Aqueles xogos

AS NENAS E OS NENOS SEMPRE XOGARON
O xogo forma parte da socialización das nenas e dos nenos:
durante as primeiras idades, aprenden a identificar a realizade
mediante cores, sons, movementos...Posteriormente, exploran o
espazo e gustan de imitar á xente maior. Pero é cando participan
nos xogos colectivos, cando se establece a maior relación tanto
entre os seus iguais coma co seu entorno.
É por iso que cando as nenas e nenos de 6º recolleron
estes xogos déronse conta que a inmensa maioría se realizaban na
rúa, e que cos elementos máis simples eran capaces de pasalo
ben: bastaba un bote, un pau cunha forma determinada, unha
pedra e unhas poucas liñas no chan... Pero existían normas de
obrigado cumprimento.
Tamén aprenderon que moitas das lerias para pandar, para
botar sortes, para acompañar os xogos..., se dicían en castelán. E
é que moitos dos xogos chegaron de fóra, como seguramente
desde Galicia se levaron a outras terras. De feito, coñecemos que
en Castela, en Italia, en Cuba ou en Paraguai, se practicaban xogos
moi similares aos que tiñamos por aquí.
Se cadra, a maneira de expresarse e de pasalo ben é
inherente ao ser humano, e común a todas as nenas e nenos do
mundo. Claro que entón, onde e cando comezan as diferenzas?
Unha boa idea para debater...

O pilla pilla.
Este xogo colectivo foi recollido por Álvaro Ares,
quen nos explicou que os seus pais o xogaban pola Baña
e por Santa Comba. Olimpia e Manuel tamén o
recolleron, pero eles, que proceden da zona de Verín,
coñéceno como gabilla.
En calquera caso, practicábase no monte ou na rúa,
e non era necesario ningún tipo de material, so unha
calidade: saber correr.
O grupo de xogadores ponse en círculo e bótase a
sortes para saber a quen lle toca pillar de primeiro.
Cando comeza o xogo, se colle alguén, pasa este a pillar,
e así sucesivamente.

O potro
Este xogo, practicado por
varias persoas, recolleuno
Aitana Mosquera. Tamén se
facía no exterior e para iso os
participantes tiñan que
colocarse formando unha fila, co
lombo dobrado e tentando chegar coas mans ás puntas
dos pés.
Outro xogador tiña que saltar por encima sen
tocalos, soamente apoiando as mans no lombo do
compañeiro. Cando acababa de saltalos, púñase tamén
dobrado na fila, e saltaba outro. Así percorrían diversos
espazos, e non lles facía falta ningún material, so
habilidade para saltar.

Ovo pica araña.
Segundo Daniel Moure, que foi quen nos trouxo
este xogo, practicábase na rúa entre dous equipos
formados por catros persoas, aínda que podían ser
máis.
Un dos membros do equipo colocábase apoiado
na parede e a este chamábaselle "a nai". Os demais
púñanse a continuación formando unha especie de
verme. Logo, o outro equipo saltaba enriba de un a
un; o primeiro dicía "ovo, pico, araña" formando
unha das súas formas sobre o lombo do outro. Se
acertaba, cambiaban as posicións, e se non,
repetíase.
Así que era un xogo de panda e de adiviñanzas.

7 pecados
Este xogo exterior, recollido por Xacobo Zas,
necesita dunha pelota para practicarse.
No grupo de xogadores, cada un ou unha
desígnase cun número. Entón o balón lánzase ao
aire e dise un número aleatorio. O participante
que teña o número será o encargado de recoller a
pelota e nese momento berra "Pare!" aos demais
que so poderán dar tres pasos en calquera dirección.
A diversión vén cando o que tiña o balón llelo lanza,
e os demais tentan esquivalo.

O bote
Daniel Álvarez presentou un xogo da zona do
Barbanza que se realizaba nas rúas ou nos parques, e
para practicalo é necesario un bote cun pouco de area no
interior.
Primeiro o bote coa area colócase dentro dun círculo
pintado no chan. O grupo que xoga elixe quen vai pandar
, e tamén quen vai darlle a patada ao bote.
Cando se lle dá a patada, quen panda vai buscar o
bote, e volta para o círculo de cu, mentres os demais se
esconden. Ao chegar ao círculo vai buscar aos membros do
grupo, e cada vez que atopa a un xogador ten que
golpear o bote e dicir o nome de quen atopou.
Hai que facer isto ata ilos encontrando a todos. pero
pode que un neno que non atopou chegue ata o bote;
entón vólvese empezar.
Perde o primeiro xogador atopado, despois de
localizar a todos os nenos.

Marro da palmada
Para facer este xogo traído por Juan Calvo
da zona de Ordes, necesítanse dous equipos, un
a cada lado do campo.O xogo consiste en correr
ata o contrario, darlle unha palmada na man
que el ofrece (pode ser calquera xogador a quen
se lle dá a palmada), e a continuación corre
para pillarte. Se te alcanza, quedas preso do
lado do campo do teu inimigo ata que un dos
teus te libere cunha palmada. Gaña o equipo
que consiga máis presos.

