You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ikVhy m|ksx ukaokus ,d izfrf”Br O;olk;] gk m|ksx osxosxGh fcfLdVs mRiknu dj.;kpk] loZ LFkjkrhy<br />
yksdkauk ijoMsy vls mRiknu] lxGs dls O;ofLFkr pkyysy] tjk lq/nk dqByhgh ?kesaM ukgh- ijarq fu;rh vkiyk<br />
[ksG BjY;kizek.ks djrsp- izHkkdjyk ?kjkr clysyk vlrkuk vpkud Nkrhr nq[kk;yk lq#okr gksrs- vk’kkyrkckbZ]<br />
Eg.kts LkkS- vk’kkyrk izHkkdj ikVhy- izHkkdjyk gkWfLiVyyk usrkr ijarq mik; lq# vlrkukp izHkkdjps fu/ku gksrs]<br />
[kjrj osGp feGkyk ukgh] dkj.k oS|fd; enr feGr vlrkukp iqUgk ,dnk rhoz >Vdk ;srks vkf.k R;krp<br />
izHkkdjps fu/ku gksrs- fnol dk;Z iw.kZ Ogko;kps vlrkr] O;olk; lq# Bsok;pk dh ukgh] dkj.k ,danj dkekpk O;ki<br />
vkf.k O;olk;krhy ckjdkos letwu ?ksrY;k f’kok; rks iqkY;koj lq#okrh iklwu izHkkdj lkscr<br />
vlysys dkexkj vk’kkyrkckbZaph HksV ?ksrkr vkf.k fouarh djrkr] ofguhlkgsc vki.k O;olk; lq# Bsok vkEgh rqeP;k<br />
lkscr vkgksr] nknkaps g;k m|ksxk ckcrps LoIu vkrk rqEgkykp iw.kZ djk;ps vkgs] v’kh fouarh djrkr- yksdkapk<br />
vkiysi.kk vkf.k ikBcG ;klkBh O;olk; lq# Bso.ks dzeizkIr gksrs- i.k gs djrkuk vki.k xkSjhdMs dls y{k Bso.kkj]<br />
;k djhrk bPNk ulrkuk ‘ksoVh i;kZ; ukgh Eg.kwu] rhyk iq.;klkj[;k fBdk.kh f’k{k.kklkBh Bso.;kpk fu.kZ; ?ksrsojhy<br />
fu.kZ;kyk fnj vkf.k ÒkÅ&Hkkot; lq/nk lkFk nsrkr- vk’kkyrkckbZ O;olk;kr y{k ?kky.;kl lq#okr djrkr-<br />
O;olk;krhy loZ t.kka cjkscj HksV ?ks.;kl lq#okr djrkr] dkj.k fodzh dj.kkjs o mRiknuklkBh lkeku iqjo.kkjs<br />
rlsp vkfFkZd laca/k vlysY;k cWaaadk bR;knha cjkscj ppkZ d#u O;olk; tlk iwohZ lq# gksrk rlkp lq# jkfgy] R;kr<br />
dqBY;kgh izdkjs Mkos&mtos gks.kkj ukgh ;kps vk’oklu nsrkr vkf.k R;kaP;k ;k ppZsr vkysys lxGs t.k vkiys<br />
laca/k rlsp dk;e jkgrhy ;kps vk’oklu nsrkrxkSjh<br />
pkaxY;k ekdkZus ikl gksrs] BjoY;k izek.ks iq.;krhy dkWyst e/;s nk[ky gksrs] gkWLVsy e/;s jkgwu f’k{k.k ?ks.ks<br />
gkp i;kZ; vlrkss- ,d ek= pkaxys gksrs dh gkWLVsyoj lkscr jkg.kkjh] lkaxyhrwu f’k{k.k ?ks.;klkBh vkysyh] e/;e<br />
oxkZrhy eqyxh lk;yh fgp dk; rh QDr frP;k lkscr vlrs- xkSjh is{kk mtG ukgh ijarq rjh lq/nk rh brdh gh<br />
nq¸;e ulrs] [kj ikgrk xkSjh r’kh vcksy uOgrh] ijarq oMhykaps ul.ks gsp dkj.k- lk;yh e/;e oxkZrhy] vkbZ lq/kk<br />
o oMhy ‘ks[kj] ,d ÒkÅ larks”k] uqdrhp ‘ksoVP;k o”kkZph ijh{kk fnysyh fudkykP;k izfr{ksr] oMhy ljdkjh cWadsr<br />
gsMDykdZ rjh lq/nk lk/kh jkg.kh] T;k ifjfLFkrhoj ekr d#u rs ;k fBdk.kh vkys gksrs] rs foljys uOgrs- oxkZr<br />
eqyhaP;k ppsZe/;s vlk dkgh rjh izlax ?kMrks R;keqGs xkSjh FkksMh’kh vLoLFk gksrs] lk;yh oxkZr dkgh frP;k<br />
vLoLFki.kk ckcr fopkjr ukgh] gkWLVsyoj ijr vkY;koj dkj.k fopkjrs] xkSjh lq/nk dkgh u yiork lxGs dkgh<br />
lkaxrs- rls lk;yh lq/nk frP;k ?kjP;kaph ekfgrh nsrs- nks?kh pkaxY;k eSf=.kh gks.;kl gh ppkZ dkekl ;srs- jfookjyk<br />
/k#u vkysY;k lqVVhr lk;yh lkaxyhr tk.;kpk fopkj djr vlrs Eg.kwu rh xkSjhyk eaqcbZyk tk.kkj vkgsl dk<br />
vls fopkjrs\s rh ukgh lkaxrs r’kh rhyk ,dVhyk Vkdwu tko dh ukgh] rh brD;k eksB;k ?kjkrhy] cksykoys rj<br />
;sbZy dk vkiY;k cjkscj vlk fopkj djr vlrs] R;kp osGsyk xkSjh vpkud rhyk fopkjrs] rqyk lkaxyhyk tk;ps<br />
vkgs uk] ex tk] i.k eh lq/nk rq÷;k lkscr lkaxyhyk ;s.kkj vkgs pkysy uk\ r’kh lk;yh fryk lkaxrs eh rqyk gsp<br />
fopkj.kkj gksrs vkf.k rqp ;sr vkgsl gs lkaxqu ek>k Hkkj gydk dsykl] vkrk MksD;kr fdarq ijarq ukgh] rqp mRrj<br />
nsmu eyk eksdGs dsysl] nks?khgh lkaxyhyk tk.;klkBh fu?krkr- ;kp lkaxyhr Jh x.kirhn’kZu ?ks.;kl R;k nks?kh<br />
xsY;k vlRkk vpkudi.ks R;kaP;kp oxkZr f’kd.kkÚ;k egs’kph HksV gksrs- lk;yhP;k rksaMkojhy vkÜp;Z ikgwu rks fryk<br />
lkaxyhtoGhy foJkeckxpk vlY;kps lkaxrks- FkksMk osG rs fr?ksgh nsoGkr Fkkacrkr vkf.k fu?krkr- egs’k vfuy<br />
ns’keq[k gk rlk l/ku] R;kaph rhl ,dj ‘ksrh] oMhy vfuy vkf.k vkbZ m”kk] ,d ÒkÅ vt; vkf.k Hkkot; lqt;k<br />
vls feGwu ‘ksrhph ns[kjs[k djhr gksrs- eqykyk ‘ksrhp dj vl lkaxr gksrs i.k eqykph f’k{k.k ?ks.;kph bPNk R;kauh<br />
( 1 )
Mkoyyh ukgh vkf.k Eg.kwu rks gh iq.;kr f’k{k.kklkBh vkysyk vlrks- gkWLVsyoj tks eqyxk R;kP;k lkscr ;s.kkj<br />
vlrks rks R;kps ;s.ks jfgr djrks R;keqGs rks ,dVkp #e e/;s- rlk rks loZxq.k laiUu Eg.kts gj gqUujh ijarq R;kyk<br />
,d ydc@lo; vlrs dh euklkj[ks >kys dh nksunk fVpdh okto.ks vkf.k Eg.kk;p ok >ky dh! ex rks dqBs<br />
vkgs ;kpk fopkj u djrk- xkSjh vkf.k lk;yh ;kaP;kgh y{kkr ;srs dh egs’kyk gh ydc@lo; vkgs gsdkWyst<br />
e/khy loZ dk;Zdzekr egs’kHkkx ?ksr vls] R;kP;k lkscr xkSjh vkf.k lk;yh lq/nk] ;kaP;k eS=hpk Jhx.ks’kk<br />
gksrks- brj loZ dkWyst e/khy fo|kFkhZ djrkr rlsp g;kaP;kgh dkWyst e/;s lxGs dk;Zdze lktjs gksr gksrs- c?krk<br />
c?krk nksu o”kZ iw.kZ gksrkr ijh{kk fnY;kuarj fr?ksgh vkiY;k ?kjh ijrrkr vkf.k fudkykP;k njE;ku ijr iq.;kr<br />
ijrrkr ;k dkGkr xkSjhyk vk’kkyrkckbZuk O;olk;kP;k O;kikeqGs osG nsrk ;sr ukgh] i.k rh derjrk dkdk vkf.k<br />
ekek&ekeh Hk#u dkk vkgs vls Eg.kwu nksu fVpD;k oktorks vkf.k ok >ky dh! - gs<br />
ikgwu nks?kh fny[kqykl glrkr] R;kyk fopkjrkr rw [kpZ dj.kkj ;kr dk; vkuan] rls egs’k fopkjrks rqEgkyk dls<br />
letys] rsOgk lk;yh egs’kyk lkaxrs] nksu o”ksZ ,d= vkgksr vki.k] brds lq/nk vksG[k.kkj ukghdk vkEgh rqyk]<br />
vkuan >kyk dh rq fVpdh oktorksl] ok >ky dh! vls Eg.krksl rs- ijr ;sr vlrkr rsOgk ,ds fBdk.kh<br />
ukV;laxhr f’kd.;kckcr tkfgjkr c?krkr] rls egs’k eyk f’kdk;ps vkgs] rsOgk Fkkack fopkjrks] rls xkSjh eyk lq/nk<br />
f’kdk;ps vkgs vls lkaxrs] nks?ksgh ukao uksanorkr] R;keqGs lkseokj&cq/kokj&’kqdzokj vlk R;kapk oxZ lq# gksrks] nks?ksgh<br />
rhu fnol u pqdrk f’kd.;klkBh tk;ps] d/kh d/kh lk;yh lq/nk lkscr tk;ph ijarq QDr lkscrp] f’kd.;klkBh<br />
ukgh i.k R;kaph izxrh c?kk;ykiq.;krhy<br />
,dk dk;Zdzekyk vk’kkyrkckbZ ;s.kkj vlrkr R;k dk;Zdzekl ;s.;klkBh R;k xkSjhyk fujksi nsrkr o R;k<br />
dk;Zdzekl cksyorkr R;kosGsl rh vk’kkyrkckbaZ dMs frP;k fe=kauk lq/nk lkscr vk.k.;kph ijokuxh ekxrs- dk;Zdze<br />
laiY;koj tso.kkP;k osGsl rs lxGs ,d= vlrkr] dk;Zdzekl tk.;k vxksnj xkSjhyk] egs’k o lk;yh rq÷;k vkbZyk<br />
rq ,dVhp HksV vkEgh Fkkacrks rq>h HksV gksbZy rks i;Zar vl lkaxrkr] R;koj xkSjh brdp lkaxrs tj dk lkscr vkyk<br />
ukghr rj ;kiq
dj.kkjk ;k eqGs gs dkj.k lq/nk XkkSjhP;k eukr egs’k laca/kh izsekpk vadqj #tok;yk enrp djrss cl e/kwu [kkyh<br />
mrjrkuk lk;yh] xkSjh vkf.k egs’k vls mrjrkr iqUgk dkgh rjh [kkrkr vkf.k gkWLVsy oj ijr tkrkr-<br />
‘kfuokjh vlysY;k lqêhyk /k#u jfookjh jk=h i;Zar ;srks vl rks nks?khauk lkaxrks vkf.k foJkeckxyk vkiY;k ?kjh<br />
tkrks i.k vkbZph rC;sr vpkud jDrnkckr Qsj vkY;keqGs] jfookjh ldkGh fc?kMrs R;keqGs gkWfLiVy e/;s MkWDVjyk<br />
nk[kok;yk usrkr] lykbZu ykoY;koj frP;k rC;srhr Qjd iMrks] ;kr jfookj la/;kdkG gksrs Eg.kwu rks dkgh<br />
jfookjh m’khjk iq.;kr ;sr ukgh] R;k ,soth lkseokjh nqikjh fu?krks] nok[kkuk o ?kj ;k uknkr rks R;kpk eksckbZy<br />
pktZ djk;pk vkgs gsp foljrks- lkseokjh ldkGh egs’k oxkZr fnlr ukgh] ;k vxksnj lq/nk rks vlk xsysyk vlrks]<br />
ijarq vlk d/kh R;kP;k dMwu m’khj >kysyk ulrks] R;k{k.kk iklwu xkSjh R;kP;k’kh eksckbZy Onkjs laidZ dj.;kpk<br />
ijr ijr iz;Ru djr vlrs] ijarw R;kpk uacj dkgh ykxr ukgh] xkSjh Qkj dkGthr vlrs] gh dkGthp frP;k<br />
eukr izsekpk vadwj #tors vkgs gs dkgh frP;k y{kkr ;sr ukgh i.k izR;{kkr rs rlsp ?kMr vlrs] fu;rh frpk var<br />
ikgr vlrs- R;kp voLFksr lk;yhyk lkscr ?ksmu rh LokjxsV cl LFkkudkoj ;srs- la/;kdkGps 6-30 oktr vlrkr<br />
vkf.k R;kp osGsl foJkeckx&LokjxsV gh cl LFkkudkr izos’k djrs] nks?kh cl toG ;srkr vkf.k tls egs’kyk cl<br />
e/kwu mrjr vkgs gs ikgwu] xkSjh /kkor egs’k toG tkrs vkf.k R;kyk vkfyaxu nsrs tls dkgh [kwi fnol HksV u<br />
>kY;klkj[ks] egs’k lkBh gs lxGs vuisf{kr vlrs] R;kph voLFkk ,dk iqrG;klkj[kh gksrs R;kyk letsuk dh dk;<br />
djkos] nksUgh gkrkr lkeku] vkfyaxukpk Lohdkj djkok fdaok ukgh] xkSjhpk tlk ifgyk vkos’k deh gksrks rls<br />
rhykgh dkgh rjh osxGs >kys vkgs ;kps Hkku ;srs] Lor%yk lkojr tl dkgh >kysp ukgh vls Hkklor rks ifgyk<br />
vkos’k ljrks u ljrks] rksp R;kP;koj izÜukapk HkfMekj dj.;kl lq#okr djrs] R;kus Qksu u dj.ks] Qksu can vl.ks]<br />
ldkG iklwu dkGthus xsysyk fnol bR;knh fo”k;koj fpMrs- lk;yh ek= g;k izdkjkus vkÜp;Zpfdr gksrs rlsp<br />
vkuanh gh gksrs- egs’k ek= vk/kh vkfyaxu o R;kuarjps xkSjhps vf/kdkjkaus fpM.ks ;kyk dk; mRrj ns.ks lksMkp i.k<br />
rksaMkrwu ,d ‘kCn ckgsj iMr ukgh] dk; uh dl lkaxk;ps ;kp fopkjkr vlrks] rks dkgh cksyr ukgh R;keqGs xkSjh<br />
vtqup fpMrs gs lxGs ikgwu ‘ksoVh lk;yh e/;LFkh djrs vkf.k xkSjhyk lkaxrs] R;kyk lkaxk;yk rjh osG ns\ dk<br />
m’khj >kyk fdaok dk; rs\ rls xkSjh R;kyk dk; >kys vls\ Eg.kwu rqyk m’khj >kyk\ xkSjhP;k gs y{kkr ;srs vkf.k<br />
tjk deh fpMwu foPkkjrs R;kr FkksMs fpM.;klkBh ekQh gh vlrs] egs’k jfookj ldkG iklwu >kysys FkksMD;kr<br />
lkaxrks- fr?ks gh migkjx`gkr tkrkr vkf.k jk=hps Hkkstu ?ksrkr] lk;yh dkgh rjh dkj.k dk
ukgh Eg.kw ‘kdr ukgh- vkf.k m|k ldkGph cl idMwu ;k vl lkaxrks] fr?ks gh nso n’kZu ?ksrkr FkksMk osG<br />
nsoGkrhy vksljhoj clrkr vkf.k fu?krkr- ?kjh vkY;koj lk;yh egs’k dMs tk.kkj vlY;kps lkaxrs vkf.k ldkGh<br />
BjY;k izek.ks nks?khgh egs’k dMs tk.;klkBh fu?krkr- egs’k R;k nks?khauk us.;klkBh foJkeckx cl LFkkudkoj vkysyk<br />
vlrks- egs’kP;k ?kjh tkrkr] egs’kps vkbZ&oMhy] ÒkÅ&ofguh R;k nks?khaps Lokxr djrkr] U;kgkjh >kY;koj R;kaP;k<br />
‘ksrkoj tkrkr o QsjQVdk ekjrkr vkf.k ijr ?kjh ;srkr] nqikjh tso.k djrkr o ijrhP;k izoklk lkBh fu?krkrcl<br />
LFkkudkoj lksMwu ?kjh vkY;k iklwu] egs’kyk R;kph ofguh R;kyk fpMok;yk lq#okr djrs] egs’k mRrj ns.;kps<br />
VkGrks i.k eukrY;k eukr lq[kkor vlrks] rsOgk R;kyk xkSjhus lkafxrysys vkBors] rq>s rqykp mRrj feGsy] gq’kkj<br />
vkgsl uk] rj dk< mRrj ‘kks/kwu-\ fopkj d#u d#u ‘ksoVh rks xkSjhyk Qksu djrks o lkaxrks dh R;kP;k R;k izÜukps<br />
mRrj feGkys vkgs- xkSjh dk; Eg.kwu fopkjrs rsOgk rks izR;{k HksV gksbZy rsOgkp lkaxsu vls lkaxrks] egs’k Qksu can<br />
djr vlrks R;knjE;ku nksu osGk fVpdh oktorks ts xkSjhyk ,sdk;yk ;srs] Qksuojhy cksy.ks laik;yk vkf.k lk;yh<br />
xkSjhyk tso.kkl cksyok;yk ;srsxkSjh<br />
jk=hps tso.k >kY;koj ?kjkckgsj OgjkaM;kr lk;yhyk egs’kpk Qksu vkyk gs lkaxrs] rls lk;yh tl dkghp<br />
,sdys ukgh ;k vfoHkkZokr [kq.ksuhp dkgh letys ukgh vls lkaxrs- xkSjh ek= fryk gs frP;k eukrhy egs’k ckcr<br />
okVr vlysys lk;yhyk ekfgr vkgs vlsp letr vlrs- lk;yh fryk fopkjrs dk; >kys dlY;k fopkjkr vkgsl]<br />
tj dk rw eyk lkafxrys ukghl rj dl let.kkj] dk; rs\- lkax dk; rs vls tsOgk lk;yh xkSjhyk lkaxrs rls<br />
xkSjh lk;yhoj tjk fpMrp Eg.krs eS=h.k Eg.korsl vkf.k brdgh dGr ukgh dk\ lk;yh mxkpp ekekpk fdaok<br />
dkdkpk Qksu vkyk gksrk dk\ rwyk eaqcbZyk cksyor vkgsr dk\ r’kh xkSjh vtwup fpMrs o eh ukgh lkax.kkj vls<br />
Eg.kwu fu?k.kkj brD;kr lk;yh fryk LokjxsV dk\ vl fopkjrs- XkkSjh yktwu vkiys rksaM yiors- vkrk ek= lk;yh<br />
fryk lkax Eg.kwu gê djrs- tsoY;kurj th ?kVuk R;k fno’kh LokjxsVP;k gkWVsy e/;s nks?kkaps laHkk”k.k ?kMrs] rh<br />
fryk lkaxrs] xkSjh frP;k fpM.;klkBh ekQh ekxrs] ijarq iqUgk ;k uarj d/khgh ijr vls R;kP;k dMwu gks.kkj ukgh<br />
;kph dkGth ?ks.;klkBh lkaxrs- gks fBd vkgs ;kiw<br />
rqyk mRrj feGsy- gq’kkj vkgsl uk] rj dk< mRrj ‘kks/kwu-\- xkSjh lk;yhyk Eg.krs] egs’k cjkscj cksyk;yk feGkos<br />
Eg.kwu rw ckgsj xsyh gksrhl uk] rls lk;yh xkSjh toG dcwy djrs dh gks] eyk egs’k ckcr rw dkgh osxGk fopkj<br />
djrs vkgsl gs tk.kor gksrs] i.k dk; rs ,dnk izR;{k ,sdys dh dl Eg.kwu ukgh lkafxrys] gs ,sdwu xkSjh lk;yhyk<br />
vkfyaxu nsrs] rls lk;yh R;k fno’khP;k vkfyaxukph vkBo.k d#u nsrs] o fopkjrs vkrk egs’kus gs izR;{k lkafxrys<br />
vlrs rj dk; ckbZ iqUgk ,dnk iz{ksi.k >kys vlrs] ;k lk;yhP;k lkax.;koj xkSjh brdh yktrs dh rh frps rksaM<br />
vksatGhrwu ckgsjp dkkys Eg.kwu- nks?khsgh<br />
ijr lkaxyhgwu fu?k.kkj vlrkr vpkud xkSjh lk;yhyk] egs’kyk Qksu dj vkf.k fopkj dh rks lq/nk ;s.kkj vkgs<br />
dk rs] vkf.k ;s.kkj vlsy rj frdMwup rhu frdhV dkksikos ykx.kkj- xkSjh lk;yhyk lkaxrs vl dkgh gks.kkj ukgh ex rj >kys] rsOgk lk;yh egs’kyk Qksu djrs vkf.k<br />
R;kyk fopkjrs rks gksdkj nsrks vkf.k frfdV dk
u c?krkp fpeVk dkksiyh gksrs dsysl uk >ksisps [kkscjs] vls Eg.kr iqUgk tksjkr fpeVk ?ksrs] rlk egs’k<br />
vksjMrks rsOgk xkSjh letrs lk;yhpk [ksG] dku idMwu egs’kph ekQh ekxrs- lk;yh iqkys dk LokjxsV\ xkSjh lk;yhyk<br />
ukgh] i.k FkWDl Eg.krs] rls lk;yh FkWDlus Hkkx.kkj ukgh yXukr nksUgh cktwus pkaxyk ekukP;k HksV oLrq ?ks.kkj vkgs]<br />
,d esOg.kh vkf.k ,d u.kan Eg.kwu dkGth d# udkslfo|kihBkrhy<br />
fnol fnikoyh uarjps lq# gksrkr uohu vkysys izk/;kid Jh- Hkkypanz ykM fo|kF;kZ e/khy brj<br />
xq.kkauk izksRlkgu feGkos Eg.kwu ukV;Li/kkZ vkf.k brj lxG;k dk;ZdzekaP;k rkj[kk tkghj djrkr- dkWyst uarj jkst<br />
nqikj rs la/;kdkG ts lknjhdj.k dj.kkj vkgsr R;kP;k ljkoklkBh tkxk miyC/k dsysyh vlrs- ifgY;k fno’khp<br />
xkSjhP;k dikGkojph fVdyh iMrss gs egs’k lk;yhyk [kq.ksus lkaxrks] r’kh lk;yh vkiY;k toGP;k ilZ e/kwu<br />
fVdyh dk
ykMlj fr?kkaukgh ,d ,d in vtwu Eg.kk dkj.k vkiY;kdMs osG vkgs o rqEgh fr?ksgh pkaxys xkr vkgkr] dk;Zdze<br />
pkaxyk lq# vkgs R;kr vtwu jaxr ;sbZy] rls ek/ko vk;R;kosGh eyk te.kkj ukgh lj R;k is{kk vkrk nksu Eg.kkyks<br />
R;krhyp ,d Eg.krks rls ykMlj fBd vkgs Eg.krkrxkSjh<br />
in lknj djrs<br />
egs’k in lknj djrks<br />
ek/ko in lknj djrks<br />
1- lkE; frGgh up fnlr eq[kkpsa<br />
1- lqdkar panzuuk ikryh Hkzw/kuq ljlkoquh<br />
1- dj gk djha /kfjyk ‘kqHkkaxh<br />
Li/kZslkBh ykMljkauh nksu ifj{kdakph fu;qDrh dsysyh vlrs Li/kkZ >kY;koj nks?kk ijh{kdka iSdh ,d ijh{kd eapkoj<br />
;srks] ukao tkfgj dj.;k vxksnj rs R;kauk izFke o fOnrh; Bjorkuk FkksMs dfB.k xsys gs lkaxrkr] xkSjhus in xkrkuk<br />
R;kr vfHku; gh lkscr dsyk R;kpk ijh.kke pkaxyk >kyk] ijarq ‘oklkpk vkt dnkfpr rhyk =kl gksr vlkok rs<br />
Li”Vi.ks rh rku ?ksr gksrh R;kr tk.kor gksrs- egs’k ek= loZp Lrjkoj izFke dzaekdkoj vkgs] R;kus ek/kous xk;ysys<br />
vk;R;kosGh xk;ys ijarq R;kP;k is{kk pkaxysp xk;ys- rsOgk dks.kh lkaxw ‘kdr vkgs dk dks.k izFke o fOnrh; rls<br />
lk;yh yxsp gkr ojrh d#u lkaxrs] izFke egs’k o fOnrh; xkSjh- rls ijh{kd vxnh cjkscj vksG[kysl vkrk ek/ko<br />
djrk] R;kph gh r;kjh pkaxyh vkgs] i.k R;kus egs’kus lknj dsysY;k nksu ink iSdh ,d lknj djk;yk gos gksrs]<br />
Eg.kts rks vtwu vk;R;kosGh xk.k Eg.k.;kl r;kj ukgh rh R;kaus djkoh eh ykMljkauk ek/koyk lq/nk ikfjrksf”kd<br />
ns.;kph fouarh djr vkgs] gk dk;Zdze lai.;k vxksnj eh] egs’k o xkSjh ;k nks?kkauk vkrk lknj dsysr R;krhy<br />
dqBysgh ,d in lknj djkos v’kh fouarh djrks- ijh{kd xkSjhyk lkaxrkr egs’k in lknj djsy rks i;Zr xkSjh rw<br />
FkksMk ?klk xje dsY;kl dk;Zdze jaxrnkj gksbZyegs’k<br />
ek/kousp xk;ysys dj gk djh /kfjyk ‘kqHkkaxh gs in xkrks in lairs rls Jksrs iqUgk ,dnk vlk vkxzg djrkr<br />
rls egs’k iqUgk ,d varjk Eg.krks- ijh{kdkauh lYyk fnY;kuqlkj xkSjh] xje pgk vky ?kkrysyk ?ksrs] pgk ?ksr<br />
vlrkuk xG;kHkksorh lk;yhph vkskysyk vkxzg frP;k<br />
iF;kojp iMrks] tls frps ukao tkfgj gksrs rls rh on tkm dq.kkyk ‘kj.kkx] gs in lknj djrs- fryk lq/nk ijr<br />
xk.;kpk vkxzg gksrks] i.k rh rks vkxzg QDr ijr /kzq-in Eg.kr iqjk djrsnqlÚ;k<br />
fno’kh gks.kkj vlysys dk;Zdze iqUgk ,dnk tkfgj djrkr o Li/kkZ laiY;kps tkfgj djrkr- BjY;kizek.ks<br />
nqlÚ;k fno’kh laxhr ukVdkrhy ,d izos’k o R;kuarj okf”kZd ikjhrksf”kd lHkkjaHk lknj gks.kkj vlrkslaxhr<br />
ukVdkrhy ,d izos’k ;k lkBh QDr fr?kkauhp Hkkx ?ksryk vlrks lk;yh] xkSjh vkf.k egs’k ;kauh<br />
ukVd % laxhr lkSHknz (lkStU;% laxhr lkSHknz ukVdkrwu)<br />
(#fDe.kh izos’kdjrs o eapdkoj clrs ikBh ekxs xk.k lq# vlrs)<br />
#fDe.kh % (dkgh osG xk.ks >kY;koj) vx dksfdys] vkrk lokZauk foJkarh ?ks.;k dfjrk tk.;kl lkax- vkt dkgh<br />
ftokyk pSu ukgh- vkf.k rwgh eyk ika?k#.k ?kkywu ek>k MksGk ykxyk dh vkiY;k fBdk.kh tkmu uht- (eapdkoj<br />
futrs o dksfdyk ika?k:.k ?kkyrs-)<br />
dksfdyk % ck;kauks] ckbZlkgsckal vkt funzk Qkj ;sr vkgs- rj rqEgh gs yodj vkViwu vkikiY;k ?kjh pyk- (loZ<br />
tkrkr- #fDe.khP;k iyaxk toG ;smu ikgwu) fdrh ;kauk >ksi ykxyh rjh gh! cjs rj] vki.kgh vkiY;k fBdk.kh<br />
tkos- (nksu ikoys tkmu ikgwu) vxckbZ! ljdkjLokjhgh i.k bdMsp vkyh! vkrk dls cjs djkos\ ;kauk tkxs djkos<br />
rjh dBh.k] u dsys rjh dBh.k! (iqu% iyaxkik’kh tkmu) ckbZlkgsc] ckbZlkgsc! ;k dkgh tkX;k gksr ukghr- vkrk<br />
dk; djkos\ (uarj d`“.k izos’k djrks)<br />
d`“.k% (dksfdysl) dk; x] dk; pkyys vkgs\<br />
dksfdyk %(gkr tksMwu) dkgh ukgh] ckbZ lkgsckapk fdafpr~ MksGk ykxyk vkgs-<br />
( 6 )
d`“.k% dk] vkt yodj >ksi ykxyh\ dky jk=h tkxz.k fcxz.k >kys gksrs dh dk;\<br />
dksfdyk % vkt fdrh ,d fnol ljdkjps bdMs ;s.ks >kys ukgh ;keqGs jkst tkxz.ksp pkyyh vkgsrd`“.k%<br />
(Loxr) iqk gk! vyhdMs eyk >ksi<br />
eqGhp ukgh] rh FkksMh dksBs vkyh gksrh rj rq÷;kus ikgoyh ukgh uk!<br />
dksfdyk % ckbZlkgsc! (vls Eg.kwu d`“.kkdMs cksV nk[kfors)<br />
#fDe.kh % (d`“.kkdMs ikgwu fdafpr~ yktysls d#u iyaxko:u [kkyh mr:u) dksfdys] vkrk dkgh eyk >ksi ;k;ph<br />
ukgh- ;k osGh okjk vxnh ean >kY;keqGs ;sFks Hkkjhp m”ek gksbZy- ;kdfjrk tyeafnjkr eyk ?ksmu py Eg.kts rsFks<br />
>ksi vkyh rj ;sbZyd`“.k%<br />
cjs] frdMsp pyk- ;k mdkM;kP;k fnolkr gh tkxk vxnh mi;ksxh ukgh- r’kkrwu ;k osGsl &<br />
in<br />
uHk es?kkauh vkdzfeysa A rkjkx.k loZgh >kadqfu xsys AA/kqzAA<br />
dM dM dM dM ‘kCn djksuh A y[ky[kark lkSnkfeuhA<br />
tkrkrfp us= fniksuhA vfr fojgh tu rs O;kdqG >kys AA uHk- AA1AA<br />
d`“.k% fiz;s] rw etoj jks”k djkokl v’kh ek>h rq÷;kcjkscj okx.kwd ukgh- ijarq r’khp dkgh fo?us ;sr xsY;keqGs dkgh<br />
fnol eh rq÷;k vkfyaxulkS[;kl varjyks] ;kLro &<br />
in up lqanfj d#a dksik A etofj /kfja vuqdaik A<br />
jkxkus ro ruq gh ikor df’k daik AA up- AA/kq- AA<br />
ukjh et cgq vlrh A izhrh ifj rqtojrh A<br />
tk.kfl gsa rwa fpRrha A ex dka gh vf’k jhrh A<br />
dfja eh dksBsa olrh A rfj ro ewrhZ fnlrh A<br />
izsek rks etofjpk usma edks yksik AA up- AA 1 AA<br />
#fDe.kh % (vkiY;k’kh) dk; djkos! vls gs eksfguhtky iljys Eg.kts ek>k ex dkgh mik; pkyr ukgh- (m?kM)<br />
v’kk uqlR;k lk[kj ilj.;kyk eh vkti;Zar iq”dG osGk Qlys vkgs- rj vkrk vki.kkal pkaxyh f’k{kk >kY;kokpwu<br />
ek>k dkgh jkx tk;pk ukghd`“.k%<br />
(glwu) fiz;s] ex f’k{kk ns.;kyk m’khj dk djrsl \ loZ rq÷;k Lok/khu vkgs-<br />
#fDe.kh % (yktwu) vkrk ek.klkus dk; cksykos ckbZ! (d`“.kklg iyaxkoj clrs)<br />
d`“.k% fiz;s] foukdkj.k jkxkowu] vkiY;kyk o nqlÚ;kl =kl ns.;kr dk; cjs lq[k vkgs\ gs igk] dkgh fnol<br />
yXukP;k xMcMhr o uarj dkgh fnol lqHknzsP;k izd`rhP;k /kkanyhr eyk dks.khdMsp tk;yk cuys ukgh-<br />
#fDe.kh % vki.kkayk fdrh’kh yXukph xMcM o izd`rhph /kkany gksrh] gs eyk fnlr gksrs- vlks] cjh xks”V fu?kkyheyk<br />
R;kpfo”k;h dkgh cksyk;ps vkgs- ek= eh ts ts fopkjhu rs rs lxGs eksdG;k eukus lkafxrys ikfgtsd`“.k%<br />
tkm ns vkrk] rh xks”Vp udks- jk= Qkj ukgh dk >kyh vkrk\<br />
#fDe.kh % gksm |k fdrh ikfgts frrdh jk=d`“.k%<br />
cjs dk; rs fopkj rjh-<br />
( 7 )
#fDe.kh % gs igk] oUlaP;k yXukpk ,d ?kksVkGkp gksmu xsyk vkgs- vki.k rj frdMs eqGhp y{k nsr ukgh] rsOgk<br />
;kpk ifj.kke gks.kkj rjh dk;\<br />
d`“.k% ifj.kke dlyk Ogk;pk vkf.k ?kksVkGk dlyk >kyk vkgs\ pkrqZekl >kyk Eg.kts yXu Bjysp vkgs-<br />
#fDe.kh % vkiY;kdMwu Bjys vkgs] i.k R;kauk dksBs rs ekU; vkgs!<br />
d`“.k% cjs] vkiY;kyk ;k xks”Vhr eu ?kkyk;pa dk; cj iz;kstu vkgs\ nknk oMhy vkgsr] loZ dkjHkkj rs eq[kR;kjhus<br />
djrkgsr] rsOgk R;kr pkaxys okbZV ikg.;kps dke R;kaps vkgs- r’kkrwu rq÷;k izek.ksp eh ,dnk R;katik’kh xks”V<br />
dkkys] vkrk<br />
etdMs dk; cjs mjys vkgs\<br />
#fDe.kh % vls uOgs] Hkkothapk vksk o nknkapk fc?kkM ;kok o Lora=i.ks<br />
vki.k fujkGs jgkos- [kjks[kjp iziapkr ts ca/kqca/kqaps okdMs iMrs ;kyk dkj.k fL=;kp] ;kr la’k; ukgh- #fDe.kh] rqyk<br />
tj ;kp fo”k;kcj vk.k[kh cksyk;ps vlsy rj eyk ;sFks {k.kHkj ns[khy clk;ps ukgh] lkQ lkaxrks-<br />
#fDe.kh% (jkxkus iyaxko#u mr#u nwj mHkh jkgwu) gs igk] eyk ygkui.kkiklwu vkiyk vuqHko vlY;keqGs] gh loZ<br />
lkasxs eyk dGrkr- eh v’kk ncdko.khyk H;k;ph ukgh- gs dk; esys\ vkt gh poFkh [ksi- tsOgk tsOgk gh xks”V<br />
dk
#fDe.kh% vls eks?ke vk’khokZn udksr- vki.k [kjks[kjhp R;k [kViVhr vkgkr] v’;kfo”k;h ek>h [kk=h >kyh ikfgts-<br />
Eg.kts eyk cjs okVsyd`“.k%<br />
(vkiY;k’kh) vkrk dls cjs djkos\ gs eksBs ypkaM >kys- fgyk lkaxkos rjh dBh.k] u lkaxkos rjh dBh.k-<br />
#fDe.kh% dk fopkj dlyk pkyyk vkgs\ ,[kknh yks.kdh cjkscjh d:u la’k; ?ksrk gs<br />
dkgh eyk pkaxys okVr ukghd`”.k%<br />
(guqoVhl gkr ykowu) rls uOgs fiz;s] gh xks”V Qkj tks[kehph vkgs] Eg.kwu pkaxyk cankscLr jkg.;kdjhrk rls<br />
cksy.ks Hkkx vkgs-<br />
#fDe.kh% cjs] vkrk foyac dk\ vls dk; eksBs xqIr vkgs rs lkaxkospd`”.k%<br />
rq>k dku iqh loZ dkGth nwj >kyh- gs dk; eyk Bkmd\ eh O;FkZ vki.kkl<br />
nks”k fnyk] R;kph {kek dsyh ikfgtsd`”.k%<br />
(,sdysls d:u) vxnh igkV >kyh- cksy.;kP;k uknkr jk= d’kh ljyh] gs dkgh dGys ukgh- gk igk igkVspk<br />
