Шымкент келбеті 36-37
Жұма 11 мамыр 2018 жыл
Жұма 11 мамыр 2018 жыл
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
4<br />
№<strong>36</strong>-<strong>37</strong> (1575-1576)<br />
11 мамыр 2018 жыл<br />
Таным<br />
www.shymkala.kz<br />
Тарихта өз орны бар<br />
Жалаңтөс<br />
баһадүр<br />
елде сұлтан болғанша, өз<br />
еліңде ұлтан бол» дейді халық<br />
даналығы. Дегенмен, «Өзге<br />
тағдырдың талқысымен өзге елде сұлтан<br />
болған Мысыр елінің сұлтаны қыпшақ<br />
Бейбарыс, Пекин билеушісі жалайыр<br />
Мұқали, Хулаку ханның бас нояны<br />
найман Кетбұға, Кашмир билеушісі Мұхамед<br />
Хайдар Дулатилер қатарына Самарқанд<br />
әмірі алшын Жалаңтөс Баһадүрдің<br />
атын қоя аламыз ба? Әрине, қоя<br />
аламыз. Бұл жөнінде белгілі тарихшы<br />
Манаш Қозыбаев өзінің «Тұлғалар тұғыры»<br />
кітабында жазып қалдырды.<br />
Бахадыр АЙТАЙ,<br />
ОҚМПУ-дың аға оқытушысы,<br />
тарих ғылымдарының<br />
кандидаты<br />
"Жалаңтөс Баһадүр (1576-<br />
1656 жж өмір сүрген) қазақ<br />
ханы Есімге емес (шамамен туған<br />
жылы 1560-1628 жж.), неліктен<br />
Бұхара хандарына қызмет<br />
етті?" деген заңды сұрақ туындайды.<br />
Осы сұраққа жауап беріп<br />
көрелік.<br />
Өзбек жазбалары Жалаңтөс<br />
Баһадүрдің туған жерін Самарқанд<br />
қаласы деп көрсетеді. Өйткені,<br />
Жалаңтөстің бүкіл саналы<br />
ғұмыры Бұхара мен Самарқандта<br />
өткен. Қазақ шежіресі<br />
бойынша Жалаңтөстің әкесінің<br />
аты – Сейітқұл. Өзбек зерттеушілері<br />
Жалаңтөстің тегін Абдулкерим<br />
Бойхожи-уғли Яланг-туш<br />
деп жазады. Олар «Сейітқұл»<br />
деген есімді «Махдум Ағзам»<br />
атты ясауия ілімінен тарайтын<br />
тарихатты ұстанушы пірі берген<br />
деп жазады. Жалаңтөстің<br />
әкесі және өзі де Қожа Хошим<br />
Дахбеди дейтін пірдің шәкірттері<br />
болғаны туралы мәлімет<br />
бар. Сейіт қожаларда Саид-Ахмад,<br />
Саид-Жаппар, Саид-Баттал<br />
секілді есімдер жиі кездеседі.<br />
Оларда өз шәкірт-мүридтеріне<br />
Саид-Қул (Сейітқұл) деп<br />
есім беру салты болды.<br />
Жалаңтөс өз заманында-ақ<br />
жазбагерлердің дәріптеу нысанына<br />
айналды. Сол жазбаларды<br />
талдаған өзбек зерттеушісі<br />
К.Каттаев «Махдуми Аьзам ва<br />
Дахбед» атты шығармасында<br />
Жалаңтөс Баһадүр бар ықыласымен<br />
Имамқұли ханға (1611-1642<br />
жылдары билік құрған) қызмет<br />
еткен даңқты қолбасшы, ұстаз<br />
жолын қуушы, Самарқанд қаласын<br />
гүлдендірген жомарт әмірші<br />
болғанын көрсетеді.<br />
Қазақ ханы Шығай және оған<br />
ықпалды адамдардың бірі болған<br />
Жалаңтөстің әкесі Сейітқұл<br />
бидің өз тайпаластарымен Самарқанд<br />
аумағына қоныс аударуының<br />
себебі Бұхара ханы Абдулла<br />
ІІ-нің (1557-1598 жж билік<br />
құрған) ішкі жауларына қарсы<br />
күресте өзара одақ құруына<br />
байланысты болды. 12 жасында<br />
Жалаңтөс сол кезеңде мұсылман<br />
