ÇAVDAR MAHMUZ (SECALE CORNUTUM) LU UN İLE ...

Veteriner FakilikesiFannokolloii ve Taks ılooloji Kürsüsü
Prof. Dr. Nurettin ÖKTEL
ÇAVDAR MAHMUZ (SECALE CORNUTUM) LU UN İLE
ZEHİRLENME OLAYLARI
Şahin AKMAN
Insanlarda ve evcil hayvanlan ınzda zehirlenmelerin sebepleri pek muhteliftir.
Insanlar ın aldıklar ı besin maddeleri ile tabii zehirlenmeler husule geldiği
gibi kasti olarak da ba şka şah ıslar taraf ından yiyecek ve içeceklerine zehirler
atılmak suretiyle de insanlarda zehirlenme vak'alar ı her zaman vukua gelir.
Hayvanlarda ise : ot yiyen hayvanlar ın gıdalar ı ile birlikte zehirli bitkileri yemeleri
ve çeşitli besinlerde bulunan, küf, pas ve mantarlan ilk evvel göze çarpan
zehirlenme sebeplerini teşkil eder (17).
Konumuz balcmundan çavdar mahmuzu ile zehirlenme insanlarda husule
geldiği için büyük bir önem ta şır. Çünkü insan (hayat ının korunmas ı ve zehirlenen
şahıslar ın hayatlannm kurtar ılması bahis konusudur. Ankara Belediyesi
Ba şkanliğı Iktisat İşleri taraf ından Fakültemiz Dekanl ığına acele kayd ı ile gönderilen
ve Dekanl ıktan da Kürsümüze havale olunan 3. Şubat 1955 gün ve H/4
kısmı 890 ve 2178 say ılı yaz ıda : Amerikan Misyonundan iki şahs ın un ile yapıp
yedikleri çorbadan zehirlendikleri ve hastahanede tedavi alt ında bulundurulduklar
ı bildirilmekte; ekli miihiirlü za ııf içinde gönderilen un içinde çavdar
mahmuzunu ihtiva eden bir unsurun bulunup bulumnad ığmın tetkiki ile
neticesi ilgililere bildirilmek üzere Toksikolojik analiz sonucunun acele i ş'ar ı
istenmekte idi.
İşte bu çok mühim problemi dikkat na zarma alan Kürsümüz gerekli ara ştırmayı
ve Toksikolojik analizleri yapm ış, çavdar mahmuz ımu ve alkaloidlerini
tesbit etmiş ve vak'adan 12 saat sonra evvelâ telefon ile gerekli tedavi yap ılmas
ı için mahalline acele bildirilmiş ve iki gün sonra da raporunu göndermek
suretiyle ödevini yapm ıştır. Güttüğümüz gaye yındumuzda çok ender rastlanan
ve Amerikadan getirdikleri unu yiyen insanlarda çavdar mahnruzlu un ile
10 gün müddetle yapıp yedikleri unla zehirlenme vak'as ı üzerinde toplu bilgiyi
vermek, Farmakolojik ve Toksikolojik tesirlerini ayd ınlatmak ve bilhassa
zehirin nas ıl aranaca ğını lıekim ve veteriner hekimler° aç ıklamaktan ibarettir.
'Çünkü Fakültemize gönderilen numuneler di ğer iki laboratuvara daha gönde-
166

ÇAVDAR MAIIMUZU
rilmiş ve istenilen netice alinmam ıştır. Uğraştığımız ve yaptığımız Toksikolojik
analizlerimiz ve kimyasal deneylerimiz sonunda vaktinde zehiri tesbit et--
memizle ve insanlar ın hayatlar ın ın kurtar ılmas ı ile istenilen amaca varabildi ğimizi
sanıyoruz.
Çavdar Mahmuzunun Farmakolojik ve Toksikolojdk Tesirleri. Çavdar
1■Tahmuzu. Ergot de Seigle. Secale Cornutu ın.
Çavdar mahmuzu, çavdarda ve di ğer bazı nebatlar ın ,(lmbubat ın) çiçeklerinde
yetişen, üreyen bir parazit mantar ın (Claviceps Purpurea) k ışı geçirmek
üzere ald ığı mukavim Sklerotudur. Buna bilhassa ya ğmurlu ve s ıcak mevsimde
tesadüf edilir. Mantar sporlar ı haşerat veya rüzgar vas ıtas ı ile çavdar üzerine
gelir ve orada mycelium halini al ır. Nihayet sclerotin ın denilen ve mantarm
kışı geçiren kuru, mukavemet şekline değiş-ir. Tıbta kullan ılan budur
(12, 13, 16,). Çavdar ma'hmuzu 10 - 30 m.m. uzunlukta ve 2-5 m.m. geni şlikte,
dıştan siyalnınsı mor renkli bir tabaka ile örtülmüştür. İçerisi pembemsi veya
morumsu beyaz renldidir, husus' kokuludur ve lezzeti yoktur. En a şağı % 0,05
suda erimiyen alkaloidi olmalıdır.
