Descarga o libro en PDF - Culturagalega.org

INTRODUCIÓN! 4
O patrimonio como memoria colectiva! 4
DESAMORTIZACIÓN AMORTIZADA! 6
A Igrexa recupera o templo de San Domingos de Bonaval en Compostela! 6
O FUTURO DOS MEGALITOS! 8
A Deputación da Coruña anuncia a rehabilitación do dolmen de Dombate! 8
ESTAMOS EN PERIGO! 10
A UNESCO considera que o idioma galego atópase en perigo de extinción!10
DOMINGO FONTÁN NON VOLTA Á CASA! 12
O legado do autor do primeiro mapa moderno de Galicia consérvase en
Madrid! 12
ACHADOS TEXTUAIS! 14
Descuberto o primeiro texto relixioso en prosa e en galego do Rexurdimento!14
TRES POLO PREZO DUN! 16
A Coruña inagurará no 2003 un novo concepto de coñecer a historia da cidade a
través dun roteiro de casas-museo! 16
O MAR DESDE UN MUSEO! 19
O Museo do Mar inicia a súa actividade cunha exposición sobre a Batalla de
Rande! 19
CONFíN DOS VERDES CASTROS! 21
Nace o Centro Arqueolóxico do Barbanza como espazo pioneiro para a divulgación
da prehistoria! 21
COVAS DA DISCORDIA! 23
A USC e o Concello de Mondoñedo buscan na Cova do Rei Cintolo xacementos
arqueolóxicos! 23
A ILLA QUE ESMORECE! 25
Promóvese a creación dunha illa das esculturas para atallar o seu estado de
abandono! 25
DESCUBRIR ROMA EN BAÑADOR! 28
Vigo abre ós visitantes as escavacións da vila romana de Mirambell como un xeito
de divulgación dos métodos arqueolóxicos! 28
O POBO DO MUSEO! 31

O traballo e as achegas voluntarias sosteñen desde hai vintecinco anos o principal
museo antropolóxico de Galicia! 31
AS SETE MARABILLAS! 34
Un historiador recupera as sete marabillas do reino de Galicia definidas por
Pasciano Seguín! 34
O TRáNSITO DOS DíAS! 36
As Irmandades da Fala institucionalizaron o Día de Galicia en 1920! 36
VINTECINCO ANOS FACENDO HISTORIA! 38
O Museo Terra de Melide cumpre vintecinco anos pondo en valor a Historia e a
cultura tradicional da comarca! 38
MOZOS DE HAI CINCUENTA ANOS! 40
Cúmprese o medio século da fundación en Bos Aires das Mocedades
Galeguistas! 40
O PRIMEIRO DOS REINOS! 43
Varias investigacións recuperan a memoria do Reino Suevo! 43
VIVIR PARA CONTALO! 47
A historia do “siñor Afranio” resume unha parte do exilio interior vivido durante a
guerra civil! 47
RADIO BADALO! 49
A linguaxe das campás esmorece en Galicia logo de ser durante séculos un
importante medio de comunicación local! 49
CINE DA CASA! 52
A Asociación Lilifilms leva tres anos recuperando as filmacións feitas en Súper
8! 52
FACER CASTELOS NO AIRE! 55
Un grupo da USC traballa para poñer en valor o noso patrimonio histórico con
reconstrucións virtuais e realidade aumentada! 55
O PALEOLíTICO QUE VÉN! 58
A posta en marcha de investigacións sobre o Paleolítico augura novos achados
sobre os primeiros galegos! 58
ENCONTROS DE PASADOS E PRESENTES! 61
O Arquivo da Emigración Galega conmemora o 50 aniversario do I Congreso
organizado na diáspora! 61
UN CUARTO DE SéCULO DE XURELO! 63

Cúmprense 25 anos da histórica travesía do palangreiro Xurelo contra os vertidos
radioactivos da Foxa Atlántica! 63
A LAGOA QUE RETORNA! 66
Sandiás abre un centro de interpretación para recuperar a memoria da Lagoa de
Antela! 66
CASTROS DA CIDADANÍA! 68
Neixón é un exemplo de dinamización cultural a partir da arqueoloxía! 68
CHAMÁBANLLE ROJAS! 70
Unha exposición homenaxea as mulleres que sufiron a represión do 36! 70
O PATRIMONIO ESQUECIDO! 75
A lista vermella do patrimonio denuncia en Galicia varios casos de bens en
perigo! 75
TURISTAS PARA SALVAR O PATRIMONIO! 78
O turismo cultural imponse como un factor indispensable nas políticas de
rehabilitación e de creación de equipamentos! 78
RECEITAS CON HISTORIA! 81
Arqueoloxía e literatura contribúen á documentación das receitas
gastronómicas! 81
PARENTES OU VECIÑOS?! 83
O CSIC ESCAVA O CíRCULO LíTICO DO MONTE LOBEIRA! 83
CULTURA INCORPORA 33 MEGÁLITOS CON ARTE RUPESTRE AO
REXISTRO DE BENS DE INTERESE CULTURAL! 85
Estes bens xa estaban protexidos pola lei do patrimonio estatal! 85
NEGOCIOS CO PASADO! 86
O sector arqueolóxico comercial ten pendente a súa consolidación en
Galicia! 86
DA MEMORIA Á REDE! 90
As polafías da asociación de escritores superan os 300 vídeos de tradición oral en
internet! 90

INTRODUCIÓN
O patrimonio como memoria colectiva
O patrimonio cultural non é un asunto do pasado, senón máis ben do
presente; de feito, a propia idea de “patrimonio cultural” é moi moderna na
nosa sociedade. A ese concepto de ‘patrimonio cultural’ segue a ser alleo unha
considerable parte da nosa poboación, que non comprende os complexos
marcos legais asociados a este mundo instaurados na segunda metade da
década dos 90 coa creación da Lei do Patrimonio Cultural de Galicia. O
patrimonio cultural do país, que significa cifras inmensas de grandes e
pequenos monumentos, visibles e “invisibles”, é un motivo de debate,
confrontación política e social, ao que e apoñen –moitas veces de xeito
erróneo e interesado- dualidades entre progreso e atraso; outras veces, o
patrimonio é visto como un eixo de desenvolvemento social e económico. A
realidade é tan complexa que non é posible nin convinte xeneralizar.
En culturagalega.org queremos ofrecer unha visión ampla da noción de
patrimonio cultural. Máis alá de ocuparnos do patrimonio cultural só cando
se converte en ‘conflito’ (asunto que sucede con máis frecuencia da desexada,
e motivo da presenza máis habitual deste nos medios de comunicación),
desexamos relatar a actualidade vinculada ao patrimonio cultural desde
múltiples perspectivas, combinando a divulgación científica coa análise das
políticas culturais, tentando ir máis alá para conseguir un relato amplo da
actualidade que cautive aos lectores pero sexa rigoroso e honesto co mundo
que está detrás desta cuestión. O monllo de historias que tendes nas vosas
mans son unha escolma do noso traballo no ámbito do patrimonio e a
memoria cultural nos últimos dez anos, dos xa doce cos que conta
culturagalega.org, a plataforma cultural do Consello da Cultura Galega.
Agardamos que disfrutedes con eles.

Culturagalega.org. Antoloxía xornalística 2002-2012
Coordinación: Manuel Gago Mariño
Producción editorial: Carlos García Moreno-Torres
Edición e selección: Cristina Mouriño Cabaleiro
Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 2012

DESAMORTIZACIÓN AMORTIZADA
A Igrexa recupera o templo de San Domingos
de Bonaval en Compostela
1- Febreiro -2002
O antigo contencioso que mantiñan o Concello de Santiago e a
Arcebispado pola propiedade da igrexa de San Domingos de
Bonaval rematou cunha resolución que lle dá á Igrexa a
propiedade do templo. Unha sentenza do xulgado número cinco da
Audiencia da Coruña fará que, se o Concello non apela, o espazo
que actualmente se dedica a usos culturais volte á súa primixenia
función de culto.
O litixio
O convento de San Domingos de Bonaval pasou a mans do Concello de
Santiago coa súa "horta e anexos" en 1841.
Esta cesión realizouse logo de que, mediante o decreto de 1835, se decretase a
supresión do convento no marco da desamorrtización por non contar con
máis de doce relixiosos.
A acta realizada polos funcionarios do Concello no intre da entrega, no ano
41, non recollía ningunha referencia á igrexa anexa ó convento, que quedaría
en mans do arcebispado.
Sen embargo, en 1959 o Concello inscribiu como propios tanto os edificios e
as hortas do convento coma a Igrexa no Rexistro da Propiedade.
A pesar das diferencias sobre a titulariedade do recinto, as relacións entre
concello e arzebispado foron boas ata 1990. O Concello destinou a igrexa a ser
unha sala de exposicións e albergar actos culturais coma concertos.
Habitualmente Raxoi informaba ó Arzebispado das actividades que se
realizaban.
A polémica acendeuse en 1990 cando o Concello decidiu realizar obras de
rehabilitación no recinto e a Igrexa reclamou a súa propiedade. Aínda que o
xulgado de primeira instancia deulle a razón ó Concello, a reclamación do
arcebispado fixo que o Xulgado Número 5 da Audiencia da Coruña tomase o
caso dándolle finalmente a razón a Igrexa.
Queda todavía para o Concello a posibilidade de recorrer esta sentenza ante o
Tribunal Supremo, o que podería prolongar o litixio catro ou cinco anos máis.
O emprego

O emprego cultural que o Concello deu ó recinto da igrexa causou algúns
roces co arcebispado. A realización dun desfile de peletería en 1999 ou unha
festa da cadea SER provocaron queixas desde o Arcebispado.
No caso de que o Concello non recorra a sentenza e esta se faga efectiva, a
Igrexa xa anunciou a súa intención de que San Domingos continúe a albergar
exposición pero terán que ser de contido cultural e vinculación relixiosa.
O arcebispado tamén salientou que o templo terá un emprego relixioso aína
que non se considera probable a realización regular de cultos. Manteranse os
oficios na Capela de San Roque, propiedade da confraría do mesmo nome, e
realizaranse misas puntuais no Panteón de Galegos Ilustres, situado nunha
das capelas do recinto.

O FUTURO DOS MEGALITOS
A Deputación da Coruña anuncia a
rehabilitación do dolmen de Dombate
6- Febreiro -2002
A Deputación da Coruña asegura que no prazo dunha semana
remitiralle ao concello de Cabana o plan especial que vén de
elaborar sobre o dolmen de Dombate. Con esta actuación, esta
entidade pretende rematar con trece anos de obras e proxectos
sobre este monumento, unha situación que xa motivara abondosas
queixas desde institucións culturais e colectivos veciñais. Mentres,
chegan novas doutro dolmen, o Forno de Mouros de Toques
(Melide) do que onte recollíamos o seu estado de abandono.
Rehabilitación de Dombate
A Deputación da Coruña remitirá nos próximos días o plan especial de
traballos sobre o dolmen de Dombate ó Concello de Cabana para pór fin a
trece anos de traballos de rehabilitación e retrasos na recuperación deste
monumento. A Deputación pretende asinar un convenio coa Deputación e a
Escola de Enxeñería de Camiños da Coruña para deseñar unha cúpula que
protexa o megálito. Tamén está prevista a realización dunha nova xeira de
escavacións arqueolóxicas da zona. Neste proxecto tamén se contempla a
substitución dalgunha das laxes que sosteñen o dolmen por unha estructura
de aceiro, logo de que desaparecesen algúns elementos da estructura. Ata o de
agora rematouse o peche perimetral da zona.
Nos últimos anos, o monumento atopábase cuberto por unha serie de
plásticos e a súa entrada está tapiada por unha estructura de madeira, para
evitar que se deteriore o interior.
Esta situación foi denunciada por diferentes agrupación culturais e centros
educativos da zona, que mesmo puxeron un manifesto na web
Finisterrae.com reclamando a rehabilitación do monumento.
Forno de Mouros
A Consellería de Cultura incluirá o dolmen Forno de Mouros, de Toques,
dentro do futuro Parque Arqueolóxico do Megalitismo. A consellería sinala
que o feito de estar o dolmen nunha finca privada motivou a situación de
abandono na que se atopaba estes anos e que foi denunciada recentemente
polo grupo socialista deste concello. Ademais, descargou no Concello a
responsabilidade de coidar os monumentos que existen no seu territorio.
Cultura terá listo a finais deste ano un estudio que pretende servir como guía

para protexer este tipo de monumentos, no que se inclúen alternativas á
construcción de cúpulas protectoras.

ESTAMOS EN PERIGO
A UNESCO considera que o idioma galego
atópase en perigo de extinción
21- Febreiro -2002
O galego é unha das tres mil linguas que corren perigo de
desaparecer no mundo. Así o revela a segunda edición do "Atlas
das linguas en perigo do mundo", que se presenta co gallo do Día
Internacional da Lingua Materna, en París. De calquera xeito, na
mesma obra recoñécese que linguas coma o asturiano, o aragonés
ou, sobre todo, o leonés, corren maior risco de desaparición que o
galego.
A transmisión
O galego corre tanto perigo de desaparición coma o euskera, o asturiano ou o
aragonés, segundo a UNESCO. Sen embargo, este mesmo informe recolle que
o catalán está a sendo progresivamente reforzado e que a súa situación non é
tan grave.
No "Atlas das linguas en perigo do mundo" considérase que unha lingua corre
risco de extinción cando non é aprendida polo trinta por cento dos nenos da
comunidade de falantes. Para a UNESCO as causas disto poden ser o
desprazamento dun grupo lingüístico, o contacto cunha cultura máis agresiva
ou a acción dos membros dunha cultura dominante.
Segundo sinalou o presidente da Real Academia Galega (RAG), Xosé Ramón
Barreiro, para o estudio da UNESCO "non se consultou co Consello da
Cultura, nin a Real Academia Galega nin a RAG. Para el, non existe ese trinta
por cento dos nenos que non aprenden o galego", xa que a totalidade dos
escolares téñeno coma materia. De calquera xeito, Barreiro recoñece unha
"situación preocupante" para o emprego oral do idioma e pensa que o o
galego corre perigo pola acción dos medios de comunicación de as novas
tecnoloxías ás que aínda non se incorporou o galego.
Outras linguas con problemas
O Atlas revela que o Leonés, que considera separadamente do asturiano, é a
lingua da Península que maior perigo de desaparición corre. Tamén constata
a extinción na península do mozárabe, idioma falado na Idade Media.
Este informe, unha segunda edición do publicado pola UNESCO en 1996,
alerta que tres mil dos seis mil idiomas do mundo corren perigo de
desaparición. Con ocasión da celebración do Día Internacional da Lingua
Materna, o dirctor xeral da UNESCO, Koichiro Matsuura, realizou unha

homenaxe á lingua materna coma a "máis importante para as primeiras fases
do noso desenvolvemento" e salientou a necesidade de pervivencia das
linguas "xa que cada unha representa unha resposta única á condición
humana".

DOMINGO FONTÁN NON VOLTA Á CASA
O legado do autor do primeiro mapa
moderno de Galicia consérvase en Madrid
26- Marzo -2002
En 1834 Domingo Fontán publicaba a Carta Geométrica de Galicia,
o primeiro mapa moderno no noso país que foi empregado por
Otero Pedrayo coma metáfora do espertar da súa xeración ó
galeguismo. A realización deste mapa levoulle a Domingo Fontán
vinte anos da súa vida e foi durante moito tempo unha referencia
fundamental para coñecer a xeografía do noso país. Sen embargo,
e a pesar do famoso que é o mapa, as cartas, manuscritos,
instrumentos e outras ferramentas do seu autor continúan en
Madrid en mans dos descendentes do xeógrafo.
O vello mapa
Se lle pedimos a alguén que pense nun mapa antigo do país, o máis probable é
que lle veña a cabez o realizado entre 1814 e 1834 por Domingo Fontán. Un
vello mapa, con certas inexactitudes, pero que foi a primeira carta moderna
da nosa comunidade. Para realizar este mapa, Domingo Fontán relizou unha
reangulación do país empregando as parroquias coma puntos de referencia
fixos, viaxando a cabalo e facendo medicións por todo o país. Domingo foi
pouco a pouco anotando a lonxitude e a latitude dos distintos lugares, unindo
as súas anotacións ata debuxar a Carta.
Á hora de reproducila tivo que enviala a París, onde se fixeron doce pedras
litográficas que ían ser mercadas polo estado que finalmente foron doadas ó
Instituto Xeográfico e Catastral no ano 1800. O mapa orixinal desapareceu
durante a Guerra Civil.
O legado en Madrid
Os cadernos coas anotacións manucritas de Domingo Fontán, algúns dos seus
instrumentos de medición, unha grande parte da súa correspondencia e
outros documentos consérvanse en Madrid na casa de César Camargo,
tataraneto do cartógrafo.
Camargo, que está a catalogar o legado que lle cedeu a súa nai Everilda, sinala
que existe un esquecemento sobre a figura do seu antepasado en Galicia. O
tataraneto de Fontán afirma que "só algúns manuscritos foron publicados nos
anos cincuenta polo Instituto Padre Sarmiento" e só no Museo de Pontevedra
se conserva unha mostra de obxectos do seu antepasado.

Da banda da familia só se cedeu á Universidade de Compostela o retrato de
Domingo realizado en 1800 por Esquivel.
O cartógrafo
Domingo Fontán naceu en Caldas de Reis en 1788. Estudou Dereito, Filosofía,
Teoloxía e outras materias a Universidade de Santiago e foi profesor de
Lóxica e de Matemáticas. Logo de realizar o seu mapa, en 1836 foi deputado
en Cortes e dirixiu o observatorio astronómico de Madrid ata 1840. Presidiu a
Real Sociedade Económica de Amigos do País ata a súa morte en 1866 en
Cuntis, estando os seus restos no Panteón de Galegos Ilustres.

ACHADOS TEXTUAIS
Descuberto o primeiro texto relixioso en
prosa e en galego do Rexurdimento
27- Maio -2002
Un profesor alemán Johannes Kabatek vén de atopar na Biblioteca
Vaticana o primeiro texto relixioso en galego escrito en prosa
despois da Idade Media. Trátase da traducción dunha bula
pronunciada polo papa Pío IX en 1854 e que foi traducido a unha
grande cantidade de linguas. Ademais, coñecemos algo novo sobre
o texto máis antigo escrito no noso idioma, que foi presentado por
José Souto Cabo. Finalmente, un novo achado de textos: o profesor
do Conservatorio de Música de Ferrol, Xosé Crisanto Gándara, vén
de rescatar do arquivo do Distrito de Braga un manuscrito con
sesenta e sete textos teatrais e musicais que pensa levar a escea.
As bulas, en galego
A Bula da Inmaculada Concepción, dictada polo papa Pío IX en 1854 foi
traducida a varias ducias de linguas e falares de todo o mundo por iniciativa
do abade francés Siré, do seminario de Saint Sulpice, en París.
A existencia dunha versión galega desta bula era coñecida por referencias
pero non se coñecía ningún exemplar da mesma ata que o catedrático en
Filoloxía Románica Johannes Kabatek descubirese un exemplar na Biblioteca
do Vaticano.
Trátase dun manuscrito de sesenta e dúas follas escritas totalmente no noso
idioma. A data de redacción suponse pouco posterior ao 1854, aínda que non
se sabe con seguridade nen se coñece o nome do traductor. De confirmarse a
datación este sería o primeiro texto longo escrito en prosa no noso idioma do
século XIX, e a primeria mostra de recuperación do galego no ámbito relixoso
na Idade Contemporánea.
Antes deste texto, no século XIX só se conservan en prosa pequenos
fragmentos de tertulias de arredor de 1836. Tamén existe unha traducción do
Evanxeo de San Mateo realizada en 1860 por iniciativa do príncipe Louis
Lucien Bonaparte, sobriño de Napoleón, e que traduciu Fernández de Castro.
Máis do primeiro texto
O texto máis antigo escrito en galego-portugués foi presentado polo filólogo
Xosé Antonio Souto e será editado pola Universidade da Coruña.Esta
institución publicará un número monográfico da súa "Revista de Filoloxía" na

que se incluirá a transcripción e o estudo dunha colección de documentos
galegos de portugueses de ata 1265.
Pola banda portuguesa, a revista "Diacrítica" da Universidade do Minho
editará un acordo de defensa mutua entre dous irmáns datado
aproximadamente en 1175. O texto mesmo podería ser anterior, segundo
autor, xa que a data aparece no reverso do pergameo, que contén outro
documento. O pacto entre os irmáns está escrito na cara máis habitualmente
empregada dos pergameos, mentres o outro documento aparece na cara
menos axeitada para escrita, que só se empregaba ó reutilizar estes soportes.
Teatro do XVII
Unha colección de sesenta e sete textos teatrais de finais do século XVII é a
descuberta que vén de realizar o profesor do Conservatorio de Ferrol Xosé
Crisanto Gándara no arquivo do distrito de Braga. O manuscrito, co título de
"Enredos de amor fingidos" contén os textos de sesenta e seis obras en
español, como era costume na época, e dunha en portugués. Ademais, inclúe a
música para corenta e dúas destas pezas. Este estudioso pretende agora, cun
grupo de profesores de conservatorios galegos, realiar un concerto coas pezas
musicais conservadas neste manuscrito. Isto implica en primeiro lugar facer
unha réplica dos instrumentos da época, unha arpa, un violín, un oboe, un
violón e unha guitarra. Con dúas voces femininas, está prevista que a estrea se
realice o vindeiro mes de outubro na propia Braga.
Xosé Crisanto presentará a súa descuberta no marco do XI Encontro de
Musicoloxía da Universidade da Rioxa.