PkkS?kMk ns[khy lq: >kyk-<br />
#fDe.kh% %(,sdysls d:u) vxckbZ! [kjp! rj vkrk tkm |k eyk- vax /kqmu ekaeth vkf.k lklwckbZ ;kaP;k n’kZukl<br />
tk.;kph osG >kyhd`”.k%<br />
Bhd vkgs- (vls Eg.kwu] #fDe.khlg mBwu) vgkgk! ;k osGsl dk; ekSt fnlrs vkgs!<br />
in<br />
fiz;s igk jk=hpk le; l#fu ;sr m”k%dky gk AA /kzq-AA<br />
FkaMxkj okr lqVrA nhirst ean gksrA<br />
fnXonusaLoPN dfjrhA v#.k ilfj fut egkAA fiz;s-AA1AA<br />
if{k e/kqj ‘kCn dfjrhAA xqatkjko e/kqi ofjrhAA<br />
fojyiq.kZ ‘kkf[k gksfrA fodlu ;s ty#gkAA fiz;s-AA 2AA<br />
lq[knq%[kk fol#fu;kaA xsysa ts foÜo y;kA<br />
fLFkrh fut rh lsok;k A mBysa dha rsap vgk AA fiz;s-AA3AA<br />
(nks?ksgh tkrkr-)<br />
( 9 )
izs{kd lHkkx`gkr VkG;kpk dMdMkV djrkr] o rks djr vlrkuk] ijr ,dnk] oUl~eksj] oUl~eksj djr vlrkr]<br />
izk- ykM xkSjh o egs’kyk djk ijr in laiq.kZ lktjs vl lkaxrkr] rls egs’k fopkjrks lj inp uk dh laiq.kZ izos’k]<br />
rls izk- ykM udks QDr inp] ykMlj tkfgj djrkr] izs{kdkaP;k fouarhyk nksUgh dykdkj eku ns.kkj vkgsr] ijarq<br />
QDr inp lktjs djrhy] vls Eg.kwu iMnk m?kMrkr] rls vkWxZu ojpk lkFkhnkj R;kyk lqj nsrks] egs’k in lknj<br />
djrks- iqUgk ,dnk izs{kd lHkkx`gkr VkG;kpk dMdMkV djrkr] o rks djr vlrkuk] ijr ,dnk] oUl~eksj] rls izkykM<br />
fouarh djrkr] d`i;k vkiY;kdMs osG ulY;keqGs eh R;kauk QDr inp Eg.kk;yk lkafxrys vU;Fkk eyk iq.kZ<br />
izos’k lq/nk ijr >kysyk vkoMyk vlrk] i.k dkgh e;kZnk vkgsr] R;keqGs R;kauk QDr in Eg.kk;yk lkafxrysvkiyh<br />
miLFkhrh o izfrlknk eqGs vkEgkyk dk;Zdze lktjk dsY;kps lek/kku gh ykHkys- /kU;okn-<br />
14 ohr ,d uohu fo|kFkhZ vkf.k fo|kFkhZuh izos’k ?ksrkr] R;kaph ukos vafdrk euksgj ysys vkf.k ekankj fouk;d usus<br />
nks?ksgh jRukfxjhrwu vkysys nks?kkaps gh vkbZ&oMhy ,desdkauk vksG[kr vlrkr o vkaC;kps O;kikjh- nks?kkaps yXu R;kauh<br />
Bjfoys vlrs] ijarq nksUgh ikydkaph ,d vV vlrs] f’k{k.k iw.kZ >kY;k f’kok; yXu d#u ns.kkj ukgh] 15 fnolkrp<br />
vafdrk vkf.k ekankj ;kaP;k gs y{kkr ;srs dh egs’k o xkSjh e/;s izse vkgs gs- FkksMh xaer dj.;kP;k gsrwus rs nks?ks<br />
eqÌke nks?kka e/;s xksa/kG fuekZ.k djrkr- R;kauk dkWyst e/;s us&ys vkys ukghr fdaok us&ys vkys vls lacks/kys tk;ps<br />
nks?ksgh vkaunkus R;kyk izfrlkn |k;ps- ijarq vafdrk eqÌke egs’k lkscr jkg.;kpk vkf.k ekankj xkSjh cjkscj jkg.;kps<br />
iz;Ru djhr vlr] lk;yhyk gs lxGs vkoMr uls- ;kpk ifj.kke nks?kkae/;s nqjkok fuekZ.k Ogko;kl ykxrks R;kpk<br />
ifgyk ifj.kke egs’k & xkSjh e/khy laHkk”k.k Fkkacrs] rs dkgh d#u laHkk”k.k ?kMok;ps gs eukseu lk;yh Bjors] dkj.k<br />
gh rlsp] nks?kkauk cksyk;ps rj vlk;ps i.k R;klkBh nks?ksgh lk;yh ekQZrp cksyk;ps] gsp fryk =kl nk;d vlrs]<br />
=kl Eg.kts fryk gs djr vlrkuk daVkGk ;k;yk ykxyk gksrk] Eg.kts rs ,desdkauk lkaxk;ps rs QDr lk;yh<br />
,sdr vls rh nks?kkaiSdh dks.kkykp rs ijr lkaxr uls] ;ko”khZ lq/nk ykM lj xsY;k o”khZ lkj[kk lkaLd`frd dk;Zdze<br />
dj.;kps Bjforkr ijarq xr o”kkZps fotsrs Eg.kwu rs dkgh Hkkx ?ks.kkj ulrkr] izk- ykM ;kapk rlk fu;ep vlrks-<br />
R;krgh us&ys eqGs fuekZ.k >kysyk nqjkok R;kauk dl dk; lgti.ks lknjhdj.k djrk ;s.kkj gk eksBk izÜup vlrks<br />
i.k fu;ekeqGs rs dks.kkyk letr ukgh- us&ys Hkkx ?ks.;kps Bjforkr rkfye i.k lq# djrkr ijarq R;kauh dsysY;k<br />
?kksGkeqGs fr?ks mifLFkr vlrkr i.k R;kauk gh rs O;ofLFkr i.ks lknj dj.ks ter ukgh] rlsp nqljs dks.kh Hkkx ?ksr<br />
ukghr o R;keqGs Li/kkZ ckjxGrkr- ‘ksoVh dkghgh lkaLd`frd dk;Zdze u gksrkp ‘kS{kf.kd midze iw.kZ gks.kkj vlrkr-<br />
;k laiw.kZ nqjkO;kr egs’k vkf.k xkSjh ,d= vlrkr R;kps eq[; dkj.k lk;yh nks?kkae/;s nqHkk”kk vlY;k lkj[kh gksrhlk;yhyk<br />
us&ys tksMh e/;s dkgh rjh xqfir vkgs ;kph nkV ‘kD;rk okVr vls i.k rs dls ‘kks/kk;ps gk ;{k izÜu<br />
frP;k leksj vlrksp- egs’k ekxP;k osGs lkj[kk ‘kfuokjh tkrks vkf.k lkseokjh ;srks xkSjh dMwu dkgh fpMfpM ukgh]<br />
i.k rh lk;yh ekQZr pkSd’kh lkj[kh djr gksrh- dkj.k R;kp lqekjkl us&ys gh ulrkr- lk;yhyk egs’koj tjk<br />
lq/nk la’k; ulrks ijarq us&ys tksMhoj vlrks] R;kaP;koj frps ckjhd y{k vlrs-<br />
,d fno’kh ekankjP;k ?k#u Qksu ;srks rls rks vafdrkyk cksykorks] R;kus fryk cksykoys vkgs gs dks.kh ikfgys ulsy<br />
;k vanktkr rks Qksuoj cksyr vlrks] tls ekankjph vkbZ Qksu lqusyk ns Eg.kwu lkaxrs rls rks dqBs vkgs gs fol#u<br />
;k lquckbZ cksyk lklwckabZu lkscr gs Eg.krks] rls vkiysp rksaM nkcrks] rksaM nkcwu dkgh mi;ksx ulrks dkj.k ‘kCn<br />
rj lqVysys vlrkr vkf.k rs lk;yh ,sdrs] nks?kkaps cksy.ks lairs] rls ekxs oGrkr rsOgk lk;yhyk ikfgY;koj rs<br />
pikirkr~- rs lk;yh toG xaer dsyh vls lkaxrkr] dkj.k R;kauk xkSjh vkf.k egs’k ,desdkoj izse djr vkgs gs<br />
letys gksrs] ijarq rs uDdh vkgs dk ;kph [kk=h dj.;klkBh gs lxG djr gksrks fdaok ,d xaer Eg.kwu i.k<br />
R;kaP;kr #los Qqxosp lq# gksrs i.k nks?ksgh HkkaMr lq/nk uOgrs] vkeP;koj d/kh fpMys lq/nk ukghr- lk;yh nks?kkauk<br />
dkghgh d#u gk frMk laiok] ukghrj uarj y{kkr ;sbZy dh [kwi mf’kj >kyk vkgs] frMk laio.;kps VkGysr rj<br />
ek= eyk gs lxG;kauk lkaxkos ykxsy- rsOgk ekankj vktp lksMorks ex rj >kys] rq tk iqkys- rqEgh<br />
nks?ksgh rqep izse tkghj djr uOgrk] rs rqEgh djkos vls vkEgk nks?kkauk okVr gksrs] Eg.kwu u jkgwu rqEgkyk tkLr<br />
=kl nsr gksrks] i.k vkt vkEgh dcqy djrks dh rs lxGs [kksVs gksrs] rqEgk fr?kkauk lkaxrks vkEgk nks?kkaps yXu] vkEgh<br />
( 10)
ngkohr vlrkukp Bjys vkgs] i.k f’k{k.k iw.kZ >kY;kf’kok; yXu gks.kkj ukgh] vls ?kjkaP;kuh lkafxrys vkgs]<br />
R;klkBhp vkEgh bFks iq.;kr f’k{k.k ?ks.;kl vkyks- vkEgkyk ekQ djk] [kjs rj gs vlp~ lq# jkfgys vlrs] i.k<br />
vkrkp vkEgkyk lk;yhus jaxs gkFk idMys] rlsp ne Hkjyk gs Lor% dcwy djk Eg.kwu] i.k [kjks[kj euk iklwu<br />
vkEgh nks?ksgh rqeps vijk/kh vkgksr] ijarq rqePks ,desdkaoj fdrh izse vkf.k la;e vkgs] gs lq/nk fnlys rqEgh vkilkr<br />
fdaok vkeP;koj fpMyk ukghr] [kjks[kj rqeps izse vkf.k la;e ;kyk oanuo”kZ<br />
v[ksjh lq/nk nks?ksgh ijr R;k nks?kkaph ekQh ekxrkr] ijh{kk vkuankr iq.kZ gksrs- 14 oh ph ijh{kk >kY;koj ikpgh<br />
t.k dksYgkiwj] okMh yk tkmu ex iq
izk- ykMlj dk;Zdze Bjorkr o egs’k us lkafxrY;kuqlkj pkj fnol lkFkhnkj ns.;kph O;oLFkk lq/nk djrkr] rhugh<br />
fnol rkyhe gksr vlrs R;kosGsyk rs Lor% gtj jkgrkr] gs rhugh fnol egs’k] xkSjh rlsp ek/ko vkiyh dkefxjh<br />
pks[ki.ks ikj ikMrkr] ykMlj vkiyh dYiuk lkFkZ >kyh ;k vkuankr vlrkr-<br />
‘kfuokjpk fnol mtkMrks] loZ r;kjh gksrs rls ykMlj pkS?kkauk lkaxrkr eyk [kk=h vkgs pkaxykp gks.kkj vkgs<br />
dk;Zdze rsOgk rqEgh ts dkgh rkyheh njE;ku dsysr rlsp djk-<br />
YkkMlj dk;Zdzek vxksnj fuosnu djrkr] nksu o”kkZiqohZ lkSHknz izos’k lknj dsyk gksrk] rsOgk vkiY;k oUl~eksvj yk osGs<br />
vHkkoh ,dp in vkEgh lknj dsys gksrs] rsOgk ;ko”khZ rks izos’k vki.kklkBh ijr djr vkgksr] R;kuarj ukV;inkapk<br />
,d dk;Zdze rks >kyk dh laxhr la’k;dYyksG e/khy ,d izos’k lknj gks.kkj vkgs] vki.kkl uez fouarh vkgs dh<br />
ukVizos’kk osGh ;k [ksisyk oUl~eksvjpk tkLr vkxzg u >kY;kl pkaxys gksbZy] nksUgh izos’kkrhy dykdj ,dp vkgsr]<br />
R;klkBhp uez fouarh]<br />
iMnk oj tkrks] laxhr lkSHknzpk izos’k nksu o”kkZiqohZ lknj dsyk gksrk] R;kis{kk pkaxykp lknj gksrks] fouarh dsyh vlwu<br />
lq/nk izs{kd VkG;kaP;k dMdMkVkr oUl~eksvj Eg.krkrp] ykMljkauh egs’kyk ctkowu lkafxrys vlrs] ifgY;k izos’kkr<br />
iqUgk Eg.kw udksl i.k uarjP;k izos’kkr oUl~eksvj >kysp rj QDr /kqzinp Eg.k] ijarq tj dk Eg.kw ‘kd.kkj v’khy rj<br />
ek>h dkghp gjdr ukgh- R;keqGs rks R;k oUl~eksvj dMs nqyZ{k djrks]<br />
izos’k >kY;koj ek/ko ukV;in lknj djrks] R;kyk ,dk inkyk oUl~eksj feGrks rlk rks rs in iq.kZ u Eg.krk] ,d<br />
varjkp Eg.krks] R;kpk dk;Zdze >kY;koj iqUgk iMnk laxhr la’k;dYyksG lkBh m?kMrksvkfÜou’ksB<br />
% (Lor%’kh cksyr fQjr vlrk)s eh vkt dj.kkj vkgs R;k xks”Vhyk ek>k ftoyx fe= oS’kk[k’ksB ;kpk<br />
lq/nk eukiklwu lYyk ukgh vkf.k R;kpagh Eg.k.ks oktoh vkgs- dkj.k v’kk izlaxh jktjLrk lksMwu eh tj eqÌke<br />
fcdV ik;okVsua tk;pa eukr vk.kya rj rs R;kyk dla ilar iM.kkj\ i.k djkoa dk;\ ,su iapfo’khP;k tokuhr<br />
ykxksikB rhu ck;dk nxkoY;k- osy ykokoh] [krik.kh ?kkykos vkf.k v’kh dqBa QqykQGkyk ;srs u ;srs rksp vpkud<br />
dkgh jksx iMwu e#u tkoh] r’kkryk ek÷;k frUgh ck;dkapk izdkj >kyk! ‘ksoVh ftfdjhl ;smu ek?kek?ksÜoj Eg.kwu<br />
dks.kh fganqLFkkukrys ,d ukekafdr T;ksfr”kh vkys gksrs] R;kaukgh if=dk nk[kfoyh- if=dk ikgrkp R;kauh lkafxrya dh]<br />
rqEgkyk eaxG vR;ar vfu”V vlwu] Hkk;kZLFkkukoj loZ nq”V xzgkaph iw.kZn`”Vh vkgs- vFkkZr~ yXukph ck;dks dkgh rqEgkayk<br />
ykHk;kph ukgh] rsOgk ;k HkkuxMhr iMw udk yXukr dkgh izdkj d#u ikfgykr rj ek= L=hlq[kkpk laHko fnlrks- gs<br />
R;kapa if=dkokpu eyk iVwu yXukpk csr vftckr lksMwu fnyk vkf.k T;ksfr”khegkjktkauh lqpfoY;kizek.ks ,[kknh<br />
mRre pkyjhrhP;k uk;fd.khph eqyxh ikgwu] frP;k’kh fookgP;k L=hizek.ks lalkjlq[k ?;koa vlk fuÜp; dsyk- ek÷;k<br />
lqnSokua] e?kk uk;fd.khph eqyxh jsorh gh goh gksrh R;kis{kk nliV pkaxyh feGkyh- toGtoG ,d efgukHkj frP;k<br />
?kjh jkcrk Bsowu ijh{kk ikfgyh] i.k frP;kr O;ax vla rj fnlya ukghp] myV frP;k eukr ek÷;klkj[;k ,dk<br />
x`gLFkk’kh yXukP;k L=hizek.ka laca/k Bsowu] tUeHkj lalkj djkok vla vlwu xsyh rhu o”ksZ rh vxnh dMdMhr<br />
dqekfjdkozrkua jkfgyh vkgs- ;ksxk;ksx tqGwu ;ko;kpk Eg.kts vlk ;srks >kya- dky eu eksdGa d#u izR;{k nks?kkapa<br />
cksy.k >kya- uDdh #dkjkph opuHkkd bFka ;smu] Jhjekdkarkleksj nsrs vla lkaxwu fu?kwu xsyh- (dku nsmu) gk izdkj<br />
,danjhr /keZn`”Vhua fdafpr~ xkS.k vlyk rjh izselq[kkP;k utjsua gk vkepk tqG.kkjk laca/k mRre vkgs vla dks.k<br />
Eg.k.kkj ukgh\ (dku nsmu) #e>qe #e>qe eatqG vkokt dlyk cja\ vFkok izÜu d’kkyk\ frP;kp iSt.kkapk!<br />
vgkgk! lk/kh pky.;kph ikoyalq/nk d’kh rkykr iMrkr! iSat.k rjh fdrh lqjsy vkgs! #e>qe&#e>qe! vksgks! ;koa]<br />
;koa] r`f”krpkrdes?kekys] ;koa!<br />
in% lqdkar panzuuk ikryh Hkzw/kuq ljlkoquh AA dVk{k [kj’kj lksMqfu Hksfnr ân;fp xtxkfeuh AA<br />
jnu fnlfr t.kqa ‘f’kfcackps [kaM eq[kha [kksafoys AA<br />
dqjG ds’k f’kfja ljG ukfldk us= defyuhnysa AA<br />
(jsorh ;srs rhP;k lkscr rhph eS=h.k lq/nk vlrs] ijarq vkfÜou’ksBuk tls igkrs rls rh jsorhP;k dkukr lkaxrs o<br />
vkY;k okVsus ijr tkrs)<br />
( 12)
jsorh % [kk’kh! [kk’kh! rku rj [kwi Bsowu fnyh! brds fnol gk xk.;kpk xq.k pks#u Bsoyk gksrk Eg.kk;pk!<br />
vkfÜou’ksB % ;k laxhrnsorsiqa rk#.;] rq>a :i] rq>s xq.k] rq>a gal.ka] cksy.ka] pky.ka] loZ rw!<br />
jsorh % rs tkm |k esya] iq#”kkauk rkjhQp Qkj djk;yk ikfgts- i.k eyk vkt vki.k vkiyh rlchj |k;ph dcwy<br />
dsyh gksrh uk\ dk yks.kdkya ek>a dke- gh ?ks rlchj! (nsrks)<br />
jsorh % (ikgwu glr) gh vkiyh dk rlchj\<br />
in%<br />
lkE; frGgh up fnlr eq[kkpsaAA uke rjh dksjok f’kjkofj AA vksG[kq ;sby fp= dq.kkpsa AA /kzq-AA<br />
ettofG vls ;kgqfu lqanj A<br />
izhfrfprkfj.kh dfjpsa AA izfrfcac lqcd ;k eqrhZapsaAA 1AA<br />
vkfÜou’ksB % nk[kho] nk[kho rj- ikgw dqBs vkgs rh- Eg.kts frP;kp gkrph rq>h ,d ek÷;ktoG vkgs rh rqyk<br />
nk[forks- ga] ikgwjsorh<br />
% gh dks.k ?kkbZ i.k! gh ikgk & ân;kr yVdkowu Bsfoys vkgsvkfÜou’ksB<br />
% ‘kkckl! ‘kkckl! feGkya eyk mRrj! py rj] Jhjekdkarkleksj ijLij opuHkkdiwoZd ojnkuxzg.kkpk<br />
eaxyfo/kh vkuanksRlkgkua d:-<br />
jsorh % i.k vkiY;kyk ,d xks”V lkaxk;ph vkgs- rso
jsorh % i.k ;kp eaxydkyh vkiya lqpowu Bsors- ek>kgh LoHkko vtwu fdafpr vYyM] Fkês[kksj vkgs- rsOgk ,[kkna &<br />
vkfÜou’ksB% vkya /;kukr] v’kk LoHkkokrp rj [kjh etk vkgs!<br />
jsorh% rlap eh cjhp eRljh] FkksMh ekuh vkf.k tjk’kh #ljh vkgs] Eg.kwu &<br />
vkfÜou’ksB % ex ;kr dk;\ gs xq.k rj lalkjkyk yTtr vk.krkr- ga >kya lkaxwu\<br />
jsorh % ukgh] vk.k[kh ‘ksoVpa FkksMa lkaxk;pa;~- eh dks.k] ek>s dqG dk; gs vki.k tk.krk dks.kh /keZ dqGko#u<br />
vki.kkl lkafxrys o dkghfoijhr >kys rj ,dnk iMysyh yXuxkaB lksMforka dBh.k gksbZyvkfÜou’ksB<br />
% vkya /;kukr cja- py (nsokleksj tkmu)<br />
jsorh %<br />
in eaxyfnfua ru] eu ] /ku nku ifna djhras AA lgpj.klwpd gk dj djkar nsrs AA /kqz AA<br />
Lohdk#fu ifRuinha /kU; et djkosaAA<br />
vk;Zozr lsfou gh ‘kiFk ehgh ?ksras AA 1 AA<br />
vkfÜou’ksB %<br />
in dj gk djha /kfjyk ‘kqHkkaxh AA lqfnuha jekdkarkleksjh AA /kqz AA<br />
Lkq[knk lnk eRLokfeuh rwa AA<br />
x`glaink miHkksfx lkjh AA 1 AA<br />
i.k ;k lokZaoj ,d &<br />
jsorh % Ns% rs igk frdMwu dq.khrjh ;sr vkgs- vkt jk=h lR;ukjk;.k vkgs- rsOgk yodj ;k;pa- eh dkfrZdukFkkyk<br />
tkmu ?kjh tkrsvkfÜou’ksB<br />
% eh ;sm dk dkfrZdukFkki;Zar\ Eg.kts feGwu n’kZu ?ksmjsorh<br />
% Hkyrap dkghrjh! (MksG;kauh [kq.kkors vkf.k tkrs)<br />
vkfÜou’ksB %<br />
in /kU; vkuanfnu iw.kZ ee dkeuk AA eqfnr dqynsork lQy vkjk/kuk AA /kqz AA<br />
ykHk Ogkok ftpk yksHk /kfjyk egk AA<br />
izkIr et gks; rh ;qorh e/kqjkuuk AA 1 AA<br />
/kqzin Eg.kr Eg.kr tkrksiMnk<br />
iMrks rls izs{kd VkG;kaP;k dMdMkVkr oUl~eksvj Eg.krkr] rls egs’k ykMljkauk lkaxrks] lj m?kMk iMnk<br />
Eg.krks nksUgh in i.k R;kph lq#okr xkSjhyk d#u ns] rhP;k inkrhy ,d varjk Eg.kwu vls lkaxrks] rls ykMlj<br />
egs’k xkSjhph ikB FkksiVrkr] iMnk oj tk.;k vxksnj ykMlj xkSjh o egs’k in lknj dj.kkj vkgs vls lkaxrkriMnk<br />
oj tkrks]<br />
rls xkSjh eaxyfnuh o R;kuarj egs’k dj gk djha /kfjyk ‘kqHkkaxh AA ikBksikB] /kU; vkuanfnu iw.kZ ee dkeuk AA<br />
Eg.kwu iq.kZ gksrs rlk iMnk iMrks]<br />
( 14)
izs{kd VkG;kaP;k dMdMkV djrkr] ,[kkn nqljk rjh ijr Eg.krks oUl~eksvj ijarq egs’k y{k nsr ukgh- lk;yh fg<br />
nksUgh in egs’k dk Eg.kkyk vlkok ;kpk vankt djrs] tls lxGs vko#u dkghrjh [kk.;klkBh tkrkr rls lk;yh<br />
xkSjhyk lkaxrs] vx l[kh gs x dk;] dj ns fd rq>s gkrkr] tkfgji.ks R;kus rq>k dj gkrkr ?ksryk vkgs] vkrk<br />
dlyh ykt rh] oUl~eksvj gksr rs ‘ksoVP;k inkyk rj dk; vkfÜou’ksB nksUgh in Eg.kkys] r’kh xkSjh Eg.krs rq> dk;<br />
lkaxk;yk lk;yh] rls lk;yh Eg.krs ;k l[khph bPNk let ,dnk rjh ns gkr] lk;yh egs’kyk lq/nk lkaxrs rh<br />
yktr vlsy rj rq ?ks] ohaxsrwu fnlr uOgrs eyk dj gkrkr ?ksrysyk] rls egs’k xkSjhpk gkr gkrkr ?ksrks o QDr<br />
/kzqin xq.kxq.krks] gsp rj gos gksrs eyk] pyk [kk.ks >kys vktpk fnol >kyk fd vH;kl djk;yk gok] ukghrj vkiys<br />
dj vkiY;kp MksD;kr ekjk;yk ykxrhy] fr?ksgh glrkr] [kk.ks >kY;koj tkrkr-<br />
‘ksoVP;k l=kph vafre ijh{kk 5 gh t.k O;ofLFkr nsrkr] vafdrk vkf.k ekankj fu?krkr rlsp egs’k] lk;yh o xkSjh<br />
fr?ksgh lkaxyhyk fu?krkr lk;yhP;k ?kjh tkrkr o R;kuarj egs’k vkf.k xkSjh nks?ksgh foJkeckxsyk tkrkr egs’k<br />
vkiY;k ?kjh lxGh ekfgrh nsrks vkf.k yXu dj.kkj vlY;kps lkaxrks- ?kjkr lxG;kauk gh ckreh ,sdwu vkuan gksrksnks?ks<br />
gh nksu fnol foJkeckxsr jkgrkr] gs tls egs’k lkaxrks rls egs’kph ofguh lkaxrs eh vksG[kys gksrs vxksnjp]<br />
nksu fnol egs’k rhyk ‘ksr o ‘ksrkrhy dkekfo”k;h ekfgrh nsrks] ?kjh lkaxwu fu?krkr vxksnj lkaxyhyk tk.kkj vkgs<br />
frdMwu iq.;kr o iq.;krys dke >kys fd eqacbZyk tk.kkj vkgs] lxG;kauk ueLdkj d#u fu?krkr] lkaxyhr lq/nk<br />
nksu fnol lk;yhdMs jkgrkr ?kjkr lkaxr ukghr] ijarq larks”kyk ek= nsoGkr tkrkr rsOgk lkaxrkr] larks”k lq/nk<br />
nks?kkaps dkSrqd djrks] nksu fnol >kY;koj] iq.;klkBh fu?krkr iq.;kr dkWyst e/khy dke iq.kZ dsY;koj] xkSjhps lkeku<br />
?;k;ps R;k uarj eqacbZ djrk fu?k.kkj vlrkr- egs’kP;k ?kjh lkafxrY;koj xkSjhP;k ?kjh lkaxk;ps vls Bjoys vlrs<br />
R;klkBhp tk;ps vlrs] xkSjhyk [kk=h vlrs vkbZ gks Eg.k.kkj g;kph- fojks/k dj.;kpk dkgh izÜup vl.kkj ukgh] ;k<br />
[kk=husp nks?ks lkaxyhrwu fu?krkrgs<br />
lxG xkSjh lkaxyhr fopkj djr vlrs i.k fu;rhus nqljsp dkgh rjh fyfgys gksrs- vk’kkyrkckbZP;k daiuh e/khy<br />
fufeZrhr xMcM gksrs o R;kpk ijh.kke daiuhP;k O;ogkjk e?;s fdaok daiuhP;k ir fu;ekr c¡dka e/kwu fopkj.kk gksrs-<br />
R;kp osGsl lkaxyhrwu egs’k vkf.k xkSjh lk;yhP;k ?kjkrwu fu?krkr iq.;kr xkSjhps lkeku ?;k;ps vkf.k eaqcbZyk<br />
fu?kk;ps vl BjoY;kizek.ks izokl djrkuk vpkud ,d nq?kZVuk gksrs] dk=t ?kkVkrwu [kkyh ;sr vlrkuk vpkud<br />
leks#u ;sr vlysY;k okguk cjkscj VDdj gksrs- ;kr xkMhpk pkyd ;kpk mtok gkr o mtok ik; ;kph gkMs<br />
rqVrkr] egs’kpk psgjk gk dkpkaps rqdMs rksaMkoj [kqirkr o R;kpk ijh.kke psgjk iq.kZ jDr cackG gksrks cjkscjhus tcjh<br />
eqdkekj gh ykxrks] u’khc brdsp cyoRrj] MksG;kyk ek= t[ke gksr ukgh] xkSjhyk gh t[kek gksrkr ijarq nks?kkauk<br />
>kysY;k t[kek ikgwup rh cs’kq/n iMrs- ekxkZrhy brj okgukrhy yksd enr djrkr vkf.k R;kauk LokjxsV ;sFkhy<br />
gkWfLIkVy e/;s nk[ky djrkr- nk[ky djrs osGh R;kP;k oxkZrhy dqekj R;kauk igkrks] rls rks lk;yhyk dGorks<br />
vxksnj rh fo’okl Bsor ukgh] dqekj fryk fouarh djrks dh rkcMrksc fu?k- lk;yh vkiY;k lkscr larks”kyk ?ksrs]<br />
lkafxrysY;k gkWfLiVy e/;s ;s.;klkBh fu?krs- gkWfLiVy e/;s vkY;k cjkscj rh MkWDVjka’kh pPkkZ djrs] jDdesph dkgh<br />
fpark d# udk] dkj.k gh eqyxh ,dk izfr”Bhr O;olkf;d ikVhy ;kaph eqyxh vkgs] rks frpk gks.kkjk uojk v’kh<br />
vksG[k lkaxrs] eh vkrk rkcMrksc fgP;k vkbZyk Qksu d#u dGors tj R;k ;sr vlrhy rj fBdp gksbZy ukghrj<br />
dkgh jDde ekxors] lk;yh yxsp vk’kkyrkckbZuk Qksu djrs] Qksu oj vi?kkr dlk >kyk gs lkaxrs] rqEgh vkykr<br />
rj cj gksbZy] i.k ;srkuk gkWfLiVylkBh dkgh jDde vk.kk] eh dkgh vk.kw ‘kdys ukgh] dkj.k tls letys rls Ekh<br />
fu?kkys] vk’kkyrkckbZ lk;yhyk lkaxrkr] dkgh dkGth d# udksl eh fu?kr vkgs yxsp lkscr jDde lq/nk vk.krs]<br />
gkWfLiVy e/;s lkax] lkafxrY;k uarj tj dk R;kauh lkafxrys dh jDde HkjY;k f’kok; mipkj dj.kkj ukgh rj ex<br />
eyk Qksu dj] eh vkepk LVkWfdLV vkgs iq.;kr R;kyk rqyk jDde vk.kwu ns.;klkBh lkaxrs] fryk gkWfLiVypk iRrk<br />
sSikBok;yk lkaxrkr] jDde lkscr ?ksrkr o yxsp fu?krkr- lk;yh MkW- xksMcksys ;kauk vk’kkyrkckbZ fu?kkY;k vkgsr]<br />
vkY;k dh yxsp jDde tek djrhy] i.k tj dk rlk rqepk fu;e vlsy] rj eh R;kapk bFkyk fodzsrk vkgs R;kyk<br />
jDde tek dj.;kl lkaxrs] MkW- xksMcksys lkaxrkr] eh ek.kwl vksG[kRkks] rq mipkjkph dkgh dkGth d# udksl] rh<br />
lq# >kyh vkgs] lk;yh MkW-ps vkHkkj ekurs] lk/kkj.k fdrh fnol ykxrhy ;kpk vankt ?ksrs] larks”kyk lkaxrs nknk rq<br />
ijr xsykl rjh pkysy] rls larks”k lkaxrks] eh rqyk ,dVhyk lksM.kkj ukgh] Hkys fdrh gh fnol ykxks- rks gh ckreh<br />
( 15)
lkaxyhr ?kjh dGorks] mipkj lq# >kys vkgsr rlsp xkSjhph vkbZ vkY;kuarj dk; rks fu.kZ; gksbZy] dk; Bjrs vkgs<br />
rs dGys dhs vkEgh ;srks dkGth d# udk- rls vkbZ R;kyk lkaxrs dkGth ?;k- rhu rklkr vk’kkyrkckbZ ;srkr]MkW-uk<br />
Lor%ph vksG[k d#u nsrkr] fr?kkaP;k rC;srhph pkSd’kh djrkr- MkWDVj R;kauk fjiksVZ ;s.;kph o Lis’kkfyLV MkWDVjkapk<br />
lYyk ?ksrY;kojp dk; rks fu.kZ; ?;kok vls lkaxrkr] pkydkyk IyWLVj ?kkrys vkgs] R;kpk nksu fnolkr fu.kZ; ?ksrk<br />
;sbZy] nksu fnolkuh R;kph rikl.kh dsY;koj vkEgh R;kyk ?kjh tk.;kph ijokuxh ns.kkj vkgksr] vk’kkyrkckbZa dMs<br />
i;kZ; ulrks dkj.k rl igkrk xkSjh vkbZ cjkscj O;ofLFkr cksyr vlrs fryk QDr eqdkekj ykxysyk vlrks R;keqGs<br />
vk’kkyrkckbZauk frrdh’kh dkGth ulrs] ijarq egs’kpk psgjk o R;klkBh ‘kL=fdz;k djkoh ykx.kkj dh dls gs ek=<br />
dkgh letr ukgh- R;keqGs fjiksVZ o MkWDVjkapk lYyk feGs i;aZr iq.;kr Fkkac.;k f’kok; i;kZ; ulrks- lk;yh<br />
vk’kkykrkckbZauk lkaxrs rqEgh ;k ldkGh] rls vk’kkyrkckbZ lkaxrkr rqp [kjrj vkjke dj] rls lk;yh lkaxrs rqEgh<br />
ek>h dkGth d# udk] rqEgh tk vkjke djk o ldkGh ;kldkGh<br />
vk’kkyrkckbZ gkWfLiVy e/;s ;srkr] gkWfLiVyP;k njokT;kr vlrkukp R;kauk eqacbZgwu Qksu ;srks] dkj[kkU;kr<br />
pqd >kY;keqGs ijr uqdlku >kys vkgs] xkSjh eqGs fu?k.;kph bPNk vlwu lq/nk R;k fu?kw ‘kdr ukghr- gs lxGs lq#<br />
vlrkuk MkW-oS’kaik;u gkWfLiVy e/;s ;srkr rs MkW-xksMcksys ;kaP;k’kh ppkZ djrkr] T;kP;k oj mipkj djko;kps vkgsr<br />
R;kph laiw.kZ ekfgrh ekxorkr- is’kaVps ukao egs’k okpwu MkW- fu%’kCn gksrkr- egs’kP;k ,danj t[kek vkf.k brj vkfFkZd<br />
ckchaoj i.k ppkZ djrkr- MkW-xksMcksys vk’kkyrkckbZaph vkfFkZd fLFkrh] egs’kps xkSjh cjkscjph eS=h o ukrs bR;knh<br />
ekfgrh iqjorkr- MkW- oS’kaik;u R;kauk vk’kkyrkckbZuk cksyo.;kl lkaxrkr- vk’kkyrkckbZ vkY;koj MkW-xksMcksys loZ<br />
xks”Vhaoj ppkZ djrkr- fg ppkZ lq# vlrs R;kp osGsl vk’kkyrkckbZapk Qksu oktrks] nksUgh MkW-ph ijokuxh ?ksrkr o<br />
Qksu ?ksrkr] exk’kh dkj[kkU;krhy ckreh feGkyh gksrh R;kr ?kV gks.;k ,soth tkLr rhozrsph ckreh vlrs] rh<br />
,sdY;koj R;k gknjrkr dkj.k >kysys uqdlku gs Eg.kts laiw.kZ /kank can dj.;kl dkj.khHkwr gks.kkjs vlrs] fodysyk<br />
laiw.kZ eky ijr ekxo.ks t#j vlrs] vU;Fkk [kk.kkÚ;kaoj fo”kck/kk gks.;kph ‘kD;rk vlrs- gs gks.;kl eq[; dkj.k<br />
j.kthr ‘kekZ rj ukgh uk vls eukr ;srs- T;k O;Drhyk rs vkiY;k dkj[kkU;kr eWustj Eg.kwu ?ksrkr rks vkY;kiklwu<br />
O;olk;kr lq/kkj.kk gks.;k,soth uqdlkup gks.;kl dkj.khHkwr gksrks- ijarq gk lxGk fopkj dj.;kph rh osG ulrsvk’kkyrkckbZ<br />
MkW-xksMcksys ;kauk O;olk;k e?;s >kysyk =kl lkaxrs o xkSjhyk usys rj pky.kkj vkgs dk\ rlsp ;k<br />
eqykps ts dkgh vkti;Zrps ns.ks vkgs rs nsrs ijarq ;k uarj eh dkgh rh jDde nsbZu v’kh ‘kD;rk ukgh] vkrkp th<br />
dkgh ckreh vkyh vkgs rh brdh Hk;adj vkgs] R;keqGs vkeP;k m|ksxkps vfLrRop /kksD;kr vkys vkgs] rsOgk vki.k<br />
dk; rks fu.kZ; ?;kok R;keqyk cÌy tj dk xkSjh dMwu fopkj.kk >kyhp rj R;kps dk; >kys gs fryk u letys rj<br />