Çinde çavdar mahmuzu çok eski zamanlarda ilaç olarak kullan ıldı Orta
çağda çavdar mahmuzu ile zehirlenme (ErgoOsmus) epidemiler halinde görüldü.
Çavdar mahmuzu kar ışmış un ve ekmek, yenilmesinden zehirlenme kendini
gösterdi. Son zamanlarda çavdar mahmuzu ile zehirlenmeye (ergotismus)
ender tesadüf edilir. Almanya (Hessen) da çavdar mahmuzu ile en son zehirlenme
olayı 74 yıl evvel müşahede edildi. Buna mukabil Rusyada 192611927
yıllarında 11000 zehirlenme vak'as ı görüldü (8, -16,). Zehirlenme gangren
şeklinde olur. Etraf siyahla şır, kurur, mumyalaşır ve adeta mukaddes ate şle
(«ignis sacer») da ğlanmış gibi, kanamadan, gangren k ısımları düşer, orta ça ğda
bu hastal ık haline (Saint-Antoine ate şi) derlerdi. Hakikatte ismi geçen evliya=
manast ır ına gidenler kurtulurdu. Çünkü orada temiz undan yap ılm ış ekmek
yenirdi (4, 8, 16,)). Çavdar mahmuzunun ilaç gibi kullan ılmas ı Ahnanyada
16 ncı yüzyıldachr. Sonra bat ıda devat hassalan 17 nci as ırda anlaşıhnıştır. 19
uncu yüzyılın ortas ında onun müessir maddelerinin şimik taharrisi başlar (6,
12, 13).
Çavdar mahmuzunun knikessir maddeleri : — Çavdar mahmuzunun içindeki
cisimler iki gruba ayr ılır: bir tak ımı başka kaynaklardan da elde edilebilirler.
Bunlar Anorganik °isimler, 'karbon hidratlar, gliseridler, Steroller, pigmanlar,
aminoasidler, amino bazlan, kolin, asetilkolin v.s. dir. Bu cisimler aras ında amin
bazlarmın önemi vard ır. Arninoasidlerin dekarboksilasyonlarmdan husule gelen
histamin, tyramin, isoamylamin ba şhcaland ır; mikdarlan az olduğundan çavdar
mahmuzu preparatlar ında tesrilerini göstermezler. Steroller aras ında provitamin
olan ergosterinin ayr ı yeri vardır.
167

AKMAN
İkinci .gruptalci diğer cisirnler, çavdar mahmuzuna mahsus olan ve ba şka
kaynaklardan elde edilemiyen çavdar mahmuzu alkaloidleridir. Farmakolojik tesiri
olan ibunlardır. İlk defa 1875 y ıl ında Tanret çavdar mahn ıuzundan Ergotinine'i
ayırdı, fakat aktif bir cisim de ğildir. 1906 senesinde Carr ve Barger billûri
ve tesirli olan ergotoxine'i buldu. Kraft ayni cismi elde etti. Ergotinin, ergotoksinin
izomeridir. Ergotoksin polarize ışığı sola çevirir, e ııgotinine ise sa ğa
çevirir. Çavdar mahmuzu alkaloidlerinin yaln ız levogyreleri müessirdir. 1918 y ıl
ında Stoll çavdar malurruzundan ba şka iki alkaloidi daha ay ırd ı: Ergotamine
(C33 H35 05 N5) ve ergotaminine; bunlar da izomerdirler; ergotamine aktiftir
ve polarize ışığı sola çevirir. 'Ergotoksin ve ergotamin suda ermiyen alkaloidlerdir.
1935 senesinde ayni zamanda dört ara ştır ıcı çavdar mahmuzundan suda eriyen
yeni bir alkaloid ay ırdı. Bu alkaloide Ingilterede ergometTine, İsviçrede ise
ergobasine (C19 H 23 02 N3) ad ı verildi. 1937 de Amerika'da ergometride ergonovine
denildi. 1942 y ıl ında ergotoxine'in bir alkoloid mahltu oldu ğu ve Ergocristine
(C35 H 39 05 N5), ergokryptine (C32 H41 05 N5) ve ergocornine
(C31 H39 05 N5), denilen üç alkaloidden müte şekkil olduğu anlaşıld ı. Bir de
1936 senesinde polarize ışığı sola çeviren ergosine (C30 H37 05 N5) ve sa ğa
çeviren ergosinine alkaloidleri bulundu. Bütün bu alt ı alkaloid acide lysergiquel
ihtiva eder ve hepsi bu asidin türevleridir. Liserjik asid indol çekirde ğini
havidir. Terkiplerine dikkat edilirse, ergotamin ve ergotoksin alkaloidleri birer
base pepditique'dir. Ayr ışma ve parçalan ınalarından çeşidli aminoasidler ayr ılır,
polipeptit tipidir. Ergometrin aminoasid tipidir, molekül a ğırlığı daha küçüktür.