TRES POLO PREZO DUN
A Coruña inagurará no 2003 un novo
concepto de coñecer a historia da cidade a
través dun roteiro de casas-museo
29- Xullo -2002
Revivir a historia dos espazos urbanos a través dun paseo cunha
loitadora do século XVI, un político republicano e un pintor é unha
das principais apostas da Coruña para o ano 2003. María Pita,
Casares Quiroga ou os primeiros trazos de Pablo Picasso son as
excusas para presentar os diferentes momentos da historia da
cidade herculina mediante as casas-museo que o Concello está a
preparar nunha iniciativa pìoneira en Galicia.
Entre finais deste ano e comezos do que ven, A Coruña disporá de catro novos
museos, a casa de Casares Quiroga, que acollerá o Museo da República, a de
Picasso, a de María Pita, cunha reproducción sociolóxica e histórica da
Coruña do s. XVI, e o Museo de Luis Seoane, creado para dar acollida á obra
que o pintor doou á cidade. Este último proxecto é o máis ambicioso: case 5
millóns e medio de euros dedicados unicamente ás obras de rehabilitación
que se están a facer nun antigo edificio militar preto dos xardíns de San
Carlos. “As obras xa levan en marcha desde hai tres meses e non rematarán
ata o primeiro trimestre do ano que ven”, asegura Carlos Aller, responsable de
museos da Concellalía de Cultura. Curiosamente o de Seoane, o máis caro, –
ademais da exhibición permanente da obra do pintor tamén haberá unha sala
de exposición de pintura contemporánea – será tamén o único destes novos
museos que o Concello non xestionará xa que pasará a mans da Fundación
Luís Seoane, presidida pola súa viúva.
O Picasso coruñés
Pero a Seoane adiántaselle outro pintor en ter a súa propia casa – museo na
Coruña, nada menos que Picasso, que abrirá a súa a finais deste ano. A súa
estadía na Coruña cando era un neno de 11 anos – daquela xa un bo
debuxante e retratista aínda que mal estudiante – fixo que o Concello da
Coruña se decidira a mercar o piso no que a familia Ruiz Picasso viviu entre
1891 e 1895, o segundo do número 14 da rúa Paio Gómez. Cun presuposto de
máis de 150.000 euros e ó longo de 5 meses de traballo acometeuse a
rehabilitación da vivenda. Paredes, teitos, instalacións de iluminación e aire
acondicionado, seguridade,... “fixemos unha limpeza de cara da vivenda, da
fachada do inmoble e das escaleiras ata o portal”, explica Gonzalo Rey Lama,
responsable das obras de rehabilitación desta vivenda, un proxecto que se une
ás máis de 200 rehabilitacións que leva feitas en 35 anos de actividade

profesional. Para a dotación de contidos deste museo, o Concello asignou
70.000 euros, unha partida bastante modesta. “Museoloxicamente vai ser
pobre porque non podemos aspirar a ofrecer alí obras de Picasso”, asegura
Carlos Aller. En compensación ofreceranse reproduccións facsimilares dos
debuxos e pinturas que fixo Picasso durante esa época e documentos curiosos,
como as notas do colexio dun mozo que daquela aínda asinaba como Pablo
Ruíz.
Xestión do Consorcio de Turismo
Tanto o museo de Picasso, que tamén estará aberto para acoller exposicións
itinerantes do artista malagueño, como as casas – museo de Casares Quiroga
e María Pita estarán xestionadas polo Consorcio de Turismo, que será o
encargado de crear, a longo prazo, as estratexias que se consideren necesarias
para dárlle corpo á rede histórica da cidade da Coruña. Para ver esta rede, sen
embargo, non hai que precipitarse. “Somos modestos”, asegura Aller,
“primeiro deberemos ver como funcionan os museos individualmente, a súa
viabilidade e a resposta do público e logo faremos a integración e a
conseguinte avaliación de custes”.
A casa de Casares Quiroga é a seguinte na lista de Aller. As obras na vivenda
do que foi ministro da Segunda República e presidente do Concello cando
estala a Guerra Civil comezarán en setembro, cunha duración estimada de
tres meses e unha dotación para o deseño e remodelación do edificio de
25.500 euros e 400.000 euros para a reforma interior e dotación de
equipamento. O Concello mercou o edificio completo coa intención de dedicar
a planta baixa a memoria de Casares Quiroga e a súa familia, aportando
escritos e documentos, “ademais do gabinete do político republicano,
composto por mesa, sillón e estante, que puidemos recuperar da vivenda dun
particular”, todo un achado se temos en conta que as propiedades de Casares
foron espoliadas e a súa biblioteca queimada na Guerra Civil. O Museo da
República ocupará a primeira e a segunda planta do edificio coa exposición de
obxectos, obras e documentos históricos relacionados co republicanismo.
Unha sala de exposición, un xardín, unha biblioteca e un centro de
documentación completarán a oferta do Casares Quiroga.
A rede completarase coa casa – museo de María Pita, a revolucionaria
coruñesa que protagonizou a defensa da Coruña fronte a invasión das forzas
de Drake. “Non hai moitos datos sobre a heroína, poucos gráficos pero si
documentación histórica. Sabemos, por exemplo, que casou catro veces e
parece que era unha muller de ‘rompe e racha’”, asegura Aller. Na que parece
que foi a súa casa, na rúa de Ferrerías, recollerase documentación da Coruña
da época, recreando o contexto histórico- social.
¿E a Pardo Bazán?

O ideal sería que o roteiro que quere fomentar a Concellalía de Cultura se
completara con outra famosa muller nacida na Coruña, Emilia Pardo Bazán,
pero tanto dunha como doutra parte amósanse cautos. “Cada quen está a
traballar na súa casa”, comenta a responsable da Pardo Bazán, Xulia Santiso,
quen asegura que o Concello aínda non se puxo en contacto con eles. Nestes
momentos, a casa – museo de Pardo Bazán permanece pechada tralas
reformas ás que foi sometida. O museo anterior, ubicada no Salón Nobre do
número 11 da rúa Tabernas, a sede da Real Academia Galega, “só ofrecía unha
colocación de obxectos sen coherencia”, explica a súa responsable, “nós o que
fixemos foi catalogar e reubicar elementos”. Cun presuposto de 24.000 euros
aportado pola Deputación da Coruña e con axudas da Xunta e do Concello, o
museo ofrecerá a partires de outono unha visión da vida urbana da Coruña do
s. XIX.
Que forme ou non parte da rede histórica da Coruña dependerá do acordo de
ambas partes. De momento, desde o Concello só se fala dunha oferta que
semella as das rebaixas: 3 museos polo prezo dun.

O MAR DESDE UN MUSEO
O Museo do Mar inicia a súa actividade
cunha exposición sobre a Batalla de Rande
30- Xullo -2002
Ter un museo sobre o mar semellaba algo imprescindible nunha
cultura tan volcada cara o Océano coma a nosa. E aínda que a
comezos dos noventa comezouse a falar seriamente do proxecto,
tardou unha década en converterse en realidade. Foi efectiva coa
apertura da mostra “Rande, Arde o Mar”. Queda aínda pendente a
realización dun proxecto museográfico que cumpra o obxectivo de
amosar a relación de Galicia cos océanos.
A orixe
En 1992 o Consorcio Zona Franca de Vigo asinaba un convenio coa
Consellería de Cultura polo que se constituía na súa forma actual o Museo do
Mar de Galicia, un centro longamente proxectado que debería encargarse de
amosar a relación entre o noso país e o mar. Por unha banda a Xunta de
Galicia encárgaralle ós arquitectos Aldo Rossi e César Portela un anteproxecto
para o Museo Galego do Mar. Pola outra, o Consorcio Zona Franca de Vigo
preparaba un centro semellante na Estación Marítima da cidade. Os dous
proxectos uníronse e, aproveitando os fondos da Unión Europea, a Zona
Franca fíxose cargo do proxecto, xestionando totalmente tanto o proxecto
museográfico coma o arquitectónico e investindo once millóns de euros no
proxecto. Foi tamén esta entidade a que escolleu o tema da pesca coma eixe
temático do centro. Deste xeito, a mostra permanente aportará unha visión
global da pesca en Galicia así coma os fundamentos científicos que analizan a
productividade dos mares e os ecosistemas mariños.
O edificio
O centro conta cunha superficie total de oito mil setecentos metros cadrados
distribuídos entre varias naves, un faro, un peirao que acolle un acuario e
unha praza pública na que se pode ver un xacemento arqueolóxico da Idade
do Ferro que apareceu durante as obras. A estructura do centro foi finalmente
desenvolvida por César Portela logo da morte de Aldo Rossi. O arquitecto
decidiu rehabilitar varias naves que antigamente foran estaleiros para
transformalas en salas de exposicións e construíu outro bloque de naves a
imitación das primeiras. A infraestrutura museística presenta a peculiaridade
de que desde todas as súas salas se pode ver a Ría de Vigo, buscando o diálogo
entre a representación do mar do interior e a visión do mar real do exterior.
Este conxunto é o único deseñado por Rossi existente no Estado Español. O
edificio xoga coa pedra de cantería e e as chapas de cobre e de bronce no

exterior mentres emprega combinados de pedra, madeira e estucados con
tonalidades mariñas no interior. Como curiosidade pódese sinalar que a
cafetería do centro reproduce unha taberna mariñeira.
A exposición
O museo abriu as súas portas cunha mostra temporal, “Rande 1702: Arde o
mar”. En 900 metros cadrados abórdase a famosa batalla naval que se
desenvolveu na Ría de Vigo desde tres eixes diferentes. Por unha banda
analízase a importancia da flota das Indias e os métodos de navegación do
século XVII. Pola outra analízase a batalla de Rande en si, achegando unha
reconstrucción en tres dimensións do enfrontamento e abondosos datos sobre
a situación de Europa na época. Finalmente trátanse os sucesivos intentos de
recuperación do tesouro dos barcos afundidos, amosando as diferentes
técnicas de mergullo realizadas ao longo da historia e recollendo as
referencias que fai Xulio Verne ós galeóns en “Vinte mil leguas de viaxe
submarina”. Esta mostra realízase coincidindo coa celebración dos trescentos
anos da Batalla de Rande, e poderá verse ata o vindeiro oito de novembro, cun
horario que vai das nove da mañá ás dez da noite no verán e de nove a nove
no outono.
O Futuro
Logo da mostra sobre Rande e segundo sinala o director do centro, Pablo
Carrera, o museo acollerá unha exposición monográfica sobre os setenta e
cinco anos da revista “Industrias Pesqueiras”. Está previsto que no 2004 se
realice a apertura final do museo xa cunha exposición permanente montada
que ocupará a metade do recinto. O proxecto Museográfico do Centro foi
redactado pola conservadora de Museos Estatales Paloma Acuña coa
colaboración dun comité científico de profesionais das máis diversas áreas.
Actualmente está a desenvolverse un concurso para a concreción deste
proxecto ao que se presentaron trinta e cinco empresas e que se fallará antes
do final o verán. Do resultado deste fallo dependerá o contido final da
exposición permanente e as futuras liñas de investigación que desenvolva o
centro.

CONFíN DOS VERDES CASTROS
Nace o Centro Arqueolóxico do Barbanza
como espazo pioneiro para a divulgación da
prehistoria
31- Xullo -2002
Á beira dun dos máis interesantes complexos urbanos da Idade do
Ferro en Galicia, os Castros de Neixón, en Boiro, nace o Centro
Arqueolóxico do Barbanza. Un espazo no que se integra o
patrimonio arqueolóxico dunha comarca e a divulgación da nosa
historia máis remota nun menú para tódolos públicos.
A primeira vez que un inexperto ve unha mámoa –unha tumba megalítica,
que pode chegar a ter máis de 4.500 anos de antigüidade, en forma de
pequeno montículo- pode amosar un aceno de incredulidade. Se o que lle
amosan é un petróglifo, pode deixar os ollos sobre a pedra para captar os
matices da figura que está representada. E se visita algún dos máis de dous
mil castros en estado selvático que hai en Galicia, pode rirse cando lle sinalen
que aquelo de alá é unha parte da muralla da cidade-fortaleza.
Galicia está chea de restos prehistóricos. É un dos territorios máis densos de
Europa en tumbas megalíticas, por exemplo (van alá máis de 4.000 anos), en
petróglifos (que chegan desde esas mesmas datas ata a Idade Media ou
Moderna) ou en castros (que foron adoptados como residencias no país nun
momento impreciso entre o final da Idade do Bronce (sobre o 800 a.C.) ata a
época romana e medieval. Pero en moitos casos, é preciso unha certa
información para comprender o que se está a ver.
Un lugar para comprender
Este numeroso patrimonio prehistórico é na súa maior parte descoñecido
pola poboación. Para contribuír ao seu coñecemento entre os estudiantes, os
estranxeiros e o público xeral, o Concello de Boiro e a Xunta de Galicia veñen
de crear o Centro Arqueolóxico do Barbanza na parroquia de Cespón.
O Centro está encravado nun municipio dunha excepcional riqueza
arqueolóxica e ó carón dos Castros de Neixón Grande e Neixón Pequeno.
Segundo se chega ó complexo arqueolóxico, os visitantes xa poden ver o
edificio da instalación. Despois, xa introducíndose na península do Neixón,
aparece primeiro o castro de Neixón Grande, cos restos dun foxo e unha
potente muralla. Este castro, apenas escavado, segue a ser unha incógnita.
Descendendo pola costa, a uns cen metros, o castro de Neixón Pequeno
aparece deitado sobre o mar. Trátase, posiblemente, dunha das vilas da Idade
do Ferro máis antigas de Galicia. Alí, nos anos 20, o arqueólogo Florentino

López Cuevillas atopou restos dun “arybalos” púnico, un anaco de vidro
policromado procedente das factorías cartaxinesas do Mediterráneo, e que
segundo o arqueólogo Francisco Calo, posiblemente data dos séculos V ou IV
a.C. É unha das primeiras probas tanxibles da existencia do comercio entre os
galegos da época e os mercadores do Mediterráneo.
Historia interactiva
As peculiaridades do complexo castrexo de Neixón fixérono un lugar
apetecible para a creación do Centro Arqueolóxico do Barbanza. Un espazo
interactivo que permite ós visitantes percorrer diferentes etapas históricas.
Deste xeito, pódense coñecer as mámoas no neolítico, a época na que os
galegos comezaron a cultivar os campos, despois detense nos enigmáticos
petróglifos, os gravados sobre pedra da Idade do Bronce que aínda hoxe
seguen a dar moito que pensar ós historiadores, para remataren nos castros.
Xunto a estes percorridos permanentes, o Centro dispón dun espazo para
exposicións e un espazo de lecer. Alí tamén se pode recoller información cos
itinerarios para percorrer o rico, e en moitos casos abandonado, patrimonio
arqueolóxico do Barbanza.
Un dos obxectivos do centro é dirixirse á comunidade escolar, a través de
visitas guiadas, campos de traballo, e chegar tamén ó público xeral e científico
a través de seminarios e conferencias. O alcalde de Boiro, Jesús Alonso,
indicou na inauguración do centro que o obxectivo é converter ó centro no
punto de referencia da arqueoloxía da comarca.
E como chegar
Situado no Concello de Boiro, o acceso máis rápido ó Centro Arqueolóxico
Barbanza faise desde a Vía Rápida Padrón-Ribeira, saíndo no desvío Boiro sur
para coller a N-550 en dirección a Padrón. Ao chegar a vila de Cespón tómase
cara a dereita ata a igrexa de San Vicente onde se colle cara os Castros de
Neixón. O centro pode ser visitado de martes a venres en horario de 10 a
14:00 e de 18:00 a 21:00 horas e sábados e domingos só pola mañá.O seu
número de teléfono é 981843810.

COVAS DA DISCORDIA
A USC e o Concello de Mondoñedo buscan na
Cova do Rei Cintolo xacementos
arqueolóxicos
12- Agosto -2002
As Covas do Rei Cintolo adormecían a súa beleza en silencio ata
que o Concello de Mondoñedo abriu a caixa de Pandora
anunciando un plan de explotación turística. Foi entón cando
xurdiu un lume cruzado entre asociacións ecoloxistas, o concello e
a Consellería de Medio Ambiente nun debate aínda non concluído.
Pero as covas seguen a ser unha mina, de polémica e de recursos
que continúa agora coa chegada dun equipo de investigadores na
procura de xacementos arqueolóxicos.
Seis mozos das facultades de Historia das Universidades de Vigo e de
Santiago capitaneados pola doutora en arqueoloxía da empresa Pedra,
Cultura e Patrimonio de Vigo, Rosa Villar Quintero, chegaron a Mondoñedo.
Na súa maleta non había nin roupas frescas de verán, nin pretendían que esta
estadía fosen unhas tranquilas vacacións. Este mes de agosto, pasárono na
busca e procura de osos, de restos dos nos antepasados do paleolítico superior
que determinen si as Covas do Rei Cintolo son un xacemento arqueolóxico.
Estas covas son moito máis que unha gruta, que unha paraxe, que unha zona
natural, e a interpretación do seu uso, provoca grandes conflictos. E que para
uns son un marco privilexiado ó que todos deben acceder; e para outros un
encrave que se ha de protexer e de restrinxir. Ou o que é o mesmo, negocio
contra natureza. Son dúas vertentes e dúas versións que levantaron ampolas
cando se deu a coñecer a noticia de que as covas se poderían abrir
masivamente. E por se fora pouco acaban de aparecer restos óseos do
Paleolítico Superior. Un feito que motivou que un equipo da Universidade de
Santiago se desprazara todo este mes de agosto ata as Covas do Rei Cintolo na
busca de xacementos arqueolóxicos e, de paso elaborase un informe que dese
conta das súas posibilidades para a explotación turística.
Pero esta non é unha medida casual, nin un proxecto destinado unicamente a
determinar se a zona é un xacemento arqueolóxico, senón unha das últimas
medidas que se adoptan para poder determinar se na zona se pode crear un
plan de actuación sobre o medio e que avaliarán a súa apertura ó público.
Noutras palabras, supón crear un estudio que analice cal é a situación real do
medio, o seu aproveitamento a nivel arqueolóxico e a súa posterior avaliación
e numeración de cantas persoas poden entrar na cova sen que isto repercuta
negativamente no medio.

Unha cova con antecedentes
A chegada deste equipo formado por sete persoas (entre bolseiros, profesores
e a directora do proxecto) supuxo moito máis que a presencia dunha
investigación e prospección arqueolóxica das covas. É que se van culminando
as fases e as etapas que se destapararon en xaneiro deste ano cando se
orixinou a polémica sobre a explotación do Cintolo. Todo comeza por estas
datas no 2001, cando o Concello de Mondoñedo presenta, ante o estupor da
sociedade galega de espeleoloxía, un proxecto para comezar a explotar con
ánimo de lucro e a través dunha empresa privada, un dos maiores recursos
naturais cos que conta esta zona. Un proxecto que conta coa aprobación do
director xeral de Calidade e Avaliación Ambiental, Francisco Pan-Montojo.
Un proxecto que non é tal, senón que é un informe elaborado por Antón
Álvarez Sousa, que fai un repaso superficial ás Covas que permitiría
introducir ata 40.000 persoas ao ano e que proporcionaría ao Concello case
cinco millóns de euros. Sen embargo, foi en febreiro deste ano cando, ante as
protestas de grupos da oposición e asociacións ecoloxistas, cando desde a
Consellería de Medio Ambiente deciden prestarlle atención ó proxecto. É
entón cando Carlos del Álamo, conselleiro de Medio Ambiente, nega coñecer,
en primeiro lugar, un proxecto de explotación turística, que, en segundo lugar
rexeita o seu paso. Anuncia así a necesidade de crear un estudio e un proxecto
que estableza as características e as necesidades do acordo.
E mentres o Congreso e os medios de comunicación fanse eco das polémica e
disputas, as Covas seguen a ser obxecto de investigación por parte de todos os
grupos implicados. É mentres a disputa continúa a Sociedade Galega de
Espeleoloxía, unha das asociacións máis activas e máis reacias a que se abra a
propia cova, solicita que a cova sexa declarada Monumento Natural. Entre os
seus argumentos destaca “atópanse especies animais protexidas, como os
morcegos, dos cales hai varias especies, todas declaradas de interese especial
e un crustáceos único no noroeste peninsular, descuberto no 1987”. E que se
declare Monumento Natural implica un grado de protección que contravén o
uso que se lle pode dar no caso de que siga adiante ese proxecto de
explotación turística. Un proxecto que supón abrir a cova a 40.000 persoas
anualmente, co conseguinte deterioro que ocasionará no medio, pero que
revestiría uns cinco millóns de euros.

A ILLA QUE ESMORECE
Promóvese a creación dunha illa das
esculturas para atallar o seu estado de
abandono
22- Agosto -2002
A illa das Esculturas de Pontevedra esmorece lentamente. Graffiti
en pezas que valen no mercado preto dun millón de dólares,
esculturas que vagan á deriva do río Lérez e unha intervención ó
abandono institucional. E para salvar a illa un náufrago, Antón
Castro, promotor desta idea, pretende crear unha fundación que
poña fin a esta situación.
Hai en Pontevedra unha illa que mira ó río, que non está rodeada de auga por
todas as súas beiras pero que xoga moitos papeis. Casar a arte coa natureza;
servir de borde a unha cidade que viviu de costas ó río e honrar a identidade
de Galicia dun xeito moi internacional homenaxeando ó factor económico que
é o granito. Pero este proxecto que naceu hai xa cinco anos está orfo nunha
situación de completo abandono institucional, económico e artístico que fai
que o que foi un proxecto pioneiro en España e un revulsivo cultural para a
cidade de Pontevedra estea en perigo de extinción.
E un náufrago da illa, Antón Castro, pretende poñerlle fin a esa situación por
todos os medios. Castro foi a persoa que estivo detrás dos contactos e na
coordinación das intervencións escultóricas; foi a mesma persoa que creou
unha Asociación pola Defensa da Illa das Esculturas cando veu que trala súa
triunfal inauguración a illa vagou á deriva e foi o mesmo que se vén de
entrevistar co concelleiro de Cultura, Xesús Pérez Varela, para crear unha
Fundación que poña fin á situación actual.
Para Antón Castro, “a Fundación crearía un patronato que tería máis
viabilidade e flexibilidade para obter subvencións. E nese padroado estarían,
por recomendación do Conselleiro, os organismos que o impulsaron desde o
principio (A consellería de Cultura e a Deputación de Pontevedra). Unha
fundación que tería un orzamento de 36.000 euros, que se constituiría no
mes de setembro e que se centraría no coidado e conservación da illa así como
na adquisición de novas pezas escultóricas”.
O presente
O nacemento da Illa das Esculturas foi concibido, segundo Antón Castro,
“como un poema, como unha homenaxe ó granito, co uso dun material
antropoloxicamente galego, onde a definición histórica coa identidade galega
feita polos artistas máis importantes do mundo”. Estaban (e están) Ian

Hamilston, Jenny Holzer, Richard Longo, Antón Leiro, Casás, Dan Graham,
Ann & Patrick Poirier, Jose Croft, Enrique Velasco... artistas dos que se pode
apreciar a súa obra en lugares de referencia como o Museo de Arte Moderno
de Nova York, o centro Pompidou de París ou mesmo o Gugenheim de Bilbao.
Artistas que crearon o seu poema no granito porque, para este arquitecto
pontevedrés, “Galicia é antropoloxicamente granito. Somos o terceiro ou o
cuarto exportador de granito o que incide na súa importancia, e nós
pretendíamos unha homenaxe ó factor económico que é propio granito
estetizado por grandes artistas. E todas estas cousas que teñen unha
connotación simbólica son as que lle dan unha credibilidade e espiritual e
conceptual a unha cidade. Era e é un proxecto que ofrece unha ligazón
espiritual a Galicia”. Pero a illa das esculturas foi concibida nun marco
político completamente diferente do actual e que para Castro ten moito que
ver coa situación da illa. Naquel 1999 cando se inaugurou un parque que facía
que Pontevedra mirase, por primeira vez na súa historia, ó Lérez, gobernaba o
PP. Non era polo signo de goberno senón porque o anterior alcalde, cumpría
un perfil que se axustaba bastante a unha apertura cultural e artística que
favoreceu un proxecto como o da “Illa”. Asegura Antón Castro que “o anterior
alcalde tiña un diálogo fluído, era un coleccionista da arte que se permitía
falar en inglés cos artistas e que ofrecía unha visión europeísta da cultura”.
Unha situación completamente inversa á que presenta o actual goberno do
que Castro asegura “amosar unha cegueira cultural terrible”.
E isto ten moito que ver porque “A illa das esculturas” foi transferida como tal
ó Concello de Pontevedra, dado que o terreo que se asenta é o terreo da
Comunidade de Montes do Lérez (e que é unha illa de 70.000 m2)” O que o
converte, segundo Castro, nun parque público do Concello. E a día de hoxe a
Illa non conta nin con orzamento nin con nada, e está a sufrir ataques que
destrúen e deterioran o patrimonio. Así, esculturas como as de Leiro que
tiveron un custe de creación de seis millóns de pesetas (o seu prezo no
mercado é infinitamente superior) ou como o labirinto de Robert Morris
(valorado nun millón de euros) sofren un deterioro alarmante, que van desde
a súa perda natural ata os graffiti.
Os únicos apoios económicos foron os que concedeu a Deputación (con 600
euros) á asociación e a de entonces Caixa de Pontevedra (1.800 euros) pero
que serviron unicamente para “desgrafitar” as obras.
O futuro
Coa creación da Fundación as cousas poderían cambiar para as illas das
esculturas. Cos 36.000 euros cos que contaría inicialmente poderían levarse a
cabo as intervencións que poñen fin a tal dramática situación. Un futuro que
pasaría por varias fases. Unha primeira de contratación dun servicio de
vixilancia con cámaras de infravermellos e un garda xurado (presupostado

nus 18.000 euros) que evite o deterioro intencionado das obras. E en segundo
lugar daríase lugar ó remate das illas. A Illa nacera como un proxecto
inconcluso que precisaba de ter esculturas máis (co que farían un total de
quince) para que o poema quedase completo. Dúas intervencións pechadas e
unha aberta: as naturezas efémeras fotografadas do alemán Nils Udo
(Baviera, 1937); a escultura do catalán Jaume Plensa (Barcelona, 1955) e, en
terceiro lugar, o iglú do italiano Mario Merz (Milán, 1925) e un dos valeriados
de terreo dun dos representantes máis importante do “land art”, o
norteamericano Michael Heizer (Berkeley, California, Estados Unidos, 1944).