әлеміне аты әйгілі Бұхарадағы<br />
«Мірараб» медресесіне қабылданады.<br />
17 жасында Әлімұлы<br />
тайпасының бір бөлігінің<br />
биі болып сайланады. Абдулла<br />
хан ІІ құрған жоғары дәрежелі<br />
қолбасшыларды даярлайтын<br />
оқу орнында оқиды. Онда болашақ<br />
хан Имамқұлмен танысып,<br />
онымен өзара сыйластық қатынасы<br />
орнайды. 1595-1598 жылдары<br />
Бағдад қаласындағы имам<br />
Ғазали негізін салған медреседе<br />
оқу-білімін жетілдіреді. Өзбек,<br />
парсы, араб тілдерін және<br />
әскери өнерді, шариғатты (Құран)<br />
жетік меңгереді.<br />
Имамқұли хан қазақ хандығынан<br />
жері құнарлы, халқы<br />
мол Ташкент пен Түркістан<br />
өңірін және Жетісуды тартып<br />
алуды мақсат етті. Бірнеше<br />
рет өзі жорық жасады, Жалаңтөсті<br />
де аттандырды. Жалпы,<br />
Имамқұли хан және Жалаңтөс<br />
Баһадур Бұқар хандығының<br />
жасағын бастап, өңірге<br />
бес рет жорықпен келген екен.<br />
Біріншісі, 1609-1612 жылдары<br />
Әндіжанды билеп отырған қазақ<br />
сұлтаны Абулай және Түркістандағы<br />
қазақ ханы Есім ханмен<br />
шайқасып, алдымен Әндіжанды,<br />
кейіннен Ташкент пен<br />
Түркістанды Бұқара хандығына<br />
қаратқан. Осыдан кейін Есім<br />
хан алдымен қырғыз тайпалары<br />
арасында, кейіннен Шығыс<br />
Түркістанға кетуге мәжбүр болған.<br />
Онда Есім хан алты жылдай<br />
болып, шамамен 1621-23 жылға<br />
қарай Түркістанға қайтып оралады.<br />
Есім хан Қасым ханның<br />
«жолдарын» (заңдарын - Б.А.)<br />
қайта жандандырып, оны өзінің<br />
«жолдарымен» күшейту арқылы<br />
ыдырап бара жатқан қазақ<br />
тайпаларын өзінің туы астына<br />
біріктіруге күш жұмсайды.<br />
Екінші жорық Имамқұли<br />
хан 1613 жылы Ташкентте қазақ<br />
ханы етіп бекіткен Тұрсын ханға<br />
қарсы 1621 жылы жасалды. Ол<br />
жеке-дара билік құрмақ болып,<br />
өз атынан ақша шығарған кезде<br />
оған Жалаңтөс Баһадүрді аттандырады.<br />
Тұрсын хан Жалаңтөспен<br />
бейбіт бітімге келеді. 16<strong>36</strong><br />
жылғы үшінші жорықта Сайрам,<br />
Түркістан мен Сыр өңірін Бұқара<br />
хандығының иелігіне қайта<br />
қаратты. 1640 жылы жоңғарлар<br />
«хан иесіз жатқан Жетісуға» барлап<br />
кіреді. Жалаңтөс 30 мыңдық<br />
қолмен келіп, жоңғарларды<br />
өңірден қуып шыққаны оның<br />
төртінші жорығы. Жеті жылға<br />
жуық жоңғардың тұтқынында<br />
отырған сұлтан Жәңгірді босатып<br />
шығаруда және 1643 жылғы<br />
Орбұлақ түбіндегі шайқаста<br />
оған көрсеткен көмегі қазақ<br />
тарихында өшпестей із, өнегелі<br />
іс болып қалды. Жәңгірге Жалаңтөстің<br />
қолдауынсыз жоңғарларға<br />
тойтарыс беруі мен хандық<br />
билікті қалпына келтіруі<br />
қиынға соғар еді. Қазақ хандығы<br />
үшін мұндай одақтастықтың<br />
жоңғарлармен соғыста маңызы<br />
аса жоғары болатын.<br />
Жалаңтөс Баһадүр алғашында<br />
Жәңгірдің әкесі Есім ханмен<br />
соғыс жағдайында болса,<br />