Bütün alkoloid mü ştaklar ı ve 'bilhassa levogyre'ler (ergotoxine, ergotamine,
ergometrine) çok aktiftirler (10, 11, 16).
Bu gün biz çavdar mahmuzu alkaloidlerini suda erimiyen ve eriyen diye
ikiye ayırabiliriz. Ergotoksin ve ergotamin alkaloidleri suda erimiyenlerdir. Ergometrin
= Ergebasin (ergonovin) suda eriyendir. Çavdar mahmuzunun galenik
preparatlarm ın müessir :maddesi bu ergometrin alkaloididir. Ergotaminle,
ergometrinin farmakolojik tesirleri aras ında da fark vard ır. Ergotoksin ve ergotarnin
alkaloidlerinin devaml ı surette al ınmalar ı üterüs'ün tonüsiinü yüksellir,
ritmik haraketlerini kuvvetlendirir ve s ıklaştır ır; fakat doz bir az yüksek
olursa, spazm yapar ve devaml ı tetanik kontraksiyon husule getirir; tesir saatlaroa
sürer. Üterüs'a tesiri periferiktir: do ğrudan doğruya adaleyedir. Barsak
düz kaslar ına da eseri bir tesirleri vard ır. Bundan ba şka bu alkaloidlerin damar
daralt ıcı ve gangren do ğurucu etkisini her zaman horoz ibi ğinde görmek kabilclir
(6, 9). Ergotoksin ve ergotamin devaml ı al ınırsa etrafta gangren görülür.
Çavdar mahmuzu zehirlenmesinde görülen gangrenlerde, küçük arterilerin
devaml ı spam ıalar ı rol oynar; bununla 'beraber ayr ıca ergotoksin ve ergotamin
küçük damarlar endotelyumunu zedelerler; içlerinde hiyalin trombüs te şekkül
eder ve dola şım durur. Ergotismus'un ba şlıca karakteri olan etraf gangreninin
168

ÇAVDAR MAHMUZU
sebebi budur. Horoz i!bik ve sakal ını morart ır, soğutur, büzer ve nihayet gangren
yaparak düşürürler. ErgotOksin ve Ergotamin sempati ğin çabuldaştırıcı
sinir nihayetleri üzerinde nehyedici (durdurucu) tesir icra ederler. Onlar Adrenalinin
tamamen antagonist tesirine maliktir. (6, 9, 15). Ergotamin yüksek dozda
sempatikolitiktir ve adrenalinin antagonistidir. Sempatik tembillinin inhibe
edici tesirini kald ır ır. Ergotamin adrenalinin kan şekerini çoğaltmak tesirini de
kald ır ın
Ergometrin = ergobasin'in dam ıarlara vazokonstriksiyon tesiri hafiftir.
Cangren yapma hassas ı hemen hemen yoktur. Üterüs kas ının tonüsünü arttn ır,
fakat buna raukabil tetanik ve devaml ı kontraksiyon doğurmaz, çok defa üterüsün
muayyen olan ritmik hareketlerini ça ıbuklaşt ırır ve kuvvetlendirir. Tesiri
1-2 saat sonra geçer. Ayni zamanda adrenalinin antagonisti de ğildir. Adrenalin
tesirini ranverse etmez N.
Çavdar mahmuzu ile zehirlerm ıe
Çavdar mahmuzunun etken maddeleri ergotoxin, ergotamin ve ergometrindin
Toksikoloji noktay ı nazar ından zehirli-etkiyi ve zehirlenmeyi yapan bu
alkaloidlerdir; bunlar çok iyi tan ınm ış mantar zehirleridirler. Çavdar anahmuzu
ekstraktlarmda bundan ba şka biyogen aminler, histarnin ve tyramin vard ır,
bunlar ilaç olarak önemlidirler, bununla beraber toksikolojik önemleri yoktur.
