s ;ircri5 dc basriçiio<br />

pelos dctiiiiti\ o\, çii.iiis designações .;ãri: ç:iFieç;i. jnvi+e, colete. stihrc hôjo e bhjri.<br />

i i<br />

,A ar cri ri:^. ciii tudos O< ~;I~SCS C~CC~L' ii [d;ld~ Médi:~ ai5 iit) SSC. XVII. cr:i<br />

v de c~siui1110. J3y YiiTLiq iriais deIgii<strong>da</strong>s desl;i quali<strong>da</strong>de dc<br />

mndcira. vu1y:iriricnlc dcrtgn:idus clc arcris-dc-p:iti>,. fabric:ivam-sc ctn Foi-tugaE e<br />

3 SU:~ filic;~lizaqZ(i<br />

e criiiiCrcio esr3o dociinierilados pelo nienos desrlc [I. Mrrniicl 1.<br />

0 s 3r.c~~~ dc j'c1-ro apasecerari-i II;~ Europa muiro proviir.cInien~e iro<br />

séc. XVl. arcnderidu iiris celebres toncis dc Hcidclhcig. cujo pritiicirti .;e corneçoii<br />

a cciristmir rttl 139 I . Erri PII~LLLF;I~ I? início <strong>da</strong> utiIiziiq3ri dos arcos dc fcm-io pode<br />

scr cla~ado <strong>da</strong> Ultiiiio quartel do séc. XVIII c dcvc-se h i~iicia~i\ra <strong>da</strong> Real Cum-<br />

panlii:l <strong>da</strong>s Virii~:is do AIto Douro que enviou para a Rlíssia UIII ripreiidiz. o ql~ril<br />

quando rcgmisoii inoiltnu a i:íhricii de fuiirliq5o de Ci-cs1urri:i. junto do rio Ulrn;i.<br />

Depr1i.i dc :ixse~ltes os iii.cn.; [rala-se de abi-ir {i hatoque. ctirn tradri.<br />

herbeqtrini i ~ iirrci i de p~i:t.


Por últimci. icinris ri\ nc:ilia~-r-rcritos que cunsisteiii ii:n scyuiriic\ iiperaçBcs.<br />

3 - I~scaldnqifo - Jc~liii. fipuri 14en.rnic dcrlrso d:i v:isill-i;i p;Ir;i chcciar Tuy;iu.<br />

estas se15ri ~i~ascaclns ri giz;<br />

4 -Vt~<strong>da</strong>#o - \~c<strong>da</strong>r as broca?. orii'ícios téitor prir iiircçro.; coni apliciiç5ci<br />

de pino, broca ciii tonin dc madcii-;~ dc cliciul-ici:<br />

6 - Rnip~r - alisnr 3 vnsi1li:i rlr n-i;incir:i qLie I'icluc limpa C ~oiii<br />

t;iq:io final.<br />

iiI.ircscil-<br />

As pipas 1-130 pode111 sei. usa<strong>da</strong>s imedi:it;iinciiic ii sua 5;iíclir <strong>da</strong> hrioai-ia,<br />

neces~ir:im cic sofrer um;) prep:ii-ayão quc c dis~itita. iIe acoi-dci ctiin o cibiectivo a que<br />

sc dciiinani nc 13hris rciiliza<strong>da</strong>s. Px-a isso CS~S preprir;~ç:ici tiati pcidc ser encnnicn<strong>da</strong><strong>da</strong><br />

30 tanoeiro. cilja ~nissiiti tcrrnina de.;iic o iiioiiicnlri c111 clirc crilrega a<br />

vasilh;~ I'cit;i CT~I iriadcira sã. liiiipa. bcrii coti.;truí<strong>da</strong> e 1~erlCiiame1ite estanque em<br />

Iri<strong>da</strong>s as sua5 juntas. Ao pi'cipric~ririo incurn't~c l':iicr cis viiriiii It;iionictitos riiiles<br />

de iis:ir ii ni-i\*r> tmasi lhiinic.


NOTAS<br />

\ .<br />

I. '1'riib:illiii rr:ili/:ttlbi iin ,imliiiri do I'iujcciii: E,~r~-+rriii~cii ~ i i r ~ i ~ ~ - ~ ~ r . r P ~ riridiirti.liili:it~-~ir~ i r í ~ t ~ i ~ ~ ~ ~ , ~ iiri .Vfii-11- tlc<br />

t'ov;rryt~/ I !(,( t. Yi,Y-.YX). p:~~rnciii:~ti(! pcl:i JNIL-T'. L[IKI I~IIII~CII-~I velsi(1. li;~sran[c i-c\un~id;i. sci-wu dc<br />

FUI" ;i UUI I idrii. i r:ili~:itlri pel:i ciiitiresa Sin:il Vidcil. pliirnic II:~ cxpiisiqiri prriirioiriif;i pelo Cciiirn<br />

Iriirrntl:i lirl~i :iu!iii'.<br />

I. TCI-IERKI:\. .-lnrirc - -QUAIIJ IC !OIIIIC':~U rct11j)1;1~:1 I'nnipliriwv, L.'lli,rtriir(. ti." 3h. Jiil-,\iiiir t'iS I . ]?!i. 1111- 1 n5.<br />

3. KIISTn\T.IiT:I=. 31. - Iiisroriri aocirrl ?- r~c-r~ir~~iiirt.~~<br />

íli.1 nii!itJiiii i~riiiirrrrri. Madiid. Erp:is;i-C;ii]ic. S. A,,<br />

1077. \,11l. I. I.:iiiiina SXSlX.<br />

4, M011~:~~. R:~~ii~rn -!)o ~~~i,~vi/ltr~~ii~ \,il~iii-i,), :j:nr~i?- ir?i~ar~i~(~ri~~i~,~ (1t1 AII~ I~!.~tiii-iri. Po~IL). lnk!iiu til do \'inIin<br />

~111 P#711,3. líl-1.:<br />

5. S/lMPAIt>. .?Il>crtn - i~,i/~i011,~ Hi.tt~ir;cr~v I, kc I!II~~IIII~-~I\. tnl. 1. .ihh~;i. ELI, Vcyd. I !)TcJ. p. I 12.<br />

(1. (,'~i#li,r.~.riii #Ir* I.ii.idrr /r~i,ilir~i.i (111 Ili,i.tririrr I'orriicir


A IMIÚSTRIA DE REF~NAÇÃO DE AÇÚCAR<br />

NO PORTO<br />

UM PERCURSO tZhT&RGO DOCE "<br />

O l'ortri. peZ:i sua profuri<strong>da</strong> lignçiio no Brasil. foi ;io longo do .;éculo XVIII<br />

uin inipcirinnrc enlreposto cln :ic;úcar brasileiro. aqui çc dcsçai-rcgurido muitas<br />

harricas dci 11ielri.o que ajud>iraiii ri criar o niercrido inicrrio e cxiernn ncsre secm c<br />

a i-cspniider


LI irti retiriadii ciiii Prirtugal. Pedi:!-~~. cnL%i. debiliucriic prim que se ciimprissc ri<br />

lei p:iii t;il. dctininihi-sc clniaiiici~ic r7 que crn (i nyúcai- rcliniido e o nSn i-rfiriadri,<br />

pois dcsqc cscIa~eciiiiciilo derivariri ;i pcissit~iliclarle cie voll~li- :I inlporti~r O açúcar<br />

hr.zsi1cit.o mal.; rico etit Tor;a snç:irinii. iiiah rntiiq cai-o. Um ~irtihlemi:~ de çI:~ssifir.;iyari.<br />

:issiin o rcfc~'i;iil;i o5 iiiilt~iridorrs dc IXXI. conircci<strong>da</strong>s pcla sua foi-ic<br />

vocaq5o prnleccionisrii, miis aqui inc;ip;iz~s dc siigei-ii- qiialcliier clevilc;5e dc<br />

direitos 1i;irii um genci-o cllir se 10rn;irri dc prinieii-:i nccessid;rdc. Cace :1 ilmu<br />

iridús1ri:i erii g~ic ~J~CCICI de pr~cesw ;~drnili is~ral ivo. que iinldic~l requerimcnio<br />

e indicaqrici fécnicas, aviso pcíblicii. pcríndo de SCCI~IIII~~ZJCS e viitorins do deleg:ido<br />

de s;~iidc: coma coi-idiyiic:, prcr-ias 5 ciincessão cle ;ilvar:í pelo governo civil.<br />

Dacjui decorre :r csisrê~ici~ rlc uni núcleo dciçumental que cobre o periodo de<br />

I Xfi.7- I? l rí e ~ I I~~niiitc I ~ obsci-vai- clc perto S.9 processos relativos n i-ef?riaqõcs<br />

de iiqúcar. :ilsnris doi clii;ii\ viera111 a \cr indeferidos.<br />

Na linli:t <strong>da</strong>s scprcsci-iiii-Ge.; 1'nriiccitl:is pelo irirlucriici dc 188 1 . 3 idcia<br />

~cr;iI relii-a<strong>da</strong> <strong>da</strong> lciturn do5 psiiçcisos L' ;i ilc uin prohndo :ircaisriiri nurna<br />

iildúirri;~ I~gridn a ;iIin~ciitnqli~ c. pcirt:into, crirri tihviris i-cpcrcussGes sol-ire ;i<br />

snúdc púh11ç:i. A? carac~crí.;tiçris <strong>da</strong>ni&~ticns i iiipcr;iv:im. çcndo nríniiiio ti<br />

i-ccnitamcnro cle pessoal cxicriar. pois ris niair~i-es relinaria> RRO ocupa\'am mais<br />

cIc 9 t~iEialliadnrcr. Os propriciásinr crotn funrlatncntalincii~ negociantes com<br />

1oj:i ahoria c quc Jcsidiam. acyiii cninn nourrtis scclorcs. upoa1:ir em fahriçci<br />

próprio p;ir:i ;ibasteccs o scii prOprio c~~i~heleciiiie1110 coniercial. produzindo cm<br />

pequena e*lcnl;i. com t~m iiivciii mento nilriimci. AIgui~s criiergi:irn dn núcleo de<br />

{iperiii-ios <strong>da</strong>< pr(ípri:is rel'in;iri:i\. .;eildo dci iirit:ii que havia vlíriri'; g;~lcgos<br />

prriprielririos de rcfi n:isi;is.<br />

As instnl:iqõr2s cram. de uiii nirrdri ger:il, crinctituid:is por anexos lias<br />

~ra.ft'il-:t~ dil 1r10~adi;~ do prciprictárin. lr?i:ii [Cri-ens nii caves. nii l-ian:icríes nos<br />

rcspectivris quintais. frcqucritriiiiente cci11-i dnrmiiiirios aiicxos piirn os npcr5rio.s.<br />

pai:, ~içiiluiiidri por isso urri pcrigo<br />

pciteocíal por iricciicio ou iizs:ilubri<strong>da</strong>de. <strong>da</strong>d(ih os rnnus clicii-us e a cscorrcricia<br />

rle csgutos pr:i ni c:iiios r~íll~lici>\. Apesar diw~ cr:mi gcraIi11~11Ie licencia<strong>da</strong>s ou<br />

prircl ~ic jii~til?ca\~arn cxist2nci:i aiilcrinr ou porque fiaiviirn sii,ieiliis ri iim caqiuiiio<br />

rchtriiri dc cibripaqòc\ iiinilrírins: c1cv;tglín <strong>da</strong> çlia~rzfiif ilcima <strong>da</strong>s cri.;:ir; dc Iinhi-<br />

Iaq5o. \cp;~r:tqao dn çomliii~~ivel <strong>da</strong>.; zrinas dc curriliiisiãci. I~ijesmeriio dn solri.


algumas rccrimcridnçfics sobrc 3 11nipcz:i <strong>da</strong>\ iristalnçõch e ~i~\illi;iiii~ C do USO de<br />

collierch dc pai1 para mexer ;is rnistlira


Numa acrivid~idc subsidikria a rrioIitanie <strong>da</strong> rèlinaqao dc aqiílcar. encaritrarn-se<br />

os prcidutorcs de carváo animal. derivado <strong>da</strong> queima c pulveri7aciío do.; (isso5 do<br />

gado abziridti nos matadouros <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>(Ie. cujas rilierdrioh eriirn ccinhecidos por<br />

poeírai. -Poeiras c i.cfinadorc.: 520 eni gcral galegos, porque liortugticses iião<br />

a~urariarnr.. diz-rins o Iriqtrerito Industrial de 188 I. em relèrcncia a unr


modcrniznr o zcctor e prcdizia quc 3 indúsiria ~necânica rio nosso País iiá»<br />

ccinscpuiria ariiquilar a indústria manual:<br />

1. .. 1 ir pri1tieii.n .frihi+ir-ri de rrfiriu(*fin pelo .sisre~tin i~rerfiiiiro,<br />

C{IIC> ,foi iironrndn fio Porrn. 0.7 jkhr-icni~~e,r ~?ra,ritrri.r fi;el-u~t?-iE?e<br />

rrrirrr rol ,piiei- LI q yuc rio ~firri dt~ três ni~os cipi-cceir irir.eiidiaEfa, ser71<br />

CIIF I1ojc2 sc ,S~//)L>Y rr corisfi cln sir~i.vri-o. A psiircípio as çoi~ipuirliias<br />

tir .FL*~III'OS 11170 ~IICI*~CIIII ~CIRCII' 0.7 p~-ej~í:ox, I~CIS C.OI?IO não<br />

/>!.ovos rlc qirc R -fogo -fi~.s-~e ~~I-~~J~s~Mc~uI?~~~I<br />

/ C I I ? ~ 0,s ~ ,<br />

liori ive,sse<br />

cnr~rpnriliins pugcii-niii r' rr ineirr cl~i:ia dc c~pirali.sttrs ?;rili.oii. j~elu<br />

IIIPII~~.~. II~CILILEL' dos srris rnpiríre.~, pnryllc de r.r~lrfrrir-io rico<br />

i-~cchcr-iai~i iiriciu- lu,i,j,\o qtic rl 1irodu~c70 <strong>da</strong> jfrilii+icn esrninci. iAedici<strong>da</strong><br />

LI -3 oir 4 dius pui ;\crlinrrn.<br />

n 7." f~íI)ri[-[~ ,/(>i ,~~ot~~udn<br />

CIII Lisbon. rrc.rrhcriido coni<br />

pt-ejt1i:o.3 iiic~~lc~~l~i~~i.~.<br />

A 3." ((li tarnbc;lii riloirrado {?o Pni-!o e rlu .firji de 3 nrins<br />

.\ II Y~PII~PLI u .SULI ICZ~ICITC~C~O com tiinis dr 50 r-oitto?; clt. plyiiízo,<br />

r-irrdo rlrtiis ~~i-de a ser nprni-eitndt~ l~~ii-~i uc~ícai pilcí, ciarido niitito<br />

/ J O ~ ~ t-e.~~//f(ido<br />

I<br />

j7(1t* .v~r íl ~íirirli no ,~~IIPI-O ~ ~ Pc~I+~IJ,~~I.<br />

7 7<br />

:\ 4," [oi airidn jjiiidndn I ~ ( E Pnrio E ~~~~~~~~~~~~n-se<br />

Coir~pcrtiltin /'or~rr~i~e.\-ri tlr Rg/i'rlaçao. Fez r~r~in Ricei.i'n de Iriorrr<br />

~1111~~~r~rc~ riiais c/c 6 ai1o.s íi.7 ,fijtiibl-icws t~iai~uais, mcr,s acuhnii pni- ser<br />

i.c~iici<strong>da</strong>. pois r/rtt.ririre ea,se,s eis uno.\ nuiicr~~ cie~i iucr-0s vcirrrfitc~ra-<br />

~k~irr cios ,seris accinriis~crs. A r~icziorin dr,~cr,r iirdii.sri-icri.v ude?-iu a<br />

rsAa ro1irlini7liic~ 17ow rtlrisririr~ I- .R I~MSI (!o açlicar., irtcrs i? eiir assim<br />

ro~~.i~,q~ii~r c/~rro/ur ~í.s /~o~ic~~-j~ibric~.s ii~uni/[~ ;S.<br />

A 5.",/i>i rrinibr'rii JIO.T~R IZO Pni-ro rorli ~i/irlo A Luradorci, iri~zs<br />

t1~~ci7n.s frri7r.innait tii~rrriit~ ri.t:s i7iese.v. abalarido 0.7 seirs propi-icgrríi-ior<br />

prrm r? Ili.risil. oridc sc esrnbel~cc.~-oin cniii iiirirt fríhrit-LI r~icti?tcal<br />

cri1 y lrc, tii.ei-ant n desfili-rrt rr1ri.s pi-e,jrií:os yiir rirziicrnr sofr-ido 110<br />

Po t-fr?.<br />

A h.",fi~i n Suchirt/ntlr Portugire.vrr IIP Al.rirhrrl-e.v enr Lisboa.<br />

.4 rsrn ,fbhi-ic~i ark~i.irrri~i rorIos os inJrr.sfriui,s LI iridiisri-ia tnairrtnl<br />

c.~li.c+ep~i?o de frEs c/os iric~ir finhi-cs. kíoirrflrnr.~i n ri.ir.i-r e no prii7zeiro<br />

í71rc1 T~I*CIYIIII /IIT'I*O.F l - ~ l l f l l ~ l ~ ~ C ~ por ~ / O 11G0 ) - ~ . ~ C ~ ~ y~tei~i I J T I1iesjí:essc<br />

c.cirrr~ii-i~éncirf, tt1a.s us ,Jih,-icas i~iai~uais rnnicç~ir(l~ti e<br />

csscs IIICI-O.\ rr~~~~fO~.r~inrnr~i-se eiii pi-ejirí:o.v, e.\rcrirrlf~ ris iridustriais<br />

n ~ ~ C I ~ E C P I .<br />

rr~rsin\os qric rr~wbe o C(J!?Ii-UrO pcri-n i~enbrir*ciri ns siinr fn'br.irrrs,<br />

ri60 se i~izjior-~onclo cotii os 200 cnr?toJ yic~ trin .srpufradr~.c ern<br />

-4 [ c~~IITo~~.<br />

A 7."Jiihi.ic.u i~iecd~rirn ,fbi CI R


Aic c11Ian :i 1egihlal;Gri pcirtugucsii ncsrc dumínii>. iíprca Jc trtir Est~ido<br />

1ihcr:iI. tinlia-sc liri1ii:iclu a nrhirriir irnpoqtos ;iilànclcgii.icii c. 3u:is i.estitujr;fiei;<br />

nos caw* dc recx130riaqZo. 1)iir;i 111)\ inicias CEO sCci11o \c inoqlrrii. ctar;iineiiic:<br />

irircr\enciorlisra. O I':ivorecimet~ro do< ~icíic'ai-e5 dc Ailgola c Miiy:\rnhtqiie linha<br />

sido Icvndc~ a cfei~o prii- urri dccrelci clc 7.q. I YUI. ass~~ur;\ncio-sc utn direi-ericial<br />

de 50rE nriq rlircitos pnrrraih. at2 ao rrzorilliiinc dc 6 000 toric1ad:is par;$ c:trf:i<br />

ccilrini;~. sendo airidii ;issepui.adu :i ~scnqàii de clireitos ria iniportaç,io di:<br />

inríquiri:ic c insrrumcnirih p:ii-a o hbricti dc ;icúcrir c eiii in1port:ic3t1 dc sacari;\ dc<br />

cirigcni nacional 1i:ii.a AnyoIa hlciqnmhique. Eni 1903, I';i;l-sc r~rns ~ircitccc;Sa<br />

idèritic;i :io~ aqúcai'ca dos Aqorc\ cxyrirtndos par:i ri Contiricritc do Rciiio.<br />

al:irgal~do-kc eiçc beitellcici no filcriol cr;ir;iído clc ~rridutiih .;nc:iriiicih. crn<br />

esricciiil d:i bctrrruha. Ijm 19 14. foi prolonpado o regime dc 17rritccqilio dos<br />

:içíicrirec; co1ritii:iis por inni.; 70 arios. aIiir_n;inclri-se rios Llc Caho Vci-dc. csk iiiii11<br />

iotitl rIe 1 OI1 trinc1ii<strong>da</strong>.t. Eln 19 19 Idçc. de I dc Mciici). i-e~ulzriiiciira-icc :I f'ab~~ic:iy.Co<br />

de ~iqiicnr c rilcnol na Metleirri. dcscic que eqie Ul~ii-iici To\re pnrn usii ~xclr~iivo<br />

cio reniperci dris \~inl-ios, raleiintlo-se a quantidiide neccssriri;i de :ílcntil pc!:i\<br />

viriiis ffibric:~.; de aquc:ir (55 litros dc Alcool por c;iti;i pipa de 500 litros de<br />

viiilici). 1iahs:indo :I e~p~rlliq~ti çle iicúc~ir<br />

pcir um período dc 5 anos. ciiirc tititrai; prescrjqcici miniicicisaf.<br />

K;I mesma al~iii-:~ (dcc. 10.3. 9 Icl). prociim-hc chlin~iilar :I pruiI~iqiio dc<br />

Iieterralin sacarliia. n cxerriplii (10 que ncoiitccia no estriiiipciro. tiois países coi-riri<br />

ii Alcrnnnlia. ri ;iuxii-iii. 3 Friincn c a Rfissin ciir~i Ionp:i tr:idicSo. c :i Eqpiinh~i e n<br />

ItUli~i. com prii~icn rcccnlc. tiriliar-rr-\c lii-iei-tndo d:ii pc.~:iclns iriipcirruqões<br />

ctiIaniais. :2prcscn~avn-se ;i heicrr:ili;i corriu uniii nItcri1:itiv;i :igríciil:i a ter e111<br />

conta. Jc cirjii produçlri hrurri se pcidci-iii cxtraii- 10 a 14% cIc. :IcUC~I.. A hli;~<br />

ciiltui-rr pcicicri;i iiiregr.ni.-sc eni rotaqrio do afi-illiamenlo corn n trigo. pratica est:i<br />

pai-;i o Corilincnlc ii cer Ii\'re de j~iipi)st~s<br />

~ L I51: C ~lizia t'avrii-ecci- :i produtividirdc: trigo (<strong>da</strong> ci~1licii:i inCdin de 8 scmenles<br />

i:ilvez .;e p~iclc.;çe passiu pari1 ;i\ 17 a 15 seiiicntcs. icgi~ndo u c-icriipln dr: nuli-o5<br />

paisc.; çuropcus). iilCn1 <strong>da</strong> reserva rt~rragiiiosfi qiic n hetei-i-:ib:i lihcr1:iv;i n;l 5uri<br />

iilili~aq5ci iridustrial. f'avoi-;ivd 3 pecusria. Ka prcteiisfio de bc c..;itmtlIar a produy3ti<br />

e fLihric:~ç5n <strong>da</strong> Iicrcri-;ihn criiii-arri-se :ilgrin> iticen~ivnr Siscniç i: citrihelcçera~zi-sc<br />

circurihcriçfies regionais. segundo as q~iai:, se I':i7,iaiii a\ cíince>fcies para ;i<br />

çriaçâo dc l':ibr-ic:is. Medidus utripicns. yeni qualqttcr. aplicliçfiri prlíricn. t-~iio~iidii<br />

riu.; ;inos 50 Jcste héc~ilo. para sG nris iempo.; acluais sil concretizrrr.