DESCUBRIR ROMA EN BAÑADOR
Vigo abre ós visitantes as escavacións da vila
romana de Mirambell como un xeito de
divulgación dos métodos arqueolóxicos
18- Setembro -2002
Non é só un xacemento, senón unha investigación arqueolóxica e
un protomuseo que varía en función dos valiosos obxectos que
están atopando os arqueólogos na vila romana de Miranbell,
enfronte da illa de Toralla (Vigo). Desde este ano, un equipo de
investigadores está a descubrir un dos xacementos romanos máis
importantes do sur do país. Os achados foron importantes e
calquera pode participar, ver e mesmo axudar a través dun
programa divulgación. É a arqueoloxía en directo. ;-)
Na zona turística de Vigo, preto da illa de Toralla e da praia de Samil, entre os
séculos III e VI viviron uns potentados romanos nunha impresionante vila de
560 metros cadrados. Hoxe en día, despois de toda unha riquísima campaña
de investigación arqueolóxica, xa hai valoracións interesantes: máis de 6.000
pezas de cerámica e interesantes pezas procedentes do Mediterráneo central e
occidental, do norte de África e Tunicia, que amosan a conexión da costa
galega coas grandes correntes comerciais da época. Segundo Fermín Losada,
director da escavación, “o mar era o principal medio de comunicación do
mundo antigo, e na época tardorromana era máis empregado para o comercio
que os propios camiños”. Toralla como un enclave receptor de comercio. Por
exemplo, as conservas, peixe en salmoira, chegaban en grandes ánforas desde
o sur de Portugal.
A vila está encravada na finca de Mirambell. A familia do mesmo nome
coidou o xacemento e mesmo realizou algunha escavación familiar a
principios de século. Hoxe, o Concello e a Universidade de Vigo chegaron a un
acordo para realizar un plan de xeito integral e tirar rendabilidade pública
inmediata do xacemento. Trátase dunha experiencia realmente nova en
Galicia: os arqueólogos chegan co seu instrumental, analizan o xacemento e
comezan a escavar; mentres, os curiosos da cidade entran no depósito,
danlles un folleto explicativo, e comezan a percorrer a escavación. Un monitor
infórmalles do que está a ver. Cada día a visita é distinta e axústanse ás cousas
novas que os investigadores van atopando. ¿Onte descubrimos un hórreo
romano? Os visitantes poden ver na carpa anexa as pezas que atoparon
dentro e que membros do equipo da Facultade de Humanidades de Ourense
están a inventariar.

Para a Concellería de Patrimonio Histórico de Vigo, “o obxectivo desta mostra
é por unha parte didáctico, na medida en que persegue divulgar e facer
comprensible o proceso integral de recuperación duns restos arqueolóxicos, e
pola outra, o de lograr que un ben patrimonial destas características comece a
ter impacto e rendibilidade social desde un primeiro momento”.
Rendibilidade. O xacemento acollerá no futuro, cando rematen as escavacións
no 2004, un Centro de Interpretación sobre o xacemento, pero as autoridades
non querían agardar dous anos para a súa visita pública. Practicamente desde
o primeiro día os visitantes poden seguir a evolución dunha escavación
arqueolóxica. Non se trata só de coñecer o noso pasado, senón tamén os
métodos que empregan os arqueólogos para chegar ata el.
A escavación da vila romana de Toralla foi tamén pensada para a educación
dos novos aprendices de arqueólogos. En total, 50 alumnos de Historia e
Humanidades participaron na escavación do xacemento ó longo de todo o
verán. Segundo Fermín Losada, director do proxecto, “ tivo o formato dun
curso práctico de arqueoloxía onde tódolos estudiantes e licenciados en
Historia aprendesen e participasen nos labores técnicos como a escavación, o
inventariado e o debuxo arqueolóxico”.
Novas técnicas
A vila romana de Toralla non só vale para que os estudiantes de Historia e os
cidadáns de Vigo afonden no coñecemento das disciplinas de recuperación do
pasado, senón para o ensaio de novas técnicas de datación arqueolóxica. Ata o
momento, o emprego de tecnoloxía para coñecer a data exacta dun xacemento
era unha cuestión complicada en Galicia. A técnica máis habitual era o
coñecido como “carbono 14” (C-14), un procedemento químico que se
aplicaba ós materiais orgánicos, é dicir, restos de tecidos, teas, etc. que se
atopaban na escavación. Pero en Galicia había un serio problema. Debido á
gran acidez do noso chan, case non se conservan restos orgánicos.
Toralla está valendo para probar unha nova técnica que pode axudar moito ós
arqueólogos a coñecer a data dun xacemento: chámase datación
arqueomagnética e baséase en tentar localizar o norte magnético cara o que
están orientadas as partículas de ferro dun material determinado, como pode
ser a cerámica cocida a altas temperaturas. O norte magnético da Terra variou
ó longo da historia e en cada época tivo unha orientación distinta. Coa
tecnoloxía da Universidade de Vigo, os arqueólogos tentarán probar por
segunda vez en Galicia se esta técnica é aplicable ó noso país.
Un complexo industrial
As vilas romanas, relativamente abundantes en Galicia, pertencían a
potentados romanos ou galaicorromanos que construían un amplo lugar
residencial e o dotaban de tódolos edificios ou aparellos para que tamén fose
unha explotación agrícola e pesqueira. Algo similar ó que, séculos máis tarde,

fixo a fidalguía galega nos famosos pazos. As vilas romanas galegas foron
importantes focos de introducción de novas técnicas industriais no país.
A importancia de Toralla radica basicamente en que é o primeiro xacemento
deste tipo escavado na súa totalidade. Segundo sinalou Losada, “as casas de
campo romanas son relativamente abundantes en Galicia, nas Rías Baixas e
na costa galega. A diferencia radica en que Toralla que está escavada
completamente. Polo tanto, con respecto doutros xacementos que poden ser
máis ricos e máis grandes, Toralla é o único lugar no que podemos falar dun
conxunto, da planimetría e a estructura total do edificio. Para o futuro,
Toralla convertirase no modelo para que a nivel arqueolóxico se poida
exemplificar o tipo de ocupación costeira romana. Cando se fale nos libros de
texto da ocupación romana en Galicia, Toralla será a vila romana por
excelencia”.

O POBO DO MUSEO
O traballo e as achegas voluntarias sosteñen
desde hai vintecinco anos o principal museo
antropolóxico de Galicia
6- Novembro -2002
Fundouse polo amor á cultura duns poucos. Medrou mediante
doazóns desinteresadas de fondos. Mantense en grande medida
gracias ás achegas económicas de socios e patróns. É o Museo do
Pobo Galego, o principal centro sobre antropoloxía e etnoloxía do
país, que vén de facer vintecinco anos en marcha.
Foi o 29 de outubro de 1979 cando se inauguraron as tres primeiras salas do
Museo do Pobo, pero a orixe deste centro hai que buscala xa en 1975. Foi
entón cando o historiador Justo Beramendi, os arquitectos Rafael Baltar Tojo
e Manuel Gallego Jorreto e o que despois sería o primeiro director do centro,
Carlos García Martínez, deciden poñer a andar a iniciativa de crear un museo
de antropoloxía que recollese toda a cultura material e inmaterial que se
estaba perdendo no país. A través do Colexio de Arquitectos de Galicia
convocouse a persoeiros da cultura e a institucións a participar nunha
xuntanza, que se celebrou en xaneiro 1976 e da que sairía unha Comisión
Xestora que se encargou de elaborar os Estatutos de funcionamento da
institución. Dentro das posibilidades que ofrecía a lexislación da época para
legalizar o colectivo, optouse pola figura do padroado, que sería formalmente
constituído o trinta e un de xullo do mesmo ano.
Apoios económicos
De acordo con esta organización, o Museo conta cunha serie de patróns, tanto
persoas físicas coma entidades xurídicas, que colaboran co seu mantemento.
Na lista inicial atopamos moitos dos nomes máis destacados da cultura do
país, coma Antonio Fraguas, Isaac Díaz Pardo, Domingo García Sabell,
Ramón Piñeiro, césar Portela, Luciano García Alén, Agustín Sixto Seco... O
seu número na actualidade é de corenta, entre os que están as deputacións e
os principais bancos do país. Ademais dos patróns están os socios, máis de
mil cincocentos, físicos e xurídicos, que tamén colaboran no sostemento da
institución. As cotas oscilan entre os seis euros que pagan os socios xuvenís ós
sesenta que aportan os concellos e outras institucións. Os socios e patróns
supuxeron no último ano coas súas achegas un vinte por cento do orzamento
anual con que conta o centro, 490.646 euros. Esta porcentaxe ten sido maior
ó longo da historia do Museo e no ano 2000 máis da metade do orzamento do
centro, 312.526 veu por esta vía. Ademais das achegas dos socios o centro
conta co apoio económico da xunta (un 36% no 2002), e outras achegas

mediante convenios extraordinarios con diferentes institucións, que neste
último ano supuxeron un 40% do orzamento.
Apoios materiais
Ademais de cartos, o Museo vén recibindo desde a súa fundación doazóns de
fondos, ata completar un 53% das 8.167 pezas con que contas. Ademais das
doazóns outra terceira parte do material que manexa o centro son cesións e só
un 13% se mercou. A escaseza de espazo provocou que só un 15% de todo este
material estea exposto permanentemente, aínda que son moitas as pezas
empregadas en mostras temporais do propio Museo ou doutras institucións.
Ademais do material para exposición, fundamentalmente restos
arqueolóxicos e material de tipo etnográfico, o Museo do Pobo recibiu ó longo
da súa historia abondosas doazóns de libros e mesmo de bibliotecas enteiras,
o que lle permitiu ser o principal centro de documentación sobre antropoloxía
e etnografía do país.
Unha biblioteca múltiple
Vintetrés mil dos case corenta mil volumes de que se compón a biblioteca do
Museo do Pobo proveñen directamente das doazóns de particulares. Antonio
Fraguas (que cedeu 12.500 volumes), Xaquín Lorenzo “Xocas” (que deixou
2.330), Taboada Chivite (3.423) ou Manuel Beiras (arredor de mil) son os
principais benefactores deste centro de documentación, que conta tamén coa
biblioteca de Rodríguez Fraiz e con parte da de Bouza Brey, cedidas polos
seus descendentes. Cada unha destas bibliotecas conserva a súa
individualidade e está situada nun espazo diferente, aínda que todas elas se
integran nunha única base de datos para consulta. O acceso a todo este saber
é de balde e só esixe solicitar cita previa. En breve os libros disporán de máis
medios e dun novo espazo para optimizar o seu emprego.
En construcción
Unha característica que marcou a historia do Museo nos seus vintecinco anos
foron as continuas obras de rehabilitación do antigo convento de San
Domingos de Bonaval que o acolle. Desde que o Concello de Santiago cedeu o
edificio en 1976, pouco a pouco fóronse reformando e ampliando as
instalacións para responder ás necesidades do centro, o que supuxo
importantes investimentos para a institución. Así, das tres salas (tecido,
cestería e cerámica) con que abriu, chegouse ás once salas e ó auditorio que
funcionan actualmente. Ademais da nova biblioteca, pendente de
inauguración, están a ultimarse os traballos de dúas novas salas, dedicadas
respectivamente á antropoloxía cultural e á prensa e á imprenta, que se
sumarán á de imaxinería relixiosa, inaugurada o pasado ano.
Punto de inflexión

Con estes traballos remata o proceso de consolidación do edificio do Museo.
Segundo sinalou no aniversario do centro Fernando Acuña Castroviejo,
catedrático en Arqueoloxía e membro fundador da institución, “agora xa non
necesitamos buscar medios para habilitar o edificio, agora debemos traballar
por ser un organismo vivo, testemuño e referente do noso patrimonio”. Así,
logo a inauguración dos novos espazos, o centro iniciará unha expansión das
súas actividades. Polo de agora está previsto celebrar para o 2012 unha nova
edición do encontro bianual O Feito Diferencial Galego, que versará sobre o
Dereito, e continuar coa organización de mostras temporais. Tamén se
pretende potenciar o traballo da Fundación Antonio Fraguas, creada en 1999
e que ten como función fundamental apoiar o funcionamento do Museo do
Pobo. É de agardar que estas actividades permitan superar a media de 85.000
visitantes anuais que ten o centro. Por certo, ir de visita é de balde.

AS SETE MARABILLAS
Un historiador recupera as sete marabillas do
reino de Galicia definidas por Pasciano
Seguín
16- Marzo -2003
Ante o menosprezo do Reino de Galicia polo resto de España
durante os Séculos Escuros, algunhas elites cultas do país
buscaron unha forma de facer unha reivindicación patriótica do
noso patrimonio. Foi así como apareceron unha serie de escritos
que facían unha descrición exaltada do pais e, entre eles, as “Sete
marabillas do Antigo Reino de Galicia”. Descóbreas!
Quixo a casualidade que o historiador Alfredo Vigo Trasancos, buscando
descricións de lugares e de cidades en fontes escritas deu cun exemplar, como
di el, “cun título tremendo, “Galicia reino de Cristo Sacramentado”, no que se
facía unha relación dos sete milagres que identificaban a Galicia”. Son as sete
marabillas definidas por un xesuíta que culmina unha tradición que comeza
desde o século XVI, cando o licenciado Molina comeza unha relación das
cousas notables de Galicia.
¿Por que buscamos marabillas?
No século XVI o antigo Reino de Galicia vivía un menosprezo xeral por parte
do resto do españois que motivou a que algúns círculos das clases altas
galegas, buscasen unha forma de relanzar e exaltar as nosas virtudes. Foi así
como xurdiu un interese por parte de determinados colectivos,
principalmente relixiosos, por facer unha descrición dos valores patrios. Non
era novo, porque como di Alfredo “non é o unha casualidade que as
marabillas clásicas do mundo foran gregas ou helenísticas. Os gregos fixeran
coa listaxe a súa propaganda, a súa forma de reivindicar o seu patrimonio e os
galegos fixeron o mesmo, aínda que milenio e medio despois”. Galicia tamén
se estaba reafirmando “como Reino, como entidade cultural, como unha
personalidade política que tamén o era, e empeza a reivindicar o que somos e
o que queríamos ser” apunta Alfredo.
A simboloxía do número sete
O primeiro documento que este historiador atopou foi un texto do Licenciado
Bartolomé Sagrario de Molina que publicou en 1550 a súa famosa
“Descripción del Reino de Galizia y las cosas notables del”. “Naquel momento,
explica Alfredo, facíase unha especie de ranking onde o numero de sete non é
exacto, ata que Pascanio Seguín fixa ese número no século XVIII”. Iso si,
todas as descricións eran puramente literarias e non acompañaban ningunha

imaxe. Cómpre lembrar, que o historiador asegura que a primeira imaxe
impresa de Santiago é do segundo tercio do século XIX, “antes podía
coñecerse Santiago se alguén que viña aquí facía un debuxo e logo llelo
ensinaba aos seus amigos, pero nada máis”. Por iso, había que buscar unha
forma para dar a coñecer o patrimonio.
A listaxe de marabillas galegas que Pascanio relata no seu libro son a Torre de
Hércules, a ponte romana de Ourense, a igrexa rupestre de San Pedro de
Rocas, o Montefurado dos Romanos, o porto de Ferrol, o santuario da Nosa
Señora das Ermidas en Ourense e, para rematar, a “Apostólica Igrexa de
Santiago”.
Conta Alfredo que “o que máis me sorprendeu e que a case todos lles gusta
remarcar aquelas obras que ademais de antigas, están traballadas contra a
natureza, que todas son un prodixio da natureza. Por exemplo, Montefurado é
unha roca escavada artificialmente para desviar o curso do Sil e é unha obra
que lles impresiona moito porque supuña considerar que o home é o amo da
natureza porque a pode modificar”. Relacionado con esta marabilla e, aínda
que non está na relación feita por Seguín, entre os escritos que contan as
cousas notables están os Codos de Larouco, que son as obras de desmonte que
houbo que facer para crear unha vía militar romana. “Por outra banda,
continúa Alfredo, a propia igrexa rupestre de San Pedro de Rocas non deixa
de ser unha igrexa pequena pero como está construída nunha pedra
impresiona moito”. Outras cousas que se destacan son pola súa devoción,
aparece tamén o Cristo de Ourense porque se consideraba que fora esculpido
por Nicodemo e polo tanto era un retrato auténtico do propio Xesucristo, que
era moi milagroso e tiñan moita devoción”. Cómpre lembrar que os libros nos
que se atopan estas descricións son máis relixiosos que civís e Alfredo apunta
que “están escritos por curas, agostiños, benedictinos, xesuítas...”.
Entre as marabillas do mundo e as de Galicia
Alfredo pensa que existe unha relación clara e evidente entre as sete
marabillas do mundo e as do reino de Galicia. “Non casa á perfección, pero
creo que non cabe dúbida que existe unha relación entre as sete marabillas do
mundo e as galegas: a torre de hércules asóciase co faro de Alexandría, o Zeus
de Olimpia co Cristo de Ourense e aínda que non as recolle Seguín si o fan
outros anteriores, as murallas de Babilonia coas Murallas de Lugo”.
Polo demais, Alfredo explica o curioso que resulta para este “Reino de
Galicia” o simbolismo do numero sete. “Para un reino que tiña sete provincias
e para unha cidade de Santiago que tiña sete portas, para un vello testamento
que ten sete libros e tendo en conta que Deus creou o mundo en sete días.
Parece querer dicir que se este era o reino máis sagrado do mundo”.

O TRáNSITO DOS DíAS
As Irmandades da Fala institucionalizaron o
Día de Galicia en 1920
23- Xullo -2003
Hoxe en día, ninguén discute o 25 de xullo como Día de Galicia,
pero non sempre foi así. A data, punto de chegada das tradicións
relixiosas xacobeas e da cultura política do galeguismo, foi
discutida hai xa máis de 75 anos polos pais do galeguismo.
Descubre como foi o proceso de institucionalización do Día de
Galicia.
En 1917 creábase na Coruña a primeira Irmandade da Fala. Unhas corenta
persoas, entre as que figuraban algúns dos principais activistas do galeguismo
de principios de século, xúntanse nos locais da Real Academia Galega. Antón
Villar Ponte é escollido “Primeiro Conselleiro”. A partir dese momento, en
diferentes vilas e cidades de Galicia, pequenos grupos constitúen outras
Irmandades da Fala locais. “Este tipo de organización”, indican Xusto
Beramendi e Xosé Manoel Núñez Seixas no seu libro “O nacionalismo
galego”, “é máis propia dunha rede de clubes que dun partido político”. Aínda
que sen aparentes obxectivos políticos, as novas Irmandades desenvolverán
un intenso labor identitario, de creación de símbolos nacionais e de
promoción da lingua. Un deles será a institución dun día oficial. Decídese
escoller o día da festa maior de Santiago Apóstolo, dotando de contido laico
unha festa civil. É o ano 1920. A cuestión, para as Irmandades, era aproveitar
a forza dos símbolos do culto xacobeo. Nun boletín mensual da organización
no ano 1922 afírmase: ”Foi escollida esta Data non pol-a súa sinificación
relixiosa –pois o noso movemento non é confesional nin aconfesional- senón
pol-á sinificación mítica e simbólica”.
Así temos un primeiro día de Galicia, celebrado os vintecinco de xullo. Ao
principio a celebración é modesta, e búscase sobre todo a promoción dos
símbolos nacionais –a bandeira, o himno, o escudo– e en aparencia non
existe polémica sobre a data. A súa oficialización non foi doada: apenas
botaba a andar e xa ficou moi truncado coa chegada do xeneral Primo de
Rivera ao poder en España, a instauración da dictadura e a prohibición de
símbolos “perigosos” e “separatistas” como a bandeira. En 1925 as actividades
de propaganda ficaran moi limitadas e “A Nosa Terra” denuncia que a súa
celebración consistira unicamente na interpretación de música galega nalgúns
cafés da Coruña, números extraordinarios nos xornais con algún artigo en
galego e unha cea de confraternidade dos membros das Irmandades.
17 vs 25

E, ademais, acábase de marear a perdiz coa carga simbólica que diferentes
políticos pasean sobre a sombra de Santiago Apóstolo. En 1924 o xeneral
Primo de Rivera fora designado Delegado Rexio para a tradicional ofrenda do
Apóstolo e fixera en Santiago unha auténtica apoloxía do Santiago como
símbolo de España como nación. A confusión de identidades, metáforas e
ideas políticas xerou un movemento reactivo contra o 25 de xullo, e algúns
grupos galeguistas solicitaron a busca dunha data máis “civil”. En 1925, a
Federación de Sociedades Galegas e a Sociedade Pondal –ambas as dúas
desde a emigración en Sudamérica– propoñen o 17 de decembro como
alternativa. As bases da data: a execución na praza da catedral de Mondoñedo
do Mariscal Pardo de Cela a cargo das tropas dos Reis Católicos no ano 1483.
Nun documento que circula pola asemblea figura a seguinte motivo: “por non
compartir a opinión de que o Día de Galicia coincida con unha festa relixiosa”.
O debate semella anunciar as dificultades polas que pasará o nacionalismo
galego durante a década dos 30, entre laicos e relixiosos, entre a dereita e a
esquerda. Vicente Risco, o intelectual ourensán, escribe no boletín das
Irmandades un artigo en defensa do 25 de xullo titulado: “Mística disertación
na que se decrara o simbolismo i espiritual sinificación que ten a vida groriosa
do Santo Apóstol Sant’Yago así como a festa que hoxe celebra a Nazón
galega”. Nel, Risco fai un panexírico da escolla do Día de Santiago e sintetiza
os motivos defendidos pola póla máis “católica” dos galeguistas de aquela.
Ata 1930, sobre todo a partir da Segunda República, a celebración non
recuperará a forza dos seus primeiros anos. Antón Villar Ponte proporá entón
a creación dunha “Diada”, un programa anual de actos de exaltación da lingua
propia que será o xermolo do posterior Día das Letras Galegas. A inspiración
será a Diada catalana. A celebración do Día estivo prohibida durante o
franquismo e non será ata o ano 68 cando a Unión do Povo Galego (UPG)
convoque para esa data o “Día Nacional Popular”, que poucos anos despois
sería retomado como “Día da Patria Galega”. Son tempos de represión, de
manifestacións de último momento, das cargas policiais do tardofranquismo.
Nos primeiros anos da instauración da democracia, cada partido denominaría
de xeito distinto o Día de Galicia. Desde o ano 1990, a Xunta de Galicia
celebra ese día os seus actos institucionais e a cidade de Santiago segue a ser o
máis relevante punto de encontro para as diferentes olladas sobre a nación.