A pita cega
Este xogo foi seleccionado por varias
persoas: Lucía, Olimpia, Vera, e Manuel.
Segundo Vera, na zona de Lugo chamábase a
"cabra cega".
Para practicalo, convén que o número de
xogadores sexa de catro ou máis, e escóllese a
un para ser a pita ou a cabra cega. Os ollos do
xogador escollido véndanse cun pano e dánselle
tres voltas sobre si mesmo.
O resto brinca e corre polo campo de xogo,
mentres a "pita ou cabra cega" tenta pillalos.
Cando alguén é pillado, o xogador vendado
terá que descubrir quen é esa persoa. Se
acerta, deberá pasar a ser a próxima "pita ou
cabra cega".

O brilé
Este xogo traído por Natalia Barreiro, practicábase
na rúa e para iso era necesario unha pelota e dous
equipos de nenos.
As súas normas son moi sinxelas:
- Márcase unha liña no centro do campo, e os equipos
sitúanse a cada lado.
- Hai que tocar coa pelota a un xogador do equipo
contrario, e que lle caia ao chan. Se isto sucede, queda
brilado.
- O equipo que primeiro brile a todos os xogadores, será
o gañador.

Os antecesores dos xoguetes.
Tamén se divertían con pequenos elementos,
antecesores dos nosos xoguetes.
E nunha vida na que se estaba en contacto
directo coa natureza, sacaban dela os elementos con
que pasar o tempo.
Paus, ferros, pedras, herbas..., todo podía
servir.

O aro
Como o seu nome indica, tratábase dun aro
de ferro, que se guiaba cun pau torcido na
punta por terreos chans.
Segundo Gabriela,
que nolo
presentou, había
que facer rodar o
aro co pau. Se os
participantes eran
varios, gañaba o
que chegaba máis
lonxe. Pero estaba
prohibido frealo ou darlle velocidade.

Billarda ou estornela
Uxía e Mariña presentaron este xogo. A segunda, ademais,
informounos que seu pai practicábao tamén en Zamora, e que
mesmo hai unha liga europea desta brinca (LNB).
O lugar onde se realizaba era un sitio amplo, e facían
falta dous paus: a billarda ou estornela, que era un pau
pequeno coas esquinas en punta, e o marro ou palán.
Debíanse
estas normas:
seguir
- Colocar a estornela no
chan e darlle co marro
para elevala.
- Cando estaba no aire,
había que darlle outra
ves co palán ou marro.
- Este segundo golpe tiña
como finalidade lanzar a
estornela ou billarda o
máis lonxe posible, que
era o que determinaba o
gañador.
Así, podíase xogar
individualmente, en
parellas ou por equipos.

A buxaina
Un anaco de madeira
redondeado cunha punta, ao
que se lle envolvía un cordel,
formaba a buxaina, que en
moitos sitios tamén se lle
coñece como o trompo.
Había que debuxar un
círculo na terra e facer saltar
alí as buxainas, ao tempo que
se tentaba expulsar do círculo
as dos contrincantes.
Segundo Nuno, que nos
amosou este enredo, había quen
afiaba moito a punta e partía
a do compañeiro. E logo, tamén había quen
presumía da súa técnica, facendo bailar a buxaina
na palma da man.

A corda
Tan so era necesario un anaco de corda, algo que era moi
habitual, xa que era un material co que se suxeitaba as vacas
para levalas pacer.
Podíase practicar individualmente, pero o máis común era entre varias,
xa que era un xogo esencialmente "feminino". Dúas persoas abaneaban
a corda ao ritmo dunha canción; e a que se enleaba, pasaba a dar; e a
que daba, a saltar.
A Brais López, súa avoa díxolle estas cantigas:
Cantos anos tes ti?
Todavía non o sei,
pero pronto o saberei:
1,2,3,4,5,6...
(Gañaba quen acadase o número
maior)
Al pasar la barca, me dijo el
barquero
las niñas bonitas no pagan dinero.
Yo no soy bonita ni lo quiero ser.
Arriba la barca 1,2 y 3.

A ra
Para practicar este xogo necesitábase unha mesiña cun
buracos que ademais debía ter un caixón (para recoller as
pezas lanzadas), e sobre dela unha ra coa boca aberta para
poder introducirlle sete pezas de ferro.
Estas pezas tirábanse desde diferentes puntos, e se caían
na boca da ra, valían cincocentos puntos; na roda, douscentos
puntos; nas pontes cincuenta, e nos buracos, dez puntos.
Ao lanzar sete veces, sumábanse todos os puntos, e unha
vez que tiraran todos, comprobábase a ver quen conseguira
máis.
Tal e como está descrito, foi recollido por Cristina
Ferreiro; pero é un xogo que tamén se levou a América, xa que
a nai de John, que é arxentina, explicoulle que alí se lanzaban
dez fichas, e que se caía na boca da ra, gritábase "sapo".
Pola súa parte, o avó de Martín indicoulle que as ras coas
que eles xogaban eran moi pequenas, xa que así era máis
difícil introducir a peza.
En calquera caso, tratábase dun xogo de precisión e o
número de xogadores podía ser ilimitado. E de calquera idade!

