SIY302U

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3035 

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1985 

ORTA DO⁄UDA S‹YASET 

Yazarlar 

Prof.Dr. Davut DURSUN (Ünite 1) 

Prof.Dr. Tayyar ARI (Ünite 2, 5) 

Yrd.Doç.Dr. Ferhat P‹R‹NÇÇ‹ (Ünite 3, 4) 

Prof.Dr. Muhittin ATAMAN (Ünite 4) 

Doç.Dr. Veysel AYHAN (Ünite 6) 

Prof.Dr. Kemal ‹NAT (Ünite 7) 

Prof.Dr. Mesut Hakk› CAfiIN (Ünite 8) 

Editörler 

Prof.Dr. Davut DURSUN 

Prof.Dr. Tayyar ARI 

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. 

“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. 

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t 

veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. 

Copyright © 2013 by Anadolu University 

All rights reserved 

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted 

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without 

permission in writing from the University. 

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ 

Genel Koordinatör 

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya 

Genel Koordinatör Yard›mc›s› 

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n 

Ö¤retim Tasar›mc›lar› 

Doç.Dr. Murat Ataizi 

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük 

Grafik Tasar›m Yönetmenleri 

Prof. Tevfik Fikret Uçar 

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z 

Ö¤r.Gör. Nilgün Salur 

Dil Yaz›m Dan›flmanlar› 

Dilek K›lb›y›k 

Funda Gürbüz 

Grafikerler 

Ayflegül Dibek 

Özlem Ceylan 

Kitap Koordinasyon Birimi 

Uzm. Nermin Özgür 

Kapak Düzeni 

Prof. Tevfik Fikret Uçar 

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z 

Dizgi 

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi 

Orta Do¤uda Siyaset 

ISBN 

978-975-06-1693-8 

1. Bask› 

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r. 

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler 

Önsöz ............................................................................................................ vi 

Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, 

Ekonomik ve Siyasi Yap›s› ...................................................... 2 

ORTA DO⁄U NERES‹?.................................................................................. 3 

Orta Do¤u Kavram›n›n Ortaya Ç›kmas› ve Yayg›nlaflmas›......................... 3 

Orta Do¤u Kavram›n›n Belirsizli¤i ve Farkl› Kullan›m Kal›plar›................ 5 

Medeniyetler Merkezi Olarak Orta Do¤u .................................................... 7 

ORTA DO⁄U’NUN DEMOGRAF‹K YAPISI ................................................. 9 

ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K YAPISI ..................................................... 14 

ORTA DO⁄U’NUN S‹YAS‹ YAPISI............................................................... 16 

Orta Do¤u Siyasi Co¤rafyas›......................................................................... 16 

Orta Do¤u’da Monarfliler .............................................................................. 18 

Orta Do¤u’da Cumhuriyetler ........................................................................ 20 

Özet................................................................................................................ 24 

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 26 

Okuma Parças› .............................................................................................. 27 

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 28 

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 28 

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 29 

20.Yüzy›lda Orta Do¤u: Sömürgecilikten Ba¤›ms›zl›¤a ...... 30 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 31 

LÜBNAN: BA⁄IMSIZLIK BEKLENT‹S‹ MANDAYA DÖNÜfiÜYOR............. 31 

OSMANLIDAN BAAS’A UZANAN SUR‹YE’DE ZORLU SÜREÇ................... 34 

ÜRDÜN: ‹NG‹L‹Z SÖMÜRGES‹NDEN BA⁄IMSIZ DEVLETE .................... 36 

MISIR’DA ‹NG‹L‹Z YÖNET‹M‹ ..................................................................... 37 

YEMEN: OSMANLI SONRASI ‹ST‹KRARSIZ B‹R ÜLKE .............................. 41 

IRAK: SÖMÜRGEDEN BA⁄IMSIZLI⁄A........................................................ 43 

‹RAN: SAFEV‹LERDEN GÜNÜMÜZE ........................................................... 46 

SUUD‹ ARAB‹STAN: PETROLÜN S‹YASAL GÜCÜ .................................... 49 

KUVEYT: ZENG‹N AMA GÜVENS‹Z............................................................ 52 

D‹⁄ER KÖRFEZ ÜLKELER‹........................................................................... 55 

Birleflik Arap Emirlikleri................................................................................ 55 

Umman .......................................................................................................... 56 

Katar............................................................................................................... 58 

Bahreyn.......................................................................................................... 59 

Özet................................................................................................................ 62 





So¤uk Savafl Döneminde Orta Do¤u..................................... 68 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 69 

SO⁄UK SAVAfi’IN ‹LK YILLARINDA ORTA DO⁄U .................................. 70 

B‹R‹NC‹ ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI...................................................................... 71 

‹çindekiler iii 

1. ÜN‹TE 

2. ÜN‹TE 

3. ÜN‹TE

iv 

4. ÜN‹TE 

5. ÜN‹TE 


SÜVEYfi SAVAfiI VE BÖLGESEL ETK‹LER‹.................................................. 73 

ORTA DO⁄U’DA M‹KRO SO⁄UK SAVAfi VE ‹DEOLOJ‹........................... 78 

1967 SAVAfiI VE BÖLGESEL SONUÇLARI................................................... 83 

1973 ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI .......................................................................... 88 

ORTA DO⁄U’DA YEN‹DEN fiEK‹LLENEN DENGELER .............................. 91 

Özet................................................................................................................ 94 





‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar›........................................... 100 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 101 

‹RAN DEVR‹M‹ .............................................................................................. 101 

B‹R‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (‹RAN-IRAK SAVAfiI)......................................... 104 

Savafl›n Nedenleri.......................................................................................... 104 

Savafl Süreci ................................................................................................... 107 

Savafl›n Sonuçlar›........................................................................................... 111 

Savafl›n Türkiye’ye Etkisi .............................................................................. 113 

‹K‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (1990-1992) .......................................................... 114 


Körfez Krizi ve Savafl› ................................................................................... 116 

Savafl›n Bölgesel ve Uluslararas› Etkisi ........................................................ 119 


ÜÇÜNCÜ KÖRFEZ SAVAfiI (IRAK’IN ‹fiGAL‹ VE SADDAM 

REJ‹M‹N‹N DEVR‹LMES‹).............................................................................. 121 


Savafl Süreci ................................................................................................... 123 

Savafl›n Sonuçlar›........................................................................................... 124 


Özet................................................................................................................ 127 





Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci ..................................................... 132 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 133 

‹SRA‹L’‹N DO⁄UfiU VE F‹L‹ST‹N SORUNU ............................................... 133 

Taksim Plan› ve ‹srail’in Kuruluflu ............................................................... 135 

ARAP-‹SRA‹L SAVAfiLARI.............................................................................. 137 

1948 Savafl› .................................................................................................... 137 

1956 Süveyfl Krizi / ‹srail’in M›s›r’a Sald›r› .................................................. 138 

1967 Savafl›/ 6 Gün Savafl›............................................................................ 138 

1973 Ekim Savafl›........................................................................................... 140 

CAMP DAV‹D SONRASI GEL‹fiMELER......................................................... 141 

OSLO SONRASINDA ORTA DO⁄U BARIfi SÜREC‹.................................... 145 

GAZZE SALDIRISI SONRASI SÜREÇ VE NETANYAHU DÖNEM‹ ............. 153 

Özet................................................................................................................ 156 

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 158




Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 161 

Orta Do¤u’da Enerji Kaynaklar› ve Politikalar›.................... 162 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 163 

KÜRESEL ENERJ‹ P‹YASASI AÇISINDAN ORTA DO⁄U’NUN 

KONUMU VE ÖNEM‹ .................................................................................. 163 

DÜNYA ENERJ‹ ÜRET‹M‹ VE TÜKET‹M‹NDE ORTA DO⁄U 

ÜLKELER‹N‹N ROLÜ .................................................................................... 166 

ENERJ‹ T‹CARET‹N‹N ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LERE ETK‹S‹ ....................... 169 

ENERJ‹ REZERV‹NE SAH‹P ORTA DO⁄U ÜLKELER‹N‹N S‹YASAL VE 

TOPLUMSAL YAPILARI VE PETROL POL‹T‹KALARI .................................. 171 

Özet................................................................................................................ 182 





Türkiye’nin Orta Do¤u Politikalar›........................................ 188 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 189 

TÜRK‹YE’N‹N ‹RAN POL‹T‹KASI ................................................................. 191 

TÜRK‹YE’N‹N IRAK POL‹T‹KASI ................................................................. 198 

TÜRK‹YE’N‹N SUR‹YE POL‹T‹KASI ............................................................. 205 

TÜRK‹YE’N‹N ‹SRA‹L-F‹L‹ST‹N POL‹T‹KASI ............................................... 213 

Özet................................................................................................................ 220 





Küresel Güçlerin Orta Do¤u Politikas›: Mücadelenin 

Diplomatik ve Stratejik Boyutlar›.......................................... 228 

G‹R‹fi ............................................................................................................. 229 

‹NG‹LTERE’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ............................................... 230 

ÇARLIK RUSYASI VE ORTA DO⁄U ........................................................... 233 

SSCB’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ......................................................... 233 

RUSYA’NIN ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI ...................................................... 235 

RUSYA-‹RAN ‹L‹fiK‹LER‹ ............................................................................... 238 

RUSYA-‹SRA‹L ‹L‹fiK‹LER‹............................................................................. 239 

ARAP BAHARI VE RUSYA’NIN POL‹T‹KASI .............................................. 240 

ABD’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI .......................................................... 242 

SO⁄UK SAVAfi SONRASINDA ABD’N‹N ORTA DO⁄U’DA HEGEMON‹K 

GÜÇ POL‹T‹KALARININ GELECE⁄‹NDEK‹ BEL‹RS‹ZL‹KLER ................... 245 

Özet................................................................................................................ 252 


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ........................................................... 254 



‹çindekiler v 

6. ÜN‹TE 

7. ÜN‹TE 

8. ÜN‹TE

vi 

Önsöz 

Önsöz 

Orta Do¤u ad› verilen ve Türkiye’nin de içinde yer ald›¤› co¤rafya tarih boyunca 

çat›flma ve mücadelelere konu olmufl ve her zaman insanl›k için farkl› nedenlerle 

de olsa önemini korumufltur. 1517’den 1918’e kadar 400 y›l boyunca kesintisiz 

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisinde kalan bölge dini, siyasi, ekonomik ve 

stratejik nedenlerle gerek bölge ülkeleri gerekse küresel güçler aras›nda sürekli 

bir mücadele alan› olagelmifltir. Bölgenin özellikle insanl›k tarihi kadar eski ve 

bütün semavi dinlerin do¤ufl yeri olmas› kültürel bak›mdan önemini art›ran bir 

özelliktir. Müslümanlarca kutsal bir mekan olan Kâbe’nin bulundu¤u Mekke, Medine 

gibi kutsal flehirler buradad›r. Hz. Musa’ya peygamberlik M›s›r’da gelmifl, Yahudilerce 

kutsal say›lan a¤lama duvar› Kudüs’tedir. Hz. Peygamber’in miraca ç›kt›¤› 

yer oldu¤u için Mescid-i Aksa Müslümanlarca Mekke ve Medine’den sonra 

üçüncü kutsal mekan olarak bilinir. Hz. ‹sa’n›n çarm›ha gerildi¤i yer, Mescid-i Aksa’n›n 

ve a¤lama duvar›n›n birkaç yüz metre yak›n›ndad›r. Bu özellikler ve kutsal 

mekânlar bölgeyi tüm inananlar›n k›blesi haline getirmifltir. 

Bölge zengin yer alt› kaynaklar›na sahip olmas› dolay›s›yla da fevkalade önemlidir. 

Zira dünya petrol ve do¤al gaz rezervlerinin yaklafl›k yar›s› bu co¤rafyada bulunmaktad›r. 

Suudi Arabistan, ‹ran, Irak, Kuveyt, BAE ve Katar bu anlamda dünyan›n 

büyük güçleri için sürekli denetim alt›nda bulundurulmas› gereken ülkeler olagelmifltir. 

Çünkü dünyada söz konusu enerji kaynaklar›na yeni ve kullan›fll› alternatifler 

bulunamad›¤› sürece bu bölgeye ba¤›ml›l›k devam edecektir. Mesela Suudi 

Arabistan’›n elinde bulunan petrol rezervleri ABD’nin elindeki rezervlerin oniki kat›d›r. 

Oysa ABD dünya enerji tüketiminin dörtte birini gerçeklefltirmektedir. Bu ve 

benzeri olgular bölgeyi ister istemez uluslararas› politikan›n oda¤› ve küresel güçlerin 

temel ilgi alan› haline getirmektedir. Özellikle dünyada ekonominin politikay› 

do¤rudan etkiledi¤inin daha da belirgin hale gelmesiyle söz konusu enerji kaynaklar› 

üzerinde do¤rudan veya dolayl› denetim sa¤layan ülkelerin dünya politikas›n› 

kontrol etmeleri de daha kolay hale gelmektedir. 

Di¤er taraftan, Birinci Dünya Savafl›’n›n bitimiyle ba¤›ms›zl›k beklentisi içine 

giren ve bu amaçla Osmanl›ya karfl› belli ölçüde ‹ngilizlerle beraber hareket eden 

Arap halklar› söz konusu ülkeler taraf›ndan manda yönetimi ad› alt›nda sömürgelefltirilmifllerdir. 

Bölge ülkelerinin kimisi ba¤›ms›zl›klar›n› ikinci Dünya savafl›n›n 

hemen öncesinde kimisi de savafltan sonra kazanabilmifllerdir. Körfez ülkelerinin 

ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmalar› ise 1960’l› ve 70’li y›llarda ancak mümkün olabilmifltir. 

Bölge ülkelerinin genellikle otoriter ülkeler olmas›, ayr›ca kendi aralar›nda birtak›m 

sorunlar bulunmas› da bölgeyi bir istikrars›z bölge haline getirmifltir. Maalesef 

bölgenin gerek yukar›da belirtilen önemi gerekse bu istikrars›z ve otoriter yap›s› yabanc› 

güçlerin müdahalesine aç›k hale getirmektedir. Bölge bu anlamda özellikle 

Osmanl›’n›n çekilmesi sonras› süreçte sürekli savafl ve çat›flmalarla an›l›r hale gelmifltir. 

‹kinci Dünya savafl› esnas›nda tüm bölge ülkeleri ya iflgal edilmifl ya da savafl›n 

taraf› haline gelmifllerdir. 1948-49, 1956, 1967, 1973 Arap-‹srail savafllar›n›n d›fl›nda 

1978 ve 1982’de Lübnan-‹srail taraf›ndan genifl çapl› olarak iflgal edilmifltir. Lübnan, 

1975-1976’da yüzbinlerce insan›n hayat›na mal olan bir iç savafl yaflam›flt›r. Irak ve 

‹ran aras›nda da ayn› flekilde 1980’den 1988’e sekiz y›l süren ve milyonlarca insan›n

ve milyarlarca dolar›n heba edildi¤i bir anlams›z savafl söz konusu olmufltur. 1990’da 

Irak, Kuveyt’i iflgal etmifl ve buna tepki gösteren ABD’nin liderli¤indeki uluslararas› 

koalisyon güçleri 1991’de Irak’› iflgal etmifltir. Irak, 2003’te ABD taraf›ndan tekrar iflgal 

edilmifltir. Arap bahar› ile beraber Suriye’de yaflanan ve onbinlerce insan›n hayat›n› 

kaybetti¤i çat›flma ve istikrars›zl›k ise bu sürecin geldi¤i bir baflka aflamad›r. 

Anadolu Üniversitesi Uluslararas› ‹liflkiler Lisans Program›n›n Orta Do¤u’da Siyaset 

kitab›nda yazarlar›m›z Orta Do¤u’yu tarihi, siyasi, ekonomik ve stratejik boyutlar›yla 

ele alm›flt›r. Uzaktan ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanan bu ders kitab›n›n 

oluflmas›ndaki emekleri için yazarlar›m›z; Prof.Dr. Davut Dursun (RTÜK), 

Prof.Dr. Tayyar Ar› (Uluda¤ Üniversitesi), Prof.Dr. Kemal ‹nat (Sakarya Üniversitesi), 

Prof.Dr. Muhittin Ataman (YÖK), Prof.Dr. Mesut Hakk› Cafl›n (Yeditepe Üniversitesi), 

Doç.Dr. Veysel Ayhan (Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi) ve Yrd.Doç.Dr. 

Ferhat Pirinççi’ye (Uluda¤ Üniversitesi) çok teflekkür ederiz. 

Birinci Ünitede, Orta Do¤u Neresi? bafll›¤› alt›nda Orta Do¤u kavram›n›n ortaya 

ç›k›fl› ve yayg›nlaflmas›, kavram›n belirsizli¤i ve farkl› kullan›m kal›plar› ile Orta 

Do¤u’nun demografik, ekonomik ve siyasi yap›s› incelenmektedir. ‹kinci Ünitede 

20.yüzy›lda Orta Do¤u: Sömürgecilikten Ba¤›ms›zl›¤a bafll›¤› alt›nda, Osmanl› 

sonras› Lübnan, Ürdün, Suudi Arabistan, M›s›r ve Irak’taki siyasi geliflmeler özellikle 

Bat› sömürgecili¤i ve bölge ülkelerinin ba¤›ms›zl›k mücadeleleri ele al›nmaktad›r. 

Üçüncü Ünitede So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Birinci Arap-‹srail Savafl›, Süveyfl 

savafl› ve bölgesel etkileri, Orta Do¤u’da mikro So¤uk Savafl ve ideolojisi, 

1967 ve 1973 Arap-‹srail savafl› ve Orta Do¤u’da yeniden flekillenen dengeler anlat›lmaktad›r. 

Dördüncü Ünitede, ‹ran’daki devrimin nedenleri ve oluflan yeni siyasal 

yap›, ‹ran-Irak Savafl›’n›n neden ve sonuçlar›, Irak’›n Kuveyt’i iflgali, ‹kinci 

Körfez Krizi’nde Irak’a düzenlenen müdahalenin nedenleri ve sonuçlar› ile 2003’te 

Irak’›n iflgal edilmesinin nedenleri ve sonuçlar› incelenmektedir. Beflinci Ünitede, 

Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci bafll›¤› alt›nda ‹srail’in do¤uflu ve Filistin Sorununun 

geçmifli, Arap-‹srail savafllar›, Camp David süreci ve özellikle Oslo sonras›nda Orta 

Do¤u’da söz konusu olan bar›fl süreci ele al›nmaktad›r. Alt›nc› Ünitede, kan›tlanm›fl 

do¤algaz ve petrol rezervleri ile enerji üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta 

Do¤u ülkelerinin önemi, petrol ve do¤algaz ihraç eden Orta Do¤u ülkelerinin siyasal 

yap›lar›, petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular ve petrol ticaretinin 

küresel ekonomiye etkisi aç›klanmaktad›r. Yedinci Ünitede, Türkiye’nin Orta 

Do¤u Politikalar› bafll›¤› alt›nda, Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas›n› belirleyen faktörler, 

Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n geliflimi, Türkiye’nin son dönem Orta Do¤u 

politikas›n› farkl› k›lan özellikler, Türkiye’nin Irak politikas›n›n genel geliflimi, 

Türkiye’nin Suriye politikas›nda yaflanan de¤iflimler ve Türkiye’nin ‹srail, Filistin 

sorununa iliflkin politikas› anlat›lmaktad›r. Sekizinci Ünitede ise, Orta Do¤u Güç 

Dengesindeki temel parametreler, büyük güçlerin Orta Do¤u’da egemen olmak 

istemelerinin ard›ndaki sebepler, ABD’nin, ‹ngiltere’nin ve Rusya’n›n Orta Do- 

¤u’daki ç›karlar› ve rekabetleri ile bölge ülkeleriyle olan iliflkileri ele al›nmaktad›r. 

Editörler 

Prof.Dr. Davut DURSUN 

Prof.Dr. Tayyar ARI 

Önsöz vii

1ORTA DO⁄UDA S‹YASET 

Amaçlar›m›z 

 

 

 

 

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 

Orta Do¤u kavram›n›n modern dönemin ve dünyay› Bat› merkezli kavramlaflt›rman›n 

bir ürünü oldu¤unu, içeri¤inin kesinlik kazanm›fl oldu¤unu, literatürde 

dar ve genifl anlamda ve farkl› terkipleriyle birlikte kullan›lmakta oldu¤unu 

Orta Do¤u’nun dünyan›n en eski medeniyet merkezlerinden biri oldu¤unu, 

insanl›¤›n ilk yerleflim yerlerinin burada bulundu¤unu ve evrensel dinlerin 

buradan dünyaya yay›ld›klar›n›, bu dinlerin kutsal merkezlerinin bölgede bulunmas› 

nedeniyle bütün dünyan›n bak›fl›n›n buran›n üzerinde oldu¤unu ö¤reniriz, 

Mevcut enerji kaynaklar›n›n yaklafl›k dörtte üçünün bu bölgede bulundu¤unu, 

petrol üreticisi ülkelerin milli gelirlerinin ve ihracat gelirlerinin yüksek olmas›na 

ra¤men petrol üreticisi olmayan ülkelerde ciddi sosyal ve ekonomik 

sorunlar›n bulundu¤unu kavrar›z, 

Orta Do¤u’nun co¤rafi ve sosyal bak›mdan z›tlar› bar›nd›ran bir bölge olman›n 

yan›nda siyasal bak›mdan da z›tl›klar› bar›nd›rd›¤›n›, demokratik sistemlerin 

ve kurumlar›n çok s›n›rl› kald›¤›n›, monarflilerin giderek demokratik kurumlar›n 

tesisi yönünde reformlara giriflmek zorunda kald›klar›n› kavrar›z. 

Anahtar Kavramlar 

• Orta Do¤u 

• Yak›n Do¤u 

• Arap Bahar› 

• Orta Do¤u Monarflileri 



Orta Do¤u Neresi? Orta 

Do¤u’nun Demografik, 

Ekonomik ve Siyasi Yap›s› 

• Orta Do¤u’da Demografi 

• Orta Do¤u’da Cumhuriyetler 

• Orta Do¤u Ekonomisi 

• Petrol Üreten Ülkeler 

• ORTA DO⁄U NERES‹? 

• ORTA DO⁄U’NUN 

DEMOGRAF‹K YAPISI 

• ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K 

YAPISI 

• ORTA DO⁄U’NUN S‹YAS‹ YAPISI

Orta Do¤u Neresi? 

Orta Do¤u’nun Demografik, 

Ekonomik ve Siyasi Yap›s› 

ORTA DO⁄U NERES‹? 

Orta Do¤u Kavram›n›n Ortaya Ç›kmas› ve Yayg›nlaflmas› 

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra literatürde kullan›m› yayg›nlaflan “Orta Do¤u” 

(Middle East; Moyen Orient; efl-fiarku’l-Evsat) kavram›n› ilk defa Amerikan deniz 

tarihçisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan (öl. 1914), 1902 y›l›nda National Review’de 

yay›nlanan “The Persian Gulf and International Relations” bafll›kl› yaz›s›nda, 

Arabistan ile Hindistan aras›ndaki bölgeyi ifade etmek için kullanm›flt›r. 

Yaz›s›nda Basra Körfezi’nin stratejik önemi ile bölgede Alman ‹mparatorlu¤u, ‹ngiltere 

ve Rusya’n›n nüfuz mücadelelerini anlatmaya çal›flan A. T. Mahan, “Orta 

Do¤u” (Middle East) kavram›n› jeostratejik içerikte ve Süveyfl’ten Singapur’a kadar 

uzanan deniz yolunun bir bölümünü anlatan bir bölge için kullanm›flt›r. Mahan’›n 

d›fl›nda The Times gazetesi d›fl politika editörü Valentine Chirol (öl.1929), 

Basra Körfezi’nin stratejik önemini, Almanya’n›n bölgede infla etmeye çal›flt›¤› 

Ba¤dat demiryolunun Basra’ya kadar uzat›lmas›n›n ‹ngiltere’nin bölgede ve Asya’daki 

ç›karlar›na verece¤i zararlar› anlatt›¤› birkaç yaz›s›na “Orta Do¤u’nun 

Problemleri” bafll›¤›n› koymufl ve kavram›n kamuoyunda benimsenmesine katk›da 

bulunmufltur. 

fiekil 1.1 

Alfred Thayer Mahan, Yirminci yüzy›l›n en önemli 

Amerikan stratejistlerinden biri. ABD 

donanmas›nda uzun y›llar görev yapan deniz 

subay› ve tarihçi. Bir ülkenin jeopolitik konumunda 

“deniz gücü”nün önemi üzerinde durmufl, 

kitaplar›nda “deniz gücü”nün önemini savunmaya 

çal›flm›flt›r. Bafll›ca kitaplar› aras›nda The Influence 

Sea Power upon History, 1660-1783; The Influence 

Sea Power upon the French Revolution and Empire, 

1793-1812; The Influence of America in Sea Power, 

Present and Future adl› eserleri önemlidir. 

Kaynak: http:/www.wikipedia.org 

Valentine Chirol, (öl.1929) 

‹ngiliz gazeteci, tarihçi ve 

diplomat. ‹ngiliz d›flifllerinde 

çal›flt›. Orta Do¤u 

ülkelerinde görev yapt›. 

Emperyalizmin tutkulu bir 

savunucusuydu. Geriye 

b›rakt›¤› kitaplar› aras›nda 

TW‹XT Greek and Turk, Far 

Easteru Question, The End of 

the Ottoman Empire, The 

Egyptian Problems, Fifty 

Years in the a changing 

world.

4 

A. Hamilton’un 

Problems of the 

Middle East 

D. G. Hogart, (öl.1927) Orta 

Do¤u bölgesindeki 

çal›flmalar›yla tan›nan 

‹ngiliz arkeolog. 

Eserleriaras›nda Philip and 

Alexandra of Makedan, 

TheAncient East, The 

Balkans, Kings of the 

Hittites, Arabia. 

fiark Meselesi, büyük 

devletlerin Osmanl› 

topraklar› üzerindeki 

rekabetinden kaynaklanan 

bir dizi krizi anlat›r. Zaman 

içerisinde anlam kapsam› 

de¤iflmifltir. 19. yüzy›l›n ilk 

yar›s›nda Osmanl› 

Devleti’nin toprak 

bütünlü¤ünü korumas›, 

ikinci yar›s›nda Avrupa’daki 

topraklar›n paylafl›lmas› 20. 

yüzy›lda da tüm topraklar›n 

paylafl›lmas› anlam›nda 

kullan›lm›flt›r. 


fiekil 1.2 

Chirol’un makalelerini toplad›¤› 

The Middle Eastern Question kitab›. 

Mahan ve Chirol’un ‹ngiliz diline kazand›rd›klar› 

“Orta Do¤u” kavram› yirminci 

yüzy›l›n bafllar›nda sözlüklere girmifl ve kitap 

adlar›nda görülmeye bafllam›flt›r. Angus 

Hamilton, “Orta Do¤u” kavram›n› Problems 

of the Middle East (London, 1909) kitab› ile 

bilim dünyas›na tafl›rken Hindistan’da Kral 

naibi olan Lord Curzon, 1911’deki bir resmi 

konuflmas›nda kullanarak kavrama yar› resmî 

bir nitelik kazand›rm›flt›r. 

“Orta Do¤u” kavram›, “fiark” (Do¤u) ve 

“Yak›n Do¤u” (Near East) kavramlar› gibi 

Bat› merkezli bir kavramlaflt›rman›n ürünüdür. 

Bu kavramlaflt›rmada Avrupa dünyan›n 

merkezi olarak kabul edilmekte ve dünyan›n 

di¤er bölgeleri bu merkeze olan uzakl›klar›na 

göre “yak›n”, “orta” ve “uzak” fleklinde 

kategorize edilmektedir. Eski Yunan- 

l›lar dünyay› medeni güney ve barbar kuzey fleklinde ikiye ay›r›rlarken Romal›larda 

ayr›m “Do¤u” ve “Bat›” fleklinde yapm›fllard›r. 

XV. Yüzy›lda Avrupal›lar›n Avrupa d›fl› dünyaya aç›lmalar›yla bafllayan Keflifler 

Ça¤›nda Çin, Japonya ve Malezya “Uzak Do¤u” olarak adland›r›lm›flt›r. Söz konusu 

ça¤da özellikle Portekizlilerin “Do¤u”ya gidecek bir yol bulma çabalar› s›ras›nda 

iliflki kurulan Uzak Do¤u ile Avrupa’dan uzak olan Ak Deniz sahilleri aras›ndaki 

kalan bölge Yak›n Do¤u (Near East) kavram› ile anlat›lm›flt›r. Yak›n Do- 

¤u, Bat›’da, Uzak Do¤u ile Avrupa aras›ndaki bölgeyi ve genel olarak da 1453’ten 

sonra Osmanl› Devleti taraf›ndan yönetilen yerleri ifade etmek için kullan›lm›flt›r. 

Bat› dünyas›nda Osmanl› Devleti için tercih edilen Do¤u; (fiark; Orient) veya 

Yak›n Do¤u fleklindeki kavramlaflt›rma, sadece bir co¤rafi ifadelendirme de¤il ayn› 

zamanda kültürel ve dinî bak›mdan farkl› olan “öteki”ni ifade eden bir kavramlaflt›rma 

olarak dikkat çekmifltir. 

Asl›nda insanlar›n kendi bulunduklar› yeri merkez alarak dünyan›n di¤er yerlerini 

buna göre adland›rmalar› sadece Avrupal›lara özgü de¤ildir. Mesela Osmanl›lar 

da Bat› dünyas› için co¤rafi adland›rmadan çok etnik vurguyu öne alan “Frengistan” 

kavram›n› kullan›rken ‹slam co¤rafyac›lar› bat›daki bölgeler için “el-Ma¤rib”, 

do¤u için ise “el-Maflr›k” ad›n› tercih etmifllerdir. 