cj gksbZy dkj.k rh R;kP;k e/;s xqarr gksrh v’kh eyk ‘kadk vkgs] i.k vkrk R;kyk >kysY;k t[kek ikgwu rh dl<br />
dk; fuHkkosy dh Hk;Hkhr gksbZy] Eg.kwu ek>h vki.kkl fouarh vkgs dh vkti;aZr >kysY;k R;kP;k ns;dkr vtwu ,d<br />
yk[kHkj tkLr nsrs] R;keqGs rqEgh R;kP;k ?kjP;kauk ijhfLFkrh leto.;k i;Zar R;kyk bFks Bso.ks vki.kkl ‘kD; gksbZy-<br />
R;kuarj ek= R;kpk laca/k ;s.kkj ukgh gs c?kk] Eg.kts >kys- ojhy loZ ppkZ] lk;yh vk’kkyrkckbZauk xkSjh cksyors vkgs<br />
gs lkax.;kl vkysyh vlrs rsOgk ,sdrs- rh fujksi u nsrkp rMd xkSjh toG tkrs] nksUgh MkW- o rq>h vkbZ ppkZ djr<br />
vkgsr >kyh dh yxsp ;s.kkj vkgs- gs lk;yh fryk lkaxr vlrkukp xkSjhP;k eksckbZy e/kwu vafdrk] ekankj] egs’k o<br />
frpk vls pkS?kkaps uacj dk
lkaxr ukgh ijarq larks”kyk ek= loZ ?kVuk lkaxrs o gs gh lkaxrs dh gs dkgh dsY;k egs’kyk dGrk dkek u;svk’kkyrkckbZ<br />
izoklkr xkSjhyk =kl >kY;kl MkWDVj lkscr fnykr rj cj gksbZy vl MkW- xksMcksys ;kauk fouo.kh<br />
djrkr] vki.k MkW lkscr fnY;kl eaqcbZyk iksgprkp R;kauk ijr xkMhus lksM.;kph O;oLFkk djrs] v’khgh fouarh<br />
djrkr- MkWDVj gh R;kaph fouarh ekU; djrkr v’;k izdkjs vk’kkyrkckbZ ,dnkP;k xkSjhyk eaqcbZyk usrkr- bFks xkSjhph<br />
vkbZ iq.;krwu fu?krs] R;kosGsl frpk eksckbZy yiors ts.ks d#u frpk laidZ egs’k fdaok lk;yh cjkscj u >kY;kl<br />
pkaxys Eg.kwu] dkj.k fryk rl okVr vlrs dh egs’kpk laiq.kZ psgjk fonqzi tj >kyk rj xkSjhyk rs lgu gks.kkj<br />
ukgh] R;kpk fryk =kl gks.kkj gh dkGth] R;kcjkscjp O;olk;kr >kysY;k uqdlkuk ckcr fryk osG |k;pk vlrksizoklkr<br />
daiuh e/khy ?kVuk dks.kh rjh dsyh vkgs dh dls ;kpk ‘kks/k ?ks.ks t#j vkgs] ukghrj ;k i/nrhps ijr tj<br />
>kys rj uqdlku dls lgu dj.kkj] dks.kk cjkscj vkiys O;kolkbZd oSj ukgh rj vls dk Ogkos] vls osxosxGs fopkj<br />
laiq.kZ izoklkr lq# vlrkr] ?kj ;srs rls MkW- xksMcksys ;kauk lkafxrY;kizek.ks lkscr vkysY;k MkW-uk ijr tk.;klkBh<br />
xkMhph O;oLFkk d#u nsrs] R;kauk tso.kklkBh vkxzg djrs] ijarq MkW lkaxrkr vkrk Hkwd ukgh vkgs] vki.k fopkjys gsp<br />
[kwi vkgs] eh fu?krks vxnh t#j okVyhp rj okVsr dkghrjh [kkbZu vls lkaxwu iq.;krwu vkysys MkW- fu?krkr]<br />
vk’kkyrkckbZ MkW- xksMcksysauk Qksu d#u iksgpY;kps dGorkr] lkscr fnysYks MkW- pk ijrhpk izokl lq#gh >kyk vkgs]<br />
rlsp vkiys [kqi vkHkkjxkSjhP;k<br />
rC;srhr lq/kkj.kk gksr vlrs] pkj fnol myVys rjh egs’k rlsp lk;yh dMwu dqBykgh fujksi] Qksu ukgh]<br />
R;k{k.kh frP;k y{kkr ;srs dh frpk eksckbZy ukgh vkgs- vkbZyk ?kjh vkY;koj rh Qksuckcr fopkjrs] vk’kkyrkckbZ<br />
rhyk vlsy lkekuk e/;s tjk osGkus ‘kks/kw vls lkaxwu osG fuHkkorkr- Lor% toG vlysyk xkSjhpk Qksu R;k yiorkr]<br />
i.k R;kauk gs ekfgr ulrs dh lk;yhus pkS?kkaps VsfyQksu uacj dk
ijoM.kkj dlk ;kpk fopkj djr vlrkr] R;kosGsykp R;kP;k lkSHkkX;orhapk Qksu ;srks] MkW- Qksuoj usgeh izek.ks uhV<br />
cksyr ukgh vkgsr gs lkS-P;k y{kkr ;srs] rsOgk R;k MkW- uk dk; >kys vkgs] vls d/kh rqEgh rqVd vkti;aZr cksyyk<br />
ukghr] rqEgh fopyhr >kyk vkgkr dk\- MkW- FkksMD;kr R;kauk lkaxrkr] rls MkW-P;k lkS dkgh o dqBykgh fu.kZ; ?;ky<br />
R;kr eh rqeP;k lkscr vkgs vls lkaxrkr- lkS- fopkjrkr] fefyanP;k gkWfLiVy e/;s vkgkr dk\ t#j vlsy rj ;srs]<br />
MkW-P;k lkSHkkX;orhaps gh is’kaVps ukao egs’k ,sdY;koj R;kaP;k eukrgh rhp ?kkyesy >kysyh vlrs] gos vlY;kl eh<br />
;srs] vU;Fkk tks fu.kZ; ?;ky R;kr eh rqeP;k lkscr vkgs vls ijr lkaxrkr] MkW- Qksu Bsorkr] [kjp gk fu.kZ; ;ksX;<br />
vkgs dk\ gs lxGs MksD;kr lq# vlrkuk pgk ek= FkaM gksrks] lsodkyk ijr nqljk pgk vk.kko;kl lkaxr vlrkr<br />
brD;kr MkW- xksMcksys nkyukr nk[ky gksrkr- lsodkyk nksu pgk vk.kko;kl lkaxrkr- nks?kkae/;s egs’koj mipkj dlk<br />
djk;pk vkf.k R;klkBh ;s.kkjk [kpZ R;kP;k ?kjP;kauk ijoMsy fdaok ukgh bR;knh loZ xks”Vhaoj iqUgk ppkZ djrkr]<br />
vxksnjP;k ppZsr vk’kkyrkckbZ [kpZ djrhy vls okVr gksrs] ijarq R;kauh lkafxrysyk O;olk;rhy =kl R;keqGs R;k<br />
[kpZ dj.;kl vleFkZ vkgs gs lkaxrkr] gs lxGs fopkj eukr lq# vlrkukp MkW- oS’kaik;u vpkud i.ks ,d fu.kZ;<br />
?ks.;kps Bjorkr] fefyanyk lkaxrkr] eh egs’kyk] ek÷;k gkWfLiVy@ ?kjh usrks] R;kpk Qk;nk gk gksbZy R;kP;koj<br />
mipkj o ns[kjs[k dj.ks lksis tkbZy- fefyan lkaxrks MkW- gk fopkj vxnh ;ksX; vkgs] eyk ekfgr vkgs dk ?ksr vkgkr<br />
gk fu.kZ;] ek>k ikfBack vkgs] i.k ofguhyk fopkjys vkgkr dk] rls MkW- lkaxrkr rhpkp Qksu vkyk gksrk] eqykaP;k<br />
ukokrhy lk/kE;Zpk ijh.kke ek÷;k vkoktkoj >kyk] rls fgus vksG[kys] rls eyk fryk lkaxkos vls okVys] rhus dkgh<br />
fu.kZ; ?;ky R;kfu.kZ;kP;k rh lkscrp vlsy] vls lkafxrys] fefyan lkaxrks vkrk Lokrh vlrh rj rhus lq/nk yxsp<br />
ikfBack fnyk vlrk] dkgh dkek fufeRr ukf’kdyk xsyh vkgs Eg.kwu] gks fg dky eyk Eg.kkyh lq/nk] fefyan lkaxrks]<br />
MkW- gs dj.;k vxksnj vkiY;kyk egs’kP;k ?kjP;kaph ijokuxh ?ks.ks t#j vkgs- eqyxk lkaxyh toGhy foJkeckxpk<br />
vkgs] ;k O;frfjDr vf/kd dkgh ekfgrh ukgh- R;kP;k ckcrph vf/kd ekfgrh vki.kkl R;k lk;yh dMwup ?;koh<br />
ykxsy] R;kizek.ks rs lsodkyk lk;yhyk cksyok;yk lkaxrkr- lk;yh vkY;koj >kysyh loZ ppkZ fryk lkaxrkrlk;yhyk<br />
lq/nk vkuan gksrks- rh lkaxrs g;kis{kk dk; gos dks.kkyk] MkW- xksMcksys yxsp vWEk~C;qyUl ,d okWMZ ckW; ;kaph<br />
LoRk% O;oLFkk igkrkr] MkW- oS’kaik;u egs’kyk vkiY;k gkfWLiVy e/;s usrkr] lkscr lk;yh] frpk ÒkÅ larks”k ;kauk gh<br />
usrkr- uhVi.ks LFkhj LFkkoj >kY;koj vkiY;k nkyukr tkrkr] MkW] lkaS] lkscr lk;yh rlsp larks”kph vksG[k d#u<br />
nsrkr] bdMP;k frdMP;k xks”Vh >kY;koj egs’k ckcr ppkZ djrkr] R;kP;k oj mipkj dj.;kl vankts fdrh fnol<br />
ykxrhy vkf.k R;kP;k ‘kjhjkus lkFk fnY;kl dls pkaxY;k i/nrhus gksbZy gs lkaxrkr- R;kuarj lkS- lk;yh larks”kyk<br />
?kjh usrkr] MkW-ps ?kj gkWfLiVyP;k vkokjkrp vlrs] larks”k ek= jk=h gkWfLiVy e/;s ijr ;srks] ukghrj egs’k fopkjr<br />
jkfgy dqBs xsys vkgsr] rls MkW- pkysy tk vls lkaxrkr ijarq ldkGh ?kjh ;s vkoj dkgh rjh [kk] ex vki.k ijr<br />
gkWfLiVyyk tk;ps] ldkGh lkS- MkWDVjkauh ?ksrysY;k fu.kZ;kps Lokxr djrkr] MkW-lkSa-yk lkaxrkr tjk l;ae Bso]<br />
R;kP;k ?kjP;kaph laerh feGk;ph vkgs- MkW- LkkS MkW- ps vkoj.;k vxksnj U;kgkjh lkBh dk; djk;ps Eg.kwu lk;yhyk<br />
cksyorkr] U;kgkjh djr vlrkuk lk;yhyk egs’kP;k ?kjkrhy ijokuxh nsrhy uk vlk izÜu djrkr] lk;yh lkaxrs<br />
eyk ukgh okVr rs udkj nsrhy vls] gkWfLiVy vkf.k ?kj gs ,dkp vkojkr vlY;keqGs MkW- U;kgkjh ?ksrY;koj<br />
pkyrp tk;ps R;kaP;k lkscr rs lk;yhyk vkf.k larks”kyk lq/nk usrkr- MkW-s dMs dks.kh rjh mipkj ?ks.;klkBh vkys<br />
vkgs vl letwu gkWfLiVy e/khy flLVj R;kauk vtZ vk.kwu nsrkr- MkW- vkt lq/nk fjlsi’kuhV~l fnlr ukgh vkgs]<br />
vkyh vkgs fdaok ukgh\ Eg.kwu fopkjrkr rsOgk R;kauk letrs dh dnkfpr R;k ;s.kkjp ukghr Eg.kwu- gs lxGs lk;yh<br />
,sdr vlrs- dke iw.kZ >kY;koj pgk ?ksrk ?ksrk MkW- lk;yhyk vkf.k larks”kyk vki.k m|k ldkGh foJkeckxsyk<br />
tk;yk go vl lkaxrkr] R;kauh ?ksrysyk fu.kZ; R;kP;k ?kjP;kauk dGo.ks t#j vkgs] rls nks?ksgh gks Eg.krkr] ijarq<br />
larks”k MkW- uk lkaxrks] vkEgh nks?ksgh fnlyks ukgh] rj dnkfpr egs’k bFks fopkjr clsy Eg.kwu eh rqEgk nks?kka cjkscj<br />
;sr ukgh] ijarq rqEgh nks?kstk] rls eh d/khgh egs’kP;k ?kjP;kauk HksVyks ukgh] rlsp bFksgh R;kP;k toG vlyks dh rks<br />
izÜu dj.kkj ukgh- MkW-uk larks”kps Eg.k.ks iVrs] rls rs m|kpk dk;Zdze Bjorkr] lk;yh o rs foJkeckxyk egs’kP;k<br />
?kjP;kauk HksV.kkj R;kaph ijokuxh feGkyh dh ijr iq.;kyk ijr] tso.kklkBh ?kjh fu?kk;yk MkW- mB.kkj brD;kr<br />
lk;yh MkWDVjkauk fopkjrs] fpM.kkj ulky rj dkgh fopkjk;ps vkgs] rsOgk MkW-fryk lkaxrkr eyk ekfgrh vkgs rq dk;<br />
fopkj.kkj rs] rjh lq/nk fopkj] ukgh fpM.kkj- R;koj lk;yh R;kauk egs’kyk bFks Bso.;kP;k fu.kZ;k ekxps dkj.k<br />
dk;\ MkW- lk;yhyk FkksMD;kr i.k lfoLrj ekfgrh nsrkr o ;k lkBh lkS-ph MkW- uk ekU;rk vkgs vl lkaxrkr- ?kjh<br />
( 18)
tkrkr rls lk;yh larks”k cjkscj MkW-P;k ek.kwldh o djr vlysY;k enrh ckcr pPkkZ djrs] rls lk;yh larks”kyk<br />
fopkjrs dh eh lq/nk bFks jkfgys] rj nknk ek>s iqk osxGk<br />
fopkj ulsy uk\ rjp rq MkW- Jh o lkSa- cjkscj ppkZ dj] dkj.k vki.k Eg.kys rjh R;kauk ekU; vl.ks xjtsps vkgs]<br />
vxnh R;kauk dke djk;yk dks.kh enruhl ukgh] Eg.kwu lkaxrs vkgsl vls okVrk dkek u;s gs c?k Eg.kts >kys] o<br />
gks udkj ,sdkok ykxyk rjh okbZV okVrk dkek u;s] dkj.k ,dk is’kaV eqykph tckcnkjh vkf.k ,dk eqyhph ;kr<br />
Qjd vkgs- jk=hP;k tso.kkP;k osGsl m|k tk;ps vkgs ;k ckcr ppkZ lq# gksrs r’kh lk;yh MkW- Jh- o lkS- ;kauk rhpk<br />
fopkj lkaxrs- rls Jh o lkS MkW- LrC/k gksrkr dls dcqy djkos] dkj.k vpkud eqykps rkRiqjrs lek/kku feG.kkj vl<br />
okVr vlrkuk eqyxh lq/nk vlY;kps lq[k feG.kkj vlrs- MkW- lkSa dMs ikgrkr R;kgh R;kauk utjsusp gksdkj<br />
dGorkr] rls MkW- rhyk fopkjrkr tj dk m|k egs’kP;k ?kjP;kauh udkj fnyk] rjh rq>k fu.kZ; rksp vlsy dh<br />
osxGk vlsy\- R;koj lk;yh Bke i.ks lkaxrs eh fu.kZ; cny.kkj ukgh] m|k egs’kP;k ?kjps ukgh Eg.k.kkj ukghr vls<br />
eyk eukseu o [kk=hiqoZd okVr vkgs] gks i.k dkekr enr djrs osGh] ek>s dkgh pqdys rj lkaxk;ps] ukghrj eh<br />
vkiyh pqdk djr jkfgu] rqEgkyk ek= =kl gks.kkj- ;k ekxs [kj dkj.k rqEgk nks?kkaph eu] ek>s iqs vkbZ&ckck ukgh Eg.kk;ps- rks gh frP;k ;k fu.kZ;kyk<br />
laerh nsrks- tso.k >kY;koj MkW- fefyanyk Qksu d#u lkaxrkr] rls fefyan lkaxrks] nsrhy rs ijokuxhs] vkrkp<br />
Lokrhpk Qksu gksrk] rhyk lxGs ?kMysys lkafxrys] rhykgh vkuan >kyk vkgs] cj m|k gkWfLiVy e/;s dkgh dke vkgs<br />
dk\ ukghrj ehp Qksu djhu rklk rklkus vls Eg.kwu fefyan Qksu Bsorks] BjY;k izek.ks MkW- vkf.k lk;yh<br />
foJkeckxsyk tk.;klkBh fu?krkr] egs’k lkscr larks”k jkgrks- eqyk lkscr eqyxh lq/nk gk vkuan MkW- lkS ;kaP;k<br />
gkypkyh rwu Li”V fnlr vlrks] lk;yhyk dk; vkoMrs R;kph ;knh d#u ns Eg.kwu R;k larks”kyk lkaxrkr- larks”kyk<br />
lq/nk gs ikgwu vkÜp;Z okVrs o vkiY;k cfg.khus ?ksrysyk fu.kZ; dlk ;ksX; vkgs g;kckcr eukseuh lek/kku ckGxrksfoJkeckxsr<br />
lk;yh egs’kP;k ?kjh MkW- lkscr tkrs rr~ iwohZ frus dkghls [kk.;keqGs egs’kyk cj ukgh vl vktkji.k<br />
>kys vkgs vls dGfoys vlrs R;keqGs R;kauk fpark ulrs] jkst ,dnk rjh egs’kP;k ?kjh Qksu djr vlrsp ijarq MkWlkscr<br />
lk;yhyk vkysys ikgwu R;kaP;k eukrgh iky pqdpqd rspgk<br />
iku >kY;koj MkW- tkLr osG u ?kkyork ;s.;k ekxps dkj.k lkax.;kl lq# djrkr- dls >kys\ dk; mipkj<br />
djkok ykx.kkj\ gs lkaxrkr ?kjkr vpkud gs ,sdrkr rls lxGs fopkjkr iMrkr] ‘kkarrk iljrs] MkW-rlsp lk;yh<br />
nks?kkaP;k gs y{kkr ;srs] R;koj lk;yh yxsp lkaxrs ?kkcj.;klkj[ks dkgh dkj.k ukgh] MkW- gs R;kp fo”k;krp fu”.kkr<br />
vkgsr- gs ,sdY;koj fopkjkos dh udks ;k laHkzekr egs’kps oMhy vlrkr] rjh /khj d#u vankts fdrh [kpZ ;s.kkj gs<br />
fopkjrkr] rsOgk MkW- eqykP;k nq[k.;koj dsysY;k byktkps dks.kh cki iSls ?ksrks dk vls fopkjrkr- egs’kps ckck iqUgk<br />
laHkzekr iMrkr] rsOgk MkW- vkiys dFkkud FkksMD;kr i.k lfoLrj lkaxrkr] vk.k[kh ,d Eg.kts eqyk lkscr eqyxh gh<br />
feGkyh vkgs vls lkaxrkr] rqEgh gksdkj fnykr rjp lk;yhP;k ?kjh tk.kkj vkgs- egs’k lkscr vkrk ek>h lkS- vkf.k<br />
fgpk ÒkÅ larks”k Fkkacys vkgsr- MkW- iqh fQ feGkyh vls letsu] rqEgkyk QDr ,dp dkGth ?;k;ph vkgs] Qkj dkgh ukgh] FkksMs fnol rqEgh<br />
QDr R;kP;k’kh Qksuojp cksyk] rqEgkyk gs ekfgr vkgs gs R;kyk letrk dkek u;s- egs’kP;k t[kek Hkjrhy rlk<br />
ehp rqEgkyka o lk;yhP;k vkbZ&oMhykauk us.;klkBh xkMh ikBohu- egs’kP;k ?kjkrhy lnL; ?kjkr ppkZ dj.;klkBh<br />
( 19 )
tkrkr] ppZs varh ckgsj ;smu lkaxrkr dh vkEgkyk ekU; vkgs- MkW- vkeP;k lqusph rC;sr d’kh vkgs] rls lk;yh<br />
xkSjhph rC;sr vkrk lq/kkjr vkgs] fryk dkyp eqacbZyk ikBoys vl lkaxrs- nks?kkauk dkgh [kk.;klkBh Eg.kwu fpoMk<br />
nsrkr rls MkW-o lk;yh FkksMsls [kkrkr pgk ?ksrkr o fu?krkr- MkW- o lk;yh lkaxyhyk frP;k ?kjh tk.;klkBh<br />
fu?krkr- g;k laiq.kZ ppsZ njE;ku MkW- o lk;yh vk’kkyrkckbZ ckcr ,d ‘kCn gh egs’kP;k ?kjkr lkaxr ukghr- larks”k<br />
ek= iq.;krwu vkiY;k ?kjh Qksu djrks o lkaxrks] MkW- dqVqack ckcr ?kjh ekfgrh nsrks] lk;yhph enr djrk djrk<br />
uksdjh] iqh] MkW- vkbZ dls diMs ?ks.kkj] R;koj lk;yh yxsp lkaxrs MkW-ckck vkbZ ?ksbZ i;Zar rjh dkgh<br />
toG vlkosr Eg.kwu] ijok nknk ;s.kkjp vkgs rsOgk vxksnjps ijr ikBohu vls Eg.kY;koj pkS?ksgh eueqjkn glrkr-<br />
MkW- o lk;yh ijr ;s.;kl fu?krkr- MkW-uk lk;yh nson’kZu ?;ko;kps vkgs vls lkaxrs] MkW- lq/nk ukgh Eg.kr ukghr<br />
dkj.k vkt R;kapk vkuan fOnxq.khr >kysyk vlrks] dkj.k FkksM;k fnolk djhrk dk vls uk] R;kauk eqyxk rlsp<br />
eqyxh feGkyh vlrkr] R;kcÌy R;kauk nsokps vkHkkj ekuk;ps vlrkrp ]rs nks?ksgh n’kZu ?ksrkr] ikp ,d fefuV<br />
nsoGkr clrkr o ijrhP;k izoklkyk fu?krkrlkaxyhrwu<br />
iq.;kr MkW- vkf.k lk;yh ;sr vlrkr rsOgk MkW-uk lk;yh uohu nksu lhe dkMZ ?;ko;kph vkgsr vls<br />
lkaxrs] rls MkW- ckck fopkjrkr] vk’kkyrkckbZuh rq÷;k lkscr cksyw u;s Eg.kwu dk\ rls rh gks lkaxrs] MkW- yxsp xkMh<br />
,dk gkWVsy toG pgk ?ks.;klkBh Fkkacorkr] vkiY;k fe=kyk nksu lhe dkMZ oS’kaik;u ;k ukokus pkyw d#u Bso eh<br />
FkksM;kp osGkr ;sr vkgs vls lkaxrkr- pgk lkfaxarY;koj rs ?kjh Qksu djrkr] LkkS-yk eqnnke MkW- vkbZ vls lacks/krkr]<br />
lkS- lq/nk fopkj djrs o fopkjrs] vkt dk; >kys fouksn djk;yk\ gs Eg.krkp MkW- vkiY;k nks?kkauk uohu ukao<br />
feGkyh vkgsr MkW- vkbZ vkf.k MkW- ckck rs ,sdwu lk;yh FkksMh fpMrs] rls MkW- lkS-uk cksyrk cksyrk Fkkacorkr vkf.k<br />
dk; >kys Eg.kwu [kq.ksuhp fopkjrkr- rls lk;yh eh lkax.kkj gksrs] rs xqfir rqEgh dk lkafxrys vls fopkjrs- rsOgk<br />
MkW- rhyk pqd >kyh vls Eg.krkr- rsOgk lk;yh ckckadMs Qksu ekxrs] vkbZ Eg.kwu lacks/krs o lkaxrs] ckckuh eh<br />
lkax.kkjs xqfir lkafxrys [kjs] i.k gs lkaxrkuk ,d pqd >kyh ckckaph] vki.k pkS?ks tsOgk vl.kkj rsOgk vkbZ&ckck<br />
vkf.k brj yksdkaleksj MkW- vkbZ vkf.k ckck pkysy uk\ rls MkW- vkbZ lkaxrs pkysy dk; /kkosy gs ,sdY;koj rh Qksu<br />
( ) 20
ijr MkW-dMs nsrs- lkS-pk vkuan xxukr ekor ukgh] R;k yxsp MkW-uk fopkjrkr ;kpk vFkZ ijokuxh feGkyh uk\ rls<br />
MkW- gks Eg.kwu lkaxrkr- Qksuojp MkW- tso.kkpk csr dk; Eg.kwu fopkjrkr] lkS- R;kauk lkaxrkr vkgs dkghrjh] ;ky<br />
rsOgk igkyp brdh ?kkbZ dk;\ rls MkW- lkaxrkr fBd vkgs ;s.kkjp vkgs] rsOgk igkrks dk; rs- pgk ?ksrY;koj<br />
fu?krkr rs ljG lhe dkMZ ?ks.;klkBhs MkW- P;k vksG[khP;kps nqdku vlrs] lhe dkMZ feGs i;Zar lk;yh lgt Eg.kwu<br />
nqdkukrhy LekVZ Qksu dMs c?kr vlrs] nqdkukrhy ek.klkyk uohu dks.kh rjh [kjsnh dj.;klkBh vkys vkgs] vls<br />
letwu nksu rhu Qksu lk;yhP;k leksj Bsorks] rls lk;yh R;kauk eyk udks vkgsr vls lkaxrs] eh ckckau cjkscj lhe<br />
dkMZ ?ks.;klkBh vkys vkgs] rh vkiY;k cWxsrhy Qksu lhe dkMZ ?kky.;klkBh nsrs] rls MkW-pk fe= MkW-uk fopkjrks dk;<br />
lkgsc eqyhdMs brdk tquk Qksu] rls MkW- lkaxrkr ns nksu uohu Qksu] m|k fcy ikBo gkWfLiVy e/;s jDde<br />
?ks.;klkBh] rs lk;yh ,sdrs] rls yxsp ckck d’;kyk vkrk gk [kpZ] nqdkunkj lkaxrks] fBd vkgs eh fcy ukgh<br />
ikBor] tsOgk rqEgh |k;ps rsOgk |k] i.k rqyk uohu Qksu ?;kok ykxsy] rqyk tks gok vkgs rks fuoM] Eg.kts yxsp<br />
R;kr lhe dkMZ ?kkyrks] ukgh ukgh Eg.kr lk;yh nksu LekVZ Qksu ?ksrs] R;k nksUgh e/;s lhe dkMZ ?kkrY;koj rs<br />
lk;yh] rlsp egs’k vls ukao nqdkunkj ckWDloj fyfgrks] R;kcjkscjp dkgh =kl >kyk rj d/khgh vk.k vls lkaxrkslk;yh<br />
vkHkkj ekurs o rs nks?ks ?kjh tk.;klkBh fu?krkr- ?kjh vkY;koj MkW- vkf.k lk;yh Qzs’k gksrkr] gkWy e?;s<br />
;srkr] lk;yh vkbZyk gkd ekjrs] gkWy e/;s vkbZ t’kh ;srs rls fryk MkW- ckckaP;k ‘kstkjh clk;yk lkaxrs] nks?kkauk<br />
lkaxwu okdwu ueLdkj djrs- rls nks?ksgh mHks jkgwu fryk toG ?ksrkr] lkaxrkr vkt rw vkEgkyk vkbZ&ckck Eg.kwu<br />
lacks?kwu rw vkEgkyk dk; fnys vkgsl gs lkax.;kl lxGs ‘kCn fFkVs iMrhy- ;koj lk;yh brdsp lkaxrs vkbZ&ckck<br />
rqEgk nks?kkauk vkEgk nksUgh eqykaP;k dkrM;kps tksMs ?kkrys rjh gs _.k fQV.kkj ukgh] vk;q”;kr dkgh rjh izkIr >kys<br />
vls Ekkusu- vkt ;k ukR;k cjkscj vtwu ,d ukr tkghj djrs rs Eg.kts egs’k vtwu ,d ek>k ÒkÅ] rjp vkiY;k<br />
PkkS?kkaP;k ukR;kps orqZG iw.kZ gksbZy- nks?ksgh Eg.kts vkbZ&ckck [kq”k gksrkr- R;koj MkW- lk;yhyk lkaxrkr _.k letwu<br />
uOgs rj vkeph rqEgh nksUgh eqyp vkgkr v’;k jhrhus jgk brdhp vis{kk vkgs] rh rqEgh nks?ksgh iw.kZ djky v’kh<br />
[kk=h vkgs] MkW- lkS-uk fopkjrkr] dk; vkt ukR;kaP;k vkuankrp tso.k >kys vls letk;ps dk\ r’;k lkS- R;kauk<br />
/khj /kjk;yk lkaxrkr- FkksM;kosGkr larks”k ;sbZyp vkrk] rks egs’k lkBh Mck ?ksmu xsyk vkgs- rks vkyk dh clw- vls<br />
Eg.kwu LkkS-Lo;ikad?kjkr tkrkr- larks”k ;srks] Qzs’k gksrks brD;krp lkS-lxG;kauk tso.kkl cksykors- MkW- v/khjrsus<br />
Vscykoj ;srkr ikBksikB lk;yh vkf.k larks”k lq/nk ;srkr R;kgh clrkr lk;yh rlsp MkW- vkbZ ifgys okh tckcnkjh tj ?ksryh vkgsp<br />
rlsp lkj[k R;kauk MkW- vls lacks/k.ks tjk fofp= okVrs Eg.kwu] larks”k fnlyk ukgh rls rks vkrk fu?k.kkj vkgs] rsOgk<br />
tk.;kiqohZ ;sbZy rqyk HksVk;yk] vls lkaxrs-<br />
( 21)
dMs xkSjhyk uohu eksckbZy vkf.k lhe dkMZ feGkY;koj rh bdMs frdMs Qksu d#u lk;yh o egs’k ;kapk Qksu<br />
uacj feGrks dk gs ‘kks/krs] i.k ;’k ;sr ukgh] lxGs uacj rhus Qksu e?;sp Bsoyys vlrkr- dkWystyk Qksu d#u rh<br />
lk;yh o egs’k rlsp ekankj o vafdrk ;kaps Qksu ua- feGors i.k R;kpk dkgh mi;ksx gksr ukgh- nks?kkaps Qksu ykxr<br />
ukghr rj nks?kakps vfLrr~okr ukghr- ‘ksoVh vkiY;k gkWfLiVyP;k QkbZy o#u gkWfLiVy e/;s Qksu djrs rsOgk frFks<br />
lk;yh ulY;kps letrs] egs’kP;k ?kjps R;kyk ?ksmu xsys vls gh letrs- rh R;kauk dqBs] d/kh gs fopkjrs rlsp Qksu<br />
uacj ckcrgh fopkj.kk djrs] Qksu uacj feGrks] ijarq rksp vlrks tks dkWyst e/;s vlrks- R;kO;frfjDr nqljh ekfgrh<br />
feGr ukgh] dk; djkos gsp fryk letr ukghbFks<br />
foJkeckxsr lq/nk egs’kP;k ?kjps] egs’kpk fofp= vi?kkr >kyk o rks vkrk Hkkjrkr ukgh vl lkax.;kl lq#okr<br />
djrkr gk fu.kZ; rks yodj cjk Ogkok Eg.kts brj dks.khgh R;kyk MkW-oS’kaik;u ;kaP;k gkWfLiVy e/;s =kl |k;yk<br />
tk.kkj ukghr- vkf.k lkscr lk;yh lq/nk xsyh vkgs gs lq/nk lkaxrkr o gsp loZ lk;yhP;k ?kjkrys gh lkaxrkr<br />
dkj.k rl larks”k lq/nk R;k lqekjkl lkaxyhr ulrks- R;kpk rs Qk;nk ?ksrkr- MkW- o lkS oS’kaik;u vkf.k lk;yh ;kaps<br />
fnudze BjY;kizek.ks lq# gksrkr- MkW- gkWfLiVy e/;s vkiY;k nkyukr lk;yhyk cksyorkr- lk;yh xsY;k lgk vkB<br />
efgU;krhy egs’kps QksVks vkgsr dk\ feGkys rj t[kekaoj bykt djr vlrkukp eyk R;kpk tqUkk psgjk ?kMok;pk<br />
vkgs- lk;yh vkiY;k eksckbZy e/kwu QksVks nk[kors] MkW- rs fryk MsOgyi d#u vk.kko;kl lkaxrkr] tj dk dqBs<br />
vf/kd Dykst ?ksrysys vlrhy rj rs lq/nk MsOgyi d#u ,d vYcae cuo Eg.kts dkekyk ;sbZy- lk;yh lkaxrs<br />
larks”k nknkyk yWiVkWi e/khy QksVks ikBo;yk lkaxrs- MkW- egs’k dMs tkrkr o pkSd’kh djrkr] dlyk =kl ukghuk]<br />
rls dkgh =kl ukgh vls lkaxrks R;kcjkscjp MkW- dMs xkSjh fo”k;h pkSd’kh djrks- MkW- frph rC;sr lq/kkjr vkgs vls<br />
lkaxrkr- lk;yh lq/nk R;kosGsl tso.kkph osG >kyh Eg.kwu R;kP;k nkyukr ;srs- dkj.k gh nks?ks gkWfLiVy e/;s vkY;k<br />
iklwu lkS- oS’kaik;u pkS?kkapk Mck gkWfLiVy e/;sp vk.kr o ,d= tso.k ?ksr vlr- egs’k R;kauk eh frP;k’kh cksyw<br />
‘kdrks dk vls fopkjrks- MkW- R;kyk Mck vkyk vkgs] gh c?k lk;yhckbZ lq/nk vkyh- vk/kh tso.k dj ex Qksu djtso.k<br />
>kY;koj MkW- egs’kyk rq vkt frP;k cjkscj cksyw udksl] gs lkaxrkr rls R;kpk vi?kkr >kY;kiklwu >kysyk<br />
vkti;Zrpk lxGk bfrgkl lkaxrkr] lkaxr vlrkuk Lor%P;k eqykpk fdLlk lkax.;kl foljr ukghr- vxnh rs<br />
vkf.k lk;yhph foJkeckx vkf.k lkaxyh HksV- R;kuarj moZjhr lk;yh fryk vkf.k R;kyk vtwu vkbZ&ckck vkf.k fryk<br />
dlk ,d ÒkÅ feGkyk gs lkaxrs- gs lxGs [kj i.k rh ek>k ‘kks/k ?ksr jkfgy vkf.k =kl d#u ?ksbZy ;koj lk;yh<br />
R;kyk dkyps orZeku i= nk[kors vkf.k R;kr vkysyh ckreh okpwu nk[kors- dq- egs’k ;kpk vi?kkr >kyk vkgs Eg.kwu<br />
R;kP;koj bykt dj.;klkBh R;kyk ijns’kkr us.;kr vkys vkgs- dì;k laidZ d#u fopkj.kk d# u;s vankts 8&9<br />
efgus ykx.kkj vkgsr- dq- egs’k ijr vkY;koj ckreh Nkiyh tkbZy] gh ckreh o orZeku i=kph izr dkWyst] MkWxksMcksys<br />
;kaP;k gkWfLiVyP;k uksVhl cksMkZoj ykok;yk ns.kkj vkgs] eqacbZP;k orZeku i=kr lq/nk Nki.;kr vkys vkgs-<br />
MkW- yxsp lk;yhps dkSrqd djrkr r’kh MkW- vkbZ yxsp Eg.krs vkgsp ek>h ysd xq.kkph] ikfgy dk HkkokP;k rC;sr<br />
lq/kkj.;klkBh d’kh ;ksX; dYikuk dsyh rs- egs’k toG MkW- LkkS-tkrkr R;kpk gkr gkrkr ?ksrkr vkf.k lkaxrkr<br />
dkGth d# udksl lxGs O;ofLFkr gksbZy vkEgh vkgksr- ‘kkar jkgwu tjk osGkus ?kjh i.k Qksu dj] dkgh osGk iqohZ<br />
rq÷;klkBh vkbZpk Qksu vkyk gksrk] eh ?kjh gksrs R;keqGs rqyk Qksu nsrk vkyk ukgh- egs’k R;kp {k.kh vkbZ Eg.kwu gkd<br />
ekjrks o lkaxrks dh brdh dkGth ?ks.kkjs vkbZ]ckck vkf.k cfg.k vlsy rj eh dkgh fnolkr uDdh cjk gks.kkjp- ns<br />
Qksu eyk eh djrks vkrk- vkbZ’kh Qksuoj cksyrks vkf.k lxGs O;ofLFkr vlY;kps lkaxrks] cksy cfg.kh cjkscj vls<br />
lkaxwu Qksu lk;yhyk nsrks- lk;yh vkuanhr gksrs o R;kaP;k’kh cksyrs- pkS?ksgh vkuanhr gksrkr- R;kyk vkjke djko;kl<br />
lkaxrkr vkf.k fr?ksgh tkrkr- nqlÚ;k fno’kh MkW- R;kaP;k eaqcbZrhy vkiY;k fe=kP;k Eg.kts MkW- eksMd ;kaP;k uohu<br />
la’kks/khr vkS”k/kkP;k dk;Zdzekyk mifLFkr jkg.;klkBh tkrkr] R;kps uohu vkS”k/k gs IYkkWfLVd ltZjh dsY;koj<br />