As palletas
Gael é o "músico oficial" da clase de 6º A, e
interesouse por saber
como eran aqueles
instrumentos cos que os
cativos reproducían sons
e melodías.
A información déullela
o libro Os xoguetes
esquecidos da editorial A
Nosa Terra.
Así soubemos que coas canas fabricaban pitos e
palletas: se o anaco de cana se lle facían varios
buracos, podía dar varias notas ao tapar algúns cos
dedos.

A mariola
Segundo nos contaron Sabela, Marta e Sara,
primeiro hai que debuxar o campo de xogo con
casiñas que se numeran. Tamén é necesaria unha
pedra para lanzala e xogar.
Logo sortéase quen empeza; tírase a pedra á
casiña 1 e sáltase á pata coxa; recóllese a pedra e
sáese tamén á pata coxa. Vaise facendo así
sucesivamente co resto dos recadros; pero se se
tocan as liñas, ou a pedra sae fóra, pérdese a
quenda e segue outra persoa a xogar.
Nas últimas casiñas, hai que ir avanzando coa
pedra empurrando a esta co pé. O importante é que
non saia das liñas ou que a pedra quede superposta
sobre elas.

Guerras de globos de auga.
Este xogo pode parecer moi galego, pero
explicóunolo Rafa, cuxa familia procede do
Paraguai.
Neste país era habitual practicar esta "guerra"
durante o Entroido, xa que era unha maneira de
refrescarse nunha festa que no hemisferio Sur
coincide en pleno verán.
Son necesarios
globos pequenos, auga e
un balde. Fórmanse
dous grupos, sepáranse,
e o equipo que dá máis
veces sobre o outro é
quen gaña o xogo.
Para seleccionar os
membros dos equipos,
partíase unha póla en anaquiños: quen escollía o
máis pequeno sería o primeiro capitán dun equipo,
e o segundo que tiña o pau máis pequeno era o
segundo capitán. Así cada líder elixía ao seu
equipo.

Nascondino col baratolo
Cando o papá de Valeria Ninni era pequeno,
vivía cos tíos e os avós nun pequeno pobo de
montaña no centro de Italia. Facían moitos xogos,
pero a ela pareceulle moi orixinal e interesante
este, que semella unha variante do tradicional
escondite.
Primeiro hai que sortear para saber quen ten
que buscar. Ao acabar, este escolle a un compañeiro
(normalmente o máis débil), para que tire a lata.
Despois, a persoa elixida no sorteo, chamada
buscador, debe ir por ela e nese tempo os demais
escóndense. Entón chega o momento no que o
buscador ten que tentar atopar aos xogadores: se ve
alguén, corre cara a lata e grita o seu nome.
Para salvarse, as persoas escondidas teñen que
chegar á lata sen que o buscador as vexa, ou en
caso de que xa as encontrara, chegar á lata antes
que o buscador e tirala, para que vaia de novo por
ela.
Por último, se o buscador pillara a todos,
excepto a un e este conseguira salvarse, o xogo
volvería iniciarse coa mesma persoa como buscador.

Este xogo é moi parecido ao presentado por
Daniel Álvarez, recollido na bisbarra do Barbanza,
o que demostra que con lixeiras variacións, a
maneira de brincar non entende de linguas, de
razas e moitos menos de países.

Todos estes xogos se presentaron de xeito oral no IV Maratón de
tradición oral , organizado pola biblioteca pública Ánxel Casal. As nenas e nenos
citados, presentáronos, ademais, de forma escrita como se foron expoñendo.
Pero houbo quen recolleu xogos e ensinounos tan so oralmente. Tal é o
caso das nenas e nenos que deseguido se relacionan. En calquera caso, na
bibliografía que se expón na páxina seguinte, pódense consultar as súas normas.
- Javier Fontela Camba: " O fútbol sen balón".
- Xoel Rodríguez: "As catro esquinas".
- Laura Freire: "Os iaquis" (xogo procedente de Cuba),
- Pablo García: "A roda xiratoria".
- Brais Rodríguez: "As canicas".
- Martín Serantes: "O xogo da ra"
- Antón Cerdeira: "O aro"
- Mario Moreira: "A goma".
Grazas a esta participación, cada
clase de 6º foi agasallada cun diploma
por parte da dirección da biblioteca
Ánxel Casal, así como cun lote de libros
para cadansúa titoría.

Bibliografía:
- Lourenzo, Xaquín: Enredos. Ed. A Nosa Terra.
- López García, Xosé Manuel: Os xoguetes esquecidos. Ed. A Nosa
Terra.
- Cortizas, Antón: ChirlosMirlos. enciclopedia dos xogos populares.
Ed. Xerais.
- López Picallo, Jaime (coord.). Xoguetes e sons da natureza.
Santiago, Xunta de Galicia, 2000
Webgrafía:
http://xotramu.blogspot.com.es/
http://enredoscampolongo.blogspot.com.es/
https://www.dicoruna.es/interea/intereavisual2/visual02_depo
rte_art3.php?seccion=
Vídeos:
https://youtu.be/L2BHt6OsVy4