Patojenite = F'athogenese — Pratikte kullan ılan suda erimeyen ergotamin
(şarap asidli ergotamin = gynergen) kolayca parçalanabilirler ve barsakdan
nispeten az müessirdir. Ergotamin üterüsün krampfl ı ve uzun devam eden kontraksiyonuna
sebep olur, kaslar ın devaml ı kontraksiyonu neticesinde döl yata ğı
damarlar ı muayyen ölçüde s ıkışt ır ılmaktad ır — Doğumda, foetus'un d ışar ıya
atılmas ı için üterüsün ritmik olarak (birbirini takibeden münferit kontraksiyonlar
yapmas ı laz ım olduğundan çavdar ma ıhmuzu alkaloidleri doğum kontraksiyonlar
ı meydana getirmek için uygun de ğildir; çünkü üterüsün krampf benzeri
kontraksiyonlar ı kan deveraruna mani oldu ğundan ötürü foetus'un bo ğulmasma
sebep olur. Do ğumdan sonra (plasentan ın çörzülmesi ve kanamay ı durdurmak
için) ergotamin kullan ılır.
Bundan başka ergotaminin bütün damarlar ı daraltan bir tesire maliktir.
Çok defa bir kaç miligram ergotainin tatbikat ından bir kaç gün sonra etrafta
ve bilhassa ayak parmaklar ında gangren müşahade edilir (Ergotismus gangraıenosus).
Bu alkaloid bir horoza şırınga edilirse, bir müddet sonra ibikte ve
sakalda büzüşıne ve gangren görülür. Damarlar ın daralmas ından ötürü, uzun
müddet devam eden bir yüksek kan tazyiki şeldllenir; bu tansiyon adrenalin
zerki ile daha fazla yüksehnez, buna ımukabil kan tazyikinin düştüğü görülür
(adrenalin — antagonisti!). Ergotaminin sympathikolytik veya daha do ğrusu
169

AKMAN
adrenolitik tesiri, tembihin meydana geldi ği hücrelerin blokaj ı neticesinde adrenalin
veya syrupathin'in uyar ıcı tesirinin ortadan kalkm ış olmasmdan ileri
gelmektedir.
Ergotoxin de suda erimez ve tesir bak ımından ergotamin'e tekabül eder.
Suda eriyen ergometrin per .as olarak iyi tesir eder. Küçük dozton üterüsün
ritmik ve yüksek dozlar ı ise topik kontraksiyonlarma sebep olur. Vazokonstriktür
tesiri ergotamin'e nazaran çok daha azd ır. Ergometrin ile adrenalin antagonist'i
meydana gelmez. Gangren yapma tehlikesi mevcut de ğildir (7).
Hastah ğm şekli : Çavdar mahmuzu ile zehirlenme belirtilerine, gidi şine ve
şiddetinin derecesine göre pek muhtelif hastal ık şekilleri gösterir. Bunlar kısmen
hayvan ın nev'ine, kısmen çavdar mahmuzunun şiddetli veya hafif zehirliligine,
kısmen de al ınan mikdara. ba ğlıdır. Hayvanlar arasında en hassas olanlar
sığırlar ve kanathlard ır. Atlar, yap ılan deneylere göre 500 gram çavdar mahmuzuna
kar şı ancak geçici bir hastal ık gösterirler (7, 17,). Tavuklar ve güvercinler
6-15 'gram, ördekler 60 gram ergo ile ölürler.
Insanlarda hastah ğm gidişine göre bir akiıt ve bir kronik ve bir de hastal
ık arozlarma göre bir gangrenöz ve bir spazmodik ergotismus ay ırdedilir.
insanlarda çavdar maInnuzu ile akut zehirlenme. Genel olarak çocuk düşürmek
için çavdar mahmuzlu preparatlar ın fazla mikdarda al ınmas ı ile meydana
gelir. Çavdar mahmuz ımım yüksek mikdarlarınm aılnmas ından sonra görülen
semptomlar bulantı, salya akmas ı, kusura, diyare, doymak bilmeyen susuzluk,
deride kaşmma, kar ıncalannıa, uterus'ta kanama, çocuk dü şmesi, ekseriya
ikter, h ızlı ve zaif bir nab ız, görme bozukluklar ı, göz kararmas ı, tan ımanın
kaybı, vertigeler; collaps, convulsionlar ve şuursuzluktur. Bu tablo ölümle
nihayetlenir. Deri alt ında ve iç organlarda kanamalar görülür.
Kronik zehirlern ıoede ,gangrenli şekle daha çok rastlan ır. Uzun zaman ergotamin
kullandıktan veya çavdar mahmuzlu un yenilmesinden sonra etrafta
gan ıgrenler husule gelir. El ve ayak parmaklannda kanncalanmalar ve batmalar
ve şiddetli a ğrılardan sonra morarma, so ğuma ve kuruma olur, nihayet o
kısımlar, hazan bütün kol ve bacak gangren olur. A ğrısız veya hafif bir a ğn ile
ve kanamadan gangrenli k ısımlar düşer. Hafif hallerde yaln ız deri nekrozu görülür.