yko.;kps vlrs- daiuhps lapkyd vlrkr R;keqGs] vkS”k/k egs’klkBh dkekyk ;s.kkj vlY;keqGs rs frdMs tkrkrdk;Zdzekr<br />
vk’kkyrkckbZ vkf.k xkSjh lq/nk vkysY;k vlrkr- XkkSjhph vkf.k MkW-ph r’kh vksG[k ulrs] dkj.k rs tsOgk<br />
fryk c?k.;klkBh xsys vlrkr rsOgk rh >ksiysyh vlrs- vk’kkyrkckbZ ek= MkW-uk vksG[krkr- ikVhZ lairs rls lxGs<br />
tkrkr- MkW- R;kP;k fe=k dMsp jkg.kkj vlrkr- MkW- eksMd MkW-uk fopkjrkr dh rqEgh dlk dk; vk’kkyrkckbZauk<br />
vksG[krk R;koj MkW- loZ dkgh MkW- eksMd ;kauk lkaxrkr] R;kosGsl MkW- eksMd lkaxrkr cj >kys rqEgh vkt vkykr rs<br />
( 22)
ukghrj eh iqk ;qjksi e/kyk fe= vkyk gksrk] rks egs’kyk<br />
?ksmu xsyk vkgs vls lkafxrys] lk;yh lkaxrs dky MkW- Jh o lkS xksMcksys vkys gksrs] MkW- egs’kyk lq/nk HksVys] i.k<br />
MkWDVjh.kckbZ vkbZyk HksVk;yk xsY;k gksR;k] uarj MkW- lq/nk ?kjh xsys] rs xsY;koj ex vkbZus Mck vk.kyk] vkbZ m’khj<br />
>kyk dk vls fopkjr gksrh] eh ukgh lkafxrys] i.k ckck eyk ekfgr uOgrs dh rqeps o R;kaps brds ?kjksC;kps laca/k<br />
vkgsr rs] rls MkW- ckck lkaxrkr vtwu ,d vkgs] dky T;kaP;k dMs eaqcbZr xsyks gksrks rs] letsy rqyk ?kkbZ udks<br />
d#l] rq> o egs’kps dls ukr vkgs rlsp dkghl R;k nks?kkaps vkgs] vftckr ?kkbZ d#u vkbZyk fopk# udks] brD;k<br />
fnolkaps rhps yiysys ekr`Ro] rs vkrk ijr feGkys vkgs] uqlrk eqyxk ukgh eqyxh lq/nk] rsOgk FkksMk osG ns fryk<br />
Eg.kts c?k] nqljs MkW- Jh- o lkS- xksMcksys u Eg.krk] MkW- dkdk fdaok MkW- dkdw Eg.k d/kh vkys dh] ex c?k dk; rs]<br />
fdaok vkbZ’kh cksyrkuk i.k vls Eg.kkyhl rjh rqyk letsy eh dk lkafxrys rsbFks<br />
eaqcbZr vk’kkyrkckbZP;k O;olk;kr ;sr vlysY;k vMp.kh ;srp vlrkr R;k deh gksr ukghr okkysY;k uqdlkukph HkjikbZ gh jDde mHkh djk;ph] gs dkgh c¡dk enr dj.;kl r;kj ulrkr dkj.k dtkZ leksj<br />
rkj.k dk; Bsok;ps gk ,d izÜu vlrks- dkj.k vkrk i;Zr loZ ekxZ okij.;kr vkys gksrs- Bsoysyk eWustj j.kthr<br />
R;kauk R;kapk leO;olkbZdk lkscr djkj d#u vkiys ,d izkWMDV R;kauk gLrkarjhr d#u R;k cnY;kr R;kph ;s.kkjh<br />
jDde vkiys uqdlku Hkj.;kl mi;ksxkr vk.kw ;k vls lqpforks- R;kauk gs iVr ukgh] vki.k gk mik; ‘ksoVpk Eg.kwu<br />
fopkj d# vl lkaxrkr- ?kjh vkY;koj] nhj o Hkkok cjkscj ppkZ djrkr- nks?kkaukgh ;kr dkgh rjh nMy; T;kpk<br />
vFkZ vki.k vkiyk O;olk; ns.;klkj[ks vkgs- brds o”kZ dsysyh esgur O;FkZ- vki.k ‘kkari.kkus ;koj fopkj o mik;<br />
d# ;k] ?kkbZ d#u mi;ksx ukgh- MkW-eksMd o xkSjhpk dkdk iz’kkar gs oxZ fe= vlrkr- rs nks?ks HksV.;kps BjorkreWuastj<br />
j.kthr ‘kekZ lq/nk leO;olkbZdkaph Eg.kts mn; f{kjlkxj ;kaph HksV ?ksrks vkf.k R;kauk R;kuh ;kstysyk ekxZ<br />
lkaxrks- mn; f{kjlkxj ;kaph utj ,d mRiknu ?ks.;kph ukgh rj laiq.kZ O;olk;] vk’kkyrkckbZuk vMp.khr vk.kwu<br />
?;k;pk vlrks] R;kpk eqyxk nsos’k ijr ;s.;klkBh vtwu 7 rs 8 efgus vlrkr rks i;Zar vk’kkyrkckbZpk O;olk;<br />
f[kGf[kGk djk;pk] eqykP;k yXukpk izLrko Bsok;pk Eg.kts lgti.ks laiw.kZ O;olk; rkC;kr- MkW- eksMd ;kaP;k’kh<br />
ppkZ djko;kl xsysY;k xkSjhP;k dkdkauk iz’kkaryk ;ksX; lYyk feGrks] rs R;kaP;k daiuhps ‘ksvlZ fodk i.k fodrkuk<br />
gh dkGth ?;k dh dqBY;kgh fno’kh rqeps ‘ksvlZ gs 51 VDds is{kk deh gks.kkj ukghr- i.k gs lxGs dj.;kr osG<br />
tkbZy] iz’kkar osG Qkj deh vkgs vls lkaxrks- vankts lk/kkj.k fdrh fnolk lkBh gos vkgsr gs rw ofguhauk fopkj] R;k<br />
cjkscjp fdrh jDde goh rsgh dGo- bdMP;k frdMP;k xIik lq# vlrkr] vpkud MkW- eksMd fopkjrkr vjs<br />
exk’kh rq uohu ek.kwl tks vkyk vkgs rsOgk iklwu gk =kl lq# >kyk vkgs] vls dkghrjh Eg.kkykl] R;kusp rqEgkyk<br />
,d mRiknu vki.k leO;olkbZdk |kok vls lqpoys uk\ eyk ‘kadk ;srs vkgs dh gs lxGs dj.;kP;k ekxs<br />
leO;olkbZdp ukgh uk\ fBd vkgs rq vkt la/;kdkGh ofguh lkscr tsok;ykp ;s] vki.k dkghrjh ekxZ fu?krks dk<br />
c?kw;k vls lkaxwu R;kauk la/;kdkGh uDdh ;s.;kl lkaxrks- xkSjhpk dkdk xsY;koj ,d nksu egRokph dke >kY;koj<br />
MkW- eksMd MkW- oS’kaik;u ;kauk Qksu djrkr] >kysyh ppkZ dGorkr- MkW- oS’kaik;u R;kauk enr ns.;klkBh r;kjh<br />
nk[korkr] ijarq gs dj.;k vxksnj rks tks dks.kh leO;olkbZd vkgs R;kph ekfgrh dk
dks.kkykgh let.kkj ukgh gs y{kkr Bsok;yk lkax] enr feGr ukgh ;kps Vsa’ku Bsoko;kl lkax ckdh rwyk eh dk;<br />
f’kdo.kkj] rlsp xjt okVyh rj fot; vkgsp dh enrhyk] rlk iz’kkar lq/nk R;kpk fe= vkgs uk] rls MkW- eksMd<br />
lkaxrkr vkEgh ,dkp oxkZrys] rls MkW- oS’kaik;u lkaxrkr Eg.kts rks uDdh enr djsy] dk; rs Bjo] eyk eh fdrh<br />
jDde |k;ph vkgs rs lkax] eh yxsp rh ikBorks] tkLr goh vlY;kl fefyan cjkscj cksy] dk eh Qksu d#] rls MkWeksMd<br />
lkaxrkr eh djrks Qksu fefyanyk vls lkaxwu MkW- eksMd Qksu Bsorkr] MkW- ckck yxsp lk;yhyk nkyukr<br />
cksyorkr] vk’kkyrkckbZ d’;k dk; vMdY;k vkgsr rs lkaxrkr vkf.k MkW- eksMdkalkscr R;kauk enr dj.kkj vlY;kps<br />
dGorkr- lk;yhyk letr ukgh dk; Eg.kkos Eg.kwu dkj.k R;kauk enr djkoh dh ukgh ;k laHkzekr dkgh mRrj nsr<br />
ukgh] MkW-uk frph vLoLFkrk tk.kors rls fryk fopkjrkr] tj dk [kjks[kj fojks/k vkgs dh ijhfLFkrh dkj.k vkgs] gs<br />
tk.kwu rj ?ksrys ikfgts] nqljs rqyk XkkSjhyk rq>h ofguh >kysyh ikgk;ps vkgs uk- nqljs dkj.k R;kauk R;kaP;k<br />
O;olk;krhy izfrOnanh R;kapk O;olk; yqckM.;kpk iz;Ru djr vkgsr- vkiY;kykgh lgk&lkr efgus egs’kyk iqUgk<br />
iqohZ lkj[kk mHkk djk;yk gos vkgsr- rlsp R;kapk fojks/k vkgs dh dk; gs i.k tk.krk ;sbZy- MkW- eksMd ;koj dk;<br />
rks fu.kZ; ?ks.kkj vkgsr] R;kyk egs’k fo”k;h ekfgrh vkgsp rsOgk dkGth d# udks] eqykP;k lq[kklkBh eh dqBysgh<br />
uqdlku lkslk;yk r;kj vkgs i.k vkt eqyklkBh jDde egRokph ukgh- R;kaps lq[k gsp eyk egRokps vkgs] rls<br />
lk;yh lkaxrs ckck dk; rs Bjok i.k ,d ek= uDdhp dh] xkSjhpsp egs’k lkscr yXu >kys ikghts] eyk ekfgr vkgs<br />
fryk fdrhgh izyksHkus fnyh rjh rh dks.kk’khgh yXu dj.kkj ukgh-s<br />
bFks larks”k lkaxyhr ?kjh xsY;koj lk;yhP;k yWiVkWi e/khy egs’kps QksVks lk;yhyk bZesy djrks] lk;yh R;k loZ<br />
QksVksaph fizaV ?ksrs] BjY;kizek.ks ,d vYce r;kj djrs o rks vYce MkW- P;k Lok/khu djrs- MkW- fryk ?kjh ‘kkar i.ks<br />
uhV ikgw ;k- dke >kys vlsy rj py fu?kw ;k dk vls fopkjrkr- lk;yh ngk fefuVs ykxrhy vls lkaxrs] rls MkWckck<br />
lkaxrkr] fBd vkgs eh lq/nk Fkkacrks vki.k ,d=p tkmtso.k<br />
>kY;koj fr?ks gh QksVks ikgr vlrkr R;kr R;kauk xkr vlysys] rlsp d`“.k&#fDe.kh] vkfÜou’ksB o jsorhpk<br />
os”k /kkj.k dsysys egs’k o xkSjh ;kaps gh QksVks ikg.;kl feGrkr] MkW-lkS lk;yhyk rq>k QksVks ukgh dk ;kaP;k cjkscj<br />
rls lk;yh lkaxrs vkbZ eh #fDe.khph nklh dksfdGk lkdkjyh gksrh] ex R;kaP;k e/;s eh d’kh mHkh jkg.kkj- MkWvkbZ-<br />
ifgY;kankp xkSjhpk QksVks ikgr vlrs lk;yh vpkud fopkjrs dk; vkbZ] lqu ilar vkgs uk\ ckckauh ikfgyh<br />
vkgs rhyk dk; ckck ilar vkgs uk\ nks?ksgh ,dne Eg.krkr gks;- lk;yh lq/nk [kq”k gksrs- lk;yh la/;kdkGh ?kjh<br />
vkyh fd MkW- vkbZ fryk utjs vkM djr uls] Eg.kwu rh fryk LoSikad ?kjkrhy lk/ku d’kh okijk;ph gs f’kdo.;kp<br />
Bjors] lk;yh lkaxrs vkbZ dkgh pqd >kyh o oLrq fc?kMyh rj] rls vkbZ rhyk ,dk [kksyhr izR;sd oLrq lkj[;k<br />
vtwu izR;sdh nksu rjh vlrhy] R;kapk rjh d/kh mi;ksx gks.kkj] rls lk;yh fopkjrs vgks i.k nksu fdaok rhu d’kh<br />
dk;] rsOgk vkbZ lkaxrs ijok Lokrh vkyh gksrh] HksVyh vkgsl uk] r’kh lk;yh Eg.krs Eg.kts xksMcksys dkdw] gks rq>h<br />
rh dkdw [kjsnhyk tk.kkj Eg.kkyh fd eyk fHkrh okVrs] Eg.kts oLrw ?kjkr vkgs ukgh ;kpk fopkj djr ukgh] ?;k;ps<br />
Bjys fd rhu ,d Lor%yk] nqljs vkeP;kdMs frljs eqacbZr] rls lk;yh Eg.krs iSls ukgh ns.kkj Eg.kwu lkax dkdwyk]<br />
rls vkbZ Eg.krs] bFks ukgh ns.kkj Eg.kk;yk rhus ekfxrys rjh ikfgtsr] dkdk dkgh cksyr ukghr] rls fefyan dk;<br />
fdaok Jhdkar dk; dks.kh rhyk cksyr ukghr] rh [kjsnhyk tk.kkj vlsy] rj myV fefyan eyk dGorks] ofguh tkxk<br />
fjdkeh d#u Bsok] ckbZlkgsc [kjsnhyk xsY;k vkgsr] d/kh d/kh vlsgh gksrs dkghp [kjsnh u djrk ;srs] [kjsnh >kyh<br />
ukgh fd fpMrs] fpMyh dh bdMs ;srs] nksu rkl clrs] ‘kkar >kyh dh tkrs] d/kh dke tkLr vkgs] tsok;ps vlsy<br />
rjh lq/nk bdMs ;srs] i.k ,dne izseG vkgsbFks<br />
eqacbZRk ikp fnolkrp] xkSjhP;k yXuklkBh] vk’kkyrkckbZuk R;kapk eWustj ,d LFkG vkgs vls lqporks] R;kps ukao<br />
vkiY;k cjkscj tksMys xsys rj vkiY;k O;olk;rhy =kl nqj gks.;kl uDdhp enr gksbZy] rsOgk fopkj djk vls<br />
lkaxrks- vk’kkyrkckbZ eh vtwu xkSjhP;k yXukpk fopkj dsysyk ukgh] d# ;k fopkj vls lkaxrkr] MkW- eksMd ;kaP;k<br />
lkax.;kuqlkj osG ?kkyok;pk vlrks- MkW-P;k lkax.;kuqlkj rs eWustjph ekfgrh] rlsp c¡dsph ekfgrh R;kauk nsrkr]<br />
R;kaP;k dMwu fujksi dk; ;srks vkgs] R;kph okV igk.ks ;k f’kok; nqljk mik; ulrks- MkW- eksMd ekfgrh feGkY;k<br />
iklwu rs R;kaP;k ek.klkauk m|ksxkayk ykorkr] nksu rs rhu fnolkr ekfgrh goh vls lkaxrkr- nqljh dMs vkiY;k<br />
( 24)
vksG[khP;k c¡dsrhy ek.klkaekQZr c¡dsr lq/nk pkSd’kh dj.;kl lq#okr djrkr- MkW- eksMdkapk vankt] cWad vkf.k<br />
eWustj ckcr [kjk Bjrks- rs iqfkysY;k vi?kkrkph ekfgrh ?ks.;klkBh o R;kosGsyk R;kyk frFks dkgh dkeklkBh cksykoys tkbZy] R;kosGsl<br />
vksG[k nk[koyh rjh rks Ql.kkj vkgs] ukgh nk[koyh rjh y{kkr vkys uk\ MkW- rw vkeP;k [kkR;kr dk ukgh vkyklvlks<br />
tl lkax’khy rls d# ex rj >kys- MkW- R;kapk fujksi ?ksrkr- gs lxGs o`Rrkar ?kjh xsY;koj MkW- oS’kaik;u ;kauk<br />
nsrkr- jk=hps tso.k >kY;koj MkW- lk;yhyk MkW- eksMdka’kh >kysys cksy.ks lkaxrkr- gs lq/nk lkaxrkr ;krys vkbZyk<br />
dkgh lkaxw udksl ukghrj rh yxsp Jhdkaryk Qksu djsy o dk;epk cankscLr djk;yk lkaxsy- R;kuarj rks ukgh Eg.kw<br />
‘kd.kkj ukgh- lk;yh vky y{kkr vls lkaxrs- ldkGh MkW- lk;yh cjkscj ppkZ d#u egs’kP;k vkWijs’kuph r;kjh<br />
dj.;kl lkaxrkr- lk;yh lq/nk r;kjh dj.;klkBh fu?k.kkj rls MkW- fryk rks vYcae gkWfLiVy e/;s us.;kl lkaxrkr]<br />
R;kpk vtwu ,d cuo R;kr rq>s dkgh QksVks i.k ?kky o rks ?kjh Bso Eg.kts vkbZ rq>h c?kr clsy- gks rlsp<br />
egs’kP;k ?kjh vkrk vkWijs’ku cÌy dkgh lkaxw udksl >kY;koj dGow- lk;yh lkaxrs] ukgh dGo.kkj] i.k eh<br />
larks”knknkyk ek= dGo.kkj vkgs- tj R;kps dkgh lkaxyhr dke ulsy rj ;sbZy] MkW- fBd vkgs Eg.krkr] ijok vki.k<br />
vkWijs’ku dj.kkj vkgksr rsOgk vkrkp dGo Eg.kts rks tj ;s.kkj vlsy rj R;kykgh ;s.ks ‘kD; gksbZy- lk;yh yxsp<br />
larks”knknkyk Qksu djrs o ‘kD; vlY;kl ;s] ijok ckck egs’kps ifgys vkWijs’ku dj.kkj vkgsr vls lkaxrs] ;srkuk<br />
R;kyk yWiVkWi rlsp iksVsZcy fMLd i.k vk.kko;kl lkaxrs] gks i.k gs ?kjkr lkaxw udksl] rls MkW- lk;yhyk lkaxrkr<br />
dU;s uohu ?ks] rks d’kkyk vk.kk;kyk lkaxrs vkgsl] lk;yh R;kauk lkaxrs dh MkVk ?ks.;klkBh vk.kr vkgs] vtwu<br />
dkgh QksVks vlrhy rj rs gh feGrhy] eyk uohu d’;kyk gok vkgs ckck\] ?kjkr o gkWfLiVye/;s vkgsp] rj mxkp<br />
[kpZ d’kkyk- MkW- Eg.krkr t’kh rq>h bPNk vls Eg.kwu is’kaV ikg.;kl tkrkr- lk;yh nksUgh vkbZauk Qksu d#u<br />
dGors dh loZ ukeZy vkgs dkGth d# u;s] vkWijs’ku tj dk dj.;kps Bjys rj dGfou- bFks eqacbZr vk’kkyrkckbZ<br />
xksa/kGkr vlrkr dh eWustj lkaxrks rls djkos dh MkW- eksMd lkaxrkr R;kizek.ks] ‘ksoVh R;k fnjk cjkscj ppkZ djrkr<br />
o MkW- eksMdkP;k lY;kuqlkj djk;ps gk fu.kZ; ?ksrkr- bFks vkWfQl e/;s eWustj vk’kkyrkckbZph okV igkr vlrksijarq<br />
R;k vkY;k ukghr Eg.kwu R;kauk Qksu djrks tls R;k ;s.kkj ukgh vls dGY;koj rks dkeklkBh ckgsj tkrks vkgs<br />
vls lkaxwu f{kjlkxj ;kaP;k dMs tkrks vkf.k ijhfLFkrh lkaxrks- f{kjlkxjkauk tkr vlysyk osG ekU; ulrks- rjh lq/<br />
nk rs FkksMsls ukjkth O;Dr djrkr] yodjkr yodj gs dke >kys ikfgts] ukghrj rq>k dk; mi;ksx\- ‘kekZ R;kauk /<br />
khj /kj.;kl lkaxrks vkiY;kyk dkgh fojks/k gksbZy vls okVr ukgh] rsOgk tjk /khj /kjk] dkj.k vkrk FkksMsp fnol<br />
jkfgys vkgsr] ikVhy fcfLdVl gh daiuh vkiY;k daiuhP;k N=k [kkyh ;k;yk- R;kP;keqGs ikVhy fcfLdVlyk dlk<br />
=kl gksr vkgs R;kP;k dFkk lkaxrks] f{kjlkxj letrkr dh tks i;Zr ;kyk [kk;yk dkgh fnys ukgh rj gk dkgh<br />
tk.kkj ukgh] rsOgk R;kyk # 100 P;k uksVkaps caMy nsrkr rsOgk dkgh u cksyrk rks fu?krks- bdMs Jh- v.kkodj<br />
vkiY;k lgdkjh eaMGk lkscr ppkZ djrkuk l/;k ‘kekZ dks.kklkBh dke djr vkgs ;kph ekfgrh |k i.k gs tj<br />
pqdhus i.k R;kyk dGkys rj rqEgh rqeps dk; gksbZy gk fopkj djk- R;kp osGsl MkW- eksMd vkiyk fe= fot;yk<br />
Qksu djrkr vkf.k fopkjrkr] dke pkyw vkgs uk\ dkGth d# udksl dke O;ofLFkr lq# vkgs] lkax’khy R;k fno’kh<br />
vki.k R;k ‘kekZps dke reke d# ;kvk’kkyrkckbZ<br />
xkSjh dMs tkrkr bdMP;k frdMP;k xIik ekjY;koj lgt fopkjr vkgs vls Hkklor dk; >kys dk<br />
cksy.ks fe=ka cjkscj] rsOgk xkSjh fpMrs vkf.k lkaxrs ,dgh uacj ykxr ukgh vkgs- dk; >kys gs letr ukgh<br />
lk;yh]egs’k]ekankj vkf.k vafdrk ;k dks.kkpkgh Qksu ykxr ukgh vkf.k rq eyk iq.;kyk lq/nk tk.;kl eukbZ djr<br />
vkgsl- vk’kkyrkckbZ fryk isij e/khy vkysY;k ckrehph vkBo.k d#u nsrs] rsOgk fpMwu eyk ekfgr vkgs] ijr ijr<br />
( ) 25
lkax.;kps dkj.k ukgh- vk’kkyrkckbZ vx fpMrsl d’;klkBh vkrk rq>s o; gh yXuk ;ksX; >kys vkgs] rsOgk rq>s dqBs<br />
fookg eaMaGkr ukao uksanok;ps dk ;ksX; okVY;kl iqk fu.kZ; gksbZy- lkj[k lkj[k fopkj.;keqGs ek>k fu.kZ; cny.ks ‘kD; ukgh rsOgk ijr ijr<br />
gs fopkj.ks can dj- fBd vkgs iqk dkgh udkj ukgh fadaok tj dk<br />
vkWfQl e/;s ;s.kkj vl’khy rjh lkax] Eg.kts rq dqBY;k dkekph ns[kjs[k dj.kkj frFks rq>h cl.;kph O;oLFkk djrk<br />
;sbZy- eh vkrk dkgh fopkj dsysyk ukgh] i.k tj dk dsyk] rj rqyk lkaxsu rls] ex rq R;kizek.ks fopkj dj fdaok rq<br />
lkax rqyk eh dqBs dke djkos rs] rls vk’kkyrkckbZ lkaxrkr eyk ts gos vkgs R;kyk rq>k udkj vkgs c?krs fopkj<br />
d#u dk; rs\-<br />
bFks MkW- oS’kaik;u ifgY;k t[kek c?k.ks o R;kaurj t#jh mik; >kys dh vkWijs’ku ,d nksu fnolkr djkos vlk<br />
fopkj djr vlrkr] rs lk;yhyk iqs eqyxh Eg.kwu ukgh rj vxnh euk<br />
iklwu lkaxrks vkgs] vl Eg.kr rhyk toG ?ksrkr] ek>h ysd Eg.kwu rqyk Eg.k.ks gk vfHkeku vkgs eyk- lk;yh ;k<br />
dkSrqdk fuehRr yxsp vkiY;k eukrhy bPNk lkaxrs] ckck m|k eh egs’koj tsOgk vkWijs’ku fFk,sVj e/;s mipkj<br />
djky] rsOgk rqeP;k lkscr jkfgys rj] MkW- lkaxrkr dU;s ,d rj eh eqykoj mipkj djrks vkgs ekfgr vkgs dh rks<br />
ek>k ukgh rjh lq/nk] rqEgk nks?kkauk ek>h eqys Eg.kwu ekU; dsys vkgs] R;kr tj rq vkr vkY;koj nknkP;k t[kek<br />
cf?krY;koj lgu >kys ukgh] tj rq ckgsj xsyhl rj eyk R;kpk =kl gksbZy- nqljs eyk vki.k T;k m|k t[kek<br />
ikg.kkj vkgksr R;klkBh fOgMh;ks dj.kkj vkgs rs ,dnk c?k] ikgwu rq rq>h ekufld fLFkrh r;kj dj] Eg.kts rqyk<br />
iqh enr ?ksrk ;sbZy] R;kpk eyk rlsp vkbZyk lq/nk vkaun gksbZy fopkj dj] tj rq laiw.kZ dke<br />
gksbZ i;Zr vkr Fkkac.kkj vl’khy rj ek>s dkgh Eg.k.ks ukgh] m|k rqp fu.kZ; ?;k;pk vkgsl] vkr ;s ukghrj ckgsj<br />
fOgMh;ks dj.;kl tks ;s.kkj vkgs frFks Fkkac- rq>k rqyk fu.kZ; ?;ko;pk vkgs] eyk rq tks fu.kZ; ?ks’khy rks ekU;-<br />
lk;yh la/;kdkGh larks”k vkY;koj ;k ckcr ppkZ djrs] rsOgk larks”k lq/nk MkW- ckckaps Eg.k.ks ;ksX; vkgs] i.k rq>h<br />
r;kjh vlsy rj ek>s dkgh Eg.k.ks ukgh] i.k ,d y{kkr Bso ;k e/;s MkW- ckcka pk dk; rks fopkj dj Eg.kts >kys-<br />
‘ksoVh lk;yh MkW- ckckadMs tkrs] vkiys Eg.k.ks cjkscj vkgs] i.k tj dk fOgMh;ks cf?krY;koj eh vkr ;s.ks eyk ‘kD;<br />
vkgs vls okVys rj vkr ;s.kkj] R;koj MkW- ckck fryk lkaxrkr] tks rq fu.kZ; ?ks’khy rks ekU;- larks”k] lk;yh vkf.k<br />
MkW- ?kjh ;srkr- Qzs’k gksrkr vkf.k tso.k djrkr lk;yh fdaok larks”k dkghp laokn djr ukghr tsor vlrkuk lq/nk<br />
nks?ks dkghp cksyr ukghr] r’kh MkW- vkbZ MkW- uk [kq.kkors- rls MkW- nks?kkaukgh lkaxrkr vjs m|k vki.k QDr c¡Mst tqus<br />
dkkyk R;kfno’kh lq/nk ikfgys gksrsl] R;kosGsyk t’kh okxyh gksrhl rlsp okx-<br />
BjY;kizek.ks MkW- ldkGh egs’kP;k t[kek c?k.;kps BjoY;kizek.ks rs c?k.;klkBh laiw.kZ c¡Mst m?krkr vkf.k R;kuarj<br />
dqBY;kgh t[kes e?;s dkp ukghuk ;kph [kk=h d#u ?ksrkr R;koj vkS”k/k mipkj djrkr] ijr c¡Mst djrkr] R;kPkh<br />
jokuxh ijr R;kP;k nkyuk e?;s djrkr- ckgsj vkiY;k nkyukr vkY;koj fOgMh;ks dj.kkÚ;kyk o lk;yhyk<br />
cksyorkr- MkW- fOgMh;ksokY;k’kh ppkZ djrkr vkf.k R;kyk R;kauk dk; gos o dls gs lkaxrkr] lk;yh lq/nk frFks<br />
miLFkhr vlrs] MkW- fryk lq/nk R;kauk dk; gos vkgs gs lkaxrkr- rs uksanoY;koj lk;yh ckckaph ekQh ekxrs] eh<br />
fOgMh;ks cf?krY;koj eyk letys] eh pqd djr gksrh rs] MkW- ckck Eg.krkr] ekQh ekx.;kph t#j ukgh rqyk letys<br />
uk\ Eg.kwu rj eh rqykp fu.kZ; ?ks.;kl lkafxrys- rqyk tks fu.kZ; ;ksX; okVyk rks rq ?ksrykl ekQh d’kklkBh- gks<br />
i.k vki.k tso.kkuarj ek= tqus QksVks rlsp vkrk fOgMh;ksokyk vk.kwu ns.kkj vkgs R;koj vH;kl d# ;k- larks”kus<br />
vk.kyk dk rq>k yWiVkWi\ gks ckck vk.kyk vkgs eh vkrk rsp lkax.kkj gksrs dh lxGs QksVks ,d= d# ;k] o c?kq ;k<br />
dl rs- nknkyk d/kh ‘kq/n ;s.kkj] R;kyk dkgh [kk.;kps ca/ku ukgh uk\ R;koj MkW- dkgh ukgh] vki.k ts jkst tsor<br />
( 26)
vkgksr rsp- lk;yh vkbZyk Qksu d#u dGors dh nknkyk nksu rklkuh ‘kq/n ;sbZy- BjY;kizek.ks vkbZ nksu rkl<br />
>kY;koj Mck vk.krs vkf.k lxGs t.k ,d= tso.kkl clrkr- tso.k >kY;koj MkW-gkWfLiVy e/;s loZ #X.kkph<br />
fopkj.kk dsY;koj vkiY;k nkyukr ;srkr rls lk;yh vktps vkysys QksVks vkf.k tqus QksVks nksUgh vk.krs MkW- uhV<br />
igk.kh djrkr] lk;yhyk lkaxrkr dh 5 rs 6 osGk vkWijs’ku djkos ykxsy] izR;sd vkWijs’ku e/;s lk/kkj.k 15 rs 20<br />
fnolkpk dkyko/kh vlsy] ,dnk mtO;k ekaMhph o ,dnk MkO;k ekaMhph pkeMh dkh eqyxh vkgsl rs- vkgsl rj<br />
yiok;ps d’;kyk- ukghrj vls dj dGo o la/;kdkGh rqp tk frdMs eaqcbZyk vkS”k/k ?ks o ldkGh ijr ;s- brdh<br />
?kkbZ brD;klkBh dh rs vkS”k/k ykoys dh dk
scl toG ;s.ks lksis tkbZy- lk;yh dGors vls lkaxrs o dGors- 20 fefuVkr lk;yhph cl ;srs] lk;yh mrjr<br />
vlrkukp vfHkthryk Qksu djrs] vfHkthr Qksu u ?ksrk oktrp Bsorks o cl toG tkrks vkf.k frP;k leksj dV<br />
djrks] ehp vfHkthr] v’kh vksG[k d#u nsrks] r’kh lk;yh lq/nk vksG[k nsrs- vfHkthr lkeukph fopkj.kk djrks r’kh<br />
vf/kd ukgh gh ,dp cWx vkgs- vfHkthr lk;yh dMwu cWx ?ks.;kpk iz;Ru djrks rls dkgh tM ukgh] vkf.k vkrk<br />
ijr xkMhrp clk;p vkgs uk- xkMh toG tkrkr] xkMhr clY;koj vfHkthr rhyk izoklkr =kl ukghuk >kyk vl<br />
fopkjrks] rls lk;yh ukgh Eg.kwu lkaxrs- vfHkthr dkgh [kk;ps fdaok pgk oSxsjs ?;k;pk vlsy rj lkax] r’kh lk;yh<br />
udks Eg.krs- ?kjh tkr vlrkuk rqyk jk=h tso.kkr dk; vkoMrs rs lkax Eg.kts rls ekxork ;sbZy] lk;yh R;kyk<br />
MC;kr dkgh vk.kys vkgs rs ?kjh xsY;koj c?k] ex Bjoq ;k dk; rs] vx rls ukgh vkt usedk LoSikd dj.kkjk<br />
;s.kkj ukgh Eg.kwu fopkjys r’kh lk;yh Eg.krs ?kjh xsY;koj fopkj d# ;k dk; ekxok;ps rs] ckgsj tk;ps dh<br />
?kjkrp tsok;ps rs- nks?ksgh ?kjh ;srkr vfHkthr fryk frph #e nk[korks vkf.k Qzs’k gks.;kl lkaxrks- lk;yh ckgsj ;srs<br />
rsOgk vfHkthr fVOgh igkr vlrks] lk;yh ckgsj ;srkuk vkbZus fnysyk Mck R;kP;k leksj Bsors rlk Mck ikgwu R;kr<br />
dk; vkgs gs fopkjrks rls ykMw o fpoMk vls lkaxrs rlk rks Mck ?ksrks o yxsp m?kMwu [kk.;kl lq#okr djrks] r’kh<br />
lk;yh R;kyk Fkkack;yk lkaxrs o fopkjrs fdpu dqBs vkgs py nk[ko] rls dkgh u cksyrk fryk fdpu e/;s usrks]<br />
lk;yh ,d fM’k ?ksrs o R;kyk FkksMk fpoMk o ykMw dkVdu fopkjrs]<br />
pgk ?ks.kkj rls rks gks Eg.krks i.k R;kP;k yxsp y{kkr ;srs dh pgk dj.;kl dks.kh ukgh vkgs rs- rls rks lkaxrks<br />
vx udks] r’kh lk;yh R;kyk eyk pgk djrk ;srks] dsyk rj R;kr dk;] MkW- dkdk d/kh ;s.kkj vkgsr vls fopkjrs<br />
R;kp osGsl MkW-njokT;kph csy oktorkr rls vfHkthr fryk MWM vkyk vls lkaxrks] r’kh lk;yh R;kph fM’k ?ksrs] eh<br />
vk.krs nksUgh ,d= vls lkaxrs- lk;yh nqljh fM’k i.k Hkjrs o ckgsj vk.krs] rls MkW- rq d’;kyk =kl ?ksrykl<br />
vk.kys vlrs dks.kh rjh] rls vkt ?kjkr dks.khgh jk=hP;k dkekyk ukgh vls vfHkthr lkaxrks] lk;yh MkW- uk pgk<br />
?ks.kkj dk vls fopkjrs rls MkW- vx rq d’kkyk djrsl Fkkac eh djrks] r’kh lk;yh eh vlrkuk rqEgh dk dj.kkj<br />
Fkkack vkysp- lk;yh pgk gksbZ i;Zr fdpu e/;s o fQzt e/;s dk; vkgs rs ikgrs] dsysyk pgk ckgsj usrs- pgk ?ksrk<br />
?ksrk nks?kkuka vpkud jk+=h tso.kkr dk; d# vls fopkjrs] rls vfHkthr lkaxrks] lk/k Eg.kts eqxkrkanGkph f[kpMh]<br />
dksf’kafcj vkf.k lqi fdaok rkd cl] MkW lkaxrkr] i.k rq d’;kyk djrs vkgsl] vfHkthr Qksu dj o ekxo] rls<br />
lk;yh vfHkthryk fopkjrs tj dk pgk cjkscj >kyk ulsy rj ex rqEgh ekxok- rls nks?ksgh lkaxrkr dj rqyk ts<br />
djk;ps vkgs rs- MkW- eh vkyksp Eg.kwu lkaxrkr i.k tkrkuk vfHkthryk ek= fdpu e/;s rhyk oLrq nk[ko vls<br />
lkaxrkr- vkiY;k #e e/;s ;srkr o lk;yh lq[k#i iksgpyh vkgs rqEgkyk dGoys vlsyp vls MkW- oS’kaik;ukauk<br />
fopkjrkr rls MkW- ukgh Eg.kwu lkaxrkr] rls Jhsdkar MkW-uk lkaxrks vkt gks.kkÚ;k lqusP;k gkrps tso.kkj vkgs] vkrk<br />
;k {k.kh rhpk gks.kkjk Hkkoh uojk rhyk fdpuph ekfgrh nsr vkgs- MkW- oS’kaik;u Eg.krkr ;kpk vFkZ eqyhyk nqj<br />
us.;kpk fopkj >kyk okVrs] rls Jhdkar lkaxrks] tks i;Zar rq>h lqu ;s.;kph O;oLFkk gks.kkj ukgh] rks i;Zar rhyk<br />
us.kkj ukgh ex rj >ky] vf/kdp osG gksr vlsy rj vkEgh nks?ksgh iq.;kr ;s.;kl r;kj vkgksr- py Bsorks Qksu<br />
vkf.k tso.kkpk Lokn ?ksrks] R;kuarj nks?kkauk ckgsj ikBorks] pyk Bsorks Qksu- bFks lk;yh Bjysyk esuq Eg.kts f[kpMh<br />
vkf.k VkWesVks lqi djrs R;klkBh fdpu e/khy ekfgrh ns.;klkBh vfHkthr enr djr vlrks] fdpu e/khy lkeku<br />
igkrs rls rhyk ijdsi.kk jkgr ukgh] rhyk vlsp okVrs dh rh iq.;krhy ?kjkr vkgs] LoSaikd r;kj gksrks rks i;Zr MkWlq/nk<br />