Avrupal›lar›n Osmanl› Devleti topraklar› üzerindeki çekiflmelerini ve emellerini 

anlatmak için kullan›lan fiark Meselesi ile ilgili geliflmeler ile 1894-1895 Çin-Japon 

savafl› da “Yak›n Do¤u” ve “Uzak Do¤u” kavramlar›n›n yayg›nl›kla kullan›lmas›na 

hizmet etmifltir. Bir ‹ngiliz arkeolo¤u ve seyyah› olan D. G. Hogarth’›n The Nearer 

East (London, 1905) kitab› kavrama aç›kl›k kazand›rm›flt›r. Ona göre “Yak›n 

Do¤u” kavram›, Arnavutluk, Karada¤, Güney S›rbistan, Bulgaristan, Yunanistan, 

M›s›r, ‹ran’›n üçte ikisi, Osmanl› Devleti’nin Asya’daki bütün bölgeleri ile Hint Okyanusu 

ve Hazar Denizi aras›nda uzanan da¤l›k ve çöllük bölgeyi kapsamaktayd›. 

Avrupa’n›n Romal›lardan beri “Do¤u” kavram› ile ifade etti¤i dünya üç ayr› bölgeye 

ayr›lm›fl bulunuyordu: “Yak›n Do¤u” (Near East), “Orta Do¤u” (Middle East) 

ve “Uzak Do¤u” (Far East). Yak›n Do¤u, daha çok Balkanlar ve Osmanl› Devletini, 

Orta Do¤u, Hindistan’a yak›n Basra Körfezini ve Uzak Do¤u da Çin ve Japonya’y› 

ifade etmifltir.

1. Ünite - Orta Do¤u Neresi? Orta Do¤u’nun Demografik, Ekonomik ve Siyasi Yap›s› 

Birinci Dünya Savafl›’ndan önce ve savafl s›ras›nda Osmanl› Devleti’nin Balkanlardaki 

topraklar›n› kaybetmesi, Arap Yar›madas›’n›n belli bölgelerinde ‹ngiliz ve 

Frans›z manda yönetimlerinin kurulmas› Orta Do¤u kavram›n›n s›n›rlar›n› Yak›n 

Do¤u kavram›n›n aleyhine geniflletmifltir. Balkanlar Osmanl› Devleti’nin ve “Do- 

¤u”nun kapsam›ndan ç›k›nca Yak›n Do¤u eski anlam›n› ve önemini kaybetmifltir. 

Zira art›k Balkanlar, eskisi gibi “öteki”nin s›n›rlar› içinde de¤ildi. “Yak›n Do¤u”nun 

kapsam›ndaki bölgelerin bir k›sm› Avrupa ve Balkanlara, bir k›sm› da “Orta Do¤u” 

kavram› kapsam›na dahil olmufltur. 

Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ‹ngiltere hükûmetinde Sömürgeler Bakanl›¤› 

bünyesinde “Middle Eastern Department” ad›yla bir idari teflkilat kurulup Osmanl› 

Devleti’nden kopar›lan Filistin, Mavera-i Ürdün ve Irak bu teflkilata ba¤land›¤›nda 

kavram resmiyet kazanm›fl oldu. Ard›ndan ‹ngiltere’deki Co¤rafi Adlar Daimi 

Komisyonu (Permenant Commission on Geographical Names) Yak›n Do¤u’yu sadece 

Balkanlar› ifade edecek flekilde yeniden tan›mlarken Orta Do¤u kavram›n› da 

Türkiye, M›s›r, Arap Yar›madas›, Körfez Bölgesi, ‹ran ve Irak’› kapsayan bir bölge 

olarak belirledi. Böylece ‹stanbul Bo¤az›’ndan Hindistan’›n do¤u k›y›lar›na kadar 

uzanan bölge “Orta Do¤u” olarak isimlendirilmifl oldu. ‹kinci Dünya Savafl›’nda 

oluflturulan Kahire merkezli Middle East Air Command’a Filistin, Mavera-i Ürdün 

ve Irak mandalar› ile Aden ve Malta’n›n yan›nda ‹ran ve Eritre’n›n de kontrolü buraya 

verilmifltir. 

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Orta Do¤u kavram›n›n kullan›m› özellikle Anglo-Sakson 

etkisindeki yerlerde hem sivil ve akademik hem de resmî çevrelerde 

yayg›nl›k kazanm›fl ve Yak›n Do¤u’nun kullan›m› giderek gerilemifltir. 

Orta Do¤u Kavram›n›n Belirsizli¤i ve Farkl› Kullan›m 

Kal›plar› 

Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›n›n belirsizli¤i kullan›m›n› zorlaflt›rd›¤›ndan bu 

kavramla oluflturulan farkl› terkipler kullan›lmaktad›r. Bunlardan en çok Kuzey Afrika 

ve Orta Do¤u (North Africa and Middle East) ifadesi yayg›nl›k kazanm›flt›r. 

Merkezi Londra’da bulunan Europa Publications Limited’in yay›nlad›¤› y›ll›klardan 

birinin ad› The Middle East and North Africa olup burada Atlas Okyanusu’ndan Pakistan’a 

kadar uzanan co¤rafi bölgedeki ülkelere yer verilmektedir. Bunun yan›nda 

Near and Middle East (Yak›n ve Orta Do¤u) fleklindeki kal›b›n kullan›m› da 

yayg›nd›r. Amerika Birleflik Devletleri’ndeki Na- 

fiekil 1.3 

tional Geographic Society bölge ülkelerini 

UNHCR’nin armas›. 

kapsayan haritaya “Yak›n Do¤u ülkeleri” ad›n› 

vermektedir. “Orta Do¤u” kavram› tüm dünyada 

tercih edilen bir kavramlaflt›rma olmakla beraber 

özellikle Asya’da ve uluslararas› kurulufllarda 

“Güneybat› Asya” (Southwest Asia) terimi 

tercih edilmektedir. 

Birleflmifl Milletler’de (BM) Orta Do¤u kavram› 

pek tercih edilmemektedir. Bu bölgeye 

yönelik kurulufllardan biri United Nationals Relief 

and Agency for Palestine Refugees in the Near 

East (UNRWA)’d›r ve burada “Orta Do¤u” 

de¤il “Yak›n Do¤u” kavram› kullan›lmaktad›r. 

5 

National Geographic 

Society, 1888 y›l›nda 

kurulmufl, merkezi Amerika 

Birleflik Devletleri’ndeki 

Washington’da bulunan; 

dünyan›n en büyük kâr 

amac› gütmeyen e¤itim ve 

bilim organizasyonlar›ndan 

biridir.Hayvanlar alemine 

a¤›rl›k vermifltir. 

Araflt›rmalar› co¤rafya ve 

do¤al bilimler üzerinedir. 

Dünya kültürünü ve tarihini 

inceler. Kuruludu¤undan bu 

yana yay›nlanan National 

Geographic Magazine adl› 

dergisi ünlüdür. National 

Geographic Channel 

belgesel yay›nlar›yla tan›nan 

önemli yay›n organ›d›r.

6 


fiekil 1.4 

Birleflmifl Milletler’in bu bölgeye yönelik ikinci kuruluflu 

Economic and Social Commission for Western 

Birleflmifl Milletler’in en önemli yay›nlar›ndan 

Nüfus Y›ll›¤›’nda (Demoraphic Yearbook) Bat› Asia-ESCWA (Bat› Asya Ekonomik ve Sosyal Komisyo- 

Asya (Western Asia) kavram› tercih edilmektedir. nu)’d›r. 1974 y›l›nda kurulmufl olan ESCWA’n›n merkezi 

Beyrut’ta olup üyeleri Bahreyn, M›s›r, Irak, Ürdün, 

Kuveyt, Lübnan, Umman, Filistin, Katar, Suudi Arabistan, 

Suriye, Birleflik Arap Emirlikleri ve Yemen’dir. 

Birleflmifl Milletlerin bu tercihi yay›nlara da yans›m›flt›r. 

Mesela BM taraf›ndan yay›nlanan Demographic 

Yearbook’larda dünya devletlerinin objektif co¤rafi bölgeler 

alt›nda topland›¤› ve Orta Do¤u’daki ülkelerin de 

Western Asia (Asie Occidentale) ad› alt›nda tasnif edildi¤i 

görülmektedir. Orta Do¤u veya Yak›n Do¤u kavramlar›, 

Avrupa d›fl›ndakiler için objektif bir anlam tafl›mamaktad›r. 

Bununla birlikte Western Asia’n›n yay›nlara 

yans›yan kapsam› ile ESCWA’nin kapsam› ayn› 

de¤ildir. Nüfus y›ll›klar›nda Kafkas ülkeleri olan Ermenistan, 

Azerbaycan, ve Gürcistan ile Avrupa’da kabul 

edilen K›br›s’›n Bahreyn, Irak, ‹ran, ‹srail, Ürdün, Kuveyt, 

Lübnan, Umman, Filistin (Gazze fieridi), Katar, 

Suudi Arabistan, Suriye, Türkiye, Birleflik Arap Emirlikleri 

ve Yemen ile birlikte Bat› Asya (Western Asia) kavram› 

kapsam›nda gösterilmesi dikkat çekicidir. 

Bütün bu farkl› kullan›mlar ve kapsam›n de¤iflkenli¤i dikkate al›nmak flart›yla bugün 

Orta Do¤u kavram›n›n dar anlamda Türkiye, ‹ran, Mezopotamya, Arap Yar›madas›, 

Körfez Ülkeleri ve M›s›r’› içine alacak flekilde kullan›ld›¤› söylenebilir. Daha genifl 

anlamda Libya, Sudan, Eritre, Cibuti ve Afganistan’› da içerecek flekilde kullan›ld›¤›; 

baz› çal›flmalarda ise kapsam›n daha da geniflletilerek Atlas Okyanusu’ndan M›s›r’a 

kadar tüm Kuzey Afrika’y› içine alacak genifllikte kullan›lmakta oldu¤u da görülmektedir. 

Hatta baz› çal›flmalarda Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›na Kafkaslar›n ve 

Orta Asya’n›n da dahil edilerek kapsam›n iyice geniflletildi¤i de dikkat çekmektedir. 

Orta Do¤u kavram›n›n Türkiye, ‹ran, Mezopotamya, 

fiekil 1.5 

Arap Yar›madas›, Körfez Ülkeleri ile M›s›r’› kapsayacak 

Dar anlamda Orta Do¤u 

flekilde dar anlamda kullan›lmas›n›n daha do¤ru olaca- 

¤› aç›kt›r. E¤er genifl anlamda kullan›lacaksa Kuzey Afrika 

ve Orta Do¤u terkibi tercih edilmelidir. Kafkaslar 

ile Orta Asya’n›n Orta Do¤u kavram›n›n kapsam alan› 

d›fl›nda düflünülmesi gerekir. Zira hem Kafkaslar hem 

de Orta Asya kavramlaflt›rmas› kabul görmüfl ve s›n›rlar› 

belli bölgelerdir. 

‹ngilizce bir terkip olan Middle East’›n tercümeleri 

zaman içerisinde di¤er dillere de yerleflmifl ve benimsenmifltir. 

Frans›zcada Yak›n Do¤u’nun yerine “Proche Orient”, 

Orta Do¤u’nun karfl›l›¤›nda da “Moyen Orient” kullan›lmaktad›r. 

Arapçada Orta Do¤u yerine kullan›lan “eflfiarku’l-Evsat” 

‹ngilizcedeki Middle East’›n çevirisinden 

ibarettir. Türkçede de benzer çevirinin yerleflti¤i gözlenmektedir. 

Önceleri “Orta fiark” kullan›l›rken günümüzde 

“Orta Do¤u” fleklindeki kullan›m benimsenmifltir.


Orta Do¤u kavram›n›n kapsam› hâlâ müphemli¤ini korumakla birlikte kullan›m› 

hem ulusal ve uluslararas› siyasette, hem bilimsel çal›flmalarda hem de günlük 

dilde yerleflmifltir. Bu ad alt›nda araflt›rma merkezleri, üniversiteler, enstitüler, bas›n 

kurulufllar›, sanayi tesisleri ve pek çok örgüt tesis edilmifltir. 

Medeniyetler Merkezi Olarak Orta Do¤u 

Orta Do¤u sadece bugün de¤il tarihin her döneminde politik, stratejik, kültürel, 

ekonomik ve genel dengeler aç›s›ndan insanl›¤›n geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. 

Bu bölge, insanl›¤›n tarihteki tecrübesinde, medeniyetlerin do¤uflunda en 

büyük katk›y› sa¤lam›flt›r. Bölge, medeniyetlerin befli¤i olmufl, medeniyetlerin yay›lmas›nda 

bir tür kavflak ve intikal noktas› olarak rol oynam›flt›r. Do¤u ile Bat›’n›n 

bulufltu¤u bir kavflak noktas› olan Orta Do¤u, sadece ticari mallar›n aktar›ld›¤› bir 

yer de¤il ayn› zamanda inançlar›n, kültürlerin ve medeniyetlerin birbiriyle kavufltu¤u 

ve aktar›ld›¤› bir geçifl noktas› olmufltur. 

‹nsanl›k tarihinin en renkli bölgelerinden 

olan Orta Do¤u sanayi devrimiyle geriye 

düflen etkin rolünü, bölgede petrolün 

bulunmas› ile yeniden elde etmifltir. Tarihte 

dünya egemenli¤ine yönelen her devlet öncelikle 

bu bölgede hâkimiyet tesis etmeye 

gayret etmifltir. Dönemin bütün süper devletleri 

Orta Do¤u ile yak›ndan ilgilenmifllerdir. 

Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanl›lar, 

modern ça¤da ‹kinci Dünya Savafl› 

öncesinde ‹ngiltere ve Fransa, ard›ndan 

Amerika Birleflik Devletleri ve Sovyetler Birli¤i 

bu bölgede etkin bir rol oynamaya ve 

hâkimiyet alanlar›n› geniflletmeye yönelmifl- 

lerdir. Bu devletlerin dünya hâkimiyet politikalar› 

bölgede tesis ettikleri egemenlikle 

orant›l› olmufltur. 

Dünyada insanlar›n ilk olarak yerleflik 

hayata geçtikleri büyük su kaynaklar› kenar›ndaki 

bölgeler olan Nil ve Mezopotamya 

havzalar› bu bölgededir. Mezopotamya’da 

teflekkül eden Asur, Babil, Sümer, Akad ve 

di¤er flehir devletleri insanl›k tarihinin en 

eski siyasi yap›lar› ve buna dayal› flehir ve 

bölge medeniyetlerinin nüveleri olmufltur. 

Her iki havzada teflekkül eden flehir medeniyetleriyle 

ilgili eserler ve çeflitli yap›lar›n 

bir k›sm› günümüze kadar ulaflm›flt›r. 

Di¤er taraftan evrensel dinlerden ‹slamiyet, 

Hristiyanl›k ve Musevilik bu bölgede 

do¤mufltur. M›s›r, Filistin ve Hicaz bu dinlerin 

do¤du¤u, geliflti¤i ve dünyaya yay›ld›klar› 

beldelerdir. As›rlarca her üç dinin müminleri 

dinleri tebli¤ eden peygamber ve 

sahabelerin hat›ralar›n› bar›nd›ran bölgede- 

fiekil 1.6 

Nil vadisi. 

Kaynak: http://historicalolaylar.blogcu.comAaa. 

Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?q= 

fiekil 1.7 

Mezopotamya 

7

8 

fiekil 1.8 

Hz. ‹sa’n›n do¤du¤u 

yerde infla edilen 

Do¤ufl Kilisesinin 

içinden bir görünüfl. 

Kaynak: 

http:www.wikipedia. 

com 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M 

SORU 

D‹KKAT 


ki flehirlere, kutsal mekânlara ve bölgelere ulaflmak için gayret etmifllerdir. Müslümanlar 

için Mekke, Medine ve Kudüs; Hristiyan ve Museviler için Kudüs ve Filistin 

topraklar› kutsal kabul edilmifltir. Her y›l binlerde mümin bu beldelere dinî 

amaçlarla gitmekte, dinin kutsal beldelerini bar›fl içinde ziyaret etmeye çal›flmakta, 

tüm müminlerin kalbi buraya yönelik olarak çarpmaktad›r. 

Dünyan›n en eski bölgesel ve global 

medeniyetleri yine bu bölgede 

do¤mufltur. ‹slam medeniyetinin merkezleri, 

en baflar›l› eserleri, mamur yerleri 

bu bölgededir. Hristiyanl›k do¤umundan 

bir zaman sonra Avrupa’ya 

intikal edip burada Bat› medeniyetinin 

tesisinde önemli rol oynarken ‹slamiyet 

bölgedeki hakim rolünü sürdürmüfl, 

bölge d›fl›na mesela Afrika, Orta, 

Güney ve Güneydo¤u Asya’ya yay›lm›fl 

olsa da Orta Do¤u her zaman için 

merkezi rolünü korumufl ve bu bölgelerle 

iliflkilerini sürdürmüfltür. ‹slam dininin en önemli mekanlar› hâlâ Orta Do¤u’da 

olup tüm Müminlerin yüzleri buraya dönüktür. Hristiyanlar için dinî önemi bulunan 

Roma ve ‹stanbul’un d›fl›nda Kudüs, Bethlehem, Nazareth, Galilee, Tabar Da¤›, Jericho, 

Nablus, Qubaibah, Azariyyah, Carmel Da¤›, Ein Kerem, Efes gibi yerler bu bölgede 

bulunmaktad›r. Hz.‹sa’n›n do¤du¤una inan›lan yerde infla edilen Nativity (Do- 

¤ufl) Kilisesi Bat› fieria’da Bethlehem’dedir. Yahudiler için de bölgenin kutsall›¤› 

önemlidir. Kudüs, A¤lama Duvar›, Süleyman Mabedi, Sion Da¤›, Bethlehem, Carmel 

Da¤›, Safad, Meiron ve Tiberias gibi yerlerin kutsall›¤›na inan›lmaktad›r. Bunlar›n 

hepsi bugün ‹srail Devleti’nin ya s›n›rlar› içerisinde yahut iflgal bölgelerindedir. 

Bölgenin tarih boyunca bir tür geçifl ve intikal yeri olmas› hem çeflitli kültürlerin 

çat›flma alan› hem de farkl› kültürlerin birbirine kar›flt›¤› ve yeni bir terkip oluflturduklar› 

bir yer olmufltur. Bölge Haçl› Seferleriyle ‹slam ve Hristiyan kitlelerin, 

20.yüzy›lda 

SIRA 

Filistin’de 

S‹ZDE 

Yahudilerle Filistinlilerin çat›flt›klar› bir arena olarak da öne 

ç›km›flt›r. Haçl› Seferleri yoluyla Hristiyan Bat› dünyas›n› etkiledi¤i gibi bölgeye 

sald›ran Mo¤ollar› 


Müslüman de¤erleri ve kültürü potas›nda eritmifltir. Zaten Orta 

Do¤u kavram›n›n kapsam›n›n belirlenmesinde bu bölgenin jeokültürel farkl›l›¤› ve 

birli¤i önemli rol oynamaktad›r. Bölgenin en belirgin iki özelli¤i ‹slam dini etraf›n- 

SORU 

da oluflan kültürel bütünlük ile ortak tarihî miras olarak öne ç›kmaktad›r. 

Orta Do¤u’yu D‹KKAT bir din ve kültür bölgesi olarak C. A. O. Van Nieuwenhuijze’nin kitab›ndan 

(Sociolagy of The Middle East, Leiden, E. J. Brill, 1971) okuyabilirsiniz. 

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 

Orta Do¤u’nun jeopolitik yap›s› ve özellikleri bölgenin dünya politikas›ndaki 

yerini ve önemini güçlendirmektedir. Asya, Avrupa ve Afrika k›talar›n›n birleflti¤i 

AMAÇLARIMIZ merkezî noktada AMAÇLARIMIZ bulunan bölge, Rusya’n›n s›cak denizlere inebilmesi için kuzey- 

güney hareketlerine; sömürgecilik hareketleriyle birlikte ‹ngiltere’nin Asya’daki sömürgeleriyle 

ekonomik ve ticari menfaatlerini güven alt›na almak, Fransa’n›n sö- 

K ‹ T A P 

mürgecilik K yar›fl›nda ‹ T A P yeni mevziler elde etmek ve mevcutlar›n› tahkim etmek; sömürge 

yar›fl›na geç kat›lan Almanya’n›n henüz sömürgelefltirilmemifl bu bölgede 

stratejik yat›r›mlarla nüfuz alanlar›n› geniflletmek ve uluslararas› iliflkilerde rakibi 

TELEV‹ZYON ‹ngiltere’nin TELEV‹ZYON gücünü kontrol edebilmek için yürütülen çabalar›n do¤u-bat› geçiflle- 

‹NTERNET ‹NTERNET


rine zemin oluflturmufltur. Osmanl› Devleti’nin güçlü oldu¤u 19.yüzy›la kadar bölge 

d›fl› güçlerin etkisi s›n›rl› kal›rken Osmanl› gücünün çözülmeye bafllamas›yla 

Orta Do¤u üzerindeki dünya güçlerinin stratejik ve politik hesaplar› ve politikalar› 

etkili olmaya bafllam›flt›r. 

So¤uk Savafl döneminde Orta Do¤u bölgesinin jeopolitik ve jeoekonomik önemi 

uluslararas› rekabetin ve çat›flman›n dinami¤ini oluflturmufltur. Zira süper güçlerin 

çat›flma alanlar›ndan biri olarak öne ç›kan bölge üzerinde hâkimiyet kurmak 

isteyen Amerika Birleflik Devletleri ile güneye do¤ru nüfuzunu geniflletmeye çal›flan 

Sovyetler Birli¤i aras›ndaki rekabet bölgede ideolojik, ekonomik, siyasi ve kültürel 

çat›flmalar›n zeminini flekillendirmifltir. ABD’nin çevreleme (containment) 

politikas› ile SSCB’nin s›cak denizlere inme politikalar› bu bölge üzerinde çat›flm›flt›r. 

So¤uk Savafl döneminin süper güçleri aras›ndaki rekabet bölge içi çat›flmalara, 

bölgesel bütünleflme ve dayan›flma hareketlerine, yap›lanmalara ve husumetlere 

sebep olmufltur. So¤uk Savafl sonras›nda Orta Do¤u bölgesinin jeopolitik önemi, 

uluslararas› enerji kaynaklar›n›n ve enerji intikal yollar›n›n kontrolünü yeniden 

gündeme getirmifl ve rakipsiz durumdaki ABD’nin tek yanl› tasarruflar› ile bölge 

Bat› dünyas› ve Bat›l› devletlerin ç›karlar›yla entegre edilmek istenmifltir. 20.yüzy›l›n 

bafllar›nda sömürgeci güçlerin menfaatlerine göre tanzim edilen siyasi co¤rafyan›n 

korunmas›, statükonun muhafazas› ve tehdit olarak tan›mlanan ideolojik ve 

siyasal hareketlerin tasfiye edilmesi için giriflilen mücadeleler Körfez Savafl›’na ve 

Irak gücünün tasfiye edilmesine kadar gitmifltir. 

ORTA DO⁄U’NUN DEMOGRAF‹K YAPISI 

Orta Do¤u nüfus yap›s› bak›m›ndan son derece karmafl›k ve çeflitlili¤e sahip bir 

bölgedir. Bu çeflitlilik hem etnik bak›mdan hem de kültürel ve dini bak›mdand›r. 

Bölgenin tarih boyunca dinlerin, kültürlerin ve kadim medeniyetlerin do¤du¤u ve 

dünyaya yay›ld›¤› ve kültürlerin transfer mekân› olmas› nüfus yap›s›nda çeflitlili¤in 

ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur. Asl›nda Orta Do¤u’nun sosyal hayat›na vaha ve 

kabile hayat›n›n karakteri damgas›n› vurmuflsa da son dönemde bölge ülkelerinde 

yaflanan endüstrileflme ve toplumsal de¤iflme bu niteli¤i üzerinde dönüfltürücü etki 

yapm›flt›r. 

Orta Do¤u’daki nüfus temelde üç ana etnik gruba 

ayr›l›r: Samiler, Hint-Avrupa grubuna mensup 

olanlar ve Turanî grubu içerisinde yer alanlar. 

Orta Do¤u’nun en genifl etnik grubunu oluflturan 

Samiler iki ana kola ayr›l›rlar. Bunlar Araplar 

ve ‹branilerdir. Kaldeliler, Süryaniler, Akkadlar, 

Babilliler ve Asuriler de bu etnik grup içerisinde 

yer al›rlar. Araplar hem Samiler içerisinde hem de 

tüm di¤er gruplarda en büyük etnik grubu olufltururlar. 

Bölgedeki ülkelerin ço¤unda Arap nüfusu 

ço¤unlu¤u teflkil etmekte olap Arap olmayanlar 

sadece Türkiye, ‹ran ve ‹srail’de ço¤unlu¤u temsil 

etmektedirler. 

Araplar›n ekseriyeti dinî bak›mdan Müslüman 

olmakla beraber mezhebî aç›dan farkl› mezheplere 

mensupturlar. A¤›rl›k Sünni mezheplerde olsa da 

fiii olanlar da önemli bir yekün oluflturur. 

9 

Çevreleme (Containment) 

politikas›, Amerika Birleflik 

Devletleri’nin So¤uk Savafl 

döneminde Sovyetler 

Birli¤i’nin güneye do¤ru 

yay›lmac› politikas›na karfl› 

izledi¤i askeri, ekonomik ve 

diplomatik unsurlar içeren 

d›fl politika stratejisi. 

1947’deki Trman Doktrini 

çevreleme politikas›n›n ilk 

yans›mas› olarak kabul 

edilir. Temel amac› 

komünizmin yay›lmas›n› 

engellemek ve Amerika’n›n 

güvenli¤i ile yurtd›fl›ndaki 

etkisini gelifltirmek olan 

çevreleme politikas› 

Sovyetler Birli¤i’nin Do¤u 

Avrupa, Orta Do¤u, Çin, Kore 

ve Vietnam’da giriflti¤i 

geniflleme politikas›na karfl› 

oluflturulmufltur. 

fiekil 1.9 

Orta Do¤u’da genifl çöllüklerde yaflamlar›n› 

sürdüren göçebe bedeviler giderek azalmaktad›r. 

M›s›r’da bir bedevi toplulu¤lu. 

Kaynak: http:/www.google.com

10 

Tablo 1.1 

Orta Do¤u 

ülkelerinin nüfus 

yap›s› 

Kaynak: 

http://www.escwa. 

un.org/; 

http://www.sesric. 

org/; 

https://www.cia.gov/ 

library/publications/ 

the-worldfactbook/geos/iz. 

html; 

http://www.imf.org/ 

external/data.htm; 

http://data. 

worldbank.org/ 

verilerinden 

derlenmifltir. 


Samilerin ikinci kolunu temsil eden ‹branilerin ço¤u ‹srail’de yaflamakta olup 

ekseriyeti buraya bölge d›fl›ndaki ülkelerden gelmifllerdir. ‹srail d›fl›nda bölgedeki 

di¤er ülkelerde de az›nl›k hâlinde yaflayan ‹branilere de rastlanmaktad›r. 

‹kinci büyük etnik grubu oluflturan Hint Avrupa grubu içerisinde ‹ranl›lar, Ermeniler, 

Kürtler ve Rumlar ile baz› küçük gruplar yer almaktad›r. Bunlarda a¤›rl›k 

‹ranl›larda olup ‹ran’da ve bölgedeki di¤er baz› ülkelerde yaflamaktad›rlar. 

Turani grubu oluflturan Türkler, Orta Do¤u’nun ikinci büyük etnik grubunu 

temsil etmektedir. Türkiye’de ço¤unlu¤u oluflturan Türkler ‹ran, Irak ve Suriye’de 

az›nl›k hâlinde yaflamaktad›rlar. 

Ülkeler Yüzölçümü 

Toplam 

Nüfus 

(2010) 

Nüfusun 

büyüme 

oran› 

(2005-2010) 

Ortalama 

hayat 

süresi 

0-14 yafl 

nüfusunun 

oran› 

fiehirli 

nüfus 

oran› 

Km 2 ’ye 

düflen 

nüfus 

Bahreyn 694 807 2.08 74.3 25.9 88.6 1162.8 

B. Ar. E. 83.600 4.707 2.82 76.6 19.2 78.0 89.85 

Filistin 6.020 3.935 2.90 70.5 42.0 73.7 689.72 

‹ran 1.622.000 73.973 1.4 72.10 22.94 69.0 45.42 

Irak 438.318 31.467 2.17 63.5 40.7 66.4 73.24 

‹srail 22.072 7.412 1.9 345.0 

Lübnan 10.452 4.255 0.83 69.9 24.8 87.2 413.25 

Katar 11.493 1.508 10.65 74.9 16.0 95.8 151.75 

Kuveyt 17.818 3.051 2.44 76.0 23.3 98.4 153.58 

M›s›r 1.001.450 84.474 1.8 68.3 32.1 42.8 81.49 

Suudi Ar. 2.149.690 26.246 2.82 70.9 32.0 82.1 12.77 

Suriye 185.180 27.505 3.26 72.3 34.7 54.9 111.26 

Türkiye 783.562 72.752 1.2 73.0 26.36 68.86 94.53 

Ürdün 89.324 6.472 3.02 70.8 34.0 78.5 68.53 

Umman 309.500 2.905 2.08 74.2 30.8 71.7 8.99 

Yemen 527.970 24.256 2.86 61.1 42.4 26.76 45.56 

Tablodan da izlenece¤i gibi Orta Do¤u ülkelerinin co¤rafi büyüklüklerinin yan›nda 

toplam nüfuslar›, flehirli nüfus ve on befl yafl›n alt›ndaki nüfus oranlar› ile kilometre 

kareye düflen ortalama nüfuz yo¤unlu¤u aras›nda büyük farkl›l›klar bulunmaktad›r. 