VINTECINCO ANOS FACENDO HISTORIA
O Museo Terra de Melide cumpre vintecinco
anos pondo en valor a Historia e a cultura
tradicional da comarca
20- Agosto -2003
Hai un cuarto de século Melide comezou a coñecer un pouco
mellor a súa historia. Por aquel entón un grupo de amigos
afeccionados á arqueoloxía puña en marcha unha pequena mostra
arqueolóxica con restos atopados na comarca. Desde entón o
proxecto foi evoluíndo ata dar nun museo arqueolóxico e
etnográfico con sete salas e que recibe cada anos as visitas de
milleiros de peregrinos que pasan pola vila.
Atravesada polo Camiño de Santiago, Melide é unha terra con fondas raíces.
Hai un cuarto de século un conxunto de persoas afeccionadas á Historia e á
etnografía, agrupados no grupo arqueolóxico Trisquel, puxeron mans á obra
coa intención de coñecer un pouco mellor ese pasado e dalo ao coñecer aos
propios habitantes da zona. Era cara a 1978, unha época na que a apertura de
numerosas pistas forestais e estradas puña ao descuberto a impresionante
riqueza arqueolóxica da comarca. Comezaron a aparecer castros, mámoas e
necrópoles dos que se rescataban anacos de cerámica, ferramentas e todo tipo
de restos. Desde Trisquel reuniron só uns poucos destes achados e montaron
no edificio do concello unha pequena mostra que pouco a pouco decidiron ir
complementando con mostras temporais de etnografía. Era o embrión.
Sementar e colleitar
Co fin de que os actuais habitantes de Melide coñecesen e valorasen o seu
pasado, desde o colectivo foron realizando conferencias e mostras polos
centros de ensino. Ademais de sementar, estas actividades tamén lles serviron
aos membros de Trisquel para colleitar, xa que eran moitos os rapaces que
despois das charlas lles cedían aparellos agrícolas antigos e outros elementos
que recollían nas súas casas. Deste xeito a colección de pezas arqueolóxicas e
etnográficas foi medrando, o que provocou que a mostra permanente se
trasladase á biblioteca pública. E en 1982, outra vez, a un novo local con dúas
salas que se dedicaban respectivamente á arqueoloxía e á etnografía. A maior
parte das pezas cedéranas os veciños, e desde o colectivo xa coñecían
perfectamente o patrimonio material da comarca. Teares, antigos xogos de
pesas, traxes, xoguetes... O que non estaba exposto estaba localizado nas
diferentes casas da zona. Tamén en 1982 comezou unha iniciativa que aínda
hoxe continúa, a publicación do primeiro “Boletín de estudios da Comarca”.

A compra da casa
O continuo incremento de pezas para a exposición fixo que nos anos noventa
comezase a pensarse nun novo local. Os promotores do proxecto iniciaron
unha campaña para adquirir o antigo hospital de peregrinos do Sancti
Spiritus. O medio para conseguilo, a subscrición popular. Veciños e
institucións locais mobilizáronse para conseguir cartos e mercar e restaurar o
histórico edificio. A mobilización social foi moi intensa e finalmente en 1998 a
Asociación Cultural Terra de Melide conseguía a propiedade do predio. Aínda
pasarían tres anos máis, dedicados á rehabilitación do conxunto, antes de que
abrise as súas portas o Museo do Pobo de Melide.
O museo actual
O local consta de sete salas que acollen, ademais da biblioteca e das oficinas,
información sobre o camiño de Santiago e diferentes mostras arqueolóxicas e
etnográficas. Deste xeito, poden verse desde cerámica castrexa, fíbulas e
machados na segunda sala ata moedas e reloxos antigos na terceira. A partir
da sala catro comeza a sección dedicada á etnografía, que amosa as
ferramentas tradicionais do campo e dos diversos oficios, e curiosidades coma
unha sección dedicada ás antigas escolas e aos xoguetes tradicionais, así coma
os útiles do barbeiro ou instrumentos de música. Un espazo dedicado ao
proceso de tecido e outro centrado na casa tradicional completan o
percorrido. A proximidade do Camiño de Santiago fai que o centro, que se
pode visitar de balde, conte cunha grande cantidade de visitas.
Funcionamento e novidades
O funcionamento do museo segue a ser sufragado en grande medida polos
veciños, que achegan arredor do sesenta por cento do orzamento. Ademais de
cartos, os melidenses continúan a facer doazóns de diferentes elementos de
cultura material, de xeito que a colección coa que conta o museo non deixa de
medrar a bo ritmo. Dentro dos actos de celebración destes vintecinco anos de
traballo, o museo abriu recentemente unha mostra de maquetas de barcos,
realizadas artesanalmente por Xosé Gómez, veciño da zona que ten esta
afección. Desde drakkars a carabelas ou barcos de vapor, durante todo o mes
de agosto a cultura marítima tamén terá un oco en Melide. A mostra
complétase ademais cos traballos de artesanía en madeira realizados polo pai
de Xosé Gómez. Como se pode ver o museo está en forma, como lle
corresponde aos seus vintecinco anos.

MOZOS DE HAI CINCUENTA ANOS
Cúmprese o medio século da fundación en
Bos Aires das Mocedades Galeguistas
28- Agosto -2003
A finais de agosto 1953 Bos Aires vía nacer un peculiar colectivo.
Tomando o relevo da Federación de Mocedades Galeguistas que
existira en Galicia entre 1934 e a Guerra Civil, un grupo de mozos
creaba as Mocedades Galeguistas de Bos Aires, unha sociedade que
mantería a lapa da cultura da outra banda do Atlántico que daría
lugar a unha boa cantidade de iniciativas culturais.
Fillos do exilio e da emigración, nacidos en Galicia ou directamente en
Arxentina, a comezos dos anos 50 abondaban en Bos Aires os mozos e mozas
cun ideario galeguista. Este ideario contaba con moitos seguidores na
comunidade galega porteña, e vírase reforzado en boa medida durante os
anos posteriores á Guerra Civil coa chegada dos exiliados e cun labor de
divulgación no que aínda estaba fondamente presente a pegada de Castelao,
morto co comezo da década.
Nacemento
Neste favorable caldo de cultivo o 22 de agosto de 1953 reuníanse no local do
Centro Ourensán un grupo de mozos convocados por Vidal Pérez Graña, da
Estrada, que contou coa colaboración de Antón Moreda e de Antón
Santamarina neste labor. Desta primeira xuntanza saíu a asociación cos
obxectivos de coñecer e espallar a cultura e a realidade galega desde todos os
eidos, cultura, historia, xeografía, economía, lingua... Veteranos galeguistas
coma Bieito Cupeiro e Manuel Pedreira apadriñaban o novo proxecto, que se
integraba na Irmandade Galega, participando cos máis novos en mesas
redondas e xuntanzas e orientando a súa busca de saber sobre o país.
Xente nova
A aceptación do novo colectivo entre a mocidade galega ou descendentes de
galegos de Bos Aires foi moi boa, e deste xeito, só dous anos despois da
xuntanza fundacional había xa cincuenta e nove socios. Entre estes, nomes
coma Xosé Neira Vilas, Manuel Cordeiro, Xosé Casal, Olga e Pilar Ares, Pilar
Jeremías Cela ou Clotilde Iglesias sumábanse aos dos promotores do
colectivo. Todos estes mozos e mozas desenvolvían actividades coma a
conmemoración do Día de Galicia Mártir ou o aniversario da votación do
Estatuto de Autonomía de 1936, coordinando as súas actividades coas dos
centros galegos e coa Comisión Intersocietaria, que agrupaba daquela oito
sociedades de galegos residentes en Bos Aires.

Estudiar o país
A partir das xuntanzas periódicas que realizaban para estudiar diferentes
aspectos de Galicia analizaron polo miúdo “Sempre en Galiza”, libro que lles
servía a miúdo como guía desde a comezar os debates. Ademais destes temas
abordaron cuestión s que aínda a día de hoxe están pouco investigadas ou
comezan a ser coñecidas polo miúdo. Por exemplo o traballo cinematográfico
do director Carlos Velo, exiliado en México, ou a obra do Seminario de
Estudios Galegos, desaparecido coa Guerra Civil. Ademais trataron outros
temas coma as revoltas irmandiñas, o Rexurdimento ou a significación de
Rosalía entre moitos outros. Segundo sinalou o propio Neira Vilas no seu
discurso de ingreso á Real Academia Galega “aquela mocidade galego-porteña
dispoñía dunha cultura e dunha información sobre Galicia impensable para a
mocidade desta orela”.
“Adiante”
As Mocedades Galeguistas chegaron a editar un boletín propio realizado
integramente en galego, o “Adiante”, que iniciou a súa andaina en xaneiro de
1954. Xa no primeiro número desta publicación se recollen as numerosas
actividades que a asociación desenvolvera desde a súa fundación, e que ían
desde a creación dun “Decálogo do bo galego” a un “breve curso de
nacionalismo galego”, pasando por homenaxes a Curros Enríquez, Pardo de
Cela ou Manuel Ponte, actos sobre a bandeira, o himno e a fala ou mesmo a
elaboración dun pequeno “Vocabulario para falar ben o galego” que se ía
publicando por entregas neste boletín. Como non podía faltar nunha
organización formada por mozos e mozas, tamén se anuncian a organización
das Foliadas das mocedades” e de varias excursións campestres.
Outras actividades
As Mocedades Galeguistas impulsaron, xa en 1953, unha renovación do pacto
Galeuzca, coordinándose con entidades xuvenís catalanas (Juventut Catalana)
e vascas (Acción vasca). Tamén desde este colectivo se promoveu a creación
da AGUEA (Asociación Galega de Universitarios, Escritores e Artistas), que
pretendía agrupar aos intelectuais do noso país exiliados en Buenas Aires.
Esta entidade desenvolveu unha intensa actividade cultural, con numerosas
conferencias e clases no Centro Galego a cargo de profesores tan destacados
coma Eduardo Blanco Amor ou Rafael Dieste. Tamén participaron as
Mocedades na creación da Asociación Arxentina de Fillos de Galegos, fundada
en 1959.
Na busca do reencontro
En agosto de 2003, durante a celebración da Feira do Libro na Coruña, Xosé
Neira Vilas e Pilar Jeremías Cela, dous dos vellos membros do colectivo,
propuxeron realizar un encontro entre os antigos integrantes das Mocedades.

Na actualidade moitos deles continúan espallados por diversos países do
mundo, de Galicia a Arxentina ou en Norteamérica, vencellados aínda a
actividades en defensa da cultura e da identidade de Galicia. Celebraríase con
este encontro o cincuenta aniversario dun grupo que desenvolveu no exilio un
labor tan importante coma descoñecido aínda no noso país. Resta só que
algún dos actuais colectivos ou institucións galegas recolla a luva e se poña
mans á obra para xuntar aqueles mozos de hai cincuenta anos.

O PRIMEIRO DOS REINOS
Varias investigacións recuperan a memoria
do Reino Suevo
5- Xullo -2004
Hermerico, Requila, Requiario, Franta, Maldras, Frumario,
Remismundo...¿Sabías que estes son os nomes dos primeiros Reis
de Galicia? Os suevos foron bárbaros procedentes da zona de
Chequia que fundaron, na antiga Gallaecia, o primeiro Reino
medieval de Europa a partir das cinzas do Imperio Romano.
Varios autores recuperan nos últimos anos a memoria dun reino
tan distante como descoñecido para o gran público
Dúas civilizacións, a romana e a xermánica. Dous xeitos de poder, de cultura e
de lingua. Roma e a tribo xermana dos suevos, que procedían da zona de
Chequia. A debilidade do Imperio Romano no século V coincidiu coa
inmigración de numerosos grupos de guerreiros bárbaros que superaron as
fronteiras e se instalaron no interior. Un continxente deles chegou a Galicia.
Comezaba a Idade Media.
Nos últimos anos, varios autores detivéronse na investigación deste período
descoñecido. Anselmo López Carreira publicou no 2003 “Os Reis de
Galicia” (A Nosa Terra), realizáronse tres traducións da Crónica de Idacio –un
dos principais textos para comprender a época- e un destes tradutores, o
escritor Xoán Bernárdez Vilar, gañou o premio de Historia Medieval de
Galicia 2002 co libro “O comezo da nosa Idade Media. A Gallaecia que se
emancipou de Roma”. O tema central que define a todos estes autores é o
difícil proceso de transición entre o mundo romano, que esmorece, e o
medieval. E, no fondo, a autonomía e a independencia desa Galicia que entra
na Idade Media como un reino propio emerxido da mestura entre a poboación
local e os invasores do Norte, da Xermania. Estes invasores, chamados
“suevos”, pertencían a unha das nacións máis numerosas da Xermania. E o
que fundaron foi un reino que quedou para a Historia.
“É agora cando se están dando os froitos máis amplos como unha cousa tan
básica como o sistema universitario galego”, afirma José Antonio López Silva,
profesor e tradutor da Crónica de Idacio, en referencia ao número de
investigacións que se están a levar a cabo sobre a época, “agora temos
investigadores profundamente formados no estudio dese período no que se
xorden os alicerces da identidade galega”. O escritor e historiador Xoán
Bernárdez Vilar recorda o pasado: “a historia dos suevos, como a historia de
Galicia en xeral, estivo proscrita en España. O primeiro gran traballo sobre os
suevos foi feito por un alemán”.

Un reino de 1.400 anos
No ano 410 o feble Imperio Romano claudicaba diante dos suevos, unha tribo.
O emperador Honorio asinou un pacto co caudillo dos suevos, Hermerico,
polo cal lles concedía a soberanía de feito sobre un distante provincia
imperial: a Gallaecia. Esa Gallaecia era bastante máis grande que a actual
Galicia: tiña por fronteira do sur o río Douro e ao leste chegaba ata a antiga
Ávila. Soberanía significa unha independencia de facto do poder de Roma e
determinados xestos de gran importancia simbólica, como a acuñación de
moeda. Este reino, o primeiro na historia da Europa medieval, durou 175
turbulentos anos. ata que o rei visigodo Leovixildo conquistou este reino do
Oeste e unificou Hispania. Pero Galicia, oficialmente, continuou sendo un
reino ata a data moito máis próxima de 1833.
Parte do problema está en que dos suevos non nos quedou unha
documentación exhaustiva, aínda que si moi expresiva. Por exemplo, o
“Parrochiale Suevum”. É un valioso documento asinado no ano 569 polo rei
Teodomiro que fala de como se dividía a Galicia da época, de como estaba
organizada internamente. Galicia estaba dividida en comarcas, case as
mesmas que actualmente, chamadas de aquela dioceses. Esta antiga división
do país xa existía, nos seus grandes trazos, mesmo antes da chegada dos
romanos. Esta administración territorial beneficiábase da Igrexa como única
institución capaz de chegar a todo o territorio. A partir de aquí, intuicións.
Pero intuicións ás veces moi coloristas.
As predicións dun pesimista
Non hai mellor xeito de comprender unha época que contemplala a través dos
ollos dos seus contemporáneos. Ata nós chegou unha crónica do momento,
escrita por un intelectual de sona no seu tempo: o bispo Idacio. Idacio foi
prelado de Chaves (no actual Portugal) e procedía dunha rica familia da
aristocracia galaicorromana da zona do Xinzo da Limia. Naceu ao redor do
ano 395 d.C. e, aos doce anos, emprendeu unha perigosa viaxe por Oriente
que o levaría ata Xerusalén e Alexandría, onde coñeceu a cregos e bispos.
Sería de volta en Galicia cando se ordea sacerdote, no ano 416. Logo sería
nomeado bispo de Chaves (hoxe, norte de Portugal).
Na súa Crónica, un relato cronolóxico dividido en anos, o bispo narra
acontecementos que xulga terríbeis: “Idacio aprecia un mundo que esmorece.
É unha visión moi pesimista. El é moi consciente de que tódolos alicerces que
sosteñen o seu mundo e a súa identidade se están a esvaecer”, afirma López
Silva, “e iso non ocorre tranquilamente, senón de forma violenta. É como un
cataclismo. Idacio o que testemuña é a revulsión que para el supón a chegada
dos bárbaros, porque supón unha reviravolta a todo un sistema onde el ten
sido educado e vive”. Idacio narra na súa crónica todo tipo de grandes

fenómenos naturais que ocorren como predicindo os desastres: terremotos,
eclipses, as noites tínguense de vermello despois da lúa e todo tipo de avisos
astronómicos. Vexamos unha perla: “Olimpíada 311 [...] En Gallaecia, no mes
de xuño, arderon casas de campo a causa dos raios, e quedaron
completamente calcinados algúns rabaños de ovellas. Caeu do ceo carne
mesturada con chuvia. Dous mozos que estaban adheridos o un ao outro pola
súa carne morreron. No convento bracarense viuse o portento do nacemento
de xemelgos; un parto similar, pero de catro, lémbrase en León”. E logo
describe a chegada dos bárbaros: “os bárbaros causan por Hispania unha
furiosa desolación [...]. A funesta fame agrándase de tal xeito que o xénero
humano chegou mesmo a devorar cane humana. Os hispanos que
sobreviviron ás plagas nas cidades e fortificacións vense sometidos á
escravitude dos bárbaros que afianzan o seu dominio polas provincias”.
¿Guerra ou paz?
O proceso de asentamento dos colectivos suevos dentro da Gallaecia non foi
doado, e diferentes cidades do país víronse afectadas por cercos, sitios,
represións e crimes, segundo Idacio. Desde a súa posición de bispo, Idacio
negocia e tenta intervir politicamente na situación. No ano 431, o bispo
comanda unha embaixada ata as Galias (actual Francia) na procura de Aecio,
un dos principais cargos militares do Imperio. O motivo é frear a escalada de
violencia na que se atopaba Gallaecia despois de que os suevos racharan o
pacto de convivencia coa poboación local. Ao ano seguinte, Idacio retorna cun
delegado imperial, Censorio. A embaixada semellou tranquilizar as cousas no
territorio da Galicia. Momentaneamente. No ano 460, cando xa era un anciá,
o rei Frumario apresa a Idacio durante varios meses e desposúeo
momentaneamente da sé episcopal.
Sen embargo, para o historiador Xoán Bernárdez Vilar, as cousas non foron
nin tan dramáticas nin tan violentas: “Idacio era antisuevo ata a medula.
Nótase que desfigura a realidade. Polos datos que temos, todo indica que o
reino suevo foi o máis pacífico que tivo no seu momento. Este reino non era
de piratas. O seu primeiro rei, Hermerico, buscou o entendemento cos
romanos. E o reino estaba perfectamente organizado territorialmente, o rei
asistía aos concilios eclesiásticos, por exemplo”. Bernárdez Vilar sinala que
non só foi pacífico, senón que mesmo houbo entendemento entre a poboación
local e os xermanos: “os suevos deberon conseguir que os galegos entraran no
exército porque se non, non se comprende como puideron conquistar case
toda a Península Ibérica no século V”.
As tensións que se viven non deteñen tampouco a mestura entre as dúas
poboacións. De feito, no ano 449, o rei Requiario decide converter
oficialmente ao reino en católico, como a poboación local galega. Pero
posteriormente, ao caer baixo o influxo do potente reino visigodo, modifícase
o status e convértese á herexía arriana. O reino suevo desaparece das crónicas

durante un século, ata o ano 550, cando Martiño de Dumio, un crego
procedente de Oriente, reorganiza a formación e a organización eclesiástica e
forma ao futuro rei Miro. Con Martiño de Dumio vívese un espertar cultural
ao redor dos mosteiros. Durará pouco.
O reino suevo remata trala derrota da expedición do rei Miro a Sevilla no ano
583 e un posterior conflito pola sucesión ao trono. Os visigodos interveñen no
proceso e o Reino Suevo remata anexionado ao hispánico no 585. O novo
dominio sumirá a Gallaecia nunha crise económica e social e o país manterase
en silencio ata despois da invasión musulmana.

VIVIR PARA CONTALO
A historia do “siñor Afranio” resume unha
parte do exilio interior vivido durante a
guerra civil
2- Maio -2005
“Afranio de Amaral” foi o escudo co que o deputado Antón Alonso
Ríos se refuxiou da morte logo da sublevación militar do 36.
Disfrazado dun naturalista brasileiro vagou durante tres anos
pedindo esmola e traballando como criado de labranza desde a súa
Silleda natal ata Ourense, desde onde fuxiu por Portugal cara
América. A súa é unha deses historias que nos deixaron os
exiliados interiores, os que optaron por sobrevivir agochado entre
os seus verdugos.
Os avatares políticos que se viviron en Galicia entre 1936 e 1939 deixaron tras
de si, un regueiro de historias de heroes anónimos, de loitadores sen tregua
cuxos periplos aínda hoxe están no esquecemento. Mergullándonos na
historias do exilio atopámonos co “siñor afranio”, un deputado disfrazado de
esmoleiro, de criado de labranza, de falso frade...o que concentra as claves e
as metáforas dun período tan crucial da historia do país. Foi o pseudónimo
que Antón Alonso Ríos empregou para sobrevivir nos duros anos da guerra
civil agochado na Terra de Montes.
¿Quen foi Alonso Ríos?
Alonso Ríos (Silleda, 1887-1980) foi un idealista loitador a prol do labrego
marxinado nos duros anos da emigración, do labor da educación e dun
interese liberador do home galego. Este fillo de labregos estudou maxisterio
en Santiago, carreira que lle permitiu ser nomeado logo profesor auxiliar. Con
apenas vinte anos colleu o camiño da emigración, xa trazado polos seus
irmáns, onde fixo visible a súa preocupación pola calidade do ensino nas
escolas creadas polos emigrantes, e defendeu a idea de que estes centros
funcionasen nun réxime de federación baixo programas comúns con
profesorado escollido.
Pero as súas ideas aperturistas e de marcado corte social, non só afectaron ao
ambiente académico, senón tamén a un idealismo inusitado arredor da figura
do labrego marxinado. Concibiu plans para a forestación das terras, plans de
traballo nas industrias derivadas, así como buscou solucións para lacras do
agro galego como o caciquismo,o minifundio ou a opresión fiscal.
Coa proclamación da II República no 1931, Alonso Ríos Volveu a Galicia
desenvolvendo no noso país unha intensa carreira política en favor da

República, ao mesmo tempo que desenvolvía o seu traballo de profesor en
Tomiño. Foi a nova cara e voz do agrarismo galego e un dos impulsores do
Estatuto galego que debía ser sometido a referendo o 26 de xuño de 1936.
De toda a súa actividade política quedou constancia a través dos artigos
publicados nos xornais e revistas de Arxentina (durante a súa primeira etapa
de emigrante) e de Galicia. Nas primeiras colaborou en “El despertar gallego”,
“Galicia” e “Crítica”, mentres que aquí fíxoo de xeito moi intenso en “El
Pueblo Gallego”. Ademais da súa faceta de columnista, publicou dous libros
“Co pensamento na patria galega” (Bos Aires, 1942) e “A cultura galega na súa
dimensión americán” (Bos Aires, 1961). Houbo un terceiro libro moito máis
persoal, “O Siñor afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte”, de
carácter autobiográfico no que Alonso Ríos conta como se converteu no Siñor
Afranio desde o 26 de xullo de 1936 ata primeiros de xuño de 1939.
¿Quen foi o Señor afranio?
O Siñor Afranio foi o nome co que Alonso Río se autobautizou para convivir
durante a guerra civil por Galicia sen ser descuberto. Asumiu a identidade
dun naturalista brasileiro nado en Lisboa que andou polos camiños pedindo
esmola desde que morrera seu pai. Co seu aspecto deteriorado pola fame e a
dura vida de fuxitivo no monte, nin os seus coñecidos, nin os verdugos que
tiñan posto prezo á súa cabeza o recoñeceron. Amparado no seu disfrazo
vagou polas aldeas de Galicia cun único obxectivo: conseguir fuxir con vida.
Durante os tres anos que durou a guerra civil o “Siñor Afranio” foi un
mendigo, traballou nas colleitas, foi criado da casa e mesmo chegou a facer
dun frade. Foi a picaresca da súa vida para conseguir sobrevivir ao tempo que
foi vendo como os seus amigos e compañeiros foron apresados, torturados e
asasinados.
Cando finalmente consegue saír por Portugal, vai ata a Marrocos desde onde
parte no barco “Lipari” ata Bos Aires, onde é recibidio como un símbolo e
trunfo da resistencia. Unha vez alí, o “siñor Afranio” convértese outra vez en
Alonso Ríos e traballará con xente como Castelao ou Suárez Picallo, na
defensa de Galicia. En 1944 os únicos deputados galeguistas refuxiados en
América (é dicir, Alonso Ríos, Castelao, Elpidio Villaverde e Suárez Picallo)
fundan en Montevideo o “Consello de Galiza”, cuxa presidencia ocupará
Alonso Ríos á morte de Castelao.
Durante os últimos anos da súa vida, Alonso Ríos continuou participando
activamente en todas as actividades patrióticas da colectividade e, tal e como
afirma Lois Pérez Leira na Enciclopedia da Emigración “coa súa morte
desaparecerá a última expresión da representación patriótica dos galegos
emigrados”.