кейіннен онымен өзара сыйластық<br />
қатынас орнатты. Оған<br />
дәлелді тарихшы-шығыстанушы<br />
Меруерт Әбусейітова тәжік<br />
тарихшысы Мухаммед Юсуф<br />
Муншидің еңбегін орысшаға<br />
аударып талдаған жұмысында<br />
көрсетеді. Онда шайхылардың<br />
бастамасымен Ташкенттегі қазақ<br />
билеушісі (Есім хан - Б.А.)<br />
мен Мауреннахр билеушілері<br />
арасында бейбітшілік орнату<br />
жөнінде келісім болғаны айтылған.<br />
Келісім-шартта «...Самарқанд<br />
әскерлері Ташкентке<br />
қарсы ешқандай әрекет жасамасын...<br />
Түркістандағы «Әзірет<br />
сұлтан» кесенесі және Мауреннахр<br />
шайхыларына қамқорлық<br />
жасалсын» деген сөздер болғанын<br />
атап өткен орынды. Есім<br />
ханға Имамқұли ханмен жауласудан<br />
гөрі өзара одақтас болуға<br />
баулитын осы келісім-шартты<br />
ұсынуда Жалаңтөс Баһадурдің<br />
ықпалы болғанын аңғару<br />
қиын емес. М.Әбусейітова<br />
«...Бұл келісім-шарт Түркістанды<br />
түпкілікті түрде, Ташкентті<br />
200 жылға және Ферғананы<br />
уақытша Қазақ хандығының<br />
құрамына қосты» деп баға<br />
берді. Сонымен қатар тарихшыпрофессор<br />
Б.Кәрібаевтың Жалаңтөс<br />
Баһадүрдің туғанына<br />
440 жыл толуына орай өткен<br />
конференцияда жасаған баяндамасында<br />
«Жалаңтөс батырдың<br />
қазақтың қай ханына қолдау<br />
көрсеткенін нақты дөп басып<br />
айту қиын. Дегенменде, ол<br />
Есім ханға бүйрегі бұрған деуге<br />
болады. Оған бірнеше жанама<br />
дәлел бар. Егер Тұрсын хан<br />
Жалаңтөс батырдан әскери қолдау<br />
көрсе, онда ол Есім ханнан<br />
жеңілмеген болар еді. Екіншіден,<br />
Есім ханның мұрагері әрі<br />
ұлы Жәңгір хан мен Жалаңтөс<br />
батыр арасындағы қатынастың<br />
өте шынайы, таза болуын Жалаңтөс<br />
пен Есім хан арасындағы<br />
қатынастардың жалғасы деп<br />
есептейміз» деп түсініктеме береді.<br />
Осыдан Жалаңтөстің қазақ<br />
ханына іштей жақтас әрі<br />
хандықтың нығаюына мүдделі<br />
болғанын байқаймыз.<br />
Науқастанып, көзі соқыр болып<br />
қалған Имамқұли хан туған<br />
інісі, Балх өңірінің билеушісі<br />
Надирмұхамедке (билік құрған<br />
жылдары -1642-1645) Бұхара ханының<br />
тағын тапсырып, өзі<br />
Меккеге қажылық сапары кезінде<br />
1644 жылы өмірден өтеді. Жалаңтөс<br />
Надирмухамедханның<br />
баласы Абдулазизге қамқорлық<br />
жасай жүріп хандықтағы ең ықпалды<br />
адамдардың бірі ретінде<br />
қазақ-бұқара арасын одақтас қатынасқа<br />
айналдырды.<br />
Айталық, 1645 жылы Бұхара<br />
хандығы тағынан озбыр Нармұхаммед<br />
аластатылып, орнына<br />
Салқам Жәңгірдің күйеу баласы<br />
Абдулазизді отырғызуы Жалаңтөстің<br />
қазақ ханына жасаған<br />
үлкен сыйы болған деп қараймыз.<br />
Сонымен қатар жазбагер<br />
Хожамқұлибек Балхидің «Тарихи<br />
Қыпшақи» атты еңбегін аударған<br />
Жұлдыз Тулибаева көрсеткендей,<br />
Жалаңтөс 1646 жылы<br />