Orta Do¤u ülkeleri aras›nda toplam nüfus bak›m›ndan en büyük ülke 

84.474.000 (2010) kifli ile M›s›r gelmektedir. Bunu 74 milyon 724 bin 269 (2011) kifli 

ile Türkiye, arkas›ndan da 73,973,630.00 (2010) kifli ile ‹ran gelmektedir. ‹lk s›rada 

yer alan bu üç ülkeyi Irak, Suudi Arabistan, Yemen ve Suriye gibi nüfus miktarlar› 

15 ile 35 milyon aras›nda de¤iflen orta boy ülkeler izlemektedir. Arkas›ndan 

ise nüfuslar› on befl milyondan az ve bir milyondan çok olan Ürdün, Umman, Lübnan, 

Kuveyt, Katar, Birleflik Arap Emirlikleri ile Filistin gelmektedir. Nüfusu bir milyondan 

daha az olan Bahreyn en küçük ülke grubunda yer almaktad›r.


Kilometre kareye düflen ortalama nüfus miktar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda farkl› veriler 

dikkat çekmektedir. Umman 8.99 kifli ile Suudi Arabistan da 12.77 kifli ile en az 

nüfus yo¤unlu¤una sahip ülkelerdir. Buna karfl›l›k Bahreyn kilometre kareye düflen 

1162.8 kifli ile en kalabal›k, Filistin de 689.72 kifli ile ikinci s›rada kalabal›k ülkedir. 

Genelde ortalama nüfusun 100’ün alt›nda seyretti¤i gözlenmekte ise de Orta Do¤u 

ülkelerinde nüfusun ülke geneline dengeli bir flekilde da¤›lm›fl oldu¤u söylenemez. 

Genellikle vahalarda, akarsu kenarlar›nda, sahil bölgelerinde ve sanayi ve ticaret 

merkezlerinde nüfusun daha kalabal›k oldu¤u, verimli olmayan çöllüklerde, plato 

ve da¤l›k yerlerde nüfusun son derece tenha oldu¤u, baz› ülkelerde kilometrelerce 

uzanan ›ss›z ve bofl araziler›n varl›¤› söz konusudur. Orta Do¤u’da üzerinde insan 

yaflam›na imkân veren, tar›m yap›labilen ve genellikle çöllük olmayan arazi oran› 

çok düflüktür. Bölgedeki Arap ülkeleri aras›nda çöllük olmayan arazinin en yüksek 

de¤erde oldu¤u yer Suriye ve Lübnan’d›r. Di¤erlerinde bu oran %5’e kadar düflmekte 

ve genel ortalama % on befllerde seyretmektedir. Nüfus yo¤unlu¤u ülke genelinde 

seyrek gözükmekle beraber ço¤u çöllük olmayan arazilerde toplanm›fl oldu¤undan 

bu yerlerde oran çok yüksek de¤erde gerçekleflmektedir. 

Di¤er yandan Orta Do¤u’da kentli nüfus oran›na bak›ld›¤›nda genel olarak 

kentli nüfusun ço¤unlukta oldu¤u görülüyor. Sanayileflme, modernleflme ve toplumsal 

kalk›nma ile orant›l› olarak köylük yerlerde ve vahalarda yaflayan ve tar›m 

ve benzeri geleneksel ekonomik faaliyetlerle u¤raflan nüfusun h›zla kentlere do¤ru 

akt›¤›, geleneksel u¤rafl›lar›n› terk ederek sanayi toplumunun gereklerine uygun 

faaliyetlere yöneldikleri dikkat çekmektedir. Ayr›ca kent nüfusunun çok yüksek 

de¤erde olmas›n›n bir sebebi de yaflamaya elveriflli arazilerin çok s›n›rl› olmas› ve 

nüfusun bu yerlerde toplanm›fl bulunmas› nedeniyle yerleflim yerlerinin nüfusunun 

h›zl› bir art›fl göstermesidir. Zaten Orta Do¤u’da önemli kentler, ›rmak kenarlar›nda, 

k›y› bölgelerinde, ticaret yollar› üzerinde ve vahalarda kurulmufl ve geliflmifltir. 

Saad Eddin ‹brahim, Orta Do¤u’daki Arap ülkelerinde kent nüfusunun 

1950-1960 aras›ndaki on y›ll›k dönemde ortalama %5.4; 1960-1970 aras›nda ortalama 

%10.2 ve 1970-1980 aras›nda ortalama %6.1 oran›nda büyüdü¤ünü hesaplam›flt›r. 

Bu hesaplamaya göre 1950-1980 aras›ndaki otuz y›ll›k dönemde Arap ülkelerinde 

ortalama %7.2 oran›nda bir kentleflme gerçekleflmifltir ki bunun son derece 

yüksek bir kentleflme e¤ilimini ifade etti¤i kabul edilmelidir. 

fiekil 1.10 

Uçsuz bucaks›z 

çöllerde hayat 

vahalarda görülür. 

Kaynak: 

http://www.loadtr. 

com/382923- 

%C3%A7%C3% 

B6l_ 

vahas%C4%B1. 

htm 

11

12 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


N. S. Hopkins ve S. E. ‹brahim’in Arap toplumu üzerinde 1980’lerin bafl›nda 

gerçeklefltirdikleri araflt›rmada vard›klar› sonuçlar Orta Do¤u toplumlar› için genellefltirilebilir. 

Buna göre Orta Do¤u toplumlar›n›n genel özellikleri flunlard›r: 

• Orta Do¤u toplumlar›nda h›zl› bir nüfus art›fl› gözlenmektedir. 

• Orta Do¤u toplumlar›nda çocuk ve gençlerin oran› yüksektir. 

• Orta Do¤u toplumlar›n›n çeflitli sosyal sorunlar› bulunmaktad›r. 

• Orta Do¤u’da nüfusun ülkeler aras›nda ve ülke içerisindeki da¤›l›m›nda 

dengeli bir tablo söz konusu de¤ildir. Baz› ülkelerde ve yerlerde nüfus yo- 

¤unlu¤u SIRA S‹ZDE afl›r› derecede seyrederken baz› ülke ve yerlerde son derece düflük 

yo¤unluktad›r. 

• Orta Do¤u toplumlar› h›zla kentleflen toplumlar olup bu art›fl çeflitli sosyo- 


ekonomik problemlere yol açmaktad›r. 

• Ülkelerdeki nüfusun kompozisyonu monolitik bir yap› arzetmeyip heterojen 

bir SORU yap›dad›r. 

D‹KKAT 

Orta Do¤u’nun D‹KKAT üç önemli metropolü fiam, Ba¤dat ve Beyrut’ta yaflanan sosyal de¤iflme ve 

kent merkezlerindeki geleneksel yap›lar›n de¤iflimini Salim Nasr’›n “Orta Do¤u’da Kent 

SIRA S‹ZDE Toplumu ve SIRA Geleneksel S‹ZDE Sosyal Yap›lar/ Beyrut, fiam ve Ba¤dat”, adl› makalesinden (Trc.: 

Davut Dursun), Orta Do¤u Neresi içinde, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995, s.185-217) okuyabilirsiniz. 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Orta 

Do¤u’da genelde bir etnik çeflitlilikten söz edilebilir. Farkl› etnik gruplar 

bölgede dengeli bir da¤›l›m göstermemektedir. Genelde Sami grup içerisinde yer 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

alan Araplar ‹ran ve Türkiye d›fl›ndaki bütün ülkelerde hakim etnik grubu oluflturmaktad›r. 

Arapça bu ülkelerde resmî dil de¤ildir. ‹srail’de ‹branicenin yan›nda 

Arapça da resmî dil olarak kabul edilmifltir. Bu durum etnik da¤›l›mla tam bir ör- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

tüflme göstermezse de hakim durumu yans›tmas› bak›m›ndan önemli bir göstergedir. 

Zira çeflitli etnik topluluklar›n konufltuklar› yerel dillerin resmi ve ulusal bir dil 

olma özellikleri bulunmamaktad›r. Arapça bölgenin en önemli bilim, edebiyat ve 

‹NTERNET sanat dili olman›n ‹NTERNETyan›nda 

Farsça ve Türkçe de özellikle zengin ‹slam literatürü 

için, ‹slam medeniyetinin önemli dilleridir. ‹slam medeniyetinin en önemli dilleri 

olan Arapça, Farsça ve Türkçenin yan›nda özellikle sömürgecilik döneminden bu 

yana ‹ngilizce de yayg›nl›k kazanm›fl olup bölgenin her yerinde bilhassa ticaret, 

e¤itim ve diplomasi sahas›nda genifl bir kullan›m imkân› kazanm›flt›r. ‹ngiltere’nin 

sömürgesi veya mandas› alt›nda kalan ülkelerin yan›nda ‹ngiliz nüfuzundaki bölgelerde 

de ‹ngilizcenin hakimiyeti vard›r. Arapça’n›n farkl› lehçelerinin resmî bir 

statüleri yoktur. Prensip olarak konuflulan ve yay›nc›l›kta kullan›lan Arapça Atlas 

Okyanusu’ndan ‹ran s›n›rlar›na kadar ayn› olmakla beraber baz› kullan›m farkl›l›klar› 

dikkat çeker. 

Farkl› etnik gruplar›n kendi dillerini, kültürlerini ve dinlerini koruduklar› ve 

baz› ülkelerde özel bir tak›m sorunlar olsa da genel olarak varl›klar›n› sürdürmekte 

olduklar› anlafl›lmaktad›r. Etnik farkl›l›k ço¤u yerde kültürel ve dinî farkl›l›¤› 

da ifade etmektedir. Uluslararas› bir geçifl ve aktarma bölgesi olan Orta 

Do¤u’nun tarihsel süreçte karfl›laflt›¤› farkl› kültür ve medeniyetler, bölgede belirli 

izler b›rakm›flt›r. Özellikle genifl imparatorluklar etnik ve dinî bak›mdan ço- 

¤ulculu¤un yaflanmas›n› mümkün k›lm›flt›r. Bölge yüzy›llard›r Müslümanlar›n 

hakimiyetinde bulunsa da ‹slam dininin farkl› dini inan›fllar›n yaflamas›na ve di-


ni topluluklar›n varl›klar›n› sürdürmelerine olumlu bakmas› tarihin çok eski dini 

ve etnik gruplar›n varl›klar›n› bugüne kadar sürdürmelerine imkân vermifltir. 

Mesela Orta Do¤u’nun kadim topluluklar›ndan olan Keldanilerin, Süryanilerin, 

Mecusilerin ve di¤er benzer gruplar›n varl›klar›n› koruyarak günümüze ulaflt›klar›n› 

görmekteyiz. 

Dinî bak›mdan Orta Do¤u’da hâkimiyet Müslümanlarda olmakla beraber Hristiyan 

ve Musevilerin de az›msanmayacak bir oranda olduklar› belirtilmelidir. ‹srail 

d›fl›nda bütün devletlerde Müslümanlar›n aç›k bir üstünlükleri vard›r. Suudi Arabistan’da 

nüfusun % yüzünün Müslüman oldu¤u belirtilse de asl›nda bu ülkede de 

önemli bir Hristiyan nüfusun yaflad›¤› bilinmektedir. Harem bölgesini oluflturan 

Mekke ve Medine’de Müslüman olmayanlar›n yaflamalar› imkâns›zd›r. Fakat ülkenin 

önemli merkezlerinden Cidde, Riyad ve Dahran gibi flehirlerde sanayii, ticaret 

ve di¤er sektörlerde faaliyet gösterenler vard›r. Türkiye’de de dinî bir homojenlikten 

söz edilse de az›nl›k konumundaki Hristiyan topluluklarla Musevilerin varl›¤› 

bilinmektedir. 

Müslüman kimli¤i monolitik bir kimlik de¤ildir. Dini topluluklar kendi içerisinde 

farkl› dini gruplara, mezheplere ve e¤ilimlere bölünmektedir. Müslümanlar 

aç›s›ndan ço¤unluk Sünnilerde ise de ‹ran’da ve Irak’ta fiiiler ço¤unlu¤u temsil 

etmektedirler. fiiiler aras›nda Caferiler, Aleviler, ‹smaililer, Oniki ‹mamc›lar gibi 

farkl› kollara mensup olanlar da vard›r. Sünniler de Hanefilik, fiafilik, Hanbelilik 

ve Malikilik gibi farkl› hukuk kollar›na ayr›lmaktad›rlar. Türkiye’de Hanefilik, 

Arap Yar›madas›nda Hanbelilik, M›s›r’da fiafilik egemen konumdad›r. Sadece 

‹ran’da fiiilik resmî inançt›r. Bunun yan›nda Suriye, Irak ve Lübnan ile Suudi Arabistan’›n 

do¤u illerinde ve Körfez ülkelerinin baz›lar›nda büyük bir fiii nüfusu 

vard›r. Özellikle Lübnan, Irak ve Körfez ülkelerin siyasetinde fiiiler çok aktif rol 

oynamaktad›rlar. fiiili¤in bir kolunu oluflturan Suriye’deki Nusayriler nüfusun % 

on befli civar›nda bir büyüklü¤e sahip olmalar›na ra¤men yönetimde etkin konumda 

olup Nusayri az›nl›k iktidara hükmetmektedir. Yine fiiilerin bir kolunu 

temsil eden Dürzilerin, Suriye, Lübnan ve ‹srail’de taraftarlar› bulunmaktad›r. 

Lübnan’daki siyasal kaosta Dürziler önemli roller oynam›fllard›r. Türkiye uzun 

zaman tamam›yla Sünni bir ülke olarak görülmüfltür. Ancak son y›llarda, demokratik 

kurumlar›n geliflmesi, kentleflme ve toplumsal de¤iflme ile birlikte Aleviler 

seslerini duyurmaya bafllam›fllard›r. Umman’da Müslümanl›¤›n ayr› bir kolunu 

temsil eden ‹badiler ço¤unlu¤u olufltururken Yemen’deki Müslümanlar›n ekseriyetini 

Zeydiler temsil etmektedir. Dikkat çeken bir özellik Müslümanlar›n hakim 

durumda oldu¤u hiçbir ülkede mezhep bak›m›ndan monolitik bir yap›n›n 

olmamas›d›r. 

Orta Do¤u’da Hristiyan nüfusu fazla olmamakla beraber ço¤u Lübnan’da, Suriye’de, 

Filistin’de ve küçük topluluklar hâlinde Türkiye, ‹ran, Irak ve Körfez ülkelerinde 

yaflamaktad›r. Lübnan’da uzun y›llar devam eden kanl› iç savafl, Hristiyanlar›n 

say›lar›n› ve güçlerini iyice azaltm›flt›r. Türkiye ve ‹ran’da Hristiyan az›nl›klar 

dini tabloda yer almaktad›rlar. Hristiyanlar›n mezhep çeflitlili¤i aras›nda Protestanlar, 

Ortodokslar ve Katolikler en belirgin olanlar›d›r. 19.yüzy›lda bölgede etkin 

olan Amerikan misyonerlerinin gayretleri ile Protestan, Roma’n›n deste¤indeki 

misyonerlerle Katolik gruplar oluflmufl, zengin bir çeflitlili¤e sahip Ortodoks kiliseler 

yan›nda bunlar da varl›klar›n› sürdürmüfllerdir. 

13 

Nusayriler, günümüzde 

Suriye ve Türkiyenin baz› 

güney illerinde yaflayan 

‹smaililik, Dürzilik ve 

Hristiyanl›k inançlar›n›n 

fliilik çat›s› alt›nda harman 

lanmas› neticesinde ortaya 

ç›kan dinî inanç toplulu¤una 

mensup olanlara verilen 

add›r. 

Dürziler, günümüzde 

Lübnan ve Suriye’de yaflayan 

fiiili¤in ‹smailiye kolundan 

etkilenen farkl› inançlara 

sahip dinî topluluk. 

‹badiler, ‹slam dininin 

Hariciyye mezhebinin alt 

kollar›ndan birini temsil 

eden ‹badiyye mezhebine 

ba¤l› olanlar. ‹slam tarihinin 

belli dönemlerinde etkili 

olan Hariciyye mezhebinin 

di¤er kollar› günümüze 

ulaflamazken ‹badiyye kolu 

varl›¤›n› korumufltur. 

Hariciyye mezhebi içindeki 

en ›l›ml› ve Ehl-i Sünnet’e en 

yak›n kollardan biri olan 

‹badiyyeye mensup olan 

‹badiler günümüzde özellikle 

Umman’da varl›¤›n› 

sürdürmektedirler. 

Zeydiler, halifeli¤in Zeyd bin 

Zeynelabidin’e ve soyundan 

gelenlere ait oldu¤unu 

savunan fiii-Zeydiyye f›rkas› 

mensuplar›na verilen ad. 

Zeydiler halifeli¤in 

Zeynelabidin’den sonra o¤lu 

Zeyd’e ve onun soyundan 

gelen kimselere ait 

oldu¤unu söylemelerinden 

dolay› bu ad› alm›fllard›r. 

Günümüzde Yemen’de 

yaflamakta olup Zeydilik 

Yemen’in resmî mezhebidir.

14 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


Museviler ‹srail’de hakim konumda olmakla birlikte Türkiye’de ve ‹ran’da da 

az›nl›k hâlinde yaflamaktad›rlar. Irak’ta ve baz› Körfez ülkelerinde küçük Yahudi 

topluluklar›na rastlanmaktad›r. ‹srail’deki Yahudiler dini bak›mdan homojen bir 

grup oluflturmakla SIRA S‹ZDEberaber 

kültürel bak›mdan Avrupa ve Amerika gibi ülkelerden 

gelenlerle Asya ve Afrika ülkelerinden gelenler aras›nda ciddi farkl›l›klar bulunmaktad›r. 

Yahudiler aras›ndaki farkl›l›k mezhep bak›m›ndan de¤il kültürel 


bak›mdand›r. Özellikle bölgedeki ‹slam ülkelerinden gelenlerle Hristiyan ülkelerinden 

gelenler aras›nda önemli kültürel farkl›l›klar zaman zaman çat›flmalara yol 

açmaktad›r. S ORU 

D‹KKAT 

Orta Do¤u toplumlar›n›n D‹KKAT renkli kimlikleri ve bu kimliklerde yaflanan geliflimi takip etmek 

için B.Lewis’in Ortado¤u’nun Çoklu Kimli¤i (Tercüme: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul, Sabah 

SIRA S‹ZDE 

Yay›nlar›, 1998) kitab›n› okuyabilirsiniz. 

SIRA S‹ZDE 

ORTA DO⁄U’NUN EKONOM‹K YAPISI 

Orta Do¤u AMAÇLARIMIZ ekonomik alanda tarihte k›talararas› ticaret yollar›, günümüzde ise 

zengin enerji kaynaklar› sebebiyle stratejik bir konuma sahiptir. ‹srail d›flar›da 

tutuldu¤unda bölgedeki bütün ekonomiler geliflmekte olan s›n›fta yer almakta- 

K ‹ T A P 

d›r. Bununla K ‹ birlikte T A P toplam millî gelir ile kifli bafl›na düflen ortalama gelir aç›s›ndan 

ülkeler aras›nda büyük farkl›l›klar dikkat çekmektedir. Ülkelerin do¤al 

ve demografik yap›s›ndaki farkl›l›k ekonomik yap›lar›nda da görülür. Bölge ül- 

TELEV‹ZYON 

kelerinin 

TELEV‹ZYON 

ekonomik yap›lar›nda öne ç›kan en önemli sektör petrol ve petrokimya 

sanayiidir. Dünyada mevcut toplam ham petrol rezervlerinin %57.3 bu bölgede 

bulunmaktad›r. Petrol rezervleri bak›m›ndan zengin olan ülkelerin bafl›n- 

‹NTERNET da ‹ran, Irak, ‹NTERNET 

Körfez ülkeleri ve Suudi Arabistan gelmektedir. Türkiye, Suriye, 

Ürdün, Lübnan, ‹srail, Yemen ve M›s›r ise petrol bak›m›ndan yoksul say›l›rlar. 

Petrol üreten Bahreyn, ‹ran, Irak, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve 

Birleflik Arap Emirliklerinin toplam millî gelir ile kifli bafl›na düflen ortalama gelir 

rakamlar›ndaki yükseklik petrolden kaynaklanmakta olup bu durum bölge 

ülkeleri aras›nda büyük eflitsizliklere sebep olmaktad›r. Ülkelerin toplam ihracat 

ve ithalat rakamlar›na bak›ld›¤›nda petrol üreticisi ülkelerin ihracat rakamlar›n›n 

yüksekli¤i dikkat çeker. Nitekim ödemeler dengesi aç›s›ndan da petrol üreticisi 

olmayan ülkelerin, mesela Suriye, Lübnan, Yemen gibi, toplam ithalat rakamlar›n›n 

daha yüksek oldu¤u görülüyor. Ekonomik refah ve geliflmifllik aç›s›ndan 

petrol ihraç eden ülkeler ile petrol fakiri ülkeler fleklinde bir ay›r›m anlaml› gözükmektedir. 

Zengin petrol kaynaklar›n›n bulundu¤u ve buna dayal› sanayiinin 

geliflti¤i ülkelerin ekonomik yap›lar› ile buna dayal› sosyal geliflmifllikleri di¤erlerinden 

farkl› özellikler göstermektedir. Petrol üreticisi olan ve olmayan ülkeler 

aras›nda millî gelir art›fl›nda gözlenen farkl›l›k tamamen petrolden kaynaklanmakta 

olup bu durum ülkelerin kalk›nmalar›na da yans›maktad›r. Ayr›ca ülkelerin 

d›fl ticaret dengelerine bak›ld›¤›nda petrol ihraç eden ülkelerin genellikle 

pozitif, petrol fakiri ülkelerinse negatif de¤er verdikleri görülmektedir. D›fl ticaret 

aç›klar› genellikle d›fl borç yoluyla kapat›lmaya çal›fl›ld›¤›ndan ekonomik 

büyüme petrolü olmayan ülkeler için ciddi sorun teflkil etmektedir. Bu bak›mdan 

dünyan›n en zengin ülkeleri ile dünyan›n en fakirleri aras›nda yer alan ülkelerin 

bu bölgede bulunmalar› flafl›rt›c› de¤ildir. Afla¤›daki tablodan bunu izlemek 

mümkündür. 

AMAÇLARIMIZ

Ülkeler 


Toplam millî gelir 

(milyar $) 

(2010 y›l› 

cari fiyatlarla) 

Kifli bafl›na 

Millî Gelir($) 

Millî gelirin 

Sektörel 

da¤›l›m› 

Tar›m/San./ 

Hizm. 

Toplam 

‹hracat 

(2011) 

(Milyar $) 

Toplam 

‹thalat (2011) 

(Milyar $) 

Bahreyn 21.902 28.240 1/ 46/ 53 20.23 16.80 

Bir. Ar. Em. 254.394 56.722 1/ 52/ 47 265.3 185.6 

Filistin 4.672 1337 6.5/ 18.4/ 75.1 0.518* 3.601* 

Irak 89.128 2961 6/ 13/ 81 (98) 78.38 53.93 

‹ran 331.0 4580 20/ 37/ 43 138.8 76.1 

‹srail 217.332 27.170 3/ 30/ 67 62.5 70.62 

Katar 100.407 78.390 0.7/ 51.3/ 48 104.3 25.33 

Kuveyt 147.904 50.669 1/ 47/ 52 94.47 22.41 

Lübnan 27.195 6485 12/ 21/ 67 5.411 20.89 

M›s›r 160.582 1970 17/ 33/ 50 27.96 57.41 

S. Arabistan 467.601 18555 6/ 47/ 47 350.7 106.5 

Suriye 49.277 2321 29/ 22/ 49 12.66 13.81 

Türkiye 735.263 15400 13/ 30/ 57 133.0 212.2 

Umman 60.378 21667 3/ 45/ 52 43.53 21.47 

Ürdün 21.259 3465 3/ 26/ 72 8.066 14.01 

Yemen 28.748 1254 17/ 40/ 43 7.127 9.183 

Orta Do¤u’da ekonomik zenginlik bak›m›ndan iki z›t kutup bulunmakta ve Birleflik 

Arap Emirlikleri, Katar ve Kuveyt kifli bafl›na düflen yirmi bin dolar üzerindeki 

gelirle bölgenin en zengin ülkeleri olarak öne ç›karken Filistin ve Yemen befl 

yüz dolar›n alt›nda kifli bafl›na düflen gelirle bölgenin ve ayn› zamanda dünyan›n 

en fakir ülkeleri aras›nda yer almaktad›r. Millî gelir içerisinde tar›m›n pay› Körfez 

ülkelerinde son derece düflük seyretmekte, buna karfl›l›k nispeten fakir durumdaki 

ülkelerde ise yüksek bulunmaktad›r. Bu oran en fakir ülke olan Filistin’de %6.5 

iken Yemen’de %17 civar›nda seyretmektedir. Tar›m›n en yüksek paya sahip oldu- 

¤u ülkelerin bafl›nda Suriye gelmekte ve onu M›s›r, ‹ran ve Lübnan takip etmektedir. 

Sanayi sektörünün millî gelirdeki pay› petrol zengini ülkelerde % elliye yak›n 

oldu¤u gözlenmektedir. Petrolü az olan ülkelerde sanayi daha az geliflmifl oldu- 

¤undan sanayi sektörü geri durumdad›r. Bunun yan›nda hizmetler sektörünün pay›na 

bak›ld›¤›nda turizm, bankac›l›k ve finans sektörünün geliflmifl oldu¤u ülkelerde 

bu oran oldukça yüksek seyretmekte olup kalk›nm›fl ülkeler seviyesinde olmasa 

da % ellilerin üzerinde olan ülkeler çoktur. Tar›ma dayal›, nispeten geliflmemifl 

ülkelerde hizmetler sektörü daha geri durumdad›r. 

Tablo 1.2 

Orta Do¤u 

ülkelerinin temel 

ekonomik 

göstergeleri. 

15 

Kaynak: 

https://www.cia.gov/ 

library/publications/ 

the-world-factbook/ 

geos/ae.html; http:// 

www.escwa.un.org/

16 

Safeviler, 1501 ile 1738 

y›llar› aras›nda bugünkü 

Azerbaycan, ‹ran, 

Ermenistan, Irak, 

Afganistan, Türkmenistan ve 

Türkiye’nin do¤u kesiminde 

hüküm sürmüfl, tarihte ilk 

defa fiiili¤i resmî mezhep 

olarak benimsemifl olan 

egemen hanedand›r. 

fiekil 1.11 


Sykes-Picot antlaflmas›na göre Orta 

Do¤u’nun paylafl›m›. 

Kaynak: www.tr.vikipedia.org 

Memlüklüler, Eyyubilerden 

sonra M›s›r’da 1250-1517 

aras›nda hüküm süren köle 

kökenli Memlüklerin kurdu¤u 

Türk devleti. 

Sykes-Picot Antlaflmas›, 16 

May›s 1916’da ‹ngiltere ve 

Fransa aras›nda yap›lan ve 

Türkiye’nin Orta Do¤u 

topraklar›n›n paylafl›lmas›n› 

öngören gizli antlaflma. 

Antlaflma Osmanl› 

topraklar›n›n bir k›sm›n› 

Rusya’ya, bir k›sm›n› 

‹ngiltere’ye, bir k›sm›n› da 

Fransa’ya veriyordu. 

ORTA DO⁄U’NUN S‹YAS‹ YAPISI 

Orta Do¤u Siyasi Co¤rafyas› 

Orta Do¤u’nun siyasi co¤rafyas›, özellikle modern ça¤da, devaml› de¤ifliklik göstermifltir. 

Birinci Dünya Savafl›’na kadar bölgenin büyük bir bölümü Osmanl› Devleti’nin 

siyasi hâkimiyeti alt›nda olmakla birlikte bölge hiçbir zaman tek devletin 

hâkimiyetine girmemifltir. Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinde bölgede 

farkl› siyasi yap›lanmalar da yaflama imkân› bulmufltur. Osmanl› Devleti ile 

birlikte Safeviler, 16.yüzy›l bafllar›na kadar Memlüklüler ve Körfez Bölgesi’ndeki 

baz› fleyhlikler etkin olmufllard›r. 

19.yüzy›lda bölge üzerinde Bat›l› sömürgeci güçlerin 

egemenlik ve nüfuz mücadeleleri öne ç›kt›¤›nda bölgenin 

siyasi haritas›nda da çeflitli de¤ifliklikler olmufltur. 

Bugünkü siyasi s›n›rlar›n flekillenmesinde Bat›l› güçlerin 

bölgeye yönelik emelleri ile Birinci Dünya Savafl›’nda 

Osmanl› Devleti’nin yenilmesinin büyük rolü olmufltur. 

Osmanl› Devleti bölgeden çekilince savafl y›llar›nda 

imzalanan Sykes-Picot Antlaflmas›na göre ‹ngiltere 

ve Fransa Orta Do¤u’ya yerleflerek ‹ngiltere Filistin, 

Irak ve fiarkü’l-Ürdün bölgelerinin Fransa da Suriye ve 

Lübnan’›n manda yönetimlerini ele geçirmifltir. 

Osmanl› Devletinin çöküflünden sonra Anadolu’yu 

iflgale yönelen devletlere karfl› Mustafa Kemal liderli- 

¤inde bafllat›lan Millî Kurtulufl Savafl› 1923’te Türkiye 

Cumhuriyeti’nin kurulmas›yla neticelendi. Arap Yar›madas›’nda 

teflekkül eden Suudi Arabistan 1932’de ba- 

¤›ms›z krall›k olurken Frans›z manda idaresi alt›ndaki 

Suriye 1930’da, Lübnan 1941’de fleklen de olsa ba¤›ms›zl›klar›n› 

kazand›lar. ‹ngiltere mandas› alt›ndaki Irak 

1932 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› elde ederken fiarkü’l-Ürdün 

1946 y›l›nda Ürdün Haflimi Krall›¤› ad›yla ba¤›ms›z bir 

devlet olarak do¤mufltur. Filistin mandas›nda ise manda 

yönetimi s›ras›nda buraya yönelen Yahudi göçü ve 

burada bir ulusal Yahudi yurdu oluflturma yönündeki 

‹ngiltere’nin sa¤lad›¤› destekler ciddi sorunlar ç›karm›flt›r. ‹ngiltere’nin sorunu Birleflmifl 

Milletlere götürülmesi üzerine Birleflmifl Milletler Örgütü, Kas›m 1947’de Filistin’in 

Yahudiler ile Filistinli Araplar aras›nda iki ayr› devlete “taksim” edilmesi 

karar›n› almas›ndan sonra 1948’de ‹srail Devleti kurulmufltur. Araplar›n bu karar› 

tan›mayarak Yahudilere ve ‹srail’e karfl› silahl› mücadele bafllatmalar› hâlâ sonuçlanmam›fl 

bir kaosun ve uluslararas› sorunun ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu 

topraklarda ‹srail kurulana kadar Siyonistler ile Filistinliler, ‹srail devleti kurulduktan 

sonra da ‹srail Devleti ile Filistinliler ve Arap dünyas› aras›nda yaflanan mücadele 

hâlâ çözümsüz bir flekilde devam etmektedir. 