RADIO BADALO
A linguaxe das campás esmorece en Galicia
logo de ser durante séculos un importante
medio de comunicación local
28- Outubro -2005
Antes da aparición do teléfono e da radio, o principal medio de
comunicación a nivel local, instantáneo e a distancia, estaba
situado na igrexa. As campás, cos seus diversos toques, foron
durante anos o método básico para coñecer novas coma
casamentos, mortes, misas ou emerxencias de todo tipo. O perigo
de que o coñecemento desta linguaxe se perda en boa parte do país
levou á Asociación A Fervenza de Ouzande, na Estrada, a organizar
unhas xornadas nas que ofreceu un curso práctico para tanxer as
campás.
Durante toda unha fin de semana, os viaxeiros que pasasen pola aldea de
Ouzande, na Estrada, podían pensar que os veciños tolearan ou que algo moi
grave estaba a pasar. As campás non paraban de soar en toda a tarde,
mesturando os lúgubres e lentos tons que asociamos á morte de alguén, con
ledos repeniques dos que soan a festa ou que anuncian emerxencias. A
realidade era moito máis sinxela. A igrexa da aldea estaba a acoller o primeiro
“Curso de iniciación á arte de tocar as campás” que organizaba a Asociación
Cultural A Fervenza. “Dentro das actividades de recuperación patrimonial,
tanto cultural como ambiental que desenvolvemos na asociación, saíu nunha
asemblea esta proposta”, sinala Xabier Camba, presidente deste colectivo. “De
feito foi o propio cura, que é socio, quen deu a idea, e logo fómoslle dando
forma, xa que nos pareceu interesante que non se perdese a tradición e que a
xente nova aprendese”.
A fin dun son
Durante séculos, as campás marcaron a vida das parroquias do rural galego.
Ademais de sinalar as horas (principalmente o medio día), estes instrumentos
eran empregados para convocar os veciños a xuntanzas, anunciaban mortes
ou casamentos, chamaban a misa e indicaban mesmo a celebración de festas.
Todas estas tarefas eran posibles grazas á existencia dunha linguaxe que
identificaba cada un dos diferentes xeitos de tocar as campás cun
acontecemento concreto, e que constituía un patrimonio inmaterial
compartido por todos os veciños. O abandono do mundo rural, por unha
banda, a extensión de novos medios de comunicación e a instalación de
altofalantes no exterior das igrexas para dar avisos e retransmitir misas son
algunhas da causas do abandono desta cultura do sino. Canda a estas razóns,

hai que ter en conta a drástica diminución no número de fabricantes e de
reparadores artesáns de campás nos noso país, e non se pode esquecer a falta
cada vez maior de sacerdotes e sancristáns, uns dos principais transmisores
deste saber, no noso agro. “Cando estábamos a preparar a actividade,
comprobamos que ao buscar en Internet por campás os enlaces son todos de
fábricas que ademais de facer estes instrumentos tamén fabrican sistemas
electrónicos con gravacións para as substituír”, explica Xabier Camba, “hoxe
xa hai moita xente que non entende a linguaxe e que non distingue se un
toque é de morto ou é de enterro, e iso que son moi diferentes”.
O saber
Ademais do taller práctico, a actividade incluíu unha xornada teórica na que
se tentaba inserir o mundo das campás dentro do seu contexto cultural. Deste
xeito, a historia destes instrumentos, a presenza das campás na literatura
galega ou uns breves apuntamentos sobre o xeito de tocar formaron o corpo
teórico deste primeiro curso. “Contactamos con Alfonso Chedas Sangiao, que
era unha das persoas de por aquí que sabía facer isto”. De xeito curioso, en
Ouzande o coñecemento sobre a arte de tocar os sinos está máis estendido do
que noutros lugares. O responsable da asociación explícao polo curioso
método que aínda teñen os veciños de encargarse da sancristía. “Hai unha
tradición para ver quen é sancristán na parroquia. Cada ano encárgase unha
familia, que son os que tocan se saben, e se non, delegan en alguén que si
saiba. A orde organízase segundo o ano de casamento, e esta é unha das
razóns polas que aquí se conservou bastante este coñecemento, e mesmo hai
nenos que aínda saben tocar”.
Os dialectos dos signos
O coñecemento sobre os toques da campás forma parte da cultura popular
galega, e existe unha grande variedade “dialectal” desta linguaxe, como
puideron comprobar nas xornadas de Ouzande. “Cando se falou do tema de
como se tocan as campás para morto, xurdiu a discusión de se é certo que
cando morre un rico tánxese de xeito diferente, máis pausado e máis grave,
que cando morre un pobre”, apunta Camba. “Había quen dicía que si, pero o
cura aseguraba que en todos os lugares nos que el estivera tocábanse sempre
igual”. Tamén foi motivo de polémica a existencia de toques diferenciados
para homes ou mulleres, que moita xente asegurou coñecer. E aínda máis.
“Nós pensábamos que o ritmo de repenicado era máis ou menos semellante
en todas as partes, pero un rapaz dun concello veciño asegurounos que alí
tocaban o repenique para festa con ritmo de muiñeira, aínda que claro, iso
dependería do tanxedor”, apunta o presidente da Fervenza. As xornadas
tamén serviron para facer memoria de toques hoxe practicamente esquecidos,
“os toques de rezo facíanse antes a mediodía e mais a final da tarde, e servían
tamén coma referencia horaria para os labregos”.

Público para as campás
“A actividade tivo un impacto moi grande, mesmo contactou con nós xente do
Conservatorio Folk de Lalín e faláronnos de lugares fóra de Galicia onde
teñen museo de campás e tradicións sobre isto”, recoñece Camba. Arredor de
trinta persoas achegáronse ás xornadas teóricas e nada menos que corenta e
cinco se animaron a participar no curso práctico. “Había moita xente nova, e
algunha xente maior que achegou o seu propio punto de vista e que se animou
a tocar, moitos era a primeira vez que subían a un campanario”. Sorprendidos
polo éxito, tanto mediático como de público da súa convocatoria, desde a
Asociación Cultural “A Fervenza” están a xa a barallar a posibilidade de
continuar con esta liña de traballo. “Cabe a posibilidade de que fagamos
algunha actividade máis ambiciosa de aquí a uns meses”. Traer campaneiros e
artesáns do campo, contactar con investigadores ou coñecer máis a fondo
iniciativas semellantes do exterior son algunhas das propostas. Para o
vindeiro número da revista do colectivo incluiranse diferentes artigos sobre
este tema. Haberá que atender ás campás por se nos achegan máis novas
sobre esta proposta.

CINE DA CASA
A Asociación Lilifilms leva tres anos
recuperando as filmacións feitas en Súper 8
8- Novembro -2005
12 de maio de 1976. O Urquiola parte en dous e incéndiase á
entrada do porto da Coruña. Algunhas das imaxes máis
impresionantes do suceso chegáronnos da man dos propios
veciños que colleron a súa cámara e saíron gravar o accidente.
Documentos gráficos como este son recuperados, catalogados e
dixitalizados por unha asociación, chámase “Lilifilms” e traballa
en toda Galicia.
Cando o cine entrou no fogar apareceu unha nova forma de facer cine, pero
feito con outros ollos. A xente colleu a súa cámara e gravou a súa intimidade,
as festas e celebracións familiares, e non só iso, senón tamén os
acontecementos que tiveron lugar ao seu redor. Documentos visuais rodados
en Súper8 ou en 9 ½ que plasmaron unha época, unhas circunstancias e un
contexto. Co paso do tempo estes aparellos ficaron obsoletos, as cintas foron
desaparecendo dos andeis das tendas de fotografía e vídeo e as gravacións
ficaron nas trasteiras, en bolsas de plástico e fóronse enchendo de humidades
e de fungos. Así ata que apareceron Fernando Pujalte e Ángel Rueda, ou o que
é o mesmo Lilifilms, que pediron á xente que rebuscara nos seus armarios e
recuperara eses anacos da súa vida que estaban a punto de estragarse para
sempre.
Principio do pasado
“Todo comezou dun xeito afeccionado, dentro dun contexto concreto,
comenta Ángel, no local dun amigo fixemos unha proxección de películas
domésticas que tivo moito éxito. Pouco a pouco foi chamando a atención e a
raíz de aí estamos alimentando a recuperación do formado Súper 8”.
A sede da súa actividade está na Coruña, nun local que dan en chamar “La
mucata” (Washington, 20 A Coruña) onde contan con varios proxectores,
unha sala para o almacén de material e a recreación do salón dunha casa
particular. Esa habitación é fundamental do proxecto de que desenvolven
Lilifilms porque, explica Fernando “queremos transmitir a forma na que
antes se vían eses produtos na súa casa”. Aínda que A Coruña é a sede das
súas operacións, trasládanse por toda Galicia. “Non circunscribimos só o noso
ámbito a Galicia, este ano tamén fomos a Barcelona e estamos pendentes de ir
a Madrid, explica Ángel. Imos a onde nos chamen”. ¿E para que podemos
chamar aos membros da Asociación Lilifilms? Basicamente para tres cousas,

ecuperación, exhibición e creación. Iso si, explica Fernando “todo
relacionado con formatos domésticos como o Súper 8 ou os 9 ½ milímetros”.
A recuperación
“A nosa intención é que a xente busque aquelas gravacións que teñan feitas,
que recuperen aqueles vídeos domésticos e que os saquen do armario, porque
constitúen documentos visuais que forman parte da memoria do país. Deste
xeito, Angel explica unha das tres vertentes de Lilifilms que é a da
restauración do material, xa que “as bobinas aparecen en mal estado de
conservación e hai que limpalas, quitarlles os fungos e restauralas”. O traballo
paga a pena, porque logo aparecen documentos case únicos do noso pasado
máis recente. “Temos, explica Fernando algunha gravación dos anos
cincuenta e algunha curiosidade como a gravación que fixo un coruñés ao que
lle tocou o sorteo para ir a Cabo Cañaveral a ver o despegamento da primeira
viaxe espacial á lúa”. Ou outra gravación como a que fixo un emigrante galego
do mal estado da estrada de entrada a Galicia á altura de Baralla, onde caían
os coches nos furados que había no piso, ou a recolleita do berberecho en
Noia... gravacións para denunciar unha situación, para gardar do paso do
tempo un oficio, ou para lembrar aqueles momentos familiares de ledicia.
“Unhas veces, explica Fernando, a xente cédenos ese material, desfaise del
porque xa non ten onde velo ou porque, aínda que pareza mentira, xa non o
quere para nada; outras veces, contrátanos para que o dixitalicemos e poida
ver no seu reproductor de DVD formal e outras para que lles limpemos e
restauremos”. Son traballos que teñen gran dificultade porque son formatos a
piques de extinguir e son difíciles de conseguir, “de feito, explica Fernando,
moitos dos materiais que precisamos témolos que mercar fóra ou a través da
rede, no mercado de segunda man”.
Neste traballo teñen contactado co Centro Galego de Artes da Imaxe. Entre
outros motivos porque a institución e a asociación comparten o seu interese
de recuperar a memoria gráfica do país. “O noso traballo pareceulles moi
interesante, explica Fernando, pero non concretamos ningunha liña de
traballo de momento”. Ademais, Ángel di que “consideramos que as
institucións están demasiado ríxidas”.
A exhibición
O traballo de recuperación vai parello ao de exhibición. “O noso traballo,
explica Ángel, non tería moito sentido se non se exhibira”. Aínda máis,
Fernando asegura que “nós o que queremos é que saia das trasteiras e se
vexa”. De feito, cando conseguen un material novo tentan falar co seu
propietario para poder exhibilo. Por poñer un exemplo, estes días os dous
membros que compoñen Lilifilms están preparando un espectáculo para levar
a Noia onde exhibirán, entre outras cousas, unha gravación que lles acaban de
ceder onde lles ensina como se capturaba o berberecho hai un par de décadas.

Os espectáculos de exhibición que teñen levado a salas independentes e
pequenas por toda Galicia, cunha hora e media de duración aproximada,
pretenden cumprir con dous requisitos. En primeiro lugar que sexa un
espectáculo, que resulte divertido para o que mesturan realidade (os traballos
cedidos ou recuperados) e ficción (pequenas montaxes de películas clásicas).
E, en segundo lugar, un traballo de ambientación, de tentar trasladar o
ambiente familiar e doméstico no que antes se facía o visionado destas
películas. Ás veces, os pases non son públicos senón privados. “Cada dous
meses, máis ou menos, a xente chámanos, imos as súas casas con proxectores
portátiles e vemos alí, con eles, as súas filmacións”.
A creación
Co material que levan recuperando todo este tempo, o tándem que compón
Lilifilms tamén ten feito as súas pequenas montaxes. Unha delas é “Bendita
rúa” na que, segundo nos comenta Ángel “é un gran crebacabezas de imaxes,
unha mestura do que fomos recollendo con imaxes de cidades”. É unha
pequena homenaxe á antiga forma de rodar porque, para os seus creadores,
“toda a planificación actual está a perder a naturalidade, a espontaneidade e a
maxia do cinema”.

FACER CASTELOS NO AIRE
Un grupo da USC traballa para poñer en
valor o noso patrimonio histórico con
reconstrucións virtuais e realidade
aumentada
15- Febreiro -2006
¿Imaxinan percorrer o casco histórico de Santiago subido nunha
montaña rusa? ¿Ou tocar os sistema solar coas mans? ¿Ou que se
poida ver o interior dun sarcófago sen ter que abrilo? ¿E se lles
digo que todo isto é posible sen saír dunha habitación? Un equipo
de dez persoas coordinado por Julián Flores encárgase de facer
aventuras como esta se fagan reais (mellor dito, irreais).
En 1999 o profesor Julián Flores puxo a andar o grupo de Multimedia do
Laboratoro de Sistemas do Instituto de Investigacions Tecnoloxicas. Un
equipo formado por investigadores novos que desenvolvían ferramentas de
software con dispositivos de visualización avanzada para poñer en valor o
patrimonio histórico. É dicir, o seu traballo consiste en crear mundos virtuais
ou impoñendo información sobres os xa existentes, desenvolvendo
ferramentas que axuden a súa comprensión. Sempre con proxectos culturais e
desde un punto de vista didáctico. Da man dos seus proxectos podemos
camiñar por espazos emblemáticos do noso patrimonio sen ter que visitalos
fisicamente e, de paso, obter información engadida sobre eles.
A casa polo tellado
O primeiro proxecto que desenvolveron no Laboratorio de Sistemas centrouse
na nosa comunidade e integrouse dentro dos programas ideados para festexar
o Xacobeo do 99. Consistiu no desenvolvemento dun modelo dixital da cidade
de Santiago que deu como froito tres aplicacións: unha reconstrucción virtual
da catedral en tres dimensións, un percorrido polo casco histórico e unha
“montaña rusa sobre Santiago”, que actualmente seguen operativos na
exposicion Galicia Dixital. Desde entón, este equipo non parou de traballar e
de perfeccionar a súa técnica. Julián Flores asegura que “unha vez feitas as
ferramentas e o software do primeiro proxecto, o resto é moito máis doado”.
Pronto chegaría o desenvolvemento virtual polas prazas e parques de
Santiago no que sería un dos primeiros proxectos en cinco dimensións feitos
en Europa. Á simulación en 3D do contorno de Santiago sumóuselle unha
instalación de sons para simular profundidade, aspersores de auga que
mollaban ao visitante cando na proxección se poñía a chover e unha
plataforma que causaba movemento para cando o vídeo o requería.

Camiños culturais en 3D
Este equipo, que mantén estreitas vías de colaboración con empresas do
audiovisual que se encargan da animación (Bren, Dygra, Área 3D...) teñen
desenvolvido outros proxectos. Algúns froito de liñas de investigación propias
e outros feitos por encarga tanto do eido público como do privado. Destaca o
que teñen feito para “Naturnova”, o museo da natureza que Caixanova ten en
Vigo. Neste centro desenvolveron tres programas dun marcado carácter
didáctico. Un deles consiste nunha reprodución virtual do sistema solar,
outro na simulación dunha viaxe submarina polo fondo das rías galegas co
que se pode apreciar a fauna e a flora mariña. O último é unha visualización
en tres dimensións da costa galega a partir de fotografía aérea e satelital
cunha alta resolución pola que te podes desprazar a gran velocidade. Neste
proxecto incorpóranse vídeos para que os visitantes do museo
(principalmente nenos) poidan obter información sobre localidades concretas
da xeografía galega. Unha aplicación que podería ter resultados no ámbito
educativo, como por exemplo, nas clases de ciencias e de xeografía.
O traballo invisible
O equipo de coordina Julián Flores está formado por a penas dez persoas que
traballan en múltiples frontes simultaneamente. Malia que a maior parte dos
traballadores deste laboratorio son físicos de formación, hai tamén
informáticos, matemáticos e licenciados en belas artes. Todos traballan en
procesos que van desde o deseño do interfaz, a navegación, a visualización, a
selección e transformación de obxectos, a súa creación, a animación básica,
representacións en tres dimensións… é dicir en transformar o mundo real en
polígonos multiformes, texturados, que unha vez proxectados sobre
monitores, pantallas e co uso de elementos externos (normalmente unhas
gafas especiais) se converten en obxectos virtuais de apariencia real.
As ferramentas de traballo son computadores situados nun espazo que sirve,
ao mesmo tempo, de campo de probas dos seus prototipos e de lugar de
visitas. Na súa aula situado no Instituto de Investigacións Tecnolóxicas
contan co asento que empregan na recreación da montaña rusa que percorre
a zona vella compostelá, ou unha pantalla sobre a que se proxecta a catedral
virtual. Un espazo que Julián Flores recoñece que se emprega para visitas
guiadas para escolares, aos que lle ensinan os seus traballos.
Agora mesmo un dos proxectos que desenvolven e que está a piques de
presentarse, son as visitas culturais pola cidade da Coruña, nas que o visitante
pode ir definindo o seu percorrido a partir dunha serie de puntos que quere
visitar. Como o mercado tende cara a converxencia de soportes, este proxecto
permite que o usuario se poida descargar ao seu GPS as coordenadas do
traxecto que o guiarán cando visite de forma física a cidade herculina.
Do virtual ao aumentado: a outra realidade

Ao lado dos proxectos de realidade virtual, este equipo desenvolve un
programa que afonda noutro tipo de realidade: a aumentada. Se a realidade
virtual crea un mundo que non existe a través de computadores, a realidade
aumentada superpón ao contorno real, a información que nos interesa
visualizar. Baixo o nome de “desenvolvemento de ferramentas de software
para a implantación de aplicacións baseadas en realidade aumentada e
mobilidade para aposta en valor do patrimonio histórico” conseguiron
financiamento da Xunta de Galicia para desenvolver unha ferramenta que
aumente as nosas posibilidadesde percepccion do mundo que nos rodea. É
dicir, cuns dispositivos como unhas gafas ou uns anteollos podemos engadir
información aos datos sensoriais que percibimos. ¿Que utilidades ten? O
departamento explica que isto pode servir para os museos que, facilitando
gafas aos seus visitantes, lles dean información engadida sobre os obxectos
que exhiben. Coas gafas poderemos ver o interior dunha caixa, os seus
compoñentes e mesmo achegarnos ata eles para velo cun maior nivel de
detalle.
Outras aplicacións
Ademais dos proxectos de base cultural, este grupo ten traballado con
empresas privadas como Fadesa, para a que teñen feito vídeos promocionais
de futuras urbanizacións. A reconstrucción en 3D é moi útil para dar idea de
como quedará unha edificación, un bloque de vivendas ou como será o
interior dun fogar, son aplicacións prácticas do traballo deste equipo.
Por outra parte, os proxectos de realidade aumentada poden servir, por
exemplo, para un mecánico que ha de localizar os problemas dun motor sen
ter que desmontalo completamente, ou a un médico que pode observar
tecidos como se tivera vista de raios X. Tantas posibilidades como a
imaxinación sexa quen de soñar.