Kronik zehirlenme tedavisine, derhal ilac ı kesmek veya çavdar malun ıfflu
lindan yapılan ekmeği veya çorbay ı ve unu ortadan kald ınnakla haşlamr. Semptornatik
olarak uitritler, papaverin ve koin esterleri gibi damarlar ı genişleten
ilaçlar verilir (8, 14, 18).
Kronik ergotismus'un ikinci şekli ergotismus convulsivus'dur. Kaslarda
uzun süren şiddetli a ğrılarla beraber olan kontraksiyonlar ı, kas atrofisi takip
eder. Ağır olaylarda epileptik .il ıtilaçlar görülür. A avitaminazu da mevcuttur.
170
Evcil hayvanlarda görülen belirtiler şunlardır :
1 — Gastroenterit belirtileri : Şimall Amerikanm muhtelif şehirlerinde 1884

ÇAVDAR MAHMUZU
yıl ında sığırlarda çavdar mahmuzu ile zehirlenmeye tesadüf edildi ği bildirilmekte
ve hastal ık şeklinin şap ve s ığır vebas ı ile büyük bir benzerlik gösterdi ği de
iş'ar olu ıamaktad ır (7,). Çavdar mal ımuzu ile zehirlemnede hastal ık belirtileri
şap ve s ığır vebasma büyük bir benzerlik gösterir; a ğızdan salya akmas ı, a ğız
mukozas ında hudutlu larm ızılık, kesecikler te şekkülü, yan ıp, erosion ve gangrenleşme,
rektum ve vajinan ın sümüksel zarlarmda da ayni değişiklikler, kusma
(donıuzlarda), kolik ve ishal.
2 — Vücudun nfflayetlerinirı (etraf ın) gangreni ve mumyala şması : Bu şekil
sığırlardan başka domuzlarda ve kanatl ılarda husule gelir ve bilhassa karakteristik
bir hastal ık şekli «ergotismus gangraenosus» belirtilerini arz eden bir
hastal ık teşkil eder. Zehirlenme uzun sürdü ğü takdirde vücut nihayetlerinin
hele çatal ın, Phalange, metatars ve metacarp uçlarm ın, kulaklarm ve kuyruğım,
kanatl ılarda i ıbiğin, sakalın ve parmaldarm, kanatlar ın, dil ucunun ve boğaz
kapa ğın ın mumyalandığı görülür. İlk hastal ık ba şlangıcında bir veya diğer
ayaklarda topall ık vardır, hayvanlar aya ğa kalkamazlar. Çatal ın ınuayenesinde
deride, kronda, buka ğılıkta pembelik ve a ğrıl ı şişkinlik vard ır, hudutlanm ış deri
kısmı yava ş yavaş ölür ve ölen k ısımlar kurur ve mumyala şır ve nihayet bu
las ımlar düşer, çatal, ayak, kulaklar, kuyru ğun yarısı vücuttan ayr ılır.
3 — Üterüs belirtileri : Ik ınmadan, yavru atmadan, erken do ğurmadan,
üteriisün ve hatta rektumun prolapsusundan ibarettir. Zehirler ımenin yayılmas
ında yavru atma enzootik ve hatta epizootik olabilir. Bazan abortus metritis
ile de ihtilat eder. Bundan maada ekseriya kal ıcı kısırlık da has ıl olur.
4 — Sinirsel bozukluklar : Dalguılıktan ,uyuklamadan, hissizlikten, felç belirtilerinden
(çavdar malunuzu tabesi, polyneuritis toxica), gözbebe ğinin geni
şlemesinden, körliikten (katarakt), adalelerin atrofisi ile birlikte adale spazmozlarmdan
(ergotismus spasmoticus veya convulsivus) ibarettir. Hastal ık - adet
üzere - haftalar ve aylarca sürer. A ğır olan hastal ık belirtilerine ra ğmen ölüm
nisbeti azdır.