Eiitrzi;inio iiri fiii;il do :mo de 19 19 tdcc. 13 dc Nuvririhroj. r ~ i iAcss;icri ~ i<br />

dri gi1eri-a ni~i iirlial. ,jB se rcconlicci:~ :i i ric:ip:icidncle de :ih:isicci i~iciiiri riricionril<br />

clc iii;úc;is. agi-:i\-;i<strong>da</strong> pcl:~ iii~uIlciCiicin dos iranspiirtCs i~ii~:iiítiiiio>. e sc. :iutnri7.:iv:i<br />

o govcrnn :i iiiiprii-tar cii~i.ct:iinciik :iqúcar pai':i i-tgiilririz3r o iiiri-cailo. I'ouco<br />

depois ciinhclcciii-si: iirn iipo ú iiicn clc açúcar niicitlri:il í o aiiia1~~1~7-~1ai-~i.<br />

I'a11riç:idu corn r-;imas J;is cri!úiiias,! c t:il7cf:i\~;i-sc-li o ~ ~ i ~ coniri q o . Icinii;i (Ir:<br />

cl-i:ir LI rnii clti:il i J:idc 1ii:iis ncessivcl ;I{> gr:iiiJ~" ~iCíhl ico.<br />

Mar; O ai,'ficzr CSC:!SSC:~V:L i: ~i J?I.C~O disp:iKiv;i. 1101- C5lil ;li tur3 C111 quc a<br />

crisc de srrhsisii.iic.i:is i;c iiiriiiikstri e1l3iqu:i. .A Ic;isl:iqiio tt~uliipIic:i-.<br />

N:?o :idiiiii-:i. :iii.ciiii. qilc ;I iliicst5o dti nqúc:it. sci;i ;iprcscrii:i~I:i ~ic.ln<br />

do 28 ílr Maio criiiio Liiiin <strong>da</strong>s provils Jii iicwcri rlilc. i-cgul;ir;iiii<br />

a siiuayào ria \!iidcil.a SC~L~ bilstail'te el~i~id:~ti\'o d:i mcI~iloloyiii ~i~:td~~ii~~~~isin<br />

11a<br />

itii.ei-vcnçiio ecciiiriinic:~. ~ ICC :I r~Li.i~~qlio do C/:~qài~ Jc lti30 i':il;i clc uiii:i ~~tii-i~:i<br />

indiisrriii :irncfi>. tiintri pai-a os r\stirc\ ciiiiiii para 31.<br />

ctilríriia~. 0 pi-cil~c~ioiiisiiio CUIII cor~tiiifei~~~s. rnlcios c Iicínii\. :ictir~ipaiitind3 dc<br />

~idicit>fi:iis :ilf':ii1dcy5rios. ti); 0 sistc111:i iiriliza~l


j;í "30 s;itisl;i/i:i 11 ~içrésçimo dr: ctincuiiio (cohi-i;! ;ipcnns 7XG1. <strong>da</strong>do.; os eil.i~oi<br />

iiri iriler~criq3n. quc chlahelecciidii coniingenres c pi-cqoi. riao ~scr~iiilii-ai11 o<br />

iilvesiiri~cnrci c O.; Itrcros cspcradcis nas eriipi-csas cn1oi-ririi.i dc aciícar. rnuitas cl;iri<br />

qtrni5 \e ~.iravilrt~ ~iiir;i ~ilniit:iqõci r n a i ~ rentfiveis. A siiunçiio ~~Ttcitr :i 1101-malizar-\c<br />

tio dc.corrcr do.; ano5 50. ~nedinntc ;i fixacnci dc rii>vr)s preçcir c rct'rrrçcis<br />

ao incenti~ri de pi-odiiç5o. iii;i% tiririca mais se :iiinpi~i :I plrrirr niitci.;iiSiciPiicia.<br />

A li~zicáo h.; cril(íiii:i.; foi. enirctairiii. detci-~ninanlc p;ir.:i o çresciineiiici <strong>da</strong>s<br />

relinnríns rnccaniza<strong>da</strong>s, hnii;in<strong>da</strong> dizer que iiiitca dc 1914 :i% ramas vi111zam<br />

cluiisc na totri1id:idc r10 esi~'an_nciro. 1iasi:indri depciis ;i\ crilcínins ti cori~1uísr:ii o<br />

ii~crciido rnetrnyicilirriiin c, no c:isci tlc 34nqamhicjuc. n cx1iiirl:ir ni:iis dc. 1iict;ide<br />

rla >v:\ exporriiqãci. Corn a rn~iicir racilitliidr no :icci,io àç iinponuqcici. :ir fii7i-icas<br />

TIICC~I~I~A~L~~: v30 CUIIXC~L~~T I'l~~alnl~~itil *nlireviver. h.; r.cfiriíicGes rlzan~rai.;. cliic<br />

diirrintr LI Gr:iridc Gucrra dc I9 14-1 S tinhnrtt ~ih~c3~iradri e~cYusivamenre o<br />

incrcitdri nurteiihti. cririic~aram depois a tlcçuir: rcildo çIicg,id(i no núrncrti cIc 3X<br />

iini<strong>da</strong>dcs. criini em 1940 apcnris do7c ~lrii<strong>da</strong>tJcs (1 I nu Ptiriri c 1 em 13raga).<br />

Izntreta~itn. iii:~upiii-ai'n-çc eiii I .:.I924 :i Iiefiiirii-i:i Aiigoln. que irri~ilernen~ou<br />

Iíigti insl:ilnqòci ii~iideriius. ;i quç seguirarii dcpois :i Rcl'iii:tri;i de XZ:iroc;i~ilicis c<br />

tii-tin utii<strong>da</strong>clc 113 Sricicd:ide de I rn pcirta


.I 1,Vri ~;'.~TR/A 11E :'IIEFIhI.\ A EFT.4. TIOS firrai5 <strong>da</strong><br />

déciicla dc 50. alercav:~-nos para e7l:is insufici?rici:is, passaiidn (I aqúcnr poi-tu~ii2s<br />

3 gozar tenipcir~ririrnentc cic ui-ii csiatutu especi~il face à Coiivctiçriti de Eiiocolilio.<br />

comii fcirma dc ganhar tempo para a nccc\.;;iri a rriodein izac;lo7.<br />

Ein 1 966. t>icc :b inopci-;lticia <strong>da</strong>s çonrís58e.s de reorgan iz:lçiÍcl. ri M i n istério<br />

cl:~ Eccitrciniiri ~cilicilou o estudo do secitnr :I ilri~a rili~sZu ~Gcnicn <strong>da</strong> OCDE<br />

quc for-neceu p:~rccei-es cxi rcrnarnetitc pes5iriii çras face i i-e~ilidrtde. livanqaiido-sc<br />

ciit3o p:ir:i iin7:r rctirgariizaç50 que. <strong>da</strong>s 73 uni<strong>da</strong>des crit5o cxir;l~rr~c~. l'icasiai~~ a<br />

S~incioriai- apenas qiintro, duas no Porto t" ~Iuas cri1 Lishna. mas cri1 novoc moldes<br />

de produqno e disrrili~iiyãci. nriii~ca<strong>da</strong>nieritc seguindo a nrii.rnalizngSo do5 ripus<br />

de nq2lcar ;L riívcl irirei-n:iciciniil Cactícrir gr:iniil;iclri). 1~10 ii~~plicilvil o des:ipiir-eciiiienLo<br />

dos nqúc:ircs ditos corwrirci. o quc para os IIOVOS padróes dc rerinirc3n<br />

impliciivo tini acrCsciiiio de m:il6ria-primri c.;tim;ictci cri1 3% pur:i produzir ri';<br />

iizcxi-i~as qusritidndes pelo? pi-ciccsscis ;iriteriorcs Id(i iipu «transf


como siicie<strong>da</strong>dc aiicí~zima, com un-r capital social de O 746 contos. distril~uido<br />

par accacs dc inil cscudo.; cncl;~.<br />

O çapi tal inicial roi s~ibscrilo <strong>da</strong> seguiritc Ibl-tnii:<br />

Mauríçiri Macedo &L C." ...................... 2 641 U00$00<br />

Cardoso. Rcgu, & C.". L<strong>da</strong>. .................... 704 UOOSOO<br />

Refin:iç?io dc S. Marcris. Ld:i. ................. 6613 C)00$00<br />

Iielln~irin de S. Vílrir. L<strong>da</strong>. ................... 495 0I1O.T;OO<br />

Cardoso & Mxlini, L<strong>da</strong>. ................ -330 OOOSQ0<br />

Anur Jose Piiitn. L<strong>da</strong>. .................... 330 1300$00<br />

Jorlo Mncedo SiIva ......................... 1 1 000~00<br />

Dr. I+nncisco Miicedo . ..................... I I O 0I)DSOO<br />

C3 primeiro Co~iscllir~ dc Administrqiio. elcitri por um trienin. foi ctin.;tituido<br />

por Dr. lzralici qcti M riccdo. J05o Miiccdo Silv:i e Rd'i riiiria Portuciise [rt~riivbs<br />

dc Curlos Tornas Cardoso). Entretanto. .c2 capI~aI foi elevado cnz I966 para<br />

44 300 crinrtii.<br />

Li7 1967. ii RAR iniragusava as surii novas instaIriçõc> <strong>da</strong> nova zona<br />

eritrctanlo criad:~ pela C5initr-i Miinlcipnl do I'or~ci, Li Via lirípi<strong>da</strong>. ctir-ii iimn<br />

cnpacidridc dc produçãci aniial de 75 000 toneladns. Lnsci cin 1967. as sua?<br />

vcndiis a~inginm ris 22 í}00 roncrl~iclris. o que rcprescrilava uma parccln de I 1.78%<br />

do crinsuIr-tri nac1on31 dri altura. Ko iinu wgr~inte. c111 1968. .iofio Maccdo Pinio<br />

:~dquiriu a niaioi-i:i clo capital <strong>da</strong> ~o~ic<strong>da</strong>de. C D C~CSC~IIICIIIC~ dii nova CIIII~~CS~<br />

cnlrritt num ritrrio acelcradci: em 1977. a RAR j9 vendia 75% dn açúcar<br />

ioiisiiriiidn rio País. (?iini~do eiil 1973 in~cgrn. por compra. Rcti nririri Aiigola,<br />

cs1;iheiecidii dcde ]C124 cin Mntosinhos. ri sua qiioiri de vcn<strong>da</strong>s nii mercado<br />

nacional P:~\CD~I par3 OS 45%. riívcl que têm nia~ltido atC hr?je. O efeiici de çonccritral;3o<br />

i ndu\rriul aqiii dcsenvoli-ido. pcrm ir indo garail~ir i-ricrcudri e oprinuznl-<br />

irlvcsiimenioç. possil-iilitou iiIria renov:ic,?o complct~i riii iiiddqrri:~ do iic;úc;ir:<br />

çresccu ii iiiiniçro tlc opcr5i-ios. crrqccii ri cspectalizriçZo técnica. ~arantiu-sc a<br />

Iiigieriti c qunIi<strong>da</strong>de do prtiriutn. padroriizori-se o Faliiiricci c :i dis~rihuiqiío pelos<br />

1iindeIci.i cuicipeiis.<br />

Entrcra~ito, cum :i ptirticipaç5a activa cm ouiros tipos de in~csiimcnto<br />

descrivolz.cii-se ci grupo RAR, o quc Ievoii 5 constituic;5ci cla RAR - Socic<strong>da</strong>dc<br />

de ç'o~i~rc~li: (holding). S.A.. a qual pawriu ri deier. cntre ot1tra.c. ;I% pnrricipn~óes<br />

d:i RAR - Ketltinçfies dc Aqúc:ir Retini<strong>da</strong>s. S.A.&.<br />

Cotri cstc fio coild~itor no JOII~U <strong>da</strong> hib~órili <strong>da</strong> reí'inaçao Jti açúcar 110<br />

Porto. lVernos coiiio a arcaica c ol-isiileirt iiidU.ili-ia Jc rellnrisia. que parecia<br />

residuiil friric I-ierrilicn colonial c inca1iii;iz dc se recoizvertcs. aç;ihou por- <strong>da</strong>r<br />

liis;ir a iim impottun~c grttpu iridiistri~il. recoiiIieci<strong>da</strong>mcnre uni dos niais<br />

inndci-no$. activos e 11uiiianiz:ido~ gsiipcls ernprcsariais clri Nortc.


NOTAS<br />

A A ~I.CS~IIIL' CLIIIILIIIIC:I~~CI I ~[I~~[:I-sc 3 C~IUIIC~:II' ~I:'LII~~:IS lin ti:is rln evrilric;;~~ <strong>da</strong>s I-c tiri:~+-kh dr :ii$caf,<br />

ii(i Prirrn c FCU C.IIL~II;~~~,IIIICII~~) I):II.,~ 111-t1.~senta~.io 110 culc'tqu~i *A fiirliistr-irr l'rii7iii,ir.\-c c111 lJc'iyi


O PORTO NA DIVISÃO TNTERNACTONAL<br />

130 TRABALHO<br />

A TNDÚSTRI.~<br />

TEXTTI,<br />

13rpoii clc urrl lrir~go ~iericirln dc tlisçiiisrici c :igiinçãn cin toriir, dc proprihias<br />

(iiicidclnsl clc abor<strong>da</strong>gem LI;I\ IcndFnci~~s dorriiriatites tia 2cnpr:ll'i:i itidustrinl do<br />

L'~:IIII~~JU pGs-iordiclc<br />

os :inos xctciita. na indúslriii rio ~niiiiJo. alpuii~as coilclii.;cíci coriicqain 3 5es<br />

liceileç dc fnrrn:i getier;ilizadli.<br />

ID:irecc ngiir-a lcgí~i mo clucs~iari;ii- :i ctiti.;nl i<strong>da</strong>qin de uii~ reti rnc dr: açuniulaçãci<br />

lie~ernóiiico - ii dii iicuin~i liigari He~í\~el - :i?;siiii çriiuri t;iriili?ni n50 2 certo<br />

qiie estcj~i eii;iliclccidu iitii i~ovo iirndu de rcgulaciio 136s-l'ordist:~.<br />

Ora unia <strong>da</strong>s tcics riin<strong>da</strong>mci-itriis <strong>da</strong> litcrntura do pfi\-fcirdi.;~~io foi a que<br />

c.;t:ibeleccu trniii corrcla~iln elitrc os regimes Jc acut~iul:iç5ti c os r-c.spec~ívos<br />

pxlrfics ~crrituriiii.; dc or_z;itiizi~q$ri d;i iiidú\iriri. Assim. enrluanlo cltrc (i lùrdisiiio<br />

e :i coriespcii~drnrc intcg~iyfio vcriical. [cria conii.i+idri iridu~li-ias unia maicir<br />

1iberri:tdc loca ti^:^. pcrnr~tiiido unia Jisper\iiii csl-i~iciiil <strong>da</strong>.; uni<strong>da</strong>des produ~iv:ls.<br />

o 13"-l'circlicrrin lei-ia cotiduxidii riii aparecinieiitn dc ag1~iitacr:iqfici. uina \,cz que<br />

a ~~r~xiintil:~Jc rí\içu aiseguravil 3 iirtiç~ilci~Lu ciitte (i curqunrci de iirit<strong>da</strong>~lcu<br />

psodutiv:is riuiii ~ii-~tbicnte riiidc duiri i riav:i a desi iitegrnqiin. C3 c.sp;i~o. exerccrin<br />

runc8es dc :irticiiI:iy3ci c~iti'c 0s \cgni'nto:, <strong>da</strong>5 fileira< piAi)C1utiv:i4 dcsi~ltegr~l<strong>da</strong>s.<br />

niim rii~:ddni Ji3 i1lt~11sific:iq:o ~lit iIi\.i>5tl I~CIIIC~ e ~ociil! dn tr;ihall~o. cciinpa-<br />

sivcih :i< escrcicl;ii por ittliii gest5o tinicri ria intc_crayiiri vcriiczil. E\cx crn. iiri<br />

essè~iciri. 3 hii~~" de fiill~10llr31nenl(1 do\ i nii\ ric) dis~ri~os i~id~istrinis 1x3s-iórdistar;.<br />

.A cspeciali~fiq5ti rlos ilistr-ilcis iridusiriais eni fileirii* c~~iccí1'1ca.s çolocciu.<br />

pnr scu tiirrici, :tlyii~iiils queslfics n~r.:i\ cci hrc c is I'iict oi-ci dclsrini~i;intes d:i diz r ski esp:icial do trribnl lin. Fiii~d:ii~iciii ;ll rricriic as dúvi<strong>da</strong>s qiie :I l itcrni~ir;~ 1i6\-Tcii-disla<br />

Irouxe ric\l;i 111;11et-ia iclircin-se :iu saber :i12 q~ic piiti~ci css;i divis5o cipacial do<br />

11-iihalliri sc r.rionifcsr;i tle torm~i d{iniin;itiic :iri nívcl dcis i'ilcirii.; oil rios prciduins<br />

ou se. pelo cotitririri. \c cnniiiiuii 3 acetituar 3 divi\iici scguiiclo ~iircf;l\. OU 11ívei\<br />

(1:i divi\ati icçiiica dii trabrilha - rcgl3es ctiiii [íiiiçfics dc concepl;:ici c coritrtilc<br />

cm ciposlçiio a rcsiciec; dc cxcçiiçriii.<br />

As icntl2iiciu.i que se ~Ein evidericisdo iin quadrri cl:i globaliz~c3u e <strong>da</strong><br />

çrcsccnte cciitccnriaç5c~ dc çapiiiii~ c i1 crciccrite proi:i~otlisrno dc zrrindeç grupos<br />

cco1161ri1coi iritci-iiiicioniiii. ~ I~I~I'LII~C~OIIX~S. rex-el:im qrie ii d1viaiit1 irircriiaciotia1<br />

nívcl d:i\ ai-clas dri divis;ici tecnicii do<br />

~ l 11-;113:i111(i r ~<br />

\i1 ciintin~i~i ;i eçtabeleccr ~io<br />

tr-uh~llto. tt~;li\ CI~J CIIIC c111 ílii1-3o dc iiJeirar, oii especi:ili/;iqirci crii 17rridu~os.<br />

I':ifii ul2rii ~li\hir. \cc~cii.c~ c filei]-:is associ:itl:is :i pi-ndiir;ficy cnl grntide esc:~Ia tPm<br />

iilhisticln eiti cvmnoriar-se. sccrindci ~iiiritcis auioi-cs. de t'orn-in 4rilitliro kirdi .;ia,> 2.<br />

C) quc psritendo iiestii coi-iiiinica~iio<br />

í- tcriliir Eclctilil'icai- a iriscric50 do<br />

Porlo nn 1livi4o iiilcriiaciori:il do trabalho. 110 c~isri cspccífico iridiis~rias


dcstc c.tctcíciu decrirrí- dc dois laçliis. lJt.imcirii. o desciivolvi<br />

iiicri [c) dn3 iiidiiiii-i:is ~exlcis ;ilsr i~foci rns :( pari ir. dc iric;ido\ 110 .;?ciilri p;iiyai]o<br />

liir:iiii de~cr-riiiriiliitr~ n:i cu~ili1~50 <strong>da</strong> bucc cct~~tóinic;~ tl;~ ci<strong>da</strong>de. cririlrit-iuindo<br />

tCxic.ih. 2 iaz5i) de ~ i .<br />

Jccisiviirnctiir. I)iIIA'íi o [wxterior dcscrnpenho cTc\i;i ciiqri:into ccri~sn políirixlidor<br />

cle unia \.:(\Ia regi50 c. scg~indo cciiti-i> ui-hnnri i~aciiiti;il. Em acg~iiiílo lup~ii-.<br />

1i;ircce-ri~c itr-ilirri-iamte ctiniprec1idc.r. agora aci nível <strong>da</strong> I'ilcira. dc quc I.nr~-n:i o<br />

seli pcrclirrtr esp:tciriI %c fcir aIlcrritldii. ;n.:ilinndo ri16 qiic ponto c\sc pcrci~rsii foi<br />

clel'inrdo p~lii rcl:ic3ri oii ctii-rcl:icCrl exiqrctitc eniie 13.; sc~is cihiecri\,n.s inlernos<br />

ctitii ri\ do p01-I(7. C~IL\LI;~TI~O ~idilil~.<br />

O qiie prclciido bnriciiriiciiie sal-icr. C o<br />

ce2uiritc: I-'01 ;I li.?ciil cluc pi-oçiirnii ciuirIII~ v pcrctrrsn I~ihtbric{i.<br />

C'cilnri qrreslão ci.ç~-iccilicri. repi tci. 13í-ncurei peicchci- como c' o ctirnprii-tarneiiro<br />

cxp;ici:it t3c iiiiin I'ileii-;~ Iii.;roi-icnmerrre cnr;il~:idn nti Nortiesic se nrticuloii<br />

ccml :I CVO~LIC:I~ LI() Pni-10. ciiq~i;ir~h~ pnTo ~~rbann,<br />

Ai L-c~ticliiçóes mni~ i-c1cv:in trs CIe'i~c PC(]IICII~ exei-ciciti ;ilioritrirn iio sciii ido<br />

rlo csv:izinrrieriici ~ii-;itic:iiiicnte Lril~il do prtpcl do Pciriii cnqtIariio pnrri dc conccnisciçàri<br />

~I;ii i~rt7çÓc's CIC COI~CÇ~ÇTILI tl gcst;ít) d3 1il~i~;l.<br />

imipor-<br />

o~rIroT:i dc C ~ L I C ~ ~ I<br />

ra11c \:i.<br />

.4 !-ile~~-;~ i2s~il ~ L I .jií C ;t~iIerlt)r~t~cnTc clc~loci~ra i10 13c~rtc> para Grtx\ r~~rais<br />

perii'6ricLi\ r crpccificainct~~c piii-:i o> vrilci rios rios Avc I: ril'lucrites. Lcq:i e<br />

Criv:idci 13s ~ uscymcnln.; s dc cxcciic;ji>. deixou rIc :iqtri tanthctri o ~i~il. i~~~iiiii r\ar:i c~tra~C,ci;~ dc I'tlcir:~. ai sc incIiii~~dr> LI<br />

iii:inuicii~;iii (c r150 :ipeiias iiier;i .;obrevi\cr~ciii) de mcidcloh ~iry~1i7atIvos 1r:iciicion:ii<<br />

iiiarcaclii\ pcIa isitcgiaqãr~ vertical c pela l~i-oduy5o de _nr;iridck volu~nes,<br />

ttitiil~~ LILIC \eg~111dn ~iov:l\ í'~rri~as.<br />

:LiriJ:i clt~c 1150 cuii~ti~uriidi~ triiii\>éiii rihicctivu clcstn çorniinic;ic3ri. l'ica<br />

uul-ij:iceiiic ii :111;íli~ CJLLC passo :L cxpíii. 11 CJU~SI~I~ IIC siiher :ir6 quc ponto existe<br />

ticilc cilio C' IICSL:~ rcyi5il Iiin regirric dc 3c~iinillnr;3o i'Icxivc1. pt'is-lòrdista.<br />

O3 ÇOIICC~I~I IIC Siicira C i-nttici iriclriitsral iCin sriCridii algiiriia\ zilicr;lçiies<br />

nti loiipt~ clri rci~ipo. reiido rc~i,\r:idn o prrliicii-r). reçentemeritc. rrni:i ~r:iiidc divlil-<br />

giiq5n. as\ur~liiicIrr ;I forni:i dc uin riccilogisi~in. irnlicirr~idn do fr:irrç?.: ariIière>><br />

quer 11:i I í~igii:~ iii~lesi~. qiic o :~l~soi-vci~ II:~ I,C~\~O<br />

zitln. O rlqti C13 ~~tl:ivl.:i li1ci1,:i clri dctrrmen~o Jo Icrnlo cadeia C xintrlin:itico de<br />

uiii,i ccrl:i i.~!.i


o.: Icriiicis cnrrccpondciiics ;i cndcin. riri sentido clc çrii-rente (eircndrndo). a<br />

~iecessidriclr ~ ic ciiçririrrar iiinn ~xil:ivrrr iiriva. p:lta u11i concei~ri nn\.ci. ter5 lcvndo<br />

;iri usti gelicsrilizrido dc filcii*;~. O rxrrio irrdustriril respondc~i acir-tia de tudn ;I iim;i<br />

iieccssid:ldc csr:iiklic:~ dc i-ccolhn e or~a~ti7:1g:?0 LI;^ jiil'or~iiaçcir~. C0111 :1 idcnri-<br />

I'IC:IÇ~~ (li>\ di Ikrciit~~ ramos i~~ci~istri:~i \ prt~curn~i-se segiiwniar :i ccnrion~i:~ c111<br />

grupodticimogéncos. scgiiiiclo critérios de çeniel hariça tiu sub\tituibili<strong>da</strong>ílz dc<br />

pmduio.;. ,4 cciii-i~-ilexidridr de iiilcrperic~rriy~icciio in:~is operarivo<br />

par:{ :I clcl'itiiç:tci de fronlcirn~ entre irirlúslrins. Enqu:iil~n rluc fi cniicciiu de<br />

i-amos parcciri re\iilvcr sis qucstocs de tiprilngi;is opcriilivas p:ti+a a est3tisticcl. :I<br />

iitili7:igari :ilicrira~iv:i do rerriin fi1eis;i. prce unia comprecnião Jo l'riticionanieritci glnb;ll dcsia<br />

ecciiiciiiii;i. segundo pi-essul-iostcix icíirico\ raiiil-iém ditei-en~cs.<br />

1-15 ti-?% leiriir:is possíveis p:lrn o coriccilo dc rilcirri iiidustri:il: a fi1cii.n<br />

cornr, ctiri-iunio de cipetaçfies Léçnici15. a iilcii-a cninri conjvii!~ de opci-;iq8cs<br />

~cvnOii~icas e ;i filcirii çumo çniijtinto de cirgari~~riçcic~ 4. O cti~tcciio de fileira.<br />

cornri çonjuiiiri (Ic rirya~iiziiçí?cs corre\pcindc a unia iib01.<strong>da</strong>pe111 ni:ii r; recente<br />

c ciiihurri erielnhrmdo oi duis çonccilti\ ai-ilcrioi-es, põe n r6nic;i nti* riiccanisrr~os<br />

dc coordenaqici qiic. as li-ui~sacçòe\ ;i que elcs \e rcicieiii. prcssupricrn. Esscs<br />

nicciitiismri.t dc coordciiaçiio prciidc~n-sc çnni as orgriniiaqões c ;i> iri~titrrig6cs<br />

ciivolvid:is no prciccsso dc ~ii.riduçãci. rissttii coma coni :i rcsyicciiva nr_oanizaç5o<br />

Iiies~~-cliiicu c iix relaçcics rle ficider que Ihci cstao .;iil~jac~.cnies 5. A :indIisc em<br />

tertnos de tlletr~i cnglohii assi~n. o cotihccimcnio dos ctiiiiport:imciii~)~ cio* iictorcs<br />

ci~\-~olc.idnc c111 c;i<strong>da</strong> ei~:idio <strong>da</strong> rrieszn:i. bern coiiio irs i-c.spectiv;is esrratégias.<br />

Cuiii cf-cita. c i filcirLi constil~ii c\icricínlnienite uiil espaço csrnltégic~i para<br />

3s empres:is qiie opl:iii-i j7o1' c11qu;idr:ii- a sua geriati 1nicrr)-cconíiriiicn liris poIí-<br />

ticn\ xcc1ori:iis iincionais com n nhjrctivri de :iiingii- utrin ii~riiar inresrriçàci <strong>da</strong><br />

pi,iipi-ia cadeia e :i\içgiirnr Liiiia prritccqno 111:tili dica7 cont~;~ i1 pcnclr;iv%ri<br />

''.<br />

estti~ngclir;~<br />

O diiiniriisriio <strong>da</strong>s I'ileir;~~ TI:?^


RIA MRDALPI'A :\LLEGRO B6 MAGA I.H/ifi:,S<br />

- -- --<br />

Ezte pcquciio cxcrcício debruqri-.;e excl~~siv;irneiite sobrc :I indústria iExiiJ<br />

nssini cor~sider:idn e, dcnii-o desrri. csiudii ii que urilii.:~ o ak_eodàii mistui-;, dc<br />

fihr:is de alyod30, rirtii'iciaih c sintéticas.<br />

1': 1-70s.sívc1 aiiiilisar a iildlisrria textil scguiiclo viirias pcrspccriva%. Scgrindo<br />

as niateri~iç<br />

Iins ;i qirc \c dcstiniin~ ris prod~itos ou wgundli a ieciicilogi3 usa<strong>da</strong>.<br />