O PALEOLíTICO QUE VÉN
A posta en marcha de investigacións sobre o
Paleolítico augura novos achados sobre os
primeiros galegos
4- Maio -2006
Houbo un tempo no que a paisaxe galega non estaba chea dos
muros que separan as leiras. Os rinocerontes e os elefantes
corrían por amplas pradarías. Detrás deles, unha ampla
poboación de homínidos percorría os nosos vales, a vivir da caza e
da recolección e empregando as pedras dos montes para facer as
súas ferramentas. Eran os primeiros galegos, aló no Paleolítico,
uns antepasados que aínda agora imos coñecer mellor, coa posta
en marcha de novas investigacións.
O Paleolítico comezou hai un dous millóns e medio de anos e prolongouse ata
hai só dez mil. Polo medio, como se pode agardar dun período tan longo,
houbo un pouco de todo. Diferentes especies de homínidos, variacións
climáticas e técnicas diferenciadas de elaboración de ferramentas
sucedéronse sobre o planeta. No noso país, no entanto, esta etapa
prehistórica, ao igual que no resto de Europa, comezaría bastante máis tarde,
hai uns oitocentos mil anos, coa primeira presenza de homínidos.
"Abranguería aos Neandertais, logo pasaría ao Cro-Magnon e despois xa ao
Sapiens Sapiens que somos nós, no Paleolítico Superior", asegura Rosa Villar
Quinteiro, unha das grandes especialistas galegas neste período.
Un momento paleolítico
Con todas estas variacións, pode ser complicado facer un retrato do noso país
durante esta época. "Por poñer un exemplo, hai trescentos mil anos, no lugar
onde estamos a escavar agora (nas Neves) o Miño estaría corenta metros por
riba do seu curso actual. Os ríos eran en xeral máis amplos e a vexetación
presentaba grandes espazos abertos na masa arbórea, había máis herba,
zonas lacustres..." explica Villar. En canto a fauna, os nosos antepasados
compartían hábitat con variedades do elefante, rinocerontes, cabalos, hienas e
os grandes cérvidos chamados megaceros. No medio deste panorama, grupos
de Neandertais vagaban pola nosa paisaxe atrás da caza, establecéndose en
campamentos temporais. "Polo que se sabe, eran grupos que percorrían áreas
xeográficas grandes e mudaban de hábitat desde a costa, no verán, ao interior
durante o inverno", sinala esta investigadora. "O val do Miño era unha vía de
circulación principal, así coma os vales secundarios e toda a franxa costeira ao
Norte e ao Sur da desembocadura". Segundo asegura, sería perfectamente
posible que un destes grupos viaxase desde Tui a Ourense no seu periplo

anual. A corroborar esta afirmación, o mapa de depósitos desta era que
achega a "Gran Enciclopedia Gallega" amosa como a área fluvial miñota
concentra a inmensa maioría dos restos coñecidos.
O que queda
Cando se investiga un xacemento desta época, o máis habitual é que aparezan
restos das ferramentas pétreas que estes grupos fabricaban e levaban consigo.
"Estaban feitas de seixos rodados, de cuarcitas ou de cuarzos, e onde había
sílex traballárono", explica. "Cando hai sorte, descóbrense tamén restos da
fauna que consumían. Polo de agora en Galicia non tivemos esta sorte, pero
contamos con que aparezan". Segundo esta especialista, a ausencia de
achados deste tipo débese máis á escasa investigación que a que estes non
existan. "Se facemos unha investigación en área como esta pódense descubrir,
segundo a distribución dos restos, zonas de actividade. Poden aparecer tamén
fogares ou restos de lumes", asegura esta investigadora. O feito de
empregaren materiais vexetais para construír os seus campamentos dificultou
que chegasen ata nós restos destas construcións e fan das ferramentas pétreas
o legado máis difundido destes antepasados.
Diferentes ollares nas mesmas pedras
A pesar do que podería parecer, a investigación desta época histórica,
segundo aseguran os que se dedican a ela, non presenta especiais dificultades.
Malia ao tempo transcorrido e a escaseza de restos que nos deixou, "os
achegamentos que se fixeron co equipo multidisciplinar axeitado dan
resultados e indican que non hai nada raro", sinala Villar. "o da dificultade foi
un estereotipo que se formou sobre este período e que ten máis que ver coa
falta de especialistas e de medios". Neste sentido, os investigadores salientan
que é imprescindible abordar as análises a partir dun grupo no que participen
diferentes especilistas Xeólogos para analizar polo miúdo as características do
terreo, Palinólogos que rastrexan os restos de polen que poidan ficar na zona
e arqueólogos comparten espazo nas escavación.
Eivas paleolíticas
De xeito curioso, o período no que se inicia a presenza humana en Galicia é
dos menos estudados no noso país. "A investigación do Paleolítico non fai
parte dos estudos tradicionais", apunta Villar. "a análise prehistórica
centrouse noutros períodos, fundamentalmente os megalítico ou o castrexo".
É por isto que en canto a coñecemento sobre esta época no noso país "falta
moito aínda para chegar ao nivel de estado, non é que haxa lagoas, é que só se
coñecen puntos concretos ", asegura. "Precisamos estudos xeolóxicos e
xeomorfolóxicos que están por facer, coñécense moi ben algunhas áreas pero
a maior parte do territorio está por investigar". De calquera xeito, esta
arqueóloga asegura que o nivel dos nosos investigadores é bo. Foi aínda nos
anos noventa cando se formaron os primeiros especialistas neste período. Na

actualidade, "quizais uníndose ao ambiente promovido polo depósito de
Atapuerca", a disciplina está a vivir unha nova época prometedora, segundo
asegura Villar.
Nova Idade de Pedra
Na actualidade, a investigación en Galicia arredor deste campo céntrase en
dúas áreas. Por unha banda trabállase no Sur da Provincia de Pontevedra. O
equipo da propia Rosa Villar, do Instituto de Estudos Miñoranos, está a
escavar actualmente nas proximidades do Miño en Pontemaior (As Neves), e
para o verán abordarán a investigación do depósito Chan do Cereixo nun
ambicioso proxecto que conta co patrocinio da Fundación Barrié. Este último
é un lugar que se descubriu nos anos setenta pero que quedou inexplorado
desde entón. Pola outra banda está a zona de Monforte, onde un equipo
coordinado por Xosé Pedro Rodríguez, un investigador galego que traballa
habitualmente en Atapuerca, está a escavar outro depósito ata o de agora
inexplorado. Este equipo baralla a posibilidade de datar os primeiros
poboamentos galegos nuns 800.000 anos atrás, coa presenza do Homo
Antecessor, o coñecido como Home de Atapuerca do que evoluiría máis tarde
o Neandertal. Polo momento, logo dunhas semanas de investigación,
localizaron xa unha ampla selección de ferramentas de diferentes tipos,
maioritariamente en zonas superficiais ás que chegaron polo efecto da erosión
ou da acción humana sobre o terreo.
Bos augurios
Estas novas investigacións, que teñen previsto desenvolverse cando menos
tres anos no caso de Monforte e cinco no de Chan do Cereixo, avivan a
esperanza de conseguir éxitos destacados no coñecemento do Paleolítico
Galego. "Penso que haberá novas. Hai unha reactivación de traballos con
equipos como os que se precisan, pensamos que tanto en Portomaior, como
en Chan do Cereixo e en Monforte poden achegar moita información nova".
Polo momento, xa no depósitos da Neves descubriron ferramentas
acheulenses no seu propio contexto estratigráfico. "Ata o de agora estivemos a
ver industrias espalladas que perderan o contexto, e esta descuberta é moi
importante". Tamén en Monforte anunciaban hai poucos días a aparición de
útiles dentro das propias capas de terreo nas que quedaron. Aos poucos, imos
penetrando na terra e no noso pasado máis fondo.

ENCONTROS DE PASADOS E PRESENTES
O Arquivo da Emigración Galega conmemora
o 50 aniversario do I Congreso organizado na
diáspora
12- Xullo -2006
No ano 1956, Bos Aires era a capital da cultura galega. Un
fervedoiro de asociacións, editoriais, compañías teatrais, grupos
musicais, artistas, políticos e intelectuais. Un gran número de
colectividades de emigrantes e exiliados decidiron organizar o
primeiro gran Congreso da emigración galega. Un encontro en
Santiago, organizado polo Arquivo da Emigración Galega,
recupera a memoria deste acontecemento histórico.
“A capital da cultura galega”, así definía Xosé Neira Vilas ao Bos Aires de
1956, unha metrópoli que concentraba no momento a 400.000 emigrantes
galegos e núcleo da actividade cultural e política máis intensa da Galicia do
momento. “A década dos 50 foi esplendorosa para todos nós: viña de
fundarse a revista Galicia Emigrante por Luís Seoane, coexistían varias
editoriais que publicaban libro galego, Blanco Amor fundara o Teatro Popular
Galego. Alí tamén se xestou o Laboratorio de Formas de Galicia”, rememora
Xosé Neira Vilas. En compañía da súa muller, Anisia Miranda, de Mariví
Villaverde e Antón Santamarina, evócase o I Congreso da Emigración Galega
celebrado en 1956 no que participaron.
Cincuenta anos despois, o Arquivo da Emigración Galega (AEG) do Consello
da Cultura Galega recupera a memoria deste evento no Congreso
Internacional “Galicia: Éxodos e Retornos” que se celebra en Santiago de
Compostela entre o 11 e o 14 de xullo de 2006. Segundo Xosé Manuel Núñez
Seixas, organizador e membro do AEG, “este congreso quere recoller o legado
daqueles emigrantes e exiliados de 1956 en Bos Aires e recuperar os motivos e
estímulos intelectuais e sociais que os moveron entón”.
Dimensións espectaculares
O I Congreso da Emigración Galega tivo dimensións espectaculares para a
época. Reuniu 134 delegados procedentes de Cuba, México, EEUU, aínda que
a maior parte dos participantes proviñan do Río da Plata, das asociacións e
centros galegos de Uruguai e Arxentina. Os organizadores foron recibidos
polas máximas autoridades arxentinas do momento. Toda Bos aires ficou
ocupada graficamente pola cartelería oficial do evento, deseñada polo pintor
Leopoldo Novoa.

A magnitude e o resultado do propio evento pareceu sorprender aos propios
organizadores que, no limiar das actas que publicaron sinalan que “todo canto
se escriba encol do I Congreso da Emigración Galega, do seu
desenvolvemento e dos seus acordos, da súa transcendencia histórica e do
interese que espertou nas colectividades de América nos medios de Galicia
mesma e no resto das coletividades estranxeiras residentes en Bos Aires, así
como nos medios sociais, políticos, periodísticos e intelectuais arxentinos,
todo canto se escriba e se fale diso, non poderá lograr dar idea completa da
magnitude do extraordinario acontecemento”.
Problemas da actualidade
O Congreso fora organizado por un núcleo de intelectuais e activistas
vinculados ao galeguismo histórico. A principios de 1956, o Consello de Galiza
–o órgano que se constituíu no exilio como continuador dun suposto lexítimo
“goberno de Galicia”-acordou celebrar un encontro para “estudar os
problemas específicos, individuais e colectivos, dos nosos emigrados, con
proxeccións sobre o presente e futuro de Galicia, buscándolles as posibles e
axeitadas solucións”.
Entre os membros da comisión organizadora estaban figuras coma Manuel
Puente, Xosé Neira Vilas, Xosé B. Abraira ou Rodolfo Prada entre outros,
aínda que destacan importantes ausencias, como Luís Seoane ou Eduardo
Blanco Amor, ou da Federación de Sociedades Galegas. Os organizadores
pedíronlle a Luís Tobío, diplomático da República exiliado en Uruguai, que
elaborara toda a regulamentación e o programa do Congreso.
Ao repasar as actas do Congreso, pódese percibir, en certo xeito, como
delegados e organización achéganse á problemática do momento na
emigración, na cultura e na lingua do país. Danse numerosas propostas para a
constitución de organismos de apoio, de xestión e de investigación destinados
á normalización da actividade dos galegos no exterior. Os ditames das
comisións, nos que se validan as propostas, refírense moitas veces á
imposibilidade de ver cumpridas as propostas, ao ser necesario en moitos
casos unha acción da administración en Galicia que a ditadura franquista non
ía realizar.
Na actualidade, o novo congreso Galicia: Éxodos e Retornos recupera, en
certo xeito, a vontade contemporánea do seu predecesor. Segundo os
organizadores do AEG, “é necesario abrir de novo o debate sobre os
fenómenos emigratorios, nun momento en que Galiza deixou de ser un país
emigratorio –aínda que con importantes colectividades asentadas fóra das
nosas fronteiras-, para ser un lugar de recepción de correntes inmigratorias”.

UN CUARTO DE SéCULO DE XURELO
Cúmprense 25 anos da histórica travesía do
palangreiro Xurelo contra os vertidos
radioactivos da Foxa Atlántica
4- Outubro -2006
O 15 de setembro de hai 25 anos, saía de Ribeira un pequeno barco
palangreiro, o Xurelo. A romper a súa rutina habitual, a nave non
se dirixía á pesca. Cunha variada e inexperta tripulación feita por
militantes políticos, ecoloxistas e mais uns cantos informadores, o
Xurelo ía na busca da Foxa Atlántica, unha área a 350 millas das
nosas costas, para protestar polos vertidos de residuos
radioactivos que diferentes países facían na zona.
Naquel momento ían xa para dez anos que un grupo de países entre os que se
encontraban o Reino Unido e Holanda decidiran que a Foxa Atlántica, un
abismo submarino situado mesmo enfronte das costas galegas era o lugar
óptimo para se desfacer dos seus residuos radioactivos de media e de baixa
intensidade. Esta proposta motivou toda unha serie de protestas de grupos
ecoloxistas a nivel internacional, e a organización Greenpeace desenvolveu
durante varios anos campañas levando os seus barcos á mesma zona de
vertido, rexistrando imaxes que deron a volta ao mundo. De cara á campaña
de vertidos de 1981, esta asociación internacional ofertoulle a diferentes
partidos e colectivos galegos que participasen nas protestas a pé de foxa, e aló
foi un grupo de defensores do mar nun pequeno barco a se enfrontar a
aqueles enormes cargueiros nunha travesía que marcou un fito no noso
movemento ecoloxista.
Búscase barco
Foi Esquerda Galega, pequeno partido liderado por Camilo Nogueira, quen
colleu o reto. "Tivemos a oferta de Greenpeace de facer unha acción conxunta
contra a Foxa Atlántica, e desde Esquerda Galega puxémonos en contacto con
partidos e colectivos para facer unha expedición, pero non foi posible",
lembra Manuel Méndez, daquela tenente alcalde de Moaña por este partido.
"Entón foi EG quen falou coa confraría de Ribeira e cos armadores para
localizar un barco e fretalo". E aí apareceu o Xurelo.
"Falouse primeiro con Xosé Miguel Harguindey, un pequeno armador de
Ribeira para ver se quería implicarse, e co seu apoio encontramos finalmente
a Ánxel Vila, patrón do Xurelo, que estaba disposto a ir co seu barco e cunha
tripulación de tres mariñeiros", entre os que se encontraban o motorista e
mais o cociñeiro do barco.

Búscanse tripulantes
En correndo cos gastos da aventura, Esquerda Galega convidou entón
xornalista e representantes dos movementos ecoloxistas galegos daquela en
activo a participar na viaxe. "Saímos á aventura sen permiso da Comandancia
da Mariña, e ao día de partir chamaron dicindo que non tiñamos permiso
porque levábamos a tripulación sen enrolar. Houbo momento de tensión
porque o patrón pensou en voltar, pero a repercusión da viaxe na prensa fixo
que a Comandancia rectificase e que nos deixase ir, dicindo que xa falaríamos
ao voltar", explica este antigo militante de EG. Aínda que foron recibidos ao
retorno por unha lancha da Garda Civil que identificou todos os membros da
tripulación, finalmente non houbo represalias. "Os fotógrafos agocharan os
carretes por medo a que lles levasen o material" lembra, Méndez.
Búscanse cargueiros
A ausencia do Sirius, buque de Greenpeace que ía acompañar o Xurelo, retido
por avaría en Plymouth, fixo que os galegos tivesen que ir guiados mediante a
radio por membros desta organización ata a foxa. "O patrón foi calculando a
velocidade, os ventos e as rutas que podían levar os cargueiros cos residuos, o
Louisen Smits e o Kirsten Smits". Unha vez na foxa, o Xurelo só contaba cun
pequeno radar de proximidade para localizar os dous barcos. "Foi moi difícil,
empregábamos o radar e o prismático, buscando día e noite, e cara ao terceiro
día encontramos dúas manchas que circulaban en paralelo no medio do
Atlántico", lembra Méndez. O Xurelo fixo entón o único que podía facer:
documentar fotograficamente o proceso polo que os bidóns cheos de residuos
se deitaban no mar de protestar simbolicamente por aquela acción.
Accións de denuncia
Non se puido facer máis. Carentes de lanchas pneumáticas, cámaras de
televisión ou grandes barcos, o grupo só podía amosar o seu descontento. "O
máximo que podíamos facer era iso. Ademais o patrón tiña moita precaución
porque o barco era moi pequeno, estábamos a moita distancia de Galicia e
había que ter en conta o tempo", lembra Méndez. "Cumprimos o obxectivo e
tivemos que voltar, e alí no peirao fomos recibidos por moita xente". A xesta
do Xurelo serviu para que o seguinte ano unha nova expedición, desta volta xa
composta por máis barcos e coa representación de diferentes partidos,
concellos e colectivos, organizasen unha nova visita, acompañados de
Greenpeace. Ao tempo, membros de Esquerda Galega iniciaron unha
campaña por Europa e participaron en diferentes accións contra os vertidos,
coma a detención dun tren en Bélxica, en colaboración con outros grupos
locais. E ADEGA optou por levar un autobús de dous pisos ata Londres en
protesta.
Éxito e esquecemento

Logo da expectación que levantou aquela proposta, a memoria desta iniciativa
decaeu logo de que, en 1983 se conseguise unha moratoria sobre o depósito
de residuos no mar. En 1995 esta moratoria deveu en prohibición definitiva, o
que supuxo o éxito final das reivindicacións daquela viaxe. "Visto con
perspectiva, dáste conta de que unha acción que tampouco contaba con
moitos recursos conseguiu paralizar os vertidos. Con pequenos actos coma
estes pódese conseguir que o mundo camiñe nunha dirección distinta",
lembra Henrique Álvarez, que participou como representante da Sociedade
Galega de Historia Natural no evento. Coa vitoria, memoria popular foise
perdendo a noción de que unha das accións que deron nesa medida estivo
protagonizada por un palangreiro de Ribeira chamado Xurelo.
Búscanse xurelos
Foi precisamente desde Ribeira que Luís Teira, presidente da Asociación
Altofalante, puxo en marcha unha iniciativa para lembrar aquela vella
expedición. A coincidir co 25 aniversario da viaxe, reuniu nesta localidade un
bo feixe de persoas que participaron nalgunha das saídas ata a Foxa Atlántica.
"Era unha vella historia da que hai tempo que lle sabiamos a existencia. O que
máis nos sorprendía era o descoñecemento xeral en todo o país, e aínda máis
en ribeira", explica Teira. Recuperar os protagonistas daquelas aventuras un
cuarto de século despois foi complicado. "Contactar coa xente foi moi difícil.
Dalgúns tiñamos o teléfono, pero doutra xente non sabiamos nin o nome
completo. Houbo que rastrexar moito", lembra. Máis sinxelo foi conseguir
que Manolo Rivas se sumase á iniciativa "fíxoo de xeito entusiasta e deunos
moitos contactos, foi tamén capital o traballo de Manolo Méndez", recoñece o
presidente do colectivo.
Lembranzas
Méndez Lembra con cariño a referencia á aventura do Xurelo que fixo Agustín
Fernández Paz no seu libro "As flores radioactivas". "Mudou os nomes, pero
falaba dunhas flores das que aparecen alí, tiña noticias esta aventura",
asegura. Fóra disto, poucos máis actos houbo rememorando a aventura ao
longo destes anos. En Ribeira, o día 23 de setembro, preto de duascentas
persoas asistiron a esta xornada de lembranza. "Os protagonistas agora ven
aquilo cunha certa nostalxia. Henrique Escudero, por exemplo, que fora na
primeira viaxe, contaba que de cando en vez viña a Ribeira e arrimábase ao
porto para ver se estaba o Xurelo amarrado", sinala Teira. Logo daquela
xuntanza, que conseguiu cumprida atención mediática, os implicados están a
recompilar a diferente información que tiñan sobra a iniciativa. Pola súa
banda, desde Altofalante aseguran que van facer xestións para poñer unha
placa no peirao lembrando a travesía. É de supor que a partir de agora, a
aventura daquel pequeno palangreiro hase lembrar un pouco mellor.

A LAGOA QUE RETORNA
Sandiás abre un centro de interpretación
para recuperar a memoria da Lagoa de
Antela
26- Xuño -2008
Quen busque no val do Limia a Lagoa de Antela posiblemente só
distinguirá nunha vasta superficie agrícola as leiras nas que se
cultivan as sonadas patacas da rexión. A gran lagoa, desecada no
franquismo, desapareceu, pero unha nova xeración tenta
recuperar a súa memoria a partir da tradición oral e etnográfica e
a recuperación das novas pequenas lagoas que xurdiron tras o
abandono das explotacións areeiras, ás que están a volver as aves
migratorias e a vida salvaxe. No Centro de Interpretación da Lagoa
de Antela do Concello de Sandiás, recén inaugurado, volve nacer a
memoria popular e a vida da que foi a gran lagoa de Galicia.
A lagoa de Antela, que chegou a ser o maior humidal de Galicia e un dos
meirandes da Península, foi desecada de xeito agresivo a partir de 1958 polas
autoridades franquistas. Sen embargo, a auga segue ficando na Limia, e non
só de xeito metafórico. Como a capa freática de augas subterráneas está moi
alta, as escavacións abandonadas polas empresa areeiras da zona anéganse e
convértense en novos espazos acuáticos nos que volven as aves migratorias e

aparece a vexetación lacustre. Son retallos do novo humidal da Limia. O
Concello de Sandiás e a Asociación Cultural Amigos da Casa da Lagoa queren
recuperar a vella memoria da lagoa apoiándose nestas novas lagoas de Antela.
No centro da vila de Sandiás, no que era a antiga marxe noroeste da Lagoa de
Antela, unha antiga casa labrega acolle o Centro de Interpretación da Lagoa
de Antela. O Concello de Sandiás púxoo en marcha tras ser aprobada unha
iniciativa Leader II Val da Limia, coa que se buscaba “dinamizar os núcleos
rurais con propostas culturais dun claro interese turístico”. Son cinco salas de
exposición máis outras cos servizos habituais nos centros de interpretación
(proxeccións, salas de xogos, etc.) nas que se “pretende amosar aos visitantes
os cambios acontecidos na comarca da Limia a través dun percorrido pola
Lagoa de Antela, a recuperación das areeiras abandonadas, o patrimonio
inmaterial e a etnografía”.
Coma noutros centros de interpretación etnográfica, o percorrido polas salas
permite identificar os instrumentos tradicionais dos traballos agrícolas na
comarca, nos que se acredita de xeito moi claro o nome dos veciños que
cederon os obxectos e se fomenta unha cultura da preservación deses
materiais. Xavier Feijoo, o Presidente da Asociación Cultural Amigos da Casa
da Lagoa e mantedor do web Cultura Popular de Sandiás, amosounos o
Centro de Interpretación. Este activo promotor da cultura local está
convencido de que é preciso crear este tipo de espazos como un xeito de
reactivar unha zona sometida a un forte envellecemento demográfico e
poucas alternativas económicas.
Etnografía, ecoloxía e diversidade biolóxica. Durante bastante tempo, o
concello de Sandiás tivo moitos negocios baseados na extracción de áridos,
area e gravas que se atopaban, continuamente, coa capa freática de auga. Ao
seren abandonadas, estas escavacións enchéronse de auga e constitúen unha
pequena rede de acuíferos que agora están a ser protexidos mercé a un
proxecto da Consellería de Medio Ambiente. O Centro de Interpretación, na
súa sala interactiva, conta con “ollos” sobre estes humidais. Unha cámara IP
que se pode teledirixir desde o centro permiten coñecer en tempo real o que
acontece nas charcas monitorizadas.
O obxectivo do Centro é “transmitir dunha forma amena e comprensible os
valores culturais e natruais da zona da antiga lagoa de Antela e fomentar nos
visitantes un desexo de conservación”. Deste xeito, estase a traballar en
unidades didácticas e cóntase con salas de xogos para os visitantes máis
cativos. As visitas ao Centro son concertadas, e a Asociación de Amigos da
Casa da Lagoa e o Concello están a traballar coa asociación de turismo rural
da zona para promover entre os visitantes da zona o centro de interpretación.
Con todo, calquera pode visitar o centro, chamando ao Concello de Sandiás.