Tedavi.— İlk iş çavdar Inaıhmuzlu tanelerin, kuru otun, unun, ekme ğin ve
rilmesini kesmektir. Kimyasal panzehir (anditod) olarak tanem denenebilir. Bundan
başka damarlar ı genişleten (nitritler, Padutin) ve snazn ıcelar ı durduran
ilaçlar (kloralhidrat, luminal) kullan ılmas ı tavsiye edilir. —Gastroenterit belirtileri
semptomatik olarak tedavi edilir, ölmüş olan vücudun uç kısımlar ı şirürjik
usullerle (Amputation) tedavi edilir
Aranmas ı. Baz ı zehirler her nekadar tipik hastal ık şekli husule getirirler
ve zehirlenmelerin bir ço ğunda klinik semptomlar ve otopside geniş ölçüde görülenler
ile bizi tenvir ederler ise de, ilmi kat'iyetle şu zehir ile zehirlenme olmuştur
diye bir hükme varamay ız. Bundan ötürü zehirlenmelerin en ço ğu, ilmi
kat'iyetle ancak onun için tekenunül etmiş olan özel metodlar vas ıtas ı ile aranabilir
Kimyasal - Fiziksel yolla zehir aranmas ı en kafi ve en çok kullan ılan
bir metod'dur ve zehirlenmelerin en ço ğu Kimyasal - Fiziksel olarak aranabi-
(A. U. Vet. Fak. Dergisi, Cilt II, No. 3-4) F. 5
171

AKMAN
Muayeneye esas olmak üzere ilkin yem, insanlarm besin maddeleri, 11411
maddeler (merhemler, tozlar, tabletler ve saire) ve içme suyu, mide ve ba ğırsa
ğın muhtevisi, sonra kan, karaci ğer, bübrekler, dalak ve kaslar, sidik, tükürük
keza merkezi sinir cümlesi i şe yarar, bunlar ın hepsi mümkün olduğu kadar
taze olmal ıd ır. Anorganik zehirler muayene esnas ında hemen hemen de ğişmediklerinden
ve bozulmad ıldarından, bozulup ayr ışabilen organik bile şiklerden,
bilhassa alkoloid ve glikozitlerden, oldukça daha kolayl ıkla meydana ç ıkarılabilirler.
Zehirlenmelerin kimyasal aranmas ı as ıl analizden evvel bir ilkel
muayene ile ba şlar.
Ölüm, zehirli bitkilerin, mantarlar ın ve kantaritler gi ıbi zehilri hayvanfarm
k ıs ımlar ı vas ıtas ı ile husule geliyorsa, o zaman bunlar Botanik veyahut Zoolojik
mikroskopik muayene ile zehir men ılra ı tesbit olunabilir. Nihayet bu metod'-
larm netice vermemesinde Farmakolojik hayvan tecrübeleri vas ıtas ı ile muayyen
zehirler te şhis olunabilir.— Phytotoxinler, Rizin, abrin ve krotin gibi bazı
zehirler, keza y ılan zehirleri, serolojik metodlarla te şhis olunabilir.
Çavdar mahmuzunun tanelerde ve unda botanik olarak aranmas ı, eğer bu
madde iyi teşekkül etmiş ise kolayd ır. Parçalanm ış çavdar malımuzu çe şitli
suretlerde aranabilir. Mikroskopla muayenede çavdar mahmuzunun dokusu,
uzun, mor boya ile dolu hücrelerle karakteristiktir. Bu boya sürfürik asidli eterle
dokudan ç ıkar ıl ır ve ispektroskopta muayene edilirse yeşil ile mavi renklerde
iki emilme şeridi gösterir (1, 2, 3, 14, 17). Sözün k ısas ı çavdar malrnuzlu
un ve yemler potas bovadas ı ile ısıtılınca bal ık salamuras ı (tri.metil-amin) kokusu
verirler (17).
Douris (4) ise çavdar mahmuzunun toksikolojik aranmas ını aşağıdaki zikr
ecleceğimiz şekilde yapar
Ağızdan almnuş olan çavdar mahmuzunun taharrisi.— Mide muhtevisinin
muayenesi.— 1. Mikroskopik. Tecrit edilmi ş olan kıs ımda mikroskopta harici
hücrelerde mor rengin görülmesi. Ekseriya mor renk yay ılmıştır ve yaln ız harici
hücrelerde değil diğer kısımlarda da (görülür.
2.— Çavdar mahmuzunda solererythrate de calcium /halinde mevcut olan
sclererythrine'i tecrit etmek.
Alışada (Ba ğırlardaş çavdar rualunuzu alkaloidlerinin aranMasr.— Bu zor
olmakla beraber alkaloidlerin çökeltilmesi ve ay ırtsanmas ı genel metodlar ı olan
Otto- Stas ve Dragendo ııf usulleri ile aran ır.
ErgOtinine'in identifioation reaksiyonlar ı.— 1° Tanret reaksiyorm.-- Eseri
mikdarda ergotinine üzerine iki damla eter ve iki damla deri şik sülfürik asid
ilave edildikte maviye dönen güzel leylak rengi verir.
172
2°. Wasicki reaksiyonu ile so ğukta maviye dönen bir menek şe rengi verir.

Bu ara şt ırma :
ÇAVDAR MAHMUZU
Un içinde, çavdar mahmuzunun araştırılması
a) Mikroskopik muayenede (menek şevi (morumsu) noktalar);
b) Potaskostik ve hararetin tesiri alt ında, karakteristik bal ık salamuras ı kokusunda,
tri-metil-amin'in serbest hale geçmesidir. E ğer unda çavdar mahrnuzu
% 1 in üstünde ise, net reaksiyon has ıl olur.
e) Selererythrine'in meydana çıkarılmas ı (asit sülfürik veya asit okzalik ve
eter ilave etmek suretiyle hafif hatarette yava ş yavaş ısıtarak: eterin k ırmız ıya
dönmesi).