I!erin <strong>da</strong>.: carac1crislic:is cspecíficn\ na evnl~1~3n <strong>da</strong> indústria tCstll residc<br />

no facto de. ao loii~ci do letnpci. os ganho.; dc pi-oduzivi<strong>da</strong>clc con~eguidoc; com<br />

iim3 nova 111;iquin;i nAo tercni implicado iieccs.;;iriii~rteti~r tima ruptlir:~. nzas<br />

pririins qiic utiliza. scgundri ris fasrh <strong>da</strong> cadeia prricIiiti\~:i. os usos u ~i<br />

lei-erii dclFnido. em clid;i momerito. :i:, i'cirmaq ni:iis ciicientes Je rirg:iniz:içSri <strong>da</strong><br />

pi-oducso c dn proccsso dc trabalht~ para a Illeirrr ~lol~alrriente. Ern termo? clc<br />

hali~nço geral. iiwistiii-cr (tamberri n;i indÚ5r ri:i rcxtil. nu;lvG\ drii il\'311FOb ~CC~~COS,<br />

;i um prcipres~ivci aunlciito <strong>da</strong> ctirnposiq5o oy51iica do capital qiic a fni cnrive14telido<br />

nurn:i indúslriri c;id:r YCZ III~L~Z c3pitnI ir11~risiv:i C nlenu5 inficr-dr-obi<br />

intensiva. Esta capi tn1izar;ári cresceriw i i-iiplictiu Liiiia larri hCiii cresccrire iii tez-isificaç3o<br />

<strong>da</strong> di\7is50 téciiic:i do tr:ihnIho r n c.on.;cclLieilte dcsrliinl i ficaç5n rnCcli a<br />

<strong>da</strong> m5o-de-obra. Daqui decorre. em gr311cIc rnedid:~ o procexw p:irlicuI;ir Jc<br />

internlic!onalizac;an m:tis rcceiile dcst:i indústria. ciirfu vcz IIIC~IITF cxisente ;Ln<br />

riível <strong>da</strong> q~ialilicnçZo dii niFio-de-obra au rihcl iiiais baixo dii divisáo ~ccntc:i do<br />

traballio c mais f:ícil dc sobreviver crn yiialqiier parte r10 nruncjo E 1"' iwo<br />

1:irnhc~ri. C zitr;i\*& <strong>da</strong> iridiisii-ia tpstil que i-egiõci novas se in JuirriaIi~arii c<br />

instircrn na 11m.a divi\áo internriciori~il do iraballio rnorlific;iiido, pcir serr rurilo.<br />

prnturi<strong>da</strong>riienrc a5 i-cgi-iis dc fiinçioniinicri[ci rio sector, h cscaln niuiidial.<br />

Ne~tc processo rlc ci-cscenrti cnpitrilizliq5o do 5ecior. sãn ímporiaiircs :i5<br />

al~crnçfics qiic se ~Zrn vindo a veriiiç~ir ;to ní17el <strong>da</strong> coiisi riiç5ri <strong>da</strong>.; rii;iquin;is, t-lqie<br />

eril dia h5 urri núniero iedtizidn de gnndc\ cnnçtr1itorc.ç. ft-iilri cie sircrs.;ive.; liirõch<br />

qiic cotitrolari-i o rncrcado intcrniicional. h\ gs~indes ciiiprcs.1.: d~çenvol\~ciii n(i<br />

seu interior. Liinn iillcnsn aclividiidc de iiivehtig:tgfiii de I'oriila :i conieguircni<br />

con.;lantemeIlie. :~pi-c~cnt:lr rnellloria.; rccnicas nos iiiucluinisn~nç. :is qiini.;. regi-a<br />

geral. ccinsisrem em garihris de veloci<strong>da</strong>de c eliriliiiaçári dc cIelClro\ ncih procresceiitc<br />

d ~i e1ec1róriil.a pcrmitiii 3 eljn1iniiq5o dc um ~iandc<br />

dutos. t.\ ~itili~:iq~lo<br />

núinero de pct;:i\ rncc5iiica% (ccnten:iç por \,czc>!). As niríquiris.. 550 cad;i vc/.<br />

rriais caras. ~iicno\ qrisceptíveic de receber p~queri04 ~~IVCS~I~IC~IIC)~<br />

CIC rep:irnçno<br />

oii acl;ipt;iç'lo c cotii 11111 Leinpo de vi<strong>da</strong> ca<strong>da</strong> vez iiini5 clirio. A sii:~ capaciclade<br />

espora-zc mais rapi<strong>da</strong>riicriie >crido neçc~~irio proccdei a >ufs.;tituiçfie\ ~(ilai.;.<br />

Sobrevi \.cr nc.iie contexto, pira i! m:i iridlisrri;i i2xiil. pode sigiiific;ir crciccr pela<br />

siihstilniç5n de n15quinas obstilelris por ouirris coii~ ciiníi (muito) iriairir ciip:ici<strong>da</strong>dc<br />

produtiirri. Daí quc para produto3 conici cis fio% e a\ icci~los. ai econoriiias<br />

dc cscal:i coririniieiii ii ler uma grande inipori5ncr:i. Umri d~is fnrm:i.: dc sobrcvivcr<br />

scri nrravéx d:i produçrlo dc rrietr~igens ;rrnndcs para procItrloç dii. priindc procura e<br />

estriil<strong>da</strong>rdii-adni. A pi+cidut;lici dc mciragens wdu;li<strong>da</strong>\ pressupoc aurrti ripa de<br />

cirganizqiio. c ~ t ~ x ~ depeiidcntr: i o s ela ditnin~iiq,?~ dos cii'it(3b medi05 de prridiicão<br />

e tciri riecessariarnenl dc sc encorirriir iritcrligadn coin o r:tino do vrstu5rio. A conccntmçáci<br />

rinnnceitn no iiivcl cios cciristru~orci cIc máclutn~is tZ\~cii correspo~idc<br />

~arnb61ii n uma conzcritrnc$ío cspaciril dos ccritros dc invchtigaqZn c. clcqign. I< es1:L<br />

concentrriç5v pcnnlrza iintui-aliricntc. iis regifira espccinliza<strong>da</strong>? nas t'riws de cxeciiqáo<br />

e produi;S(i prcipi*i:in~ente di~u c ondc r190 exi.slcin inclúsrrias <strong>da</strong>3 I'ilcirLis<br />

exici icirc%. <strong>da</strong>i rnríqliiriiis h qilíinicn. Porlugal 2. erii gr'niide iiicdicI:i. um exeiii]-iIri<br />

dessi si tzi:iqari.


Acturilmenrc o.: coiislriitoreç dc ni5quitias enirentarn porém um ccrro<br />

dilcmu. Com a inlcrriaciailaliza~2o <strong>da</strong> indústria iFxtil e a des1ocrir;;io dc grande<br />

p;~r.tc doc segnictiLcis proprianientc prcid~itivcis dn cadeia piirn ris países d(i<br />

Terceirri Mundo. s,7o difereiltes 3s sollciiaqòes dos prinicii-c~s e deste< úliirnos.<br />

Etiquanto quc


a iiiontante. :I pmir dris aiiri? triri~a dcste S~CUIO. ~1~;~iido :t inriiistria izslir rilgodoc<br />

i rui registou a rtr:iioi- ricelerur;fici no seu crcscimcnlu. dcirni navani. eni Porlug:il<br />

c ehpecific~imcnrc. iio Nortiesre. as criiprcs;iT veriicais.<br />

A iiiteyraçzo nri.; sepiiicnlns n ,iuz;inie dii f'ilcira tcxtil, quer nos rtcaharncntos.<br />

qrir'r 113s ojxr~iqTiei dc cuiifCcçi7o scrnprc foi se1ecliv;i. un loriga do tempo.<br />

R;ixiçrimeiiic xsi\tiii-se LI uinii yniirdc divci-si<strong>da</strong>dc dc sit~incócs. dcsdc elnpresas<br />

íluc sempre lili-ani cipccinli7a<strong>da</strong>i iipcrias i~c~icb segnieiilns. Li incoqiorriçtio dos<br />

iiiesmos nac 2r:indei crnprcias verticais. A coexislCncia <strong>da</strong>5 mais diver~iiiçadí?~<br />

.;itii:iqfies riesleç scgrneIitos, tia :ict~iali<strong>da</strong>de. il~is~rri n dif'icul<strong>da</strong>de de idcn~ificiqáo<br />

de u~ii [ir~xcsw de ri-ab;illici C de forma5 de oigani~açRo <strong>da</strong> praduc5a doliiinantes<br />

ria fileira. Trril;l-.w dos segrncrito.; onde a Ilcxibili<strong>da</strong>dc numerica c possível c<br />

ef'icieritc. ;iindri que cxisiain situaqfiei m:irca<strong>da</strong>rncriic l'ordisla.;.<br />

O 01-icciivci deslri criniiinicnq5o nnti 6 por6rri o rlc identiticris os modelos<br />

dominantes na I'ilcirct. :i esse tiivcl. O que pi-ctendo hirn C :iv:iltnr 3tC q112 poi~to<br />

exisre um2 ~egrnriiitriqiici territoria1 do.; níveis 1'untiameni:iis <strong>da</strong> divis2a rfcnica<br />

do iriihalliri e qual ci pnpcl dci Pcirio. neçsc quadro teri-iroriiil. co~itiecitlo quc 6 a<br />

sua irnprirt;inc~ri erri pcríorlos liirrtíriccis mais nniipo~.<br />

A indústria IPstil algrbrlneira no Noroeste portuzuCs<br />

A I-r;i.qc eiilpii'ic~~ para n cai-ricLcrizaç.?o <strong>da</strong> indcísti-ia thtil rilgodoeira no<br />

Noroeste dc P{iriiig:il i1:i actualid:ide coribisirii numa haw de <strong>da</strong>do3 compra<strong>da</strong><br />

DLIIJ h Il)-ncl,rrr-~>r~. Pnrtirjinl. reltiiii.:~ a 1997 idrrilos de i 996 pí~:i a nmior pai-te<br />

d:is ernprcias 1. A prirlir <strong>da</strong> iclenlilicaç5o do< par5~11e'tr-os Siind;imei~rui!, cluc expliçain<br />

i1 siluaqiio rictual. ~irncurei ~islenializrir :tIpun?aq IiipOlescs cxplicss~vas dos pe1-cursns<br />

Iii.sicíriccis que 21 cla cai~duzii-3111. corri basc iroutras Uoi~tci estaLísticas c<br />

crn inqiic?i.itoh c rinisevistas Icvad:iç a cabo rio 3nbitci rIc ourros pi-jcctns de<br />

irivcstigíi-50 whre as iridii.;tr~:is 16xicir.<br />

,t h:i.;c de d:idos <strong>da</strong> Diiil cYr Bi-;id\irzer riprcicn1:i aI~um:is v~iritagenx cm i-cIíiyán LI ntitras. I~LI:~~I~C> sc pi-cicndc triihinllinr ao ~iívçl <strong>da</strong>\ eniprehas. Por um<br />

lado. tctii iiins alinieiiliic;5t? dirírin corn iniiirmaçDcs <strong>da</strong>s eiilpi-eszii. do Di5i-io <strong>da</strong><br />

RepiIhlica. dt~\ Rel:iiorir)s clc Co~itas. drih Conservutói-ia.;. dos Trihunnis. etc..<br />

raranictitc existirido 11;i base. erriprcsris encerradus nu fali<strong>da</strong>i há mriis de um ano.<br />

I'or ciutiui I:iclo. inclui ~ociti o tipci dc \oçicdndcç. nrimeci<strong>da</strong>meritc crnprtscly cm<br />

ricinic indii,idual.<br />

A r3750 de scr d:i cscoll-i:~ dcsia base de cludoc, 1-oi airidii a dc teni~ir pro-<br />

çcdet :I sirri cscrçirin de itesle a outros trahalliris de inveitisaqZn sobre a indfistria<br />

rcxiil :ilgodrieii-n oridc tenha previlcgiarlo um:i iih~ir<strong>da</strong>gcrn crtinoliigic~i. do<br />

piissado piir:i :i lictuiili<strong>da</strong>dc. ;r p:ii-tir d3.i çs~n~ísticas ririçiais e de trrih:ilI]n dc<br />

ciirnpo. cor11 inqiih-itos c enrrcviutas hs et-ilprcsiix.<br />

A h:isr de <strong>da</strong>do..: rcferc-se a irii;il~clade <strong>da</strong>s eiripres:is índus~rirtt.; texlcis<br />

p;irli Pos~utnl. p:ir;i I Lf97 (<strong>da</strong>doa esiaiístico.; <strong>da</strong>s einprexas. dc 1996). Airi<strong>da</strong> quc<br />

souhe.;sc ;'i pai-tid;i qrre oi lnnii'icios iria111 iritegrai- a hiise de <strong>da</strong>dos. ;icliei iiiiportiintc<br />

ctint;ibilizas 3 ~ii~~ili<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s crnpreiii.; i2stcix 110 país. pari1 rela~ii~iznr o<br />

pcso <strong>da</strong> t>uiil algodoeirn doi disfriloç do Porlti e 131-aga qut: de facto al~rringcrn a<br />

iriniicli;~ ~êxtil do Nornes~e, iizcluindo ri 5ren Mciroprlliénnn do Pano e os valcs<br />

dri Lcça. Ale e Ç:ívnclu.<br />

A ba\r dc cladoq i~iclui 596 empresas. ctim iini média dc i<strong>da</strong>dei dc 23 anos,<br />

curti 43 760 eniprcgadus (dimeirsiÍri niCdiu 75 cinprepdos por cmpresal. um


volume dc vencl:ii pai-;L 1996 de ccrca de 176 inil11Ues dc criniíis e UI copitiil scici~il<br />

de cerca dc I 23 tiiilhõeç dc ctirittih.<br />

Da haqc inicial. heleccionci :rpcnak os disiritt)~ dn Prirto e Ur:ig:i. com os<br />

nbjeciivris aciinri expoxtos. 1235 empresas scleccinnri<strong>da</strong>s. exclui ;iç que apresen-<br />

Liva1r.i zcro cniprcpados. agreguci cnipresas 1.icrteticcrrrcs a uii-i mcstiii~ grupo OU<br />

dos n-ic~tiicis prtiprieianos e procedi ;I uma despisr:igein dc caws de t>lénciai<br />

corri menti:, dc uii~ ano. por coi~li-oritgão com haxs dc dridos de traball-ros em<br />

curso e ritraves cic ct>iilactos telcfbnicrn Iigr ;irnusirapcm. Fc3r~tn1 dcieci:idcix<br />

apcniis dciis casos. ncsiii iíltiina siruac5ti. A


A conce11ir:içIo rcpional <strong>da</strong>s uni<strong>da</strong>des produi i vi14 & unia c\ idEnciii a lodos<br />

os n ívei 5 i M:ipili Eiricxos)<br />

Seiri prrtcndcr dcrinir. o lugar <strong>da</strong> Porto lia divis2o inicrnaciriniil do<br />

trabalho crn to<strong>da</strong> a sua exteri5iío. parece-mc relevanic compreender como no<br />

caso espccif?cti <strong>da</strong>s i!idústriris textcis, esçe pi-occssri se ~raduziii num del;vincular<br />

progrçssivo. Esta4 n Iiasc ectinóniicii dri Portri dcfi ri i iivameti~c dcsliil,ri<strong>da</strong> clax<br />

indfislri:i.~ t2xleis. na ;ictuali<strong>da</strong>den? Se assim ii&i e. pelo iiicrios esta.; indíiçlrins<br />

nãri desempenham inciis um pnpeI frng~orianrc. E iio cntanto snhcrnor cciino .;5o<br />

iiuriicrri.;:is ri\ eriipi-esns induh~riai.; e tipEnci3s corircrcisj\ nti drirníriio do<br />

Vcstuririri. Inc:ili7ad;i'~ na 5x3 Mctr~p(~lit;l~rl di) PorIo. T1ilta->~ segur;inienie de<br />

Jiiih mundos disiinios. clija articuIaqHo ter5 dc scr tnrnl7Crii estu<strong>da</strong><strong>da</strong>.<br />

Em definirivn c çoniri cniiclusrlo. poder-


I . Lnsiit~itii iIc Gcrictatix dii 1~;ic~ilcl:irl~. i!? 1.cri.w <strong>da</strong> Ctiivci'sid:idr do PnrTu. E.m;iil: iii:id:ilcn:ifi\<br />

lct~~;ls,Ll~.~~!<br />

2, 7 ILI~SOS. !LI? - icrr,r. c'r~r~iir~iiirqiii~. P:i r-ic. Massoii. 1986 h (I ." cd. 1 (379 ). Rft3ETRO.<br />

IZrnc>~v K. C~L- QIIP~I-I v - O A /,qoiltio, KCJWJ, PI,,,~ ~-\.~t),i ,I(* /'r. L'I-J~~I~~c-IcJ ti7cIii.vrrio.<br />

Piw~n. Oli~in:~, IIJIIC;~~ dc a 0 Col~if~-~ic> do t'onr>-. 1'3ri5.<br />

c ' -,' :<br />

!I. Srilii-r- rk.;tcc Cri~iccilii!. dcaciivtili.ic[ri~ tini' J. :LTKiNSC)N - F/


YY7<br />

O'tH<br />

i.<br />

liS'C,; tl


Ai; 10t1 kl.lJOlZES I


i 0<br />

I --<br />

i "i<br />

4; "'33<br />

- ""'L""


ANT(IN[U ALMODOVAR li MARIA Dli F~TI\I;\ UKANI~ÃC~<br />

I k:iriil~l.idr de Ecrinrimi~ dn L! do Poflo'l<br />

1. O coriceito de indústria t5 pciliss~n.rico e extrcrilameiite importante parli<br />

a economiri polEiica oitoccliti~ta. pois no linii~e representa nfio ripeiias uina<br />

«porr;i de entra<strong>da</strong>,, privilegia<strong>da</strong> para praficanicnrc ro<strong>da</strong> a milteria <strong>da</strong> ecoilomia<br />

política (divisrio do ~ratiallio. 11-oca. pi-oduçso). mas rainl-iLm para ~riuiius riurras<br />

formas iic rcflexiio solsic a nova socie<strong>da</strong>de indus~rial - i.~. ri socie<strong>da</strong>de nioderna<br />

do s&criIo passado.<br />

Duraiiic lodo o século dez~inove. convivem duas noc;Gcs h;isiças de indústria.<br />

Par u1i-i lado. temos ri indiisiria como siníinimo de eiigeilho liiirnano. que pode<br />

ter uma çonotriyáo poqitiva quando posm riri serviço <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de. ou urna conolriçZo<br />

negativa (cavallieiso de indústria) quando pcista ao servivo dc interesses pessoais<br />

ilegítinios. Nes~e último ç;iso itidiislria 6 sínóninio de expediente, de :irlimanha.<br />

Noutro? contextrii. estn noç5o de indiistria como engenlici ou facul<strong>da</strong>de avança<br />

no sentido dc se confundir com ri prhpriu nocão de ~1.nbalha humano. mclhor ou<br />

pior iluminado pelas l'acul<strong>da</strong>des técnicas r cientiticas <strong>da</strong> raz5o trjr. Silva Liahoa.<br />

1992. rI:ICi4-68 c Marreca. 1983.1:81-103).<br />

Por outro. aparccc-nos a indústria coino nova forma de organização <strong>da</strong><br />

activi<strong>da</strong>de produtiva. directaniente associa<strong>da</strong> 3 ~1~iliz;iq9n de máquiniis. grande<br />

escu1:i prodtrtivri. e novai tCcnicns dc organizaçao einliresaria1'. Neste sentido. a<br />

indústria apoiita p:ir:i ui-ii iiovo tipo de vi<strong>da</strong> (urbano) c de socie<strong>da</strong>de (a sncic<strong>da</strong>dc<br />

ii~d~istrial). Lipantri. para ii reali<strong>da</strong>de ~


dc Moiica<strong>da</strong>. Colher-t c Boicro colahcirrim ern 1675 com Duarlc Rihciro de M;lccdo<br />

ria S L I ~ X ~ W I I T C ~ sobre ~ ~ I ~ as ~ C v:inlat.rns ~ a ripcrar (\:i intsoduc5ci ria, nires erri<br />

PorLugíil. 13a mcsniri ror~nii. podeilioc cncontriii- ri exliei-icnciii prctics ri n reflexao<br />

inyles:i ;i acrinip: crri que se desiacain tis<br />

vticáhu lcih q.proriiover. me1lirir:ir. íTunlinzir. se.çsui-gii-. prciii iar. rcuriimar. tibci-tni-w.<br />

e oncli: LIIJILI ~Iil3 inflii&nci:is <strong>da</strong> ccorinniia políricii ricah;~ por \er ii ~liiborar;50 dé<br />

uni pi-ogratna de rcrcimi:i qiic ~iris siias riiiBiscs


no mcio industrial enise ni-leaãos e indu~iriais. Nuin dos seus iiltitnos iraballlos<br />

sohrc esta qveqtso. relèrc-se a cxi~tE~icili<br />

de<br />

~doi.v ~~UIM/CV , ~ J I . L { ~ ~ IJ S ~;r~esí~~;uto<br />

; e c) ri~~fn.do.fii!>rit. 0 ~ JI-iir~~ir-ri<br />

crl,ylobn u i* cri-f~.~firi.s yrrc ti-~ihallictrri I T ~ I Y rificiriris-lojjo,<br />

tinri~r,iis qLie iiriiderlr rry~ri/u rjuc jirhric~ini. Disrirl~ucirr-.v~ diros<br />

ccrrcpciric~s aocicris c~~JEI-PIIIPS IIP.\.IC~ ,qrrIj>n: IIIP~II.P.Y e o/Ici~tii,<br />

~II.FE?-~I~~O-SC<br />

05 api.ri~di:cs ?rr.Fln iílrii??ri r~itt.#r)riri í...) U ~iirt~?f!o<br />

,/i-rDril deccinip~~c~-.s~ c>iii diici.~ cl(t c\ P i ~.I~ii+cii~tcrirr Iiierri i-rlili:ncI[~s: ns<br />

fcrhrir.rrirfes e ris qiicinis rlc filjr-icn. A rocrisr+i?c.i~i iro i~-~rerini cift<br />

11r1 I'C-~~U~CJ de T~.C~/I~///IO r1c70 se ~rodi{: 6171 //I IL,?-P,T.~P~~ CLVTII~I?,Y~ f .. . ) As<br />

J~I~~I)I~/?I~V~I~UA<br />

t?ncio~~oi.s coi~.srirz~c~~~<br />

I ~ I J I ,stt/~,qi-~~po Jeilti-[I do itr~~~;do<br />

Afi~/>tdil: soI~r~wi~G~~ci(r cio Ai~figo A'c~,qi11w, ,/i>~-ut~i L I I ~ I J J ~ O ~ J ~ ~ c/(/Tt:i/ I ~ K I<br />

de r~.soi~w~.~, (Pereir.1. I 99 I . 1 !:?Ti.? 1.<br />

Para :ilCrn disiii. su1ieiii:i ri autora quc rirtaçSri riri itnpoi~açHn),<br />

quer os confliioq de iii~crcsses entrc a burcucsia I-i~hi-il c n burgucsiri corncrcial,<br />

nonieadrimcnre t~o sector de e.;pcirt:icóei. viliçrilas. Uma situriciri deste icnr. mnr-<br />

ca<strong>da</strong> pelii auseiicia dc Iirii ver<strong>da</strong>deiro niercado iiiicnici rliic arliculasse e Iiierar-<br />

quizassc os interci~cs dos v6i-ios tipos dc prridutorcs c os dos consumidores,<br />

facililuu sobrein:ineira a invaaàci dos vario5 11ierc:idos pelos prtiduros estrari-<br />

gciros. retirando ;i moderiia indúsrrin nacional uni iriiporianle argumento p;lr;-l<br />

Suii<strong>da</strong>r ;i qua suprcmaciri sotirc ri artesan:ito.<br />

Mais ain<strong>da</strong>: 3 permantnciri excessivaii~entc longa d;i convivCncia eiitre<br />

iim Scçlur arcaico agonizarite (o artes;~izalril e urii sector teoricamenlc rnriderrio c


.4 ;Z7TOW/O ALiWOBO !.IR c AIA RL4 Ilk' F_'A U~WA ifh':\N I3.40<br />

- - - -- - -- - --- -- -- ---<br />

rrgeiicr~rtoi (ri f5hi-ic~i), qiie ii:i pratica iilri coilscgrii;~ inver~er. o esta<strong>da</strong> dc coisas<br />

seja nn pIiirio iiirert~u ~cjii 110 iiilcsri;icini~ril. co tidiciciiiciu :i I:\[ ponto a perspeçiivii<br />

piirtugireiii f;icc nn iiicrclido c ao cnpit,?lisnio que. rtlcçmu na? primeira:,<br />

dzca<strong>da</strong>s do sficiilii vinte Iòi de I'5cil iiceitaysn ri idciirio ariti-capi~riIi5t:i de Sal:lz:ir.<br />

cxyircssíi no plano d:i dcicrinriança Façc h sisndc rinaiiça iiitci-n:lciorial. do lemciii'acc<br />

11 agitri~ao riper:irin decorrente <strong>da</strong> inrIustri~lizur;áa e urb:lnizricãri do país, e<br />

do próprici cle.;conforso iàce 30 I'unci> fSi11.a. 1997:50). NJci é por t\so dc espiintnr<br />

qiie no Iciripci de todo o séciilo dczannzte, riIich;ir clc iiicimcntos cspiirádi~os e<br />

I'LI~~I~CS em y~ic p:il-ecia pi-cvalecer- uriia ocieriluc;,;io cl:iranicn~e defini<strong>da</strong> de<br />

políiica cçcinómtcii. teillirim convividri pcrspcctrvris dc cliagn0siico sol~i-c ris<br />

niíilcs riacionaii niuj1ci dirci-cntes. incnrpcisandn visfies basiairie dísparcs sobrc o<br />

prohlcrii:~ <strong>da</strong> i ridUsi ria nnçioiaal7.<br />

3. No dcilIbar do sécuIn. aiii<strong>da</strong> nci contexto dc ilni Sr~iiigci Kerirric qiic<br />

c os cilnfivtos entrc<br />

procura :idinr :t sua inciperaciona!idiiiIe. tcrrius ns d~sç~iss~c~<br />

cslr-iiiiiras iristitucicinais ((J Cnnsellio <strong>da</strong> Fa~eii<strong>da</strong> c ii Jtinta du Cornérçin) rclniivnmenlc<br />