CASTROS DA CIDADANÍA
Neixón é un exemplo de dinamización
cultural a partir da arqueoloxía
7- Agosto -2008
Neixón é o primeiro castro de Galicia no que se fixo unha
escavación científica. Pero tamén unha área coa que os veciños se
foron identificando ao tempo que o castro se foi abrindo ao
público. O punto de inflexión desa actitude tivo lugar en 2003,
cando a Universidade, o CSIC, A Xunta e o Concello de Boiro
iniciaron un proxecto para potenciar este espazo. E os veciños
responderon ao anzol.
“Ao principio a comunidade local nunca o sentiu como algo propio” afirma
Xurxo Ayán, arqueólogo do CSIC, que leva traballando en Neixón desde o
2003. Máis que nada porque o espazo no que estaban os castros era
propiedade comunal e onde os paisanos desenvolvían unha intensa relación
económica: ían mariscar, recollían rastroxos…. Así ata que un bo día do 2001
o concello expropiou os terrenos para por en valor o abondoso patrimonio
desta zona. Abríase así unha fenda entre os castros e os veciños malia qe
sempre viviran de costas a eles.
Un ano despois, no 2002, o concello e a Xunta abrían un Centro de
Interpretación co obxectivo de ser unha especie de museo de sitio, no que se
exhibiran os achados que se sacaban da investigación do castro. Ao pouco
reconverteuse nun centro de recepción de visitantes para amosar a oferta
patrimonial e turística. A partir de aí, o laboratorio de arqueoloxía do CSIC
implicouse no proxecto e comezou un traballo intensivo de investigación
científica. Ademais, co apoio da Dirección Xeral de Xuventude foi cando
xurdiu a idea de facer un campo de traballo. Deste xeito, nese ano abríronse
dúas frontes: por unha parte o traballo de voluntariado, que permitía
continuar coa escavación arqueolóxica e, pola outra, un traballo de conseguir
implicar a comunidade local.
Dunha banda: Implicar os veciños
Xurxo Ayán, foi un dos investigadores do CSIC que cheou a Neixón nese
momento e recorda que “había unha reacción negativa, unha grande
reticencia dos veciños que nos vía como un factor externo”. Por iso, “unha das
primeiras cousas que fixemos foi abrir as escavacións á xente da zona” explica
Xurxo. Tentamos aplicar o concepto de aberto por obras para que a xente
non pensara que “é un espazo pechado e que se pode estropear, senón todo o
contrario”. Pero este arqueólogo ten claro que o verdadeiro punto de inflexión

chegou máis tarde, cando os investigadores comezaron a vivir no lugar de
Nine e o roce cos veciños se fixo máis intenso.
Foi entón cando comezaron a entrevistar a vellos do contorno no marco
dunha liña de investigación etnoarqueolóxica, que lle permitiu reconstruir a
vida arredor dos castros e pouco a pouco ir trazando vínculos. “Todo este
traballo permitiu darlle a volta a unha situación traumática, creada polo
pouco tacto co que se lle arrebataron os terrenos” afirma Xurxo. O mellor
momento desa relación tivo lugar o ano pasado cando fomentaron a creación
da Asociación de veciños de Neixón de Cespón que desenvolve traballos como
recuperación de fotografías, participación dos veciños… “A xente sinte agora
que os castros son algo propio e comezan a sentirse orgullosos deles” asegura
Ayán. Unha evolución que se pode ver no documental “O neixón:historia viva
dun castro”, que acaban de elaborar e que estrearán este sábado como
prolegómeno a unha das romarías locais máis populosas.
Da outra: O voluntariado
Desde que se implicou no proxecto a Dirección Xeral de Xuventude e se
converteu en campo de traballo, teñen pasado por Neixón preto de 300
voluntarios. “Comezaron con 25 prazas pero agora son só 20 por cada tanda”
explica Xurxo Ayán que considera que “é interesante que traballe con nós
xente sen formación arqueolóxica que nos abre unha perspectiva e unas
olladas que nós non temos”. Ademais da escavación en si, Xurxo explica que o
resto do día poden facer visitas a elementos senlleiros doutras zonas de
Galicia; fan obradoiros de fotografía arqueolóxica onde os participantes tiran
fotografías polos castros que permiten ver outros puntos de vista sobre o
mesmo elemento; recollida sistemática de fotografías das casas das aldeas,
que conseguen ademais servir de anzó para a comunidade local. Un material
que se dixitaliza e permite facer unha análise documental". Un traballo
inxente que desenvolve un equipo chamado "os arqueólogos" por parte dos
veciños que ten a súa clave no traballo continuado.

CHAMÁBANLLE ROJAS
Unha exposición homenaxea as mulleres que
sufiron a represión do 36
17- Marzo -2009
Foron vexadas, sometidas a todo tipo de humillacións e torturas
que as levaron a cadea e, en moi contadas ocasións á morte. Son as
nais, viúvas, irmáns ou fillas, as outras vítimas do 36. Son tamén
as testemuñas, as que gardaron na súa memoria a represión para
transmitila de xeración en xeración. Contámosche a historia de
cinco delas a propósito da exposición Vermellas. Chamábanlle
Rojas
Vermellas. Chamábanlle Rojas é o título dunha exposición que se puido ver
na Sala Díaz Pardo da facultade de Veterinaria do campus lucense da
Universidade de Santiago. Unha mostra que pretende facer unha homenaxe
ás mulleres que sufriron a represión do 36. Organizada pola Vicerreitoría de
Cultura da USC, recolle o traballo de investigación dos profesores Carmen
Blanco e Claudio Rodríguez Fer sobre diferentes figuras femininas. Ademais,
o Proxecto Interuniversitario"‘As vítimas, os lugares, os nomes, as voces"
facilitoulles a cobertura historiográfica achegándolles material e
documentación.
Gustavo Hervella, investigador deste proxecto, asegura que as formas da
represión psicolóxica da muller foi moi variada: rapadas, vexadas, violadas,

humilladas publicamente e mesmo paseadas. “O número de homes mortos é
moi superior ao das mulleres, pero a presión psicolóxica á que foron
sometidas non foi menor” asegura Hervella. Aquí coñecemos algunhas
historias:
Vermellas: as historias
LONGINA CEREIJO
É unha muller de Manzaneda, filla de Gervasio Cereijo. Cando estalou o golpe
de estado no 1936 fuxiu ao monte, onde estivo ata finais dos anos corenta ata
que se entregou. Morreu no cárcere polas enfermidades contraídas no monte.
A súa familia sufriu rexistros e incautacións.
A Longina a guerra pillouna en Barcelona, desde onde regresou ao caer a
fronte de Cataluña. Como o seu pai estaba fuxido, á volta collérona e estiveron
nun campo de concentración en Asturias. Entre outras vexacións que sufriu,
na cadea dábanlle un caldeiro e tiña que ir metendo nel, gran a gran, a area da
praia.

CARMEN FERNÁNDEZ
Foi unha das membros fundadores do Partido Comunista en Sandiás.
Formación na que tamén militaban todos os membros da súa familia. Cando
estoupa a Guerra Civil o seu home foxe ao monte e un dos seu fillos, Camilo,
ingresa na Guerrilla. Posuía unha fábrica de chocolate que lle foi incautada e,
canda esta forma de represión, estivo na cadea por ser nai de guerrilleiros e
por ser fundadora do Partido Comunista na zona de Xinzo. Pero a súa
permanencia na cadea nunca foi legal, tal e como averiguou o seu fillo, Camilo
de Dios, cando nos anos 80 se achegou a buscar os papeis da súa nai para
cobrar a indemnización que ofrecer o primeiro goberno socialista pola xente
que estivo na cadea pola represión.

CARMEN ABUÍN
Manuela Abuín e o seu marido eran anarquistas de Carril. Co estoupido da
Guerra Civil, o seu marido foi un dos primeiros asasinados. A partir de entón
foi sometida a numerosas vexacións, rexistros, levárona á cadea en
numerosas ocasións, tentaron separala das súas fillas… unha situación que
leva a que entre nunha depresión ata que, a petición dunha das súas fillas,
ingresa nun hospital psiquiátrico.

CECILIA COMESAÑA
Os membros da familia de Cecilia Comesaña sufriron nas súas carnes
múltiples formas de agresión; desde asasinatos, rexistros, encarceramentos
ata diferentes vexacións. Ela, como unha tía súa, foi rapada mentres os seus
pais estaban nunha cadea. Destaca por ser unha das poucas vítimas que
confesou a súa represión.
MARÍA GONZÁLEZ GONZÁLEZ
Pertencía a unha familia acaudalada da Coruña. Era muller, librepensadora,
mestra socialista, o que a converteu nun obxectivo da represión no ano 1936.
Pero non só a ela, senón a todos os membros da súa familia.
Foi asasinada na súa casa da Coruña e os veciños, por medo a que houbera
máis represalias, colleron o seu corpo e tirárono á praia de Riazor. A súa nai,
que foi traballadora da Sociedade de Nacións (xermolo do que foi a ONU),
morreu a consecuencia dos desgustos. Ao coñecer a súa morte, un dos seus
irmáns escapados volveu para enterrala de noite, ao pé do cemiterio da
Coruña. No seu camiño de volta, foi localizado e asasinado.

O PATRIMONIO ESQUECIDO
A lista vermella do patrimonio denuncia en
Galicia varios casos de bens en perigo
13- Xullo -2009
A Torre de Hércules acaba de recibir a distinción de Patrimonio da
Humanidade por parte da UNESCO. No entanto, non todos os
nosos bens culturais están en tan bo estado como para merecer
distincións. Agresións, descoidos ou descoñecemento están detrás
de diferentes casos de deterioramento do noso patrimonio
cultural. O colectivo Hispania Nostra leva unha lista de elementos
en perigo a nivel estatal, e recolle un cantos casos no noso país que
non adoitan aparecer nos medios.
No Concello de Cesuras, entre os eucaliptos, atópase un edificio ruinoso de
formigón. Trátase dun sanatorio concibido orixinalmente para a curación de
tuberculosos. Proxectado entre 1922 e 1924 seguindo os planos de Antonio
González Villar, este edificio quedou inconcluso e no esquecemento malia a
ser unha interesante mostra de arquitectura modernista. Este é un dos
elementos que fai parte da Lista Vermella do Patrimonio en Perigo que
mantén Hispania Nostra. Segundo explica Carlos Morenés, vicepresidente
desta asociación, nada hai máis de trinta anos, “a Lista Vermella é unha lista
aberta que aspira a recoller os elementos do Patrimonio arquitectónico,
artístico e natural español que están sometidos a risco de desaparición,
destrución ou alteración esencial dos seus valores”. Para elaborar esta lista, a
asociación recorre á súa propia información, a denuncias achegadas por
particulares e entidades que despois verifican ou mais atendendo ás novas
sobre problemas do patrimonio que aparecen nos medios. No noso país
Hispania Nostra ten coma asociacións vencelladas a Asociación Galega para a
Cultura e Ecoloxia e máis Amigos dos Pazos.

Os bens esquecidos
Canda ao sanatorio de Cesuras, esta listaxe contempla tamén o Castelo de
Pambre. Malia a recoñecer que esta é unha das fortalezas medievais mellor
conservadas do país, sofre un certo deterioramento na súa torre principal.
Canda ao castelo, os mosteiros ocupan a maior parte dos postos desta lista.
Desde aqueles que teñen na actualidade pendentes obras de recuperación
como é o de Monfero ata outros, coma o de San Paio, en proceso de
derrubamento, o Bon Xesús de Trandeiras, feito xa unha ruína, ou o de San
Pelaio en Albeos, tamén moi deteriorado. Canda a estes, completa a lista o
Forno dos Mouros, un dólmen conservado en Toques no que se conservan
algunhas das escasas pinturas murais asociadas a estes monumentos. En boa
parte dos bens listados Hispania Nostra apunta a existencia de propostas de
recuperación ou de actuacións pendentes da Dirección Xeral de Patrimonio.
Por exemplo, no dolmen mentado está a actuar este mesmo verán un equipo
de arqueólogos que investigan o contorno do monumento.
A situación galega
Segundo explica Morenés, “non existen estudios nin estatísticas sobre a
proporción entre o patrimonio conservado e o patrimonio abandonado”, o
que dificulta facer comparacións da situación destes bens en distintos
territorios. Para a asociación, o feito de ter as autonomías competencias
exclusivas nesta materia provoca “unha falta xeral de directrices obxectivas e
de metodoloxía”. Ao tempo, “o coidado e a conservación varía notablemente
segundo o interese político, a capacidade económica e a riqueza patrimonial
de cada comunidade”. En xeral, segundo explica, “rexen en moitas ocasión
criterios electoralistas ou partidistas que desvirtúan a verdadeira natureza do
patrimonio”. A falar do noso país, apunta que “Galicia ten un patrimonio
abondoso e rico. Iso quere dicir que a súa conservación integral é imposible
cos medios con que se conta”. Deste xeito, “unha parte importante está en
situación de risco e mesmo de desaparición”. O abandono, as agresións
urbanísticas ou intervencións non autorizadas son algunhas das ameazas
máis comúns para estes bens. A comparar con outras comunidades, o
vicepresidente de Hispania Nostra apunta que “comparativamente, Andalucía
ou Navarra, ou mesmo Castela e León levan unha política de conservación
moito máis avanzada e eficaz que a de Galicia”.
Os problemas do patrimonio
Encol dos problemas máis habituais dos bens patrimoniais, Morenés salienta
que “o principal problema é a falta de recursos”. Aínda que España é o
segundo país da UE que máis porcentaxe do seu produto interior bruto inviste
en patrimonio, en termos absolutos estase no último posto. A conciencia
social sobre esta cuestión é outra pexa destacada para a súa

conservación.“Esta falta de valoración correspóndese cunha escasa presión
sobre Administración para cumpra as súas obrigas”. Como problemática que
está a medrar nas últimas décadas, a presión urbanística provocou a miúdo a
degradación do contorno de moitos monumentos. “Tamén está o emprego dos
elementos patrimoniais. Non todos os edificios históricos sons susceptibles de
se habilitar para un emprego actual. Os que non teñen emprego adoitan
quedar postergados á hora de intervir”. Alén destes catro grandes problemas,
existe o expolio “moi significativo en Galicia”, segundo este especialista, a
falta de mantemento, a contaminación visual, o vandalismo, a falta de
inventarios ou mesmo intervencións desacertadas súmanse ás eivas do
patrimonio.
Obviamente non todos os bens patrimoniais en risco, nin moito menos, están
incluídos na lista de Hispania Nostra. Dun xeito ou doutro, todos coñecemos
nalgún momento agresións ou casos de degradación que afectan a este tipo de
elementos. Para os interesados, o web patrimonio.org, posta en marcha pola
Dirección Xeral de Patrimonio, permite denunciar en liña estes casos. A ver se
aos poucos a lista vai minguando.

TURISTAS PARA SALVAR O PATRIMONIO
O turismo cultural imponse como un factor
indispensable nas políticas de rehabilitación
e de creación de equipamentos
28- Xaneiro -2010
Desde hai anos, cada vez que se inaugura a restauración dun
monumento, abre un museo ou se promove a recuperación dunha
tradición, fálase das posibilidades turísticas de cada acción. O tan
cacarexado turismo cultural preséntasenos constantemente coma
unha alternativa imprescindible tanto para a nosa economía como
para rendibilizar o noso patrimonio, e mesmo xustifica actuacións
coma a Cidade da Cultura. Mais, ¿ata que punto podemos contar
con eses visitantes, e canto poden influír nas nosas políticas
culturais?
Xulio Pardellas de Blas, profesor de Economía Aplicada da Universidade de
Vigo, ten analizado en diferentes artigos a situación deste campo no noso
país. Nese sentido recoñece un grande potencial en Galicia ao tempo que
apunta que o sector “aínda está un pouco verde”, especialmente no referido á
promoción e ás infraestruturas. “Ata o de agora o que había en Galicia a nivel
turístico era o Xacobeo e as Rías Baixas. O turismo cultural implica que teñen
que existir produtos culturais e tamén equipamentos e infraestrutras. Cómpre
que haxa empresas de restauración e de hostelaría que creen produtos

turísticos”. Do mesmo xeito, indica que “no interior hai moitas celebracións
de interese etnográfico, e xente que vai a instalacións de turismo rural nas
súas proximidades non sabe que están aí”.
Oportunidades
Como posibilidades de cara ao futuro, un dos puntos fortes cos que conta o
noso país é a variedade de atractivos. “Outras comunidades teñen
basicamente turismo de natureza ou de historia. O noso problema é que nin
nos mesmos coñecemos nin valoramos as nosas posibilidades, pero as
expectativas son enormes”, explica este investigador. “No interior de Galicia
hai moitísimos recursos que nos interesa a todos recuperar e que poden xerar
ingresos”. As vías e as pegadas romanas no país ou mesmo os castros, dos que
“moitos están mesmo onda praia”, son algúns dos exemplos que apunta este
economista. Outro grande potencial para o turismo cultural é que xa
contamos cun grande número de visitantes. “Non cómpre ir buscalos fóra. As
Rías Baixas reciben un millón por ano, e con informalos e crear produtos
pódeselles convencer de que dividan a estancia entre días de costa e de
interior”. Pardellas destaca como idóneos neste sentido espazos coma Caldas,
Cotobade ou Campolameiro, do que salienta que “hai que pensar como se
pode convertir ese Centro de Interpretación nun produto para cando se
inaugure”. En xeral, insiste, “cómpre unicamente un pouco de coordinación”.
A segunda fase
Segundo a análise do profesor, a recuperación de elementos patrimoniais non
abonda, por si soa, para lograr efectos no turismo, e é necesaria a implicación
da iniciativa privada para desenvolver o sector. “Unha cousa é recuperar,
rehabilitar e pór en valor, e outra é introducir eses produtos no mercado”,
explica. “Non é o Concello quen ten que crear o produto, aínda que en moitos
casos as institucións fan moito máis do que deberían neste sentido. As
empresas teñen que traballar e aproveitar estes recursos, darlles maior
visibilidade e conseguir que a xente os veña a ver, ou cando menos que veña
principalmente a iso”. Nese campo, sinala que a falta de promoción é unha
pexa fundamentel para o desenvolvemento do sector no noso país. Cita encol
disto casos coma o da Muralla de Lugo, “os lugeses coñécena, pero non hai
moita máis xente que saiba que se pode percorrer enteira ou que ten 2.000
anos”. Tamén considera pentende de aproveitamento o Museo de Pontevedra.
“É un dos museos con máis equipamentos, documentación e recursos de todo
o Norte de España, pero moita xente non sabe que está aí mentres coñecen,
por exemplo, o Museo Romano de Mérida”.
O efecto Guggenheim
E é que, para alén das iniciativas de recuperación patrimonial, a sombra do
turismo cultural paira tamén sobre a creación de novos centros culturais.
Deste xeito, o coñecido “Efecto Guggenheim”, que fixo de Bilbao un destino

destacado a partir da creación do museo homónimo. O tan comentado efecto
empregouse a miúdo para xustificar a creación de espazos coma a Cidade da
Cultura. “Son casos moi diferentes. O Guggenheim foi un museo que se
convertiu nun produto e funcionou. O de Compostela é algo moitísimo maior,
e véxoo un pouco sen sentido. Vai ser moi difícil rendibilizalo, sobre todo
turisticamente”, explica Pardellas. No entanto, tamén temos en Galicia
exemplos do contrario é dicir, centros culturais que si acadan ser polos de
atracción para o visitante. Deste xeito, Pardellas salienta o traballo dos
Museos Científicos da Coruña. “Están funcionando moi ben. Teñen convenios
con Educación e contan con visitantes escolares ao longo de todo o ano, e iso
é un xeito de promoción, porque os rapaces logo queren voltar ecoa familia e
crean un mercado. Logo en Vigo hai cousas que funcionan mellor que outras.
O Verbum por exemplo, semella que non acabou de funcionar”, explica.
Políticas culturais e turismo
Como receita para conseguir o ansiado efecto, este economista aposta por
“unha mestura entre xestión académica, artística e turística. O director dun
museo non pode ser especialista en turismo, pero si pode haber organismos
cos que se coordinar e aproveitar estes recursos. A idea é que quen acuda ao
centro teña outras ofertas e atope onde comer e durmir”. Malia a esa
necesidade dunha maior coordinación, Pardellas non considera que o interese
polo turismo chegue a condicionar as políticas culturais galegas. “Non hai
contradición nese sentido. Un turista non pasa de ser unha persoa interesada
nun evento, un itinerario ou un museo”.

RECEITAS CON HISTORIA
Arqueoloxía e literatura contribúen á
documentación das receitas gastronómicas
9- Febreiro -2010
Pola arqueoloxía sabemos que na época castrexa comían trigo,
verduras, repolo, grelos. E todos eles moídos e posteriormente
cocidos. Ademais dos achados nas escavacións, a arquitectura, a
pintura, a literatura e, por suposto, a prensa, serviron para
rexistrar moitos dos pratos e menús de antano. Estas son algunhas
das fontes nas que se apoiou o equipo de Ao pé do lar para
recuperar seis receitas hoxe case desaparecidas dos nosos
receitarios. Pratos para descubrir, ver e degustar.
A literatura, a prensa, a arquitectura, a arqueoloxía e a memoria das
cociñeiras Erundina Vázquez (Restaurante Ateneo de Piñor) e Inés Abril
(Restaurante Maruja Limón en Vigo) son os materiais que lle permitiron ao
xornalista e especialista en gastronomía Miguel Vila recuperar seis receitas
que estaban practicamente desaparecidas no noso país. A exposición Ao pé do
lar (Museo do Pobo Galego, ata 7 de marzo) pretende facer un percorrido pola
cociña galega desde a época castrexa ata hoxe mediante a cociña física (as
lareiras), pero tamén na súa gastronomía. “Nese contexto, foi cando xurdiu o
concepto de recuperar unha serie de receitas que permitiran retratar esa
evolución” , explica Miguel Vila. Foi así como Vila comezou un traballo de
busca de receitas históricas que arrinca na época castrexa coas papas pegas e

que remata na actualidade co arroz con lumbrigante. Receitas tradicionais e
actualizadas que se poderán degustar durante o tempo que dura a exposición.
Buscando as receitas
“Nalgúns casos partimos de datos moi fiables porque desde o século XVI ata
os nosos días existen libros de receitas, existe documentación bastante
detallada sobre a cociña en literatura e xornais” explica Miguel Vila. Pero non
son as únicas fontes. “Na época castrexa temos moitos datos sobre o que
comían, sobre os produtos e as materias primas, non tanto sobre como as
elaboraban grazas ás escavacións” puntualiza. Desta época a receita que se
recupera son as papas pegas, unha receita tradicional da cociña galega que
hoxe está desaparecida.
Con respecto á Idade Media, este especialista detalla que existen grandes
dificultades para coñecer os produtos desta época e que buscaron en lugares
menos frecuentados para amantes da cociña . “No Pazo de Xelmírez hai un
capitel que representa unha voda e hai representación clara do que hai quen
interpreta como empanada, pero podía ser perfectamente un prato que está
practicamente desaparecido que é a costrada, unha especie de empanada de
varias capas”. Esa costrada é outro dos pratos que xunto cos bertóns, o capón
con ostras conforman o menú paralelo a esa exposición. Pero Miguel Vila pon
o acento en explicar que non foron receitas collidas ao azar, senón que
“tratamos de buscar cousas que puideran identificar eses tempos e esas
épocas”.
Alén dos lugares habituais para as receitas de cociña (de todos os libros de
cociña, o de Martínez Moutiño é unha referencia indiscutible) a literatura e os
xornais foron outras das fontes nas que se asentou este especialista á hora de
ir confeccionando o menú destes dous mil anos de historia. Tamén o foi o
traballo das cociñeiras Erundina Vázquez e Inés Abril que rebuscaron na súa
memoria aquelas receitas que herdaron das súas nais. Vila explica que
chegaron a lembrar “pratos que non cociñaban desde hai máis de cincuenta
anos”.
Con toda esa documentación, trazouse un percorrido pola evolución da
gastronomía que, tal e como Miguel Vila indica, sufriu unha transformación
radical nos últimos 250 anos. “A cociña actual parécese menos á de fai 300
anos porque os alimentos que hoxe son fundamentais como son as patacas,
pementos, pementón, tomates ou pemento moído… chegaron de América”.
Todas esas receitas, máis a súa versión “actualizada” cos criterios da
gastronomía contemporánea, poderanse degustar nos restaurantes
colaboradores con esta exposición no tempo que estea aberta ao público.