Arap Yar›madas›n›n güneyinde ve Körfez Bölgesi’nde bulunan ülkelerin ba¤›ms›zl›klar›n› 

kazanmalar› ve bölgenin siyasi co¤rafyas›n›n flekillenmesi So¤uk Savafl 

döneminde gerçekleflmifltir. Zeydî imamlar taraf›ndan yönetilen ve K›z›ldeniz’e girifli 

kontrol eden Yemen, ‹ngiltere’nin nüfuzunda ba¤›ms›zl›¤›n› koruyan bir ülke olarak 

kalm›flt›r. Bu ülke 1958’de Suriye ve M›s›r taraf›ndan kurulan Birleflik Arap


Cumhuriyeti’ne kat›ld›ysa da bu birli¤in 1961’de da¤›lmas›yla ba¤›ms›z ayr› bir 

devlet olarak varl›¤›n› sürdürdü. Ancak 1962’de, bölgede ‹ngiltere’nin himayesinde 

olan Aden’le çat›flmaya giren Yemen’de 1967’ye kadar devam eden iç savafl bu tarihte 

Kuzey ve Güney Yemen diye iki ayr› devletin kurulmas›na yol açt›. Asl›nda So- 

¤uk Savafl döneminin çat›flma alanlar›ndan biri olan Yemen’de yaflanan iç savafl ülkenin 

Sovyetler Birli¤i kontrolündeki Güney Yemen ve Bat› yanl›s› Kuzey Yemen 

olarak ikiye bölünmesine yol açm›flt›r. Bu iki devlet So¤uk Savafl döneminin sona 

ermesinin ard›ndan 1990 y›l›nda birleflerek Yemen Cumhuriyetini kurmufllard›r. 

Körfez ülkelerinden Kuveyt 1961’de, Birleflik Arap Emirlikleri 1971’de, Umman, 

Katar ve Bahreyn 1972’de ‹ngiltere’den ba¤›ms›zl›klar›n› kazanarak Orta Do¤u siyasi 

co¤rafyas›ndaki yerlerini ald›lar. 

Bölgenin önemli ülkelerinden ‹ran, ‹ngiltere’nin nüfuzunda olmakla birlikte ba- 

¤›ms›zl›¤›n› korumufltur. 1882 y›l›nda ‹ngiltere’nin iflgaline u¤rayan M›s›r 1922 ve 

1936’daki antlaflmalarla ba¤›ms›zl›k yolunda önemli kazan›mlar elde etmifl ve tam 

ba¤›ms›zl›¤›n› 1956’da kazanm›flt›r. 

Orta Do¤u bölgesinin siyasi yap›s› ekonomi ve sosyal yap›daki gibi çeflitlilik ve 

de¤ifliklik arz etmektedir. Bölgenin en önemli özelli¤i olan geleneksel yap›larla 

modern yap›lar›n iç içe olmalar› belirgin bir temel özelliktir. Siyasi bak›mdan Orta 

Do¤u denilince öncelikle monarfliler, demokrasi d›fl› rejimler, darbeler, tek kifli yönetimleri, 

askerî, tek parti veya aile diktatörlükleri akla gelmektedir. Bu alandaki 

ciddi farkl›l›klar, do¤al olarak siyasi istikrars›zl›klara, bölgesel çat›flmalara ve ciddi 

sorunlara yol açmaktad›r. 

Ekonomik kalk›nm›fll›k ve modernleflme ile siyasi geliflmifllik aras›nda do¤rudan 

bir iliflkinin varl›¤›n› belirlemek nispeten zordur. Zira ekonomik bak›mdan kifli 

bafl›na düflen millî gelirin yüksek, millî geliri yaratan sektörler içerisinde hizmetler 

sektörünün oransal olarak di¤erlerine göre daha fazla ve sanayi sektörünün geliflti¤i 

ülkelerde buna paralel olarak siyasi yap›n›n demokratik kurumlara sahip, kat›l›ma 

ve temel hak ve özgürlüklere dayal›, siyasi haklar›n garanti alt›na al›nd›¤› demokrasiler 

olmad›¤› gözlenmektedir. Ne aktif siyasi kat›l›m ne iktidar iliflkilerinin 

rasyonelleflmesi ne de s›n›rl› bir iktidar prati¤inin varl›¤› ve geleneksel yap›lar›n 

restorasyonu anlam›nda bir siyasi geliflmifllik söz konusudur. 

fiekil 1.12 

C. Abdunnas›r 

(M›s›r) ile fi. 

Kuvvetli (Suriye) 

aras›nda Birleflik 

Arap 

Cumhuriyeti’nin 

kurulufl antlaflmas› 

imzalan›rken. 

17 

Kaynak: 

http://ebediolur.blog 

spot.com 

Birleflik Arap Cumhuriyeti, 

M›s›r ve Suriye aras›nda 1 

fiubat 1958’de ilan edilen ve 

her iki ülkede 

gerçeklefltirilen 

referandumla onaylanan 

siyasi birleflme ile ortaya 

ç›kan devlet. Yemen de 

birli¤e kat›lm›flsa da 

Suriye’nin bir askeri darbe 

sonunuda birlikten ayr›lmas› 

üzerine 28 Eylül 1961’de son 

bulmufltur. Birli¤in 

da¤›lmas›na karfl›n M›s›r, 

Birleflik Arap Cumhuriyeti 

ad›n› 2 Eylül 1971’e kadar 

korumufltur.

18 

SIRA S‹ZDE 

1 


Orta Do¤u’da Monarfliler 

Bölge ülkelerinden Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Ürdün, Kuveyt ve Umman 

feodal aileler taraf›ndan yönetilen monarflilerdir. Suudi Arabistan’da Suudi ailesi, 

Bahreyn’de el-Halife ailesi, Katar’da es-Sani ailesi, Ürdün’de Haflimi ailesi, Kuveyt’te 

es-Sabah ailesi ve Umman’da da Kabus ailesi iktidar› elinde tutmaktad›r. 

Suudi ailesinin yönetimindeki Suudi Arabistan mutlak monarfliyle yönetilen bir 

ülkedir. ‹darenin bütün üst makamlar› kral ailesine mensup olan erkeklerin elinde 

bulunmaktad›r. Teknik olarak ne bir anayasaya ne de anayasa metni yerine geçen 

bir temel yasaya sahiptir. Kur’an anayasa olarak mütalaa edilmekte ve devletin temel 

yasalar› fieriat hükümlerine dayand›r›lmaktad›r. Ülkede herhangi bir seçim veya 

seçimle oluflmufl bir temsili kurum söz konusu de¤ildir. Sadece üyeleri dört y›l 

için kral taraf›ndan atanan 150 üyeli bir dan›flma meclisi (Meclisü’l-fiûra) vard›r. 

Üyelerin üçte birinin seçimle belirlenece¤i yönünde bir aç›klama yap›lm›flsa da henüz 

gerçekleflmemifltir. 

Körfez Bölgesi’ndeki yedi emirli¤in birleflmesinden oluflan bir federasyon olan 

Birleflik Arap Emirlikleri’nin siyasi merkezi Abu Dabi’dir. 1971-1996 aras›nda Birleflik 

Arap Emirlikleri geçici bir anayasa ile yönetilmifltir. 1996 y›l›nda devaml› niteli- 

¤inde yeni bir anayasa yedi emirlik taraf›ndan kabul edilmifltir. Anayasa ile birlikte 

yedi emirlikten biri olan Abu Dabi ülkenin siyasi merkezi olarak belirlenmifltir. 

Buna göre yedi emirli¤in yöneticilerinden oluflan Yüksek Yöneticiler Konseyi federasyonun 

en yüksek otoritesi olup federasyonla ilgili temel kararlar› ve politikalar› 

belirleme yetkisine sahiptir. Bu yüksek organa devredilen yetkilerin d›fl›nda 

kalan konular emirliklerin yetkisindedir. Yasama alan›nda görev yapan 40 üyeli 

Meclisu’l-Ittihadu’l-Vatani’nin üyelerinin 20’si seçimle belirlenirken kalan› federe 

devletlerce atanmaktad›r. Eylül 2011’deki seçimde oy kullanan seçim kolejinde kad›nlar 

da görev alm›fllard›r. 

Birleflik Arap SIRA Emirliklerini S‹ZDE meydana getiren emirlikler ile bunlar›n yönetimlerini araflt›r›n. 

Devlet biçimleri aç›s›ndan de¤erlendirin. 


Orta Do¤u’nun DÜfiÜNEL‹Men 

küçük ülkelerinden es-Sani ailesinin yönetimindeki Katar 29 

Nisan 2003’teki halk oylamas›yla anayasaya kavuflmufl ve emirin onay›ndan sonra 

SORU 

9 Temmuz 2005’te SORUyürürlü¤e 

girmifltir. Dan›flma ifllevi gören 45 üyeli Meclisu’l-fiûrâ’n›n 

onbefl üyesi do¤rudan emir taraf›ndan atan›rken 30 üyesi halk oylamas›yla 

seçilmektedir. Meclisu’l-fiûra’n›n yasama sürecinde sadece dan›flma yetkisi olup 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

kanun taslaklar› haz›rlamaktad›r. Son sözü emir söylemektedir. Ülkede belediyeler 

için s›n›rl› bir seçim hakk› bulunmakta ve Merkezi Belediye Konseyi’nin 29 üyesi 

SIRA S‹ZDE seçimle belirlenmekte SIRA S‹ZDE olup dan›flma ifllevini yerine getirmektedir. 

Es-Sabah ailesinin kontrolündeki Kuveyt’te 1991’deki Körfez Savafl›ndan sonra 

demokratikleflme yönünde baz› ad›mlar at›lmakla beraber henüz demokratik bir 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ yap› oluflmufl de¤ildir. 1962’de kabul edilmifl anayasa ile yönetilen ülkede bütün 

siyasi ve idari iktidar odaklar› Sabah ailesinin tekelinde bulunmaktad›r. Üyeleri 

K ‹ T A P 

halk taraf›ndan 

K ‹ T 

seçimle 

A P 

belirlenen 50 üyeli Meclisu’fl-fiûra yasama meclisi olarak ifllev 

görmektedir. Ülkede siyasi partilerin örgütlenmelerine izin verilmedi¤inden 

temsilcilerin hepsi ba¤›ms›z konumunda olup hükümet üyeleri de buran›n tabii 

üyeleridir. Kral May›s 1999’da kad›nlara da seçme hakk› da dahil baz› haklar ta- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

n›nd›¤›n› aç›klamakla Körfez ülkeleri aras›nda önemli bir ad›m atm›flt›r. Körfez ülkeleri 

aras›nda sadece Kuveyt’in tüm üyeleri seçimle belirlenmifl yasama organ› 

bulunmaktad›r. 



Orta Do¤u’nun en küçük ülkelerinden biri olan Bahreyn bir anayasal monarfli 

olmakla beraber demokratik sistemlerin temel kurumlar› olan partiler yoktur. 2001 

y›l›nda yap›lan referandum ile kabul edilen yeni anayasaya göre çift meclisli bir 

sistem getirilmifltir. 40 üyeli fiûra’n›n üyeleri kral taraf›ndan atanmakta iken yine 40 

üyeli Temsilciler Meclisi’nin üyeleri ise genel oyla belirlenmektedir. Ülkede siyasi 

parti olmad›¤›ndan parlamentodaki üyeler herhangi bir partiye mensup de¤ildirler. 

2010 ve 2011’de yap›lan seçimlerde fiii, Sünni-Selefi, Müslüman kardefllere mensup 

olanlarla ba¤›ms›zlar seçilmifllerdir. 

Bir di¤er anayasal monarfli olan Ürdün, Haflimi ailesi taraf›ndan yönetilmektedir. 

1952 tarihli anayasaya göre çift meclisli bir yasama organ› bulunmaktad›r. Millî 

Meclis’in (Meclisu’l-Umma) Senato olarak görev yapan Meclisu’l-Ayan’›n 40 kifliden 

oluflan üyeleri kral taraf›ndan atanmaktad›r. 120 üyeli Temsilciler Meclisi’nin 

(Meclisu’l-Nuvvab) üyeleri ise halk taraf›ndan genel oyla seçilmektedir. Ülke yönetiminde 

kral›n rolü çok büyüktür. Ülkede siyasi partilerin faaliyetlerine izin verilmekle 

beraber Temsilciler Meclisi seçimlerinde yaflanan geliflmeler nedeniyle baz› 

partiler seçimleri boykot yoluna gitmifllerdir. Siyasi partiler aras›nda Millet Partisi, 

Arap Vatan Partisi, Ürdün Demokratik Halk Birli¤i Partisi, Millî Anayasa Partisi, ‹slami 

Eylem Cephesi, Millî Eylem Partisi, Sosyalist Baas Partisi gibi pek çok parti bulunmaktad›r. 

Ayr›ca Müslüman Kardefller Teflkilat›n›n toplum ve siyaset üzerindeki 

etkisi önemli bir yere sahiptir. 

Orta Do¤u’nun mutlak monarflilerinden Umman ne modern bir anayasaya ne de 

tam yetkili temsili kurumlara ve siyasi partilere sahiptir. Geleneksel yöntemlerle devam 

eden bir monarfli olmakla beraber 1996 y›l›nda Sultan yeni bir Temel Yasa’y› 

yürürlü¤e koymufltur. Buna göre Umman temel ifllevleri dan›flma olan çift meclisli 

bir siyasi yap›ya sahiptir. Yaln›zca dan›flma ifllevi bulunan Meclisu’l-Devle’nin 71 

üyesi bulunmaktad›r ve üyelerin hepsini Sultan/Kral atamaktad›r. Buna karfl›l›k s›n›rl› 

yasama ve dan›flma ifllevine sahip olan Meclisu’l-fiûra’nin 84 üyesi olup bu üyeler 

k›s›tl› oy uygulamas›na göre oy kullanma hakk›na sahip halk taraf›ndan dört y›ll›k 

bir süre için seçilmektedir. Halk›n seçimi üzerinde son söz söyleme hakk› ve seçim 

sonuçlar›n› reddetme yetkisi yine de Sultana aittir. Son seçimler Ekim 2011’de 

yap›lm›fl olup Arap bahar› protestocular› da sandalye kazanm›fllard›r. 

fiekil 1.13 

Orta Do¤u’nun 

kimli¤ini yans›tan bir 

görüntü. 

Kaynak: 

http://www.itusozluk. 

com/gorseller/arap+ 

bahar%FD/301153 

19 

Arap Bahar›, Tunus, M›s›r, 

Libya, Suriye, Bahreyn, 

Cezayir, Ürdün ve Yemen 

baflta olmak üzere Arap 

Dünyas›nda siyasi 

iktidarlar›n politikalar›na 

karfl› baflgösteren 

protestolar ve halk 

ayaklanmas› hareketleri. 

Protestolar, iflsizlik, siyasi 

yozlaflma, bask›c› yöneim, 

yolsuzluklar ve a¤›r 

ekonomik flartlar gibi çeflitli 

sorun sonucunda patlak 

vermifltir. Önce Tunus’ta 

patlak veren iktidara karfl› 

protesto ve gösteriler bir tür 

domino etkisi göstererek 

di¤er Arap ülkelerine de 

yay›lm›flt›r. Tunus, M›s›r, 

Libya ve Yemen’de 

iktidarlar›n de¤iflmesine yol 

açan gösteri ve protestolar 

Cezayir, Ürdün, Fas, Bahreyn 

ve di¤er ülkelerde 

bast›r›lm›flt›r. Suriye’deki 

gösteriler ve halk 

ayaklanmas› iktidar›n silahl› 

güçlerince kanl› flekilde 

bast›r›lm›fl olmakla birlikte 

ülkede kaos devam 

etmektedir.

20 

fiekil 1.14 

Irak 

Cumhuriyeti’nin 

devrik lideri S. 

Hüseyin 

Kaynak: 

http://777discovery. 

blogspot.com/2010/ 

08/saddamhussein.html 

Yemen’de halk 

ayaklanmas›nda 

etkili olan Nobel 

ödülüne lay›k 

görülen gazeteci T. 

Karman. 


Orta Do¤u’da Cumhuriyetler 

M›s›r, Yemen, ‹srail, Lübnan, Suriye, Türkiye, Irak ve ‹ran birer cumhuriyet olmakla 

birlikte uygulamada aralar›nda ciddi farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bunlardan Türkiye ve 

‹srail demokratik standartlar aç›s›ndan Bat› standartlar›na daha yak›n olanlard›r. Buna 

karfl›l›k Yemen çok partili demokratik 

ülke görüntüsü verse de uygulama aç›s›ndan 

demokratik standartlardan çok 

uzak oldu¤u ve halk›n giderek artan 

demokratik talepleri ve protestolar› 

karfl›s›nda uzun y›llar otoriter flekilde 

ülkesini yöneten Devlet Baflkan› Salih 

ülkesinden kaçmak zorunda kalm›flt›r. 

Kurumsal olarak Yemen demokratik 

bir cumhuriyet olmakla beraber burada 

demokrasinin iflleyifli ve standartlar› 

Bat›l› niteliklerden çok uzakt›r. 

Irak Cumhuriyeti, 2003 y›l›nda Amerika Birleflik Devletleri ve müttefiklerinin girifltikleri 

iflgale ve Saddam rejiminin sona ermesine kadar, tek partiye ve tek kifliye 

dayal› bir diktatörlüktü. 250 üyeli Meclisu’l-Vatani’nin tüm Irak halk›n›n demokratik 

temsil kurumu oldu¤unu ve ülkenin yönetiminde tek yetkili oldu¤unu söylemek 

mümkün de¤ildi. ‹flgalden sonra Irak’ta yaflanan geliflmelerle kifli diktatörlü- 

¤üne ve Baas Partisinin hakimiyetine son verilmifltir. 1991’deki Birinci Körfez Savafl›’ndan 

sonra Birleflmifl Milletler taraf›ndan üçe bölünerek uçufla yasak bölgeler 

oluflturulmas› Ba¤dat’taki siyasi iktidar›n ülkenin tümü üzerindeki egemenli¤ini s›n›rland›rm›fl, 

ülkeyi fiilen bölmüfltür. Kuzeyde Kürtlerin Kürdistan Demokratik Partisi 

ile Kürdistan Yurtseverler Birli¤i adl› siyasi partileri etkin konuma gelmifllerdir. 

Mart 2003’te ABD önderli¤inde Saddam rejimine son vermek için giriflilen Irak’› iflgal 

hareketi sonunda Saddam rejimi sona ermifl ancak ülke tam bir kaosa sürüklenmifltir. 

Saddam rejimine son verilmesinden sonra süreç içerisinde 15 Ekim 

2005’te yeni anayasa kabul edilmifl, siyasal partiler kurulmufl, yeni seçimler yap›lm›fl 

ve demokratik sistemin tesisine yönelik ad›mlar at›lm›flt›r. Yeni sisteme göre 

devlet baflkan›, 325 üyeli parlamento (Temsilciler Meclisi) taraf›ndan seçilmekte, 

hükümet Meclisteki ço¤unluk partisinden kurulmaktad›r. Etnik ve dini temelli çok 

say›daki siyasi parti aras›nda ciddi rekabet yaflanmaktad›r. Genel olarak ülkenin etnik 

ve dini yap›s›n› gözeten dengeli bir yap›n›n tesisine önem verilmektedir. Ülke 

tam bir federasyon olmamakla beraber kuzeydeki Kürt Özerk Yönetimi, federe 

devlet benzeri bir yap›ya sahiptir. 

1979 ‹slam ‹nk›lab›ndan sonra bir ‹slam Cumhuriyeti olarak do¤an ‹ran temsile 

dayal›, seçimli ve anayasal› bir cumhuriyet olmakla beraber Bat› standartlar›nda bir 

demokrasi de¤ildir. 290 üyeli Meclis-i fiûra-y› Millî halk›n tek dereceli seçimle oluflturdu¤u 

bir yasama organ› olmakla beraber ülkede siyasi partilerin iktidar yar›fl›na 

girmeleri ve seçime kat›lmalar› söz konusu de¤ildir. ‹ktidar “rehberlik makam›” 

(Velayet-i Fakîh) ve halk›n genel oyu ile seçilen “devlet baflkanl›¤›” aras›nda paylafl›lm›flt›r. 

Meclis-i fiûrâ-y› Millî’nin çal›flmalar› üzerinde önemli etkisi bulunan fiûrâ-y› 

Nigehban’›n üyelerini ve üst düzey devlet görevlilerini atama yetkisine sahip 

Velayet-i Fakîh iktidar›n önemli bir bölümüne hükmetmektedir. 

Suriye, Yemen ve M›s›r’da birden çok siyasal parti, anayasa ve genel oya dayal› 

seçim mekanizmas› yürürlüktedir. Devlet baflkan› halk taraf›ndan genel seçimle


seçilmektedir. Suriye’de genel seçimle belirlenen 250 

üyeli Meclisu’fl-fiaab’›n üyelerinin büyük ço¤unlu¤u içinde 

Baas Partisi’nin de yer ald›¤› Millî ‹lerici Cephe (National 

Progressive Front: NPF)’ye aittir. 22-23 Nisan 2007 

seçimlerine göre üyelerin 172’si Milli ‹lerici Cephe’ye, 

78’i de ba¤›ms›zlara aittir. Haziran 2000’de devlet baflkan› 

seçilen Beflar Esat, yönetimine karfl› demokratik taleplerle 

2011 y›l›nda bafllayan siyasi gösteriler k›sa zamanda 

ülkeyi kanl› çat›flmalara götürmüfl ve yönetimin giderek 

sertleflmesiyle muhaliflere karfl› ac›mas›z politikalar uygulanmas› 

bölgenin en ciddi sorunlar›ndan birine yol açm›flt›r. 

Beflar Esad yönetiminin baz› küçük reform çabalar› 

olaylar› yat›flt›rmaya yetmemifltir. Türkiye dahil Arap 

Birli¤i, BM, Avrupa Birli¤i ve Bat›l› güçler Esad’›n iktidar- 

Kaynak: ---.tr.wikipedia.org 

dan çekilmesini savunurlarken ‹ran, Çin ve Rusya Esad’›n 

yan›nda yer alm›fllard›r. 

1990’da kuzey ve güneyin birleflmesiyle kurulan Yemen 

çok partili ve çift meclisli bir cumhuriyettir. Halk Halk oyuyla seçilen M›s›r’›n ilk 

oyu ile seçilen devlet baflkan› taraf›ndan atanan 111 üye- Cumhurbaflkan› M. Mursi 

li fiûrâ’n›n yan›nda halk taraf›ndan seçimle belirlenen 301 

üyeli Temsilciler Meclisi yasama faaliyetini yürütmektedir. 

Yemen’de yirmi üç siyasi parti faaliyette olmakla beraber 

mecliste az say›daki parti temsil edilmektedir. 2011 

y›l› bafllar›nda ülkede bafllayan protesto ve halk ayaklanmas› 

hareketleri sonunda Devlet Baflkan› A. A. Salih ülkeyi 

terk ederek iktidardan çekilmek zorunda kalm›flt›r. 

Halk ayaklanmas›nda etkili olan gazeteci Tevekkül Karman 

Nobel ödülüne lay›k görülmüfltür. 

Kaynak: Setezhaber.com 

1952’de darbe ile iktidara gelen C. Abdünnas›r taraf›ndan 

gerçeklefltirilen devrimden bu yana bir cumhuriyet 

olan M›s›r, uzun geçmifle dayanan siyasi parti gelene¤ine sahiptir. Üyeleri halk 

taraf›ndan genel seçimle befl y›ll›k bir süre için belirlenen 518 üyeli Halk Meclisi 

(Meclis el-fiaab) 2012 y›l›na kadar devlet baflkan›n› seçme yetkisini ve yasama gücünü 

elinde tutmaktayd›. Yönetime karfl› demokratikleflme talepleriyle bafllayan 

halk gösterileri sonunda devlet baflkanl›¤›ndan fiubat 2011’de ayr›lmak zorunda 

kalan Hüsnü Mübarek döneminde yap›lan seçimlerde sürekli Millî Demokratik 

Parti’nin seçimleri kazanmas›, ülkedeki sistemin bir tür hakim parti sistemi oldu¤unu 

ortaya koymufltur. Mübarek’ten sonra Kas›m-2011-Ocak-2012 aras›nda yap›lan 

seçimlerin ilk iki turunda ülkenin en önemli siyasi güçlerinden olan Müslüman 

Kardefller (Hürriyet ve Adalet Partisi) ço¤unlu¤u elde ederek birinci parti olarak 

meclise girmifltir. Haziran 2012’de ilk defa halk taraf›ndan gerçeklefltirilen devlet 

baflkanl›¤› seçimini Müslümün Kardefllerin aday› M. Mursi kazand›. Dan›flma ifllevi 

gören 264 üyeli Meclis el-fiûrâ bulunmaktad›r ki üyelerin 176’s› genel seçimle halk 

taraf›ndan belirlenirken 88 üyesi devlet baflkan› taraf›ndan atanmaktad›r. ‹ki meclisli 

demokratik bir cumhuriyet olan M›s›r’da yeniden yap›lanma ve reforma çabalar›n›n 

nas›l bir noktaya varaca¤› merak konusudur. 

Yar› demokratik bir ülke görünümü veren Lübnan da çok partili bir cumhuriyettir. 

1926 Anayasas›’na göre laik bir Arap devleti olan Lübnan parlamenter rejimle 

yönetilen serbest ekonomik düzene sahip bir ülkedir. Uzun y›llar devam eden 

fiekil 1.15 

M›s›r’da iktidara karfl› ayaklanan halk›n 

toplant›¤› Tahrir Meydan›. 

fiekil 1.16 

21 

Müslüman Kardefller, 

‹hvanü’l-Müslimin), Hasan 

el-Benna taraf›ndan 1928 

y›l›nda M›s›r’’da kurulan 

siyasi örgüttür. Örgüt, 

Kur’an ve Sünnet’in 

k›lavuzlu¤una modern bir 

toplum kurulmas›n› 

savunur. 1952 Darbesinden 

sonra kapat›lm›fl, alt› lideri 

vatana ihanet suçlamas›yla 

idam edilmifltir. 1980’lerden 

sonra tekrar canlanan 

Müslüman Kardefller 

Örgütü’nün sivil kurumlar› 

giderek daha etkin olmaya 

bafllam›flt›r. 2005 

parlamento seçimlerinde 

Ba¤›ms›z adaylarla kat›lm›fl 

ve 88 sandalye kazanm›flken 

Hüsnü Mübarek’in 

iktidardan 

uzaklaflt›r›lmas›ndan sonra 

yap›lan Kas›m-2011-Ocak- 

2012 seçimlerine kat›lm›fl ve 

en yüksek oyu al›p birinci 

parti olarak parlamentoya 

girmeyi baflarm›flt›r.

22 


iç savafl› sona erdiren 1989 Taif Antlaflmas›yla anayasada gerçeklefltirilmifl olan de- 

¤iflikliklerle ülke günümüzdeki siyasi yap›ya kavuflturulmufltur. Bu de¤iflikliklerle 

ülkede ço¤unluk durumundaki Müslümanlar›n lehine baz› düzenlemeler yap›larak 

sosyal, dinî ve demografik yap›ya uygun bir siyasi yap› tesis edilmeye çal›fl›lm›flt›r. 

Buna göre baflbakan Sünni Müslümanlardan, cumhurbaflkan› Maruni Hristiyanlardan 

ve Meclis Baflkan› da fiii Müslümanlardan gelmektedir. Devlet baflkan› alt› y›ll›k 

süre için parlamento taraf›ndan seçilmektedir. Böylece ülkenin yönetimi bu üç 

dini grubun elinde bulunmakta ve Sünniler, fiiiler ve Hristiyanlardan oluflan “troyka” 

ülkeyi yönetmektedir. Bat›l› yap›daki siyasi partiler dini gruplar temelinde örgütlenmifl 

olup liderleri küçük siyasi ailelerin bafl›ndaki kiflilerdir. 128 üyeli parlamento, 

genel oya dayal› dört y›lda bir yap›lan seçimlerle belirlenmektedir. Seçim 

kampanyalar› siyasi platformdan çok aileler temelinde yürütülmektedir. 

Bat›l› standartta çok partili demokratik bir 

fiekil 1.17 

cumhuriyet olan ‹srail’in siyasal sistemi kla- 

‹srail’in yasama organ› Knesset binas›. 

sik bir parlamenter demokrasidir. Devlet baflkan› 

yedi y›ll›k bir dönem için parlamento 

(Knesset) taraf›ndan seçilmektedir. Yürütmenin 

bafl› konumundaki baflbakan ise do¤rudan 

halk›n oylar›yla seçilmekte ve seçmenlerin 

yar›s›n›n oyunu almas› gerekmektedir. 

Tek meclisli yasama organ›, üyeleri genel seçimle 

belirlenen 120 sandalyeli Knesset’tir. 