:I diitrlhrric.ãi) dc incciiti\,cis c priviICgios ci1ti.e ui-n ilrtciqaliiitii corpor~iiivarnci-ite<br />

critrinchcii-ado c tim rríuiidti rahi-i1 niiicl;i frrincniriente i~lsipienle.<br />

E. ~iar:iIclairientc. tctnob a nrivid:ide Ipraiiç:inieiitc iinicii na Iiisrrírja do iiosso<br />

pençanlertln cconómrcri) de um:i aceia disc~iss5a ei-ri iorii{i rl~is sciricllianqns c<br />

direi-criqa5 eritir A<strong>da</strong>~zi SiililIz c 05 lisiocr;d;i\. Silva Lis17nri e Koclrigiicq de Briro<br />

1erç;irii puhlic:tmciitc arpiiineiitoh qiic. para nl6rii cIe per.riii~ircm riuiros tipos dr<br />

Iciiiir:i. nos iridrciarn ;i coii~(;iCncia de qiic irnpos~n pcrisar e cii-icni:ir a iridúsirin<br />

- iiciic caio. enrluariirl ;I actividiidc produtorri de riqucxa - nacional. Nti plano dii<br />

criiiccpc,?o d;i ind1istri:i. hA Lima 3~~11~iy30 geriie-ic;i dc qvc sc ~r:it:i do ulratiallio.<br />

c excrcíciu dos irilc~itos do Iiotiicin>> t Britu. 1 Y92:68), discori7anllo (75 doi:, autorcss<br />

srinicriic na fol-niu ctiriiri 131 1'itclr)r deve scr gcridci pcln Esra<strong>da</strong>. A r\tc nível. 3<br />

dilèi-eriça quc (i\ sepnr:i C níticlri. sublcre\'endri Rritlrigiies dc Rriro uma ptistura<br />

iritcrvcntivn. ripoind:i iiri idcin rle qiie tudti dcliendc cta visao do Icgislridoi- - c<br />

que prnticaniente ludo lhe If possivcl fu7er -. criquanto cjuc Silva Lishoa acrcciíta<br />

iiriz cr'ciios de t1112;1 Irher<strong>da</strong>dc c rcsponinhi1id;irIe indivi~l~ial deii<strong>da</strong>irien~e vigialla<br />

(pi-ciriiadn c puni<strong>da</strong>) pcii- ~1111 EsLaclo iiler:iilicntc: ~utclnr. E. prisri nlciii disso,<br />

Kodriguci dc Rritu nao terri duvi<strong>da</strong>s de que li5 urna ir~~pericisii necessi<strong>da</strong>de de<br />

f'avcircccr n indúsii-in ug~icol;~,<br />

«cuj;i pr-osperi<strong>da</strong>dc se deiiicinirrou uas;t/ dever sciii<br />

primrír-iri firri tios _onvcrnos>. (lÇi92:h). enquaricci quc Silva ti~hna nptln LI unia<br />

pn)~cc~:Eo ir~dixçriniin:idn a lri<strong>da</strong>s os tipo5 cFe indiísii-ia Iíiil. ~rsctii iiccp~an clc<br />

pessnLif. ririo obsrarido a clr~nlquer Iionestn irahulho e criipi-cgu de tiindo>,. assim<br />

garantindri erq~ie se faca o tlevido ~rah;ilhri. par~ic~ilnr e púbIfcc3. ciini (i i~iais livre.<br />

cxicrisci. e luci-;iii\n clnpregri ~iosiivcl <strong>da</strong>s pessoas c capit:iis. crri ~1:incirs quc<br />

.jaiilai? i'iille oçupnqãri hrinestri a quem afcsecc~- sei.viqo» (c./: 1993. I: 3 1. 34).<br />

Com esc;[ disçiiss5o ~-ihhtit.a. licarriiii geiiericarncnlc Iririlizndci5 cis eslreiliris<br />

d;i rtcr;ao prilít~cs dii Estado riti c;inlpo <strong>da</strong> indiísrria em hciiiiclri Iato - a siiher. a<br />

cs~:ibeleciiiicriro de uiii qu;ilcluer tipo dc prrferêiicin e c-rinctiiiiiLante apoiri exliricirdiiiiriri<br />

;i tini dr~cnninado rnmn dc acti\.iJzdc. nii. do ilutrci I:ido. a purii L' qinipleh


iihsicn clc ir tii;iis Iniiyc do que ri criaqati dc um enqii;idrai~icntii i:iiur;ivcl iin<br />

naiui iil desenvolvi mcnlo <strong>da</strong> activid;irlc cçonfirriica. Vi SI;J iiesles tcrnlcis h5sicos e<br />

si mpli ric;idos. pnele-.;c dir.cr clttc a pol i (TtiiiiLs. 1974: Ci1). Herii-iques<br />

Nunci CartEi-iii~. irrii dcih tnemhios <strong>da</strong> Ccimi,críTo ~irii-ci n ir~cirhc~i-~iricii~o rh CBtiiéiriri<br />

cl3 cid:ide de Lisima. iiidica-iios claraiticrirc o porilo dii iituiiqâri 30 afirmar:


Tal seria o cnsri doi pi.iiicípios qrfe aporirwtini para os inicresscs dos coilsuirii<br />

Jtirci. nlc_i:i<strong>da</strong>tiicnic: pi+ejudicados pcir urrin i~idúsii-i;i mais cara c de pior<br />

clun1id:ide. piir vezes atC iiiciip~iz de suprir o ~iici-c:ido interno: do.; que justii'ica-'<br />

vani LI prcièr2nci:i qul: d~~~riii ser <strong>da</strong><strong>da</strong> cntrc ncjc h indúalriri :i_iricola. çriqüiinio<br />

:rcti\'i<strong>da</strong>dc h5~ic.a. irnprcsciridível. mais a~ustadri 5s iicissas reais passibilidndcs;<br />

dos qiic ~a1ient:ivaiii ris iiicciniport:iveis pyiuiztis qiie cauhavtim h fazeri<strong>da</strong> pública<br />

nç inúltiplils c çnnsr:iiites ise11c;fici CILIC eríiin ~-ecIurr~ii<strong>da</strong>s pelo5 l'abriciintes: dos<br />

y~ic 3Pniir;lv:trri acusadrii-;iiiicnic pkira a falta doh hraços qiie ti indústria rciii-ava<br />

60.; campos já dc si depaiiperadns: dtii que dcsiacii~alu a inexistência de<br />

i - i<br />

i~~icionaiii Iilirii rriuilas dcshas Táhriciis: e. Ii na1 rnctite. dos que<br />

iidvcrtinm para :L pcissivel cri:i@ci de ciúnies ( 1 Cn~-~io,\o. I X32:6).<br />

3/13:, 35 ncus~~qùch h 11OS.t:i indústriit ntaritifach~rcira ii"i0 ficavam por aqui.<br />

Aindii durtirirc o ~icríodri qiir: vinios an;ilisarido. a Çtirniss3ci de Crlnikrcici de Lishria.<br />

;il?~";tr de sribscrevcr iin1:i postura gc~icricaiiienle frivcii-Gi e1 3s pretetibr5es<br />

pro~ccciorii~i~~ Jrsi nrissos f.~bricnntc.;. alertnv:~ nicsino axsiin para ri ncccssidnde<br />

dc ic crisi-c111 sociedndci pronicitorrts <strong>da</strong> índcuiri;~ iiacional. c. mliii impoi-tanic<br />

:1irid3. para ;i rlalihc il ut;i nccessi<strong>da</strong>dc>> JC I;e rsiabclccci'eiii -escolas elementares<br />

dc quíriiic:i r rnccGriica. piii. iat ti 1i:iver I~I~IIUK;ICIUTII nlgurrin que iiiiri precise. ou<br />

ni;its ou ~i.ii-.~ius dciscs crinlieci rncn~oh (,lderiiál-io ... . 33).<br />

Ou +a. rnesnio os que puhliçamcnte nrio ptriiliarn em causa ri nçceqsí<strong>da</strong>de<br />

Jc Pcifltis~il possuir a sua picípn:~ iiidUstria fahril linhciin diivi<strong>da</strong>s stihre 3 viabili<strong>da</strong>de<br />

de iinia 1etcitri:i iiidusiri:il ui~i~aiiirliiLc 17;ise;irIn numri p~)Ii~ica de rrctirisrruçàci em<br />

riioldch ir;itIiciniinis - islr) C. h:iric~?~ 011 cniitl-:I :1s ienlnrivns "pi-ernatrrrni" cie :is deseri\.otver entre niis,<br />

reroi-caiido ri.; ccinclus0es retira<strong>da</strong>s dri aplicnç5o a Portu2:il do teoreina d>is<br />

v:ini:igens corripnradiix tici pl:inn <strong>da</strong>s driiagõe.: c111 factores nrilusriis. Urna vez<br />

~ib;ltid~liiacIo (1 ;inni~o ci+edn d,i periiuli<strong>da</strong>tie congénii:~ dri povo portuguk. e scndo<br />

ayoi-a co1çiç3$:1 a neccs.;id:ide de r1111 irii~esiitnzniri çoiisidcr~vel cnl tenlpci e<br />

recursos para prcinicivci- rz SLI:~ e~I~1cilq.5~~<br />

iiciiicl LI ir pel;i prioi-i<strong>da</strong>de rlc urna :tcnia@o na agric~i liiii*:i, rdc~aridri<br />

raiiiia riai Liliric:i.; pnxi ocnsi5o rnnis o1innLin:i '2.<br />

N;i ;iucénCi:l dc iiiríirrri:iqdes seFurri5 quc nos possairi orieiiiar ncite campo,<br />

poclemns npcn:i\ procurar intuir ;ilgurri:is d;ii conscquPiicias dns baixos níveis dc<br />

"merçnnii I". Lcirnava-se mais I';(rcil<br />

r-i cornl-iate 5.<br />

iii.;tnic;ci c toml:içLio 12ciiica que perduram Iiciii liuni alérri do sécciIo XTX1f. As<br />

diticul<strong>da</strong>deh s3n scn.;iveir no Locantc a ~l~iulquer prqjecio dc: rnucliinc:~ qiic ii-tipliquc<br />

Liin:i 1idc~5o gciieralizrt<strong>da</strong> :i tkçiiic;iç e sr-iétodiis cIc ii.rih:ilho nao apcnrr.; diferentes<br />

ri~;t\ 12iais cxigei-ilcs cle um ponici dc vis!:~ <strong>da</strong>s relnçr5es rncrcantis quc Ilie


s3n cuilcsri.;: produzir eni «~i-niirlc>, csczilri. scjn tia ;iyricul~iir~. sqj:i nus manui'nciui-:i>.<br />

para uni trierçado que iieçesharinriiciik iri u1trapriçi:ir o nível local ou<br />

~ncxr~~o rcpional. pnihui 1itni2 lfigiçn e colnca cxipEiiciiis ícoii-ipi-eensLlci dos<br />

riiei-cacloc. prc\ i*;;lri dos ritmos e viiluriics de produ~3o. l'idclizriqiin d:i proctirLi. a<br />

pr0pt-i:~ cont;lhiiizitg2o dc CUSLOS C pro\,cito\. ii _fc'ililo dii m5o-de-cibra ernprcgue)<br />

que se riati ccirripridliceni coin iitila ticturiq5o rolineir;~, ctn pcquena r~cala.<br />

hase:idi rm 17r:iiic;ts c ~rucliçóes her<strong>da</strong><strong>da</strong>s.<br />

E\ic rihzt5culo. j;í dc si ccinsidcrriiel. pode inrnni--cc ain<strong>da</strong> mais podcrciso<br />

iio ç:iso rrti qiic. ;i\ priipi-ia5 eliles \e moiiicIii ;ivess:is ot~ inc.iiiiri ciniplesrrieiite<br />

ac~t<br />

iiegli~cntcsa reil.icitci. J5 vimciq o comentrirra occrh~i que 13orger Crtrneirci<br />

prod~1ziii liisc 3t7h rlesig~iios de prciniovcr :i cducaqiici dns ag~ic~iltores. x~ canllpo<br />

<strong>da</strong> indústria t-ahril. n3ci sc pode dizcr que 41 piiiitir:iriiii fosse si_c1iific3ti\~atiic11~~:<br />

mel hoi-.<br />

Se dcitat-nici\ ollicis 30 que ris cnnirrci;iiitcs dii pi':ic:i cio Portci tCiii a<br />

di/c~ :I rcçl-ieiio <strong>da</strong>.; mrinutricr unis. licaiuos n s:iher cliic cm sua opinirio.<br />

Riclcr-~<br />

r(./. id.. 195. n." 761. I':UYI Pcmcirii Riiqci. cu~iio 1inr:i inuilos outros jrorlligiiescs. cr;i<br />

pci-l'~itnrnc1l1c dexabido Icrnm síi v:iid;ide\. criiiiri dii-ia Borgrs Crunciro) periser<br />

q~ic o de.cenvol\ iii~~i~lii pnsfugiics sc pudrsce sncorrzi- c dccorrcr clc iiliia aposLa<br />

riii apcrfbiqri:irricriro dri iiidHslrin fabril cIc qii~ di~jiúi~liaiiicis epoca.<br />

5. Cori\réiii i150 esqiiecer quc c5ici iíltiiiioc Lcxlrih. rn~iito emhora <strong>da</strong> :autoria<br />

dc U~II doc \in~hoIoh CIO vilitisma. ji s5o piihlicado\ rlc1it)is dii viiríriri dns lil?crnis<br />

sol-irc a reriçqrlo ahsolutis~~i. num pcríod~i tilide se coniecam ~radudrnente a<br />

dcsiiiicni- outrris pensadores C o~itriix IJC~>~CCI~\ as.


Dc :tccirdo coi~i :i linha de an5Iise que goiiai.íailios de prosseguir. turnar-<br />

-SE-ii~ I~iiidrirr1cni;il cnizar as an5lises eikciuíi<strong>da</strong>s pelo.; ccononiisras cnnsagi-arlos<br />

destc (ieriodn - Olivcira Marreca c Adri5o Fur-jaz de San-ipriio. mas tarnhéin<br />

Agristirihci Alhnnci <strong>da</strong> Silvcii-a Pinto. José Fi-cderico tal-anjo. e .i. J. Rodrigues de<br />

Fieil;is - com ri pensaincnro dr grande5 vultos <strong>da</strong> culiiirn portuguesa <strong>da</strong> segun<strong>da</strong><br />

I I ~ C ~ ~ Cde I C oitciccntos - cotno Gamt. I-lercu1:ino. ori Olivcira Marliiis - seni no<br />

çnt:into esqucccr a carili-ihutn <strong>da</strong>do pelo pnntlcbni-isino niilitantc dc lioinens<br />

corno Anrlinro Pcrcii-ii MagalIiãei.<br />

Ueixanclci. no eiitaiiio, para melhor tiporru~ii<strong>da</strong>dc !:]I cnizamcnto de <strong>perspectiva</strong>s.<br />

c f-ic:indo-nos par:i j5 pelo< ccorinmislas, rind:t melhor CIO quc comeqarrricii<br />

pela obra iiisirtucionnl e estrtrtsiranze àc Adrizo Foijaz de Ssmpain. Doceiitc<br />

rie cconarni:i p~lilic*~ nii curso dc Lcii dri Univcrsidrtde dc Coinibra duranie<br />

ccrc;~ dc qiiareniii :mos, a scu miigictsrio marcou dc IOI-ní;i indclévcl ;I iinagetn<br />

(1tlcia1 qilc :I ciEncw ccoritirnica adquiriu junto dc viria< pernqõcc dc esru<strong>da</strong>i~ics.<br />

Sc ;icornp:inharnIt~.i, ain<strong>da</strong> que surn:iri:trncntc, a evoluçáo <strong>da</strong>s su:is liqócii. vcrificainos<br />

que nu cdiq5o de 13.53 .;e articula j:i ;I nuçiio rrndiciorial dc indúsaiii, a<br />

qual cnrisiste ..na uplicnr;,?o de iioss~13 facul<strong>da</strong>des i~:iturnis c adrluiri<strong>da</strong>q. in~epawvclniente<br />

u11id;is coniiosco, noss;i prirneirii c in~ilien5vcl riqueza. quc precede<br />

to<strong>da</strong>s :I> outr;11i» C!'. Su~npliio. 1995, I: 168 1. com u1n:l i1nç3ci rnai.; especifica<strong>da</strong>.<br />

Partindo <strong>da</strong> tradicional divislci entre indiísiria priiliaria. 1Rbril c cr>riiercial,<br />

salicntii-se ria noçr?o mais cspeçificn<strong>da</strong> o prnccsso de diIèrcnci3ç3o cm curso na<br />

iiidústri:~ Fabril:<br />

«Co.rr~r~i?criir por.Gtn. c!ivtirigrxii--,re a,?. mrinufricturas. rrns q~rai?;<br />

sc rrrrhnllln erri /loizrn g~nird~,. clli.~ xrcs v of'ícios. I7o.r qrtcii.~ nir n<br />

itrcliísri.iu se P.Z-PI.(.C eiri pn?~ro T ~ ~ I ~ ~ ~ ~ C ~ 1ttti70~.. ~ ~ Y I C ~ COIII ~ ~ ~ I I I<br />

iir />i.irrr.t,,r 111 P~O.F, LI~I.OIII-MIJOS OCI~I(C I?<br />

(id.. 176).<br />

Dc iguaI rriodn. riiilr;iç características noi~iialmenle rissacia<strong>da</strong>s 30 CDIICC~TO<br />

rn oderna>i de i ndbs ti-ia, ririiricrid;imentc a5 rníiqiiinas ou a eciticaçãn - moral,<br />

religiosa. c31 il. IiterAia clciiien1:ir. e profis.;ionrtI» (i{/.. I X9) -. tem agora direito a<br />

ver LI ~H:I intl uEricia rccoi~lirci<strong>da</strong> nti plarra <strong>da</strong> ~~ripesteiçoariicnto <strong>da</strong> produç50»,<br />

consti ttr IricIo-se eiii 01,iecbc; de uma i-el'crCnciri auronorn iza<strong>da</strong>. Yas crinsiderações<br />

iecid:i\ ;I propri~iro d:i cdiicnçZo, Adriáci Fayjii~ de S:irnp;iio começa por chamar<br />

:i :tieiicão para o ÇonErnslc que entao exisliria entre as riaqóes mais dcscnvolvi<strong>da</strong>s<br />

c a Eui-npa meridion;il. cii.joc povox .tqtr:ise vegctuiii (...I c n custo seguem. de<br />

lori~c. coin pa'çris iardios. o iiiipiilso <strong>da</strong> indústria,, (id.. 19R). D%-nos. al6m disso,<br />

rndicaqfie\ relativariicrirc 3 cinergêr1ci:i yradual dc lima nova forma de ver a<br />

iiidús~i-ia fahi-il. cenlra<strong>da</strong> n2ci apenas tios progressos decorrenícs <strong>da</strong> divisa0 do<br />

trabalho e <strong>da</strong> tela c lii1hilid;ide com quc as tarefas sáo descnipcnliu<strong>da</strong>s. inas iaiiih6111<br />

iilenlii aos cfeitos beiii2licos qzic se podem esperar ciri adopçiio dc estímuIos<br />

pccuniiíricis v:in5vcis. c;iracterísiicn< dri tr:thalIio p(ir ernpseitrid;~. Inririinineriie<br />

asaociad:~ n cstii questão, deparainos com urria Tig~irn cc~ilral. n ernpresirici. ctrjn<br />

açtrvidudc e. cni siia ripini;?~. detcrrizinante para o dcsc~ivolvimerito Ioii o atraso)<br />

du iiidUstria:


ittirnclns c/c ci jifit* ri11 I J ~ ~ Lcscollier- L . ns ~~zonqfic~s olini-rrri7n.s de<br />

conilii-l~cii- c de ceridei~. c dil-igii- os opci-árin,i rlc itrocio qrie it~'111.<br />

qitriiiio sejn PCI.T.FÍL~CI, nx ~C~.F-O~IJPI?~US. ~r~fjqt~ ~ITMS, P ~J~~illal.~ pnt-ics 00<br />

rapirnlfi,\-o* (i hid.).<br />

De notar qiic a irnporl2ncia rlti crnprcsrírio 1150 i-elcvn apenas desta fui1r;ão<br />

de cunsrole e prcvi~ao. Dc F~cici, Frxjnz terii o cui<strong>da</strong>do de des~ric:ir ri irnporlanie<br />

papel que o err-rpi-csArio dcscinpcnlia riu promover o priiprici dzseri vol vi rncnlci<br />

profissional c moral dos ol?e~.:irlos levando-o\ i-iãri aperiiib a aplicar-sc ninis 5s<br />

suas tarefris por intermédio dc ntivtis e~rírnulos ~iccuriiáricis - seja ~dnrido-ll-ics<br />

n3o iim jornal ccrlri por urn iruhallio diirio incerto. mas um quinliso na produçao<br />

por uni ~rahalho certo» (ibirl.) e i'a~crido co~iseqiienteii~ente dependcr «ri grandc7.n<br />

<strong>da</strong> recompertsa de seu zelo c habiIidnde. e <strong>da</strong> cluzinii<strong>da</strong>clc c quali<strong>da</strong>de <strong>da</strong><br />

obra» Ijbid.) - mas inclusívlimente foincntandri a sua 1iiropeiis5u para o cotisumo.<br />

na certela de que qulinlci iiiaior ~10r s quaniid:idc de necessi<strong>da</strong>des. que<br />

cxpcritncnrarii o?; iiidustriais. e o dese-jo. que n civi1iz:zçãci iieles tiver dci;c~~\ciIvido,<br />

de as supri1- lionestn e Ie~itimamenie. Incnur serii :i sua pcrguiqa. r: mais<br />

perfeita a sua obr:i» (id. I9 1 ).<br />

Es~as con rlc~ eiir/~t-e,~cr,<br />

csrcihiliclciíie p~rrl-si o.j o~ic~rcír-io,s. irirci-tezci luo soi~rcitie pc~rc~ (7<br />

eri~pl-c?sÚl-io; - .se,qiitido Jirsc ri"ri i-e~irt(l~ei-ctçiír~ cio olier-til-i#, pci-iodo<br />

d~ ~~irli'iol-o~irerito, t-esrrltnirrc de leil~as ~~.vp~i-iFi7cici.r. e clr, chr71c+ti/os<br />

,/~I~IJI inpi-e.~u,s: - rc~do ff~dl~ \>;


SO(Y)~I-O \ t??!ífll(l v, l/rt,(crevçrziciu. P:itLi<br />

alEni dc i'a/crcrn uiii pcii-iio LI;) çiluaçGii d:i cvoliiq50 d:i cicrici:t r pr5ric;i<br />

cct~níimicri 3 esci~lii intem:1ciu11~11. i-orneccni-rio5 os in~ilerinis necc%4rios para<br />

deseiivcil\ er 3 retlcx5.o c i1 in~ei-venc5o sobre a iiossn ica1irI;icie riacicirinl. niiniri<br />

perspccii\ ;I :I v:iriris titiilus siinilar h qiie .lo.ici rie Aiidrade Cisrvii cxpliciia praiicamcnre<br />

n:i incl;in:i nIrrrra:<br />

O que 6 aqui diln no plano nparciitznieiite rnais L~CII~L'~ <strong>da</strong> qr~i~tlini~l.<br />

pri-l'ci karricn te rrnnsponívcl par:i o c:irripo <strong>da</strong> ccriiiomi:i poIitic;i c rias sua5 rcluçoch<br />

com o dc.~crivcilvirncrito cl~i iiidfisiriii. IZacc ao conjLinlo de dcscri\~oI~imeiiicis<br />

ricomdns coin as rc\~oliiqóes ciir-npci:i< de 1 S4Y. e no aincoinitnritc a= nrii iJ:i~~lentu<br />

dii cyuestGo socral. hrli-iáo 1;osjna act~131iz;1 as sua5 rcll~xfies C O SCLI elibi~lo no<br />

xerir iilo de nrle iiiçrir-~ioi-ai- ;i ' 'sabedoria'' ndquirid~i rins 1i;lp5c\ in:t ís drre~i\.iil vi<strong>da</strong>s.<br />

Grqas ii cis:~ at~tudr. sei--riris-i;! pci5shmcl [eiiliir :I nteci par. 110 plaiici cnnceptual,<br />

uin roii.ir~n~ti dc csti-nté2ias dcstiniid:is a çiinirrilar toli pelo mcriti\ rrijncirrii-) oi.<br />

clcitnq negari\.ci\ ílitc c) cleseti~~cilvirnci~tri nos iri:i, ;i scu tempo. ira/.cr. Esrn<br />

iititurle Eice nos custos c hciietícius n ciperar dri deseiivtilvi irientci dn indústi-ia. e<br />

làcr li ccnn~iniin prilítisu criqii:inlo iiniri pcqa 1iii~cl:imcntnl dc LIrti;i espécie dc<br />

giii50 geriCricri CIO de.çcrivnlviriicirii(i cif.ilizricinn,iI. nào concii:i\.a rio entanto<br />

iim:i ades5o sigii i r'iç:iti va por. plirtc ~liis cli trs nuciori~iiç <strong>da</strong> &I)oc~.


tqrirricns de indiscuiívcl cnrisrn~i como G;iirci. Hercu1;i~iri. (~LI riicsriiu (7<br />

prciprfo Olii4cira M:iflitis, duvi<strong>da</strong>vam q~tíat-ticn~c <strong>da</strong> ci-cdibi I idiide c ds coi-i-ipletiidc<br />

dos valorec (Tutidnri~cntaliiientc vislos conio u~ilil:irioh ou rf~csino "ct-cmalí'sticri.sV)<br />

crit geral :issociadr)s h ciencia econhri~icu. C01110 rel'cre ALI~LI


niesmo unia ahoi-dngcln ria vldu ecrincírnic:~ to~almeii~e clirercritc <strong>da</strong> qirc dccori-ia<br />

do ci~nccito de l-nricorsEnciii. pern~iiiird(i qiie se criiiiinue a ucr n:i rxyians5ri <strong>da</strong><br />

riqueza unia par-te importante do proccçso de graduiil rc3llzaq9ii do próprio<br />

hriincm .<br />

Ora no fu~iclo. cita trrinsfomnç5o cnrre~po~idr: a trrn reronirir - apcsni- de<br />

dcvidiinicn~c acrrtalizildo p:ira as cnndicõcç d:i Gpcicn - <strong>da</strong> noç:?o dc inddstriti<br />

iiirii.; ycner:ili;l;i<strong>da</strong> dos inicins dn século dc7rinovc. yiiancln e3ta sc iden~iiicava<br />

priciritasiíiniciixc c0111 «o trnballio cs excrcicio dos lalenioi r10 lionietii» tllrito,<br />