fdpu e/;s ;srkr vkf.k >ky dk\ vls fopkjrkr] lk;yh lkaxrs] dkdk ikap fefuV] vk.krsp Vscykoj] cja<br />
ikiM Hkktwu dh rGysyk] rls MkW- Hkktysyk vl lkaxrkr o ckgsj VscykdMs tkrkr- lk;yh o vfHkthr lxGs inkFkZ<br />
Vscykoj vk.krkr lk;yh okkY;koj Vscy vkojrs MkWvfHkthryk<br />
xkMhus rhyk eaqcbZ fQjowu vk.k o ;srkuk vkbfLdze vk.k fr?kka lkBh ,d= [kkrk ;sbZy] rqEgh ckgsj o<br />
?kjkr [kkysr rjh ek>s dkgh Eg.k.ks ukgh- lk;yh] vkbZ vkf.k ckckauk Qksu d#u dGors o dGo.;kl m’khj<br />
>kY;keqGs ekQh ekxrs rls nks?ksgh rq dkekeqGs dGoys ukghl i.k Jhdkaruh dGoys vls lkaxrkr- lk;yh Qksu Bsors]<br />
( 28)
Qksuoj cksy.k tl gksrs rls vfHkthr lk;yhyk ckgsj tk;ps vkgs] dkj.k vlgh rqyk m|k jgk;ps vkgs rsOgk vkrk<br />
ts xkMhrwu ikg’khy o vkoMys rj lkax Eg.kts m|k frFks tkrk ;sbZy- nks?ksgh ckgsj tkrkr- xkMhr vfHkthr vkf.k<br />
lk;yh vkikiys f’k{k.k vkoMh fuoMh fo”k;h ppkZ djrkr- vfHkthryk rq iqs<br />
?ksrysys f’k{k.k gs vkeP;k vkS”k/kkP;k mRiknuk laca/khp vkgs R;keqGs nqljs dkgh ukgh- lk;yh gkWfLiVy vkf.k iksLV<br />
xzWT;q,V laca/kh lkxrs- ujheu ikabZV] lh,l~Vh] fxjxkao pkSikVh vls nk[kor ojGhr ?kjk toG vkY;koj vkbfLdze<br />
?ksrkr o ?kjh ;srkr] [kk.ks >kY;koj lk;yh m|k ldkGh dk; d# vls fopkjrs rls MkW- ldkGh ;sbZy nks?kka iSdh<br />
dks.kh rjh rks djsy] lk;yh Eg.krs dks.kh vkys ukgh rj dk; vk;R;kosGh /kkoiG d’;kyk] vkf.k eyk dkgh m|k<br />
dke ukgh jkstP;k lkj[ks Eg.kwu fopkjys- rls MkW fopkjrkr] dke ukgh Eg.kts\ letyks ukgh- lk;yh rhp jkstps<br />
osGki=d lkaxrs] rls MkW- yxsp Eg.krkr cki vkgs dh tsyj eqyhyk brd dks.kh ?kk.;kyk tqair dk\ rsOgk lk;yh<br />
yxsp lkaxrs ckckauk dkgh cksyk;ps ukgh] rs rj dkgh d# udksl QDr vH;kl dj vlsp Eg.krkr ijarq eykp<br />
vkoMr ukgh Eg.kwu! rls vkbZ eyk LoSikd ?kjkr i.k ?ksr ukgh] QDr jk=hP;k tso.k okh LoSikad dj.;kph bPNk iq.kZ d#u ?ksryh] pkysy uk\ MkW- pVdu vx ;kuarj<br />
rqykp djk;ps vkgs- rls lk;yh dk;\ vls fopkjrs] MkW- P;k y{kkr vkys rls Eg.krkr] vx rq>s yXu gksbZyp rsOgk<br />
dqBsrjh rqyk djkosp ykxsy uk\ dks.kh vkgs dk\ eyk lkax- rks ukgh Eg.kkyk rj eh d#u nsbZu- dks.kh ukgh vkgs]<br />
ckck ukgh Eg.kkys rj lkaxsu] i.k dk; d# m|k ldkGh vkf.k nqikjP;k tso.kkr- brD;kr vfHkthr lq/nk ;srks MkWlk;yhyk<br />
Eg.krkr fopkj R;kyk] lk;yh vfHkthryk fopkjrs m|k ldkGh vkf.k tso.kklkBh dk; d#\ vfHkthr<br />
lkaxrks vx vkrk ts >kys vkgs rs rjh ft# ns\ [kqi fnolkauh brd tsoyks vkgs o o#u vkbfLdze- vkrk eyk<br />
‘krikoyhp djk;yk ykxsy- MkW- yxsp lkaxrkr lk;yh tk rw i.k lkscr] Eg.kts rks FkksMs ftjys dh lkaxsy] m|k<br />
dk; gos rs o gks tj dk ?kjkr ulsy rj m|k R;kykp ;knh ns rks vk.ksy- lk;yh vkbfLdze fM’k Lo;aikd?kjkr<br />
Bsors] vfHkthr lkscr ‘krikoyh djk;yk tkrs- bFks MkW- oS’kaik;u MkW- eksMdkauk Qksu djrkr o fopkjrkr dk; js<br />
eqyhyk =kl nsr ukghl uk\ MkW- eksMd lk;yhyk ikBoysl R;klkBh rqepk vkHkkjh] rls MkW- oS’kaik;u lkaxrkr gGq<br />
cksy ,sdsy rh] dku Qkj ‘kkiZ vkgsr] uqlrh ?kkbZ dsyhl rjh letsy rhyk rsOgk lkaHkkGqu- rls MkW- eksMd lkaxrkr<br />
dkGth d# udk] dkj.k nks?ks ‘krikoyh djk;yk xsys vkgsr- MkW- oS’kaik;u vkÜp;Zpfdr gksrkr o fopkjrkr vjs<br />
dk; lkaxrksl dk;\ MkW- eksMd lkaxrkr] gks rh ;s.kkj vkgs rlsp LoSikd i.k djrs vls lkafxrysl] rls eh<br />
lxG;kauk lqVVh fnyh] vkrk jk=hps tso.k frusp dsys gksrs vkf.k m|k ldkGh U;kgkjh vkf.k tso.k dk; d# vls<br />
fopkjr gksrh] rsOgk eh lkafxrys ts dj’khy rs pkysy] tj dk rqyk ts djk;ps vkgs R;klkBh lkeku gos vlsy] rj<br />
vfHkthryk lkax fdaok R;kyk cjkscj us o rqyk dk; gos rs vk.k- eh rhyk uqlrs Eg.kkyks] dk; rq>k ckck vkgs dh<br />
tsyj] r’kh fpMwu vaxkoj gYyk djk;yk vkyh ukgh brdp- vkt eh Hk;adj [kq”k vkgs] dk; ekxky rs nsrks- rls MkWoS’kaik;u<br />
lkaxrkr] eyk ek>h lqu xkSjh ns o ek>h eqyxh lqu d#u ?ks- bFks lk;yh o vfHkthr cksyr cksyr tjk nqj<br />
oj tkrkr Eg.kts ‘krikoyh ,soth ikp’ks ikoys gksrkr] brD;kr vkbfLdzeps gkWVsy ;srs rls vfHkthr fopkjrks<br />
[kk.kkj dk\ lk;yh ukgh Eg.kr ukgh] rls frP;k vkoMhps dqBys vls vfHkthr fopkjrks] rls rh lkaxrs vkbfLdze<br />
vkgs uk brdsp- vfHkthr fryk cVjLdkWp dk ds’kj fiLrk vls fopkjrks rls rh nksUgh ,dk ekxksekx] ,d= ukghvfHkthr<br />
vkMZj nsrks brD;kr lk;yh vfHkthryk ?kjh Qksu d#u ckckauk lq/nk fopkj] rls vfHkthr fryk lkaxrks]<br />
ckck >ksiys vlrhy] rjh lk;yh Qksu djk;yk lkaxrs dqBys gos rs fopkj] rls R;kaps ;s.kkj rks i;Zr rks MkW-uk Qksu<br />
djrks] rls MkW- vkrk dk; vkBo.k >kyh] rls vfHkthr lk;yhus lkafxrys Eg.kwu Qksu dsyk vkgs] vkbfLdze dqBys<br />
vk.kk;ps] rls MkW- R;kyk fopkjrkr rq ,sdyl gsp vkÜp;Z vkgs] vlks rqEgh dk; [kk.kkj vkgkr rsp vk.k] R;akpk<br />
Qksu Bsorks rls ifgyh vkWMZj ;srs] vfHkthr R;kyk dkgh lkax.kkj brD;kr lk;yh lkaxrs] Fkkac ikp fefuV rjh] vls<br />
lkaxwu iklZy vkMZj Fkkacors- vjs vkiys [kk.ks laiys ukgh rj vkMZj dsysY;k vkbfLdzeps feYd’ksd gksbZy- R;k is{kk<br />
vkiys gs lair vkys dh vki.k nksUgh vkbfLdzeph rhu IysV [kk.kas >kY;koj vkWMZj d# ;k] ijarq tkrkuk yodj ?kjh<br />
tk;yk gos- vfHkthr [kq”k gksrks dh lk;yhyk lq/nk vkbfLdze vkoMrs gs] LoSikd dj.;kph vkoM vkgsp- iklZy<br />
?ksrkr o ?kjh ;srkr] lk;yh yxsp rhu ckmy] peps ?ksrs] fr?ksgh vkbfLdze [kkrk [kkrk m|k dk;] vls lk;yh<br />
fopkjrs] rls MkW- rqyk vkoMsy rs] m|kpk iw.kZ fnol rq>h bPNk o rq>h vkoM- ldkGh lk;yh yodj mBrs rhyk<br />
ugkos vls okVrs] ?kjkr tjh okrkuqdqfyr ;a= vlys rjhgh eqacbZpk m”ekrhyk lgu gksr ukgh] U;kgkjhph O;oLFkk<br />
( 29 )
dj.;klkBh LoSikad ?kjkr tkrs] nMis iksgs djrs] lkscr iksgk ikiM i.k xje xje feGkos Eg.kwu nks?kkaukgh U;kgkjh<br />
djk;yk LoSikad ?kjkrp cksyors] vfHkthr ;srks rls rhyk igkrp clrks] lk;yhP;k y{kkr ;srs] rls R;kyk fopkjrs<br />
dk; >kys] dkgh ykxys vkgs dk rksaMkoj] dk vkt ukfgY;koj [kk.;kps dsys rs ikgwu vkÜp;Z okVrs vkgs] rjh<br />
vfHkthr dkgh cksyr ukgh] lk;yh letrs dkgh rjh xks/kaG >kyk vkgs] brD;kr MkW ;srkr rls lk;yh vfHkthryk<br />
lkaxrs] MWM uk iksgs ns] rjh rks xIip vlrks] ‘ksoVh rhp iksgs o ikiM MkW-uk ns.;klkBh cktwyk gksrs] rsOgk dqBs R;kP;k<br />
y{kkr ;srs] vki.k dkgh rjh xks/kaG dsyk vkgs rs] rs yio.;klkBh rks lk;yhyk lkaxrks] dky eh dkgh rjh rqyk<br />
lkax.kkj gksrks rs vkBor gksrks] MkW- letrkr ts letk;ps vkgs rs] R;kauk lq/nk vkuan gksrks] eqyxh [kjks[kjp t’kh<br />
lqu Eg.kwu goh vkgs r’khp vkgs] vfHkthr lq/nk xqrayk vkgs v’khp gkypky vkgs] rsOgk m|k R;kyk iq.;kyk lksM<br />
Eg.kwu lkafxrys o R;kua rs ekU; dsys dh dk; rs letk;ps- vfHkthr Lor%yk lkojr ukgh rksp lk;yh R;kyk [kkr<br />
vlrkukp nqikjh dk; vls fopkjrs rsOgk vfHkthr lkaxrks rq dk; dj’khy rs] R;koj lk;yh fopkjrs fdrh oktrk<br />
gos vkgs] rq>k LoSikad >kyk fd cksykoys fd gtj dkj.k vkt eyk dqBsgh tk;ps ukgh] rls MkW lkaxrkr] eh ek=<br />
t#j iMY;kl tso.k >kY;koj tk;ps vlsy rjp tk.kkj vls lkaxrkr- lk;yh yxsp vfHkthryk lkscr ;s.;klkBh<br />
lkaxrs] rls rks rw lkax’khy rsOgk vls lkaxrks- MkW- vkiys y{k ukgh vlsp nk[korkr- nks?ksgh U;kgkjh >kY;koj<br />
ekdsZVyk tkrkr] lk;yhP;k eukr iatkch fM’k dj.;kps vlrs] R;klkBh gos vlysys lkeu ?ks.;klkBh tkrkr- Nksys<br />
vkf.k iqjh vkf.k lkscr xqykc tke vlk csr Bjors- nks?ksgh pkyrp tkrkr] ekdsZV e/khy xnhZr fryk =kl gks.kkj<br />
ukgh ;kph rks dkGth ?ksr vlrks- ,d nksunk /kDdk ekj.kkjs iz;Ru djrkr] R;kapk iz;Ru vfHkthr eksMwu dkkY;koj<br />
nks?ksgh ckgsj tkrkr- vfHkthr xkMh xsVos vkWQ bafM;k dMs vk.krks] ikdZ d#u gkWVsy rktegkyP;k leksjP;k /kD;k<br />
toG nks?ks mHks jkgrkr- lk;yh leqnz n’kZukus vkf.k xsV ikgwu Hkkjkors- rs rlsp iqkys vkgs- nks?ksgh toG ikl v/kkZ<br />
rkl clysys vlrkr] vpkud nks?ksgh ,dne fu?kk;ps dk\ vl Eg.krkr nks?ksgh ?kjh tk.;klkBh fu?krkr- vfHkthr<br />
xkMh toG tkrkuk fryk rqyk ppZxsV] ejhu ykbZUl] fxjxkao pkSikVh ekxsZ ?kjh usrks Eg.kts rqyk rs cf?krY;k lkj[ks<br />
lq/nk gksbZy] rqyk dkgh [kjsnh djko;kph vkgs dk\ r’kh lk;yh ukgh lkaxrs] ykxysp rj uarj ngh vk.kko;kl<br />
ykxsy] eh ykoys vkgs i.k tj deh iMys rj r’kh vfHkthr ngh d’;klkBh\ rsOgk dj.kkj vkgs dkghrjh ngh<br />
oki#u] rls vfHkthr fryk ?ksp tkLr dkj.k vkEgh nks?ksgh tj dk rq nghoMs dj.kkj vl’khy rj ngh tkLr [kkrks-<br />
( 30)
qyk dk; ekfgr eh rsp dj.kkj vkgs rs] eukrys ,sdrksl okVr] ukgh vkiyk ,d vankt] rls lk;yh fBd vkgs ex<br />
vkiY;k ?kjk toGp [kjsnh d# ;k- nks?ksgh ?kjh ngh ?ksmup ;srkr rls MkW- fryk rq>h lxGh vkS”k/k vkyh vkgsr rh<br />
rw rkC;kr ?ks- lk;yh vkS”k/k ?ksrs] Qzs’k gksr] LoSikd ?kjkdMs tk.;k vxksnj MkW-uk pgk gok dk\ Eg.kwu fopkjrs rls<br />
MkW- gks lkaxrkr] rls vfHkthr lq/nk pgk gok vkgs vls ;srk ;srk lkaxrks- lk;yh fr?kkalkBh pgk vk.krs vkf.k pgk<br />
?ksrk ?ksrk egkjktkapk iqrGk] gkWVsy rktegky vkf.k leqnz n’kZu ;kckcr lkaxrs- rls MkW- Eg.krkr c?k tj dk lxGh<br />
vkS”k/k dky feGkyh vlrh rj vkt ldkGhp rw xsyh vlrhl o gs lxGs ikg.;kps jkfgys vlrs] R;kf’kok; eyk gh<br />
rw dsysY;k LoaSikdkyk eqdkos ykxys vlrs- fr?ksgh glrkr- R;kcjkscj MkW- yxsp jk=hpk csr fopkjrkr] rls lk;yh<br />
lkaxrs fopkj dsysyk vkgs] i.k rsp gksrs dh ukgh rs ikgrs] dkj.k vxksnj d/kh rks inkFkZ ,dVhus dsyk ukgh] i.k<br />
enr dsyh vkgs- MkW- yxsp fryk lkaxrkr dkgh dkGth d# udks] uDdh pkaxyk gks.kkj vkgs- dkgh gos vlY;kl<br />
eyk cksyo] rls vfHkthr ckckauk lkaxrks eh djhu enr dkgh gos vlY;kl- lk;yh LoaSikd ?kjkr tkrs] csr vxnh<br />
lk/kk Eg.kts xktj] Qjlch dktqps rqdMs ?kkywu iqyko] VkWesVks lkj vkf.k ngh oMs- LoaSikd tlk iq.kZ gksr vlrks rls<br />
vfHkthryk gkd ekjrs] rks vkY;koj osG vkgs vtwu dh rkV ?;k;ph] r’kh gks vkEgh r;kj vkgksr rw gkd ekjyhl<br />
eyk] rls ckckauh r;kj vkgs vls [kq.koys vkgs] dkj.k rs Qksu oj iq.;kr dkdka’kh cksyr gksrs rq m|k ldkGh<br />
fu?k.kkj vkgsl rs- Qksuoj cksy.ks >kys dh cksyo dkdkauk eh ?ksrs rkV] e/;sp Bsoys dh go rls xje ?ksrk ;sbZy] vjs<br />
ikiM gok vkgs dk] dkj.k ngh oMs vkgsr Eg.kwu fopkjrs vkgs- yks.kps vkgsp rls rks gh udks Eg.krks- fr?ks gh<br />
tsok;yk clrkr lk;yh ifgys okkys vkgsr vls<br />
lkaxrkr vfHkthr lq/nk pkaxys >kys vkgsr vls lkaxrks] rhus vtwu [kkYysyk ulrks] gs vfHkthrP;k y{kkr ;srs rls<br />
rks fopkjrks gs dk; rq ukgh [kkYykl] rls rh lkaxrs] Lor% dsysys [kk.;kis{kk vxksnj dks.kkyk rjh fnys fd [kj dk;<br />
rs letrs-- nks?kkauh pkaxys Eg.kys vkgsp vkrk rj [kkrs] R;kpk fryk vkuan gksrks- tso.k >kY;koj fr?ksgh ckgsj pDdj<br />
ekj.;kl tkrkr- ijr ;srkuk MkW- fryk [kkl eaqcbZp iku [kk.kkj dk Eg.kwu fopkjrkr r’kh lk;yh pkysy Eg.krs- MkWnks?kkauk<br />
frFksp mHks jkg.;kl lkaxrkr o iku vk.kko;kl tkrkr- iku [kkr [kkr ?kjh ;sr vlrkr rsOgk MkWvfHkthryk<br />
lkaxrkr] fryk rwp dk ukgh lksMr iq.;kyk] Eg.kts nksUgh dkdk&dkdaqph HksV lq/nk gksbZy rq>h] gks rlsp<br />
ldkGh QkeZ o#u rkth Hkkth us] MkW- lk;yhyk lkaxrkr] iqk pgk dlk >kyk vkgs rs lkax] gks i.k eyk QDr pgkp<br />
djrk ;srks cj dk] vk.k[kh dkgh ukgh- cj dkgh fcfLdV fdaok fpoMk- r’kh rw ?ks eyk brD;k ldkGh dkgh udksdkdk<br />
dqBs vkgsr vls fopkjrp vlrs rks i;Zar MkW- ;srkrp- dk; r;kjh >kyh vkgs uk] rqEgh fu?kkykr dh eh<br />
QkeZoj Qksu djrks Eg.kts rs dkgh rjh [kk.;klkBh djrhy- Hkkth eG;krwu vk.ks i;Zr dkgh [kk Qzs’k Ogk o iqkyh vls ukVd djr {kek ekxrkr- rls<br />
MkW- R;kauk lkaxrkr ek>h ukgh frph ekQh ekxk] rls R;krhy ,d ofguhlkgsc ekQ djk ,dnk] iqUgk vls gks.kkj<br />
ukgh- nksu feuhVs lk;yh dkgh cksyr ukgh] MkW- uk lkaxrs] jkgw ns] dkgh rjh egRokps dke vlsy Eg.kwup vkys<br />
ulrhy- lk;yh o vfHkthr nks?ksgh fu?krkr rls MkW- QkeZoj dGorkr] nksUgh xM;kauk u vkY;kcÌy # 100 izR;sdh<br />
cf{kl nsrkr- xMh lq/nk [kq”k gksrkr o fopkjrkr] dk; vfHkthr ckckyk ilar iMyh dk\ rls MkW- rs ekfgr ukgh i.k<br />
fryk iq.;kyk lksM o jgk frdMs vls lkafxrys rsOgk fojks/k dsyk ukgh] vkrk rjh brdsp iqjs vkgs] eq[kkZauks rqEgh dk;<br />
,dne ofguhlkgsc] lk;yh o vfHkthr xkMhus R;kP;k QkeZoj tkrkr] fHkdw vfHkthr ckck cjkscj eqyxh vkysyh<br />
ikgrkr rls pkV iMrkr- vfHkthr fHkdwukukayk lk;yhyk eGs nk[kok vls lkaxrks] r’kh lk;yh R;kyk fopkjrs] rq<br />
( 31 )
ukgh dk ;s.kkj cjkscj] rls vfHkthr lkaxrks eh ;s.kkj rj] i.k eykgh dqBs lxG ekfgr vkgs- gs fHkdwukuk lxGs<br />
ikgrkr- vkEgh efgU;k nksu efgU;kr ,dnk ;srks- fHkdw nks?kkaukgh eGs nk[kok;yk usrkr] lk;yhyk dqBY;k HkkT;k<br />
gO;k vkgsr rs lkaxk yxsp nsrks- rls vfHkthr xkMh Hk#u udks] i.k Hkkth Bso.;klkBh fQzt e/;s tkxk lq/nk goh uklk;yh<br />
gs ,sdY;koj yxsp vfHkthrP;k dkukr lkaxrs] eyk brdh let vkgs] rls vfHkthr rqyk ukgh dkgh] eh<br />
fHkdwukukauk lkafxrys] ukghrj dkgh [kj ukgh- lk;yh esFkh] VkWesVks] ikrhpk dkank] ?ksoMk] xokj vkf.k nq/kh ns.;klkBh<br />
lkaxrs rls fHkdw iq.;kyk tkr vkgkr uk rsOgk dksfFkachj vkf.k vGw U;k nksUghP;k oM;k nks?kkauk vkoMrkr- rls<br />
vfHkthryk fopkjrs nks?kkauk] rls vfHkthr lkaxrks] xksMcksys dkdk&dkdw] rls lk;yh cj |k Eg.kwu fHkdw dkdkauk<br />
lkaxrs- fHkdw R;kauk caxY;kr ikBorks] dkexkjkauk HkkT;k nksu VksiY;kr Hk#u xkMhr Bsok;yk lkaxrks- lk;yh] vfHkthr<br />
caxY;k’kh iksgp.kkj Rkksi;Zr fHkdw R;kauk xkBrks] vfHkthryk xkMh m?kMh Bso vls lkaxrks] Eg.kts rqEgh dkgh [kky rks<br />
i;Zr VksiY;k Bsorhy rs- nks?kkalkBh miek VkWesVks ?kkywu dsysyk ojrh dksFkhafcj v’kh U;kgkjh nsrkr- nks?ksgh<br />
vkiY;kryk FkksMk FkksMk fHkdwyk nsrkr- [kk.k >kY;koj xorhpgk ?kkrysyk pgk ;srks r’kh lk;yh xorhpgk i.k<br />
fidork dkdk] r’kh gks i.k cj >ky vkBo.k dsyh rs] iq.;kyk dkgh usys ukgh rjh pkyr i.k dksfFkachj] vGw vkf.k<br />
xorhpgk ikBoys dh nks?ks [kq”k c?kk- gYyh cjsp fnol MkW- vkf.k ofguh lkgsc iq.;ko#u vkys ukghr dh Qksu lq/nk<br />
ukgh- rls lk;yh dkgh dkekeqGs vkys ukghr] eh lkaxrs xsY;koj yxsp Qksu djk;yk] R;kapk vkyk ukghrj rqEgh<br />
djk;pk] r’kh fHkdw rs fBd vkgs i.k dqBs vkWijs’kuP;k dkekr vlrhy rj Eg.kwu dsyk ukgh] R;kauh gh lkafxrys vkgs<br />
dh Qksu dj Eg.kwu i.k- cj ek>k ueLdkj lkaxk R;kauk- fu?k.;k vxksnj nks?ksgh Qzs’k gksrkr vkf.k fu?krkr- izoklkr<br />
lk;yh vfHkthryk 15 fnolkr ,d rjh Qsjh gksr vlsy uk bFks\ vls fopkjrs rsOgk vfHkthr ukgh Eg.kwu lkaxrkslk;yhyk<br />
vkÜp;Z okVr] cksy.;kP;k vks?kkar lgt Eg.krs ;k;yk gos nj 15 fnolkauh lxGh lks; vkgs rj miHkksx<br />
vkf.k fulxkZP;k lkafu/;kr dk; okbZV vkgs- ,dnk dk egs’kps vkWijs’ku iw.kZ >kys dh ;k;yk go- rls vfHkthr]<br />
egs’k] dks.k egs’k vls fopkjrks\ ex lk;yh iq.;ki;Zr vfHkthryk lxGs lkaxrs rls vfHkthr vk’kkyrkckbZ Eg.kts<br />
ikVhy fcfLdV~l vls fopkjrks\ lk;yh gks lkaxrs vkf.k fopkjrs rq vksG[krksl rls vfHkthr gks dkj.k R;kapk fnj<br />
ckckapk oxZ fe= vkgs Eg.kwu ckdh tkLr dkgh ukgh- Eg.kts dkdk & dkdwaph v’kh rqEgh nksu eqy ok] ukghrj vkiyh<br />
HksV d’kh >kyh vlrh] rw dsysyk LoSikdkpk Lokn ?ks.;kpk ;ksx vkyk ulrk] vki.k dkgh rjh vf/kd cksyyks dh<br />
dk; v’kh ‘kadk R;kyk Lor%yk ;srs rlk rks xIi gksrks] rlsgh gkWfLiVy vkysys vlrs gs R;kP;k iF;koj iMrs- nks?ksgh<br />
?kjh ;srkr- MkW- ckck gkWfLiVy e/;s xsysys vlrkr i.k vkbZ ?kjkrp vlrs rh nks?kkauk izokl dlk >kyk fopkjrs] r’kh<br />
lk;yh vkbZyk eh [kkl dkghrjh vk.kys vkgs vls lkaxrs r’kh vkbZ fryk dksfFkachj] vGw vkf.k xorhpgk ;k<br />
O;frfjDr dk; rs lkax- r’kh lk;yh ikrhpk dkank vk.kyk vkgs vls lkaxrs- pgk ?ks.kkjuk rqEgh nks?ks] dkj.k eyk gok<br />
vkgs rls nks?ksgh gks lkaxrkr- lk;yh 5 feuhVkr r;kj gksrs Eg.kwu tkrs rls dkdw R;kyk gh r;kj gks Eg.kts pgk<br />
?ksryk dh gkWfLiVy e/;s tk- lk;yh vkf.k vfHkthr pgk lkBh ;srkr rls lk;yhyk MkW- vkbZ lkaxrs larks”kyk<br />
lkaxyhyk tk;ps vkgs vkt nqikjh] rsOgk R;kyk tso.k d#up tk vlk fujksi ns] gks egs’kpk Mck eh QDr vk.k.kkj<br />
vkgs ckdh vki.k lxGs vkt ?kjkrp tso.k d#;k] m|k iklwu usgeh izek.ks- lk;yh gks Eg.krs o vfHkthr lkscr<br />
fu?krs] okVsr eukrhy ‘kadk fopkjkoh dk] dh udks\ rls eukr fopkj.;kps Bjorks vkf.k fopkjrksp gk larks”k dks.k\<br />
r’kh lk;yhyk FkksMh ‘kadk ;srs] gk vls dk; fopkjr vkgs] izoklkr rj lkafxrys gksrs lxGs- rjh lkaxrs vjs<br />
foljykl dh y{k uOgrs- ek>k Hkkm ukgh dk\ rlk vfHkthrpk psgjk lqVyks vlk gksrks] rks R;kpk psgjk lk;yh<br />
cjkscj fVirs] vkrk fryk frps eqacbZyk tk.ks] ,d fnol R;kaphp vkS”k/k u feG.ks xM;kaps rsOgkp nksu fnol u ;s.ks]<br />
QkeZ gkml oj ikBo.ks] Qksu dsyk ukgh Eg.kwu vkbZ&ckckaps u fpM.ks] vfHkthrps iq.;kyk lksM.;kl ;s.ks] egs’k]<br />
larks”k gh eqykaph uko ,sdwu FkksMs xksa/kG.ks bR;knh fo”k;h la’k; ;srks- rh gh vkrk vkbZ&ckck vkf.k dkdkaph FkksMh<br />
xaer djk;ph Bjors- nks?ksgh gkWfLiVy e/;s iksgprkr- lk;yh vfHkthryk MkW-P;k nkyukr lksMrs vkf.k eqacbZyk xsY;k<br />
iklwu vkrk i;Zrpk dkekpk vk
10&15 fnol dke vkgs- gks i.k rqyk ;k;ps vlsy rj py ,d fnol jgk m|k ijr ;s- vfHkthr lk;yhyk fopkjrks<br />
;s.kkj vl’khy rj tkmu ;soq- rls vkbZ&ckckauk fopkjkos ykxsy] rqyk fopkj.;kph xjt ukgh dk\ rls vfHkthr<br />
vkgs i.k ijokuxh feG.kkjp vkgs uqlrs dGok;ps vkgs- dkj.k iq.;kr dk; vkf.k lkaxyhr dk;- vjs gks i.k rq<br />
iq.;kr dkdk&dkdwauk HksVk;yk vkyk vkgsl rj R;kauk dk; lkax.kkj\ rls vfHkthr letrks dh vkiyh ?kkbZ >kyh<br />
vkgs] rls lk;yhyk lkaxrks gks rq>s cjkscj vkgs- brD;kr vkbZ egs’kpk Mck vk.krs] r’kh lk;yh vfHkthryk<br />
lkaxyhyk tk;ps vkgs] larks”kyk lksM.kkj o yxsp ijr ;s.kkj vkgs] eykgh lkscr ;s.;klkBh lkaxrks vkgs- vkbZ yxsp<br />
ukgh Eg.krs] vk/khp fryk vkS”k/kkaeqGs ,d fnol jkgo ykxys vkgs] vkrk yxsp ukgh- larks”kyk tj nksu rhu fnolkauh<br />
tk;ps vlrs rj fopkj dsyk vlrk- rks i;Zr egs’kps tso.k gksrs rls vkbZ pyk ?kjh vkrk vls fr?kkauk lkaxrs- lk;yh<br />
larks”kyk vkf.k vfHkthryk lkaxrs iqkY;koj<br />
ek= FkksMh’kh fpMr vkbZyk iqs mRrj rqyk ekfgr vkgs] rsOgk gk<br />
fo”k; ;k uarj udks- vkbZ t’kh tkrs rls ijr ,dnk xkSjh pkS?kkaukgh Qksu dj.;kpk iz;Ru djr]s ijarq vi;’kp injh<br />
;srs- xkSjh lkaxyhyk dls tkrk ;sbZy gk fopkj djr vlrs i.k ekxZ dkgh fnlr ukgh- iq.;kyk rjh tkrk vkys rjh<br />
dkWyst fdaok gkWfLiVy e/;s tkos gk fopkj djr vlrs] yxsp rh fryk iq.;kyk dkWystyk tk;ps vkgs vls lkaxrs<br />
rls vk’kkyrkckbZa fryk iq
MkW- xksMcksys lkaxrkr rls rs lq/nk vkuanh gksrkr] o yxsp R;kauk la/;kdkGh ;s.;kl lkaxrkr dkj.k vkt dksfFkachj<br />
oMh vkf.k vGqoMh vlk csr vlrks] rls fefyan fopkjrks Jhdkar vkyk vkgs dk dks.kkrQsZ ikBoy vkgs] rq ;s rj<br />
Lokrhyk lq/nk vk.k cjkscj- cj ;srks vkEgh vls lkaxwu Qksu Bsorkr- MkW- lkS-uk Qksu djrkr o fefyan o Lokrh ;s.kkj<br />
vkgsr] rsOgk dksfFkachj oMh vkf.k vGqoMh dj] eh lk;yhyk ikBorks enrhyk Eg.kts frykgh rs ekfgr ulsy rj<br />
f’kdsy- lk;yh fgp osG vkgs fopkj.;kph Eg.kwu yxsp fopkjrs] ckck c?krs vkgs eaqcbZyk tk.;kP;k fnolk iklwu eyk<br />
nqj dj.;kps dkgh fopkj djr vkgkr okVrs] dh rqEgh lq/nk QkeZ gkml ?ks.;kps Bjor vkgkr dh dk;\ ukgh x<br />
ekfgr vlysys okbZV vkgs dk\ rls vlsy rj ex vkbZyk rq÷;k dGorks rqyk f’kdk;ps ukgh fdaok fryk vkt<br />
enrhyk ;ko;kps ukgh vkgs] dkj.k daVkGyh vkgs- lk;yh Eg.krs] ckck gs cj vkgs rqeps] Lor%P;k eukrys lkax.;kl<br />
VkG.;klkBh eykp daVkGk vkyk vkgs] gs dkj.k dk;\ Fkkack vkrk enr djrkukp vkbZyk lkaxrs rqEgk nks?kkaps xqfir<br />
ex c?kk vkbZ dlk izÜukapk HkMhekj djrs rs- rls MkW- lk;yhyk lkaxrkr fryk dkgh lkaxw udksl] eh rqyk iqkyh vkgs] i.k ckck vkrk ;k {k.kh<br />
QDr egs’kps cj gks.k gs egRokps vkgs] R;kuarj nqljs dkgh rjh- MkW- lkaxrkr eqyh cjkscj vkgs rq>s] i.k tj dk<br />
eqyxk pkaxyk o lqLoHkkoh vkf.k ?kj pkaxys vlsy] rlsp rqEgk nks?kkauk ,desdkauk vksG[krk ;kos gk lxGk fopkj]<br />
eyk rq [kknkMkyk ilar iM.kkj gs ekfgr gksrs] QDr vfHkthrpk izÜu gksrk] o rlk vkrk rks nqj gks.;kl osG tk.kkj<br />
ukgh- lk;yh fopkjrs] dls dk; rs\ vx rks rqyk lksMk;yk vkyk gsp [kqi vkgs- r’kh lk;yh glrs] MkW- rhyk dk<br />
glyhl vls fopkjrkr] r’kh lk;yh lkaxrs vgks ckck MkW- dkdkauh nksUgh xM;kuk lqVh fnyh gksrh] R;keqGs eh<br />
LoSikad dsyk] rls eyk Eg.kkys ;kuarj rqykp djk;pk vkgs] rls eh fopkjys Eg.kts] rls Eg.kkys yXu gksbZyp rq><br />
rsOgk dj.kkjp uk rq] dks.kh vkgs dk eukr rj lkax] ckck euk djr vlsy rj eh d#u nsbZu] vkEgh nks?ks fu?k.kkj<br />
R;kp osGsyk nks?ks vkys] dkdkauh fpM.;kpk vko vk.kyk] ijarq rks dkgh R;kauk teyk ukgh- R;kauh dkdkaph ekQh<br />
ekfxryh rls dkdkauh R;kauk ek>h ekQh ekxk;yk lkafxrys] R;kauh ek>h ekQh ekxrkuk ofguhlkgsc vlk mYys[k<br />
dsyk] eh gh nksu fefuVs dk; cksyos] ,dnk okVys] lkaxkos eh rqeph ofguhlkgsc ukgh Eg.kwu] i.k mxhp osG dk<br />
?kkyor clk;pk] Eg.kwu dkgh dke vlsy Eg.kwup vkyk ulky vlw nsr- vls Eg.kwu ekQ dsys] frljs vfHkthr<br />
d/khp QkeZ gkml oj eG;kr fQjyk ukgh i.k eh vkgs Eg.kwu fQjyk- vkf.k ‘ksoVh tsOgk vfHkthryk vtwu nksu<br />
ukao letyh] egs’k vkf.k larks”k rlk R;kpk psgjk c?k.;k lkj[kk gksrk dh vtwu nks?kka’kh rqyuk] tls R;kyk<br />
letysdh rs nks?ks ÒkÅ vkgsr] rlk ,dne psgjk lqVdk >kY;k lkj[kk >kyk gksrk- FkksM;k osGkiwohZ rks larks”kyk<br />
lkaxyhyk lksMk;yk tkow ;k o yxsp m|k ijr- MkW- ysdhps dkSrqd djrkr vkf.k fopkjrkr ex dk; er vkgs rq>s]<br />
?kkbZ d#u lkaxw udksl gok frrdk osG ?ks] gks i.k rjh fopkj dj.;k ;ksX; vkgs fdaok ukgh gs rjh lkax- lk;yh<br />
lkaxrs] ckck rks vtwu nksu rhu fnol vkgs- ikgw ;k] vkbZyk i.k gsp okVrs dk rs\ i.k ckck vkbZyk dkgh lkaxk;ps<br />