Бұқара және қазақ жасақтарын<br />
Үндістан билеушісі Шах Жаханның<br />
ұлы Әуренгзебке қарсы<br />
жорық ұйымдастыру туралы<br />
Ташкентте үлкен құрылтай<br />
өткізді. Абдулазиз хан екі жүз<br />
мыңға жуық біріккен қазақ-бұхара<br />
қолын басқаратын болып,<br />
құрамында Жалаңтөс Баһадур<br />
«Аталық», Салқам Жәңгір бар<br />
екі жылға созылған соғыста Әуренгзеб<br />
жасағын Бұхара хандығының<br />
оңтүстіктегі иеліктерінен<br />
қуады. Соғыста көрсеткен<br />
зор көмегі үшін Абдулазиз хан<br />
қайын атасы Салқам Жәңгірді<br />
Ташкент пен Сыр өңірінің толыққанды<br />
билеушісі деп мойындайды.<br />
«Жалаңтөстен Сатыпалды,<br />
Раңбай, Наурыз, Құдайназар деген<br />
ұлдар тарайды» деген басқа<br />
тарихи дереккөздерде кездеспейтін,<br />
тек күмәнді шежірелерде<br />
ғана көрсетілетін мәліметтер<br />
жарияланып қалып жүр.<br />
Осы аталардан тараймыз деп<br />
жүрген кей бауырларымыздың<br />
шежірені талдауда әлі де нақтылықты<br />
қажет ететін мәселелері<br />
бар екені аңғарылады. Жалаңтөстің<br />
үш қызы және өзінен<br />
бұрын қайтыс болған Сұлтанбек<br />
(өзбек деректерінде Ойбек<br />
- Б.А.) дейтін ұлынан тарайтын<br />
тікелей ұрпақтары Самарқанд<br />
қаласы мен облыстың<br />
Пастдарғом ауданының орталығы<br />
Жұма дейтін қалада қоныстанғаны<br />
туралы мәліметті Самарқанд<br />
мемлекеттік шет тілдері<br />
институтының тіл және<br />
әдебиет пәндерінің оқытушылары<br />
П.Усмон мен Э.Мусурманов<br />
келтіреді. Өзбек ағайындар Жалаңтөсті<br />
«өзбектің алшын тайпасынан<br />
шыққан» дейді. Олар<br />
«Ялангтўшбий олчин узбек» деп<br />
жазылған «Тарихи Мухимхони»,<br />
«Тарихи Сайид Рахим», «Вақфнома»<br />
атты орта ғасырлық жәдігерлерге<br />
сүйенеді.<br />
Айта кеткен жөн, Самарқанд<br />
облысы аумағында найман, жағалбайлы,<br />
арғын дейтін ауылдар<br />
әлі күнге дейін тұр. Пастдарғом<br />
ауданының барлық ауыл<br />
округтерінде найман, маңғыт,<br />
қыпшақ, қытай-қыпшақ, жалайыр-барлас,<br />
алшын, табын,<br />
тама, телеу, т.б руларға тиесілі<br />
халық қоныстанған. Бұлар –<br />
тек Самарқанд облысында ғана<br />
емес, Өзбекстанның басқа облыстарында<br />
да кездесетін тайпалар.<br />
Шығу тегіне қызығушылықпен<br />
қарайтын өзбектер өздерін<br />
«92 баулы өзбек тайпасынан<br />
шыққанбыз» дейді. Алшындар<br />
қазақ тайпалары құрамында<br />
да, өзбек тайпаларының құрамында<br />
да ежелден бар. Өзбек<br />
шежіресінің басты ерекшілігі<br />
сол, оларда үш жүзге бөлінген<br />
рулар жоқ.<br />
Жалаңтөс Баһадүр жөнінде<br />
елімізде осы уақытқа дейін<br />
республикалық деңгейде екі рет<br />
ғылыми-практикалық конференция<br />
өткен. Ақындар айтысы<br />
ұйымдастырылған. Осылайша<br />
Жалаңтөстің шыққан тайпасының<br />
алшын екені, ұлты қазақ<br />
екені айқындалып, оған бірнеше<br />
ескерткіш, ауыл мен көше аттары<br />
берілді. Оның шығу тегінің<br />