1397: G8).<br />

Apor:i. seiri que no crirantri houi.e5.;c tima neccsi<strong>da</strong>dr de $c renegar o><br />

progrewn niccliriictiç e iiii~tei-i;ii~ cntret:irito alcunçridos. chainava-se ;i aienção<br />

ar^ 3 ncccrssidiidc imperiosa de se niiu csqtlccer ri car5cicr nuxiIi:ir e ncessiirio<br />

desses tiicxrntl'; progrcsçcis. que dcuerfa~ri funcionai- como li111 nieio dc i-caliznçso<br />

do horneni. s nziiica cuino crrn fim em si I3ní quc p:ii-:ilel:iincn~c com ;i% vlíriris<br />

larrn:i\ clr: rissoci:itrvisino. sc verificacse uiri iiclvo surtri dc ripeIc3a à Insti-uçãci<br />

popiil:~r. cnicndidn an,r>rrt como uiii ver<strong>da</strong>deiro projccto de rdt1ç:icSu dc rn:issns<br />

PLII.:I I) cie\'ido usufriiro <strong>da</strong>s pcitcnciali<strong>da</strong>dc.: n~:ireriais e riicirnis que :i ci\,iliznçãci<br />

o! 1ricentisl;r pc?di:i oi'crccçr.<br />

Acl~ii. porfc-*;c dizer quc csrstin uiii ctiriscitso quiihe gencraIi/.ado. Desdc<br />

os socialisr:is niais extremados ale 30s POUCOX sohre'i,ive~~icii que ~l'\t;lvarn :i0<br />

cilmpri dos econtiniist:is lilieiriis ícoirio era ri caso dc J. J. Riidsipue\ dc Fr-eítils2').<br />

n30 IILIV~LI cIU!'i<strong>da</strong>~ de que era ncccssário edircar r) p:iís.<br />

claro qiie nurim an5lisc mais fina cc podem Jercctar as rli~crpênciris.<br />

Parn iinc. come Rodrigues de FIF~€;IS. ;I 3p05121 113 cd~c;lçi?o continu:ivil a tcr uma<br />

CornponcnIc eI~iltleritc~ncPtll: réciiicii c merca~ilil. que assirri poderia libcr~ur o<br />

IXIW). <strong>da</strong>ndri-llie a form;iç?io nccess5rin para ;iscciiclci- h proprie<strong>da</strong>de do seu pl-hpi-iri<br />

negõçiri. P31.:1 OLI~I.OS. cwno Adsián Forjaz dc Sampriio, u edtic:iq3n scrin uma<br />

10ri~c rle urn no\.ci poder sticiiil. permitindo que os trahul1i:idorzs adcyuirisiein as<br />

coinpel Cncins (técnicas e çulluraih) necessariaí; parli rctirpii~iizarei~i n prhprio<br />

rriodclo dc rirg:tnizacici social. alter-arititi :i? relaçfies dc pi-oprie<strong>da</strong>dc em vigor n;i<br />

-<br />

esiCr;i industriril pcln desei-ivolviniento d:is rrilais v:iria<strong>da</strong>s ti3rm:is de 111uttiglis111(i<br />

e cooperuti\ isnin. ou inclusivarneii~c: rcífjcando tnodcIris de uin corporaiivisrno<br />

ti5 milito ultrapri\sado<br />

P~iralclanie~ite. o coinliiate pela ~cihrevivcnciíi ci21 indúhtriii n:icIc~nnl coiilitiu;iva.<br />

Iricapn~ nci 1Liiidn dc sc att~arioiiiiziir de fÒrm:i criiisiçteriic <strong>da</strong> protecção<br />

do Es~ido. cis wus por1;i-vrixes 1150 li>riti~l ii~ini~iiameiite intiiiiid:idos pela ciiicrgirnciri<br />

(cni yraridc pai-te simbDlicn) <strong>da</strong> rluc.;iZti social c cl{i sociiilisnici. Pclo coii-<br />

11-61 io. ;L iisitucã~ socjnI PLirCçcii :1t2 <strong>da</strong>r-lhe.; uni ncivn alcriin. cxacerl~rindo 3<br />

t6iiic:i iIc uni nricitirililiamn quc rio S~iiid(i IIU~JL';~ :I ;ihaiidonoii. ;iuirienr:l~iclo<br />

incllt~ivriniilnte ;in Ioiigri <strong>da</strong> cl&cn<strong>da</strong> dc riilcn~:i i ~s suas iciv~~iclicaqões~~.<br />

C1 orysilicisriiri. heir corriii ri


h;illiii ri;iciciii~l. c par3 3 il~eiti1~50 LI;~ ideia Ixísiçii de q~ic ci sei1 fcirncrl~ri c Iirn-<br />

~ccç3o eram um cicvcr p;i~riiiticti.<br />

Crin~cr~uciircrnci.ite. :i dcfesia <strong>da</strong> r tis Tecirircs<br />

cindc o


CATI?C)Cb\. 1;crn;iridfi. I'l'4l -ti - 4 Sriciiili~~ictiiti Jurídicti ciii Pi.ii,iiiy:il c 2s .,. l / ~ b i ~ ~ r ~ ! ~ Hi.~t,j~-i17<br />

~ ~ t l ~ :\$~-I!I~ÍI-~


TOMAS. \1;1ri~icl Fcr!i:~n~lc\, L 974 - A / ~ ~ I . I J I I 'I(, ( ~ ~ I,%:/). ~ I J(I!.~ Tcr~pa~,rii~l~;i I (~r: I. !-islm;i. Scai-;i<br />

NOTAS<br />

1 . Cnncitqkh ckt:is qiic ii.ici iiii]icclciii :i Lmt.~~ii.~icl~.r.:~~.ir<br />

I)<br />

il:ic rili~,iri:i:. ciiclilaiirn 17crliirn:i~ Lihtic'as. I'CCOII~~Ccciirli>-cc<br />

]>CIO 111~1105 i'ni al_n~iiti:ii iIcl:ix ri c+[iih[-i31i rlr fiiiiii-ii~ ciiilli-ccii~liiirc~~f~>i ficrri ~uccdidri.s.<br />

Nrii~+--i: cliir. ccrn pci.slicc!iva sc iriutittni citi risiir [iai* di:ic tlr. Iirijc.<br />

2. Yci L ~ LICh<br />

Sjiv;! t uJlJ-:.:17 I \~>t,i.r i15 I'CI)I~C~~LII~; íiri\ iiltcl~ctllai\ r>iloccnti~l:t'i ~'~~[:ttlh-;ilnctll :1i3e nliTlll!.<br />

qtic l'ort~ig;!l ~lcvi;~ idr:iIi~~c[ilc [*!,i.i\ pcrnih-n~>~ pcr~~hci- ~ikcllit~i- :I pubten~-iiil ~171il[?l~~\itI:1rlt- c!ix i-c;i~lri>\ LIC Ici11~r:i idcitis rlc iiidri urri rlliira> c~>iiijiiiiiii iIc<br />

iiti~~~i~t'~ I I;IIICC'~C'~. in~l~srh C iliiliiiil~ili (veja-se O exemplci dc Foij3~ dc Satiip:rin. Iii'>5. I: 129-h{)).<br />

4. VCJ:I-"C 11 L-:IKI CIC i\illÍ\tiit> tl:~ Silv:i IXert'iLi X.I:I~:I!II~C\ 1 I KH.1 6.5-lnS.1 54-651. bcin coiiio :is<br />

rci.cr?i~cj~> I-cit;~~ pi~r klí~-i:iiit H:blpci,~i PC!,~*~~-.i ;t c!cIii11:1 i[i~l~~hti-iiil p;iIti~ttai!a !ia< pclicfics<br />

i-[iiicid;~.; iis Criric.; ciii I X20-7 1 ! I 992. 11: ?55-4!i E.<br />

5. l~ i5 citadii.\ dc :lu~~iito S;k~lic~ Sjlv;~ I IOi)7>. n~:i\ I:ITTI~~III. C<br />

>c111 ~[~c~JL*LI~~:LL;F~L-\ L!L- i~x;~ii~ti\~i~I:i~lr.<br />

:111c cbt~id~li dc I.'ttri~il~ln C:i[ro~;~ 1 IVI !-,-r. lVi71, soI>rc o<br />

coti.jt11it17 tix ~drol(>y!:t [-~.~i~~Iilic:i~i;i. ;i~i.h tratii~IIir~\ I';IIIIL~ hTcrC:~ I I S'5:- I u57i. Cal>i-;~l dc<br />

Miinc:idz r I V.:-- I ?.3'-> E. c Aiit8iiici Lir;iz 'l'cixcli-:L i 1 li?;< I. !.i>lii.c tiis~úi c:, 11i.i cii4iiii c ti:i i-i inrtifi:i tlii<br />

~lircili~. ,711 ;!tt~ia 71- urdck [Lir~ia do> S;I!I!L>S i 9x3 ) si.iI71-c i.), ~n~ulcrl~~;ii~ Ixirtkl-<br />

F!~IL-U-< kl;i 7iriimcir:i nic[:bcIc (10 SCCLLIO p,~ssado.<br />

ti. E~ii 1" i~icil~iii cq:i t1ivcrgFtici:i titi 1iicr:i ~iivei-\id:icic dc iritcrccscs 1iacl:i tciii ;i 1.c~ sniii n ripa ric<br />

c~i!illi[h>* ~IIC i i ~ i 1;ir~lc ~ h criii~[ii~riiG :I LILIC~I~I~ \~i~ii!I. >lir~ii~i~i T~;il~lcr~> T't-i-t-ir:~ -;~Iienr:l r~ l'ac[ri dc<br />

cluc P:I~J o., C1~pu1:idos. rrit liliri diidc iipiit-cci:~. 111~1 1 . .I c1111111 t1111:1 li:lir:i~'ei3 p:i:a &)'i prí~lil~i~ii~s<br />

soci:ii> rif~rl?~ qtic (7 priocrcsso 11;lvi:i cri:i~k> Li cI:tpccii.i:i\> 4 llK!l. 11:.5h. 0s ~l~~ll~lc~llii~<br />

hrl~*i;tl-. T147\1*% SIW~L-III ~~~~~;t~ci:~Ii~>cri[c<br />

.;~ih :I ii~rnia do cIc~ciitp~~cp(~ dc oliciiii> >i~l~stit~ií~los 11:is<br />

fiil>[-ic;~s Iiur :ili1-~11dixh. i>! C. d:i ~~~~II~\~~III~~~~I<br />

ilc t~~~~lii-t[e-nl~r;i es~i~ci~~iz:krI~~ pnr opcr~iri~n scm<br />

l~~.p:ir;b~,ii>,,. ci~i) i1 CL~I~SCL~II~:II~C l~:iix;i LIC >rit;irin< c prr~l:b dc ~~ti:~I~~l~dc<br />

1 til.. -375 1 Trat;~-w<br />

vi>!-t:ieiiii iii:iii clc ~irii ctirirlilii iiilcriiii c11lt.c ~iliciiiis L* ;iyr!.cii~!i~c:. (iiii ciiiilcuiii ibc IIIII:! iiiiv:i<br />

i-cali<strong>da</strong>dc l.ihril rluc pr'iii~:~ pcl:i ;iiiserici:i d;i triiJicii?n;il cliIcrcnci;iç:iu ciii-pc~rai~v:~ t clri quc rlc urti<br />

rcnl cniiflitii ciilrc npcr.5i.it~s c r:ipii:ilist:is.<br />

7, s4ilii-r ;I


12. A iri~icICr~riit W~I.C i1 IICC~SS~~:I~~ I~C TI~LIIIIU\CF O cnsinn ngrícril:~ csla~;i. pier~i. I~iiigc de BCT p:icliic:i.<br />

çorriii >r priJc vcr iin he~iiiriit. co111~n~:irio dr 13ni.grs C:irnçiro: {Marrecii, I9R3. 11: 37-1581.<br />

I S. Uni hriin cxcniplrr dt.sl:e ;iii tttdc ~ic rii~irl:in(a 11riJc vcr cncoriti~:irln ria dd'cvzi qi~e :\u_cusici Fiiscliini<br />

f IXS7: ?Si f':iz rlci ~~riprirluiiisiiio)~ I:I rcoiiutnia po1itic:i: ~~iiiii 115 fic?je linnieiir de csiudu. para<br />

1~lil11 ~lriç~ Iitlmc 111~1'~cednl'. q~lt' 11;m Lfinc:II.C LI\ pmb~el1l;lb sclc'i;lis, C SO~II@~U~O<br />

\rih a i poniu dc \:i)rt:i clt3 11111 :iiíh1~7 uprt~irli>mn iJc tciiilirr c dc <strong>da</strong>iirrin:~ii.<br />

19. AICni dri- cstudciç aiirri~iririticritc rdciidos. vci 1:imbLíni sohic czie ieiiia C:itrup 1991 -h.<br />

70, RiIr>tc-st cfe JI;~"~:I~~III. qiic C por v01 ta LIOS CEn:ii\ do s6culo dezniiiive qiic >c vcrilimni alguris desenvolvinict~i~.~~<br />

ili~cip1inut.c~ (çíisii d ~i p*iculri~i;i curii Willrelrii Wiiridl c <strong>da</strong> pxiculnpiii industrial<br />

critri Htigi, .Ilunstcrheif) rtrir ]ici'rriitcni Ji gert3i> 1id:it. cIc uinn foirno oi:iix cieniífica cnin :i<br />

qtw~t5fioc1~il. A eslc rzslicilu. cuni'rontar lVrt-11 ( 1YI)I).<br />

2 I. Scilirc cxtc nt


Nos idos anos 40 um ex-aluno. <strong>da</strong> Escola Pfiíiica Coiiiercial Rairl Dúria,<br />

cscreveu dc Lourencci Marqucs:


csse t'çp:~qo [(li cstrutttraillc ni\ viilorizagài1 de crimp.e~Gnci:is récnicai c c;i~eliznrlo~+<br />

dc qii~ilid:icfcs éticas, CIUC sc nlig~irarii çtimo prol~riçil:iclcs espeçil?c;i\ dos lugares<br />

tic 1s;ihalhri ctiicrgcnies. nia.4. iiimhÈm. çciann i-ççurxos iritlisprns:i\cis piir;i ;i<br />

rectiiivcirs:io CIUY antigo5 rifícioç.<br />

I3:irtiiidti. elltk, d:i~ iluiiraqíie3 podci--.;c-:o coiifi:ur:ir :IS diiiicii~iics do<br />

~~rojc'cto c.d~icaciniial 11:iscido pcir- I ot1:i dc 1900 c qiie i-eprerenlriu durai-iic<br />

dera<strong>da</strong>.: LIITI;~ a1 terii:lti~ii dc r~rtll;~~:?~ t~ndc o trnhalho c~crilni çr ciicciritrava<br />

~;iilx-irdln;ido ao pi-iigscsr;n econririiicii. ~i:i o pl-iiii;id(i de urua iiaiematizriq5o dc<br />

pro~cíii!i~~'r~to\ ~CCI~~CC)C (c c.ien~íflco\) <strong>da</strong>s ~ir~ir~çns do ciirriércin (L. doi seriliqcis)<br />

C ri:\ inclus,?o dc tini:\ It>gic;i dii honm que funçioririi-in c01170 ri rccurso sirrilitilicio<br />

<strong>da</strong> di~riifiç;iq5ri pi-riilssin~i;il - do rrti.r~rri;~iiin e do rlr,qoriarirc.<br />

Ou scj:t. divisUn sl\rii;il do tral-ialhn iéci~lcu exige tlirricnsòcs tEciriciis e<br />

i-iitrnis clrie sc iiilo frircm ciiri~pi-idri.; lern iede escolar) invtnliilizani qii:tlquei- ~cii-<br />

~riiivn dc. rnodcrnrza~5o: c


Fiicc a el;t:is preilieiltes iiecessidiideç dil rcccirivci~r5o Ralíl Dói-ia tecc<br />

íluriis çri~icas no cspíriro ~ - como ain<strong>da</strong> ii ~~in;iiild:tde» <strong>da</strong>s<br />

escolas csi\icriic~ 1 escolas e!enienlares dc çrimci-cio, l iisiilutos. ...I


~ T O Br~iiil. nas 1lh:i.; e i1:is Colijn ia.; - . riia5 fu nd:imcntalnietiti: iias i~ivesiimcntos<br />

cIn rriulcri:il did5ctico C pccl;ig8giço c n:i constante alciic3n ;io quotitlianri que sc<br />

devcriti rdleciii- nos cui-riculris c nni esii-3tEgia.c dc apreiidi/agcrn - sepiiiido ri<br />

Eciila çrinstiinrcinente rcitci'iido: dcve


de ~raindci.; pr6prior. (raduzir ;ilguns artigos sobre fislc iixqunzo. paxi ;iiixiIias as<br />

do~i<br />

cxpiicriçãcs qiic Lctirica c prlitic;ii~ie~ite tias ii-iinlias au Ias de ctirn2rcio (. . .).<br />

A rirpnnix:ir;iío dos tscriiciriri\ aiiiericatior. invenqsci í'ranccs:i mas :i~-iroveita<strong>da</strong><br />

pelo!: nnrtc-:ir~icricuiicis. devido 5s ncct>>i<strong>da</strong>dcs do ;ii-i~i~ivri e ai exigências dri<br />

divisiiri do trabr~lho. 6 Iiojc ~-iouco coriheci<strong>da</strong> c111 Porlu9:il e por isso mais uiii<br />

inotivri parn a \un divulgnqiin. pela:, grandes v:inlnreni quc Lraz L \'i<strong>da</strong> OS<br />

escrilbriíis. ilos ii~fitcidos de 11.~1(3;11110. C~C.,J I.<br />

E riesic ncpectri íliic ic inhcrc 0 Bics-iolifii-io 1'irírir.o c/c. Çoi~ic;i.cio 1 ". Clhrri<br />

dc síiitc\c dc lodo O labor descn\lcil ido por Raúl Dúria:[' 111;is. tarnhc'm. reflcxo<br />

<strong>da</strong> sua pr6t1c:i pc<strong>da</strong>grigic~i. e. f~~n<strong>da</strong>rnent;ilmenlc. obra de ccinfirrn:ic;2ri <strong>da</strong> lula<br />

descnvrilvií1:i parn a nl'ii.ittncáci do '*cluadi-o coniercinl"' (n:t amhival2nci;i que por<br />

vczey :iiriivessa :I rcllexãri critre digniftcar i> pcquciio co1-riércio e prepiiriir<br />

quíidros p:iru o si~tcmn oficioniil). lia\ dinieiisõcs <strong>da</strong> eiic:~, <strong>da</strong>s coi~ipcténcias e<br />

<strong>da</strong> rcllesit i<strong>da</strong>de.<br />

Assini. o 13icci/in~íi-io C o curc>l:irio de uni percurso iiiarcad.ri pela pi-8lica<br />

pc<strong>da</strong>gíFgic;i mac iaiirbkn teoric:imenre infrirmaJo?l.<br />

Ma? ~ejrirnns. p;irii fi~iiili~ar. çoino se cstrLiliira :i iiiatri7~~.<br />

Rcliitivame~itc b dimeilr2o ícifrrw cla 2 asrocia<strong>da</strong> 3 id~iici<strong>da</strong>dc C 5 urb31ii<strong>da</strong>dc<br />

- q ip. 155) - . coiidcn;irido-%c a Iraude. o<br />

i-oiihn (i11 ii l';ilsiTicaçào - «t~ido o quc di7 rcspeilo a Iraudcs conieti<strong>da</strong>s cllier<br />

pclcic pereIiics oir adrninis~r:~dnirs dc eniprcsns. qucr pni- yuar<strong>da</strong>-livros. caixas<br />

o11 riiirt-0.;. re.c~il~a iiiiediaiarnentc de hiii~r? t~ívcl tnoi-:il do l~omcni ., íp. 569).<br />

A rhlrp~cirloclr rniiiri-c.i~~l 6 algo que ultrnpnss:i ris iiiirr-rintivrili para se inserir<br />

c';~rul~ir;iltncn~c nn coiidiçio anrrciprilfigic;i do ccr huri~tirio. por detinig5o. perrciio.<br />

A dirnetisfir~ rPf7l~.rii~n ieiidc I'~iii<strong>da</strong>ii~eni~lrneitic ir cnliilizai- a\ vinualidrtdeç<br />

dri pr.c-igtecso c n positivi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> ctiniahilj<strong>da</strong>di-. Quaiito a(i primeiri) :ispccko a<br />

enti-rid:~ Criiirt;mio (pp. 178 c segs.) Uoniece a chave nii rcrcrir a .~correcqiÍov que os<br />

«iralari'tes>b furar11 tendci c a neccs~id~cle dc ii- «irni-isiDriiiat~do» (de acnrdo crm o<br />

i~ici.r.otln) (1% -vcildcdni-es arnbul:i!itcs>>. ni;i\ dcicçl~i-se. aiii<strong>da</strong>. 3 emergência de<br />

iiov:~~ i'igui-:i.: pi-ciiix\i~~iiiis (p. 1 S7). Qunnro ao aeguiido ;iipcçtci i1 ciirra<strong>da</strong><br />

Ço~irrthilirlr~rlc (l pp. 24 1 e scgs. ) rzl'crc ai riipt Lisa\ corri a AritniC~icii e n pcrícidri<br />

ernpírico. :i\\cici:indci-w a ctinzabili<strong>da</strong>de 3 ic4;itemá~ic:i. c crinsidcrandn-a uinu<br />

ciencin ikLl~t~fi~t3 ín:i csteira dc A. Lot~itc)".<br />

hTc.;~c .;critidii o C~~iiicrbilisra i. querii horizonte.; e novas pcrsycctivu.;>i (p. 406).<br />

I'clr i 550 tciii quc ici. crri çcinia os .l.iinriiri,s - * (1). 1 I 73 - . a<br />

Norirr~lr~gi.iii~o~i-nJlr~ - ~conj~inlo rlc leis quc rcgciii n cniiiribili<strong>da</strong>dei, (p. 7461,<br />

rlllsap;n.c;iiirIii n i-c~linli. o costume. 0 autorn:~rismci que levaram a curisider-ar a<br />

r


CoirrriliiJiritrclr ~ Z ~ C L ' ~ J I I ~ : I I ~ Pici~~iJii.(~~.íi~~<br />

~ I .<br />

cu~~r~~hiliv~tí<br />

CI. OI.~-CEI~IPI~~O<br />

E Oi.,qn~ti-<br />

~rrrirt~i - c-... cor o Iliil de cnirigir oi; en-o> do emlirisiiio organizador. tsii próprio<br />

dos licivnk nict-idiriitais, pnriiçulariiicnie diis Pnriugueses~~ (p. 775)''.<br />

Ilstei pilnttif criizaiii-sc crim a diiiicnsiiii pt.qfYc.siari~rl (sociaIií.aç5o e<br />

co$nperénci:i.: ).<br />

NA enrr:i<strong>da</strong> Cn17tc~l~ifidorl~~ driti~ésrirri liso icci<strong>da</strong>s d~iicis criiiccis ao carjcicr<br />

pçrduI:írio do privri poitugnCs (p. 323) e diz-sc que ri inebm;i sc aplica iii profissiicc;<br />

libcrni.; e is mullici-es: ultnipais;indo-se a «navcg:irsi eIilrc" a Receita e a<br />

DC~P~SA en11-:i-si: no mundo <strong>da</strong> Liirprcsn -


, i 1.B.. fiF~l\ín(~ LUI~T~I~CI-CI;~~~,. 0 GI~(II,C/d~+It1 LII!I;I cIcl:t\ C precir)ici'ci:~I<br />

li;iul Uíii,i:i 1 i,í.i- CAN13E1AS. Aiitrjiiiii - c/ trl. - ?i,iIii.~, (r I:tlrfr.riyrrti ;l',iimri. Clirrrr rlr .-lr/íil(ii I,irirtr<br />

AII.LI~-~, \~rllll,x ,tf, ~,I tlc~cn~~il~id~i Lhtn EK"L) - E\I,,I/~I RKlfiI í1~f1~1~1- I'L>I~o<br />

12. kl~-t~iyii~ Ir;ii~~-c-:t. inylcs:~,<br />

;iIeiii.:i. Iiiilniidc.;:i. çlc. y~tc piii- iniei-tiicrlin ílric kcir.. r-riiii~~n~io.i- c l>;ip:tjc.i~-iih iiii:trlc iiid1.i~ (is<br />

~iitrc:itl~ic clri tiiiinrlii~~ Estcs cfriir c~I~..\LJ,L :ij~t:~~ic:~r:~ii> tin ;lno LCCI~VO CIC 191 r)- 1 !I 1 t (/(/L,I~,, li. 70).<br />

Nii :iiiir Icçtivn ttc 1') I h- 1'1 17 2 ci-i:idii i i CL[I-FII C(>li~lii;ll: i,Ci-i:iCI~s i~>\ CLII-CLF - ;II~I~~I> ~1x11<br />

!i[?i:i I'~-rq~iCiici;i Ih:ist:~ii1i cIcvI~~I:~ - re'iiil! c11 :I l>ii-r~q;i~i dccl~~ Esctll:~ iil.=:~iii/:i~ ril;ii\ 11111 lic:111111i<br />

s:iriht>it:is. :i..iin. :i< :ispii:ip?c': dc rriiiil:i\ l'.iiiiiEia* quc dc~c,j:iiii ir1;itiJ;ii L). >i~.~iç I?lli(is ji:~i,:i :IS<br />

c-nli~rii:~~ ~Icpi)lh (Ic ~C~~~LI;I~~~CI~IC<br />

iiiht~-uí~Iti~~, lEPCRi3 - ,411ttii1.ii1 C/LI L.SL~C~/~I t5'111iI Il(i~-it~, AIJO<br />