Teknik.— 10 gram un 30 gram kaynar alkol ile kar ışt ır ılarak muamele edilir;
soğumaya ve depolaşmaya b ırakılır, alkol bir porselen kapsüle ak -tarih ve
yeniden alkol ben maride uçurulur. Bu suretle kal ıntı yağlı maddelerden tamamiyle
tecrit edilir 90 derecelik 10 gram alkol ile çalkalarnr, 1/5 nisbetindeki
asit sülfürikten 10-20 damla ilave edilir Mayi un'ur ı ihtiva etti ği ergo nis-
petine göre az çok koyu k ırm ız ı renige boyan ır (4).
Mat4eriya1 ve Metod
Çavdar mahmuzlu un ile zehirlenme, Ankara Belediyesi Ba şkanlığı iktisat
İşleri Müdürlü ğünden gelen, 3/Şubat/1955 gün ve H-4 k ıs ım 890 ve 2178 günkü
yaz ı ile Amerikan Misyonundan iki şahsın, kapal ı zarfta numunesi bulunan
un ile yapıp yedikleri çorbadan ileri geldi ği bildirilmişti. Sözü geçen şahıslar ın
tedavi alt ına almdıklar ı bildirihnekte; ekli zarf içinde gönderilen unda çavdar
mahmuzunu ihtiva eden bir unsurun bulunup bulunmad ığının analizi ile raporun
acele gönderilmesi isternnekte idi ve materyalimizi bu te şkil etmekte idi.
Yukar ıda adı geçen yazı ile miihürlü ve kapal ı zarf içindeki analizi istenilen
un numunesi Kürsümüze 4/2/1955 günü saat 16,50 de geldi. Tahlile
5/2/1955 günü sabah ı saat 8 de başland ı .
Ankara Belediyesi iktisat I şlerinden muayene için gönderilen kapal ı zarf
aç ıldıkta içerisinden un çıktı. Tarttığım ızda iki gramdan ibaret olduğu anlaşıldı.
Analiz Douris (4) in usulüne göre yap ıldı.
1.— Adı geçen undan yar ım gram alındı ve küçük bir deney tüpüne kondu
ve üzerine % 5lik potas kostik mahlalünden 2 cc dökülerek ıs ıtıl ınca bal ık
salamuras ı (tri-metil-arnin) kokusunu verdi ki, bu reaksiyon, ye ınlerde, tanelerde
ve unda bulunan çavdar mahmuzunun karakteristik reaksiyonudur. Şahit
olarak ta kürsümüzde mevcut çavdar mahmuzundan 0,30 sentigram al ındı tecrübe
tüpüne kondu ve üzerine potas bovadas ı dökülerek ısıtılınca bal ık salamuras
ı kokusunu verdi.
2.— Un'un mikroskopik muayenesinde çavdar mahmuzunun dokusu, mor
boya ile dolu tipik hücreler görüldü. (Şahit tecrübe de yap ıldı).
173

AKMAN
3.— Un'un 1,5 gramı üzerinde de Otto-Stas metodu ile çavdar mahmuzu
arand ı. Kloroforodu ekstraktm yar ıs ı saat cam ı üzerine kondu
ve su harnam ında kloroformu uçuruldu. Saat cam ı kalmtısına 4 damla derişik
sülfürik asit darr ılattığım ızda ergotoxine'e has aç ık sar ı bir renk elde edildi.
4.-- Kloroformlu ekstrakt ın, diğer yar ısı başka bir saat camına kondu ve
su hamamıncla kloroformu uçuruldu. Kal ıntı 2 ce. derişik sirke asidinde eritildi
ve çok küçük bir habbecik demir 3 Kloridi kat ıldı ve bu mahlût küçük bir
deney tüpüne kondu, üzerine demir 3 kloridi havi deri şik sülfürik asit kat ıld ı
ve iki mayinin temas etti ği satıhta mor bir halka teşekkül etti (Ergotoksin ve
Ergotinine reaksiyonlar ı).