ukgh rjp- MkW- ckck Eg.krkr] fBd vkgs] ifgY;k uacjkyk vkgs uk rks- ex dkgh gjdr ukgh] nks?ksgh ?kjh tkrkrlxG;kaph<br />
tso.ka >kY;koj larks”k fu?krks rls vfHkthr R;kyk lksMrks rqyk LVW.Moj vls lkaxrks] rls larks”k vjs rqyk<br />
lxGs jLrs ekfgr vkgsr dk\ rls rks lk;yhyk fopkjrks ;srsl dk\ vkbZ lkaxrs vjs rh eyk enr djk;yk vkyh<br />
vkgs] rsOgk fBd vkgs 20 fefuVkr ;s.kkj vlky rj tk- rls MkW- vkbZ larks”kyk lkaxrs vkrk rqyk xkMh lksMk;yk<br />
;srsp vkgs LokjxsV i;Zr rj us Hkkth FkksMhs] rsOgk larks”k Eg.krks vkbZi.k uarj rj ,l- Vh usp tk.kkj vkgs- rsOgk jkgw<br />
ns- fr?ks gh tkrkr] larks”kyk lksMY;koj vkbfLdze [kk;ps dk\ rls fBd vkgs i.k ?kjh i.k ?ksmu tkm;k- fBd vkgs<br />
Eg.kwu nks?ks vkbfLdze [kkrkr rlsp lxG;kalkBh ?ksrkr- gs dk; ijr rlk vfHkthr Eg.krks vx ckbZ] dkdk&dkdw<br />
rqEgh ckgsjp [kkmu vkykr- Eg.kwu ijr lxG;kalkBh vjs i.k 10 di gks ikp vkrk vkf.k jk=h ikp egs’k /k#ulk;yh<br />
rks vkbfLdze vk.ks i;Zr eukrY;k eukr glrs- ?kjh xsY;koj vkbfLdze [kk.ks gksrs] lk;yh o vkbZ la/<br />
;kdkGph r;kjh djk;yk lq#okr djrkr vfHkthr MkW- dkdk lkscr gkWfLiVyyk tkrks [kjk] ijarq rks egs’k dMs<br />
tkrks- nks?ks bdMP;k frdMP;k ppkZ djrkr- la/;kdkG gksrs r’kh MkW- ;srkr vkf.k ikBksikB pgk lq/nk ;srks- fr?ks pgk<br />
?ksrkr MkW- ?kjh tk.;klkBh fu?k.kkj vlrkr rksp MkW- xksMcksys Qksu djrkr ,d rklkr fu?krks; Eg.kwu- MkW- ?kjh Qksu<br />
d#u dGorkr dh fefyan o Lokrh ,d rklkr ;srhy] LkkS- dkgh gjdr ukgh] dkj.k rks i;Zr gksbZyp] ysdhyk<br />
vxksnj enrhyk ikBoysr rs cjs >kys- frph pkaxyh enr >kyh- ex vkgsp eqyxh ek>h xq.kkph jkgw ns dkSrqd] ek>h<br />
i.k vkgs<br />
( 34)
EgVy- ps”Vk pkyw vlrkukp Qksu Fkkacorkr] MkW- ckck egs’kyk MkW-xksMcksys ;s.kkj vkgsr] vls lkaxrkr] eh vk/kh<br />
R;kyk bFksp cksykorks] ex vkEgh ?kjh tkm fBd vkgs- jk=hps tso.k vkrk lk;yh fdaok dks.kh rjh vk.ksy dkj.k rqyk<br />
larks”k lkaxyhyk xsyk vkgs gs ekfgr vlsyp- rls egs’k gks ldkGh lkafxrys R;kus fBd vkgs] vkrk rl dkgh eyk<br />
,dVs okVr ukgh- MkW- vkiY;k nkyukr tkrkr- vfHkthr R;kP;k cjkscj FkkacrksbFks<br />
xkSjhyk vkbZus dkgh dkj.k u nsrk Fkkacoys vkgs g;kph ‘kadk ;srs- rh lkaxyhyk lk;yhP;k ?kjh i.k tk.;kpk<br />
fopkj djrs] egs’kP;k ?kjh tk.;kr dkgh vFkZ ulrks] rks rj ;qjksiykp xsysyk vlrks- fBd vkgs] iqkyh ukghr dh rks<br />
vkiY;kiklwu nqj vkgs] dk; js vfHkthr] rlk gks dkdk vls vfHkthr Eg.krksxkSjh<br />
dkekpk O;ki dk; vkgs ;kpk vankt ?ksrs] iqh lquckbZ dk rq>h dks.kh ukgh] fe= Eg.korksl<br />
uk\ vjs gks i.k lkljscqokauk vkea=.k udks dk |k;yk- vkyks] 9 P;k vkr vkyks] Eg.kts >kys uk\ MkW- lkS- uk lkaxrkr<br />
eyk ,dk #X.kkyk c?kk;yk tk;ps vkgs] dkgh u cksyrk vkoj.;klkBh tkrkr- lk;yhyk la’k; ;srks dkj.k rh frFks<br />
vlrkuk vkiY;k gkWfLiVy fo”k;h dkgh u cksyrk vkoj.;klkBh tkrkr] rls rh gh vkbZyk vkysp vls lkaxwu ckckauk<br />
xkBrs] lk;yh utjsusp fopkjrs dk; >kys\ rls MkW- vktw cktwyk igkr fryk lkaxrkr] vxckbZ rq>h ofguh ;srs vkgsvkrkp<br />
Qksu vkyk gksrk- lk;yh ckckauk lkaxrs dh fryk vkEgh ;qjksi e/;s vkgksr gs lkafxrys rj rh dnkfpr<br />
lkaxyhyk tkbZy] tj rh brdh yodj ;sr vkgs rj rh uDdh lkaxyhyk tk.kkj- ckck] tj dk rh lkaxyhyk tkr<br />
vlsy rj eyk dGok] Eg.kts ?kjkrY;kauk ?kjkyk dqyqi ykok o tk vls lkaxsu- ckck eyk okbZV okVrs vkgs i.k<br />
i;kZ; ukgh- dkj.k tks i;Zr egs’k fBd gksr ukgh rks i;Zr bykt ukgh- MkW- lk;yhyk lkaxrkr gs c?k vkbZ dk;<br />
dke lkaxsy bdMs y{k u nsrk] rq eh fu?kkyks dh rq lq/nk fu?k] Eg.kts tj dk rh lkaxyhyk tk.kkj vlsy] rj rls<br />
eyk rqyk dGok;yk ykxsy- lk;yh gks Eg.krs o rh gh r;kj gks.;kl tkrs- MkW- fu?kk;P;k vxksnj gkWfLiVy e/;s<br />
Qksu d#u lkaxrkr dh rs ckgsj tkr vkgsr] rsOgk lk;yhyk Qksu d#u cksyok- lk;yh vkbZ’kh cksyr vlrkukp<br />
gkWfLiVy e/kwu Qksu ;srks dh MkW- lkgsc ckgsj tk.kkj vkgsr rsOgk rqEgh yodj ;srk ;sbZy frrds ;k- lk;yh la/khpk<br />
Qk;nk ?ksrs vkf.k yxsp lkaxrs ngk feuhVkr ;srs vls lkaxwu Qksu Bsors- lk;yhyk gs ekfgr vlrs dh gkWfLiVyyk<br />
iksgpsy ;kph lks; dsY;k eqGs [kq”k gksrs] i.k vkbZyk rs nk[kor ukgh] yxsp vkojrs o gkWfLiVyyk tk.;kl fu?krs]<br />
r’kh MkW- vkbZ fryk dkghrjh [kk R;kuarj tk vls lkaxrs] rls lk;yh vkrk dkgh d# udks] ckck vkys dh Qksu<br />
djrs] Eg.kts eh Mckp vk.kk;yk ;srs] egs’kyk i.k |k;pk vkgs uk- rls vkbZ fryk dGo ex eh djrs vls lkaxrsgkWfLiVyyk<br />
iksgpY;k{k.kh xkSjh] MkW- xksMcksys ;kauk HksVk;yk nkyukr ;srs- nkyukr vxksnjp MkW- oS’kaik;u vkysys<br />
vlrkr] R;k nks?kkauk dls vkgkr rqEgh vls fopkjrs rls MkW- xksMcksys fBd vkgksr] rq d’kh vkgsl] rls xkSjh lkaxrs<br />
eyk osM ykx.kkj vkgs cgwrsd] dkj.k vki.k fnysyk nks?kkapk uacj] lk;yh o egs’k ;kapk rks vfLrrokrp ukgh- rsOgk<br />
( 35)
dÌk;k uohu uacj vlsy rj |k] fadaok vf/kd ekfgrh |k tj dk rqeP;k dMs vlsy rj- rls MkW- xksMcksys] fryk<br />
lkaxrkr vx gks vkrkp vkyh vkgsl tjk cl Qksu oj cksyrsl rls dk; cksyrs vkgsl\] v’kh dqBYkhgh ekfgrh ukgh]<br />
vlrh rj rqyk fnyh ulrh dk\ rq lk;yh’kh laidZ dsykl dk\ rls xkSjh yxsp lkaxrs] tj rl vlsy rj vkrk<br />
eyk lkaxyhyk tk.;k f’kok; i;kZ; ukgh- rsOgk MkW- xksMcksys lkaxrkr dh rqyk tk;ps vlsy rj tk i.k vkEgkyk ts<br />
ekfgr vkgs rs rqyk lkafxrys vkgs- rq tk.kkj vl’khy rj xkMh nsrks mxkp mUgkr fQjr jkgw udksl- rls xkSjh<br />
lkaxrs dh MkW- lkgsc gk ,dp ekxZ vkgs] eyk lk;yhP;k ?kjh lkaxyhyk tkosp ykxsy- rls MkW- xksMcksys lkaxrkr<br />
fBd vkgs tk xkMhus] xkMh rq>h okV igkr vkgs] xkSjh lkaxrs ,d fouarh vkgs tj dk vkbZpk Qksu vkykp] rj eh<br />
lkaxyhyk xsys vkgs gs vkbZyk lkaxw udk- rsOgk MkW- xksMcksys lkaxrkr tk yxsp dkgh dkGth d# udksl- rls xkSjh<br />
nks?kkaps vkHkkj ekurs o lkaxyh lkBh fu?krs- xkSjh fu?kkyh vkgs R;kph [kk=h gksrs rls yxsp MkW- ckck lk;yhyk Qksu<br />
djrkr o xkSjh lkaxyhyk vkrkp xsyh vkgs] fryk tk.;klkBh xkMh lq/nk vkEgh fnyh vkgs vls lkaxrkr- lk;yh<br />
?kjh Qksu djrs] o vkbZyk lkaxrs vkrk yxsp Eg.kts rkcMrksc ?kjkyk dqywi ykok o fu?kk] dkj.k xkSjh iq.;krwu<br />
lkaxyhr ;s.;klkBh fu?kkyh vkgs] XkkSjh vkyh dh rqEgh dks.kh HksV.kkj ukgh ;kPkh dkGth ?;k] i.k rh ;s.;kP;k vk/kh<br />
?kj can vlsy gs igk fdaok eh vls lkaxsu dh rqEgh lxGs foJkeckxsr tk Eg.kts dkgh izÜup ;s.kkj ukgh] rh<br />
iq.;kr ijr vkyh dh rqEgkyk Qksu djhu] rls lk;yhph vkbZ fopkjrs] rh ijr iq.;kyk d’kklkBh ;sbZy] vx vkbZ<br />
MkW- ckckauhp xkMh fnyh vkgs] R;keqGs fryk ijr ;kosp ykxsy- fBd vkgs rj fu?kk vkrk yodjxkSjh<br />
lkaxyhyk tkrs i.k dkgh Qk;nk gksr ukgh] ?kjkyk dqyqi ikgrs] ‘kstkjh fopkjrs rsOgk rs djkMyk xsys vkgsr]<br />
dkj.k ,l~Vh LFkkudkojp HksVys] ,d rkl >kyk vlsy Eg.kts djkMyk iksgpys lq/nk vlrhy- xkSjh R;kauk lk;yh<br />
ckcr fopkjrs rls rs rh ijns’kkr xsyh vkgs ;k mIij dkgh ekfgr ukgh- xkSjh R;kauk frph ekfgrh fygwu nsrs] ‘kstkjh<br />
ts x`gLFk vlrkr] R;kauk fouarh djrs dh tls dks.kh ;srhy rls R;kauk dì;k eyk Qksu djk;yk lkaxk- lkaxyhrwu<br />
fu?krs okVsr Qzs’k gks.;klkBh rlsp pgk vkf.k dkgh [kk.;klkBh Fkkacrs- iq.;kr ;srs MkW- xksMcksys ;kauk HksVrs vkf.k<br />
vkHkkj ekurs] R;kaP;kdMs MkW- oS’kaik;u fnlr ukghr ijr xsys dk] v’kh pkSd’kh djrs] rsOgk MkW- gks dkj.k ,d<br />
vkWijs’ku vkgs R;kauk Eg.kwu xsys- MkW- fryk pgk ?ks.kkj dk Eg.kwu fopkjrkr rls udks fu?krs vkrk rls MkW- fryk<br />
Fkkacorkr] LVs’kuoj lksM.;klkBh xkMh nsrkr- MkW- xksMcksys] MkW- oS’kaik;u ;kauk Qksu d#u dGorkr] lquckbZ ijr<br />
vkyh] xkSjhyk LVs’kuoj lksMk;yk xkMh lq/nk fnyh vkgs] lkax.kkj gksrks [kjrj eaqcbZyk xsyhl dh Qksu dj i.k ukgh<br />
lkafxrys] ikgw ;k Lor% dGors dk rs] cj dk; izxrh pkyyh vkgs vfHkthr o lk;yhph] rls MkW- oS’kaik;u R;kauk<br />
lkaxrkr] vjs nks?ksgh vtwu [kMsp ekjr clys vkgsr] i.k use dkgh ykxr ukgh vkgs- ek>h ysd gq’kkj fu?kkyh frus<br />
lxGs vksG[kys vkgs] ;k [kknkMkyk dkgh dsY;k Lor%yk vkojrk vkys ukgh] lnkf’ko o R;kP;k enruhlkyk R;kus<br />
nksu fnol vkjke fnyk] LoSikad ;srks vkgs gs letys >kys eqyxh ilar] eqykp dk; Eg.kwu vkrk R;kyk ikBoys vkgs]<br />
R;kyk lq/nk ilar vkgs] ukghrj vkyk ulrk] lkaxyhyk lq/nk larks”kyk lksMk;yk tkr gksrk] ysdhpk udkj ukgh i.k<br />
gksdkj lq/nk fnyk ukgh] dkj.k egs’k iq.kZ i.ks cjk gksr ukgh rks i;Zr dkgh ukgh] vls mxkGr clyh vkgs] dnkfpr<br />
gks Eg.kY;koj yxsp yXu dj.;kps ekU; djk;yk ykxsy fdaok R;kps er dGkos ;k lkBh lq/nk vlsy] jk=h ek=<br />
vkBo.khus vkbfLdze vk.kk;yk tkrkr] rls fefyan fopkjrks] Lokrhyk lkafxrys rj] rls MkW- oS’kaik;u lkaxrkr] eqGhp<br />
udks] Lokrh yxsp fgyk lkaxsy] ofguh rqeph eqyxh lqu Eg.kwu |k] gh Lokrhyk ukgh Eg.k.kkj ukgh] i.k eyk okVr<br />
R;kauhp Bjokos ts iqkyh dh ek= rks fryk vkbfLdze<br />
vk.kk;yk ckgsj dk
ukgh- R;kauk ;k ckcr ,drj MkW-uh dkgh lkafxrys ulrs ;kps dkj.k vkrkp eqyxh ?kjh vkyh vkgs Eg.kwu] R;kgh is{kk<br />
dnkfpr gs ,sdwu ekU; gksbZy fdaok ukgh Eg.kwu fryk dkgh lkaxr ukghr- dkj.k lk;yh ?kjh vkY;kiklwu gkWfLiVy<br />
fdaok ?kjh fryk rh dkgh dkj.kkLro utjs leks#u nqj tkowu |k;ph ukgh] lrr toGp vlk;ph- MkW- lkS- brD;k<br />
fnolkaps nq%[k Eg.kk fdaok bPNk Eg.kk i.k vkrk R;k iklwu R;kauk nwj jkg.ks ekU; ulrs- rsp egs’k ckcr] R;kaph bPNk<br />
vlrs] tsOgk R;kP;koj bykt djk;pk vlsy rsOgkp R;kyk gkWfLiVy e/;s U;k] i.k MkW- R;kauk rls ;ksX; gks.kkj ukgh]<br />
R;keqGs mipkj O;ofLFkr gks.kkj ukghr vls dkj.k nsrkr] Eg.kwup R;k rs ekU; djrkrbdMs<br />
xkSjh eaqcbZr iksgprs r’kh yxsp MkW- xksMcksys ;kauk Qksu d#u dGors lq[k#i iksgpyh vkgs] vki.k tj dk<br />
xkMh fnyh ulrh rj ek= lkaxyhyk tk.k ‘kD; >kys ulrs] ijr ,dnk vkiyh vkHkkjh vkgs rls MkW- lkaxrkr rls<br />
ukgh rq>s o egs’kps ukr eyk lk;yhus lkafxrys gksrs] R;keqGsp enr dsyh] dkgh dkGth d# udksl] eyk egs’k<br />
lk;yh ckcr dkgh dGkys rjh rqyk yxsp dGfou] xkSjh Qksu Bsors o ?kjh ;srs] vkY;koj vk’kkyrkckbZ fopkjrkr<br />
dk; >kys dk dke] T;k lkBh xsyh gksrhl rs\ vkbZ rq Eg.kkyh gksrhl] dh vkiY;k ikBksikB pkj fnolkr rs fr?ksgh<br />
;s.kkj Eg.kwu] i.k rls >kys ukgh] rq dk R;kauk bFks vk.kys ukghl dk eyk lkafxrys ukghl] eh vktkjh gksrs Eg.kwu<br />
brds fnol rqyk fopkjys ukgh- i.k eyk vkt gs rqyk fopkj.ks Hkkx vkgs] dkj.k eyk rjh ;kpk vFkZ gkp okVr vkgs]<br />
rqyk rs bFks ;kosr gs ekU; uOgrs] dk\ dk ek>k R;kP;k cjkscj vi?kkr gks.ks] ,d vi’kdqu letrs vkgsl] ek>s egs’k<br />
ckcr ps fopkj rqyk ilar ukghr\ vk’kkyrkckbZ xkSjhyk fopkjrkr] ilar ukgh Eg.kts\ ilar ukgh Eg.kts] eh egs’k<br />
o ek÷;k ckcr fopkjrs vkgs- vk’kkyrkckbZ rjh fopkjrkr] egs’k ckcr Eg.kts\ xkSjh vkbZyk lkaxrs eyk ekfgr vkgs<br />
dh rq ek>s egs’k ckcrps er vksG[kys gksrsl] R;kyk rq>k fojks/k gksrk gs ‘kD; ukgh] fuOoG vi?kkr >kY;koj rq>s<br />
er cnys vkgs\- vk’kkyrkckbZ letr ukgh dh dk; lkaxkos- rjh lq/nk R;k Eg.krkr vls dk Eg.kkyhl\ rls xkSjh<br />
fryk vi?kkr >kY;k iklwu vkt i;aZr frP;k’kh ppkZ djrs] ;keqGsp eh rqyk fopkjys] rq>s lxGs okx.k cnysy vkgs<br />
vkbZ] vls lkaxwu xkSjh vkiY;k [kksyhr fu?kwu tkrs- vk’kkyrkckbZ gs lxGs ,sdrkr] fopkj djko;kl ykxrkr- vkt<br />
i;aZr d/kh u cksy.kkjh xkSjh vkt vpkud xkSjhekrspk vorkj ?ksr vkgs] Eg.kts eyk th ‘kadk gksrh rh [kjh Bjyh<br />
rj] vkt dkgh cksy.;kr vFkZ ukgh- m|k ‘kkar >kY;koj cksy.ks gsp ;ksX; vls Eg.kwu rhyk dkgh R;k ijr gkd<br />
ekjr ukghr] ts.ks d#u okn gksrhy rsOgk gh ppkZ Fkkac.ksp ;ksX;-<br />
iq.;kr MkW- oS’kaik;u vfHkthrus dks.kh nqljh eqyxh ilar dj.;k ,soth lk;yhykp ilar djkos g;klkBh iz;Ru<br />
djkok Eg.kwu vfHkthryk fopkjrkr dk; js rw lkaxyhyk tk.kkj Eg.kwu lkaxr gksrkl dk; >kys R;kps] tk.kkj vkgsl<br />
dk\ fdaok lkaxyh c?kk;ph vkgs dk rqyk\ gks i.k eh ,dVk dlk tk.kkj eyk lkaxyh ckcr dkgh ekfgr ukgh- rls<br />
MkW- brdsp uk ex tk lk;yh cjkscj ,d fnolkpk rj izÜu vkgs] rls vfHkthr MkW-ckckauk lkaxrks dh m|k ldkGh<br />
fu?krks- rls MkW- vfHkthryk lkaxrkr] rqyk tj okVr vlsy dh lk;yh lkscr tj dk lkaxyhyk tk;ps vlsy] rj eh<br />
lkaxrks rls dj] rh rq÷;k lkscr ;k;yk goh vlsy rj rq rq÷;k dkdqyk leto] ek> dkgh ukgh i.k lkHkkG brdpvfHkthr<br />
eh lkaxrks dkdwayk dh eyk frdMs dk tk;ps vkgs] gs lkaxrks Eg.kts rj >kys\ MkW- fBd vkgs vls lkaxrkrjk=hP;k<br />
tso.kkP;k osGsl vfHkthr dkdwyk lkaxyhyk tk.;kph bPNk izxV djrks] rls fBd vkgs gs c?k tj dk rw<br />
ifgY;kank tj tkr vl’khy rj ex ek= lk;yhyk cjkscj us] i.k gks eh ekU; dsys Eg.kts ukgh gks- rqyk MkWdkdkaph<br />
ijokuxh ?;koh ykxsy]- rls MkW- lkaxrkr vkrk rq ijokuxh fnyhp vkgsl rj ek>h d’;kyk goh vkgs<br />
ijokuxh- rw ftyk us.kkj vkgsl fryk fopkj] Eg.kts >kys- vfHkthr lk;yhyk ;s.kkj uk\ vls fopkjrks rls rh<br />
iVdu ?kkl ?ksrs] gGqp MkW-ckcka dMs igkrs] RkksaMkr ?kkl vkgs Eg.kwu lkaxr ukgh vls Hkklors] nksu fefuV ?ksrY;koj<br />
ek= lkaxrs] rqyk tso.k >kys dh lkaxrs 10&15 fefuVkr] rls vfHkthr fopkjrks] vkbfLdze vk.kk;yk tk.kkj rsOgk uk<br />
fBd vkgs- tso.k >kY;koj lk;yh MkW- ckcka dMs tkrs o fopkjrs] ckck vftckr /khj /kjor ukgh dk\ rls MkW- vx<br />
ckbZ R;kusp fopkjys rsOgk eh rq÷;k vkbZyk fopkj Eg.kwu lkafxrys cl- lk;yh yxsp lkaxrs ckck rqEgh vkf.k dkdk<br />
;k nks?kkaps dk; pkyys vkgs rs eyk ekfgr vkgs] nqljs eh rqEgkyk lkafxrys vkgs dh egs’kph rC;sr iw.kZ cjh >kY;k<br />
f’kok; dkgh ukgh] rls MkW- ckck ijr lkaxrkr] dU;s] rqyk eh fdaok rq>k [kknkM lkljk] rqEgkyk m|kp yXu djk<br />
vls lkax.kkj ukgh vkgksr- rls lk;yh R;kauk [kknkM lkljs Eg.kwu dk mxkp Eg.krk] rls MkW- Eg.krkr] ok dU;s ok!<br />
;s lkaxyhyk tkmu] eyk ts gos gksrs rs feGkys- rls lk;yh] Eg.kts dk;\ rls MkW- lkaxrkr] dU;s tls rq<br />
( 37 )
vksG[kysl rls eh rq>s vksG[kys] dkj.k eh R;kyk [kknkM lkljk Eg.kkyks fdaok Eg.krks R;kpk rqyk =kl >kyk fdaok<br />
gksrks vkgs- vlks fBd vkgs i.k vf/kd rk.kw udksl brdsp lkaxrks- nks?ksgh vkbfLdze vk.kk;yk tk.kkj vlrkr] rsOgk<br />
lk;yh vkbZyk lkaxrs] tkrs ukghrj Eg.kk;pk] eyk tk;ps gksrs lkaxyhyk i.k dkdk&dkdwa eqGs lk;yh vkyh ukgh]<br />
vkbfLdze ?ksrY;koj egs’kyk |k;yk tkrkr rls vfHkthr R;kyk m|k ldkGh lkaxyhyk o foJkeckxsyk tkr vkgksr]<br />
rls egs’k lkaxrks gks tk] lkaxyhrhy Jh x.kirh eafnjkr tk] rqyk eafnjkr xsY;koj fdrh ‘kkar okrkoj.k vkgs rs<br />
c?kk;yk feGsy] egs’k Eg.krks pyk Eg.kts m|k MkW ckbZ ul.kkj rj gjdr ukgh]<br />
nks?ksgh ldkGh vfHkthrP;kp xkMhus lkaxyhyk tkrkr] ?kjh yodjp ;srkr Eg.kwu lxG;kaphp HksV gksrs] ppsZr<br />
lk;yhps vkbZ&ckck fryk fopkjrkr dh foJkeckxsr lq/nk tk.kkj vkgsl dk\ rls vfHkthr yxsp lkaxrks gks tk.kkj<br />
vkgs] dky egs’kyk lq/nk lkafxrys vkgs] pgk ?ksrY;koj fu?kk;ps Eg.kwu Bjrs] lk;yh vkbZyk vkiY;k lkscr LoSikd<br />
?kjkr usrs vkf.k rh ;s.;kekxps dkj.k lkaxrs] MkW- ckckauh lqpoys vkgs o rqyk ilar vkgs uk] vls vkbZ lk;yhyk<br />
fopkjrs] lk;yh lkaxrs dqBysgh O;lu ukgh] okx.k] cksy.ks pkaxy vkgs] ek>k fopkj vkgs ijarq eh lkafxrys rj<br />
yXukyk ?kkbZ djrhy] MkW-ckckauk lq/nk eh lkafxrys rls rs Eg.kkys yxsp yXu dj Eg.k.kkj ukgh] eh dkgh dkek<br />
fuehRr eqacbZyk xsys gksrs] rsOgk LoSikd ?kjkr lq/nk R;kus enr dsyh] R;kaP;k dMs ts dkekoj vkgsr rs nksu fnol<br />
vkys ukghr Eg.kwu ehp LoSaikd dsyk] vfHkthryk vkbZ ukgh] R;kps ckck o rks] ckck MkW- vkgsr] rs MkW- ckckaps fe=<br />
vkgsr- eh] R;kps er eyk dk; lkaxrks vkgs] R;kph okV igkr vkgs- rs lkafxrys rjp] gks i.k tks i;Zr egs’k iq.kZ cjk<br />
gksr ukgh] rks i;Zr yXu ukgh gs ekU; vlsy rjp- fBd vkgs MkW-ckck vkf.k vkbZP;k vksG[khps vkgsr] rq frFks jkfgyh<br />
i.k vkgsl rj Bjo ek>k iw.kZ ikfBack vkgs] Bjoysl dh lkax ex eh ;kauk lkaxsu] vPNk g;kP;kp lkscr vkyhl uk<br />
eaqcbZrwu] larks”k lkaxr gksrk Eg.kwu fopkjys] larks”knknkyk lkafxrys vkgsl dk rls lk;yh ukgh lkaxrs- py eh fu?krs<br />
vkrk ckckauk dkekoj tk;ps vlsy uk- py ;srs Bjoys dh rqyk dGors ex ckckauk lkax- nks?ksgh fu?krkr rls lk;yh<br />
vfHkthryk vxksnj nsoGkr tk;ps vkgs] R;kuarj foJkeckx vls lkaxrs- nks?ksgh nsoGkr tkrkr n’kZu >kY;koj nksu<br />
feuhVs laHkkeaMikr clrkr mB.kkj rls vfHkthr lk;yhpk gkr vkiY;k gkrkr ?ksrks] lk;yh] vkt nsokP;k lk{khus<br />
rqyk fopkjrks vkgs yXu dj’khy ek÷;k cjkscj! lk;yh nksu fefuVs LrC/k jkgrs brD;k yodj gs lxGs gksbZy ;kph<br />
dYiuk fryk vftckr ulrs] rls vfHkthr iqUgk fopkjrks] nsokP;k lk{khus rqyk fopkjr vkgs] yXu dj’khy ek÷;k<br />
cjkscj! nks?ksgh R;kp voLFksr toG toG nksu fefuVs clrkr- rls ijr vfHkthr dkgh fopkj.kkj rls lk;yh R;kP;k<br />
rksMkaoj cksV Bsors] fdrh gh ?kkbZ tjk ;k /kD;krwu lkojk;yk rjh ns’khy dh ukgh] Fkakc tjk lkaxrs dk; rs] vfHkthr<br />
nksUgh gkr gkrkr ?ksrks- rls lk;yh eyk ekU; vkgs i.k ,d vMp.k vkgs rls vfHkthr lkax dk; rs] rls lk;yh<br />
egs’kps vkWijs’ku vkf.k xkSjh ofguh gks.kkj vkgs gs uDdh gksr ukgh rks i;Zr vki.k yXu djk;ps ukgh] gs ekU; vlsy<br />
rjp eh gks Eg.krs ukghrj ukgh- vfHkthr yxsp gksdkj nsrks] rq>h vV ekU; vkgs] gos rj eh rqyk vkrk ;k nsoGkrp<br />
opu nsrks dh] tks i;Zr egs’kps cj gks.k rlsp egs’k&xkSjhP;k yXukps uDdh gks.kkj ukgh rks Ik;Zr eh rq>h okV<br />
ikfgu- py ;k fuehRrkus iqUgk tksMhus n’kZu ?ksmu nsokpj.kh ureLrd gks.ks b”V- lk;yh R;kP;k dMs c?krs rls]<br />
vfHkthr Eg.krks] eh dky rqEgk lxG;kaps ukVdkrhy QksVks ikfgys vkgsr- rls lk;yh yxsp fopkjrs ckckauh fnys ukrls<br />
rks gks Eg.krks- lk;yh yxsp ckck i.k uk vl Eg.krs\ rls vfHkthr dk; >kys Eg.kwu fopkjrks lk;yh dkgh<br />
ukgh i.k ckckauk lkafxrys vkgsl dk\ ukgh i.k vkrk iq.;kr xsY;koj vk/kh iq.;kr o R;kuarj MWMyk Qksu d#u<br />
lkaxsu t#j vlsy rj vkrk ijr ?kjh lkaxk;yk tk;ps rj lkax- rls lk;yh t#j ukgh eh lkafxrys vkgs i.k tks<br />
i;Zr rq fopkj.kkj ukghl rks i;Zr eh gks Eg.k.kkj ukgh vls lkafxrys gksrs- [kj dkj.k] eh T;k ?kjkrwu vkys vkgs rs<br />
o rqeps ?kj ;kr Hk;adj Qjd vkgs i.k QDr MkW- vkbZ&ckcka eqGs eksB;k ?kjkr jkg.;kph lo; >kyh eyk Eg.kwu<br />
rqeP;k dMs vkys rsOgk fuHkko.ks ‘kD; >kys vU;Fkk dfB.k gksrs- pyk tk;ps dk foJkeckxsyk] rls nks?ksgh tkrkregs’kP;k<br />
vkbZ&ofMykauk HksVrkr] iqkys dh eh Qksu d#u dGfou]<br />
nqljs egs’kyk th dkgh vkS”k?k vkWijs’ku >kY;koj goh vlrkr rh vfHkthrjkokaP;k daiuhrp gksrkr vls lkaxrs] pgk<br />
?ksrY;koj rs nks?ksgh fu?krkr- foJkeckx rs iq.ks nks?ksgh g;kojp ppkZ djr vlkrkr dh dls o dk vki.k ,desdkauk<br />
ilar dsys] gkWfLiVy tls toG ;srs rls lk;yh vfHkthryk fopkjrs] rq lkax.kkj vkgsl dk vkrk ?kjkr] rls<br />
vfHkthr vki.k nks?kkauhgh ik;k iMwu lkaxk;ps] R;kauk lkafxrY;koj yxsp egs’kyk lq/nk lkaxk;ps o rq>h vV<br />
( 38)
lq/nk Eg.kts dkdk&dkdw vkf.k egs’k ;kauk fpark ukgh] gks i.k lk;yh larks”kyk eh Qksu d#u lkaxsu] rlsp ek÷;k<br />
MWMuk lq/nk] i.k rq ek= rq÷;k ?kjh dGo eh Qksuoj cksy.ks ;ksX; ukgh] vls d# ;k dk jfookjh ijr lkaxyh<br />
&foJkeckx vkf.k eaqcbZ vlk izokl djk;pk dk\ vk/kh bFks lkax] gks i.k gs lkaxrkuk dks.kkykgh lkaxk;ps ukgh gs u<br />
foljrk lkax] Eg.kts rs dq.kkyk gh lkax.kkj ukghr] vU;Fkk rs xkoHkj lkaxrhy- nks?kgh ?kjh vkY;koj Qzs’k gksrkr] MkWvkbZ<br />
lxG;klkBh pgk vk.krs] nks?ksgh ;srkr o ueLdkj djk;pk vkgs vls lkaxwu nks?ksgh ,d= nks?kkauk ueLdkj<br />
djrkr- Jh o lkS- MkW- gs dk;\ vls fopkjrkr rls vfHkthr lkaxrks] vkEgh yXu dj.kkj vkgksr] lk;yh R;kr FkksMh<br />
lq/kkj.kk djrs] gks i.k gs yXu egs’kps mipkj iw.kZ gks.kkj ukgh rks i;Zr ukgh- fdaok vls Eg.kk dh eqyhph ikBo.kh<br />
djk o lqusyk vk.kk] fdaok ,d= rsOgkps rsOgk ikgw- vlks ckck eh QDr vkbZ’kh cksyys vkgs] eh fryk dGoys dh rh<br />
ckckauk lkaxsy R;kuarj rqEgh nks?kka’kh cksyk rlsp vfHkthrP;k ckcka’kh vkf.k MkW- xksMcksys dkdk&dkdw ;kaP;k’kh cksykrks<br />
i;Zr dks.kkykgh dkgh lkaxk;ps ukgh Eg.kts ukgh- egs’kyk eh vkrk tso.k ?ksmu tkbZu rsOgk vkEgh nks?ks R;kyk<br />
lkaxw- rqEgkyk gs ukr ekU; vkgs uk\ vls fopkjY;koj nks?ksgh [kq”k gksrkr] ekU; ulk;yk dk; >kys] vls Eg.kr<br />
vk’khokZn nsrkr- MkW- lk;yhyk toG ?ksrkr vkf.k MksD;koj gkr Bsorkr o iqUgk ,dnk vkf’kokZn nsrkr- lk;yhgh<br />
ckckuk feBh ekjrs] frps MksGs ik.korkr rls MkW- ckck&vkbZ vx jMrs d’;kyk vkgsl] rq dkgh ykac FkksMhp tk.kkj<br />
vkgsl] ?kjkrp vkgsl- gs Qkj pkaxys >kys- QDr lkaxyhrwu ,dnk gksdkj feGkyk Eg.kts >kys] vfHkthryk MkW- vkbZ<br />
fopkjrs dk; rq>k MWM fojks/k ukghuk dj.kkj\ rls vfHkthr eqacbZyk tkrks vkf.k c?krks dk; Eg.krkr rs\ MkW-ckck<br />
vfHkthryk lkaxrkr lk;yhyk lq/nk lkscr us vkf.k tj dk fojks/k dsyk rj vk.k lxGs lkeku] ?kj tkobZp d#u<br />
?ksrks rqyk- MkW- vkbZ dk; d# ;k tso.kklkBh rls lk;yh dkgh [kkl udks] i.k vkbfLdze ek= vk.kw ;k- vfHkthr<br />
vkbfLdze vk.k.;klkBh fu?krks] rls MkW-ckck fopkjrkr] gs dk; vkt lk;yhyk lkscr us.kkj ukgh okVr] vfHkthr<br />
yxsp lkaxrks] Ns dkdk vkrk dk; eh ,dVk tk.kkj] rkdn vkgs dk\ fr?ksgh glrkr] lk;yh QDr brdsp lkaxrs]<br />
cj y{kkr Bsohu gs- nks?ksgh vkbfLdze vk.kk;yk tkrkr] MkW- vkbZ&ckck ,desdkadMs ikgwu glrkr] pyk pkaxys >kys<br />
i.k lk;yhps vkbZ&ckck vkf.k MkW- eksMd ;kauk gs ilar gos- gksbZy lxGs uhV- vkbZ Mck Hkj.;kl lq#okr djrs<br />
brD;kr nks?ksgh vkbfLdze vk.krkr] egs’k lkBh Mck ?ksrkr- egs’kps tso.k >kY;koj vfHkthr egs’kyk lkaxrks] ek>h<br />
lk;yh’kh yXu dj.;kph bPNk vkgs] rsOgk esOg.kslkgsc vkiyh ijokuxh vlkoh- egs’k glr nks?kkauk toG cksykorks<br />
vkf.k gkrkr gkr /kjrks vkf.k vkuanh vkgs eh ijokuxh vkgs ek>h d/kh dj.kkj- rls vfHkthr egs’kyk lkaxrks] rq>s<br />