PARENTES OU VECIÑOS?
O CSIC ESCAVA O CíRCULO LíTICO DO
MONTE LOBEIRA
8- Novembro -2010
Os círculos líticos espertaron sempre moita polémica en Galicia
entre os partidarios da súa orixe megalítica e cerimonial, en
paralelo ao que acontece noutros países da Europa Atlántica, ou
unha orixe posterior, medieval ou incluso máis recente, vinculada
a usos gandeiros. Un equipo de investigación acometeu nestes
quince días a prospección do segundocromlech que se escava en
Galicia, no Monte de Lobeira, en Vilanova de Arousa. Un dos
obxectivos era comprobar a relación entre o círculo e as dúas
mámoas próximas a el. E xa teñen os primeiros resultados
provisionais.
Ao redor do 2006, durante a construción da autovía Ferrol-Vilalba, o concello
das Pontes viviu unha agria polémica. A obra de construción pasaría por riba
dun dos dous círculos líticos que o arqueólogo Federico Maciñeira localizara
nos montes da Mourela nas primeiras décadas do século. As escavacións
arqueolóxicas de urxencia levadas a cabo no círculo lítico revelaron que o
famoso cromlech non era un monumento megalítico, contemporáneo dos
túmulos neolíticos proximos, senón un curro para gardar o gando de época
medieval, cunha cabana anexa. Os últimos responsables da escavación
publicaron no 2009 unha memoria de título sintomático: titulada Círculo de
engaños: escavación del cromlech de A Mourela. O sitio arqueolóxico das

Pontes era moi posterior aos míticos cromlechs e monumentos megalíticos
que todos temos na cabeza, como Stonehenge ou Carnac.
Un equipo de arqueólogos do Laboratorio de Patrimonio do CSIC dirixidos
por Elías López-Romero, apoiados pola propietaria dos terreos, a
Comunidade de Montes de András, está a rematar a escavación doutro dos
círculos líticos de sobranceira tradición en Galicia, xa mencionado no seu
momento por Manuel Murguía e acochado baixo a vexetación durante
décadas: o cromlech do monte Lobeira, situado nun chan por baixo do cumio
do monte, onde existiu un famoso castelo medieval. Foi un incendio de 2006
o que puxo o círculo lítico de novo á vista e amosou a aparente e curiosa
relación entre este círculo lítico e dúas mámoas coas que parecía estar
aliñado.
¿Tería relación este círculo lítico cos túmulos? ¿Sería o cromlech de Lobeira
realmente un monumento prehistórico? Os arqueólogos empregaron
tecnoloxías de última xeración para explorar o círculo. Hai meses, cun
escáner de última xeración ergueron unha representación 3D do elemento. E
ao inicio desta campaña de escavación aplicaron un gradiómetro de protóns,
un dispositivo que permite escanear a terra e ver o que hai embaixo; o
gradiómetro localizou a posible coraza de pedras debaixo do túmulo, que o
protexe, e entre o túmulo e a mámoa apareceu unha anomalía, “algo que
podería ser un camiño ou unha zanza”, sinalou Elías López-Romero.
A escavación concentrouse na área de proximidade entre o túmulo e a
mámoa. A sondaxe revelou a existencia dun camino, así como a presenza de
numerosas pedras de seixo, “posiblemente procedentes da mámoa, xa que
sabemos que para os seus construtores o seixo tiña un valor especial” , sinala
o director da escavación, pero poucos materiais máis. O camiño escavado
parecía estar vinculado ao uso agropecuario dese espazo do monte. “O
círculo”, indica Elías, “parece estar situado nun nivel superior ao das
mámoas, aparentemente bastante máis recente, medieval ou mesmo
moderno”.
Á espera dos resultados das análises dos materiais recollidos, todo parece
indicar que ocromlech de Lobeira non é un monumento prehistórico, aínda
que a súa funcionalidade e época non están aínda claras. A construción de
cromlechs na prehistoria galega continúa sen poder demostrarse. E aínda que
soe pouco emocionante, esta conclusión tamén é importante desde o punto de
vista científico.

CULTURA INCORPORA 33 MEGÁLITOS CON ARTE RUPESTRE AO
REXISTRO DE BENS DE INTERESE CULTURAL
Estes bens xa estaban protexidos pola lei do
patrimonio estatal
8- Abril -2011
Aínda que a Lei de Patrimonio estatal, de 1985, xa declaraba por
defecto Ben de Interese Cultural calquera mostra de arte rupestre,
no noso país aínda non se fixera o catálogo completo destes bens.
Agora, o diario oficial de Galicia publica unha listaxe dos 33
depósitos megalíticos con pinturas deste tipo que se incorporan ao
Rexisto de Bens de Interese Cultural da Comunidade. En total son
28 cámaras megalíticas e 5 pedras fitas.
Na provincia da Coruña enuméranse as cámaras megalíticas da Arca do
Barbanza e da Casota do Páramo en Boiro; a Anta da Mina de Parxubeira en
Mazaricos; a Cova da Moura ou Dolmen de Argalo en Noia; o Forno dos
Mouros en Toques; a Casa dos Mouros ou Pedra da Arca na zona entre
Vimianzo e Dumbría; a Arca da Piosa ou Pedra da Arca entre Vimianzo e Zas;
e a Anta de Serramo ou Pedra da Lebre, a Casota de Berdoias, a Pedra
Cuberta e a Pedra da Moura integramente no Concello de Vimianzo. Asemade
inclúese o Menhir de Cristal ou Bretal en Ribeira.
Dentro da provincia de Lugo, inclúense neste rexistro de BICs os xacementos
da Medorra número 1 de Acebedo en Outeiro de Rei e a Roza das Modias en
Vilalba como cámaras megalíticas; así como o Menhir do Alto da Goia de
Guntín e a Pedra de Chantada de Vilalba como pedras fitas. Na provincia de
Ourense figuran a Mámoa número 1 da Serra das Motas de Lobeira e a Mota
Grande número 1 de Verea como cámaras megalíticas; e a Pedra Alta de
Cortegada ou Pedra Grande de Antela nos Concellos de Sarreaus, Vilas de
Barrio e Xunqueira de Ambía como menhires ou pedras fitas.
Na provincia de Pontevedra inclúense as cámaras megalíticas de As Namelas
2 e 3; a Chaira do Medio e a Mámoa dos Muíños en Agolada; a Mámoa da
Cruz en Lalín, o Chan de Castiñeiras 2 ou Mámoa de Pedralonga en Marín; a
Casiña da Moura en Meis; o Chan de Arquiña en Moaña; a Anta do Meixueiro
ou Meixoeiro en Mos; o Coto dos Mouros en Rodeiro; a Mámoa do Rei ou
Chan de Castiñeiras 1 en Vilaboa; e a Anta 1 Chan dos Touciños, a Casa dos
Mouros e a Mámoa do Monte Vixiador en Vigo. Asemade, tamén é obxecto de
catalogación BIC o menhir da Lapa de Gargantas no Concello de Moraña.

NEGOCIOS CO PASADO
O sector arqueolóxico comercial ten
pendente a súa consolidación en Galicia
13- Abril -2011
Un sector novo e dinámico, cunha actividade crecente e
traballadores ben preparados. A arqueoloxía comercial
constituiuse, nos últimos vinte anos, nunha realidade profesional
que, no entanto, adoece aínda do pequeño tamaño das empresas e
está a sufrir dun xeito especial os efectos da crise. Por vez
primeira, Eva Parga, unha investigadora galega analizou o estado
deste sector a nivel estatal nunha tese doutoral da Universidade de
Santiago.
Localizar a totalidade das empresas dedicadas á arqueoloxía do Estado,
contactalas, realizar un cuestionario e analizar os resultados. Aínda que o
proceso pode semellar sinxelo, e mesmo básico para coñecer un sector como
este, Eva Parga sabe que non é tan sinxelo. “Ademais das empresas hai tamén
autónomos que se dan de baixa ou de alta segundo van aparecendo os
proxectos. En Galicia existen rexistros a ese respecto, pero noutros lugares
non, e ao final é moi díficil saber qué poboación está vencellada a este sector”.
Deste xeito, Innovación e emerxencia dun servizo intensivo en coñecemento:
O caso da arqueoloxía comercial, título da súa tese, resulta ser un traballo
pioneiro na análise desta actividade e achega datos inéditos sobre o sector no
país. A cuestión é especialmente importante polo grande volume de
actuacións arqueolóxicas que realizan estas entidades. Segundo os datos que

manexa Parga, ata 2008 deuse unha tendencia crecente que cifra entre 600 e
800 os permisos anuais para escavacións concedidos por Patrimonio no noso
país, na maior parte dos casos executadas por empresas neste tipo, o que nos
dá unha idea da pegada que esta actividade ten á hora de investigar o noso
patrimonio.
A orixe
A eclosión das empresas dedicadas á arqueoloxía é relativamente recente no
noso país, ao igual que no conxunto do Estado. En Galicia, o servizo de
Arqueoloxía da Xunta nacía en 1985, e no 91 creábase un corpo facultativo de
arqueólogos da Xunta. No entanto, sería a Lei de Patrimonio de 1995 o
principal impulso á chamada arqueoloxía comercial, ao sistematizar os casos
nos que se facían necesarias intervencións arqueolóxicas e mais regularizar o
proceso das propeccións. En total, na actualidade están rexistradas no noso
país 22 empresas deste tipo, segundo os datos que manexa na súa tese Parga.
Isto sitúa a Galicia como a sexta comunidade con máis firmas deste tipo en
todo o estado. “Chama a atención que hai un número elevado de empresas en
relación con outras comunidades”, salienta a investigadora. Na maior parte
dos casos, a fundación deste tipo de negocios centrouse nos primeiros cinco
anos do presente século, diminuíndo a tendencia deste entón.
Os puntos fortes
“A arqueoloxía cumpre os requisitos e os factores que teñen os servizos
intensivos en coñecemento. Trátase dun ámbito cunha elevada cualificación,
con especialistas moi bos que posúen unhas posibilidades moi importantes”,
asegura Parga. Profesionais amplamente preparados e un mercado ata hai
ben pouco crecente fan deste un espazo con oportunidades para a creación de
emprego. “Xa na actualidade o maior volume dos arqueólogos que traballan
fano vencellados a empresas deste tipo. Está a se desenvolver un mercado de
traballo moi importante”. Deste xeito, a investigación deste tipo preséntase
como unha saída interesante para moitos estudantes de Historia, que se
orientan cara a este campo “ademais están a xurdir xa graos especializados en
Arqueoloxía, e está a se especializar a profesión”, conclúe.
Pendente de consolidar
No entanto, segundo apunta esta investigadora, este ámbito “ten moito
potencial pero aínda non o sabe, está nunha fase emerxente”. Para Parga “o
sector está fraxilmente estruturado. Son empresas pequenas, compostas
normalmente por unha ou dúas persoas con algún empregado e que collen
xente en función do traballo que teñan”. Debemos pensar que na maior parte
dos casos a facturación no país non chega aos 100.000 euros ao ano, unha
cifra semellante á media estatal, e que habitualmente as firmas ofertan
servizos moi vencellados á construción. É que a maior parte dos contratos
proveñen dos necesarios estudos arqueolóxicos que esixen as obras en

determinadas zonas. Ademais, os datos revelan que son as empresas
dedicadas á construción de infraestruturas os principais clientes do sector,
con case o 40% da demanda, seguidas da empresas dedicadas á construción,
con máis do 20%. “Polo mesmo, falamos dun sector moi vulnerable á crise”
polo descenso nas novas construcións que se produciu nos últimos anos.
Malia a isto, a arqueoloxía comercial galega resiste mellor do que noutros
lugares do Estado. “Polos datos ollamos que a actividade foi medrando ata
2006 e 2007, e que mentres en Madrid ou Andalucía as actuacións se
afundiron a partir de entón, en Galicia resisten malia a un certo descenso”. O
desenvolvemento de grandes proxectos de infraestruturas no noso país, como
é a construción do AVE pode ter contribuído a manter máis ou menos elevado
o número de licitacións neste campo.
Eivas
Entre as eivas do sector, esa multiplicidade de pequenas empresas é para
Parga unha das máis importantes. “Non existe un asociacionismo forte, danse
pugnas entre elas e mais co sector académico nunha competencia insana”,
denuncia. “Na maior parte dos casos están formadas por unha serie de
profesionais vencellados ao mercado pero que carecen dunha formación
empresarial en moitos casos”. Esa certa atomización leva tamén a que os
grandes proxectos de escavacións xordan habitualmente da man de
universidades e da administración. “Moitas veces os grandes proxectos saen
doutros organismos, non se dan moitas iniciativas das empresas neste
sentido”. Para alén, relacionada coa escasa estruturación do sector, está o
problema de que en moitas ocasións non se produce unha publicidade
axeitada das descubertas que se realizan nestas actuacións. “Polas entrevistas
que realicei, as empresas adoitan dicir que a publicación depende na maior
parte dos casos da admnistración. As empresas fan moitas veces un traballo
de xestión que non lles deixa moito tempo para publicar”.
Crise e oportunidade
Como resposta á situación, está a se dar en varias empresas “un dez por cento
aproximadamente”, segundo os datos desta investigadora, unha ampliación
de actividades que inclúen propostas de turismo cultural e traballos de
restauración ou avalación ambiental. Como en tantos outros sectores, a crise
económica pode obrigar agora a desenvolver novos xeitos de abordar o
negocio e pode dar na consolidación de determinadas firmas ou na
concentración empresarial en firmas de maior tamaño. E é que os preto de
vinte anos que leva a arqueoloxía comercial en marcha no noso país fan
pensar que a actividade debería estar xa asentada como negocio. “Se
comparamos con calquera sector, semella que agora tería que se consolidar
no mercado, pero a crise tivo un efecto negativo neste proceso”, asegura
Parga. “De calquera xeito, penso que haberá empresas que van desaparecer

ou que se verán foi afectadas pola crise. Pola outra banda, isto tamén pode
levar a algunhas firmas a crecer, ao caer as máis febles”
Observatorio
Cando menos, de cara ao futuro, o sector pode contar co traballo xa
desenvolvido por Parga como un referente á hora de abordar a súa propia
actividade. Ademais, esta socióloga pretende darlle continuidade á súa tese
mediante a posta en marcha dun Observatorio de Arqueoloxía. “Este traballo
quere por vez primeira centralizar a información sobre o sector da
arqueoloxía profesional. Logo da primeira listaxe que se elaborou a nivel
estatal para a tese, queremos facelo público e incorporar outros axentes que
se queiran rexistrar, crear un portal web para amosar esta información e
funcionar como punto de encontro. Deste xeito, se un cliente quere buscar
unha empresa ou localizar un profesional o poida facer a partir de aí. Ademais
queremos publicar a lexislación sobre patrimonio por comunidades, de xeito
que as empresas poidan coñecer as especificiades neste sentido e incluír
tamén un catálogo de publicacións relacionadas co sector”, conclúe. Está claro
entón que a agardada consolidación do sector vai ter quen a rexistre.

DA MEMORIA Á REDE
As polafías da asociación de escritores
superan os 300 vídeos de tradición oral en
internet
21- Xuño -2011
Desde 2007, a Asociación de Escritores en Lingua Galega
desenvolve, a través da súa sección de Literatura Oral, as polafías.
Esta iniciativa recolle contos, cancións e historias populares en
encontros por todo o país e súbeas á rede. Antonio Reigosa,
coordinador desta iniciativa, explícanos como funcionan e ata que
punto axudan a mudar a percepción sobre as nosas propias
tradicións.
Xuntar un grupo de xente de certa idade do rural nun local e nunha data
concreta. Ilos facendo pasar por un escenario e similar e que conten un
sucedido, canten unha canción ou expliquen algunha lenda ou tradición.
Gravalo todo e por unha selección de videos na rede. A priori, semella unha
proposta ben sinxela ao alcance de calquera, pero leva un grande traballo de
concienciación e de contactos detrás. Este é o que desenvolve Antonio
Reigosa desde a sección de Literatura Oral da Asociación de Escritores no
programa Polafía. “O proxecto ten por obxecto divulgar e dinamizar a
oralidade, especialmente no que se refire á tradición oral, e de paso a música
e todo o relacionado coa transmisión de cultura por esta vía”. O nome é un
neoloxismo que combina varias das denominacións que se lle dan aos
encontros festivos en diferentes partes do noso país (fiadeiros, fía, fiandóns,
polavilas ou seráns, entre outros). Desde 2007 celebráronse xa dezaoito
destes encontros, en lugares como A Fonsagrada, Cerdedo, San Cibrao, San

Martín de Valdorras ou Xanceda, en Mesía. Como resultado deste traballo, o
web da iniciativa recolle xa máis de 300 vídeos. “Fixéronse en todas as
provincias, aínda que é certo que houbo máis na Coruña e en Lugo porque o
proxecto conseguiu máis apoios das deputacións”.
O programa
“Montamos como un espectáculo en cada lugar”, explica Reigosa. Casas da
cultura ou antigas escolas en vilas e parroquias rurais son os locais habituais
para esta actividade. “Non temos un guión ríxido pero si unha guía previa
sobre quen vai participar e mais ou menos o que van dicir.. Normalmente
intercálanses pezas musicais, romances e contos xunto con historia do lugar,
oficios ou técnicas. Moitas veces acompañamos os acto con proxeccións de
fotografías de historia do lugar. En realidade é unha posta en común do
pasado co presente mediante a oralidade”. A elaboración do guión das
diferentes sesións é o máis complicado desta iniciativa. Non é sinxelo
convencer a xente, e mais se falamos dos máis vellos do país, a que vaian
contar as súas historias en público, en boa parte porque moitos non
consideran que eses saberes sexan de interese para ninguén. Unha
autoxenreira que dificulta en moitas ocasións conservar e difundir este
importantísimo legado. “O máis difícil e contactar a nivel local para cada unha
das polafías e logo convencer a xente que interesa”.
A dificultade
O traballo previo que desenvolven asociacións locais e veciños que actúan
como mediadores entre o proxecto e os protagonistas de cada unha das
sesións é fundamental para que as polafías teñan lugar. “O trato coa xente ten
que sen de confianza, se non a maioría non participaría. En xeral a xente non
é consciente da importancia que ten o que sabe, e mesmo creando un
ambiente veciñal con certa confianza ás veces custa convencelos para que se
poñan no escenario” explica Reigosa. “Ás veces o que os anima e lles toca a
fibra sensible é a idea de que os poidan amigos, veciños ou familiares que
están na emigración”.
Dous traballos
E é que o traballo das polafías ten un duplo sentido. Se por unha banda
achega a tradición oral á rede e conserva unha mínima parte destes saberes
para as novas xeracións, pola outra tamén axuda a que os seus portadores os
recoñezan como algo importante. Malia a que polo momento é cedo para
sabermos ata que punto esta iniciativa está a mudar esa percepción, Reigosa
recoñece que os primeiros resultados son moi alentadores. “Hai sitios que
queren repetir, que nos piden que voltemos. E logo hai lugares nos que
directamente toman a iniciativa, como en Neda, que acordaron facer unha
Polafía cada seis meses. Logo sabemos tamén que hai xente que olla que isto

paga a pena e que apreza máis estes saberes, ás veces porque sabe que chegou
á xente da emigración”.
Contidos
A falar dos contidos que podemos atopar nos vídeos desta iniciativa, Reigosa
apunta que “hai unha representación bastante grande da música, tanto
instrumental como do cancioneiro popular. Logo hai bastante das lendas
vencelladas a lugares da zona. Tamén contos de temática variada, historias ou
sucedidos, ese tipo de relatos que están a medio camiño entre o conto e a
historia sobre personaxes da zona”. Canda a isto, “tamén se pode ver nos
videos unha lingua, un xeito de falar que está a desaparecer”.
Transmisores
Unha sección que se abriu no web das polafías que non estaba prevista nun
comezo é a de Mestres da memoria. E é que tamén á hora de recuperar
tradición oral aparecen auténticas minas de coñecemento. “Abrimos este
capítulo con Alba Requeijo, que participou nas sesións de Outes e de
Mondoñedo e que é un portento de memoria, recitado ou narrativa”. E é que,
segundo explica Reigosa, “dentro dunha comunidade, a xente que tiña
mellores técnicas de comunicación asumían o papel de transmisores do
coñecemento, e apropia comunidade llo cedía. Pero a día de hoxe é un valor
que está menosprezado”.
Modelo aberto
Malia ao traballo que implica organizar isto, polo xeral as sesións consiguen
unha participación destacada. “En Cerqueda, Malpica, reunimos 250 persoas
no público o pasado mes de marzo”, lembra Reigosa. “Centrouse no Entroido
desta zona, que se está a recuperar agora. En xeral, a xente queda moi
contenta e queren repetir”. O coordinador da propota lembra que a fórmula
está aberta e que pode modificarse e experimentar con ela en cada lugar no
que se celebre. “O modelo pode mellorarse, variarse, ou facerse temático. Eu
animo aos concellos a que partindo desta iniciativa ou unha semellante se
animen a pór en valor este patrimonio”.
Novas citas
Os interesados en vivir de primeira man esta experiencia terán a súa ocasión
nos vindeiros meses. Para setembro está prevista a vindeira en Xirarga,
Beariz, e para outubro será o Pazo de Tor, en Monforte, o que acolla a
actividade. Tamén no vindeiro outono se achegará a iniciativa á Coruña, onde
se pescudará na tradición oral do barrio de Montealto e o seu vencello coa
cultura mariñeira.