C]CSL:I I.~;IS~C 1 I .I Esc< qi1;1is I I7<br />

~I,;IIII ii~irrni)\.<br />

15. EPCIt~ d:t> III\CLI<br />

111~ C:L~II~~> i!~ c~i~~t;il~iIi~l:i~[~.<br />

t;:iqGeh c ~lclx~ifh q11r sticcdcfit 11). ;ipGi ! 0 11. F~l;i~?i~~s L-I>II~ ici&>~ q~ir :I 2." cdiqiici 1150 dc5vi.i ;t iii!crigiii tk R:iljl Dtí1,i:i. peln conIririi> !'"i-nccc<br />

~I~IIICTI~O~<br />

1 IIC 11c1-iii i te111 cr>nip[.ccr>dcr a ~víiIt~r:~r~i C~:~I-~I~C:I~ILI(><br />

ris ~lciiilíl>iiil: ile in~cr\,ctiçio (lu<br />

prns:iriieirlri ccmriiii~iicri. c q~i:iis as iírc;ii riiai., ccii>ivci\ I1 iciii1rrici:il iiiici,imciic;;in ilri Lt;idn. p:l~t<br />

:iICiii clri liririri> iicvi;ilpico qiic C ii dcfit1idi.1 rlii /ri-611ir.r1 rlii ciit)i;iliiliiis\it>i~:bl>,,


2CI. DOI~ t!\. A. 1i1v:ii.ri - O /ri-o/: Rrriíl Uiirici r o .srrlr kicolr - Pnrio - Kcviqrn de Contabili<strong>da</strong>de<br />

(scp;ir;it:ii. 19hX.<br />

11. S3ci iiiuirirtiti. :i> i-cici-~rici;is u ~1utut'cS cluc niairaili o porisnmeiilri purtuguC~ e iiiicinaçiona1:<br />

Olircrct 1q:iriins. Alcxanrli-e Itcr-cr11:itiu. Gama B;irrns. Rndrigiies rIc Frciias, Mnrnciço dc Sousa.<br />

Aimeid;! e ~\lbuyuciquc. Riciirciri dc Sii. Raúl T:lningtiini c R;iiíI C.ililcviIl;i. entre rniiiros oulrna.<br />

iniii :ii iid:i F.Jirirind Dcprnrigcs. Jncrlucs Royrtr. h<strong>da</strong>m Sitiilli, I.iiia Couvenrz. Krtrt Mnrx.<br />

I"niudFinii. Diirii;iirhcy, Cci'liuiii. cic.<br />

1lrn:i iipiini:~ iiiiroriiiç5ii :ias rlcliiitcs c contrnvErsins pudc sci. erictiniia<strong>da</strong> nas Acta'. rln Colóqujn<br />

Roili,iytri,a Ficirti,~. A rihi,rr r. os co!riei.rii.v. iii$:iniztidos ~ioi- i2tilcínio .4lniod6vui-. Jorge<br />

Fcrnnritfc!. :\I i4cs c Mal-i;i rlri I'il:i~ Giiicia c cdit:id;ts pclci Cçnrrn I+enti:irdo Cuirnhr:~ - Facul<strong>da</strong>de<br />

dr LL'LT:IL J:I LYI' - I'orin, 19%'.<br />

32. As (~:íyin:i< ciiadiis no texii, rerircni-sc dfi Uic,r.iriiirir-i. As pa1íivi:is ctri ikíiicci R ~ en~t.:b<strong>da</strong>h.<br />

R<br />

23. Ver 113 p:ii.iC fiii:il <strong>da</strong> etiir~itln Coii!obificlnrk* ris clilerentcs csçr11ai. loi_ismolA~icoh, Iib mi.to<strong>da</strong>s<br />

us;idiic c111 ciuni:rliiI~d~dc t riliscivat$u c dcscriq:íii. classii~ic;iç6o, irirluq:ío c clcduçin. 1in5lisc r<br />

sínicsc). iis incios c u?; sisieiiiii:, dc coriiabi)id3iíe (p. 282).<br />

Ao Iririyu <strong>da</strong> criirad:~ dclcridc-sc :i iclciil de inclirir a conrnhili<strong>da</strong>de iiii St-icrolripio (riir n;is CiCncias<br />

Siiciniuj .;:i quc li<strong>da</strong> coiti facrris sociiii>.<br />

24. CJ'. f-:.-rr~f~i~r~y?-i~fY(~, Lo,q~.vt?r(~~r~~Ji~~. I/I!L,~C~~I~<br />

1 sislcniii), C~v~rr~t/i:i~i/i~r ( hisrcm~ 1. U/i;.


DESINDUSTRIALIZAÇAO. TERCIARIZAÇÃO<br />

E REESTRUTURAÇÃO TERRITORIAL<br />

O CASO DO PORTO<br />

JiisF A. V. Rro F~~sn~i)r;.s<br />

[~-:LcLII~I:I~~L~ tlc Lct I-n\ <strong>da</strong> Univc~i~l,~tlc<br />

111-8 Pdh11n)<br />

I. Desindustrializaqião e teimciariza uina iiiedei-nizaçiio do<br />

proce.;.;o produitivu que permitiu aunieiitar sigl1i~ic;lliv;inic1ite os níveis de<br />

rcn<strong>da</strong>hilidsde <strong>da</strong>s activos c criar ou recriar fábric;is coin uilia quantid:tclc Escassa<br />

de oper:lrio.;. Nuni e i-roulro caso. náci cstaiiios verdridcirnmcntc peranlc um<br />

proccssci de terciarizaç80 e muito rncrios dc desindustrializiiçBo. visto a indlístria<br />

coiltinuor a rníiriicr ro<strong>da</strong> a siin importância cçoiiótizica. E. mesnrti quiirido ?e<br />

assiste a um auriiento <strong>da</strong> divcrsi<strong>da</strong>dc (ou espccializaçilci) c d:i quatiti<strong>da</strong>dr dos<br />

aclivos eni senliqor; de npoia à indústria idesi_nii:idiirneti~c ao iií\~el <strong>da</strong> cnncepçào,<br />

<strong>da</strong> gestàa c <strong>da</strong> distrihuiqão). nr?o prirecc r;i;?návr.l ralar-sc de desind~isfrializiição,<br />

muito cmhora em numerrih rclutivos auiiierite o empi'cgo e


iii:iiic h:t canstr.uídn 1ii;iis çoiiilizrc~:~. cni ~,I~s$:I~c~os<br />

r10 Rorllini<br />

e C:1riip;it1li5. ~ec11;111il~) tcotn nlcno\ iorq;)) ;I mrkc pclii 1303~151ii c S:~lgt~ciros.<br />

Eiii oposiq31~. r10 11m-o séc~ilo ;i\ IIOI~;I\ ~tr~id:~~lei l':~bsis cor~~~r(iciii-w . Dc F~cio 6 :IIP ~ CIII :lt~~ign:<br />

0s c;i>o> ric;i dn l:ih:~co. 713 RLI~ d:i EÍlv-ic:\. oii d:i Cc~rcIu~iri;~<br />

let~~!~rciii-sc<br />

VcI11;i (e111<br />

h4irng:iini c nti\/a r no (Ilivul). cxierinrcs cid:itle iniiiAiilliird;i. E I-itrmalicccu<br />

iinprirtaiiie erii fitlaih rlc Ileznnnvc c :I(> Inriyri cl(i \ICCLIIO SX. CjLlcr COIII o<br />

camiiilio rlc Icrrci tleilil~reiii-\c xis e~ci~ipliis d,ti Lihriciis riu.; Dcvecris eiii G;ii:i e<br />

li:! Sciihrir:~ dii Hoi-:i c. rn:ii'; i:irdc. crii Ei-riieqitidc ou V:ll;idnrcs) c: con-i r> deserivolvi~ueiiro<br />

tiri tr:riisprii-tc iiiiirírit~io (i~ii~i~iI.;iiiii:iníia 3 i11d~1s~ri:tli7,aqrio ctli M:ilosiiiliri.;).<br />

qucx- curil ii :ittiiieriiti tiri l';iciIid:idc de circiiliic;5ri e ti-nti.;lirirre por rodovia<br />

(COITI LI cl~;it~~;~Cla XOII~I iiitliiilrtnl de Raiiiiilclc. oti niiiis i-cccnrt'iaienic :i< vririns<br />

5renk iiidtictrrni.s cri\ iii~iniciliio\ criviit~riiirs ar) 130i+ro. c0111 clcc~;icluc. pnr:i Maia c<br />

Vila Ntitm;i dc C;ni;i). A nascente. cfitrcl;iriro. fi til:iroi+ Jificli!d;ide Jc ;iccç


iniiis dc 20 anos. o 1lúmtx-o de uni<strong>da</strong>des fabris ncstii si-ca i'{irtcmcntc industi-i:iliza<strong>da</strong><br />

em tomo e rcstil. zi transrcirinação _ner:kd:i levou 5 1iliesi;~r;aci dc esp;igri para novas<br />

coiistrucões iienre an iiotcl I~:incn~;i Pask c para 3 i11~~1lilç5n do Gix~po Ilespnrtivti<br />

<strong>da</strong> Juventude AiICiicn de Lordelo, enqunnio o dcsap:i~*cçimcnto <strong>da</strong> seca de<br />

bacall~au permitiu 3 Instnlaçr5o dc u111:i uni<strong>da</strong>clc dc vc~dii dii Rcrinuit Pomgucsa.<br />

Na indústri:i rluíriiiça, de quntrn uni<strong>da</strong>des. pei-manccc xpenns uni:). :I Clciktiinr<br />

(ligadri h l'abricnqdo de pi+odutos làrmaccuiicoc;). A vclliii f3hi-ic:~ dc ~ ' Ó s ~ ~ o s<br />

Quinas esr5 agnr:i ~r:insformiiclii crn eti~repcizta de distribuiç8ri do produ~o. fnhsicado<br />

ern Espaiiha: outra passou passou por armazém rIc hrtkit:i flíbriças arruiriani-?e niais e<br />

mais. sem destinri çcrnl-iecidci.<br />

Nolc-sc ain<strong>da</strong> CILIC <strong>da</strong>a Ir& iinidzides qtte miprariitn. dt~ai, ftzcrarri-iii~ para<br />

Vnlringci (:I Caldcirasia Luís Gonqlilvrs r ri; Fuiidiçáo Luís Alver) c urna para<br />

nri conicsro de u~rii~<br />

Águedri Iri Ffibricii de Pri~d'usos do Norte. tr:~i~si'erid:i<br />

:iquisiçãn<br />

c reor_nrinizaçá~ do gr\117~1 eiiipre~3rial rccern proprietGrici).<br />

Por ÚItiriio h5 a salientar o início de activi<strong>da</strong>des de trêq cstsbelsciii-ientos<br />

iridustri:iis. Um. lia Rua <strong>da</strong>h Crindominlias. iniçiciu a sua ;ictiviclzidc cni 1974 c<br />

cnconirn-sli Iiyrido i! prridiiç30 dc rnol-iilirírio dc cscrilório. declarairdo a sua<br />

~er2ncí;i encontrar-se satisièilii com 3 Iocallzric,?~. leildo em ateriq;in desigr-ia<strong>da</strong>merire<br />

a facili<strong>da</strong>de e proxiini<strong>da</strong>de a um viisro coi~junm de clierires c a facili-<br />

<strong>da</strong>de eni realixrir pequei1:is carga5 e dcscarcas. Ouli-u evciliii ti cfc iiina fihriça dc


- --<br />

C<br />

t<br />

z<br />

i<br />

r-<br />

z<br />

'I:<br />

.I~?~TI.: .c\. i'. RIU i,-ERNA hfUi7,S


sernpi-e e relei-;ido nris iraballios que tem ;i recornpnsiqlo urbanri por terna. que.<br />

com :I :iSirma~àci icrciAi+i:i <strong>da</strong> Roavi sl;i. dU-*ri ti cFcs:ili:ir-cci incii113 rlc u ri1 clevado<br />

i-iriincro clc fibricas, algiimas <strong>da</strong>s qual? 3presei1tavniii unia coitcider5vel<br />

di nicns2ri. a cxcniplo ria mclalúrgica Fcsrciri nhn. l u2;ii. do crnprcciid iri~cniti Lcs<br />

Prilaccs. <strong>da</strong>s Ebi-ica.; de cerve.i:i e texlil. do outro Indo d;i rua. qiic dcrani Iqar<br />

30 cdi(Iclo Pedro Cem e aox empreendimentos Moia & Companhia c S. Pimenln<br />

IFig. 4).<br />

Enibora esta substit~rí~~io de fríbricris por rrnl iiovo tecido urbano que o<br />

dinariiiinii, <strong>da</strong> ciriadc reclaina rico ~crilirt hido c.xcluqivti ria inctadc t~cidc11~aI<br />

(lenihre-se a propóslio a demolicão <strong>da</strong> Fdbriça de Fiq3o dc Snlpeiras e 3<br />

;ihci~tri-a <strong>da</strong> Rua de Damiáo dc Giiis. ladeacla de grarides I ~~C)CC)S r~riiCIc~~ci;~is). de<br />

Kacio. associado a f'acroi-cs a que fizemos jrí rei'ei-2ncia. n lihertrrq5e de cspaqo<br />

inrlustriiil n:is i'rcgucs~:ih de I-ordelr~. Massarelris e Cetlcii'eiti cantrihuiii qignifiç:ilivariiciitc<br />

para ri rapido c acentuado deccnvolvi~~~eiito do lado ncideiiial.<br />

i-ciorqnndo umzt assimciria quc ci Porto conliecia de 125 inuitcl. ain<strong>da</strong> que iiouti-oq<br />

C0 t1101'1105.<br />

liecenterrieiire. este processe de tercinrinz;ii;5o do ~crriiúrici ocidenlnl,<br />

;iiiicI;i li2 piitlço priitícaincntc coni'inadci Li I3onviht;i. aIactni~i-


I-IC; -i - P1


:iriiniaçao e realizam-se divcrsos apoio\ no co111Crcio. tniiiiu eipecialiiletite na<br />

época natalícia.<br />

To<strong>da</strong>iria. continua :i ser raxo:ivclrriciitc dii'ícil e c:tro chegar c cslacion:iiA<br />

nci çcntro, enqusnto quc niuiiiis dos edificios n3o posiLiciu coiidiçòcs rníiiimas<br />

pnrtl ;i instal;iqSo de serviços de vário tipo. cntnci um simples elcsador. P:ii-ccc<br />

que. 131 COMO ocnmu n0 CcnLro Históricn. 3 decad2nci;i rlo cdiricado corres-<br />

prindc a uniti cstagtiação do tecido econ6micci. criquaiitci outras loc:ilizat;5eh<br />

perirkricac - ent3o a Baixa lace rici quc é agnr:i o Cenirci I-iistóricti. Iiojc a<br />

pi*oximi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s vias lùii<strong>da</strong>riie~rtais <strong>da</strong> rede rodoviária nacional FJCC 3 Baixa -<br />

relòrqani i1 sua atsac~ivi<strong>da</strong>de e udquirein ncitl


h,!/~;tiq 110 ceilti-o, crirno se viu ctii 1,ardeIo do Ouro. e em icidii (1 ricideiitc.<br />

no Porto nta\ r;rinbéill eiri Scnlior:i <strong>da</strong> Hora c ii sul <strong>da</strong> Ptintc d:i Arr:íbidu. (3s sinais<br />

aponiain para urna dcri11dusrrializiiç;70 que ahre portas is novas rifin~iaqcics do<br />

rcrciái-ici. s ~ia d(i q~ic sc Cfeslil~a ao conwmo final (com destaque p:irri os yriindes<br />

cerilrcis coinerciais). scjii clo trrci:írio rnriii directariicnre ligado rrti apoin a owir'as<br />

empresas (andc se des1ac;i o papel l*inaiicciso do Porlri c :i especializac;ão no<br />

Lr2nsiro de rncrcii<strong>da</strong>riii~ en-i Mutoxinhoi).<br />

Em espiiqoh mais pcrifiricns an Porto c rnviio em cspecial <strong>da</strong> Indo orienii~l,<br />

eilli-ctanlo. sc50 ~ioiiço visíveis os sinaii dc terciasiz:içàr'i. p;irccendo predominar<br />

ns elemcnroi dc ~iiii:i induulri:~I1~~ç30 fei!a dc pcqueliw uni<strong>da</strong>de? que sc vai<br />

razeildo n p:ir dc iirnii espliciali~acSo resideriçial quc aponta. nc3 ger;il. pari1 a<br />

in:inutcnc3o nu ntC rryirtil'~in<strong>da</strong>ii~cnto- cnr rernios reliilivtiç. de reduzido< niveis de<br />

podcr dc compra <strong>da</strong> larp m;iiorln dos rticisiidoi.es.<br />

Parrc dii quc afirii-tamoç qç pode co~i?i~x~:jt-. p:irri o< ariris R0. <strong>da</strong> nnólisc- dos<br />

cliiilniitativo~ inscl-irris nos quadros de pessoal do Ministêrici de Emprego e<br />

Scgur;incri Soci~il. lratriclos e131 rrabliIFio rccente3. podcr~dr~ verificar-se a per<strong>da</strong> de<br />

iini<strong>da</strong>dcs industriais e de crnprego por parre d:i cidndc <strong>da</strong> Prirto e panhoi cm<br />

iodos os liiunicípiciç eilvnlvc~ites. Deqtes. Mnia c Mat0çi11110s S ~ O ((13 qtie recebem<br />

nitiicir riítmei-o dc riovri.; cstribclecirncntos e o~ide csicq têm maior dirriensiio<br />

(nvnli:i<strong>da</strong> cm tral.ialhiidrircs empregado\ por conta dc ciutr6m). enquanto que em<br />

C~iidoi~ias C VaIoi~~o. as rilivia empresa3 rtprcsentam rrienoi- dimcniio e sSn cm<br />

número quc poilcri iiliriiprissa o tlai iliie eiicerraiii. num balaziqa ~io~iiivo que k<br />

irifcrior c'ln nÚtl1er.o dc csli1heIeciriieii1ti1 c isahnlhadorcs ali ocorrido crn Vila<br />

Nova Jc 6:ii:i. quc ocupa ptiiiq30 InterrnGdia. Ain<strong>da</strong> com recrtrsn ;i cita<strong>da</strong> lòiile,<br />

imporia rioisr qtrc rcl:itiviiinciitc :io< mo.iuimeriros de inigraçãn. rn:ii5 dc metade<br />

tiai relricnl iz3qóe.s re~ihra<strong>da</strong>s ocorrcin cto Parto pai'ri a pcri fcrin c rêiri corrcipoiiclêrici:r<br />

rio auinenio <strong>da</strong> dilnenhiio <strong>da</strong>s empscsuc.<br />

No crinrcxto do Gi.aiiilc Porto importa aiiid:i noiar tariil-Jciii qiie o procczsn<br />

de ieriiarizaq3ri sc tez eiii parte cnm recurs(> u. ca<strong>da</strong> vez iiinirirci superlIcies.<br />

ondc :i prosriiii<strong>da</strong>dc ,?c; pr~ilcipai~ \.ias rodovi5ri:is c LI pcisiqáo <strong>da</strong>s cdili<strong>da</strong>dcs<br />

uiiidii ri cxplic;is n sua clisli'ihuir;iio ~c.rritciri:iI IFig. SI5.<br />

V. Conclusão: Enduskria e Tercigrio na (re)construqiia <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de e na<br />

(rc)estrutrutaraq:To c30 urliano<br />

ri riieJid:i qul: av:iilq:i um prrlccsw de urb~iiiizar;Gu que r-econquista e<br />

rcuiclii o seu ititeriur (corn i-eriovriç50 rI;r frcriie urliriii:~. i-eahi l i taçdo do teciclo<br />

mnix antisri r iivilicuqTm do ceillro Lradicirinal) e se ex~cndc. rurhnnizurido urii<br />

rui-a1 rixicamciitc ca<strong>da</strong> vcx miiis distatlle TII;I~ ~einp~ralliientt' iliili'i prúxitllo,<br />

ocorre uiii prcicehso de 1crçiariz:iq5o que nlicra a cnrre1:içfio no emprego e<br />

modific:~ si_onilica~iv:irneilie n ç~irrnposiqrio du espaço iirh:ino e a sua paicagcm.<br />

No luge as gr-:tndcs<br />

crnprcs:tq de uiii allct.;ido rerci;isio qiie sc volt:iin para si c para a recans~niç30 dc<br />

Lima cidíidc de amci~idiidcs desnm:~rra<strong>da</strong> d;i envcilvil~~cia. riu criam-\e nniculnç5e~<br />

cornplcxas de uni<strong>da</strong>dc~ dc gcitKo de eniprcqas e:idri vez mais deyicndenscs<br />

do que ucnrrr. 3 1:ir~;ti disl~~nciíl~.


Enquanto uiiq I'iilarn <strong>da</strong> indifcreiica Incativa. ouiros (ca<strong>da</strong> vez mais. importií<br />

regi.çlrir\. l';~l;im <strong>da</strong>s Lei-rilfii-ioa. enqunntns espiiqris coin deirrrniiladri especifici<strong>da</strong>dc<br />

culiur:il c cco~lcíniica que pode scr u~iliza<strong>da</strong> corii vaniaymi pelas einpi-esas<br />

ria ccint-orrencia glrih:il. E.qLc debale e idl.niico 30 qiic se l';v rclirtivamci~te h<br />

possihil i<strong>da</strong>Jc dc Ii:zzmer I'iiii para :i inlinits i+cplic~qnci de çidndc. com ccnlros<br />

ctitlizrcinis e ptirqucb tcmlíticoh a pcrrniiir rcconstruir o niundo pet-frito, <strong>da</strong><br />

alccl-ia rlo conautno e <strong>da</strong> diver~3o. d{i urhanitri sohi-eocuyi;icln e perma~icnienicnre<br />

;irigust Iado. Prricecw cyuc tnlvcz ~ i~ío csteja nirid;~ perio de lcrriiinar. no qu:tdro de<br />

uiii niiiviniento de profuiidir rcslrutiiracào <strong>da</strong> economia. dos ~ersit6rins e dc lo<strong>da</strong>s<br />

:is facei:is <strong>da</strong> riri.ss:i vi<strong>da</strong> que. lali~ez <strong>da</strong>qt~i ;i ~I~LIIII tc11ipc1. it exemplo do que<br />

rictirrctr h3 :tl_ourilns déca<strong>da</strong>.^, idos venliani a chamar de rcvoliiç;in.<br />

nc f:iclo, importa con~ider:~~ que. nuni processo dc continua niu<strong>da</strong>nqn,<br />

ali-:ivessainíi~ uni pcríriclo pariicuIxnientc rico na vrii'iedndc e profuiidi<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s<br />

alicraqacs. i1m:i <strong>da</strong>s qtinis. porvcnlLir,i urna <strong>da</strong>s m:iiç pcrccpiíveis e aceites. icm a<br />

ver com a dirii i nuiç;ici <strong>da</strong> aniposldncia <strong>da</strong> i ndú5tria rio emprego c na ocupaqão do<br />

snlri urhann r cnin ris riovai formas com que eslii riciiviciade se articula :'i irivcstiyaç;ici<br />

e a scri~i~o~ os m:iis divcrm5. na çciiiiposiçáo dc nov;ii ii~rmns territoriais.<br />

Ern criritrnl>onlri. piirccc igiirilnieriic p:icjficri riccitar-sc. para (7 tcrrii6rici do<br />

Porko cri1 gcr;il c para u seri I;~dii riçidcn~al e Cedofei~n c Cordclri em prit-ticiilar,<br />

uin movii-iiento dc :iccnLuad:i dcsiridustrializaçãc~ c proyressiva tcrçi:iri~aç80.<br />

Licc 3 coiliplexi<strong>da</strong>dc c imprevisibili<strong>da</strong>dc <strong>da</strong>s iiiu1ar;Ger;. ro<strong>da</strong>s as opçóes<br />

parecem ein al>çriri. cxceptci o rcicirrio ao SIl3/1t8T g140 ff~tl~. E. ileSIii rccnniyiosiç~o<br />

urh;in:i. leitn de renta~ivaç dc conqiiist:t do rural. <strong>da</strong> consiriiqZo de ci<strong>da</strong>de iiovu<br />

niis perifci-ia\. iiii dc iim retorno i ci<strong>da</strong>de exis~cnte. onde se misturam C barn-<br />

lt~ani IIC sinais de pcrircri/,;ir;fio e de dcsterrilorializac.Ao. ou de reforço do papel<br />

<strong>da</strong> c~pcçil?cidiidc dci local e do iirhano. ri Griiridr Por-to pcrrrianeçe rn:ircado por<br />

rrrn passado quc Ilic ccirifcriii ums diti~snsãci c Lima cnnceiltracáo de pessoas,<br />

irifracs~ruiiir;~.;. eqrril~ninenlos c servit;oi quc ii-iiircani pcisitivanicnre as possibili<strong>da</strong>de><br />

cyuc r;c ciilricain no seu futiirti.<br />

h4;1i\ do qiie 3 ~orirpiltiç30 c17tr.e os VAI-ios municíptos que cornpõcrii (i<br />

GratiJc Por-~ci r de uIna dicoinriiia çcntrn-perilèri:~ ou Es~c-Ocr;ic yire se ricenrun<br />

crirn n reeslr~itui-nqãu ccoi16micn erii curso. importa ciicarar n qucsiiíci <strong>da</strong><br />

rccirgnni7:i.(;;io espacial do Pt71.1~) C Grande Pai-to nuni espitqo ~cogrrífiçu aIrir_gadn<br />

c 11uii1a co1npcliq311 i nicin:iciori;il.<br />

Nesse qii:idi-o. cilc rcrrit6rici. npresciitairilci urna iai~il tiplici<strong>da</strong>dc de qulilidlidcis<br />

r'. de~v;it~~;igeiis. compúc. na su;i diversi<strong>da</strong>de. ~iiiia particular ídenii<strong>da</strong>clenas<br />