mipkj iw.kZ >kY;koj] rq>sgh xkSjh’kh yXu dj.;kps uDdh >kY;kojp] vjs gs dlys ca/ku- rls vfHkthr vkEgk<br />
nks?kkaukgh gs ca/ku ekU; vkgs] eqyhpk Hkkm vktkjh] vkEgh yXu djk;ps gs dkgh ;ksX; ukgh Eg.kwu- py vkbfLdze ?ks<br />
vkt brdsp dk; rs xksM] lkaxyh rlsp eaqcbZph ijokuxh feGk;ph vkgs] gks ,d lkaxk;ps jkfgys eh lkaxyhyk vkf.k<br />
foJkeckx ;sFkhy ek÷;k lkljh HksV nsmu vkyks- vPNk Eg.kts lklj cf?krysl R;kuarj ekx.kh ?kkryhl dh dk;\<br />
dkgh dkGth d# udksl gksbZy lxGs O;ofLFkr- nks?ksgh ?kjh ;srkr] tso.k >kY;koj lk;yh vkbZyk Qksu djrs]<br />
?kjkrwu fu?kkY;koj nsoGkr xsyks] n’kZu >kY;koj clyks gksrks] fu?k.kkj rls vfHkthrus ekx.kh ?kkryh] eh gksdkj fnyk<br />
rlsp Lor%p lkafxrys vki.k nsokyk ,d= ik;k iMw ;k vls] R;kuarj vkEgh foJkeckxsyk xsyks] eh frFks dkgh<br />
lkafxrys ukgh] iq.;kr vkY;koj ek= MkW- vkbZ&ckck ;kauk o egs’kyk lkafxrys fr?kkaukgh fu.kZ; vkoMyk vkgs] i.k<br />
vkrk rqEgh fr?ks rlsp vfHkthrps ckck] i.k eyk ‘kadk vkgs dh MkW- ckck o vfHkthrps ckck ;kaP;kr dkghrjh f’ktr<br />
vkgs] dkj.k eh tsOgk eaqcbZr gksrs R;kp osGsyk nksUgh Eg.kts LoSaikd dj.kkjk o R;kpk enruhl xSjgtj gksrs] vkbZ<br />
,d ek= [kjs dh MkW- vkbZuh eyk frP;k LoSaikd ?kjkr lxG;k oLrq okijk;yk f’kdoys Eg.kwup QDr eh<br />
vfHkthrP;k ?kjh LoaSikd d# ‘kdys] vfHkthrP;k ckckaps QkeZ gkml vkgs- frdMs Hkkthikyk mRiUu djrkr- eh xsys<br />
rsOgk brdh pkV iMys dh MkW- vlwu gs R;kauk vkoMrs] fr?ksgh MkW- fe= vkgsr Eg.kts MkW- ckck] vfHkthrps ckck vkf.k<br />
MkW- xksMcksys] tls vGw vkf.k dkfsFkachj iq.;kr ;srs rls yxsp vGwoMh vkf.k dkfsFkachj oMh- vx vkbZ eh tsOgk eaqcbZgwu<br />
fu?kr gksrs] R;kp osGsl rs nksUgh dke dj.kkjs vkys] vfHkthrps ckck fpMY;kps ukVd djr vkgsr gs y{kkr vkys]<br />
vpkud ,dk us eyk ofguhlkgsc Eg.kwu lacks/kys R;kp osGsyk eyk y{kkr vkys- vlks- ckcka’kh cksy] eyk dGo Eg.kts<br />
eh MkW- ckckauk RkqEgk nks?kkauk Qksu dj.;kl lkaxsu dnkfpr~ vfHkthrps ckck lq/nk Qksu djrhy] rsOgk lkax eyk- vkbZ<br />
lk;yhyk fopkjrs vx ldkGh gs lxGs lkafxrys ukghl] vlks rqyk ilar vkgs uk] lkaxrs g;kauk] larks”kyk lq/nk<br />
lkaxrs] r’kh lk;yh vkbZyk Eg.krs eh larks”knknkyk lkaxsu] vkEgh eqacbZgwu ijr vkyks rsOgk rks gksrk bFks] R;kph<br />
( 39)
vfHkthr lkscr vksG[k lq/nk >kyh vkgs- lk;yhph vkbZ lkaxrs] fBd vkgs ckckauk lkxrs] dGors rqyk- lk;yh fBd<br />
vkgs Eg.kwu Qksu Bsors] lk;yhps o frP;k vkbZps laHkk”k.k lq# vlrkukp MkW- vkbZ frFks vkysyh vlrs] cksy.ks tls<br />
lairs rls MkW- vkbZ fryk toG ?ksr Eg.krs] vx eh okijk;yk f’kdoys] i.k rs okijrk ;s.ks] rs gh FkksM;kp fnolkr gs<br />
egRokps ukgh dk\s] dkSrqd vkgs] eyk R;kpk vkuan tkLr vkgs] eh rqyk f’kdo.;kis{kk- nqljs ,d gs fg cj >kys eyk<br />
letys dh ;k nks?kk fe=kauh eyk u fopkjrk dlk fu.kZ; ?ksryk rs- rls lk;yh vkbZyk lkaxrs dh rq eh yodj nqj<br />
tkbZu Eg.kwu fojks/k dj’khy Eg.kwup] vkbZ vkrk ckckauk dkgh cksyw udksl ukghrj eh udkj nsbZu] udkj rj nsbZup<br />
rks iqUgk yXu u dj.;kpk fu/kkZj d#up] rls vkbZ dkGth udks d# eh ;kauk dkgh cksy.kkj ukghbFks<br />
xkSjh ijr eaqcbZr xsY;kuarj v’kh okxr gksrh dh rh vkgs i.k ukgh vkgs] lkaxyhgwu dks.kkpk rjh Qksu ;sbZy ;k<br />
vk’ksoj vlrs- T;kyk rh Qksu dj.;kl lkaxrs] R;kpk Qksu uacj fdaok eksckbZy uacj ?ks.;kl foljrs- R;keqGs okV<br />
igk.ks ;k f’kok; dkgh i;kZ; ulrks- vk’kkyrkckbZ gs lxGs igkr vlrkr] ijarq dkgh d# ‘kdr ukgh- R;kp lqekjkl<br />
lkaxyhrhy ‘kstkjh fujksi ns.;kps foljrks rks larks”kyk HksVrks o fujksi nsrks- larks”k ?kjkr u tkrk ijr ckgsj tkrks]<br />
lk;yhyk Qksu d#u lkaxrks] XkkSjh vkyh gksrh] rhus eyk ukghrj rqyk] Qksu dj.;klkBh fujksi Bsoyk vkgs- fBd<br />
vkgs] nknk fryk Qksu dj] lkax eh rlsp egs’k ;qjksiyk vkgksr] nksu rs rhu efgU;kr ;s.kkj vkgksr- rq Qksu eksckbZy<br />
o#u ukgh rj ifCyd Qksu o#u dj- tls letsy rls dGfou vls gh lkax- i.k Qksu ua- dkgh dsY;kl ns.;kps<br />
VkG- larks”k fBd vkgs lkaxrks rls lk;yh R;kyk lkaxrs nknk vfHkthrus eyk ekx.kh ?kkryh vkgs- i.k ek>h vV vkgs<br />
dh egs’kph rC;sr iw.kZ cjh >kY;k f’kok; yXu ukgh Eg.kwu- larks”k fryk lkaxrks eyk ‘kadk vkyh gksrh dkj.k eh rq>k<br />
Hkkm vkgs gs letY;koj R;kauh tks dkgh ‘okl lksMyk] rsOgkp y{kkr vkys gksrs- vlks i.k lk;yh nksUgh vkbZ&ckckuk<br />
lkafxrys vkgsl dk\ rls lk;yh vkbZyk] MkW- vkbZ&ckckauk vkf.k egs’kyk lkafxrys vkgs] rqykgh lkafxrys vkrk QDr<br />
ckckauk lkxk;ps vkgs rs vkbZ lkaxsy- i.k tj dk udkj vlsy rj lkax] eh yxsp rls lkaxsu- larks”k yxsp fryk<br />
eykekU; vkgs] vkrk ?kjh tkrks vkf.k dGorks] egs’k dlk vkgs fBd vkgs uk\ eyk ;s.ks t#j vlsy rj dGo] rls<br />
lk;yh larks”kyk lkaxrs vjs ckck vkrk esOg.;klkBh] gs gtj jkg.kkj vkgsr dkGth d# udksl- larks”k vk’Pk;Z O;Dr<br />
djrks Eg.kts vfHkthrps dkgh [kj ukgh ckbZ\ vlks eh Qksu djrksldkGh<br />
lk;yhP;k vkbZpk Qksu ;srks] frus ckckauk lkafxrys vkgs] i.k vki.k R;kaP;k ;ksX;rsps yXu d#u ns.ks<br />
vkiY;kyk ‘kD; vkgs dk\ ukghrj ukdk is{kk eksrh tM] vl gks.ks ;ksX; ukgh- vls Eg.kkys- ukilar fdaok udks vls<br />
Eg.kkys ukgh] gks larks”kyk lkafxrysl uk\ rls lk;yh fryk gks Eg.kwu lkaxrs] rlsp vkrk Qksu djk;yk lkaxw dh<br />
la/;kdkGh- rls vkbZ lkaxrs vkrk v/;kZrklkr ukghrj la/;kdkGh gs lkaxwu Qksu Bsors- lk;yh MkW- ckckauk lkaxrs dh<br />
vkbZus ckckauk lkafaxrys vkgs] i.k R;kps Eg.k.ks vkgs dh ukdk is{kk eksrh tM udks\ rls MkW- ckck lk;yhyk Eg.krkr<br />
;kpk vFkZ fojks/k ukgh rj QDr Hkhrh vkgs] fBd vkgs eh igkrks dk; djk;ps rs- MkW- oS’kaik;u fopkj djr vlrkr<br />
lk;yh frFksp vlrs] fopkj djr vlrkukp vpkud MkW- ckck lk;yhyk lkaxrkr] tj dk rq÷;k ckckauk ‘kadk vkgs<br />
rj eh Jhdkaryk ckckauk Qksu d#u ukjG vkf.k eqyxh |k vls lkaxk;yk lkaxrks] dkj.k R;kaP;k eukr frp fHkrh<br />
vkgs] nqljs eh vk/kh R;kauk Qksu djrks o lkaxrks dh eqykP;k ckckauk ilar ulsy rj eh R;kyk ?kj tkobZ d#u<br />
?ks.;kl r;kj vkgs] rls lk;yh vkt dkgh lkaxw udk] ukghrj R;kauk okVsy dh vfHkthrP;k ckckapk fojks/k vkgs] ex<br />
rs lq/nk fojks/k djrhy] cj fBd vkgs R;kapk QDr dk; fopkj >kyk vkgs gs rj fopkjys rj rq>h dkgh gjdr] rls<br />
lk;yh dkgh ukgh vkrk yxsp cksyk- MkW- lk;yhP;k ckckauk Qksu djrkr] vkiY;kyk letys vlsyp lk;yhyk MkWeksMdkaP;k<br />
eqykus ekx.kh ?kkryh vkgs rh] dk; fopkj dsyk vkgkr] rls lk;yhps ckck lkaxrkr] MkW- vkEgkyk gs tesy<br />
dk\ ukghrj ukdk is{kk eksrh tM] vls >kys rj] v’kh ‘kadk O;Dr djrkr] rls MkW- R;kauk lkaxrkr rqeps Eg.k.ks<br />
;ksX; vkgs] vgks eh MkW- eksMdkauk [kwi o”kZ vksG[krks vkgs] rsOgk dkgh dkGth d# udk] ukghrj eh gh ;k ukR;kyk<br />
dlk gks Eg.kkyks vlrks- cj eh vkrk R;kP;k’kh cksyrks] eyk lkaxk la/;kdkGh 7 oktrk rqEgkyk Qksu dsyk rj pkysy<br />
uk\] vgks eyk ek>k fe= pkaxyk ekfgr vkgs] nqljs dkgh =kl gks.kkj ukgh ;kph eh Xokgh nsrks ex rj >kys- rls<br />
lk;yhps ckck rqEgh dk; rs Bjok] Bjoky rs ;ksX;p vlsy] gs eyk ekfgr vkgs] eyk th ‘kadk okVyh rh lkax.ks xSj<br />
ukgh uk\- rls MkW- ckck lkaxrkr] ,d eqyhpk cki] ;k ukR;kus ‘kadk ;s.ks ;ksX;p vkgs] eh tj rqeP;k tkxh vlrks rj<br />
gkp fopkj dsyk vlrk] fBd vkgs rj la/;kdkGh rqEgkyk MkW- eksMdkapk Qksu ;sbZy] vls Eg.kwu Qksu Bsorkr]<br />
( 40)
MkW- ckck lk;yhyk fopkjrkr] MkW- eksMdkauk rq>h ijokuxh vlsy rj Qksu djrks] rls lk;yh ckckauk lkaxrs]<br />
vfHkthryk Qksu d#u dGok;yk lkaxk] gs lkaxwu lk;yh tkrs] MkW- vfHkthryk gkd ekjrkr] rks vkY;koj fopkjrkr<br />
dh rq ckckyk dGoysl dk\ rls vfHkthr lkaxrks ukgh dGoys] eqacbZyk xsY;koj lkax.kkj gksrks] rls MkW- R;kyk yxsp<br />
Qksudj o lkax] rlsp ‘kD; vlsy rj ;s.;kl lkax- vfHkthr MWMyk Qksu djrks rks R;kpk lk;yh’kh yXu dj.;kpk<br />
fu.kZ; dGorks] vfHkthrps ckck vkuanhr gksrkr] yxsp fopkjrkr dks.kk dks.kkyk lkafxrys vkgsl] rls vfHkthr lxGs<br />
lkaxrks] ijarq vtwu rlk Li”V gksdkj lkaxyhrwu vkyk ukgh- gks MkW- dkdkauh rqEgkyk fujksi fnyk vkgs dh tj ;s.ks<br />
‘kD; vlsy rj yxsp iq.;kyk ;k] rq>k dkdk vkgs dk frdMs rj Qksu ns R;kyk] nks?ks Qksu oj cksyr vlrkr rsOgk<br />
MkW- oS’kaik;u MkW- eksMd ;kauk dnkfpr lkaxyhyk tkos ykxsy gs y{kkr Bso vkf.k ;s] rls dkgh ukgh] vkiY;k is{kk<br />
eksB;k ?kjkr eqyxh |k;ph gh R;kauk fpark vkgs] Eg.kwu vki.k r;kj vlysys cjs Eg.kwu Eg.krks] dh R;k r;kjhus<br />
la/;kdkG gks.;kiqohZ ;s] dkj.k 7 okts i;Zr Qksu djk;pk vkgs- fBd vkgs ;srks vls lkaxwu Qksu Bsorkr] MkW- eksMd<br />
yxsp fu?k.kkj vkgsr vls ?kjkr lkaxrkr] fu?k.;kiqohZ QkeZgkml oj Qksu d#u usgeh izek.ks iq.;klkBh Hkkth vkf.k<br />
dkfsFkachj] vGw vkf.k xorhpgk gs ek= nksu VksiY;kae/;s Hk#u Bsok eh 1 rklkr ;sr vkgs] i.k yxsp fu?k.kkj vkgscWx<br />
Hk#u xksfoanyk cksyorkr] R;kyk lkaxrkr pkj ikp fnol jgkos ykxsy] rsOgk diMs lkscr ?ks] yodj vkoj o<br />
xkMh dkkys vkgs\- MkW- ;srkr fHkdw fopkjkos dh ukgh ;k fOn/kkeufLFkrhr vlrks] MkW- rs<br />
vksG[krkr vkf.k lkaxrkr dkGthps dkgh dkj.k ukgh] cj ijok vfHkthr cjkscj th eqyxh vkyh gksrh fryk ikfgys<br />
vkgsl uk] gks vkf.k R;k vfHkthrckck cjkscj ikgwu eyk lq/nk vk’Pk;Z okVys] brD;k fnolkr eG;kr d/kh vkys<br />
ukghr i.k ijok rkbZlkgscka lkscr eG;kr fQjr gksrs] tjk ‘kadk vkyh i.k rqEgh lkaxkyp Eg.kwu rs xsys iq.;kyk<br />
brdp rqEgkyk lkafxrys] dk; xksM ckreh vkgs okVr\ MkW- yxsp lkaxrkr toG ikl vkgs c?kw ;k dls rs- ijr<br />
;srkuk rqyk lkaxsu R;kuarjp eh eaqcbZyk tkbZu- MkW- fu?krkr rs gkWfLiVy e/;s u tkrk ljG ?kjhp tkrkr ofguhauk<br />
HksVrkr] vkHkkj ekurkr rls MkW-lkS- vkHkkj dlys ekxrksl Jhdkar cj >kys ?kjkrp ukgh dk jkfgyh- rls MkW- xkMhrwu<br />
HkkT;k vk.kY;k vkgsr R;k Bsok] gks i.k ,d Vksdjh R;k feyhan lkBh Bsok ukghrj tho ?ksbZy ek>k] ijok ;kauh QDr<br />
,dp Vksiyh vk.kyh Eg.ks- r’;k ofguh Eg.kkY;k dkGth d# udk] ijok oM;k [kk.;kpk dk;Zdze >kyk vkgs] cjofguh<br />
v/kkZ dip pgk |k] rks i;Zr Qzs’k gksmu ;srks] cj vkeps fpjatho o lqu dqBs vkgsr] ofguh nks?ksgh gkWfLiVy<br />
e/;sp vkgsr vls lkaxrs- MkW- Qsz’k gksmu ;srkr] pgk ?ksrkr rks i;Zr xksfoan Hkkthph Vksiyh vk.krks] ofguh R;kykgh<br />
pgk nsrs- MkW- pgk ?ksrkr o yxsp FksV MkW- oS’kaik;ukaP;k nkyukr ;srkr] frFks feyhan lq/nk dkek fufeRr vkysyk<br />
vlrks] MkW- eksMd R;kyk igkrkr rls lkaxrkr rq>h Vksiyh us vkykp vkgsl rj] ukghrj xksfoanyk tjk osGkus<br />
ikBo.kkjp gksrks- MkW- xksMcksys nksUgh fe=kaps ;k uohu ukR;k cÌy vfHkuanu djrkr- rls MkW- eksMd yxsp Eg.krkr rq<br />
lkax’khy rh ikVhZ ex rj >kys] cl la/;kdkG i;aZr ,d frkys- lqVsy lqVsy cj eh fu?krks<br />
eyk tjk nqljhdMs tk;ps vkgs] rsOgk Vksiyh xksfoan cjkscjp ?kjh ikBo’khy rj cj\ MkW- gks lkaxrkr rls MkWxksMcksys<br />
fu?kr vlrkr] R;kp osGsl lk;yh nkyukr ;sr vlrs] rls rs frP;k MksD;koj gkr Bsorkr] lk;yh R;kauk<br />
okdwu ueLdkj djrs MkW- fryk vkf’kokZn nsrkr o fu?krkr- vkr e/;s ;srs r’kh MkW- eksMdkauk igkrs vkf.k R;kaukgh<br />
ueLdkj dj.kkj rls rs vfHkthryk cksyko vk/kh ex ,d=p djk] dqBs vkgs rks tk cksyko R;kyk] r’kh lk;yh gs<br />
R;kaP;k esOg.;k cjkscj vkgsr] nksUgh MkW- tksjkr glrkr] MkW- eksMd vx ukao ?ks dkgh gjdr ukgh] dkgh tj cksyyk<br />
rj eyk lkax] tk cksyko ex eh i.k egs’kyk ikg.kkj vkgs] R;kps QksVks i.k igko;kps vkgsr Eg.kts tj dk t[kek<br />
ikgwu eye cnyk;ps vlsy rj cny d#- lk;yh vfHkthryk cksykok;yk tkrs] ;srk ;srk ckck ;s.kkj vkgsr rs dk<br />
ukgh lkafxrysl] rls vfHkthr R;k nks?kkaps dk; cksy.k >kys gsp eyk ekfgr ukgh] rj rqyk dk; vankt lkaxk;pk]<br />
eh lkaxwu vkys ukgh dh rq rsOgk lq/nk Eg.k.kkj vkys ukghr] rls MWMauhgh fu?k.;kiqohZ eyk dGoys ukgh] ekfgr<br />
vlrs rj lkafxrys ulrs dk\ lk;yh Eg.krs] cj brd dkgh lkaxk;yk udks] eh lgt fopkjys- nks?ksgh nkyukr<br />
;srkr] MkW- eksMdkaP;k ik;k iMrkr] MkW- nks?kkaukgh toG ?ksrkr] eyk vkuan >kyk vkgs] lk;yh egs’kP;k QksVkspk<br />
vYce MkW-uk nsrs] pgk ?ks.kkj uk vls fopkjrs rls nks?ksgh v/kkZ ?ks.kkj vls lkaxrkr] lk;yh ikp v/kkZ di pgk vk.krs]<br />
fr?kkalkBh pgk Bsors o nksu rh egs’kP;k #ee/;s usrs- vfHkthr fryk Fkkacorks] rks lq/nk rhP;k lkscr egs’k dMs tkrks-<br />
( ) 41
lk;yh egs’kyk vfHkthrps ckck vkys vkgsr] rq>s QksVks ikg.kkj vkgsr] rlsp rqyk HksVk;ps vkgs R;kauk vls lkaxrsdnkfpr<br />
FkksMs c¡Mst m?kMrhy rj eh nqljs dj.;kph O;oLFkk djrs- egs’k vfHkthryk fopkjrks dk; js lkaxyhyk<br />
tk.kkj vkgkr dk\ ekfgr ukgh js\ rsOgk egs’k R;kyk lkaxrks rq>s ckck vkf.k ek>s ckck xsys dh eyk ek>k Qksu ns<br />
eh larks”k cjkscj cksyrks] rqeps Vsa’ku nwj djrks] ex rj >kys- nks?ks gh MkW- ;srkr r’kh lk;yh vfHkthryk ckgsj<br />
cksykors] vfHkthr fryk lkaxrks Fkkacyks vlrks vkr rj dk; >kys vlrs] r’kh lk;yh R;kyk lkaxrs rqyk =kl >kyk<br />
vlrk] rj rqyk vxksnjps QksVks nk[kors Eg.kts rqyk y{kkr ;sbZy eh dk Fkkacoys ukgh rs- lk;yh R;kyk vxksnjps<br />
QksVks nk[kors] rs QksVks ikfgY;koj vfHkthr lkaxrks] cjkscj vkgs rq>s] ukgh Fkkacyks rs cjs >kys- nks?ksgh MkW- ijr<br />
nkyukr ;srkr] rlk vfHkthr egs’k dMs tkrks] R;kyk R;kpk eksckbZy nsrks] egs’k larks”kyk Qksu djrks] lk;yh &<br />
vfHkthr P;k ukR;kckcr R;kyk ekU; vkgs uk fopkjrks\ larks”k ek>h dkgh gjdr ukgh] vjs i.k ckckauk vls okVrs<br />
vkgs dh] vkeP;k is{kk eksBs vkgsr] yXu yko.;kps >sisy dh ukgh] ckdh vfHkthr ckcr R;kaps dkgh fdaok MkW- ckcr<br />
dkgh Eg.k.ks ukgh- rq lkaxyhrp vkgsl uk dh dqBs ckgsj vkgsl ukgh lkaxyhrp vkgs- fBd vkgs Bsorks vkrk] egs’k<br />
Qksu Bsorks- egs’k vfHkthryk lkaxrks dkgh ukgh] rqeP;k nksUgh dqVaqckr Qk;ukaf’k;y nqjh vkgs] yXu yko.;kpk [kpZ<br />
dlk dk; >si.kkj] lk;yh e/;e ?kjkryh] brD;k eksB;k ?kjkr dl dk; Lor%yk vWMtsLV dj.kkj- bR;knh bR;knh<br />
cl vkf.k dk;- vjs R;kauk ekfgr ukgh dh lk;yh vkbZ&ckckaP;k enrhus d’kh dk; eWust dj.;kl f’kdyh vkgs rseyk<br />
vls okVrs dh rqEgh lkaxyhyk tk.;k ,soth R;kaukp bFks cksyok Eg.kts R;kaP;k y{kkr ;sbZy] lk;yh d’kh r;kj<br />
>kyh vkg]s FkksM;kp fnolkr rs] rq vls dj nks?kkauk eh cksykoys vkgs vls lkax] rqEgh nks?ks ek= bFks miLFkhr jkgw<br />
udk] eh lkaxrks R;kauk dk; lkaxk;ps rs- gks rhu pgk lk;yhyk |k;yk lkax] i.k v/kkZp QDr ukghrj vkeph<br />
cfg.kkckbZ eyk lksM rq>s lq/nk gky djsy- vfHkthr yxsp lk;yhdMs tkrks o lkaxrks] R;kykgh v/kkZ di ns.;kfo”k;h<br />
lkaxrks- r’kh lk;yh vfHkthr dMs igkrs] rlk vfHkthr vktpk ‘ksoVpk vls lkaxrks] rls lk;yh Eg.krs ok pgkps<br />
f’k{k.k >kys okVrs esOg.;kdMs- nks?ksgh glrkr] pgk >kY;koj vfHkthr MkW-P;k nkyukr tkrks] tkrkuk rks nks?kkauk<br />
egs’kus cksykoys vkgs vls lkaxrks- pgk Bsoqu rks lk;yh dMs tkrks- nks?ksgh MkW- egs’k dMs ;srkr] rls egs’k R;kauk<br />
lkaxrks ekQ djk] i.k eyk vls okVrs dh rqEgh lk;yhps vkbZ&ckck o larks”kyk iq.;kr cksyok] frpk ?kjkryk vkf.k<br />
gkWfLiVy e/kyk okoj cf?kryk dh R;kaph fHkrh tkbZy] rh eksB;k ?kjkr d’kh vWMtsLV gks.kkj rs- jkgrk jkfgyk yXu<br />
[kpZ] gh R;kapk izÜu rqEgh nks?ksgh lksMoky ;kr eyk dkghp ‘kadk ukgh- c?kk iVys rj] r’kh MkW- eksMd yxsp egs’kps<br />
dkSrqd djrkr] dk; ;ksX; lkafxrysl] ok MkW] egs’kyk lq/nk ysdh lkj[kk r;kj dsyk vkgsl- fr?ks pgk ?ksrkr o<br />
fu?krkr] fu?krkuk MkW- eksMd egs’kyk lkaxyhr cksy.ks >kys dh dGorks] R;kis{kk tksMh ;s.kkjp vlsy Mck ?ksmu rsOgk<br />
R;kaP;k cjkscjp dGorks] vls lkaxwu fu?krkr- ?kjh iksgpY;koj lk;yh vkbZ lkscr LoSikd ?kjkr tkrs] jk=hps tso.k<br />
dj.;klkBh] vfHkthr R;kP;k #e e/;s dkj.k nks?ks MkW- lkaxyhyk Qksu dj.kkj vlrkr Eg.kwu- 7 oktrkr rls vtwu<br />
ikap feuhVs Fkkacwu MkW- oS’kaik;u lk;yhP;k ckckauk Qksu djrkr] MkW- eksMd lq/nk dkek fufeRrkus bFks vkys vkgsr<br />
rsOgk rqEgkyk th dkgh ‘kadk vkgs rs rqEgh R;kaP;k’kh cksyykr rjh pkysy] tjk ,d fefuV Qksu nsrks R;kauk MkW- ckck<br />
Qksu Jhdkar dMs nsrkr] ifgys lxGs lk/ks laHkk”k.k >kY;koj] MkW- eksMd ljGp fo”k;koj ppkZ dj.;kl lq#okr<br />
djrkr] lk;yhps ckck R;kaP;k eukrhy vMp.khps dFku djrkr rls MkW- R;kauk lkaxrkr vgks rqeph ysd vxksnjp<br />
frP;k gks.kkj vlysY;k LoSikad ?kjkr #Gyh vkgs] ‘kadk vlsy rj rqEgh nks?ksgh bFks iq.;kr ;k vkf.k vkiY;k<br />
MksG;kus igk Eg.kts rqEgkyk dkSrqd okVsy] nqljh rqeph ‘kadk vkrkp nqj djrks] rqEgh QDr ukjG vkf.k eqyxh<br />
|k;ph vkgs- rqEgh Eg.kky rj lkaxyhr yXu d# fdaok iq.;kr ukghrj eqacbZr dk vkeP;k iuosyP;k QkWeZ gkmloj<br />
ftFks Eg.kky frFks ex rj >kys] gks ?kkbZ ukgh dkj.k egs’k iw.kZ cjk >kY;kf’kok; yXu djk;ps ukgh vls lk;yhps<br />
Eg.k.ks vkgs] rsOgk vkEgkyk rs ekU; vkgs] ldkGh vfHkthryk ikBorks Eg.kts rks rqEgkyk iq.;kyk vk.ksy] gks i.k<br />
rqEgkyk m|k ;s.ks ‘kD; vlsy rj ukghrj vls d# ;k ‘kfuokjh rqEgkyk lqVVh vlsyp rsOgk ‘kqdzokjh la/;kdkGh<br />
vfHkthryk lkaxrks ;k;yk] tj dk larks”k lq/nk rqeP;k lkscr ;s.kkj vlsy rj ex vkeP;k xksfoanyk ikBorks- eyk<br />
tjk osGkus ppkZ d#u dGoys rjh pkysy- eh vkyks vlrks i.k ;sR;k eaxGokjh egs’kps ifgys vkWijs’ku djk;ps vkgs<br />
R;kph iwoZ r;kjh dj.;klkBh eh Fkkac.kkj vkgs] ijarq eh ;s.;kus rqeph lk;yh ckcrph ‘kadk nwj gks.kkj ukgh] R;keqGs<br />
rqEghp ;k- vk.k[kh dkgh cksyk;ps vlsy rj lkaxk ukghrj] vkrk Qksu Bsoyk rj pkysy] gks i.k rqeP;k Qksuph okV<br />
igkrks- rls lk;yhps ckck 8 okts i;Zr dGorks Eg.kwu lkaxr Qksu Bsorkr- lk;yhps vkbZ&ckck rlsp larks”k ppkZ<br />
( 42)
Bsoyk ukgh rjh pkysy- lk;yhps ckck Eg.krkr vjs i.k yXukpk [kpZ R;kps dk;\ rs Eg.kkys Eg.kwu vki.k dk; QDr<br />
ukjG vkf.k eqyxh |k;ph dk\] rls lk;yhph vkbZ Eg.krs vgks ts ‘kD; vkgs frrd djk;ps] lk;yhps ckck ex<br />
dk; ‘kqdzokjh tk;ps dk\ vkf.k larks”k rq>s dk;\ larks”k lkaxrks eh ukgh ;s.kkj rqEgh tk] eh vfHkthryk HksVyks vkgs]<br />
eyk rjh R;kP;kr dkgh xSj vkgs vls okVr ukgh] ,dqyrk ,d vkgs] dlys O;lu ukgh] pkaxY;k ?kjkryk vkgs] nqljs<br />
dk; gos- fBd vkgs rj vls Eg.kwu lk;yhps ckck lkafxrY;k izek.ks 8 oktrk Qksu djrkr] vkEgh nks?ksp ‘kqdzokjh<br />
;s.kkj vkgksr] rsOgk vfHkthrjkokauk ikBoys rjh pkysy] R;kauk dkgh dke vlsy rj ,dVk xksfoan vkyk rjh pkysy-<br />
MkW- eksMd lk;yhP;k ckckauk gs vk/kh jko oSxsjs lacks/k.ks Fkkacok dkj.k ek>k vlk let vkgs dh R;keqGs nqjkok gksrks]<br />
c?kk iVys rj- fBd vkgs rj ‘kqdzokjh ldkGh Qksu djrks dks.k ;s.kkj vkgs rs ‘kqHkjk=h- Qksu BsoY;k cjkscj MkWegs’kpk<br />
Qksu ua ?ksrkr] R;kyk dGorkr dh rq lkafxrysys iVys R;kauk] rs ‘kqdzokjh jk=h ;s.kkj vkgsr] ek= jfookjh<br />
la/;kdkGh tk.kkj vkgsr- larks”k ek= ;s.kkj ukgh- vkrk nks?ks ;srhy rq÷;k dMs Mck ns.;klkBh] rsOgk c?k dk;<br />
lkaxrkr rs] rks i;Zr eh dkgh lkax.kkj ukgh] ,sd dk; rs] rls egs’k MkW- uk lkaxrks rqEgh ukgh lkafxrys] rjh<br />
lk;yhph vkbZ fryk vkf.k MkW-vkbZyk yxsp Qksu d#u lkaxsy] dnkfpr vkrk tk c?kk;yk rqeps xqfir jkfgys ukgh<br />
vkgs rs igk;yk- MkW- lq/nk glrkr vkf.k Qksu Bsorks lkaxrkr] vjs R;k fefyanyk dGoys ikfgts ukghrj tho ?ksbZy<br />
ek>k] ukghrj vkMukaokP;k myVk cksysy] MkW- yxsp fefyanyk Qksu d#u dGorkr] ikVhZ eaxGokjh ns.kkj] ex eh<br />
cq?kokjh eaqcbZyk tk.kkj vls lkaxrkr- egs’kus lkafxrY;k uqlkj nks?ks MkW- fdpu e/;s Mksdkorkr] rj Qksu oj laHkk”k.k<br />
laik;yk vkys vlrs] MkW- vkbZ lk;yhP;k vkbZyk ;k okV igkrs rqeph vls Eg.kwu Qksu Bsors] lk;yhyk Mck Hkjykl<br />
dk vls fopkjrs R;koj lk;yh gks lkaxrs] Mck ?ksmu ckgsj iM.kkj rksp fryk nks?ks fnlrkr] r’kh rh yktrs] vkbZyk<br />
gkd ekjrs] gs c?k dk; rs vkbZ] nks?ks vkePks yXu gks.;klkBh mrkoGs >kys vkgsr rs- r’kh vkbZ fryk lkaxrs nks?ks ukgh<br />
fr?ks] r’kh lk;yh vkbZ rq lq/nk] Eg.kts vkrk ek>s dkgh [kjs ukgh- lk;yh lkscr vfHkthr egs’klkBh tso.k usrkr]<br />
egs’kyk tso.k okkys] rls<br />
lk;yh Eg.krs Eg.kts rq lq/nk] rls egs’k lkaxrks lk;yh vfHkthryk rq ilar vkgsl] MkW- dkdkauk lq/nk] vkEgkyk<br />
vfHkthr ilar vkgs] lk;yh yxsp fopkjrs vkEgkyk lq/nk Eg.kts\ eyk vkf.k larks”kyk] rsOgk vkrkp eyk lkax] rj<br />
ex ;k ftokr fto vkgs rks i;Zr eh gs yXu gks.;kiklwu rqyk nwj Bsohu] ;kph rj rqyk [kk=h vkgsp] rj lkax rqyk<br />
vfHkthr ilar vkgs fdaok ukgh\ lk;yh ukilar vl.;kps dkgh dkj.k ukgh] ilar vkgs- ex >kys rj vkrk dkgh<br />
ukgh] vkbZ&ckck uk [kk=h d#u ?ksmu ns dh ek>h cgh.k d’kh fu”.kkr vkgs rs] vkf.k gks vfHkthr rq fryk lkafxryl<br />
i.k vkt rq ijr ,dnk lkax dh rqyk lk;yh lkscr yXu djk;ps rs- vfHkthr yxsp lkaxrks gks eyk lk;yh lkscr<br />
yXu djk;ps vkgs- fr?ks glrkr] egs’k lk;yhyk toG cksykorks] vkt eh lkaxrks eyk l[[kh cfg.k dk ukgh! gs]<br />
vkt y{kkr vkys dh] Hkkokph dkGth dj.kkjh v’kh cfg.k uf’kckr fyfgyh gksrh- egs’kps tso.k >kys rls nks?ks<br />
fu?krkr] ?kjkr tkrkuk usgeh cksy.kkjk vfHkthr vkt dkgh cksyr ukgh r’kh lk;yh fopkjrs dk; js Vsa’ku vkys vkgs<br />
dk\ gksbZy lxGs uhV- ex dk; vkbZ&ckckauk vk.kk;yk tk.kkj vkgsl dh xksfoanyk ikBo.kkj- rls vfHkthr ehp<br />
tk.kkj vkgs] lkscr xksfoanyk ?ksbZu Eg.kts lksi gksbZy] tj dk larks”k lkscr vkyk vlrk rj cj >kys vlrs] r’kh<br />
lk;yh lkaxrs nknk ;sr ukgh] ;kpk vFkZ R;kyk [kk=h vkgs dh lxGs lqjGhr gks.kkj gs- tso.kkP;k osGsl lkaxyhyk<br />
tk.;k fo”k;h ppkZ gksrs] rls vfHkthr] eh vkf.k xksfoan nks?kkauh tkos vlk fopkj djr vkgs] vki.k lkaxk dk; rs]<br />
nks?ksgh MkW- gks lkaxrkr rqEgh nks?ksgh tk Eg.kts cj gksbZy------<br />
xkSjh vtqu egs’k] lk;yh] ekankj vkf.k vafdrk ;kaP;k’kh laidZ gksr ukgh Eg.kwu fpMysyh vlrs R;kr eWustj dkekoj<br />