Orta Do¤u ülkelerinin siyasi yap›lar› çeflitlilik 

arz etmekte olup temelde cumhuriyet 

rejimleri ile monarflik rejimler fleklinde bir 

ayr›ma gidilebilmektedir. Monarflik sistemlerin 

bir k›sm› anayasal monarfli olup nispeten 

s›n›rl› ve anayasaya dayal›, temsili kurumlar›n 

bulundu¤u, halk›n belli ölçüler içerisinde siyasal sürece kat›labildikleri sistemlerken 

geleneksel monarfli olarak ifade edilen ve belli ailelerin iktidar› ellerinde tutup 

yönetime hakim bulunduklar› ülkelerde halk›n siyasi sürece kat›l›m›n› müm- 

fiekil 1.18 

kün k›lan kurumlar ve süreçler bulunmamak- 

‹srail’in Filistinlilere karfl› uygulad›¤› fliddet ve katliamla 

ilgili bir görüntü. 

Kaynak: www.ashaber.com. 

tad›r. Bu tür ülkelerde iktidarlar anayasa yoluyla 

de¤il geleneksel yap› ve kurumlarla s›n›rlanmakta 

olup sistemin keyfili¤e ve torotitarizme 

kaymas› her zaman söz konusu olmaktad›r. 

Modern siyasi sistemlerin en belirgin 

niteli¤ini oluflturan temsil olgusundan 

uzak olan sistemlerde çok s›n›rl› bir çerçevede 

ve ço¤u yerde dan›flma amaçl› iflleyen kurumlar›n 

fazla bir etkinli¤i bulunmamaktad›r. 

Cumhuriyet sistemleri saf›nda yer alan ülkelerde 

de bir standart yap›n›n söz konusu 

olmad›¤› gözlenmektedir. ‹ran, Irak, M›s›r ve 

Yemen gibi ülkelerde darbe veya devrim 

sonras›nda cumhuriyet rejimine geçilmifltir. 

‹srail, Lübnan, Suriye ve Türkiye bafl›ndan 

beri cumhuriyet fleklinde örgütlenen sistemlere 

sahiptirler. Cumhuriyet sistemlerinden


Irak’ta iktidar, 2003 y›l›nda ABD ve müttefiklerinin iflgaline kadar, ülkenin tek siyasi 

partisi olan Baas Partisinin elinde kalm›flt›r. Yeni dönemde demokrasinin kurulmas› 

yönünde önemli aflamalar geçilmifltir. ‹ran’da ise henüz siyasi partilerin faaliyetlerine 

izin verilmifl de¤ildir. Buna karfl›l›k Türkiye, ‹srail, M›s›r, Yemen, Lübnan 

ve Suriye’de ise birden çok parti bulunmakta ve ülke yönetiminde partiler 

önemli roller oynamaktad›rlar. Ne var ki her bir cumhuriyette partilerin Bat›l› standartlarda 

örgütlendikleri, siyasi hayatta etken olduklar› ve demokratik bir ortamda 

ifllev gördüklerini söylemek çok zordur. Suriye’de bir tür tek parti sistemini ça¤r›flt›ran 

hakim parti sistemi, Lübnan’da dini topluluklar ve belirli aileler temelinde örgütlenmifl 

bir parti sisteminin oldu¤u gözlenmektedir. 

Arap bahar› olarak ifade edilen geliflmelerin Orta Do¤u’da ne tür SIRA sonuçlara S‹ZDE yol açt›¤›n› 

araflt›r›n›z. 



Orta Do¤u ülkelerinin siyasi sistemleri her ne kadar çeflitlilik gösterse de hepsinde 

ortak olan flu ki modern dönemle birlikte tümünde monarflileri ve cumhuriyetleri 

s›n›rland›rmaya yönelik anayasac›l›k hareketleri, halk›n siyasi SORUsüreçlere 

ka- 

SORU 

t›l›m›n› sa¤lamak amac›yla temsil ve dan›flma kurullar›, geliflmifl sistemlerin en temel 

kurumlar› olan seçimler ve partiler yönünde giderek art›n bir e¤ilim bulun- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

maktad›r. Anayasas›z, seçimsiz ve partisiz çok az ülke vard›r ve bu ülkeler de demokratikleflme 

yönünde bir bask› ile karfl› karfl›yad›rlar. Bölgedeki ülkelerde görülen 

temsili veya dan›flma niteli¤indeki kurullar›n adlar›nda öne 

SIRA 

ç›kan 

S‹ZDE 

“flûrâ”, “mec- 

SIRA S‹ZDE 

lis” gibi kavramlar›n geleneksel ve kültürel bir dayana¤a sahip olmalar›, bölgede 

egemen ‹slam kültüründe “meflveret” ve “flûrâ”n›n tavsiye edilmifl ve önemsenmifl 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 

yöntemler olmalar›, bölge ülkelerinin temsili sisteme geçmelerinde olumlu 

ve 

önemli katk›s› olan bir zemin oluflturdu¤u söylenebilir. 2010 y›l›nda önce Tunus’ta, 

arkas›ndan M›s›r, Suriye ve di¤er baz› ülkelerde ortaya ç›kan demokratik K ‹ T A P siyasal re- 

K ‹ T A P 

form talep eden kitlesel hareketler ciddi sonuçlar yaratm›flt›r. Tunus, Yemen ve M›s›r’da 

yöneticilerin iktidardan uzaklaflmalar›na ve yeni bir yap›lanmaya zorlam›fllard›r. 

M›s›r’da bu süreçte yap›lan seçimler sonunda halk›n tercihleri TELEV‹ZYON bu biçimde par- 

TELEV‹ZYON 

lamentoya yans›m›flt›r. Suriye’de ciddi iç kar›fl›kl›klara yol açan muhalif gösteri ve 

hareketler sistemin daha da otoriterleflmesine yol açarken baz› ülkelerde k›smen 

reformlara öncülük etmifltir. So¤uk Savafl›n sona ermesiyle h›zlanan demokratikleflme 

hareketleri, 2010’lu y›llar›n bafl›nda Orta Do¤u bölgesini ‹NTERNET de etkilemifl ve si- 

‹NTERNET 

yasi reformlar yönünde dönüfltürücü etkide bulunmufltur. Önümüzdeki y›llarda 

anti-demokratik rejimlerin yerini demokratik sistemlere b›rakma yönünde geliflmelere 

flahit olaca¤›m›z aç›kt›r. 

2 

fiekil 1.19 

23 

SIRA S‹ZDE 

Halk gösterileri 

sonunda 33 y›ll›k 

iktidar›n› terk 

etmek zorunda 

kalan Ali Abdullah 

Salih. 

Kaynak: 

http://www.zaman. 

com.tr/haber.

24 

Özet 

A MAÇ 

1 


Orta Do¤u kavram›n›n modern dönemin ve dünyay› 

Bat›y› merkeze alarak yap›lan kavramlaflt›rman›n 

bir ürünü olarak ortaya ç›kt›¤›n›, içeri¤inin 

kullan›c›s›na göre de¤iflti¤ini, genellikle 

dar ve genifl anlamda terkipleriyle birlikte kullan›lmakta 

oldu¤u 

Orta Do¤u kavram› ilk defa 20.yüzy›l›n bafllar›nda 

Amerikal› stratejist A. T. Mahan taraf›ndan 

Arabistan ile Hindistan aras›ndaki bölgeyi ifade 

etmek için kullan›lm›flt›r. Onu takiben V. Chirol 

Basra Körfezi için kullanm›fl ve A. Hamilton kavram› 

bilim dünyas›na tafl›m›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›na 

kadar kullan›m› s›n›rl› kalan Orta Do¤u 

kavram› savafltan sonra yayg›nl›k kazanm›fl olup 

savafl y›llar›nda baz› idari ve askeri birimlerin tesisinde 

de kullan›lm›flt›r. Daha önce Bat› dünyas›na 

yak›n do¤udaki “öteki” yerleri anlatmak için 

kullan›lan Yak›n Do¤u kavram›n›n yerine giderek 

Orta Do¤u kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bununla 

birlikte Orta Do¤u kavram›n›n kapsam› netlik 

kazanmam›fl olup genellikle kullan›c›s›na göre 

baz› farkl›l›klar göstermektedir. Kapsam›n belirsizli¤i 

nedeniyle bu kavram›n terkipleriyle birlikte 

de kullan›lmakta oldu¤u görülür. “Kuzey Afrika 

ve Orta Do¤u” ile “Yak›n ve Orta Do¤u” öne 

ç›kan terkiplerdir. Bölgenin kültürel niteli¤ini 

merkeze alarak kullan›ld›¤›nda Fas’tan Endonezya’ya 

kadar uzanan ve ‹slam kültürünün egemen 

oldu¤u bölge bazen en genifl anlamda bu kavramla 

ifade edilmektedir. Bununla birlikte literatürde 

dar anlamda Orta Do¤u kavram›n›n kapsam›na 

M›s›r, Arap Yar›madas›, Körfez ülkeleri, ‹ran 

ve Türkiye dahil edilmektedir. Bununla birlikte 

bazen Pakistan ve Afganistan’›n da dahil edildi¤i 

daha genifl anlamda kullan›ld›¤› da görülür. 

‹ngilizcede ortaya ç›kan Orta Do¤u kavram›n›n 

birebir tercümeleri di¤er dillerde yayg›nl›k kazanm›flt›r. 

Türkçede önce “Orta fiark” olarak kullan›lan 

kavram günümüzde Orta Do¤u olarak 

Arapçada da “el-fiarkü’l-Evsat”, Frans›zcada da 

“Moyen Orient” fleklinde kullan›lmaktad›r. Uluslararas› 

örgütlerde ve yay›nlarda ise standart bir 

kullan›m bulunmamaktad›r. Birleflmifl Milletler’in 

baz› yay›nlar›nda Orta Do¤u’nun yerine “Bat› Asya” 

kavram›n›n tercih edildi¤i görülür. 

A MAÇ 

2 

Orta Do¤u’nun dünyan›n en eski medeniyet 

merkezlerinden biri oldu¤u ve evrensel dinlerin 

burada do¤up dünyaya buradan yay›ld›klar›, 

bu dinlerin kutsal merkezlerinin bu bölgede bulunmas› 

nedeniyle bütün dünyan›n bak›fl›n›n 

bölge üzerinde oldu¤u 

Orta Do¤u bölgesi bir bak›ma medeniyetler befli¤i 

konumundad›r. Do¤u ile Bat›n›n buluflma 

noktas› olan bölge tarih boyunca önemli ticaret 

yollar›n›n geçifl yeri, kültürlerin ve ticari mallar›n 

mübadele merkezi, inançlar›n ve düflüncelerin 

buluflma bölgesi olarak ço¤ulcu kimli¤i ile 

öne ç›km›flt›r. Tarihin her döneminde büyük güçlerin 

hakimiyet kurmaya çal›flt›¤› Orta Do¤u’da 

Emeviler, Selçuklular, Osmanl›lardan sonra ‹ngiliz 

ve Frans›zlarla ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra 

Amerika Birleflik Devletleri ile Sovyetler Birli- 

¤i’nin hakimiyetleri söz konusu olmufltur. Modern 

dönemde petrolün bulunmas›yla Orta Do- 

¤u’nun kültürel ve dini önemine ekonomik ve 

stratejik önem de eklenmifltir. Dünyan›n en eski 

yerleflim yerleri olan Mezopotamya ve Nil vadisindeki 

Asur, Babil, Akad, Sümer gibi flehir devletleri 

bölgenin tarihsel önemini ileriye tafl›m›flt›r. 

Evrensel dinlerin do¤du¤u merkezler bu bölge 

olup bu dinlerin taraftarlar›nca her y›l ziyaret 

edilmektedir. ‹slamiyetin indirilmeye baflland›¤› 

Mekke ve Peygamber’in vefat etti¤i ve türbesinin 

bulundu¤u Medine burada olup her y›l milyonlarca 

Müslüman taraf›ndan ziyaret edilmektedir. 

Di¤er yandan Hristiyanl›k ve Musevilik de 

Filistin topraklar›nda do¤mufl ve buradan dünyaya 

yay›lm›flt›r. Kudüs her üç din için en önemli 

merkezlerden biridir. Bu bölgede yaflanan Haçl› 

Seferleri ile günümüzdeki Arap-‹srail çat›flmas›n›n 

arka plan›nda bölgenin dinler için ifade etti¤i 

önem yatmaktad›r.

A MAÇ 

3 


Mevcut enerji kaynaklar›n›n yaklafl›k dörtte üçünün 

bu bölgede bulunmas› nedeniyle bölgenin 

artan stratejik önemi, petrol üreticisi ülkelerin 

yüksek refah düzeyleri ile petrol üreticisi olmayan 

ülkelerin ekonomik yap›lar› aras›nda ciddi 

farkl›l›klar›n varl›¤› ile bunun yol açt›¤› sosyal ve 

ekonomik sorunlar›n bulunmas› 

Orta Do¤u özellikle modern dönemde sahip oldu¤u 

enerji kaynaklar› ile öne ç›km›flt›r. Petrol 

ve do¤al gaz kaynaklar›n›n yaklafl›k dörtte üçünün 

bölge ülkelerinde bulunmas›, bu kaynaklara 

ihtiyaç duyan sanayi ülkeleri aç›s›ndan çok 

önemli hale getirmifltir. Bu nedenle 20.yüzy›lda 

süper güçlerin çat›flma alanlar›ndan biri hâline 

gelmesi anlafl›lmaz bir durum de¤ildir. Ne var ki 

petrol üreticisi ‹ran, Irak, Suudi Arabistan ile Körfez 

Ülkelerinin petrolden kaynaklanan yüksek 

gelirleri halk›n refah düzeyini art›r›rken petrol 

üretici olmayan M›s›r, Yemen, Filistin, Suriye gibi 

ülkelerin refah seviyeleri nispeten geri durumda 

kalm›flt›r. Türkiye petrol üreticisi olmamas›na 

ra¤men son y›llarda sanayide kaydetti¤i geliflmelerle 

millî gelirini sürekli olarak gelifltiren ülke 

olmufl ve bölgenin en büyük ekonomisine sahip 

ülke hâline gelmifltir. Ödemeler dengesi aç›s›ndan 

ülke ekonomilerine bak›ld›¤›nda petrol üreticisi 

ülkelerin pozitif, di¤erlerinin ise negatif de- 

¤er verdikleri görülmektedir. Bölge ülkelerinde 

tar›m yap›labilen arazinin çok s›n›rl› olmas› milli 

gelirde tar›m›n pay›n› azaltmaktad›r. Fert bafl›na 

düflen milli geliri en düflük ülkeler Filistin, M›s›r 

ve Yemen ile en yüksek olan Katar, Kuveyt ve 

Birleflik Arap Emirlikleri aras›nda k›rk mislinden 

fazla farkl›l›¤›n bulunmas› bölge ülkeleri aras›ndaki 

refah düzeyi farkl›l›¤›n› ortaya koymaktad›r. 

A MAÇ 

4 

25 

Orta Do¤u’nun siyasal, sosyal ve ekonomik bak›mdan 

z›tl›klar› bar›nd›ran, demokratik sistemlerin 

s›n›rl› kald›¤›, monarflilerin halk hareketleri 

karfl›s›nda demokratikleflme sürecine girmeye 

zorland›klar› ve bu yöndeki geliflmelerin 

Arap bahar› diye isimlendirildi¤i 

Orta Do¤u siyasal bak›mdan otoriter sistemlerin 

hakim oldu¤u bir bölge olarak bilinmektedir. 

Bölge 20.yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n 

hâkimiyeti alt›na girdi¤inde yapay flekilde 

oluflturulmufl ülkelerin ve rejimlerin tutunmalar› 

için büyük güçler destek vermifl ve menfaatlerini 

gözetmifllerdir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra 

ba¤›ms›zl›klar›n› elde eden ülkeler geleneksel 

otoriter sistemlerini ayakta tutmaya gayret etmifl 

ve demokratikleflme yönünde ciddi bir gayret 

içinde olmam›fllard›r. So¤uk Savafl›n sona ermesinden 

sonra küresel düzeyde yayg›nl›k kazanan 

demokratikleflme hareketi bölgeye çok geç gelmifltir. 

Arap bahar› olarak ifade edilen artan halk 

hareketleri ve demokratikleflme talepleri baz› ülkelerde 

rejimlerin ve otoriter yöneticilerin de¤iflmesine 

yol açm›fl, bu çerçevede temsili kurumlar 

ve seçimler gündeme gelmifltir. Bölgede Türkiye 

ve ‹srail Bat›l› anlamda demokratik bir sisteme 

sahipken ‹ran, Irak, Suriye, M›s›r gibi cumhuriyetler 

henüz demokratikleflebilmifl de¤iller. Monarflilerden 

Ürdün gibi bir k›sm› anayasal monarfli 

iken bir k›sm› ne anayasaya ne de temsili kurumlara 

sahiptir. Ancak zaman içindeki geliflmelere 

dikkate al›nd›¤›nda temsili kurumlar›n ve 

halk›n seçme hakk›n› elde etmesi yönünde bir 

geliflmenin oldu¤u gözlenmektedir. Geleneksel 

yap›larla modern temsili kurumlar›n ve sistemlerin 

bütünlefltirilmesi çerçevesinde baz› geliflmeler 

dikkat çekmektedir.

26 

Kendimizi S›nayal›m 


1. Tarihte ilk defa “Orta Do¤u” kavram›n› National Review 

dergisinde yay›nlanan bir yaz›s›nda kullanan A. 

Thayer Mahan, bu kavram› hangi anlamda kullanm›flt›r? 

a. Arap yar›madas›n› ifade etmek için. 

b. Arap yar›madas›yla Hindistan aras›ndaki bölgeyi 

anlatmak için. 

c. Basra Körfezini anlatmak için. 

d. Kuzey Afrika’dan Endonezya’ya kadar uzanan 

bölgeyi anlatmak için. 

e. Anadolu yar›madas› ile Levant bölgelerini anlatmak 

için. 

2. Birleflmifl Milletler’in Nüfus Y›ll›klar›nda (Demographic 

Yearbook) Orta Do¤u kavram›n›n yerine hangi 

kavram kullan›lmaktad›r? 

a. Bat› Asya (Western Asia) 

b. Yak›n Do¤u (Near East) 

c. Kuzey Afrika ve Orta Do¤u (North Africa and 

Middle East) 

d. Yak›n ve Orta Do¤u (Near and Middle East) 

e. Uzak Do¤u (Far East) 

3. Afla¤›dakilerden hangisi petrol ihracatç›s› bir ülke 

de¤ildir? 

a. Suudi Arabistan 

b. Suriye 

c. Irak 

d. Kuveyt 

e. ‹ran 

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤ru de¤ildir? 

a. Orta Do¤udaki nüfus temelde Samiler, Turaniler 

ve Hint-Avrupa kökenliler olmak üzere üç etnik 

gruba ayr›lmaktad›r. 

b. Araplar ve ‹braniler Sami grupta yer al›rlar. 

c. Türkiye, ‹ran ve ‹srail’de Arap olmayanlar ço- 

¤unluktad›r. 

d. ‹ranl›lar Turani grubun ço¤unlu¤unu olufltururlar. 

e. Ermeniler, Kürtler ve Rumlar Hint-Avrupa grubu 

içinde yer al›rlar. 

5. Orta Do¤unun jeokültürel bak›mdan dünyadaki önemini 

art›ran temel faktör afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. ‹slamiyet, Hristiyanl›k ve Musevili¤in bu bölge 

topraklar›nda do¤mufl ve buradan dünyan›n her 

taraf›na yay›lm›fl olmas›. 

b. Tarihsel ticaret yollar›n›n bu bölgeden geçiyor 

olmas›. 

c. Dünyan›n en önemli kanallar›ndan olan Süveyfl 

Kanal›n›n bu bölgede bulunmas›. 

d. Mevcut enerji kaynaklar›n›n önemli k›sm›n›n bu 

bölgede bulunmas›. 

e. Arapçan›n bölgede yayg›n dil olmas›. 

6. Nüfus büyüklü¤ü aç›s›ndan büyükten küçü¤e do¤ru 

s›raland›¤›nda Orta Do¤unun ilk üç ülkesi hangidir? 

a. M›s›r, Türkiye, ‹ran. 

b. Türkiye, M›s›r, ‹ran. 

c. Türkiye, ‹ran, M›s›r. 

d. ‹ran, Türkiye, M›s›r. 

e. M›s›r, ‹ran, Türkiye 

7. Hariciye mezhebinin alt kollar›ndan biri olan ‹badiye’ye 

mensup olanlar hangi ülkede nüfusun ço¤unlu- 

¤unu oluflturmaktad›r? 

a. Umman 

b. Yemen 

c. Suudi Arabistan 

d. Körfez ülkeleri. 

e. Filistin 

8. Birinci Danya Savafl›ndan sonra Osmanl› Devletinin 

Orta Do¤u’dan çekilmesi üzerine ‹ngiltere ve Fransa 

bölgeyi hangi antlaflma hükümlerine göre aralar›nda 

paylaflm›fllard›r? 

a. San Remo Antlaflmas›. 

b. Sykes-Picot Antlaflmas›. 

c. Mondoros Mütarekesi. 

d. Sevr Antlaflmas›. 

e. Versey Antlaflmas›.


9. So¤uk Savafl döneminde Orta Do¤udaki bloklaflmalar›n 

bir sonucu olarak 1958 y›l›nda Birleflik Arap Cumhuriyeti 

hangi devletler aras›nda kurulmufltur? 

a. M›s›r, Suriye, Lübnan. 

b. M›s›r, Suudi Arabistan. 

c. Yemen, Umman, M›s›r. 

d. M›s›r, Suriye. 

e. Irak, ‹ran, Türkiye. 

10. Arap bahar› sürecinde ülkesinde otoriter yönetime 

karfl› protesto ve halk gösterilerinin yayg›nlaflmas›nda 

ve kad›n haklar›n›n savunulmas›nda oynad›¤› aktif rol 

nedeniyle 2011 y›l›nda Nobel bar›fl ödülü verilen üç kad›ndan 

biri olan gazeteci Tevekkül Karman hangi ülke 

vatandafl›d›r? 

a. Tunus 

b. M›s›r 

c. Bahreyn 

d. Suriye 

e. Yemen 

Okuma Parças› 

27 

“‹srail’e yerleflen Yahudiler büyük bir ço¤unlukla Hristiyan 

ve ‹slam uygarl›¤› ülkelerinden gelmifllerdir. Ve 

bunlar›n geldikleri ülkelerin uygarl›klar›n› ve bu arada 

onlar›n kimlik görüfl ve tan›mlamalar›n› getirmeleri kaç›n›lmazd›. 

‹srail’i ziyaret etmifl olan herkes, örne¤in 

Berlin Yahudileri ile Ba¤dat Yahudileri aras›ndaki fark› 

Yahudiliklerinde de¤il, birinin Alman, di¤erinin Irak 

Arap kültüründe görecektir. Eflkenazi ve Safarid Yahudiler 

aras›nda sözü çok edilen ayr›l›k sadece ritüel farkl›l›klar›na 

iliflkindir ve bunun dini ya da hukuki bir önemi 

yoktur. Baz›lar›n›n bu farkl›l›¤›n son zamanlarda moda 

olan terimlerle Avrupa-Amerika ve Afrika-Asya Yahudileri 

aras›ndaki çat›flmadan ç›kt›¤›n› aç›klamalar› da 

do¤ru de¤ildir. Gerçekten kesin olan çizgi, terimleri dini 

de¤il de uygarl›k ba¤lam›nda kullan›rsak ‘Hristiyan’ 

Yahudiler ve ‘Müslüman’ Yahudiler aras›ndad›r. ‹srail’e 

gelen Yahudi göçmenler geldikleri ülkelerden o ülkelerin 

kültürlerini de getirdiklerinden aralar›nda anlaflmazl›k 

ve hatta çat›flma kaç›n›lmazd›.” 

Kaynak: (Bernard Lewis, Orta Do¤u’nun Çoklu Kimli- 

¤i, (Tercüme: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul, Sabah Yay›nlar›, 

1998, s.30-31)

28 


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Kavram›n›n Ortaya 

Ç›kmas› ve Yayg›nlaflmas›” konusunu yenidene 

gözden geçiriniz. 

2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Orta Do¤u Kavram›n›n 

Belirsizli¤i ve Farkl› Kullan›m Kal›plar›” konusunu 


3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u’nun Ekonomik 

Yap›s›” konusunu gözden geçiriniz. 

4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Orta Do¤u’nun Demografik 

Yap›s›” konusunu bir kez daha gözden 

geçiriniz. 

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u’nun Demografik 



Yap›s›” konusunu gözden geçiriniz 



8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Siyasi Co¤rafyas›” 

konusunu gözden geçiriniz. 

9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤il ise “Orta Do¤u Siyasi Co¤rafyas›” 

konusunu gözden geçiriniz. 

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u’da Cumhuriyetler” 

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 

S›ra Sizde 1 

Orta Do¤u ülkeleri aras›nda federatif yap›ya sahip tek 

ülke olan Birleflik Arap Emirlikleri bölgedeki yedi emirlikten 

meydana gelen bir federasyondur. Federasyonu 

oluflturan emirlikler Abu Dabi, Dubai, fierce, Resü’l- 

Hayme, Acman, Fuceyre, Ummü’l-Kayveynd›r. Abu Dabi 

federasyonun yönetim ve sanayi merkezidir. Abu Dabi 

Emiri fieyh Khalifa bin Zayed al-Nahyan, 2004 y›l›ndan 

beri ülkenin ve Abu Dabi’nin emiridir. Ülkenin ikinci 

büyük flehri ve emirli¤i Dubaidir. Dubai’nin yöneticisi 

fieyh Muhammed bin Rashid al-Maktum ayn› zamanda 

ülkenin Baflbakan› konumundad›r. 

‹ngiltere’nin Güneydo¤u Asyaya giden ticaret yolunu 

emniyet alt›na almak için 1820 y›l›nda bölgedeki emirliklere 

zorla imzalatt›¤› Genel Bar›fl Antlaflmas› ile buraya 

yerleflmesinden sonra 1863’te Denizlerde Kal›c› Ateflkes 

Antlaflmas› imzalanmas›ndan sonra bölgedeki k›y›lara 

Ateflkes K›y›lar› ad› verildi. 1873 y›l›ndan 1947 y›l›na 

kadar bölge ‹ngiliz Do¤u Hindistan fiirketi, 1947’den 

ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤› 1971 y›l›na kadar da ‹ngiliz D›fliflleri 

Bakanl›¤› taraf›ndan yönetildi. ‹ngiltere bölgeden 

çekilince bölgedeki yedi emirlik birleflerek Birleflik Arap 

Emirliklerini kurdular. 

Ülkedeki en üst siyasi otorite olan Federal Yüksek Konsey 

(Supreme Council) 7 Emir’den oluflmaktad›r. Bu 

Konsey federal yasalar› onamakta, üyeleri aras›ndan 

Devlet Baflkan›n›, Baflbakan› ve Bakanlar› seçmektedir. 

Abu Dabi Emiri Devlet Baflkan›, Dubai Emiri ise Devlet 

Baflkan Yard›mc›s› ve Baflbakan olmaktad›r. Al›nan kararlar›n 

Abu Dabi ve Dubai Emirleri ve en az üç di¤er 

Emir taraf›ndan onaylanmas› gerekmektedir. 

Federal Ulusal Konsey’in 40 üyesi; 7 Emir taraf›ndan iki 

y›ll›k dönem için atanmaktad›r. Konsey’de Bakanl›klar›n 

politikalar› tart›fl›lmakta olup al›nmas› gereken önlemler 

hakk›nda üyeler görüfl ve tavsiyelerini dile getirmektedir. 

Ayr›ca hükümet taraf›ndan haz›rlanan federal 

yasa tasar›lar› görüflülmekte ve öneriler sunulmaktad›r. 

Birli¤i oluflturan yedi emirlikten en önemlisi ve en büyü¤ü 

olan Abu Dabi Emirli¤i, ülke topraklar›n›n yaklafl›k 

%86’s›n›, ülkenin ikinci büyük emirli¤i olan Dubai 

%5’ini kaplamaktad›r. Ülke nüfusunun yaklafl›k üçte biri 

Abu Dabi’de yaflamaktad›r.Ticaret, sanayi, kültür ve 

siyasetteki etkinlik aç›s›ndan Abu Dabi ile Dubai emirlikler 

aras›nda önde yer almaktad›rlar. 


Tunus, M›s›r, Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün ve 

Yemen’de güçlü flekilde; Suudi Arabistan, Umman, Irak, 

Lübnan ve Fasta ise küçük çapta olmak üzere nerede 

ise tüm Arap Dünyas›nda baflgösteren mitingler, protestolar 

ve halk ayaklanmalar› Arap bahar› olarak adland›r›lm›flt›r. 

Söz konusu protestolar, kötü hayat flartlar›, 

ekonomik s›k›nt›lar ile siyasi yozlaflma, bask›c› yönetim 

ve baflta ifade özgürlü¤ü olmak üzere temel haklar›n 

önüne konulmufl engeller gibi pek çok sorun sonucunda 

patlak vermifltir. Önce Tunus’ta 18 Aral›k 2010 tarihinde 

Muhammed Buazizi’nin kendini yakmas›yla bafllam›flt›r. 

Ard›ndan benzer sorunlar yaflayan M›s›r, Yemen, 

Cezayir ve Ürdün gibi ülkelere yay›lm›flt›r. 

Bu ayaklanmalar ve gösteriler Tunus, Yemen ve M›s›r’da 

baflar› göstermifltir. Tunus’ta 23 y›ld›r yönetimde 

olan Zeynel Abidin Bin Ali, M›s›r’da 30 y›ld›r iktidar› 

elinde tutan Hüsnü Mübarek ile Yemen’de 33 y›ld›r iktidarda 

olan Ali Abdullah Salih görevlerini b›rakmak 

zorunda kalm›fllard›r. Otoriter liderlerin iktidardan uzaklaflmalar›yla 

her üç ülkede de demokratik süreçler iflle-


meye bafllam›fl olup demokratik düzenin tesisi yönünde 

önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Yap›lan seçimler sonunda 

muhalefetin de temsil edildi¤i temsil kurullar› 

oluflmufl, demokratik yönetimlerin kurulmas› ve eski 

yöneticilerin yarg›lanmalar› yönünde ad›mlar at›lm›flt›r. 