Iiarnioniaii, c nu\ ciinlr:isteq, coiistuindr,-sc çoriio rrm to<strong>da</strong> que rcrii que<br />

criiitinu~ir.<br />

a scr niuito luais dn quc a somri incoereiite lir1.i partes. Porque O<br />

ver<strong>da</strong>deiro dcçrrfio ser5 i> do conihate i frngn1cniriç3o. cnrre o que exisifa e o quc<br />

vai cxistir. entre 35 parcclai do rcrritório corn os scus Iiahilantes iiinis «adiali-<br />

iados>> c rriiil, :i rioç.;a opiriiáo 6 que. pnr cima <strong>da</strong>s resti-utusaqfie~ <strong>da</strong> haic cconhmica<br />

e <strong>da</strong> orqaniraçâo rcrrilori;il. o que verdrideiramcnlc imporia E conferir compelitivid;iclt.<br />

ccim


RIRLJOGRAFIA<br />

ASCI-IEII. Fi-;iiiiluin Ihéi-icti cTc C;eogi.nfi:i). Pnno. Iiistiiulti dc Gecigi.;il'i:i <strong>da</strong> I.'ncul<strong>da</strong>de dc Lcir;is <strong>da</strong><br />

Uiiivrr~id:i~lt LI(\ PcTI~. 1992.<br />

MAGK.4GIil. .4l!?crli~ - i1 !rrt-itiiriri [I~:I~I~I~I~~. I QqO.<br />

MARQLIES. Tel-e~:~ 55 - /\ it~r/~t,~frifl/i:


EXPOS~Ç~ES, INDÚSTRIA E TURISMO<br />

WFLEXÕES SOBRE UM TEMA DA ACTUALIDriDE<br />

A iintlfisiria e o tui-isiuti eitiio indissol~iveliiieti~<br />

pi-ocessuui.; corno coi~cepturiis, 1120 p;ireceildo existi r ti6-V i<strong>da</strong>s quantci k impor-<br />

~jiicin <strong>da</strong>s inrerligaçúes passivcis de sereni estiihclecid:rs entre esl;h mrirériax.<br />

dcsde ci nirtís imediatista i-eferêiici:~ 5 . Nlinia ~pcrspccliva<br />

liislcirica>,. ~cidrivia. I'JL seiiiidci rele~tiliirii que o fii-ióiiieiiu turíxticrl. nrih sçu~<br />

ccintornos nctuats. emerge c1:wxnente no período do pós-gucrm - pcla dirnensãci,<br />

pelos efeitos ecutióiilicos e sociaiq oii pelo nrdcnumcntri do lcrri~círici - ain<strong>da</strong><br />

que. estrutusrilnieiitc. o iurisrno possii ser consideradri crsnici dccrirrcntc <strong>da</strong><br />

prbpria Rc~.uirt(-firi Iridirsir-ia1 - nomcn<strong>da</strong>meil~e ao nível <strong>da</strong>i tranyprirtcs, <strong>da</strong><br />

ligado> i;int


problcrnaq dc cnqino, atravis <strong>da</strong> discuss5o <strong>da</strong> icrorrna d:i ínstruqão ?iecundAria;<br />

criniinalidridc. conF o relato dc divcrçns ocorrEnci;is corn pormcnares mais ou<br />

mcnos Iicdioiidos: çaiídc. ritr:it'&s <strong>da</strong> ~iotícia <strong>da</strong> vacinaçiio de 70 crianqas pelo<br />

medico rnuiiicipul. Dr. Kicardri .lnrge: soli<strong>da</strong>riediidc social e herieriçcncia. com a<br />

reali~nyao de algumas rtkern~csses>i.<br />

Nu capíir~lo do iazcr. crn conferi<strong>da</strong> algunin ilororfc<strong>da</strong>dc a activi<strong>da</strong>des<br />

dcsporti \.as scrido ~iolici:ido 11111 irrarr.Ii de jhfnor-hnll que teria lugar


Elernentns scihre a c~*riliiqão <strong>da</strong>s feiras e <strong>da</strong>s crposiqões internacionais<br />

cxliosições-feiras foi-.;C vtilpai-izando. podcndo cons~ituit. um dos elcnienins dc<br />

referkiicia dri din5rnica dos paise.; ou <strong>da</strong>s rcgicics. Qucr ritrrivks <strong>da</strong> candi<strong>da</strong>tura e<br />

prnrntiçiio de .(mesa cvcnlos>.. dc cardcter Unico. no 5tnbirci cli, Burenu Internationnl<br />

de.% Exposi~ions. quer através <strong>da</strong> realixação de


O phi. Scguir<strong>da</strong> Grandc Guerra trriuxe uni ntivii Lipri dc exposiqões. pontiricairdo<br />

as ahor<strong>da</strong>geiis iciriA!icas coiii um forte c:ii-dcler pe<strong>da</strong>g(ígicci tct~latido<br />

promcivcr ri ctiiihecimcnto dos ~iicins P-Y~I~~P~~PS<br />

~IIIYI LI II/~~~IOII~CICIC/P SOT~S~~TCI- us<br />

~tcressidorfc.r- i.ii.ili;rrc.ini~~li,\*~~ Dcsde a proi-i-iot;iiti dn Iiurnntiismo erri Bruxelas.<br />

numa fase de pricificaqfio ciirtipcia. aos temas espaci~iis cle Scrittle. :in rclacioiianicniri<br />

cnirc :L huliirini<strong>da</strong>de e (is rcçLirsn5. 9 tcçiiologiri, 30 desen~nl~lmcntci c aos<br />

occzinos ( Okinawa c Lisboa). ris expoiiçliex vcriam icnias pnrticularrnen~c<br />

signíficnnieq para a sep~iidii metade do séculri XX. pacsando o çucehso <strong>da</strong>s<br />

iniciativas pela escolliri cloh mais niedid~icos ou pela icnlativn dc lançar novas<br />

frenlcs dc di~cuss5a a panir dri ainhicnte ou <strong>da</strong> cnergia.<br />

A candi<strong>da</strong>tura coniin~in a sipific:iã. ~al çcinio e111 dficridns antcriorer;. uriiil<br />

oport~ini<strong>da</strong>dc de prriiuiiç8o dos l-iiiises. imporia11 tc na çoplaq5o de visiranrcs ciii<br />

lia activaqno eccrniimiça. por todo o nto\,irnento originadu cnl Loriio dcstes nlP,n:i<br />

aconiccimentos. mas IiitqSou larnhhn a servir de núcleo <strong>da</strong>$ crtinpunlia~ publi-<br />

cit:íri:lç dc nricninçáo turística, de rnoii1.n para contiriu:ir 3 construir a ci<strong>da</strong>dc o11<br />

ri requnlitic:ir é rcvitaliznr círeas coiii baixa quitl i<strong>da</strong>de urbarin. Servcm igualmcnic,<br />

como fenfirnenos iiis~i~adorcs de riiteraç6es inadi6vcis reunindo o r<br />

n;~cicinal em torno dc deciifics irre~rersívcis. enquanto. pcir Últiirio. piirecem<br />

dishricinr-se <strong>da</strong>s pritiçipais ci<strong>da</strong>dci muridiais.<br />

Dc qualquer liirma, ri mu1tiplic:ição <strong>da</strong>s exposições. slgum:~ hrtnalização<br />

que as c~?T~Ic~c~I~;I.<br />

BIC pclo aparccir~iento de parqucs kiii5ticti.ç permaiienles que<br />

;intcciprini c difundem alguiiias <strong>da</strong>s novi<strong>da</strong>des mais dcsLacn<strong>da</strong>s. a diluiç5ri e<br />

dcsrirliçu1at;ilo de ideais ott bliicns inicrt~acionais - ris naciorialismclis ou a<br />

gguers:i Tri:iw - diniinuiiido a2guni:i d:i rcns5o inicriiacional que alimentava (ih<br />

coiit'rontos e cnn~paraçcics enlre países. ii crcsccnlc peiieirnc3e mul tinacionais.<br />

suhaiit~iindo-&e h.; liipicas nacionais ou in~cmuciririais. 1~111 <strong>da</strong>do lugar<br />

a marcas nienos durndo~iras e m:iis vnl5teis tanto eIn lermos morfrilcígicris coi11o<br />

de conteúdo sinibiilicti.<br />

A e~posiq~ln dc 1865 como cataIisadcira <strong>da</strong> ninderni<strong>da</strong>de<br />

h reaIizacão dn cxposicáo de 1865 iio Porrci reuniu cni torno dc uili<br />

prrijcctci 111uit:l <strong>da</strong> capacidndc dc iniçiiitiva <strong>da</strong> cí<strong>da</strong>dc. O apoio c ;i presença i'isica<br />

dc D. Pcdro V ride der ia também rluerer sifnil?cnr o iilleresse dri ntiqãci na consecuss5o<br />

de 130 ambiciosos ohjccrivos.<br />

No entanto. etiquiinlo noulrns países o prnccssn rirganiziiiivo dos certames<br />

preccdenics se cenrrava em insliiuiçikc inlluentcs. coni ;~ssociados irillueritcs.<br />

capaze\ dc prr>jeclur o succsso <strong>da</strong>s iniciativas i iiternacionfilmerite. nci caso dn<br />

Purio. r apesar do pairociiiiri <strong>da</strong> coroa h inicintiv;i, 1r;ilou-sc claramente de uii~<br />

proccsso de ãmbito local, icstsit> comri f(~rtri;i dr tciitnl- aumentar


a pmciira de \~isit;inies~. Esia rcdução foi oyecto dc publici<strong>da</strong>de mas esquinas e<br />

ruas de Lisboa [ande1 1-0r:im alixados grandes e vis~osos cartazes arinunciando a<br />

iíltirna reducçao nos preços de enira<strong>da</strong> ..., de grande tormalo. e com grandcs<br />

caracrerec iniprcssos a cor vermelha» tcndo no centro uma ngu;~rela representando<br />

o Prilricio de Cris~ald.<br />

Para :iltrn dos efeitos decorrentes <strong>da</strong> própria exposiçiio com motivaqãn C<br />

etkirns cndúgetios. el:i surge tantn como n resultado <strong>da</strong>s diii5micas <strong>da</strong> socie<strong>da</strong>de<br />

porruenxc. nornea<strong>da</strong>n-icnte ao iiivel económico. como for~eniente iiistigadora <strong>da</strong>s<br />

transfomaçòes sociais e çu1~urai.s. ao ponto de Aiberto Pirncntel afirmar que o<br />

Prilácio de Crisinl rompeu eani os c


Os calcndáticis <strong>da</strong>s rrrganizaqiies como espelho<br />

<strong>da</strong>s epncas 1185-1 e 1865-199.8 e 2005)<br />

Desde o sectrlri passado :itE 3 actuali<strong>da</strong>de, as altci-3çfics que ~ivcram lugar<br />

110s dorniniris ahordndos nesle Lcxro. foram t2o ~ignificn1ii.ii.s c tão divcrsific:i<strong>da</strong>s<br />

quc. n50 stj ser5 prtihlem;íticri tenktr identificar os pI3nos erri que ii-iais ie i'izerani scnrir. como seri clelicado e mesmti inipiudcntc evidenciar elcnienlriu<br />

<strong>da</strong>5 duas 6poctiq pari1 ilustrar as diferenças. 13e qualquer I'orma. enirc as<br />

niúlriplas alteracfies quc c:iractesizarani a evoluçao <strong>da</strong>s rernaticns lraia<strong>da</strong>s. ser;<br />

talvez no ní\.cI dos processos organizati\'n< que mais se rcr5 kito seniir essa<br />

cvolri


Prirtu~~icscc. ciir-giu a icicia clc I'nrt~i~ril :iprcscntar n critididritur:~ de Lishon 9<br />

orgaiii7:iqrio dc unia exposrç5u in1crn;icicinnl. :2 ciliidld;i~~ii-~i I'cii liir~n~iIi-irci~~c<br />

apr*esent;id;i 1.111 Dezemtii-ri dcu~ ano r: cri] Jutilio dc I992 n RIE \.nlciu I':ivoravcfmcritc<br />

5. prciciiifich pciriuguesnsi\. Decnrrcrn. ~SS~IZI. IIOVT ~IICIS eiitre :I


T.ivrtis impressos<br />

FRANCA. Jrist-Au~ii~in - O miririiiii.viiro eiit Pnrrri,ccil. 2.' erl.. Lishw. Livni.; I-inrizciit~c. 19'13.<br />

MLIMI'ORD. Ixwis -A I.;(I(I~L' JILI /i;.~irjrírr. 3.' cd.. Siio RIIIIU. 1982 I .' erl. in~les;~ 1961 I.<br />

Oonci ISríí - riririr s,.iirrisil.rio. tishna. Cniiiis~:iri:idu <strong>da</strong> Exposiç>ri Miriidi:iI rlr: Lishu;~. l q94,<br />

SOCSA. Fel-ri:iiidu - Jni~ial dr h'orícirrs. ri iitc*rriríriri dc, iriii sr;~,ti/ri (lXX,Y- lVh'81, Poríci. 1988.<br />

A Hl.rrrii~ I.'riii-\. Encyclrilictli,~ Hri~rinic~ c \i7c


ANOS<br />

187 I<br />

1853<br />

1x53<br />

1x45<br />

I K67<br />

I Hhi<br />

1873<br />

187h<br />

t X7X<br />

I Kt19 1893<br />

10M<br />

1958<br />

t 967<br />

113rí415<br />

1 rih7<br />

1'170<br />

1974<br />

1975<br />

1982<br />

19A:l<br />

19x4<br />

1'185<br />

1986<br />

t 988<br />

I oon<br />

IV112<br />

ES~OSTTO~S YISITANTISS<br />

h.0 inillihci<br />

-<br />

sihtiirir.ns<br />

Cry.;rat I'alacc<br />

-<br />

I+ri?ir'i 5- hpi YlrHi i H;iniiii\ci - ,A11 ii,iii-111 r,iprr!liir#ii> ,I! ,r ;.biirt?: Iif;i~ hcl l icvcl~~liiriciir S~~ii~iii ijl rim N:iiiiiii;il<br />

'I'ritfr isiri - Iiiri,i~iiiri~riirrl I:ili~iii/riiii.i..<br />

ANOS<br />

195S<br />

I')(>?<br />

i I WL17<br />

i067<br />

[ '170<br />

E '174<br />

1'175<br />

1932<br />

1 lIX1<br />

194;-t<br />

19X3<br />

I %h<br />

19x8<br />

[ 'J[)O<br />

1992<br />

1 ciY3<br />

ESPI)NIC~J~-'+Y<br />

Loi~drck<br />

Diitiliii<br />

.Ytvva YorL<br />

P:iri*<br />

L~>iidrc><br />

P:ii.i.:<br />

Virns<br />

PtiiladclpI~i;r<br />

P:iri\<br />

i\<br />

Chic:igil<br />

Pari\<br />

Iii~i~dn<<br />

Seatztc<br />

Sw:i Yrirk<br />

M{uiitrc:il<br />

U1;iI.u<br />

SpnLnnc<br />

CIijii,~\v;i<br />

s i l l<br />

1-1 \-ci-pi>oI<br />

KCU (jrIc:l[~s<br />

Tuiikiiti:~<br />

c-rn.\nt.:s<br />

Rnrrscl:.<br />

Sr:illlr<br />

Mc\v YI~I-L<br />

klrirtircC~iI<br />

C)$;IL.L<br />

5prik;iiie<br />

U~I~I;L\\-:I<br />

Knnxvillt:<br />

Ncir UI-lc:inq<br />

I .ir,erpriirl<br />

T5ukuh:i<br />

V;incrxi\.cr<br />

Rri-Ii:ii~e<br />

0uk:i<br />

Setille<br />

Tn.inti<br />

i,ncnrs<br />

tiydc 1':iik<br />

-<br />

-<br />

Cliniiilis I?ly.;dc:,<br />

Soiiili Keiisiii~iriii<br />

CIi:iin]is ~lc M:ii-c<br />

Priticr<br />

I';rii-iiiriitiit F:iik<br />

Lti;iiiips dc Mon<br />

-<br />

..L;ihc Mjclii~nii-<br />

-<br />

Flcyscl Pnrk<br />

-<br />

I~liisliiii: Mc;idt>wb'<br />

-<br />

-<br />

1 1 1<br />

-<br />

~ --<br />

-<br />

i3iizh;iric.<br />

OXLIL:I<br />

Sc~illc<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

13 1137<br />

-<br />

-I R,=4<br />

2 1 Ililrl<br />

19 000<br />

43 ORn<br />

000<br />

-<br />

-<br />

l'.ilai- dc l'lndiistric<br />

-<br />

P;il;ii'; I~llipiicluc<br />

Viriinc.;e<br />

-<br />

Trnc:irlini<br />

Ttirtv 1:iffc.l<br />

27.5 iiiil híics \lJhitc Ciiy<br />

4.0 ~iliii Pal:ii\ di: l ~~lcctricit~<br />

T E li7 R s<br />

M:iii ili ttie Spocr :\?r<br />

Pr:ice Tlii-n~ipli I 'iitlerrrnridinp<br />

M;L~ ;ind i iis Wirrld<br />

Pi,ri:!t.css :iiid H:~rrtiiiii! iiii, Ir?:iiil,iiiil<br />

l'i~og~rss I+'itlinut Pollu~inii-Cclcllraiit~p Ton~t>r[~>w'h FW~IT Se\v IVni-1~1<br />

l'lic Sc;i Wc WouIJ Likc 10 Scc<br />

Eriergy T~iri~:, ilic Worl~i<br />

'l'lic IVorld 01' Rivcrr-T;rc$Ii \'.';iier~ iis a Snurcc 131- Lil;.<br />

Tnici-ti;ilion;il G:itdcii Fc5iiv;il<br />

l>ivelliiijii niitl S~irrriuiiditi:?;: Sciciicc anil Tzcliiiiilriyy irir hl:iii :i1 H111ilt3<br />

Traiispurt:iiioii<br />

70 nnfi<br />

. 57 . O!ll)<br />

h: UIIU<br />

65 0ítn<br />

?ji I f100<br />

-<br />

6.0 n1illiG~~h<br />

6.8 iriilEiiic:.<br />

h.5 itiilliiics<br />

8.0 nii[liùc%<br />

I . 1 1 i<br />

32,0 ti1131itich<br />

43 plii\cs<br />

JS lini~er<br />

11.5 iiiilliíic~<br />

'1,5 niillinc.:<br />

Ati~riii~itri<br />

-<br />

h? ptíhc~ 5 l .S ~~I~IIII'cc -<br />

- 5tl 3110 OU!i -<br />

-<br />

-<br />

-171H7711<br />

5 I I O<br />

-<br />

--<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

3 5011 1300<br />

I I I17 7x0<br />

3 1YO O00<br />

8 nno onn<br />

70000~100<br />

-<br />

-<br />

-<br />

- ICi 000 0011 -<br />

-<br />

157b00tlIl<br />

10 nrio oo(i<br />

-<br />

-<br />

- 4t 314571<br />

-<br />

1-çisurc i11 tlic hgc til TccIiiiuiugy<br />

Cncxixiciicc ni' N:itiini ;rnd 3I:iii<br />

Tlic hfc ai' I>i.;cnveiy<br />

Tlic Cliallctipc ril'n Xcrr. Rnad rn r)ei,clti~imciii


AKOS<br />

I'JriS<br />

I<br />

70013<br />

700 1<br />

20112<br />

?{)O3<br />

I<br />

C1IIAI)ILS<br />

I.i\Iir~ii<br />

Kuniriiiig<br />

Haiiriir.i<br />

SruCli>1cl<br />

1 laarlciiiiiicmiccr<br />

UrCxicii<br />

Aiclii<br />

1Cxposii;lres Aprova<strong>da</strong>s peh RIE<br />

T E M A S<br />

Tlic Occaiis: ,\ Hcritagc for thl: I:uiiiic<br />

R Rcilci I 1st Ccntuy (g:irrieri kstivnl)<br />

Mim. Nriturc ;irid Tcclitinln~y<br />

Iin:igiN.tiinii<br />

Flori;idc 10112 Lgadcti i'cs~iv:il)<br />

In!crnaiiuti;il G:idcri Fcsri~al<br />

Bcyriiid Dcvel(~pnicnr liiidisçrivciiiig N;itusc'c Wi.sduni


UMA PRIMEIRA ABORDAGEM<br />

DOS PROCESSOS DE INOVAÇÁO<br />

O EXEMPLO DO TECHIO PRODUTIVO<br />

DO ENTRE-DOURO E VOUGA<br />

O ohjectivci C sabcr qual a importánciu dos corisextcis urbanos e do.;<br />

conicxiri.; ietritoriais nos prticeçsos dc inovação. Quais s30 os recursos locais<br />

mohi l izados nos prticcssos de inovação? Quais são i-is niodfili<strong>da</strong>des dc rnohil i-<br />

z;içrio desscs recursos'? Qual a tiaturua <strong>da</strong> inova+ (tccnofhgica. dc produlos.<br />

dc mercado au orgzinizacional) e qual o papel <strong>da</strong>s instituiçfies locais (centriii dc<br />

l'ormrição. centros iccnolcígicos) ncsses processos de inov;iç5o? De que lòma n<br />

itirivar;ão industrial influencia ;i inovnq3o urbana ou terr-itorial'!<br />

No Entre-Douro c Vouga. em icrmos de número dc cmpsesas. pessoal :!o<br />

scrviço e voIurnc de ven<strong>da</strong>s çohressai urn iecido produtivo ilidiistria1 muiin<br />

diverxi liçado, ccim urna forte cspeci :i1 izcição na indiislria do c3lçndo. corliga,<br />

nioldes e artigos para hebk. io<strong>da</strong>s elas fortemente exportadnrar. As irzdústrias<br />

ii~ctalomecinIcas e de produicis met5licos. máquinas c equipanlcniíis. chupelaria.<br />

cornpnnentcs para n indi'istria auromt5vcl c alimcn~nres contribiiem para<br />

intensil*içar 3 riivcrsí<strong>da</strong>de iiidusiria1 e para a estnbili<strong>da</strong>dc d


Iridúslriii dos moldes ein Oliveira de .4zcméis, sislcma Irical de inrivaqIo?<br />

A entra<strong>da</strong> de uina empresa no sector aulolllóv~l dctcmina internamente<br />

uni aumentn <strong>da</strong> especialixiiqào e <strong>da</strong>s exigcnciiis enl lermos dc qiiali<strong>da</strong>de. cunrprimerito<br />

de pi-;izos de cIiitega. capaci<strong>da</strong>de de invcs~imcnto e sctunliza~íu lecnolcígica<br />

e irm:i _neslZo dc slticks muito si~orriiii e racioiial. Uni çrinstriitnr dc urriii<br />

itiuliiriacinriírl. quando co111pr;i um:i o i- qiic conscguii-arii ~ingriir. No 1'11131 dos illlOh ~~i~cnt:~ e Il~ícios dos<br />

nnos iioveiila inicia-cc uin novo cicIri dc invcstiiireritris eiii cquipanicntos de<br />

precisTio. exi_eindo uIrrii i-iova apospJ na lònriaçSo dei\ rliil-idros e uti~s aliord~igciii<br />

de novos rncrcados. A crise no secroi- <strong>da</strong> i'abricat;5ti dc elè~rridomksticos.<br />

bririquedns. eiitrc ouri-tis. n iiível exlcrnn impIiclr~ii uma diiiliiiiriçàn drástica <strong>da</strong><br />

siihcri~~tr:ita~,io em P«I-lugal c as ernprcsas quc náii tin hiim I igaçcics directas ao<br />

mercado seriiinim dific~il<strong>da</strong>des crri Iniintcr a produy5o. O osl'orp quc ii1gum:is<br />

empresas tiveram dc i-calrjriir para atingir novtis inercados. netri scnipi-e I'cii<br />

suportaclo de uiiia liirina saudhvel. pois os mercados ~radfcionais tdesi~na<strong>da</strong>rnciite<br />

ns brinqucdci?) cstavniii eni franca rccesl;5o.<br />

O actual posicioiiarncniii no mercado cxtei-liri csi5 relacionado corn o<br />

cstnuitri dc Inrneccdores dc pi-inicira linltii quc ri iridús~ria lucal csla a cniiquisr:ir.<br />

Ein ternlos nacioriais c irircrnricii,riais I-iA uiiia liii-LC cnriconEncia na produgari d~<br />

iiir~ldcs dc 1,equcn;is diiiieiisócs. criquanto que os moldes dc diriicris~ics mtcdias e<br />

de grande\ ditiicri\ões, por seretn ca<strong>da</strong> trcz rnrii~ reci~iilrí~icos. scntenr ca<strong>da</strong> vcx


t'lM PRIMEIRA ADOI1IiAGE:W DOS PROCFISSCIS DE INOI!~C'-\O<br />

menos 3 ~011corl-ellcia internaciona!. UITI iifinicro tnuito restrito de ciilpreciis<br />

locriis que têni o csraluici de fornecedoras de 1" linha. diido qiie n maioria <strong>da</strong>s<br />

uni<strong>da</strong>dcs traballiu cm regime dc subconiratriçiíri para empresas contraranres<br />

nacionais ou estrangeiras riu para gabinetes de çolocaq50 de rnoldcs. A nível<br />

local hA cerca dc ciirco ou seis empresas de ditnciisão j;í consider5vel que<br />

cosibiiaiii com umri iinensidão de PME's. Ac~ualmen~e n fabricaçfio de rnoldcs<br />

em Oliveira de Azerntis C um dos principais centros l*orncccdorc.; curopeus C<br />

internacionais <strong>da</strong> indústriii aulornóvel. clcctrónica c dc clcctrodom6sticos.<br />

Os fenómenos dc adopqiío c dc difusão <strong>da</strong> çeçnologiii !Cm-se descrivolvido<br />

de urna rorrnn mui~n salutar, perinilindo que srandel; c pequcilus<br />

crnprcsas aprc~eiitein um riivel tecnoIdyico muita competilivo. A rcdc tGcriicn e<br />

de invesliguç30. desenvolve-se eni tomo de empresas locnis e externas. recorrendo<br />

só esporadicamente a insti~uiqoes exiernus ao seciar (Universi<strong>da</strong>des ou<br />