;sr ulrks] R;keqGs frps lkaxyh o foJkeckxyk tk.ks ‘kD; gksr ukgh- ijarq rsgh rh d# ‘kdr uOgrh- R;kr ukgh<br />
Eg.kwu lkafxrys rjh vk’kkyrkckbZ dkgh rjh dkj.k iq
o Qksu Bso.;kl lkaxrs- bFks vfHkthr vkf.k xksfoan nks?ksgh lkaxyhr pkj oktrk iksgprkr] lk;yhph vkbZ nks?kkauk<br />
dkgh [kk.kkj dk vls fopkjrs rls nks?ksgh ukgh lkaxrkr] rjh rh fpoMk vk.kwu nsrs] o ikBksikB pgk lq/nk] nks?ksgh rs<br />
?ksrkr] brD;kr lk;yhps ckck ;srkr] ckck vkf.k vkbZ ,d= vlrkr rls pVdu R;k nks?kkauk lkaxwu vfHkthr<br />
ueLdkj djrks] nks?ksgh vkf’kokZn nsrkr] xksfoan rks i;Zr nks?kkaps lkeku xkMhr Bsorks- lk;yhps vkbZ&ckck r;kj<br />
gksrkr] fu?krk fu?krk la/;kdkGps 5 oktrkr] QDr ,dnk izoklkr e/;s Fkkacrkr] R;kuarj FksV iq.;kyk 8-30 i;Zr<br />
iksgprkr- R;k fno’kh QDr bdMP;k frdMP;kp xks”Vhaphp ppkZ djrkr- jk+=h lk;yh vkbZ vkf.k ckckauk vkbfLdze<br />
[kk.kkj dk Eg.kwu fopkjrs] usgeh izek.ks vfHkthr] lk;yh vkbfLdze vk.krkr] lxGs ,d= clrkr vkf.k [kkrkryXukckcr<br />
dkgh ppkZ djr ukghr] brj fo”k;kaojp cksyr vlrkr- ldkGh MkW- vkbZ LoSikad ?kjkr u tkrk lk;yhdMs<br />
tkrs] lk;yhyk lkaxrs vkt o m|k rqp LoSikad?kj lkaHkkG Eg.kts rq÷;k vkbZ&ckckaph ‘kadk nqj gksbZy- r’kh lk;yh<br />
LoSaikd ?kjkr U;kgkjh dj.;klkBh tkrs] frph vkbZ lq/nk LoSikad ?kjkr ;srs] rls lk;yh vkbZyk lkaxrs vx vkbZ<br />
vkjke dj eh djrs lxGs] rls lk;yhph vkbZ rq dj eh clrs QDr] ex rj >kys- rls lk;yh fBd vkgs ek>h<br />
dkgh gjdr ukgh- lk;yh lxGh U;kgkjh dj.;kps lgti.ks gkrkGrs] lk;yhph vkbZ ek= gs lxG ikgwu pkV iMrsrh<br />
dkgh cksyr ukgh i.k eukrY;k eukr ek= MkW- lkSa ps vkHkkj ekurs] R;kaP;k ysdhyk r;kj dj.;klkBh] ‘kfuokj<br />
ldkGph U;kgkjh >kY;koj nqikjP;k tso.kklkBh r;kjh dk; vkgs gs c?k.;klkBh MkW-lkS- LoaSikd ?kjkr ;srkr lk;yh<br />
rh dk; LoaSikd dj.kkj vkgs gs lkaxrs] MkW-lkS- lk;yhP;k vkbZyk fopkjrkr dkgh =kl ukgh uk\ ;s.kkj dk ckgsj dk<br />
ysdh cjkscjp Fkkac.kkj vkgkr- lk;yhph vkbZ R;k lk;yh lkscrp Fkkac.kkj vkgsr vls lkaxrkr- fBd vkgs eh tkrs<br />
vkgs gkWfLiVy e/;s] ;s.kkj vlky rj pyk ukghrj nqikjpk Mck egs’kyk ns.;klkBh vfHkthr o lk;yh tkrhy rsOgk<br />
tk Eg.kts egs’kph HksV gksbZy- rls lk;yhph vkbZ cj tkbZu fdaok la/;kdkGh tkbZu- MkW- LkkS fBd vkgs t’kh rqeph<br />
bPNk- lk;yhph vkbZ rh djr vlysY;k dkfsFkachj oMh vkf.k vGqoMh ikgwu fopkjrs gs d/kh f’kdyhl rls lk;yh<br />
lkaxrs MkW- vkbZus f’kdoys] vfHkthrP;k ‘ksrkrwu toGikl nj vkBoM;kyk Hkkth ;srs] Eg.kts vkeP;klkBh o MkWxksMcksys<br />
;kaP;klkBh] Eg.kts vfHkthrjko i.k ‘ksrh djrkr- vkbZ rls ukgh R;kauh dkgh ‘ksr tehu ?ksryh vkgs R;kr<br />
R;kauh caxyk cka/kyk vkgs] rsOgk R;kph ns[kjs[k dj.;klkBh ek.kl Bsoyh vkgsr Eg.kwu FkksMs Hkkthps eGs vkgsr Eg.kts<br />
fHkdwukuk gs eq[; vkgsr] R;kaP;k enrhyk rhu pkj ek.kls vkgsr] vkbZ lxGs vknj dj.kkjs vkgsr] dkj.k<br />
vfHkthrjkokaP;k ckckauk eG;krwu dk; mRiUu gksrs vkgs dh ukgh gs egRokps ukgh] R;kups R;kauk feGkys vkf.k R;k<br />
tkxsph ns[kjs[k >kyh rjh [kqi vkgs vlk fopkj dj.kkjs vkgsr] rls lk;yhph vkbZ brdh d’kh ekfgrh rqyk vls<br />
fopkjrs] rls lk;yh eqacbZgwu ;srkuk vkys rls MkW- vkbZyk Eg.kkys vx gs lxGs R;kauh fnys vkgs] fdrh jDde oSxsjs<br />
dkgh letys ukgh] eh dls fopkjk;ps Eg.kwu fopkjys ukgh] rls MkW- vkbZ Eg.kkyh vx dkGth d# udks] dkj.k<br />
fHkdw tjh vkyk rjh rks Hkkth vk.krks] vkEgkyk fopkjr ukgh i.k vkEgk nks?kkalkBh vk.krks- rls eh fBd vkgs Eg.kkyh<br />
nqljs dk;\ vlks- lk;yhph vkbZ lk;yhsps dkSrqd djrs vx ts [kjs eh xsY;k ikp o”kkZr f’kdok;yk gos gksrs rs rqyk<br />
MkW- vkbZus FkksM;kp fnolkr f’kdoys dh] rls lk;yh vkbZyk lkaxrs vx gk dk fopkj djrsl] rq djr vlrkuk eh<br />
igkr gksrs] rs y{kkr gksrs] nqljs bFks MkW- vkbZus lxGh midj.ks okij.;kph ijokuxh fnyh gksrh vxnh dkgh<br />
dkj.kkeqGs [kjkc >kyh rjh ,dk lkj[ks nqljs yxsp rhFks ,d [kksyhr vkgsr R;krwu dk< vkf.k okij- vls lkafxrY;k<br />
oj vkbZ eukr vftckr Hkhrh jkfgyh ukgh] eukrhy Hkhrh xsY;keqGs eyk lgt lxGs ‘kD; >kys- lk;yh lxGk<br />
LoSikd djrs] vfHkthrlkscr egs’k lkBh Mck nsrs] frdMwu fu?k.kkj rsOgk Qksu dj] Eg.kts bFks iku ?;k;yk lq#okr<br />
djhu- vfHkthr Mck usrks] rls lk;yhph vkbZ lk;yhyk Eg.krs vx yXu Bjys ukgh rj vkrk iklwup gqdwe dk;<br />
xktors vkgsl] r’kh lk;yh vx R;kusp dky rls eyk lkafxrys gksrs o lkljs lq/nk Eg.kkys gksrs rl] R;kauk vki.k<br />
dq.khrjh eksB;k ?kjkrhy vkgksr vl dkgh rks nk[kor ukgh] rls vlrs rj eyk R;kuh ekx.kh ?kkryh vlrh dk\<br />
lk;yhph vkbZ frps dkSrqd djrs- vko#u iku ?ks.;kph r;kjh djk;ph v’;k fopkjr vlrkukp vfHkthr fryk Qksu<br />
djrks] rls Qksu oj FkWD;w vls Eg.kr ;s yodj r;kjh djrsp vkgs- lk;yh Vscykoj 7 rkV ykors rls lk;yhph<br />
vkbZ vki.k uarj clw ;k v’kh fouarh djrs] rsOgk lk;yh MkW- vkbZ fpMsy fryk vls vkoMr ukgh] usgeh vkEgh nks?ks<br />
gkWfLiVy e/;s vlrks rsOgk egs’klkBh vkf.k vkeP;k nks?kkalkBh gh rh Mck vk.krs o lkscr frpk lq/nk- vfHkthr<br />
vkY;koj lxG;kauk tso.kklkBh cksyors] lxGs Vscykik’kh ;srkr MkW- vkbZ dks.kh dqBs clk;ps gs lqporkr] rs<br />
lqporkuk lk;yh o vfHkthr ‘kstkjh clrhy ;kph dkGth ?ksrkr- MkW- vkbZ lq#okrhykp lk;yhP;k vkbZ&ckckauk<br />
( 44)
‘kkari.ks tsok] vkEgh vftckr vkxzg djr ukgh] ts gos rs ?;k ysdhps dkSrqd] uqlrs c?kr u djrk] [kkÅu djk]<br />
frykgh vkuan gksbZy] MkW- eksMd lk;yhus dsysY;k izR;sd inkFkkZps dkSrqd djr tsor vlrkr- rs lxGs fp= ikgwu<br />
lk;yhps vkbZ&ckck [kq”k gksrkr- tso.k lairs rls la/;kdkGh pgkiku >kY;koj egs’kyk HksVk;yk tk;ps vls Bjorkr]<br />
MkW- eksMd o MkW- oS’kaik;u m|k ldkGh jfookj vkgs rsOgk U;kgkjh djrkuk ppkZ d#] Bjys rj la/;kdkGh MkWxksMcksys<br />
;kauk cksyo.ks d# Eg.kts ,d ?kjkrY;k ?kjkr dk;Zdze d#- gks Eg.kkys dh nks?kkauk vaxB;k vk.kko;kl lkaxw<br />
Eg.kts >kys- jfookjh ldkGh MkW- eksMd U;kgkjh djr vlrkuk fo”k; dkkyh vkgs- eyk gs ukr ekU; vkgs] yXukyk rlk vtwu osG vkgs] rsOgk vki.k R;kckcr uarj ppkZ dsyh rj<br />
pkysy uk] rls MkW- eksMd lkaxrkr vgks dkghp gjdr ukgh] ,d fouarh vkgs dh nks?kkauk vki.k vkrk ljkQk dMs<br />
ikBowu] nksu vkaxB;k vk.kwu ,d dk;Zdze ?kjkrp mjdw] rqEgh gks Eg.kkykr rjp] MkW- xksMcksysuk lq/nk vkea=.k nsrk<br />
;sbZy rls lk;yhps ckck vgks i.k] rls MkW- oS’kaik;u R;kaph vMp.k letrkr] dkGth d# udk rqeP;k ysdh dMs<br />
ixkj f’kYyd vkg]s frpk rh [kpZ djhy] vki.k dks.khgh djk;pk ukgh] vfHkthr R;kpk rks djsy- ex rj rqeph<br />
dkgh gjdr ukgh uk\ rls lk;yhps ckck dkgh gjdr ukgh vls lkaxrkr- nks?ksgh egs’kyk U;kgkjh nsrkr] ijr<br />
;srkr rls lk;yhps ckck nks?kkauk lkaxrkr] vkEgkyk yXu ekU; vkgs] lk;yh rq>h vV vfHkthrjko o R;kps ckck<br />
;kauk ekU; vkgs] yXu dqBs vkf.k dls djk;ps gs tsOgk ;ksX; osG ;sbZy rsOgk Bjoq;k- MkW- eksMd lkaxrkr rqEgh nks?ks<br />
tk vkf.k rqeP;k ilarhP;k vkaxB;k vk.kk Eg.kts nqikjh 3-30 oktrk ?kjkrY;k ?kjkrp dk;Zdze d#;k] R;klkBh MkWxksMcksys<br />
;kauk vkea=.k |k;yk gos dkj.k gs lxGs R;kyk ekfgr vkgsp] rlsp rks vkEkpk fe= lq/nk vkgs- tso.k<br />
>kY;koj nks?ksgh vaxBh ?ks.;klkBh tkrkr] vkf.k rklkHkjkr ijr ;srkr- MkW- eksMd MkW- xksMcksys ;kauk vkea=.k nsrkr]<br />
la/;kdkGh 4 oktrk vfHkthr vkf.k lk;yh ,desdkauk vaxBh ?kkyrkr lxG;kalkBh dksfFkachj] vGq oMh dsysyh lkscr<br />
,d caqnh ykMw o vkack cQhZ vk.kysyh vlrsp- [kk.ks >kY;koj lk;yhps vkbZ&ckck fu?k.;kph r;kjh djrkr- rlsp<br />
lk;yhph vkbZ] lkS- xksMcksys LkkS- oS’kaik;u gGnh&dqadw dk;Zdze djrkr- vfHkthr xksfoanyk cksykorks nks?ksgh R;kaP;k<br />
cWxk ?ksrkr] lxG;kaPks fujksi ?ksrkr- tjk osG vkjke dsY;koj lk;yhyk MkW- ckck nks?kkalkBh pgk ns.;kl lkaxrkr]<br />
nks?ks MkW-] eaxGokjh egs’kP;k vkWijs’ku ckcr ppkZ djrkr- bFks vfHkthr vkf.k xksfoan 7-30 okts i;Zr lk;yhP;k ?kjh<br />
iksgprkr] lk;yhph vkbZ pgk Vkdrs Fkkack vls lkaxrs] rls vfHkthr gkrkoj FkksMh lk[kj |k Eg.kts >kys] dkj.k<br />
10-30 okts i;Zr vkEgh ?kjh iksgpw] lk[kj [kkrkr o fu?krkr] u foljrk vfHkthr x.kirhP;k nsoGkr ;srks] gkj]<br />
ukjG vkf.k iss #i uohu vkgs] rls rwyk ikghys lq/nk ukgh] r’kh lk;yh R;kyk lkaxrs] eyk vktP;k<br />
dk;ZdzekP;k osGsl xkSjh] egs’k] vadhrk vkf.k ekankjph vkBo.k vkyh] eh R;kauk vktP;k ;k dk;Zdzekyk cksykow ‘kdys<br />
ukgh ;kps okbZV okVr gksrs Eg.kwu xIi gksrs] eyk vkuan >kyk vkgs] tkLrhr tkLr >ksis i;Zar gs jkghy MksD;ke/;s]<br />
eh gksbZu m|k ldkG i;Zr eksdGh] i.k eh [kjks[kjp vkt vkuanh vkgs] dkj.k ckckaps eaqcbZrhy okx.ks eyk lkj[ks<br />
dkgh rjh R;kaP;k eukr vkgs gs letr gksrs] rlsp rq eyk QkeZgkml nk[ko.;klkBh lkscr ;s.ks] eyk lksMk;yk<br />
( 45 )
iq.;ki;Zar] R;k uarj lkaxyhyk ;s.ks g;ko#up lxGs eh letys] lkaxyhrwu fu?krkuk eh vkbZyk rls lkafxrys lq/nk<br />
gksrs] i.k rq brD;k yodj dkgh fu.kZ; ?ks’khy vl okVys uOgrs- vlks- nks?ksgh vkbfLdze vk.krkr] ?kjh ;s.;k vxksnj<br />
egs’k o xksfoanyk nsrkr] ?kjh vkY;koj lxGs ,d= [kkrkr] ijarq R;kuarj nksUgh MkW- o MkW- vkbZ vkikiY;k [kksY;kae/;s<br />
tkrkr] fVoh ikg.;klkBh QDr lk;yh vkf.k vfHkthrp vlrkr- vfHkthr lk;yhyk Eg.krks] vlk dkgh eksBk<br />
dk;Zdze uOgrk rjh lq/nk lxGs Qkj Fkdys vkgsr vls dk okxr vkgsr\ letr ukgh] r’kh lk;yh ijok egs’kps<br />
ifgys vkWijs’ku gks.kkj vkgs] rs Qkj egRokps vkgs] ijokps vkWijs’kup iqkys fd v/khZ lqVdk] R;k uarj<br />
iqh lqVdk<br />
gksbZy] Eg.kts eh eksdGk] vls gh f{kjlkxj dMwu jDde ?ks.;klkBh [kqi osG ok;k tkrks] R;kis{kk iqjksfgr ;kaP;k eqyk<br />
cjkscj eyk yodjkr yodj tqGowu ?;k;yk gos] dk; djk;ps vkgs gs yodjp Bjoys ikfgts] QDr ,dnk dk<br />
R;kP;kacjkscj cksy.ks >kys dh eyk ‘kD; gksbZy- ex f{kjlkxjyk lksMk;yk dkgh gjdr ukgh- fopkj uDdh >kY;koj<br />
iqjksfgr ;kauk HksV.;kps uDdh djrks] iqjksfgr ;kaP;k vkWfQlyk tkrks] R;kauk lkaxrks vki.k ts dkgh vkt i;Zar fnys<br />
vkgs R;kph ijr QsM dj.;klkBh vkyks vkgs] dkgh ?ks.;klkBh ukgh] vxksnjp fnys vkgs i.k vki.kkl ek>s Eg.k.ks o<br />
rqepk dlk Qk;nk vkgs gs lkax.;klkBh vkyks vkgs] rs ilar iMys rjp cf{kl |ky] rj uDdhp fLodkfju] vki.k<br />
gks Eg.kkykr] vki.kkl ek> lkax.k ilar iMys rj eh iqkyk] 25 o”kZ<br />
eqacbZr jkfgY;keqGs ejkBh cksyrk] okprk vkf.k fyfgrk ;sr gksrs] i.k KkrhP;k dk;ZdzekeqGs rs jktLFkkuh vkgsr gs<br />
yksdkauk letk;ps- iqjksfgr ‘kekZyk eyk fopkj d# ns ex lkaxrks] rls ‘kekZ eh xsyks rj pkysy uk] rls iqjksfgr ukgh<br />
vkrk ftFks vkgsl frFksp jgk vU;Fkk tho tkbZy gs y{kkr Bso- eyk iqfkyk vkgsp vkrk QDr eqyhP;k ilarhl eqyxk iMyk dh >kys\<br />
dkj.k ikVhyckbZ frP;k ilarh f’kok; gks Eg.k.kkj ukghr- iqjksfgr ‘kekZyk iqkykr rj vkiY;k daiuhpk frljk<br />
uacj nqljk fdaok ifgyk vk.k.ks lgt ‘kD; vkgs] iqjksfgrkapk eqyxk lanhi lkaxrks ,d nksu fnolkr fdaok ‘kekZth<br />
( 46)
vls djk eh ijok ckgsj xkaokyk tk.kkj vkgs] toGikl ngk fnolkr ;sbZu rsOgk ijr vkBo.k djk ex vki.k ijr<br />
;koj ppkZ d# ;k] dk; rs Bjoq- ‘kekZ eukrY;k eukr xsys vtwu 10 fnol vls Eg.kr ijr tkrksldkGh<br />
usgeh izek.ks MkW- ckck vkf.k lk;yh gkWfLiVy e/;s tkrkr MkW- eksMd tjk m’khjk tkrkr] lkscr vfHkthr<br />
lq/nk tkrks rks ljG egs’kdMsp] bFks nks?ks MkWDVjkauk ykx.kkjs lkeku vkf.k vkS”k/k ;kaph ;knh djrkr] lk;yhyk<br />
nkyukr cksykorkr] rh ;knh frP;k lqiqnZ djrkr] rls MkW- eksMd fopkjrkr vjs ysd brdh r;kj >kyh FkksM;k<br />
fnolkr] rls MkW- oS’kaik;u lkaxrkr] vjs rh mitr gq’kkj vkgs] QDr fryk lxG dj.;kph eqHkk fnyh] vjs fgus rj<br />
LoSikd ?kjkr dkgh lkfgR; rqVys fdaok [kjkc >kys rjh dkGth djk;ps dkj.k ukgh] rqVys fdaok uknq#Lr >kys rj<br />
r’;kp i/nrhps nqljs lkeku vkiY;k dMs vkgs rs frus nk[koys] R;keqGs frP;k eukrhy fHkrh fu?kkyh cl- fryk<br />
rq÷;k ?kjh LoSikad djrkuk dkgh =kl >kyk ukgh dkj.k rs lxGs lkfgR; rh bFks okijr gksrh] rlsp lkeku rqEgk<br />
nks?kkadMs lq/nk vkgs] nqljs frus vkiys xqfir R;kp fno’kh vksG[kys] i.k eh ijok frP;k leksj rq>k mYys[k [kknkM<br />
Eg.kwu dsyk rls yxsp eyk lkafxrys R;kauk vkaun vkgs [kk.;ke/;s] gs tls frus lkafxrys rls Bjoys fd vfHkthryk<br />
lkaxyhyk ikBok;ps] R;kus i.k lkafxrY;k lkj[ks fryk ekx.kh ?kkryh vlks vkt ukgh i.k nksu fnolkuarj eh R;kyk<br />
fopkj.kkj vkgs fd gYyhP;k tekU;krhy eqyhph fuoM u djrk lk;yh lkj[;k eqyhph fuoM dk dsyhl- rls<br />
Jhdkar lq/nk lkaxrks] gks fopkj eyk lkax dkj.k eh dkgh R;kyk rls lkafxrys fdaok lqpoys uOgrs- i.k [kjks[kj eyk<br />
vkt vkuan >kyk] ,dnk gs lxGs Bjorkuk eyk ofguh fojks/k djsy vls okVr gksrs dkj.k eqyxh R;kaP;k vk;q”;kr<br />
vkyh dk; yxsp fu?kkyh dk;] Eg.kwu eh fryk fopkjys lq/nk] rls ofguh Eg.kkyh vgks rh dqBsgh tk.kkj ukghp vkgs<br />
QDr eqacbZP;k ?kjkr jkg.kkj vkgs brdsp- gs cksy.ks laiys rls MkW- eksMd fopkjrkr tso;kps ukgh dk\ rls MkWoS’kaik;u<br />
R;kauk Eg.krkr vjs [kknkM Fkkac] rks i;Zar lk;yh o MkW- vkbZ tso.k vk.krkr] lk;yh MkW- ckckauk fopkjrs<br />
dks.k [kknkM ckck] rls MkW-oS’kaik;u vx ckbZ eh [kknkM vkgs gs lkaxr gksrks rls nks?khgh glrkr- egs’kyk lk;yh<br />
tso.k ?ksmu tkrs] lk;yh egs’kyk lkaxrs m|k rq>s vkWijs’ku vkgs] rsOgk vkt tjk ya?ku dj] dkj.k R;keqGs m|k<br />
rqyk =kl gks.kkj ukgh brdp- rls egs’k gkr tksMrp lkaxrks letys MkWDVjh.k ckbZ] rs ikgwu nks?ksgh glrkr] egs’k<br />
lkaxrks rq lkafxrysl eh ,sdys ukgh vls >kys vkgs dk\ dkgh dkGth d# udksl eyk rq lkafxry vkgsl] eh<br />
dkGth ?ksbZu- lk;yh eyk ,d lkax tjh ygku vlyk rjh dk;Zdze pkaxyk >kyk uk\ gks vxnh O;ofLFkr i.k] rls<br />
egs’k lkaxrks eyk ekfgrh vkgs i.k dk; rs] vls let gk ?kjkrY;k ?kjkr gksrk] ,dnk dk eh fBd >kyks dh oktr<br />
xktr d# ex rj fBd vkgs- fBd vkgs gs Eg.kkykl gsp [kqi vkgs- py vkEgh ;srks vkrk- vls Eg.kwu MkW-P;k<br />
nkyuke/;s ;srkr] rh lq/nk FkksMsls [kkrs vkf.k vkbZyk vkoj.;klkBh enr djrs- vkbZ fu?krs rls vfHkthr lq/nk<br />
dkdwyk enr dj.;klkBh frP;k cjkscj tkrks] gs ikgwu lk;yh [kq”k gksrs rh eukseu vki.k g;k ukR;kyk gks Eg.kys rs<br />
pqdys ukgh- -ldkGh vkWijs’kuph r;kjh >kysyh vlrsp] nks?ks MkWDVj vkWijs’ku fFk,sVj e/;s tk.;kP;k r;kjhr<br />
vlrkr R;kp osGsl MkW- xksMcksys ;srkr] MkW- lk;yhyk dkgh vMp.k vlsy rj ;kaP;k cjkscj ppkZ dj rlsp ek>s<br />
lxGs Qksu rqp ?ks] MkW- eksMd lq/nk lkaxrkr tj dk vfHkthr ulsy rj rqp ?ks- MkW- xksMcksys lk;yh vkf.k vfHkthr<br />
lxGs ‘kqHksPNk nsrkr- nks?ks fFk,Vj e/;s tkrkr] csgks’khps bUtsd’ku nsrkr] vkWijs’kuyk lq# djrkr] mtO;k ekaMhojph<br />
dkrMh dkkY;keqGs psgjk fonzqi >kyk gksrk R;k loZ Hkkxkoj<br />
ykorkr] ,d ,d t[ke Hkjrk Hkjrk vkWijs’ku 3 rkl pkyrs] MkW- oS’kaik;u tks i;Zr t[kesoj bykt djr vlrkr<br />
R;kp osGsyk ekaMhojhy dkrMh dkkY;koj psgÚ;koj eye ykorkr ykxksykx cWaMst djrkr- lxG;kauk FkksMs Qzs’k gks.;kl lkaxrkr] R;kuarj<br />
egs’kyk R;kP;k tkxsoj U;k v’;k lwpuk nsrkr] MkW- oS’kaik;u MkW-eksMdka lkscr vkiY;k nkyukr tkrkr] lk;yhyk<br />
vkWijs’ku laiys vkgs gs tls letrs rls rh lxG;kalkBh pgkph O;oLFkk djrs- MkW- xksMcksysuk nks?ksgh dls >kys<br />
;kph ekfgrh nsrkr] rlsp gkWfLiVy e/;s dkgh fo’ks”k ukghuk] rls MkW- xksMcksys R;kauk lkaxrkr rls dkgh [kkl ukgh]<br />
,d nksu Qksu vkys gksrs rs lk;yhus ?ksrys] dnkfpr rqeph HksV ?ks.;klkBh vlsy- vlks eh tk;yk dkgh gjdr<br />
ukghuk] rls nks?ksgh lkaxrkr dkgh gjdr ukgh] ‘kfuokjh rqyk dGorks Eg.kts cWaMst dk
lkafxrys vkgs] R;kph uksan lq/nk rqeP;k Mk;jhr dsyh vkgs- pgkiku >kys rls MkW- oS’kaik;u lk;yhyk lkaxrkr egs’k<br />
vkiY;k nkyukr vkyk vkgs dk rs c?k R;kps izs’kj vkf.k Vsaijspj c?kk Eg.kwu lkax] o rs eyk lkax] MkW- rks i;Zr ?kjh<br />
Qksu d#u vkWijs’ku ;ksX; >kys vls lkaxrkr- lkS- yxsp R;kauk lkaxrkr v/;kZ rklkr vk.krs Mck] egs’klkBh dk;<br />
vk.kk;ps] rls MkW- lkaxrkr vgks v/;kZ rklkus udks 1 rklkus vk.kk] egs’klkBh QDr eqxkps ik.kh fdaok Iysu lqi i.k<br />
lk/k r’;k lkS- R;kauk lk;yhyk v/;kZ rklkr ikBok vls lkaxrkr- nksu fnolkus ldkGh MkW- eksMd vkf.k vfHkthr<br />
eqacbZyk tk.;klkBh fu?krkr- fu?krkuk rs MkW- xksMcksys ;kaukgh Qksu d#u lkaxrkr] fu?krkuk MkW- oS’kaik;u ;kauk<br />
‘kfuokjh d/kh dj.kkj rs Bjo Eg.kts fOgfM;ks dkWyoj c¡Mst dks lkljs vkgsr dh xsys eaqcbZyk] lk;yh vktp xsys<br />
vkWijs’ku djrkuk MkW- ckcka lkscr rs lq/nk gtj gksrs] ckdh gkWfLiVyph dkGth ?ks.;klkBh vkeP;k lkscr MkWxksMcksys<br />
dkdk vkys gksrs dk rj vkWijs’ku djrkuk R;kauk dks.kh brj dkeklkBh cksyow u;s- vkbZ fopkjrs larks”kyk<br />
ikBok;ps vkgs dk\ r’kh lk;yh lkaxrs vkrk rjh xjt okVr ukgh] okVyhp rj Qksu djhu nknkyk- Qksu Bsors<br />
vkrk] egs’kP;k ?kjh lq/nk Qksu djk;pk vkgs- fBd vkgs dj frdMs lq/nk R;kaukgh cjs okVsy] R;kauk dGoys vkgsl<br />
dk yXu BjY;kps\ ukgh i.k lkax.kkj vkgs i.k frdMs xsY;koj] nknkps rhu rs pkj vkWijs’ku >kyh dh dGfou fdaok<br />
vfHkthr lkscr ;sbZu rsOgkp dGohu- Bsors Qksu vkrk] yxsp rh egs’kP;k ?kjh Qksu djrs] R;kauk ifgys vkWijs’ku<br />
O;ofLFkr >kys vkgs dkGth d# udk] egs’kph vkbZ lk;yhps dkSrqd djrs dk rj gs lxGs gksr vlrkuk gtj<br />
vkgsl-<br />
BjY;k izek.ks MkW- eksMd xq#okjh ldkGh fu?krkr] ofguha dMwu vxksnjp ekxoysys pkj iqM;k is
djk;pk fopkj djr vkgs] pkysy uk] MkW-eksMd fBd vkgs eh miyC/k jkfgu- gs Qksu ojhy laHkk”k.k lq# vlrkukp<br />
vfHkthr vkyk vkgs gk fujksi dGrks rls MkW- MkW-eksMdkauk tkobZ vkyk ek>k vls lkaxrkr] rls MkW- eksMd Hkkth<br />
vk.kyh dh ukgh] rqyk dk; okVrs vk.ksy dh ukgh] rls MkW- eksMd lkaxrkr vk.k.kkj-] cj jk=h eye ikfgY;koj<br />
cksyhu rsOgk dk; rs cksyw fBd vkgs- vls Eg.kwu nks?ksgh Qksu Bsorkr- Qksu Bsor vlrkukp lk;yh vkr ;srs]<br />
vfHkthrus vk.kysys eye nsrs] rs ikgwu MkW- oS’kaik;u lk;yhyk fopkjrkr d’kh vkyh gh eye] dqjh;jus dk\ rls<br />
lk;yh MkW-ckckauk fopkjrs] foljykr dh dk;\ nqikjh ukgh dk lkafxrys dh vfHkthr vk.k.kkj vkgs Eg.kwu] dk eyk<br />
fpMo.;klkBh folj.;kps ukVd\ uqlrs eye ukgh rj lkscr usgeh izek.ks Hkkth lq/nk vk.kyh vkgs- eye ikgwu MkWoS’kaik;u<br />
MkW- eksMdkauk Qksu djrkr rsOgk eye o Hkkth nksUgh vky vkgs vls lkaxrkr-<br />
BjY;k izek.ks 10 oktrk eaxGokjh >kysY;k vkWijs’ku osGsl dsysys c¡Mst dk
dsyk vkgs rs uacj dks.kkps vkgsr rs lq/nk dGok vkf.k vkrk ‘kekZP;k Qksuoj utj Bsok Eg.kts vkiY;kyk yxsp<br />
dk;Zokgh dj.ks lksis tkbZy] fdaok vki.k u djrk ijr vkrk T;k i/nrhus dsys R;kp i/nrhus d#- lkgsc nj pkj<br />
rklkuh rqEgkyk ckreh dGorks- v.kkodj yxsp MkW- eksMdkuka ‘kekZ vkyk vkgs y{k Bsok;yk lkaxk vlk Qksu djrkr]<br />
MkW- eksMd brj ppkZ djrkr ijarq eqykps yXu Bjoys vkgs gs ek= lkaxk;ps VkGrkr- dkj.k ukghrj v.kkodj<br />
fpMk;pk- fBd vkgs eh iz’kkaryk dGorks y{k Bsok;yk] dkgh dGys dh dGorks yxsp- MkW- eksMd yxsp iz’kkaryk<br />
Qksu d#u dGorkr] R;kyk lq/nk vfHkthrP;k yXukckcr dkgh lkaxr ukghr] ijarq v.kkodjkapk ‘kekZ ckcr Qksu<br />
vkyk gksrk] rsOgk dqBykgh R;kP;k lY;kyk nqtksjk |ko;kpk vlsy rj R;k vk/kh eyk Qksu dj Eg.kts >kys]<br />
ofguhyk lq/nk lkax- gs lHkk”k.k lq# vlrkukp vk’kkyrkckbZ ;srkr rls iz’kkar ofguh vkyh vkgs Fkkac] rs ofguhyk<br />
‘kekZ ckcr lkaxrks rl ofguh 1 rklkiwohZp Qksu vkyk gksrk vls lkaxrs- MkW- eksMd ?kkcj.;kps dkgh dkj.k ukgh<br />
QDr rks dkgh Eg.kkyk fdaok lqpoys rj fopkj d# ;k vls lkaxwu iqkY;koj uarjp eyk HksVk rks i;Zr eyk HksVyk<br />
ukgh rjh pkysy- xkSjh ek= ‘kekZ vkY;keqGs [kq”k vlrs i.k vkbZyk tk.;kps dk; dkj.k lkaxk;ps\ nksu fnol vkrk<br />
i;Zr dk; dke dsys] dk; ckdh vkgs ;kph lxGh ekfgrh ‘kekZyk nsrs pkSF;k fno’kh lxGs dke lairs- xkSjh vkf.k<br />
‘kekZ nks?ksgh vk’kkyrkckbZa dMs tkrkr] ‘kekZ lxGs dke ts f’kYyd vkgs rs iw.kZ dj.;klkBh lkafxrys vkgs] fBd vkgs<br />
vkrk eyk gs lkaxw udk dh XkkSjh eWMeuk fopkjk;ps vkgs- eWMe ukgh lkax.kkj] [kjks[kj =kl gksrk Eg.kwu xkokyk xsyks<br />
gksrks] ,d lkaxw bfPNrks dh xkSjh eWMeus [kqi pkaxys gkrkGys ek>s dke- rls vk’kkyrkckbZ lkaxrkr tj dk xkSjh<br />
eWMe gs dke d# ‘kdrkr rj ex rqeph dk; xjt] rjh lq/nk eh gh ‘ksoVph la/kh rqEgkyk nsr vkgs gs y{kkr Bsok<br />
brdsp- ‘kekZ ekQh ekxrks] ijr vls dkgh gks.kkj ukgh ;kph eh rqEgkyk [kk=h nsrks vls lkaxrks o nkyukP;k ckgsj<br />
iMrks] xkSjh dkekps gLrkarj.k >kY;k {k.kh iq.ks vkf.k lkaxyh ckcr fopkj dj.;kl lqjokr djrs ijarq dkgh dsY;k<br />
fryk lqpr ukgh] ‘ksoVh Bjors dh vkbZyk lkaxk;ps dh daVkGk vkyk vkgs rsOgk ,d fnol fQ#u ;srs- ?kjh xsY;koj<br />
vkbZyk xkSjh lkaxrs dh ijok ldkGh ckgsj tkrs vkf.k jk=h i;Zr ijr ;srs] vk’kkyrkckbZ dqBs tk.kkj vls fopkjrkr<br />
rls dkgh uDdh ukgh ikgrs dk; rs vls lkaxrs rls m|k vkWfQlyk ;s dkj.k tjh ‘kekZus letys vkgs lxGs gs tjh<br />
lkafxrys vlsy rjh ek>k R;kP;k oj fo’okl ukgh Eg.kwu lkaxrs vkgs] xkSjh vkbZyk ;srs m|k vkf.k la/;kdkG i;Zr<br />
‘kekZyk dkgh vMp.k vkyh ukgh rjp eh fu?ksu ex rj >kys- vk’kkyrkckbZ ysdhdMs vkuanhr gksmu ikgrkr- XkkSjh<br />
BjY;kizek.ks ?kjkrwu fu?krs vkf.k ljG eqacbZ&lkaxyh tyn xkMh idMrs] fryk djr vkgksr rs ;ksX; dh v;ksX; gk<br />
xksa/kG vlrks i.k ukgh ljG lkaxyhr tk;ps] dk; rs fopkjk;ps gs ek= uDdh vlrs- lkaxyhr lk;yhP;k ?kjh ;srs]<br />
?kjkr QDr lk;yhph vkbZ vlrs] xIik >kY;koj xkSjh lk;yh ckcr fopkjrs rls frph vkbZ rh LohMuyk egs’k lkscr<br />
xsyh vkgs] ,d vkWijs’ku >kys vkgs brdsp dk; rs ekfgr vkgs- rh Qksu djrs rsOgk eyk letrs] i.k ts MkWDVj<br />
vkgsr rs Qkj pkaXkys vkgsr vls frus lkafxrys] nks?kkaph O;oLFkk R;kauhp dsyh vkgs dqBykgh [kpZ ukgh] ijarq lk;yh<br />
R;kaP;k gkWfLiVy e?;s MkW- uk enr djrs ts.ks d#u frrdkp vkiY;k dMwu gkrHkkj] vkWijs’ku >kys Eg.kwu ijok<br />
( 50)