Buna karfl›l›k di¤er ülkelerin bir k›sm›nda muhalif hareketlerin 

bast›r›lmas› yönünde silahl› güçler kullan›l›rken 

bir k›sm›nda da otoriter sistemlerin reformu yönünde 

ad›mlar at›lm›flt›r. 

Yararlan›lan Kaynaklar 

Bernard Lewis, “Orta fiark›n Tarihi Hüviyeti”, Ankara 

Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, XII, 1964. 

Bernard Lewis, Orta Do¤u’nun Çoklu Kimli¤i, (Tercüme: 

Mehmet Harmanc›), ‹stanbul, Sabah Yay›nlar›, 

1998. 

Bernard Lewis, The Middle East/2000 Years of History 

From the Rise of Christianity to the Present Day, 

London, Wiedenfeld & Nicolson, 1995. 

C. A.O. Van Nieuwenhuijze, Sociology of the Middle East 

A Stocaktaking and Interpretation, Leiden, E. J. Brill, 

1971. 

Davut Dursun, “Afrika/Tarih”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam 

Ansiklopedisi, Cilt: I. ‹stanbul, Türkiye Diyanet 

Vakf› Yay›nlar›, 1988. 

Davut Dursun, “Asya/Tarih/Sömürgecilik Dönemi ve 

Ba¤›ms›zl›k”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, 

Cilt:3, ‹stanbul, Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, 

1991. 

Davut Dursun, ‹slam Dünyas›nda Entegrasyon Hareketleri, 

‹stanbul, ‹flaret Yay›nlar›, 1999. 

Davut Dursun, Ortado¤u Neresi?, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 

1995. 

Dominique Lapierre-Larry Collins, Kudüs Ey Kudüs, 

Çev. Ayd›n Emeç, ‹stanbul, E Yay›nlar›, 1973. 

Don Peretz, The Middle East Today, New York-Chicago, 

1978, 

http://www.cia.gov/cia/publications/factlook/geos/sa/ 

htm#top 

http://www.escwa.org.lb/region/indicators/index.html 

https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/eg.html 

International Marketing Data and Statistics 2001, 

London, Eromonitor, 2000. 

29 

Leila Hilal, “Charting Transitions in the Middle East: 

Lessons Learned from Tunusia and Egypt”, Insight 

Turkey, Vol. 14, No:2, 2012, s. 1-12. 

Mahmt Dikerdem, Ortado¤u’da Devrim Y›llar› (Bir Büyükelçinin 

An›lar›), ‹stanbul, Cem yay›nevi, 1990. 

Marwan R. Buheiry, The Formation and Perception of 

the Modern Arab World, The Darwin Press, 

Princeton, New Jersey, 1989. 

Murat A¤ar›, ‹slam Co¤rafyac›l›¤› ve Müslüman Co¤rafyac›lar/Do¤uflu 

Geliflimi ve Temsilcileri, ‹stanbul, 

Kitabevi Yay›nlar›, 2002. 

P. J. Vatikiotis, Conflict In The Middle East, London, 

George Allen &Unwin Ltd., 1971. 

Peter Beaumont, The Middle East: A Geographical Study, 

New York-Toronto-Brisbane, John Wileyand Sons 

Ltd., 1985. 

R. B. Serjeant, “The Religions of the Midodle East and 

North Africa/ Islam”, The Middle East and North 

Africa 2002, 48 th edition, London, Europa 

Publications, 2001. 

Roderic H. Davison, “Where Is The Middle East?”, 

Foreign Affairs, Vol. 38, New York 1959-1960. 

Saad Eddin ‹brahim, “The Urbanization in The Arab 

World: The Need For an Urban Strategy”, Arab 

Society/ Social Science Perspectives, (Ed. N. S. 

Hopkins- S. E. ‹brahim), Cairo, 1994. 

Salim Nasr, “Orta Do¤u’da Kent Toplumu ve Geleneksel 

Sosyal Yap›lar/ Beyrut, fiam ve Ba¤dat”, (Trc.: 

Davut Dursun), Orta Do¤u Neresi içinde, ‹stanbul, 

‹nsan Yay›nlar›, 1995, s.185-217. 

The Economist Intelligence Unit, Lebanon:/Country 

Profile 2002, London, 2002. 

The Economist Intelligence Unit, Oman/Country Profile 

2002, London, 2002. 

The Economist Intelligence Unit, Yemen/Country Report 

February 2003, London, 2003. 

UN, 2009-2010 United Nations Demographic 

Yearbook/Nations Unies Annuaire démographique, 

New York 2011.. 

UN, UNCTAD Handbook of Statistic 2011, New York- 

Geneve, 2011. 

Y›ld›zhan Yayla, “Anayasa”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam 

Ansiklopedisi, Cilt: III, ‹stanbul, TDV Yay›nlar›, 

1991.



 

 

 

 

 


Lübnan, Suriye, Irak ve M›s›r’da ba¤›ms›zl›k beklentisinin nas›l manda yönetimiyle 

sonuçland›¤›n› anlayabilecek, 

‹ngiliz sömürgecili¤inden ba¤›ms›z devlete uzanan süreçte Ürdün ve Suudi 

Arabistan’daki geliflmeleri aç›klayabilecek, 

Osmanl› sonras› süreçte Yemen’in nas›l bir türlü istikrar kazanamad›¤› hakk›nda 

bilgi sahibi olacak, 

Safevilerden günümüze ‹ran’daki siyasal geliflmeleri anlayabilecek, 

Körfez ülkelerinden Kuveyt, BAE, Katar ve Bahreyn’deki sömürgecilik sonras› 

süreci analiz edebileceksiniz. 


• Ulusal Pakt 

• 14 Mart ‹ttifak› 

• 8 Mart ‹ttifak› 

• Zaimlik 


Orta Do¤uda 

Siyaset 

20. Yüzy›lda Orta 

Do¤u: 

Sömürgecilikten 

Ba¤›ms›zl›¤a 

• Sykes-Picot Anlaflmas› 

• San Remo Anlaflmas› 

• Vahhabizm 

• ‹badilik 

• G‹R‹fi 

• LÜBNAN: BA⁄IMSIZLIK 

BEKLENT‹S‹ MANDAYA 

DÖNÜfiÜYOR 

• OSMANLIDAN BAAS’A UZANAN 

SUR‹YE’DE ZORLU SÜREÇ 

• ÜRDÜN: ‹NG‹L‹Z 

SÖMÜRGES‹NDEN BA⁄IMSIZ 

DEVLETE 

• MISIR’DA ‹NG‹L‹Z YÖNET‹M‹ VE 

SONRASI 

• YEMEN: OSMANLI SONRASI 

‹ST‹KRARSIZ B‹R ÜLKE 

• IRAK: SÖMÜRGEDEN BA⁄IMSIZLI⁄A 

• ‹RAN: SAFEV‹LERDEN GÜNÜMÜZE 

• SUUD‹ ARAB‹STAN: PETROLÜN 

S‹YASAL GÜCÜ 

• KUVEYT: ZENG‹N AMA GÜVENS‹Z 

• D‹⁄ER KÖRFEZ ÜLKELER‹: BAE, 

UMMAN, KATAR VE BAHREYN

20.Yüzy›lda Orta Do¤u: 

Sömürgecilikten 

Ba¤›ms›zl›¤a 

G‹R‹fi 

Yaklafl›k 400 y›l boyunca Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun denetiminde kalan Orta Do- 

¤u halklar›, Birinci Dünya Savafl›’›n›n sa¤lad›¤› konjonktürden yararlanarak ba¤›ms›zl›klar›na 

kavuflmak isterken, onlar›n bu beklentisi ‹ngilizler taraf›ndan maniple 

edilmifl ve savaflta dengeyi kendi lehlerine çevirmek için de¤erlendirilmiflti. ‹ngiliz 

hükûmeti, Osmanl›n›n bölgeden çekilmesi sonras›nda ba¤›ms›z Arap devletleri kurulaca¤› 

konusunda Müslüman Arap halklar› büyük beklentiye sokarak onlar›n 

deste¤ini almay› baflarm›flt›. Ancak 1920 Paris Konferans› ve ayn› y›l›n Nisan ay›nda 

San Remo’da düzenlenen konferans bölge halklar› için tam bir hayal k›r›kl›¤› 

anlam›na geliyordu. Sonuçta 1882’de henüz Osmanl› Devleti’nin bir parças› iken 

iflgal ederek fiili denetimine ald›¤› M›s›r gibi, Filistin, Lübnan, Irak, Suriye ve Ürdün, 

manda yönetimi ad› alt›nda Fransa ve ‹ngiltere’nin sömürgesi hâline gelmekteydi. 

Zaten Körfez ülkeleri, 1880’li y›llardan itibaren ikili koruma anlaflmalar› ad› 

alt›nda ‹ngiliz himayesini kabul etmek zorunda b›rak›lm›fllard›. Ba¤›ms›zl›klar›na 

kavuflmalar› ise y›llar alacak; baz›lar› 1961’de baz›lar› ise bundan on y›l sonra 

1971’de ba¤›ms›zl›klar›na kavuflacaklard›. Orta Do¤u ülkelerinden Suudi Arabistan 

ise 1932’de ba¤›ms›z olmakla beraber fiilen daha uzun y›llar, önce ‹ngilizlerin daha 

sonra da ABD’nin fiilî sömürgesi hâline gelecekti. 

LÜBNAN: BA⁄IMSIZLIK BEKLENT‹S‹ MANDAYA 

DÖNÜfiÜYOR 

1516’dan 1918’e kadar Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun egemenli¤inde kalan ve bu 

süre zarf›nda zaman zaman yaflanan Marunî-Dürzi çat›flmalar› d›fl›nda göreli bir istikrar›n 

söz konusu oldu¤u Lübnan’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Birinci Dünya 

Savafl›’n›n sona ermesi üzerine bölgeden çekilmesi gündeme geldi¤inde Müslümanlar 

ba¤›ms›zl›k beklentisine girerken, Marunîler manda yönetimini tercih ettiklerini 

ortaya koymufllard›. Nitekim Araplar›n muhalefetine ra¤men Müttefikler 

Yüksek Konseyi 24 Nisan 1920’de San Remo’da (‹talya’da) vard›¤› mutabakatla 

Suriye’nin (ve Lübnan’›n) Frans›zlar›n manda rejimi alt›na al›nmas›n› kararlaflt›rm›flt›. 

Bu durum ‹ngilizlerle Osmanl›ya karfl› ittifak iliflkisine girmifl olan Araplar› 

hayal k›r›kl›¤›na u¤ratm›flt›. Araplar›n beklentilerini 1920 Mart’›nda Suriye Ulusal 

Kongresi taraf›ndan Suriye Kral› ilan edilen Faysal’›n buna tepki göstermesi üzerine 

1920 Temmuz’unda harekete geçen Frans›z güçleri Suriye’de Faysal’›n egemenli¤ine 

son vermifltir.

32 


San Remo Paylafl›m Anlaflmas› do¤rultusunda Fransa’n›n 1920’de Suriye’den 

Faysal’› ç›kararak denetim sa¤lamas›yla beraber bu devletin Suriye ve Lübnan’daki 

denetimi de bafllam›fl oldu. Frans›zlar ‹ngilizlerden farkl› olarak dolayl› bir yönetim 

yerine bütün yönetim kademelerine Frans›zlar›n yerlefltirildi¤i do¤rudan yönetimi 

tercih ederek yerli halk›n bürokrasiye kat›l›m›na izin vermediler. Dolay›s›yla 

Frans›zlar›n 1946’da tamamen çekilmesine kadar parlamenter bir sistem yerlefltirilmeye 

çal›fl›lm›flsa da yerel anlamda halk›n kat›l›m›ndan yoksun oldu¤undan, 

bunun meflruiyeti de söz konusu de¤ildi. Fransa, geçici bir manda yönetimi oluflturmak 

yerine kal›c› bir egemenlik kurmak amac›yla hareket etti¤i için “böl ve yönet” 

yöntemine baflvurarak Suriye ve Lübnan’daki ulusal birli¤i sa¤lamak ve güçlendirmek 

yerine etnik, dinî ve mezhepsel farkl›l›klar› olabildi¤ince derinlefltirmeye 

çal›flt›. 

Fransa bu do¤rultuda ilk uygulamay› 1920’de ayr› bir Lübnan Devleti oluflturarak 

yapt›. Daha ziyade Lübnan Da¤› olarak bilinen bölgeye özgü olan Mutasarr›fl›¤a 

Akdeniz k›y›s›nda bulunan Trablus, Sayda, Sur ve Beyrut’u da ekledi. Bunun 

yan›nda oldukça verimli bir bölge olan Bekaa Vadisini Suriye’den ay›rarak onu da 

Lübnan s›n›rlar›na dâhil etti. 

Fransa bölgede manda yönetimini tesis ederken Marunî nüfusu korumay› amaçlad›¤›n› 

öne sürmekteydi. Oysa Büyük Lübnan’›n s›n›rlar›n› yeniden belirlerken 

dâhil edilen Müslüman bölgeleriyle tüm Hristiyanlar›n ülke içindeki nüfus oranlar› 

% 50’nin alt›na düflürülmüfltü. Böylece Müslüman ve Hristiyanlar aras›ndaki geçmiflten 

gelen rekabet biraz farkl›laflsa da günümüze kadar sürecek bir zemine oturtulmufl 

oluyordu. Lübnan’› bir Hristiyan topra¤› olarak gören Marunîler, Frans›zlardan 

ald›klar› destekle ülkenin ekonomik ve siyasal yaflam›na hâkim olmaya çal›fl›p 

daha çok Bat›yla iliflki kurmaya yönelerek Arap dünyas›na s›rt çevirirken, Müslümanlar 

Suriye ile birleflmeye çal›flmakta ve kendilerini Arap Orta Do¤usu’nun bir 

SIRA S‹ZDE 

parças› olarak SIRA görmekteydi. 

S‹ZDE 

Dolay›s›yla Lübnan’›n pek türdefl olmayan toplumsal yap›s› geçmiflte oldu¤u gibi 

yeni dönemde de ulusal birli¤in kurulmas›n›n önünde önemli bir engel olarak 



durmaktayd›. Lübnan Da¤› bölgesinde yaflayan Marunîler, fiuf Da¤› bölgesinde yaflayan 

Dürzîler ve güney Lübnan’da yaflayan fiiiler d›fl›ndaki di¤er unsurlar ülkede 

SORU 

da¤›n›k bir flekilde SORU bulundu¤undan, farkl› din ve mezhepten olan insanlar›n neredeyse 

yan yana yaflad›¤› bir görünüm ortaya ç›km›flt›. Lübnan’da bunlar›n yan›nda 

D‹KKAT 

% 30 dolay›ndaki D‹KKATMarunîlerin 

d›fl›nda, ülkede en kalabal›k nüfusu oluflturan % 

50’ye varan Sünni ve fiii Müslümanlar ile Müslüman nüfusu içinde say›lan Dürzîler 

ve % 10 dolay›ndaki Grek-Katolikler ve Grek-Ortodokslar ile % 5-10 dolay›ndaki 


Katolik Ermeniler bulunmaktayd›. Zaimlik olarak öne ç›kan feodal bir yap›n›n söz 

konusu oldu¤u Lübnan’da her mezhep ya da dinsel grup kendi içinde ayr› bir örgütlenmeye 

AMAÇLARIMIZ sahip bulunmakta ve ülkede etkin ve siyasal gücü geçmiflten beri elinde 

bulunduran aileler ve bunlar›n ileri gelenlerince yönlendirilmekteydi. 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

Orta Do¤u konusunda K ‹ T A P ayr›nt›l› bilgi için flu çal›flmaya bak›labilir: Tayyar Ar›, Geçmiflten 

Günümüze Orta Do¤u: Siyaset, Savafl ve Diplomasi. MKM Yay›nc›l›k. 2008. 

TELEV‹ZYON 

Fransa, TELEV‹ZYON Suriye’den farkl› olarak daha 1926’da kabul etti¤i bir anayasa ile Lübnan’a 

parlamenter demokrasi ile yönetilen bir cumhuriyet görünümü vermifltir. 

1926 Anayasas› ile Lübnan Cumhuriyeti, temsilin dinsel niteliklere göre belirlendi- 

¤i, önce iki, hemen bir y›l sonra da tek kanatl› hâle getirilen ve hâlen bu hâliyle 

‹NTERNET ‹NTERNET 

devam eden bir meclise sahip olmufltu. Çeflitli dinsel gruplar›n temsilcileri aras›n- 

MAKALE 

MAKALE

2. Ünite - 20. Yüzy›lda Orta Do¤u: Sömürgecilikten Ba¤›ms›zl›¤a 

daki bir uzlaflmay› ifade eden 1943’teki Ulusal Pakt ile temsil ve yönetmeye iliflkin 

ilkeler kal›c› bir flekle dönüfltürülmekteydi. Buna göre baflbakan› ve kabineyi atama 

gibi genifl yetkileri olan ve parlamento taraf›ndan seçilmesi öngörülen cumhurbaflkan› 

Hristiyan, baflbakan Sünni Müslüman, meclis baflkan› ise fiii Müslüman 

olacakt›. 

1926 Anayasas› asl›nda Lübnan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› öngörmedi¤i gibi, Fransa ile 

Lübnan yetkilileri aras›ndaki bir anlaflmaya da dayanmamaktayd›. Lübnan’›n savunmas› 

ve d›fl iliflkileri de zaten Fransa taraf›ndan gerçeklefltirilmekteydi. Ayr›ca 

Yüksek Komiserin parlamentoyu feshetme ve anayasay› ask›ya alma yetkisi bulunmaktayd›. 

Ayr›ca her bakanl›kta bulunan Frans›z dan›flmanlar Lübnanl› yetkililere 

fazla bir hareket alan› b›rakmamaktayd›. Bütün bu s›n›rlamalara ra¤men Lübnan’da 

ba¤›ms›z olmasa da bir anayasal çerçeveye oturan ve seçimle oluflan bir parlamentonun 

söz konusu oldu¤u özerk bir yap› vard›. 

Fransa, 1936’da Suriye ile oldu¤u gibi Lübnanl› yetkililerle de ba¤›ms›zl›¤a iliflkin 

bir antlaflma imzalad›. Antlaflmaya göre Fransa tüm Manda haklar›n› Lübnanl› 

SIRA S‹ZDE 

yetkililere devredecekti. Bu geliflmenin ard›ndan ba¤›ms›zl›k havas›na giren Lübnan 

Meclisi 1937’de toplanarak Emile Edde’yi cumhurbaflkanl›¤›na seçti. Edde, 

baflbakanl›¤a bir Müslüman olan Hayreddin Ahdab’› atayarak DÜfiÜNEL‹M cumhurbaflkan›n›n 

Marunî, baflbakan›n ise Sünni Müslüman olmas› do¤rultusundaki gelene¤i bafllatm›fl 

oldu. Oluflturulan bu gelenek bir de¤iflikli¤e u¤ramadan günümüze kadar de- 

SORU 

vam etmifltir. 

SORU 

Lübnanl› Müslüman ve Hristiyan liderler aras›nda 1937’de bafllat›lan D‹KKAT bir gelene¤e daya- 

D‹KKAT 

nan, fakat kurumsal nitelik kazanmas› 1943’teki “Ulusal Pakt”la söz konusu olan uzlaflmaya 

göre, cumhurbaflkan› Hristiyan, baflbakan Müslüman olacakt›. Ulusal 

SIRA S‹ZDE 

mecliste temsil 

SIRA S‹ZDE 

6’ya 5 (6 Hristiyan’a karfl›l›k 5 Müslüman) oran›nda gerçeklefltirilmiflti ve kabinede Marunîler 

ve Sünni Müslümanlar ikifler veya üçer bakanla temsil edilirken, di¤er unsurlar birer 

bakanl›¤a sahip olacakt›. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

Bu çerçevede 1943’te yap›lan seçimlerde Bishara el-Huri cumhurbaflkanl›¤a seçilirken 

ba¤›ms›zl›k mücadelesinde kendisiyle iflbirli¤i yapm›fl K olan ‹ T ASünni P Müslü- 

K ‹ T A P 

man önderlerden Riyad Sulh’u baflbakanl›¤a atam›flt›. Bu uzlaflma 1975 iç savafl›na 

kadar herhangi bir ciddi tehditle karfl›laflmadan devam etmifl ancak bu tarihten 

sonra bu uzlaflman›n ruhunun korunmas› zorlaflm›flt›r. Bu iktidar TELEV‹ZYON paylafl›m› ülkede 

TELEV‹ZYON 

H›ristiyanlar›n ço¤unlukta oldu¤u varsay›m›na dayanmaktayd›. fiiiler, 1943 Ulusal 

Pakt› çerçevesinde ortaya ç›kan iktidar paylafl›m›nda yeterli oranda temsil edilmemifllerdi 

ve zamanla nüfuslar›n›n di¤erlerine göre daha h›zl› artmas›yla buna en 


fliddetli karfl› ç›kan taraf olmufllard›r. 

Ulusal Pakt ad› verilen uzlaflma ile öngörülen iktidar paylafl›m›n› aç›klay›n›z SIRA S‹ZDE 

MAKALE 

Öte yandan 1943 seçimleri Fransa’n›n Suriye ve Lübnan’›n içifllerine müdahalesine 

1 

SIRA S‹ZDE 

MAKALE 


karfl› halk›n tepkisini de ifade etmekteyse de Fransa yerel yöneticilere yönetme yetkilerini 

devretmek istemedi¤inden 1945 sonuna kadar taraflar aras›ndaki mücadele de- 


vam etti. Özellikle 7 May›s 1945’te Fransa’n›n k›y›ya asker ç›kararak SORU Suriye ve Lübnan’da 

yeniden s›k› bir denetim kurmak istemesi halk›n sert tepkisiyle karfl›laflt›. Fran- 

SORU 

s›zlar›n, halk›n direncini k›rmak için Suriye’yi havadan bombard›man› s›ras›nda çok sa- 

D‹KKAT 

y›da insan hayat›n› kaybetmiflti. Nitekim Frans›z askerleri 1946 Nisan›nda Suriye’den; 

ayn› y›l›n sonuna gelindi¤inde ise Lübnan’dan tamamen çekilmifllerdi. 

D‹KKAT 


AMAÇLARIMIZ 

33 

SIRA S‹ZDE 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P K ‹ T A P

34 

Resim 2.1 

Kaynak: 

http://www.diplomatikgozlem. 

com/TR/resim/1- 

18136/kpk0000000000.JPG 


Lübnan’da ba¤›ms›zl›ktan sonra yaflanan krizlerden ilki 1958’de Hristiyan Cumhurbaflkan› 

Camille Chamoun’un görev süresini uzatmak istemesinden kaynaklanan 

ve ABD’nin yard›ma ça¤r›ld›¤› kriz, ikincisi ise 1976 iç savafl›d›r. Bu arada biri 

1978’de, ikincisi 1982’de ve son olarak 2006’da olmak üzere ülke üç defa ‹srail 

taraf›ndan iflgal edilmifltir. 1989’da Suudi Arabistan’›n arac›l›¤›yla Taif’te imzalanan 

anlaflma iç savafl› sona erdirirken, Müslümanlar›n Hristiyanlar karfl›s›nda dezavantajl› 

konumunu sona erdirmekteydi. Taif Anlaflmas› Meclis ve hükûmetteki temsil 

oranlar›n› yeniden belirlerken de¤iflen nüfus dengelerini dikkate almaktayd›. 2005 

fiubat’›nda eski Baflbakan Refik Hariri’nin bir suikast sonucu hayat›n› kaybetmesi, 

Lübnan üzerindeki Suriye etkisini de belli ölçüde zay›flatm›flt›r. 1976 iç savafl› s›ras›nda 

Lübnan’a konuflland›r›lan 14,000 dolay›na düflen Suriye askerleri Lübnan’› 

terk etmekteydi. Bununla beraber 2009 seçimleri sonras›nda kurulan ve Suriye karfl›tlar› 

olarak bilinen 14 Mart ittifak›n›n baflbakan› Said Hariri önderli¤indeki hükûmetin 

2011 Ocak’›nda da¤›lmas›yla Suriye yanl›s› 8 Mart ittifak›n›n destekledi¤i Necip 

Mikati’nin baflbakan olmas›, Lübnan üzerindeki Suriye’nin etkisinin devam etti¤ini 

göstermekteydi. 

OSMANLIDAN BAAS’A UZANAN SUR‹YE’DE ZORLU 

SÜREÇ 

I. Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› tarih olan 1914 ile Suriye ve Lübnan’›n Frans›z mandas›na 

terk edildi¤inin Milletler Cemiyeti taraf›ndan onayland›¤› tarih olan 1922’ye 

kadar geçen süre, gerçekten hem içerde hem de d›flar›da oldukça tarihî geliflmelerin 

yafland›¤› bir dönem olmufltur. Özellikle I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla beraber 

Osmanl› ordusunun M›s›r-Suriye-Hicaz cephesinin komutan› olarak bölgeye 

gelen Bahriye Naz›r› Cemal Pafla’n›n kat› yönetimi karfl›s›nda Arap milliyetçili¤ine 

iliflkin hareketlerin belirgin flekilde yo¤unlaflt›¤› gözlenmifltir. Ço¤unlu¤u Avrupa 

ya da Amerikan üniversitelerinde e¤itim görmüfl Arap ayd›nlar› Osmanl› idaresindeki 

ülkede öncelikli birtak›m idari reformlar yap›lmas› talebiyle bafllatt›klar› hareketi 

giderek yayg›nlaflt›rarak Osmanl›ya karfl› bir ba¤›ms›zl›k talebine dönüfltürmeye 

bafllamalar› Cemal Pafla’n›n sert tedbirleriyle karfl›laflm›flt›r. Bu dönemde kuru-


lan gizli örgütlerin bafl›nda fierif Hüseyin’in o¤lu Faysal’›n da üye oldu¤u El-Fetat 

(El-Cemiye el-Arabiyye el-Fetat) adl› örgütle El-Ahd adl› örgüt gelmekteydi. I. Dünya 

Savafl›’n›n bafllamas›yla beraber denetimi s›k›laflt›ran Cemal Pafla, El-Fetat’›n 

üyelerini tutuklatt› ve Osmanl›ya karfl› faaliyet yürüten gizli örgüt mensubu çok say›da 

kifliyi 6 May›s 1915 sabah› fiam ve Beyrut’da idam ettirdi. 

Nitekim Suriye’de Mekke fierifi Hüseyin’in o¤lu Faysal’›n öncülü¤ünde bafllayan 

hareketin yan› s›ra, Mekke fierifi Hüseyin ile ‹ngiliz Yüksek Komiseri Henry 

McMahon aras›ndaki yaz›flmalar sonucunda fierif Hüseyin komutas›ndaki Arap 

kuvvetleri 1916 Haziran›nda Mekke’de bafllayan ayaklanma ile güçlerini ‹ngiltere 

ile birlefltirdi. Mekke fierifi Hüseyin 5 Kas›m’da kendisini Arap Ülkeleri Kral› ilan 

etti. Ancak bu esnada ‹ngiltere ile Fransa aras›nda yap›lm›fl olan 16 May›s 1916’daki 

anlaflmayla (Sykes-Picot) Halep, Hama, Humus ve fiam’› da kapsayacak flekilde 

bütün Suriye Fransa’ya verilmiflti. 

Dolay›s›yla Osmanl› güçlerinin 1918 Ekim’inde Suriye’yi terk etmesinin ard›ndan 

harekete geçen Faysal önderli¤indeki Arap güçlerinin Suriye’yi denetimleri alt›na almalar› 

karfl›s›nda Lübnan’›n da Araplar›n denetimine girmesini engellemek isteyen 

Fransa derhâl harekete geçerek Lübnan’› denetimi alt›na alm›flt›r. Ancak 1919 Ocak’›nda 

bafllayan Paris Konferans›’nda ba¤›ms›z bir Arap devleti kurulmas› yönündeki Faysal’›n 

çabalar›n›n bir fayda vermemesi 

üzerine Arap temsilcilerin kat›l›m›yla 

oluflan Suriye Ulusal Kongresi 

1920 Mart›nda Faysal’› Suriye Kral› 

ilan etmifl; fakat bu geliflmeye ilk karfl› 

ç›kan ülke flüphesiz Fransa olmufltur. 

1920 Nisan›nda Müttefikler Yüksek 

Konseyi’nin San Remo’daki (‹talya) 

toplant›s›nda Lübnan ve Suriye’nin 

Sykes-Picot gizli anlaflmas› 

do¤rultusunda Frans›z mandas› olmas›na 

karar verilmesi üzerine harekete 

geçen Fransa’n›n k›sa sürede Suriye’yi 

de denetimi alt›na almas›yla 

Resim 2.2 

Arap milliyetçilerinin ve Faysal’›n ba- 

¤›ms›z Arap devleti rüyas› sona ermifl 

ve 1920 Temmuzu itibar›yla Lüb- 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

nan’›n yan› s›ra Suriye de bu devletin 

tam denetimine girmifltir. Ortaya ç›- 


Kaynak: http://www.farukarslan.com/wp-content/uploads/ 


kan bu sonuç 1922’de Milletler Cemiyeti 

taraf›ndan onaylanm›flt›r. 

2012/04/Suriye-fransiz-mandasi-altinda.png 

SORU 

SORU 

Fransa, Suriye topraklar›n› Halep, fiam, Lazkiye (Alawite State) ve Cebel-i D‹KKAT Dürzî’yi dört ayr› 

eyalet hâline getirerek her birinin ayr› hükûmete ve ayr› Frans›z dan›flmanlara sahip olma- 

D‹KKAT 

s›n› sa¤lam›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda ‹skenderun sanca¤› 1921’de Türkiye SIRA ile S‹ZDE Fransa aras›nda 

imzalanan Ankara Antlaflmas›’n›n gere¤i olarak ayr› bir özerk idari yap›ya kavuflturulmufltu. 