Kısaca : Gönderilen un'un yap ılan analizinde yukar ıdaki paragraflardan
da anla şılaca ğı üzere çavdar mahmuzu ve alkaloid'leri olan ergotoksin ve ergotinine
tesbit edildi. Evvela telefon ile, sonrada S/2/1955 gün ve 47 say ılı raporumuzla
mahalline bildirildi. Bunun üzerine Ankara Belediyesi Ba şkanlığı
Veteriner Fakültesi Dekanl ığnıa gönderdiği 16/2/1955 gün ve H/4 k ıs ım 1116
ve 3140 sayılı yazısı ile, Fakültenin verimli çal ışmalar ına teşekkür ve minnetdarl
ığın ı
Özet
Un içinde çavdar mahmuzu ve alkaloid'leri a şa ğıdaki esaslar dahilinde arand
ı ve tesbit olundu:
a) Mikroskopik muayenede : Menekşevi noktalar görüldü.
b) Potas kosti ğin ve hararetin tesiri alt ında, karakteristik bal ık salamurası
(Trimethylamine) kokusu verdi.
c) Otto-Stas metodu ile çavdar mahmuzu alkaloid'leri arand ı. Ergotoxine
ve Ergotinindin karakteristik reaksiyonlar ı tatibik edildi ve bu reaksiyonlar
müspet netice verdi. Bu ınetodlarla udda çavdar mahmuzu ve alkaloidleri
meydana ç ıkarıldı.
— Conclusion
On a cherche dans la farine, l'ergot de seigle et ses alcaloides par les
methodes suivants :
a) l'exam:en microscopique:
On a vu les points violaces;
b) Il a degage Podeur caract&istique de maree (trimethylamine), sous
raction du potasse caustique et de la chaleur;
c) A part, on a cherche cles alcaloides d'ergot de seigle, par la methode
d' otto-stas. On a applique les reactions caracteristiques d' Ergotoxine et d' Ergotinine,
et ces reactions a donne le resultat positif; Avec ces rr ıethodes on a
mis en evidence l'existance Ergot de seigle et ses alcaloides dans la farine
examinee.
174

ÇAVDAR MAHMUZU
L iteratür
1 - Autenriet. : Die Auffinclumg der Gifte. 5. Aulage. J. G. B: Mohr/Tübingen. 1923.
S. 419-423.
2 - Aykut, A.: Kimyevi toksikoloji, 2 inci bas ım. Arkadaş Bas ı mevi. İstanbul. 1937. S.62.
3 - Bauer, K.H. : Analytische Chearde der Allkaloide. Gebrüder Borntraeger/Verlag.
Berlin 1921. S. 95-99.
4 - Douris. : Toxicologie Moderne. 2 eine Edition. Vigot Freres, Editeurs. Paris. 1951.
P. 387-388.
5 - Eichholtz, F. : Lehrbuch der Pharmakologie. 8. Auflage. Springen-Verlag. Ber.
lin. 1955. ıS. 101-104.
6 - Fröhner Reinhardt. : Lehrbueb der Arzneimittellehre hür Tierxzte. 18. Auflage.
Ferdinand Enke-Verlag. Stuttgart. 1950 S. '93-96.
7 - Fröhner - Völker. : Lehrbuch der Toxikologie hür Tierürzte. 6. Auflage. Ferdinand
Enke-Verlag. Stuttgart. 1950. S. 233-236.
8 - Fühner - Wirth Ilecht. Medizinicshe Toxikologie, 3. Auflage. Georg Thieme verlag/
Stuttgart. 1951. S. 210,212.
9 - Gebhardt, H. Grun,driss der Pharrnakologie Toxikologie und Arzneiverordnungs-
lehre. 15 Auflage. M ,idler ,Steiniekeverlag. München. 1951. S. 22'7-232.
10 - Gessner, Otto. : Die Gift-und Arzneipflanzen von Mitte ıleuropa. 2. Auflage. Carl
Winter. Universittsverlag. Heidelberg. 1.953. S. 93- 107.
11 - Nicolas - Brion. : Vade - Mecum du Veterinaire 9 Edition. Vigot Frres, Editeurs.
Paris. 1952. Pages. 236-239.
12 Öktel, N.M. : Farmakoloji Ders kitab ı. 1 inci Fasikül. Üniversite Bas ımevi. Ankara.
1951. S. 160-166.
13 - Özden, A.M. : Tıp midreciat ı farmakodinami ve tedavi dersleri. Fasikül 3. 6 nc ı
bas ı. 1948. S. 519-528.
14 Starkenstein - Rost - Fohl.Toxikologie. Urhan Schwarzenberg_Verlag. Berlin und Wi-
en. 1929. S. 347 - 349.
15 - Steinmetzer, K. : Pharmakologie für Tier.rzte. 2 Auflage. Urhan Schwarzenberg.
Wien. 1951. S. 129 -130.
16 - Tavat, S. : Kastarlak, N. : Garan, : Artunkal, S. : Farmakoloji ve tedavi. is.
mail Akgün Basımevi. İstanbul. 1,955. S. 334-343.
17 - Ye ğül, Fazh. : Toksikoloji. 2 inci han Y.Z.E. Basınıevi. Ankara. 1945. S. 145-147.
175