Insiituiccie~ dr Invcsi ip;içsn). As rel~içfies c0111 scrviços de consultadorili extcrna<br />

são lambem iiruito rcduzidos. As trocas e a cirçuIa@o de irifonrraç50 teciloliigicn<br />

e organizaciona1 6 assim cruciaI c raz-se ao nivel IocaI e internacional.<br />

O Kriu\i+-l~oir. nii conecpçào e desenvoIvimento e as çartlcteristicas C<br />

cupacidride dc lidrtprrição du mao-de-obra Is inovações tecnolii, nicas fcirlin~ e s5o<br />

ns elertientos de comperivi<strong>da</strong>de inlernacional <strong>da</strong>s cml-ircsns locais. Na indiístria<br />

dc moldes. ar; redcs de reIacionarnento Entre empresas locnis e internacionais<br />

saci rnuitci fortes. pois n dcsenvalvirnento do produto exi_nc :i uoca dc conhe-<br />

ciinenios no lonpo do processo de concepg,?~ e produção. O nivcl dc cscolaric<strong>da</strong>dc.<br />

de qualitic:içõcs c de saldrios d:i m5o dc ohsa ncsta aç~ivi<strong>da</strong>dc 6 declara<strong>da</strong>mente<br />

superior :i rnCdia <strong>da</strong>s indústrias locais e nacionais, mesitio nnç PME's. Nestii<br />

activi<strong>da</strong>de iiidustrial n peso dos Iicenciado~ em cngci~liaria e dos tecniciis corn<br />

escolxie<strong>da</strong>de superior ao 9." Lino. associa<strong>da</strong> n uma liirriiriçilo tiri zireli do plane~iinento<br />

c desenvolvimento pode aiingir niriis de 40% do pessoal. O emprego<br />

nesta iridGi~ria L mriiciri~ariarnentc niasculiiio. com valores aciina dos 90%. c OS<br />

nivcis salariais r de gualificaç5o que Ilic cst5o asçociados canl'crcrn aos irnibnlliridores<br />

um sin-iholo de stotus no meio IncnI.<br />

Einhora eniergindo dc fcirm:i autóncima rclaiivamcntc h institliiçfics clc<br />

pocIer Iocal. u enipresiíi-io <strong>da</strong>s indústrinis dc nioldes pode vir a constituir-sc<br />

c111 qcntc com lima iinporiância crescente na socic<strong>da</strong>de local. Aumentar a<br />

visibili<strong>da</strong>de ao nivcl ~egioiial do sucesso do cresçimenlo. iiiov:ic;ào e inaernacionalizaç5o<br />

de'iia indústria podc mcitivar 3 ino\.ii@o e uma ]>os(ura mais agressiva<br />

dc outros sccioscs locais, igualmeiile iiilernricioiiiiIizndos.<br />

Jndustria do calqado, um ranio industriaI dual?<br />

O sistenia produlivo dn calça<strong>da</strong> é locriliiierite urii seclor I'ciricrnente<br />

segmentado:<br />

- por uni lado, ternos exeinplos de empresas inovadoras. fortemente<br />

expostndor:is. apostando num produto dc quali<strong>da</strong>de e dr desi~n. ern<br />

que o binómio q~aIi<strong>da</strong>de/preço torna-as i~~uito coinpetitivas e prirri as<br />

qual5 ris questões <strong>da</strong> organizaç5o e <strong>da</strong> gestEo, <strong>da</strong> qualificaçiici dos<br />

recursos humanos c <strong>da</strong> autorn~çáo sáo areas privilegia<strong>da</strong>s de intervench?o:


- por olitro, o tiul.ialliri au cIcimicíIici. o Ir-al-irilho prcckio c inal rcmunerrido.<br />

:i clesv:ilorizaq3o rlo irrthnlhn ikniiriino. os Iiorriric>s de trabalho<br />

ilegais. ri ~iiisêrici:~ dc ~ircilaçúcs para ri scgtiranqrt social ou de<br />

co111rjhtiiçõ~s fisciii~ e Iab~raç;10 e111 ciives. gai-agcni ou anexos sem<br />

o r-riítlin~ri tlc condiçõch de ir:iRallio. são r:iinh6m utriri re:ili<strong>da</strong>de<br />

dcm;isisdo prcsciirc.<br />

Sanrn Maria d:i Fcii.3 (E6.9%l. 0livcir:i clc Azcinci:, (14'2 ) e S. JoZri dn<br />

M rideirri 1 1 0.7% i coizceiili-iiiii ccrc:i de 42% do crriprego iiriciorial <strong>da</strong> EiidC.;triri dc<br />

calçado i MESS. 1997). D:id:i ri cniiccnls;iç,'io secroi ia!, ;i cstraiégin de dcscnvolviiiicriti)<br />

c tle inovaqao dc.sLa indústri:~. iòr~ciiiente expoi-~adcir:~. passa natusalineiltc<br />

por csie sisrcma prndu~ivo local.<br />

A estrutura cni1ircsnri:il C domina<strong>da</strong> por PME's. etil gcr;il cic propi-icduclc<br />

familiar. c111 qiic OS rlíveis JC prndutivi<strong>da</strong>dc risicii est5o relricirin;idoi com a<br />

liiic;i çnpaçi<strong>da</strong>dc di: rir~aiiizrição c ~ csl2u e incxir;ti.iicia cm I'rinugal dc sectores<br />

forics a rticintnrire. de I'ornia n :iurnentar ri:, rcdcs dc i-eIacioriariicriro e de coopcrayiio<br />

cmprzsarial. fi 11111 scctoi- liine~iicnie exportador. ain<strong>da</strong> que rieslsi 5rea li;!ja<br />

iini núnicro rnuito çciiisidcr6vel de cnipres;is quc tr-abalha iinicriinente para (j<br />

mercado nacicin:il. E111 ternios dc consuiiios iiitcrmLdios Iii urna I'orrc dcpeiid2nci:i<br />

do cxteriiir. assim coiiic~ ao nívcT dos eq~iipari~ciiloi. O deficieiiic doinínin<br />

dos criilais cIc cliçrrihuiçiíri. dc.;ign:idrimen~e a f'~>rlc depeiidL=ricia dos intcrine-<br />

~liiírio:, z ;I COIISC~UCIIIC cIist3ncin iio cilicntc S~nal. diiiçultrriii o acesso i inforniaçáo<br />

soh1-c a> ~crrrEnci;t'; de 111cscilc10 C ils ~imc~erisri~il~ dos produ~os clc nirxf;~.<br />

,\ iiidúh~ri~i ilo calçado crintiiir1:i :I encontrar (IL scii.4 eleiileiitos dc flcxibili/.riq:ici<br />

e r~ur~ariiziiq5ci cla produç5o na desccincentsaçàci produii\-a. O rccidn<br />

produtivo 1oc;il eçi:í orgaiiiznd~i crn trii-rro de utn núiiierc} ~nuilo pi-aiidc dc pcquen:iç;.<br />

riiCdias e ~ ~ ~ ncrnpresas. d c s que se liica1izar-i-i erii S. JnZo iola Mideua c liris lieguesias<br />

liiiiilrcifes cios coriccllioi; dc Sniil:~ ;ll;iria <strong>da</strong> ['erra c de Olivcii-:I de Azcii~cis<br />

(dcsignadriiiicnic. Ai~i l'ann. Escup5ci. I! i 1 lieirfis dc Poi;ireh. S. Rcrquc. Cuc~~,jTies,<br />

Macirir;i de Sririics, Nogiieir~t do Cra~.i~).<br />

.;5. ariicirlac5o cnti'c ir:, grandes L' 31 IICCILI~II~~S eiiipre.;ni citnbcleçc-~e<br />

riLi-:~vés dc rclacrics cfc siihctiiitrzir;i~,io ou dc tra1-i.rilhn :io doriiicilici. Segu~ido<br />

inlili-rriaçr?ci do Siriilica~o d:i 1tidtlstri:r rlo Calqado. o irahalhn ao doiiiicílin,<br />

desi~iiaclnri7cnre n:i zona rla Scrr~i <strong>da</strong> Fr'rcita. c o Irnb:ilho inf'an~il. .;Zci iiidic;idorcs<br />

<strong>da</strong> ffa_oiliçIatlc cJri seckii- iiiclttslriril Iricnl. A sulíçcintriiraç50 cstií ahscicind;i h<br />

irrcyu1:iri<strong>da</strong>de drt Iiimcura. míiti~.adn pcir 17;iri:iqGes cícli~iis nii c;i7onnis c L<br />

iiecessi<strong>da</strong>dt dc ~>rndiixir 11111a li ri li;^ cfc prod~itoc dc pcqiicnar series. crn qiic cis<br />

sis~ctiia> clc nutoriiar;%ri x;ici iririper:iritc> ou irnplicain ii-npiinanici inl-esriiiien(o~.<br />

Ehta curr;iiti.:in de scgmcn1:iqào <strong>da</strong> prcidut;;~ desei~cadeadrt pc1a.i empresas<br />

cciritratniites - crilircriido crnprcsrii indu.;rrinls de dinicn\zin variríueI ou por ve7,e.;<br />

r


olativi<strong>da</strong>de do pesrninções recolhi<strong>da</strong>s nri Ccntro Teçnolbgicn, o seclnr eslá a i-espnndcr<br />

de unia forma inriis ou menos saiishihria as qucilr'ies do controIo dc<br />

qu;ilid;idc. dc nomulixação c ccrtificai;ão c Us novas exigEriclas em tcrmos de<br />

scgiirrinqn. arnhienrc c rnarkcliiig. Um grande núinero de en-iprcsits quer apostar<br />

nurna aprnxiriiaq5o ao clicnic. na elaboraç20 dc joiiit-ventures e no dcscnvolvi<br />

ineiitn dc novos l-irodulus. As I i giições designa<strong>da</strong>ineriie ;i engawaf;idorcs. a<br />

di~tribuidores espeçi:ilizridos em embalagens para hcl-iíclas e a ral~ricrintes dc<br />

yan-alas. iiiima 10~ica de cnoperac;áci c dc fidcli<strong>da</strong>dc aparccc como um factor de<br />

esrratCgia corrcori-clicial a privilegiar. Na fabricacão de rtilhiiil. n Rnow-huw<br />

tocal tem de e.;lar na fabricaçiio de uma rolhri u<strong>da</strong>pia<strong>da</strong> h garraya c h l-iebidri.


TERESA SÁ Af.4 K.pU.FA'<br />

O gi~ariiismo do Grupo Arnorim, contrapõe-se, mas tarnbkm contribuiu,<br />

para a pulvcrizrição indusLria1 desie sector. O voIume de produção e de criiprego.<br />

a interiorizaç5a dor sei-viçns de investi~açao e deseiivolvimento de produto e<br />

uma ahrir<strong>da</strong>gein ngrcssiva C çonipctiiivli ao mercado, demonstram a capaci<strong>da</strong>de<br />

concorrencial dcstc grupo industrial. que concentra cerca de 40% dos negúcios<br />

<strong>da</strong> cortiça e emprega cerca de 3500 iraballiadorcs. Quaiquer estrat6gia dc<br />

desenvalviniento desle sector passa naturalnienlc pela acção c soli<strong>da</strong>rie<strong>da</strong>de que<br />

este Frupo pcide eni-aízrir localmente.<br />

Se. por- um lado. esta forte concentração tem efeiloc dcsmobilizadores<br />

junto <strong>da</strong>s i-rnpresa? rle nicnares dimcns5o e crini menor capaci<strong>da</strong>de de<br />

cniprccndirnento e dc labbie instiiucional, por ou~sri o seu pcsn niicional dcve<br />

sei- agm~~do c111 qualquer csiratégia de qualificaq5o desta 6re3 industrial. Neste<br />

sentido. :i nivel nacional e inrcriiacioria1 6 imporlanic consoli<strong>da</strong>r em terinos<br />

rEcnicos e tecntilógicas (equipamentos e rccurstis hurrianos) os ceritroç de<br />

t'nrrnaçnti c de apoio tdcriico. de forrna a que as PME'S se sintam apoia<strong>da</strong>s c<br />

consigam compelir coni as grandes empresas (bem equipa<strong>da</strong>s em ierrnos<br />

lal-ini-aioriais c com capaci<strong>da</strong>de dc invcstigoçáa, desenvolvimento c de preçtnçno<br />

de servicns 1.<br />

A indústria <strong>da</strong> cortiça muitn poluentc. mas, scgundo informaçc'rcs do<br />

Ceritro Tecnológico a situacrio i150 E catastrófica, ain<strong>da</strong> que bastanic grave,<br />

sobretudo nas I'rcgucsias de forre irnplaritaçZo deste secrrir (Sra. Maria de<br />

Lrirnas. Lourti~a e Pnqos Bmnd5o). A Associaçiío dos empresdrios <strong>da</strong> cortiça<br />

esrii liiflemente inrcrcssn<strong>da</strong> na resoluç5o desce pnibkma e est6 ri colaborar- cm<br />

diversos eqiudoç juntarnen tc com ourrns irist i tuiçc"ies, designa<strong>da</strong>mente a C5mara<br />

Municipal'.<br />

De que formas as ci<strong>da</strong>des s.50 focos de atracção c concentração<br />

de serviços 5s empresas?<br />

Dos trEç concelhos, crri icrrnes de serviços hs einprcsas destaca-se a<br />

sjtuaqão <strong>da</strong> ci<strong>da</strong>de dc S. João <strong>da</strong> Madeira que assegura um conjunta de serviços<br />

inaiq qurilil'içados em tnnlbi-ia de comércio, de serviços as empresas, de<br />

l'orrnaçlo. que LI distingue rclativarncnte aos centros urbanos envolventcs e que<br />

ctinirihi~cni~~ara ciipi l;llizar a diriin~icíi indvs~rial presente na regiari.<br />

A csrrutura de sci-viqcic em S. Jo5o <strong>da</strong> Madeira traduz iimn clara cspecializiição<br />

que se irisei~c na cspecifici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> fileira industrial loca1 do calçado.<br />

Assim. ;l clara uma diversi<strong>da</strong>de dc servi~os que vão dcsdc a lòtografia publicitaria.<br />

o CAD/CAM. ci designlmodelismo, os agentes dc compras e ris trndings e<br />

a comercializaçZci de i ~~~uinris para o caIç;ido. nnrmalrncn te associa<strong>da</strong> h<br />

prcstncao de serviços dc inontaycrn. maniitcnç5o e assessoria iecnnlúgicri.<br />

Vcrilica-sc que a Area de inorcadci destns empressis de serviços iiItsapaçsa 05 trcs<br />

çoncelliris do EIXO Ui-banri em estudo c que sc esteride a outras áreas onde a<br />

indústria do crilçndo esr5 forrcnrcnte implanta<strong>da</strong> (Felgueirns. Guíninrães e Vila<br />

Nova dc Gaia. sobreiudo).<br />

A forte ehpccialização destes serviços ein S. Joãn <strong>da</strong> Madcira demonstra<br />

ris vriiitagcns dcrivad~is dc urna proxinridude física ao tccidn produtivo. o que<br />

cnntri bui para dcsciicadear irnponrintes efeitos dc inovaçfio nas PhITE's. Nos<br />

scrviços 5s cmprcsas dorniiiatn processos de inlcgração vesiical no sistema<br />

pi-odutivr7 local. A partir dc um limiar de procura einergem processos de crcscirnento<br />

dos servips. admitiiido runt;?jes de ní\lçl por vezes melropolitano.


Llma políiica vriluntarista de loc:iliziil;río do Centro Tccnológiço e do<br />

Ceniro dc Fnnnação Profissional na ci<strong>da</strong>de contribuili para arrastar e precipitar<br />

3 emergência de activi<strong>da</strong>des priva<strong>da</strong>s dc serviços divcrsil'icados e forremenlc<br />

espeçi:iliziidos. Esic tipo de estruturas tcni capaci<strong>da</strong>de de l'ixrir um conjuiito<br />

diversificado dc quadros profissionais qualificados c arrastam processos de<br />

inovciçZo.<br />

Em tesrnos de redc urbiinri regional. esla especializat;5o e qualificaçao dos<br />

sei+viços prcidutivos dircccionados para a indústria do calqa<strong>da</strong>do contribuiu para<br />

níveis mais clevadcis de Iiierarquiti urhanu. impens5veís para esta massa urbana.<br />

Assini. elita ci<strong>da</strong>dc dernoiis~rtiu ter capnctdride de fixar scrviqos de perfil<br />

superior c tIc fileiras cspecializadns que se Iígarn com o potencial industrial do<br />

seu espaço urbano e dci ~crri(6rin envolveiite. Joga-se aqui umri centrali<strong>da</strong>de<br />

difcrenc~;il cspcçírica que nIcnnça uina n-iaior polarizaçãci icgional e sc estende a<br />

peog5firnincnie n3a contigwas.<br />

OLILTAS ííre3~<br />

Çcin\r&m rcalçar que a ctincentraç30 de scrviçiis direccionados p:ii'ii o<br />

sccior iridustriri1 do caEqado em S. Jciãri <strong>da</strong> Madeira desencrtdeau Lima dinâmica<br />

iiou~ras 6reas dc serviqris mais tiorizontais. designa<strong>da</strong>mcnlc as ~iuditoriris c as<br />

consuliadorias na 5re:i <strong>da</strong> gest5n c <strong>da</strong> orgariiznç30, os revisores de conias e os<br />

serviços jurídicos. Esta ccnrralidude etn ternlos regioiiajs em tcrnlos de sen~içns<br />

pcidc vir ;I densiriçar-se rios próximos anos.<br />

O Cenrro Tecnolrígiç


cionarrrentc) interriacional deserivrili~e Iocalnicnle lima espccializaç~o turjsiica<br />

ern rorno do turismo dc ncpócias.<br />

Se o prnjccto do PCT-P çe viesse a concretizar. 3 indústria de nioldcs<br />

poderia çonirihiiir parli a viahi1iz:~ção de uin;i área de ensino superiur ne Parquc<br />

(curso de polimeros. urna cspcciril~za~5o <strong>da</strong> engenh:iria metalomcc9nica<br />

vocacion:~<strong>da</strong> para. os mrilclcs. engenharia de sistemas, cic). per~iiitindo incre-<br />

rncnt:tr 3 coope~í~qão<br />

entre Univcrss<strong>da</strong>deEmprçsa e :i criaq50 de urna el;trir~ura<br />

dç rcirmaçno cni parccriri cnrn as empresas.<br />

Concluindo. a oieri:i dc serviynl; no Eixo Urbano é suficicriternenie diver-<br />

sifiçadn e concentra instii~iiçõcs dc ripoia teciiico, ieçnolOgico. rirganiznçional.<br />

cnrncrcial e ndrriiniiirntiva cnpazcs de servir dc suporte i hasc industrial local e<br />

regional. A ccntrliIirlride conieridii por estas inslitiiições devc ser canaliza<strong>da</strong> c<br />

rcn~aliilizri<strong>da</strong> pelo niiporlc urbano do Eixo e devem ser desencadeados processtis<br />

de innv:iç:?n urbana.<br />

- A inovação e n intcrnacionalizaqãn são nu n5o atributos tcrritnriais?<br />

- Que cnntestos locais oii internacionais podem desencadear processos<br />

diferenciados dc inovaç503<br />

Utiia iíi-1'11 limitii<strong>da</strong> (ires cnnccllios conríguos) deram origem a dilercnies<br />

problerziiticas c ílinAmicas industriais. de sçi-viços e dil.ercn~es processos de<br />

urbniliznc50. A c:iracreristica rriiniim quc parccc atr~vessar cste tcrrilório c que<br />

icm ;iconipririli:id~i n Iiistúija local é a capacidiide dc iniciativa empresarial:<br />

difcre~ites ramos industrinis, diferentes estrídirrs de deset~vulvimento. divcrsificados<br />

processos de iiiternacionalizaq-50.<br />

4. indúslri:~ dii cortiça E uni r;irnri industrial run<strong>da</strong>rnentaln-ien~c tradicional,<br />

no qual o Grupo Aiiioi-iin descolriu numa estrai8gia de liderança in~ernacioilnl.<br />

A dinsmicn industrial nsri desericadetiu procesici:, dc terciarizacão nem dc<br />

ai'irmaqzin urbana. Esliuluras dc subcontrniaç30 coabitam com griindcs empresas<br />

verticais. O mercado iiiicrnacionnl nos tíltirnoi anos Lem desencadeado Icicalrnentc<br />

processtih de quriliiicriqão c de inovaqãn.<br />

O sisicnia produlivo tio calçado dcsenc:ideou uii-i processo dc icrciari-<br />

zaçso urbana. na área dus scrviçoi Bs empresas. quc eincrgiu cm rorno dc tima<br />

estrutura initit~icional foi-tcinenle enraízadu 1Cen~ro TccnoICi_niço e Ccntro de<br />

Formacáti). E;,hrcs rerviços L1.s enipresas sZri nós Iùn<strong>da</strong>iiicn~ais de inuvaçiío. 1-15<br />

uma cstruiurn org:iiiiz:itiv;i empresarial lindúsrria e serviços) e insritucional<br />

forteinentc e~rral.~u<strong>da</strong> lucalmenfc. Um rrrercado exteriio roricmenre coinpetitivo<br />

tem sido iim elemeniri furr<strong>da</strong>rncnial dc recstmiuragr5a e dc iriova~iio.<br />

O descni.íilvirnento <strong>da</strong> indústria dc molde< esta hoje em dia intiiilamenzc<br />

reIacioriildii corli o papel cci-ilral que jogam as inrerrelações econónr icss e sociais.<br />

lnterrclacionainen~~~s ctirrierçisis mr~ito<br />

foflcs e111 Lermos locais c in'temacion~iis,<br />

uinii m5o-de-ohra ílualificadn capaz de assimilar e a<strong>da</strong>piar-sc :is inovaç0es<br />

1ecilalógic:ic. um knciw-liow local e um espaçci ou rcde de ceopcraq.30 tScnica c<br />

de dcsenvrilvit~irento de pi-ndutti ri nível mundial s3o algrrns dos ing-edicntes<br />

f~in<strong>da</strong>nieniais dc inov;ir;50 e inrcrn;icionnlizaçã~. Esrcs processcis económicas<br />

não dcscncadeanzrn nti~i-as diiiãmicas locais. dciigr1tid:imente capaci<strong>da</strong>des dc<br />

ensaíz:imenro de serviqzis em coi~lcxios urbanos.<br />

4 76


~,{.i~rl, SRI,I.IUHA AIIC~KDA GE,M aos ~-~~ur=:;r.sos nE !rh~oi/,iç-,.i(i<br />

Ern sinlesc podem extrair-se alsu mas conclusfiei pi-i nçipais sobre u teçidci<br />

produtivo indu5tri:il no eixo iirbario Satita M3ria Fcil-u / S. 1030 d:i Madcirii I<br />

/ 0liveir:i de Azernéis:<br />

- a existéncia de lima I'oite base ind1il;trial de rratureza marcri<strong>da</strong>rriente endii-<br />

gen:i c coesa. coni diversidiidc siictorial. h:isead:i cin rriodc1os de cnm-<br />

pctitividndr niuiln divcrsific:idiiç, dcsdc o prcqn. n qu:llid;ldc, O design,<br />

ii invesiigaqiin aplicridri. o dcsen\,r~I\-imento do prodiitn. ctc.:<br />

- :L coexistêiiçi:~ c unia rorte ariiculqiri cnlre einpi*esas dc dilèrenteç dimen-<br />

sões. dc hase íaiiiili;lr ou náo. rrliccrqad:is no itcsitnc <strong>da</strong> suh-contr:itiiçan.<br />

Esias redes de rclacio~iarncnto prodriti vci podciii eslnr Y i @as a diferentes<br />

fàciui-cs. scguiiido uni21 lirgica de diii~inuic;Sti dor custo5 cili uni;i<br />

Icigicn de tlexrbif iziiyãt~ ou dc org:iniz;içSo <strong>da</strong> produ+u iiitcrniicionsil:<br />

- n haixri iiívcl de cliialil'icação dos rccurqos hur~iarios locais :isçociadr~ a<br />

nivei~ scilnriaih iiiuito baisos. cr-in~rapõe-ic cotn ;I cnicrgeticia de<br />

ntiçlctis Fndustriiiis quc Lipostam lia v:ilorií.,açfici d(iu sccursos fiurn:inos<br />

c etn níveis .;alariais c rcgalias sociais supei*iorcs;<br />

- unia hase iiidiisiri:il de rriiz cnd6gerin que opili por i1l11a estrafégi:~ de<br />

nacion:il OU ~IIII:~<br />

forte iliscrgGci rio ii~crcado<br />

base iiidusirial que prefere<br />

unia posturii agressiva e ino\.;idora dc foi-te qu:ilidudc c dc cle~envolvirnenro<br />

dc produ~o no mercado extcrno.<br />

Cr)ncTuindo. divci-sos l'aciarcs jo_e:irn rios proccs.ici5 de inovriq:?~ <strong>da</strong>s<br />

empresas. scndo cerlci quc certos contexlos terilciriais iiiiluenci:im et;scs ri~cs~iios<br />

proceqws.<br />

NOTAS<br />

I. Esta eriiprcw pcrlcncc ;t urri itiipcirt:~iiíe griipn irnricé.; dc poiirci (13 ilidúhiria :i~itririifii.rI c uiii do5<br />

principcirz Vorneced(ir,eh in1indi:iii.<br />

2. Oiiilni ncç%e~t.!. csi;ín :I sei. ticscnvulvicios. Jcsi;ti:id;i!ncnie o «Estudn clri impricici J:i ro1li;i rici gnsiu<br />

dri vrnliiin. iittiii wiiip;inlin p~ililicitliria clc prainoq:iu d;i sollia lia iiiei-c:idn ehtcrtiii c ri ui-yar~iz~v,íici<br />

dt uni:[ Veir:~ ii~tern:ici~~ii~~I ,iunt:ii~do os i~tdklri:~i~ d:~ cclr~ip, [!;IA c.n~lm!;~gc~~.~ c 05 produiorcs L >L~<br />

dislrihuidrircs dc vinliris.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!