SIRA S‹ZDE 

Böylece kuzeyde Lazkiye’de Aleviler güneyde ise Cebel-i Dürzî’de Dürzîler ayr› 

bir yönetime sahip olmufllarsa da k›sa bir zaman sonra Fransa, 1925’te fiam ve Halep’i 

Hama ve Humus’u da dâhil ederek Suriye devletini oluflturdu. Bu dört ilde 

Sünni Müslümanlar ço¤unlu¤u oluflturmaktayd›. 

K ‹ T A P 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

35 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


36 


SIRA S‹ZDE 

2 

Frans›z manda SIRA yönetimi S‹ZDE taraf›ndan 1922’de, Suriye için öngörülen yap›y› aç›klay›n›z. 

Bütün çabas›na ra¤men Fransa’n›n Suriye’yi yönetmesi öyle kolay olmad›. 


1925’te bafllayan 


ilk büyük ayaklanma önce bir Dürzî ayaklanmas› olarak bafllad›ysa 

da sonradan fiam ve Humus gibi büyük yerleflim yerlerinin de ayaklanmaya des- 

SORU 

tek vermesi SORU ve tüm ülke geneline yay›lmaya bafllamas› Frans›z güçlerini çok zor 

durumda b›rakt›. Ayaklanmay› bast›rmak için a¤›r silahlar› kullanman›n yan›nda 

D‹KKAT 

havadan bombard›man› yo¤unlaflt›ran Fransa, ilk etapta 1,400 kiflinin ölümüne yol 

D‹KKAT 

açan çat›flman›n bir ölçüde yay›lmas›n› önlemiflse de yer yer 1927’ye kadar devam 

eden olaylar s›ras›nda 6,000’den fazla Suriyelinin hayat›n› kaybetmesine ve çok sa- 

SIRA S‹ZDE y›da insan›n SIRA da S‹ZDE yaralanmas›na neden olmufltur (Cleveland, 1994: 203-204). 

Suriye Meclisinin 1929’da haz›rlad›¤› anayasa tasla¤›n› kabul etmeyen Frans›zlar, 

bir y›l sonra manda yönetimini garanti alt›na alan kendi haz›rlad›klar› bir anayasa 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ tasla¤›n› empoze ettiler. Nitekim 1936’da Paris’teki hükûmet de¤iflikli¤i Suriye için 

de yeni bir dönemi bafllatm›flt›. Leon Blum’›n Halk Cephesi koalisyonu ile Suriyeli 

K ‹ T A P 

liderler aras›ndaki K ‹ T A Pgörüflmeler 

1936’da bir antlaflma tasla¤›n›n kaleme al›nmas›n› 

sa¤lad›. Antlaflma, 1930’da ‹ngiltere ile Irak aras›nda imzalanan antlaflmayla büyük 

ölçüde benzerlik göstermekteydi. Fransa ve Suriye aras›nda bir ittifak iliflkisi kuran 

TELEV‹ZYON antlaflma, TELEV‹ZYON Fransa’ya Suriye’nin egemenli¤ini koruma yetkisi vermesinin (Suriye’nin 

savunmas›n› Fransa gerçeklefltirecekti) yan›nda Suriye’nin hava ve deniz üslerinden 

yararlanmas›n› da öngörmekteydi. Bununla beraber kâ¤›t üstünde de olsa resmen 

ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Suriye, Milletler Cemiyetine üye olabilecekti. 

‹NTERNET Suriye Meclisi’nin ‹NTERNET Antlaflmay› 1936’da onaylamas›n›n ard›ndan Ulusal Blok liderleri 

yar› ba¤›ms›z bir devlette iktidar› devralmaya haz›rlan›rken, 1938’de Fransa’da 

Blum’›n sol koalisyonunun da¤›lmas› sonucunda Frans›z parlamentosunun anlafl- 

MAKALE 

may› onaylamamas› MAKALE üzerine büyük bir hayal k›r›kl›¤› yaflad›lar. Suriye, ba¤›ms›zl›k 

yerine bir kez daha Fransa’n›n do¤rudan yönetimine giriyordu. 1939’da Frans›z 

Yüksek Komiseri, 1930 anayasas›n› ask›ya alarak parlamentoyu feshederken Alevi 

ve Dürzîlerin özerkliklerini yeniden tan›d›. Baflka bir deyiflle Suriye II. Dünya Savafl›’na 

yaklafl›rken yine bölünmüfl ve yine ba¤›ms›zl›ktan yoksun bir durumdayd›. 

Nitekim 1946 Nisan’›nda son Frans›z askerinin de Suriye’yi terk etmesiyle ba- 

¤›ms›zl›¤›n› elde eden Suriye’de bundan sonra belirleyici olan içerdeki iktidar mücadelesi 

ve ‹srail ile yaflanan savafllar (1948, 1967 ve 1973) olmufltur. 1949’da ayn› 

y›l içinde dört defa askerî darbenin yafland›¤› Suriye’de 1950’lerin ortalar›ndan itibaren 

Baas’›n etkili olmaya bafllamas› 1963’de ise bir darbe ile iktidar› ele geçirmesi 

söz konusu olmufltur. Özellikle 1970’deki Baas içi darbeyle Haf›z Esad’›n ülke 

yönetimine hâkim olmas›yla beraber yeni bir dönem bafllam›flt›r 

ÜRDÜN: ‹NG‹L‹Z SÖMÜRGES‹NDEN BA⁄IMSIZ 

DEVLETE 

1921’de ‹ngilizlerin eliyle bir devlet hâline getirilen Ürdün, önceden planlanm›fl bir 

politikan›n ürünü olmaktan öteye daha ziyade bedevi Arap kabilelerinin yaflad›¤› 

bölgedeki istikrar› sa¤lama arac› olarak ve Prens Abdullah bin Hüseyin’in de ‹ngiltere’nin 

bölgesel politikalar›na hizmet edebilecek bir kifli olarak düflünülmesiyle ve 

biraz da geliflmelerin yönlendirmesiyle ortaya ç›km›flt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u zaman›nda 

da denetim d›fl›nda kalm›fl olan ve bedevi Araplar›n yaflad›¤› Ürdün’ün 

baflkenti hâline getirilen Amman, 1921’de nüfusu yaklafl›k 2,500-5,000 dolay›nda 

büyükçe bir köy niteli¤indeydi.


1928’de yap›lan Antlaflmaya kadar Ürdün ile ‹ngiltere aras›ndaki iliflkiler konusunda 

bir belirsizlik hâkimdi. ‹ngiltere ile Ürdün aras›ndaki bu anlaflmayla taraflar›n 

pozisyonlar› aç›kl›¤a kavuflturuldu. ‹ngiltere’nin Ürdün üzerindeki yönetme yetkilerinin 

dolayl› da olsa devam etmesini öngören anlaflmaya göre, Ürdün’e belli konularda 

s›n›rl› bir özerklik verilmekteyse de d›fl politika, savunma ve mali konularda, 

gerekli görüldü¤ünde di¤er konularda da son sözü ‹ngiltere söyleyecekti. Ayn› y›l 

yay›nlanan anayasayla, kurulmas›ndan çal›flmas›na kadar her aflamada Emir Abdullah’›n 

otoritesine tabi olan küçük çapl› bir de yasama organ› oluflturulmufltu. 

Bölgedeki istikrar›n korunmas› amac›yla oluflturulan Ürdün’ün s›n›rl› da olsa 

bir ordusu olmal›yd› ve bu çerçevede 1921’de oluflturulan ve bafl›nda ‹ngiliz Yüzbafl› 

Peake’in bulundu¤u Ürdün Arap ordusu oluflturulmufltu. 1,300 kifliden ibaret 

olan ve daha sonraki Arap Lejyonunun çekirde¤ini oluflturacak olan bu küçük ordu 

o günler için yeterli görülmüfltü. 1930’da ise bunun yerini tamamen çöl flartlar›na 

göre teçhiz edilen ve e¤itilen ve bafl›na bir ‹ngiliz komutan›n (John Glubb ya 

da Glubb Pafla) getirildi¤i Arap Lejyonu ald›. 1956’ya kadar Ürdün ordusunun bafl›nda 

bulunacak olan Glubb, bedevi kabilelerden toplad›¤› kiflilerden monarfliye 

ba¤l› disiplinli bir ordu oluflturmufltu. Glubb Pafla’n›n bafl›nda bulundu¤u Arap 

Lejyonu’nun alt kademelerinde de çok say›da ‹ngiliz subay bulunmaktayd›. Bu 

durum 1956’da Süveyfl Krizi dolay›s›yla artan tepki dolay›s›yla General Glubb’›n 

görevden uzaklaflt›r›lmas›na kadar devam etti. ‹lk bafllarda bütünüyle bedevi Arap 

kabilelerinden oluflan orduya 1948’den sonra Filistinlilerin de al›nmaya bafllamas›yla, 

1970’lere gelindi¤inde % 45’ini bunlar›n oluflturdu¤u görülmüfltür (Cleveland, 

1994: 200). 

Böyle bir yap› içerisinde yerli halka dayanan bir bürokrasinin oluflturulmas› 

mümkün olmad›¤›ndan; ‹ngilizlerin kilit görevlere getirildi¤i devlet yönetiminde 

Filistinliler, Suriye ve Hicaz kökenli insanlar yer alm›fllard›. Böyle olunca Amman’da, 

iki dünya savafl› aras›nda ne bir muhalefet hareketinin ne de bir siyasal 

partinin ortaya ç›kmas› söz konusu oldu. Ürdün 1920’lerde temsilî sisteme iliflkin 

baz› kurumlara sahip olmaya bafllam›fl olmakla beraber 1928 tarihli yasa ile oluflturulan 

Yasama Konseyi do¤rudan seçimlerle oluflmam›fl, zaten k›sa bir süre sonra 

da feshedilmiflti. Esas al›nmas› gereken ve hâlen de geçerli olan Anayasa, ‹ngiliz 

manda yönetiminin sona ermesiyle beraber gündeme gelen 1946 Anayasas›’n›n 

yerini alm›fl olan 1952 Anayasas›’d›r. Sözü edilen her iki anayasada da meclisin seçimle 

oluflturulmas› öngörülmüfl olmas›na ra¤men yetkileri s›n›rlanm›flt›r. Her iki 

anayasada da iki meclisli bir parlamento öngörülmüfltü. 

Ürdün’de ba¤›ms›zl›kla beraber, Prens Abdullah’›n unvan› kral olarak de¤iflmifltir. 

Ancak onun 1951’de bir suikast sonucu öldürülmesiyle yerine geçen Talal’›n k›sa 

süren iktidar›ndan sonra 1952’de onun da yerini alan Talal’›n o¤lu Kral Hüseyin’in 

yaklafl›k 37 y›ll›k iktidar› bafllam›flt›r. Kral Hüseyin’in 1999’da ölümüyle beraber 

yerine o¤lu ‹kinci Abdullah geçmifltir. 

MISIR’DA ‹NG‹L‹Z YÖNET‹M‹ 

‹ngiltere’nin 1881’de Osmanl›n›n denetiminde ve egemenli¤inde bulunan M›s›r’› iflgal 

etmesinde emperyal ç›karlar› ve Süveyfl Kanal›’n› denetim alt›nda bulundurmak 

istemesinin yan›nda, kendisinden önce Fransa’n›n harekete geçerek M›s›r’› iflgal 

edebilece¤i olas›l›¤› da büyük bir rol oynam›flt›r. M›s›r’› iflgal eden ‹ngiltere’nin 

bundan sonraki dönemde M›s›r’› resmen protektora veya kolonisi olarak ilan etmifl 

olmamas› ve M›s›r’›n, teoride bir Osmanl› topra¤› olmas›na ve h›divlerle yönetilmesine 

karfl›l›k, ekonomik ve politik yap›s› tamamen ‹ngiltere taraf›ndan belirlenir hâ- 

37

38 


le gelmifltir. Tevfik’ten sonra yine h›divler taraf›ndan yönetilen M›s›r’da onun ölümünden 

sonra o¤lu II. Abbas (1892-1914), ondan sonra Sultan Hüseyin Kâmil 

(1914-1917), Ahmed Fuad (1917-1936) ve son olarak da Kral Faruk 1952’de devrilinceye 

kadar iflbafl›nda kalm›flt›r. Bu dönemde M›s›r’da h›divlerin üzerinde tüm 

denetim ‹ngiliz valilerinin ya da yüksek komiserlerinin elinde bulunmaktayd›. 

1883-1892 aras› dönemde Lord Baring ve 1892’den 1906’ya kadar Lord Cromer, M›s›r’da 

uzun süre görev yapan ‹ngiliz valileri olmufllard›r. Daha sonra bu göreve Sir 

Eldon Gorst (1907-1911) ve Lord Kitchener (1911-1914 sonu) getirilmifltir. Kitchener’in 

I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla yerine bu sefer Yüksek Komiser unvan›yla 

önce Henry McMahon (1915-1918) ondan sonra da General Allenby (1918-1922) 

atanm›flt›r. I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla M›s›r’› protektoras› ilan eden ‹ngiltere’nin 

bu konumunun 1919’daki Paris Konferans›’nda teyit edilmesiyle uluslararas› 

bir nitelik kazanm›flt›r (Ar›, 2008: 100). 

M›s›r, ‹ngiliz iflgali alt›nda bulundu¤u sürece ‹ngiliz endüstrisi için pamuk yetifltiren 

bir ülke hâline getirilmifltir. M›s›r’›n siyasi, askerî ve kültürel (e¤itim) yap›s› da 

ayn› flekilde bütünüyle ‹ngiliz ç›karlar›na göre biçimlendirilmifltir. Görünüflte M›s›rl› 

bürokratlar taraf›ndan yönetilen ülkede dan›flman s›fat›yla binlerce ‹ngiliz görevli 

bulunmufltur. Hemen her devlet görevlisine bir ‹ngiliz dan›flman düflmekteydi ve 

ço¤u zaman bunlar M›s›rl›lardan daha yüksek ücret almaktayd›. 

M›s›r, hukuken Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bir parças› say›lmakla beraber, 

‹ngiltere’nin bu ülkeyi Arabî Pafla’n›n karfl› koymas›na ra¤men 1882’de iflgal etti- 

¤i yukar›da ifade edilmiflti. I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›yla beraber ‹ngiltere, 

1914 Aral›k’›nda M›s›r’› resmen ilhak etti¤ini aç›klayarak burada protektora kurdu. 

M›s›r ‹ngiliz protektoras› hâline gelirken h›divlere de bundan sonra sultan 

unvan› verilmekteydi. Sömürge dönemi boyunca M›s›r, ‹ngiltere taraf›ndan pamuk 

üreten bir ülke hâline getirilmiflti. Stratejik önemi de Kuzey Afrika ile Orta 

Do¤u aras›nda bir köprü olmas›n›n yan›nda Süveyfl Kanal›’yla Akdeniz üzerinden 

Körfez’e aç›lan bir kap› görevi görmesiydi. ‹ngiltere’nin iflgalinden önce zaten 

yabanc›lar›n ülke ekonomisinde hissedilir bir a¤›rl›¤› bulunan bir ülke olan 

M›s›r’›n, 1882’den itibaren siyasi yap›s›nda oldu¤u gibi ekonomisi üzerinde de 

‹ngiltere’nin belirgin bir denetime sahip oldu¤u görülmektedir. ‹ngiliz tekelleri 

en iyi topraklardan yüz binlerce dönüm topra¤› ele geçirmifller, fabrikalar›n, madenlerin, 

demir yollar›n›n ve sulama tesislerinin birço¤unu denetim alt›na alm›fllard›. 

Süveyfl Kanal› fiirketi’nin paylar›n›n da % 45’i ‹ngiliz hükûmetinin elinde 

bulunuyordu. Ayr›ca ülkenin tüm mali sisteminin ‹ngiliz bankalar›n›n denetimi 

alt›nda bulundu¤u için bu bankalar M›s›r’a verdikleri borçlar›n yaln›z y›ll›k faizleri 

olarak 4 milyon pound gibi yüksek bir para almaktayd›. Genelde köylünün 

oldukça kötü durumda oldu¤u M›s›r’da ulusal burjuvazi de durumdan pek memnun 

de¤ildi. ‹ngilizlerin, yani yabanc›lar›n ülkede kalmas› ve koloni rejiminin 

sürmesi düflüncesinden yana olanlar, feodal toprak a¤alar› ile yabanc›lar›n arac›l›¤›n› 

yapan komprador burjuvaziydi (Ataöv, 1973: 33-50). 

Bu koflullar alt›nda yabanc›lara karfl› genel bir muhalefetin oluflmas› do¤ald›. 

Toplumdaki siyasal güçler ve s›n›flar›n olgunluk derecesi dikkate al›nd›¤›nda kurtulufl 

hareketine öncülük görevi ulusal burjuvaziye düflüyordu. Ulusal burjuvazinin 

temsilcisi olarak sivrilen Saad Zaglul, da¤›n›k görünen protesto duygular›n› örgütlemeye 

bafllad›. Zengin bir toprak a¤as›n›n o¤lu olan Zaglul, El Ezher’den mezun 

bir M›s›r bürokrat› olarak önce yarg›tay üyeli¤i yapmas›n›n yan›nda Baflbakan Mustafa 

Fehmi Pafla’n›n damad› olmas›n›n da etkisiyle 1906’da Lord Cromer’in tavsiyesiyle 

Millî E¤itim Bakan›, 1910’da da Adalet Bakan› olmufltu. Ancak 1913’te Lord


Kitchener ile geçinemedi¤inden bu görevinden ayr›lmak zorunda kald›. Zaglul daha 

Adalet Bakan› oldu¤u y›llarda h›dive fazla yetki verilmesine karfl› gelerek dikkatleri 

çekmiflti. 1913’te yasama meclisleri için yap›lan seçimlere kat›larak parlamentoya 

giren Zaglul, baz› hükûmet politikalar›na karfl› ç›kmas›yla, h›div’in uygulamalar›na 

yöneltti¤i elefltirileriyle ve reform yap›lmas›n› önermesiyle dikkatleri 

üzerine çekerek I. Dünya Savafl› sonras›nda 1919 y›l›nda M›s›r halk›n›n umut ba¤lad›¤› 

ulusal bir önder konumuna yükselmiflti. ‹flte bu ortamda Wilson ilkelerine 

umut ba¤layan Zaglul, savafl sonras› dünyas›n›n ele al›nd›¤› Paris görüflmelerine 

do¤rudan kat›lmas› söz konusu olursa; M›s›r halk›n›n sorunlar›n›n do¤rudan anlat›larak 

ba¤›ms›zl›¤›n sa¤lanabilece¤ini düflünmekteydi. 

Zaglul bu çerçevede bir heyet kurarak M›s›r’›n gelece¤ini Paris Konferans›’nda 

ele almay› planlamaktayd›. ‹ngilizler taraf›ndan önce Malta’ya sürülen; tepkiler yo- 

¤unlafl›nca da konferansa kat›lmaya izin verilen Zaglul ve arkadafllar› Paris Bar›fl 

Konferans›’n›n kararlar› karfl›s›nda büyük bir hayal k›r›kl›¤› yaflad›lar. Zira M›s›r’›n 

‹ngiliz mandas› olmas› teyit edilmiflti. Bununla beraber M›s›r’› yönetmenin kolay 

olmad›¤›n› gören ‹ngiliz hükûmeti bir anlaflma yapman›n yollar›n› ararken Zaglul 

ve arkadafllar›n› muhatap almamak için Zaglul’u önce Aden’e arkas›ndan da Seychelles’e 

sürdü. ‹ngiliz ç›karlar›na uygun bir anlaflman›n yap›lmas›n› daha sonraya 

b›rakan ‹ngiliz Yüksek Komiseri General Allenby bu aflamada M›s›r’a ba¤›ms›zl›k 

veren bir aç›klama yapmakla yetindi. ‹ngiliz yönetiminin 1922 fiubat›nda M›s›r’a 

ba¤›ms›zl›k verilmesi konusundaki tek tarafl› aç›klamas›na dayanan söz konusu 

ba¤›ms›zl›k bu hâliyle M›s›r’›n statüsünde fazla bir de¤ifliklik yapm›yordu. Buna 

göre, M›s›r’›n savunmas›, ‹ngiliz imparatorluk ulafl›m yollar›n›n korunmas›, M›s›r’da 

oturan yabanc›lar ve az›nl›klar›n korunmas› ve Sudan’da ‹ngiliz yönetiminin devam 

etmesi öngörülmekteydi. Yine bu çerçevede ‹ngiliz iflgal kuvvetleri, dan›flmanlar 

ve di¤er temsilciler M›s›r’da oldu¤u gibi kalacakt›. 1914’ten itibaren kendilerine 

Sultan unvan› verilen M›s›r H›divlerine bundan sonra Kral denilecekti. Bu 

çerçevede Ahmed Fuad da Kral Fuad (1917-1936) unvan›n› alm›flt›r. Arkas›ndan ‹ngiltere 

taraf›ndan 1923’te M›s›r için kabul edilen anayasa uyar›nca 1924 Ocak’›nda 

yap›lan ilk seçimlerde Vafd (seçimler öncesi siyasal parti hâline gelmiflti) parlamentoda 

ço¤unlu¤u sa¤lay›nca Zaglul hükûmeti kurdu. 

Fakat iktidar Vafd’a yaramad›. Zaglul, hükûmeti kurmakla beraber söz verdi¤i 

pek çok fleyi yapamad›. Bu durum muhalefetin genifllemesine, Vafd’›n ise giderek 

sertleflmesine yol açmaktayd›. 1924 Kas›m’›ndaki ‹ngiltere’nin destekledi¤i bir darbe 

1923 Anayasas› rafa kald›r›lm›fl ve eski tip sömürgecili¤e geri dönülmüfl olmaktayd›. 

Vafd’›n istifas›yla hükûmet ‹ngiliz emperyalizmine ba¤l› feodallerin Ulusal 

Birlik Partisi taraf›ndan kuruldu. 

Di¤er taraftan, 1936 May›s’›nda yap›lan seçimleri tekrar kazanan Vafd yönetimi 

ile ‹talya’n›n Etiyopya’y› iflgali üzerine bölgedeki ç›karlar› tehlikeye giren ‹ngiltere 

aras›nda 26 A¤ustos 1936’da bir “‹ttifak Antlaflmas›” imzaland›. Antlaflmaya göre 

M›s›r, limanlar› ve havaalanlar› da dâhil olmak üzere ulafl›m araçlar›n› ‹ngiltere’nin 

emrine verecek, yard›m›n etkin olmas› için M›s›r’›n bütün olanaklar›n› kullanacakt›. 

Süveyfl Kanal›’n›n durumuna gelince: Kanal’›n savunmas› 1882’den beri fiilen ‹ngiltere’nin 

elindeydi. Antlaflma, ‹ngiltere’ye bu olana¤› vermeye devam etmekteydi. 

Çünkü antlaflman›n sekizinci maddesinde, Kanal çevresinde ‹ngiliz askerlerinin 

bulunaca¤› ancak bunun bir iflgal olmad›¤› ve M›s›r’›n egemenlik haklar›n› k›s›tlamad›¤› 

belirtiliyordu. Yirmi y›l sonunda M›s›r ordusu kanal’›n bütün güvenli¤ini 

koruyacak güce sahip oldu¤unda ‹ngiliz kuvvetlerinin art›k gereksiz oldu¤una karar 

verilebilecekti. Kanal çevresinde 10,000 ‹ngiliz kara askeri, 400 hava pilotu ve 

39

40 

Resim 2.3 

M›s›r (Giza) 

Piramitleri (Kahire) 

Kaynak: Yazar›n 

Kendi Arflivinden 


yönetim ve teknik görevler için yeterince yard›mc› personel ve 4,000 sivil personel 

bulunacakt›. Bu rakamlar normal zamanlar için geçerli olup Antlaflmaya eklenen 

Konvansiyonun on alt›nc› maddesine göre, “savaflta, yak›n savafl tehlikesinde ya 

da uluslararas› acil bir durum”da bu kuvvetler artt›r›labilirdi. Ayr›ca antlaflman›n 

onbirinci maddesine göre, ‹ngiltere ve M›s›r, Sudan ile ilgili 1899 Antlaflmalar›’n› 

(19 Ocak ve 10 Temmuz) ileride de¤ifltirebileceklerdi. Sudan’›n gelece¤inin ele 

al›nd›¤› on birinci maddeye Ek’te, Sudan’›n ilerideki uluslararas› konvansiyonlara 

kat›lmas›na iliflkin karar ve yetkinin M›s›r ile ‹ngiltere’ye ait oldu¤u belirtilmekteydi. 

1936 Antlaflmas› M›s›r’da kapitülasyonlar› da kald›rmaktayd›. 

SIRA S‹ZDE 

3 

1922 ve 1936 SIRA anlaflmalar›n›n S‹ZDE sonuçlar›n› M›s›r ve ‹ngiltere aç›s›ndan karfl›laflt›r›n›z. 

M›s›r’›n iflgalinin sona erdi¤ini bildiren 1936 Antlaflmas›, asl›nda ‹ngiliz varl›¤›n› 

DÜfiÜNEL‹M hukukilefltiriyordu. DÜfiÜNEL‹MM›s›r 

daha 1922’de ba¤›ms›z ve egemen bir devlet olarak ilan 

edilmiflti ama ‹ngiltere’nin bu ba¤›ms›zl›¤› ciddi biçimde s›n›rlayan dört flart›, ‹ngil- 

SORU 

tere’nin yabanc›lar› SORU M›s›r’›n içifllerine kar›flmaktan menetmeleri ve kapitülasyonlar›n 

devam edecek olmas› bir ba¤›ms›zl›k sözünü özden mahrum etmifl, M›s›r bir 

D‹KKAT 

çeflit protektora olmaktan kurtulamam›fl ve M›s›r’›n de jure statüsü ile de facto du- 

D‹KKAT 

rumu aras›nda önemli farklar sürüp gitmiflti. 1936 Antlaflmas›’n›n bir ittifak oldu¤una 

iflaret etmekle taraflar›n eflitli¤i kabul edilmifl oluyordu (Md. 1). M›s›r 27 May›s 

SIRA S‹ZDE 1937’de Milletler SIRA S‹ZDE Cemiyetine de üye oluyordu. Ayr›ca M›s›r ve ‹ngiltere birbirlerinin 

baflkentinde birer büyükelçilik ile temsil ediliyordu. ‹ngiliz personel M›s›r ordusundan 

çekiliyor, ‹ngiliz hukuk ve mali dan›flmanlar›n›n ifline son veriliyordu. 

AMAÇLARIMIZ 

Bu hükümler M›s›r’›n ba¤›ms›zl›¤›n› güçlendirmekle beraber Kanal çevresine yabanc› 

askerlerin yerlefltiriliyor olmas› 1882’den beri devam eden durumu temelden 

K ‹ T A P 

de¤ifltirmemiflti. K ‹ T Kahire’deki, A P ‹ngiliz Yüksek Komiseri’ne bundan böyle Büyükelçi 

denecekse de M›s›r’daki diplomasi temsilcilerinin en k›demlisi olacak, ordudan M›- 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 



s›r personeli çekiliyorsa da bu kez bir ‹ngiliz askerî heyeti, dan›flman kisvesi alt›nda 

M›s›r’daki varl›¤›n› sürdürecek ve polis görevlileri aras›nda baz› Avrupal›lar da 

bulunacakt›. 

YEMEN: OSMANLI SONRASI ‹ST‹KRARSIZ B‹R ÜLKE 

Günümüzde Yemen olarak bilinen ülke 1990’a kadar biri 1517’den 1918’e kadar 

yaklafl›k dört yüzy›l Osmanl› egemenli¤inde kalm›fl ve baflkenti Sana olan Kuzey 

Yemen, di¤eri ise 1967’de ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›ncaya kadar ‹ngiliz sömürgesi ve 

baflkenti Aden olan Güney Yemen’dir. Yemen, asl›nda milattan önce yaflam›fl olan 

Seba Melikesi Belk›s ile bilinen ülkedir. Ancak Osmanl› ‹mparatorlu¤u daha sonra 

Güney Yemen olarak bilinen ve ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edilerek 1839’da protektora 

hâline dönüfltürülen Aden üzerinde herhangi bir flekilde denetim sa¤layamam›flt›r. 

Di¤er taraftan ilk defa Hz. Ali zaman›nda Müslümanlar›n egemenli¤ine giren 

Kuzey Yemen, 1173’te Eyyübilerin, arkas›ndan Memluklar›n ve 1517’de de Osmanl› 

‹mparatorlu¤u’nun egemenli¤ine geçmifltir. I. Dünya Savafl› s›ras›nda ‹ngiltere’ye 

karfl› Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile birlikte hareket eden ve 1891’den beri ülkede 

Zeydi mezhebine dayal› bir hanedanl›k kurmufl olan ‹mam Yahya önderli¤indeki 

Yemen, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 1918 Ekiminde bölgeden çekilmesi üzerine 

ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. ‹mam Yahya, 1948’de bir suikast sonucu ölünceye 

kadar iktidarda kalm›fl ve iktidar›n› daha ziyade Zeydi mezhebine dayand›rm›flt›r. 

Bununla beraber Kuzey Yemen’de zaman zaman sosyalistler, cumhuriyetçiler ve 

Nas›rc›lar biçiminde ortaya ç›kan zaman zaman ise mezhepler ba¤lam›nda özellikle 

Zeydi-fiafii ekseninde belirginleflen bir iktidar mücadelesi ülkenin temel özelli¤i 

haline gelmifltir. 

Tüm yetkilerin ‹mam’›n elinde topland›¤› ve bir hanedanl›k sisteminin söz konusu 

oldu¤u Kuzey Yemen’de ‹mam Yahya’dan sonra ülkeyi tamamen bir diktatörlü¤e 

dönüfltüren ‹mam Ahmed’in 1962’de ölümünden sonra iflbafl›na geçen o¤lu 

‹mam Bedr bir hafta bile geçmeden 26 Eylül 1962’de Albay Abdullah el-Sallal 

önderli¤indeki bir darbe ile düflürülmüfltür (Burrowes, 1988: 211-212). Bu darbe 

ile birlikte imaml›k rejimine ve monarfliye son verilmesinin ard›ndan yaklafl›k on 

y›l boyunca Cumhuriyetçiler ve Kralc›lar aras›ndaki bir mücadeleye sahne olmufl 

olan Kuzey Yemen ayn› zamanda Nas›r’›n M›s›r’› ile Suudi Arabistan aras›ndaki 

mücadelenin de platformu hâline dönüflmüfltür. Dolay›s›yla Arap ülkeleri 1967 Savafl›’na 

geleneksel ülkeler-radikal ülkeler, Ürdün-FKÖ, Ürdün-Suriye, Baasç›lar- 

Nas›rc›lar ve Irak-Suriye mücadelesinin yan› s›ra Suudi Arabistan ve Nas›r aras›nda 

Yemen’deki mücadelenin henüz tam anlam›yla çözülememifl oldu¤u bir ortamda 

girmifltir. 