қазақ екенін алғаш рет ғылыми<br />
негізде дәлелдеген Халел Досмұхамедұлы<br />
болатын.<br />
Жалаңтөс Баһадүрдің «Низам<br />
уд-дин Ялангтуш Бахадур»<br />
деген мөрімен басылған вақуфтық-(уақыптық)<br />
құқықтық құжаттарын<br />
зерттеуші Малик Шах<br />
Хусайн Сейстани дейтін жазбагер<br />
өзінің «Тарих-ий ал мүльк»<br />
атты еңбегінде: «Шердор (өзбек-тәжікшеде<br />
Шер – арыстан,<br />
ал Дор «дорилфунини» - жоғары<br />
дәрежедегі оқу орны деген<br />
мағына береді екен - Б.А.) медресесінің<br />
құрылысы 1619 жылы<br />
басталды (кей деректе 1616 ж -<br />
Б.А.), ол алғашында «Жалаңтөс<br />
Бахадүр» медресесі деп аталған.<br />
Кейіннен оған «Арыстан салдырған<br />
оқу орны – Шер-Дор» деген<br />
атау берілген...» деп жазады.<br />
Өзбек халқының жадидшіл ұлы<br />
ағартушысы Махмудқожа Бехбудий<br />
1913 жылы «Айна» журналында<br />
жариялаған мақаласында:<br />
«...бір-біріне ұмтылған<br />
екі арыстанның жалаң төстеріне<br />
күн нұры шашырап тұр...,<br />
олар жарыққа (білімге), жылылыққа<br />
(мейірімге) ұмтылушы...<br />
жомарт көңіл батыр (Жалаңтөс)<br />
бейнелегендей...» деген тәлсімде<br />
суреттейді.<br />
Жалаңтөс Баһадүр Самарқандтағы<br />
Әмір Темір негізін<br />
қалап кеткен Регистанды кеңейтіп,<br />
көркейтті. Осы Регистанды<br />
тамашалауға дүние жүзінен<br />
туристер келеді. Олар әлемге<br />
әйгілі архитектуралық ғимараттарды<br />
(ЮНЕСКО тізіміндегі<br />
- Б.А.) салдырушы Жалаңтөстің<br />
атын біліп қайтады. «Регистан»<br />
сөзі орыстың «Кремль»<br />
дегендей мағына береді. Ресейде<br />
орыс княздері салдырған кремлі<br />
бар бірнеше қалалар бар. Оның<br />
ең үлкені Мәскеудегі Кремль болып<br />
саналады. Орталық Азиядағы<br />
сондай архитектуралық<br />
жалғыз ансамбль – Самарқандтағы<br />
Регистан.<br />
Қорыта айтсақ, Жалаңтөстің<br />
қабірі өз өсиеті бойынша Самарқандта<br />
қойылды. Жалаңтөстің<br />
қазасынан кейін Бұхара хандығындағы<br />
алшындардың басым<br />
бөлігі оның немере інісі Әйтеке<br />
бидің төңірегіне топтасып,<br />
қазақ хандығының туы астына<br />
өте бастады.<br />
Алтын Орда империясы ыдырағаннан<br />
кейін оның орнында<br />
пайда болған 7 мемлекеттің<br />
ішінен күні бүгінге дейін аман<br />
жеткені әрі мұрагері – Қазақ<br />
мемлекеті. Дәлірегі, қазақ-өзбек<br />
мемлекеті. Бұл ұғымды қабылдауға<br />
қиындау болып көрінгенімен,<br />
тарихи шындық солай.<br />
Ерте ме, кеш пе, мұның ақиқатына<br />
көз жеткіземіз. Өйткені,<br />
орта ғасырлық бірқатар жазбаларда<br />
«қазақ-өзбек» атауы бір<br />
ұғымда қолданылған. Көшпелі<br />
Өзбектер мемлекетінен Қазақ<br />
хандығы бөлініп шыққан соң<br />
оның мұрагері Мухамед Шайбани<br />
ұлысының халқы өздерін<br />
«өзбектерміз» деп атап, кейіннен<br />
олар Бұхара, Қоқан және<br />
Хиуа хандықтарының үстем<br />
халқына айналды...
Change language