‹maml›k rejimine son verilerek Yemen Arap Cumhuriyeti’nin kuruldu¤u aç›klan›rken, 

bunu ilk tan›yan ülkelerin Sovyetler Birli¤i ile M›s›r olmas› ve Moskova ile 

hemen bir ekonomik yard›m anlaflmas› imzalanmas› yeni rejimin do¤rultusunu ortaya 

koymaktayd›. Hatta bu dönemde Yemen’in bütün kurumlar› M›s›r’›n nerdeyse 

bir kopyas› niteli¤i tafl›maktayd›. Bu bir anlamda M›s›r’›n bu yeni rejimin kendi 

do¤rultusunda ilerlemesine, kendi kurumlar›n› ve d›fl politikas›n› kendi gereksinimlerine 

göre belirlemesine izin vermemesi anlam›na gelmekteydi. Hatta Yemen’in 

kendi bafl›na bir askerî gücü olmas›na bile izin verilmemiflti. Dolay›s›yla bu 

dönemde Devlet Baflkan› Sallal’a Nas›r’›n kuklas› gözüyle bak›l›yordu (Burrowes, 

1988: 213). 

41

42 


Bu arada ‹mam Bedr darbe s›ras›nda ölmemifl ve hemen ülkenin kuzeyindeki 

Zeydi kabilelerden ald›¤› destekle Suudi Arabistan’da rejime karfl› sürgünde bir hükûmet 

kurmufltu. Çok geçmeden ülke Suudi Arabistan ve Ürdün’ün destekledi¤i 

kralc›larla M›s›r’›n destekledi¤i cumhuriyetçiler aras›nda fliddetli çat›flmalar›n yafland›¤› 

bir ülke hâline geldi. Nas›r 1965 sonlar›na kadar Yemen’e yaklafl›k 70,000- 

80,000 dolay›nda asker sokmufl bulunmaktayd›. Nitekim sekiz y›l süren savafl 

1970’te cumhuriyetçilerin kralc› kabilelere yönetimde yer vermesi ile sona erdi. 

5 Kas›m 1967’de Sallal bir darbeyle iktidardan uzaklaflt›r›lm›flt›r. Bir anlamda 

cumhuriyetçilerin kendi aralar›ndaki mücadelesi, toplumsal muhalefetin artmas› 

ve Alt› Gün Savafl›’yla önemli ölçüde toprak ve prestij kaybeden M›s›r’›n deste¤ini 

çekmesi Sallal’›n sonunu haz›rlam›flt›. Sonuçta Sovyet yanl›s› görüflleriyle bilinen 

Sallal’›n devrilmesiyle yerine geçen ve ‹slamc› olarak bilinen Kad› Abdurrahman 

el-‹ryani önderli¤indeki yönetim gerek Kralc›larla gerekse Suudi Arabistan 

ile bir uzlaflma aray›fl› içine girmifl ve Kralc›larla iktidar›n k›smen de olsa paylafl›lmas›n› 

öngören 19 May›s 1970 Anlaflmas› ile Kuzey Yemen’de iç savafl tamamen 

sona ermifltir. 

Di¤er taraftan, Güney Yemen, ‹ngiltere’nin 1763’te Hindistan’› ele geçirmesinin 

ard›ndan Hindistan yolu üzerindeki belli bölgeleri de ele geçirme iste¤inin bir sonucu 

olarak 1839’da Aden’in iflgal edilerek ‹ngiliz protektoras› hâline dönüfltürülmesiyle 

bafllayan bir süreç sonunda ‹ngiltere’nin denetimine girmifl bir ülkedir. ‹ngiliz 

egemenli¤i alt›nda Aden, dünyan›n en ifllek limanlar›ndan biri hâline gelmifltir. 

Aden’in önemi hem Scotro adas›na 120 km mesafede olmas›ndan hem de Bab 

el-Mendep bo¤az›n› denetleme imkân› vermesinden kaynaklanmaktayd›. Özellikle 

K›z›l Deniz’i denetleme imkân› vermesi Aden’in önemini daha da artt›rmaktayd› 

(Wenner, 1988: 259-263). 

Güney Yemen’in ba¤›ms›zl›¤› ise esas olarak Kahtan el-fiaabi, Selim Ali Rubai 

ve Abdülfettah ‹smail önderli¤inde 1962’de Sana’a’ da kurulan Yemen Ulusal Kurtulufl 

Cephesi (UKC-NLF) önderli¤inde gerçeklefltirilmifltir. Güney Yemen’deki askerî 

direniflin de etkisiyle ‹flçi Partisi hükûmeti taraf›ndan 1966’da yap›lan aç›klamayla 

‹ngiltere’nin 1968’de bölgeden çekilece¤ini duyurmas› ba¤›ms›zl›k yönündeki 

süreci h›zland›rm›fl ve 1967’de Kahtan el-fiaabi önderli¤indeki NLF ile ‹ngiliz 

hükûmeti aras›nda yap›lan müzakerelerin sonuçlanmas› ile 30 Kas›m 1967’de ba- 

¤›ms›z bir Güney Yemen Halk Cumhuriyeti’nin kuruldu¤u aç›klanm›flt›r. Ancak iki 

y›l sonra 1969’da partinin daha sol kesiminin yapt›¤› bir darbe ile devrilerek yeni 

kurulan Marksist yönetimin bafl›na Selim Ali Rubai getirilmifl; rejimin ad› ise 30 Kas›m 

1970’te Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti olarak de¤iflmifltir. Selim Ali Rubai’nin 

de 1978 Haziran›nda NLF içindeki daha radikal gruplar taraf›ndan iktidardan 

düflürülerek idam edilmesi ve yerine Abdülfettah ‹smail’in gelmesiyle ülke tamamen 

Sovyetlere kaym›flt›r. 1986’da iç çat›flmalar›n yo¤unlaflmas› üzerine ülkeyi 

terk ederek Kuzey Yemen’e s›¤›nmak zorunda kalan Abdülfettah ‹smail’den sonra 

cumhurbaflkanl›¤›n› Haydar Ebubekir el-Attas devralm›flt›r. 

Kuzey Yemen ile Güney Yemen, 1990’da birleflirken, cumhurbaflkanl›¤›na 

1978’den beri Kuzey Yemen’in cumhurbaflkan› olan Ali Abdullah Salih getirilmifltir. 

Ali Abdullah Salih 2011 bafl›nda bafllayan halk hareketleri sonucu 2011 Aral›- 

¤›nda yerini cumhurbaflkan› yard›mc›s› Abdu Rabbuh Mensur al Hadi’ye b›rakarak 

iktidardan ayr›lm›flt›r. Hadi, 2012 fiubat›nda yap›lan seçimleri kazanarak birleflik 

Yemen’in cumhurbaflkan› olmufltur.


Kuzey ve Güney Yemen ne zaman ve nas›l ba¤›ms›z olmufllard›r? 

IRAK: SÖMÜRGEDEN BA⁄IMSIZLI⁄A 

SIRA S‹ZDE 


Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 1918 Ekim’inde bölgeden çekilmesiyle beraber Basra, 


Ba¤dat ve Musul’u hemen iflgal eden ‹ngiltere, 1920 Nisan’›ndaki San Remo kararlar› 

do¤rultusunda bu üç ili Irak devleti ad›yla birlefltirerek manda SORU yönetimi alt›na 

SORU 

ald›. Etnik ve dinsel bak›mdan çeflitlilik gösteren Irak’ta Araplar ço¤unlu¤u oluflturmakla 

beraber bunlar da Sünni ve fiii olmak üzere ikiye ayr›lm›fllard›. Bunlar›n d›- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

fl›nda en kalabal›k topluluk ülkenin kuzeyinde yaflayan Kürtler ve Türkmenler ile 

küçük bir az›nl›¤› oluflturan Hristiyan Asurîler ile Yahudilerdi. 

Bu kadar farkl› unsurlar›n yaflad›¤› Irak’ta ‹ngiltere’nin denetimi SIRA S‹ZDE sa¤lamas› ko- 

SIRA S‹ZDE 

lay olmam›fl ve ilk ciddi ayaklanma Osmanl›n›n ademimerkezi yönetimine al›flm›fl 

olan kabilelerin ‹ngiltere’nin merkezî bir yönetim kurmaya çal›flmas›na karfl› ç›k- 


malar›yla bafllam›fl ve aylar süren olaylar s›ras›nda 10,000 dolay›nda Irakl› 

ile 450 

‹ngiliz askeri hayat›n› kaybetmiflti. Ayn› fleyi bir daha yaflamak istemeyen ‹ngiltere, 

Irak’› uzun süre yönetmesinin kolay olmayaca¤›n› görmüfl ve K özellikle ‹ T A P petrolden 

K ‹ T A P 

kaynaklanan bölgesel ç›karlar ile Hindistan ile emperyal ba¤lant›n›n güvenli¤inden 

kaynaklanan ç›karlar›n› koruyabilece¤i bir çözüm üzerinde düflünmeye bafllam›flt› 

(Henderson, 1991: 192-97). 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Nitekim fierif Hüseyin’in o¤lu Emir Faysal 1921’de Irak’a getirilerek ‹ngiliz görevlilerin 

düzenledi¤i bir seremoni ile Irak Kral› olarak tahta oturtuldu. 1925’te yap›lan 

Anayasa’da hükûmet biçimi, seçimle oluflmufl çift meclisli bir parlamentoya 

sahip anayasal monarfli olarak tan›mlanmaktayd›. Anayasa’ya ‹NTERNET göre ‹slam, devletin 

‹NTERNET 

resmî dini olarak kabul edilmekte, fieriat mahkemelerinin gerek bireysel davalarda 

gerekse vak›f davalar›nda yetkili oldu¤una yer verilmekteydi. 1921’de oluflturulan 

ve bu tarihte 7,500 dolay›ndaki ‹ngiliz askerine dayanan MAKALE ordu 1932’deki ba- 

MAKALE 

¤›ms›zl›ktan itibaren geniflletilmifl ve 1930’lar›n sonlar›na do¤ru say›ca 26,000’e 

ulaflm›flt›r. 

Öte yandan, Irak’la s›k› iliflkinin devam ettirilmesi hayati öneme sahip oldu¤undan; 

‹ngiltere Faysal ile iliflkisini sürdürürken onun bir ‹ngiliz kuklas› oldu¤u gibi 

bir görüntünün ortaya ç›kmas›ndan da (halk›n tepkisine yol açmas›ndan korktu¤u 

için) özenle kaç›nmaktayd›. Manda yönetiminde de¤ifliklik yapma gere¤i duyan ‹ngiltere, 

Irak’la biri 1922’de di¤eri 1930’da olmak üzere iki önemli antlaflma imzalam›flt›r. 

Bunlardan 1922’deki antlaflmayla özellikle Faysal’a içifllerinde özerk hareket 

edebilme olana¤›n› tan›m›flsa da Irak’›n d›fl politikas› ve savunmas› ‹ngiltere taraf›ndan 

gerçeklefltirilmeye devam edilmifltir. 1930’da yap›lan antlaflma, 1922 antlaflmas›na 

göre, Irak için çok daha fazlas›n› öngörmekle beraber yine de Irak’›n bütünüyle 

ba¤›ms›z olaca¤› anlam›na gelmiyordu. Çünkü Irak iki y›l içinde (1932’de) ba¤›ms›zl›¤›na 

kavuflacak ancak ‹ngiltere (M›s›r ile 1936’da yap›lan antlaflmayla oldu¤u gibi) 

Irak’taki askerî ve güvenlikle ilgili ayr›cal›klar›n› sürdürecekti. ‹ngiltere, bir sald›r›ya 

u¤rad›¤›nda Irak’a yard›m edecek, buna karfl›l›k, Irak’›n tüm ulafl›m ve haberleflme 

kolayl›klar›ndan yararlanacakt›. Ayr›ca ‹ngiltere, Irak’›n askerî gücünün geliflmesine 

katk›da bulunacak, bu çerçevede d›flar›da e¤itim görmesi gereken Irak askerleri 

‹ngiltere’ye gönderilecek, Irak’taki askerlerin e¤itilmesi ‹ngiliz subaylar taraf›ndan 

gerçeklefltirilecek ve Irak ihtiyac› olan bütün silahlar› bu devletten sat›n alacakt›. 

Sa¤lanan bu emperyal ç›karlar›n d›fl›nda ‹ngiltere, Irak’taki iki hava üssünden 

yararlanmaya devam edecekti. Bu flartlar alt›nda 1932’de kâ¤›t üstünde de olsa ba- 

¤›ms›z hâle gelen Irak, Milletler Cemiyeti üyeli¤ine de kabul edilmekteydi. 

4 

43 

SIRA S‹ZDE

44 


Kral Faysal’›n 1933’te zamans›z ölümü üzerine iflbafl›na geçen 21 yafl›ndaki o¤lu 

Gazi’nin (1933-1939) liderlik özelliklerinden yoksun olmas›ndan devlet, yönetim 

konular›nda fazla deneyimli olmayan bir grup taraf›ndan idare edilmek durumunda 

kald›. Faysal’›n uzlaflt›r›c› özelli¤inden kaynaklanan istikrar onun ölümüyle 

beraber yerini politikac›lar aras›ndaki iktidar mücadelesinin yol açt›¤› istikrars›zl›¤a 

b›rakm›flt›r. II. Dünya Savafl›’n›n patlak vermesi ayn› zamanda ‹ngiliz-Irak iliflkilerinin 

s›nanmas›n› sa¤lam›flt›r. Zira 1939’dan itibaren ülkede Nazi yanl›s› ve ‹ngiltere 

aleyhindeki özellikle gençlerin öncülü¤ündeki gösterilerde art›fl olmufltu. 

‹ngiltere’ye karfl› tav›r alan sadece gençler de¤ildi. 1939’da Avrupa’da savafl›n bafllad›¤› 

s›rada Irak, yine siyasal ve askerî seçkinler aras›ndaki s›k s›k de¤iflen koalisyonlarla 

yönetilmekteydi. 

Kral Gazi’nin 1939’da bir otomobil kazas›nda ölümü üzerine yerine geçen üç 

yafl›ndaki II. Faysal’›n ülkeyi yönetemeyecek kadar küçük yaflta olmas›, ülkenin 

denetiminin Haflimi hanedan›ndan Kral Naibi Prens Abdullah ile ona en yak›n politikac› 

olarak Nuri Said’in eline geçmesine yol açt›. Savafl ç›kt›¤›nda beflinci defa 

baflbakanl›k göreviyle iflbafl›nda bulunan Nuri Said savaflta ‹ngiltere’yi desteklemenin 

ülkenin yarar›na oldu¤unu savunmas› dolay›s›yla ordu ile ters düflmüfl ve 

1940’ta istifa ederek yerini bir koalisyon hükûmetine b›rakmak zorunda kalm›flt›. 

Nuri Said’in yerini alan Baflbakan Raflid Ali, ‹ngiltere’nin Irak topraklar›n› kullanma 

ve karfl›l›¤›nda askerî destek sa¤lama teklifini reddetti¤i gibi, Basra’daki ‹ngiliz askerlerinin 

ülkeyi terk etmesini istemifltir. Asl›nda Ba¤dat kökenli bir avukat olan 

Raflid Ali daha önce üç defa baflbakanl›k görevinde bulunmufltu. 

‹ngiltere’nin çok geçmeden 1941 May›s’›nda duruma müdahale etmesi üzerine 

‹ngiliz güçleri ile Raflid Ali’ye ba¤l› güçler aras›nda çat›flma ç›kt›. ‹ngiltere ile Irak 

aras›nda bafllam›fl olan savafl›, 1941 May›s’›n›n sonuna gelindi¤inde kaybeden Raflid 

Ali ülkeyi terk etmifl ve Irak yeniden ‹ngiltere’nin denetimine girmifl; savafl›n 

sonuna kadar da ‹ngiliz iflgalinde kalm›flt›. Böylece aç›kça Irak’›n tam ba¤›ms›z bir 

devlet olmad›¤› ve ‹ngiltere’nin emperyal ç›karlar›n› tehdit edemeyece¤i ortaya 

ç›km›flt›. 

Bu olay›n arkas›ndan tekrar Nuri Said taraf›ndan kurulan hükûmetle ülke ‹ngilizlerin 

etkisi alt›nda yönetilmeye devam etmifl fakat muhalefet edebilecek siyasi liderler 

sürgünde oldu¤undan Irak’ta ciddi bir muhalefet bofllu¤u do¤mufltu. Kral 

Naibi Prens Abdullah ve Nuri Said bu ortamda ülkeyi 1958’e kadar, yani Baas a¤›rl›kl› 

bir darbe ile devrilene kadar yönettiler. 

Irak, Suriye kadar olmasa da yine de etnik ve dinsel anlamda türdefl bir ülke say›lamaz. 

Irak’ta Sünni Müslümanlar ya da fiiilerden kimin ço¤unlu¤u oluflturdu¤u 

konusu iktidarlar›n uzun y›llar Sünnilerden oluflmas›ndan ötürü resmî rakamlara 

dayanan aç›klamalardan dolay›, tart›flmal› bir durum olarak görülmüflse de fiiilerin 

nüfusun % 60’›n› oluflturdu¤u Saddam sonras› geliflmelerle kesinlik kazanm›flt›r. % 

70’i Arap olan Irak’›n Musul ve Kerkük bölgesinde yaflayan ve Sünni Müslüman 

olan (nüfusun yaklafl›k % 5-7’sini oluflturan) Türkmenler Irak’›n bütünlü¤ü için ciddi 

bir tehdit oluflturmazken ülkenin kuzeyinde yaflayan Kürtler Sünni olmalar›na 

karfl›l›k ba¤›ms›zl›k konusunda Irak hükûmetleriyle sürekli bir mücadele içinde olduklar›ndan 

ülkenin bütünlü¤ü aç›s›ndan her zaman bir tehdit unsuru olarak görülmüfllerdir 

(Halliday, 2000: 117-118). 

Yukar›da da belirtildi¤i gibi 1958 darbesine kadar ülke siyasetine egemen olan 

monarfli ve Nuri Said gibi ‹ngiltere ile iflbirli¤inden yana olan politikac›lar döneminde 

Irak, Bat› yanl›s› bir d›fl politik çizgiden 1941’de Raflid Ali olay› d›fl›nda ay-

SIRA S‹ZDE 



r›lmam›flt›r. Bu çerçevede 1955’te Türkiye ile Ba¤dat Pakt›’n›n kurulmas›na yol 

SORU 

açan antlaflmay› imzalayarak söz konusu geliflmeye öncülük etmifllerdir. 

SIRA S‹ZDE 

45 


SORU 

1958’de General Kas›m taraf›ndan düzenlenen ve Kral II. Faysal, Prens D‹KKAT Abdullah ve Nuri 

Said’in öldürülmeleriyle sonuçlanan kanl› darbeyle Irak’ta monarfli sona ererken, Irak po- 

D‹KKAT 

litikas›nda Nas›r ve Baas’›n etkisinin artmas› ve ülkenin giderek Do¤u Blo¤una kaymas› söz 

SIRA S‹ZDE 

konusu olmufltur. 

SIRA S‹ZDE 

1958 darbesiyle beraber ülkenin ‹ngiltere’yle olan 37 y›ll›k ba¤› da kopmufltu. 

AMAÇLARIMIZ 

Bu tarihten itibaren Irak’›n da Suriye ve M›s›r gibi ba¤lant›s›zl›k politikas›na yöneldi¤i 

görülmektedir. Ancak ba¤lant›s›zl›k ad› alt›nda ülke her geçen gün biraz daha 

Sovyet denetimine girmifltir. Irak’taki yeni yönetimin, Türkiye K ile ‹ T1955 A P fiubat’›nda 

K ‹ T A P 

imzalanan anlaflmayla kurulan ve Pakistan, ‹ran ve ‹ngiltere’nin de üye oldu¤u 

Ba¤dat Pakt›’ndan 1959 Mart’›nda ayr›ld›¤›n› aç›klamas›yla Pakt›n ad› CENTO olarak 

de¤ifltirilmifl ve merkezi Ba¤dat’tan Ankara’ya tafl›nm›flt›r. TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

1958 darbesinden sonra Irak’ta gücünü artt›rmaya bafllayan Baas’›n 8 fiubat 

1963’te General Kas›m’a karfl› düzenlenen darbenin içerisinde yer almas› ile beraber 

bu ülkede denetimi ele geçirmesi söz konusu olmufltur. General ‹NTERNET Kas›m’›n he- 

‹NTERNET 

men kurfluna dizildi¤i kanl› darbenin sonunda Nas›rc› Albay Abdüsselam Arif mareflal 

rütbesiyle Devrim Konseyi Baflkanl›¤›’na getirilirken baflbakanl›¤a darbenin liderlerinden 

ve Baas üyesi olan General Hasan El-Bekr getirilmiflti. MAKALE Ancak Irak’ta 

MAKALE 

Baasç›lar›n denetimi uzun sürmedi ve iktidar içi mücadele dolay›s›yla Baas ileri gelenlerinin 

konumlar›n›n zay›flamas›n› f›rsat bilen Arif kardefller taraf›ndan 18 Kas›m 

1963’te düzenlenen bir karfl› darbeyle Baas’›n tüm yönetim kademelerinden tasfiyesi 

gerçeklefltirildi. Abdüsselam Arif’in 1966’da bir uçak kazas›nda ölmesi üzerine 

yerine kardefli General Abdurrahman Arif geçmifltir. Dolay›s›yla 1963-1968 dönemine 

Arif kardefllerin iktidar› damgas›n› vurmufltur. (Calvocoressi, 1996: 386-87) 

17 Temmuz 1968’de Baas önderli¤indeki bir darbeyle Abdurrahman Arif’in iktidardan 

uzaklaflt›r›lmas›yla yeniden yönetime gelen Baas üyesi General Hasan el- 

Bekr devlet baflkan› ve baflbakanl›k görevlerini de üzerine alm›flt›r. Ayn› zamanda 

Baas Partisi Genel Sekreteri ve Devrim Komuta Konseyi Baflkan› olan Hasan el- 

Bekr (Bekir) bu görevde on bir y›l kald›ktan sonra 1979’da Saddam Hüseyin lehine 

çekilmifltir. Devrim Komuta Konseyi taraf›ndan devlet baflkanl›¤›na seçilen Saddam 

baflbakanl›k görevini de üstüne alm›fl ve birinci baflbakan yard›mc›l›¤› görevine 

Taha Yasin Ramazan’› ayr›ca birine de Tar›k Aziz’i getirdi¤i di¤er dört baflbakan 

yard›mc›l›¤›n›n yan› s›ra d›fliflleri bakanl›¤›na da Sadun Hammadi’yi atam›flt›r (Marr, 

1988: 189). 

AMAÇLARIMIZ 

Irak’ta monarflinin y›k›lmas› Türkiye-Irak iliflkilerine nas›l yans›m›flt›r? SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

5 

1979’da Hasan el-Bekr’i iktidardan uzaklaflt›rarak Devlet Baflkan› olan Saddam 


Hüseyin, yirmi y›l› aflk›n bir süre Irak’› maceradan maceraya sürükleyen bir lider ola- 


rak tarihe geçmifltir. Sivil ve askerî bürokrasinin bütün yönetim kademelerine Tikritlileri 

yerlefltirerek neredeyse bir hanedanl›k yönetimi oluflturan Saddam, SORU1980-88 

‹ran- 

SORU 

Irak Savafl› ve 1990-91 Körfez Krizi’nde iktidar›n› korumay› baflarm›flt›. 1995 Ekiminde 

yap›lan ve tek bafl›na girdi¤i göstermelik seçimlerde de Saddam’›n yeniden Devlet 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

Baflkan› seçildi¤i aç›klanm›flt›. Ancak gerçek demokratik parlamenter sisteme sahip 

olmayan Irak’ta seçimler halk›n sisteme kat›l›m›n› sa¤lama görüntüsünden baflka bir 


AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 


46 

Resim 2.4 


ifle yaramad›¤› için hiçbir zaman d›fl dünya taraf›ndan ciddiye al›nmam›flt›r. 10 Nisan 

2003’te Amerikan askerlerinin Ba¤dat’a girmesiyle Saddam Hüseyin ve Baas için perde 

kapanm›fl oldu. Saddam Hüseyin, 2003’teki ABD müdahalesine kadar baflta kalm›fl, 

bu müdahalenin sonunda Irak, federal bir yap›y› öngören yeni bir anayasa kabul 

etmifltir. Cumhurbaflkan› olarak Kürt as›ll› Celal Talabani’nin seçildi¤i Irak’ta en 

son 2009 seçimleri sonras›nda baflbakanl›¤a Nuri El Maliki seçilmifltir. 

‹RAN: SAFEV‹LERDEN GÜNÜMÜZE 

1501’de Tebriz’i alarak burada kendisini “fiah” ilan eden ‹smail, 1510’da ‹ran’›n do- 

¤u bölgelerindeki Türk kabilelerini etkisiz hâle getirerek siyasi otoritesini bu bölgeye 

de yaym›flt›r. Osmanl›n›n toprak bütünlü¤ünü bozma giriflimleri karfl›s›nda 

Yavuz Sultan Selim ile 1514’te Çald›ran’da karfl›laflt›¤› savaflta yenilmesiyle Osmanl›’n›n 

toprak bütünlü¤ü korunduysa da bu yenilgi fiah ‹smail’i yolundan döndürmedi. 

Öncelikli olarak toplumun bir k›sm› taraf›ndan kabul gören fiiili¤i ‹ran’da bir 

resmî devlet mezhebi hâline getirdi. Böylece fiiili¤in yayg›n olmad›¤›, Fars ve Azeri 

Türkmenlerin a¤›rl›kta oldu¤u ‹ran’›, bir fiii devleti hâline dönüfltürmüfltür. 

Dolay›s›yla fiah ‹smail ile birlikte ‹ran’da Oniki ‹mamc›l›k önemli bir geliflme 

gösterdi. fiah ‹smail’in öldü¤ü 1524 y›l›nda Safevi Devleti bir kabile devletinden bir 

bürokratik imparatorlu¤a dönüflmüfl bulunmaktayd›. fiah ‹smail’den sonra iflbafl›na 

gelen o¤lu fiah Abbas (1587-1629) baflkenti 1598’de ‹sfahan’a tafl›d›. Ayr›ca Alevi 

Türkmen boylar› ile bafl etmek için merkezî bir ordu kurmaya çal›flan fiah Abbas, 

bu amaçla Hristiyan ailelerden Osmanl›lar›n uygulad›¤› bir yöntemle (devflirme) 

Gulam ad› verilen orduyu oluflturdu. 37,000 kifliden oluflan bu ordu, do¤rudan 

do¤ruya devletin finanse etti¤i ve ilk etapta fiah’a ba¤l› bir ordu konumundayd›. 

fiah Abbas’›n ölümünden sonra bir süre daha istikrar korunduysa da bu fazla uzun 

ömürlü olmad› ve Safevi hükümdarlar› kurulan bu merkezî orduyu devam ettiremediler 

ve Safevi hanedanl›¤›n›n sona ermesi önlenemedi. ‹ran’da 1722’de Safevi devletinin 

da¤›lmas› ile 1794’te Kaçarlar ad›nda bir baflka Türk kökenli hanedan›n denetimini ele 

geçirmesine kadar geçen ara dönem, istikrars›z bir dönem olarak geçmifltir. 

Kaynak: http://www.operationworld.org/files/ow/maps/lgmap/iran-MMAP-md.png


Ali fiah’›n 1794’te ‹ran’da denetimi ele geçirmesiyle bafllayan Kaçar Hanedanl›¤› 

dönemi ise 1925 Aral›k’›nda R›za Pehlevi’nin emrindeki 3000 dolay›ndaki Kozak 

tugay› ile Tahran’a gelerek yönetimi ele geçirmesine kadar devam etmifltir. 

1926 bafl›ndan itibaren ‹ran’da Pehlevi Hanedanl›¤› dönemi bafllam›flt›r. R›za fiah 

Pehlevi’nin 1941’de o¤lu Muhammed R›za lehine tahttan ayr›lmas› üzerine genç 

yaflta iflbafl›na geçen fiah Muhammed R›za Pehlevi ise 1979 Devrimine kadar iflbafl›nda 

kalm›flt›r. 

Nitekim 1970’lerin sonlar›nda ortaya ç›kan geliflmeler bölgenin stratejik yap›s›nda 

önemli de¤iflikliklere neden olmufltur. Bir taraftan 1979 fiubat’›nda fiah’›n aniden 

devrilmesi ve y›k›lan monarflik rejimin yerine fiiili¤i esas alan Ayetullah Humeyni’nin 

‹slam Cumhuriyeti’nin kurulmas›, di¤er taraftan 1979’un Aral›k ay›nda 

Sovyetler Birli¤i’nin Afganistan’› iflgal ederek bölgedeki stratejik konumunu daha 

da avantajl› duruma getirmesiyle bir anda bölgedeki güç dengesi tamamen altüst 

olma tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Bunun üzerine, Körfez devletleri için hem 

Sovyetlerden gelebilecek olas› tehlikeye karfl› hem de yeni fiii rejiminin bölgeye 

yay›lma isteklerini engellemek ve çevrelemek amac›yla Körfez ‹flbirli¤i Konseyinin 

kurulmas› gere¤i ortaya ç›km›flt›r. Di¤er taraftan ABD, ‹ran ve Afganistan’daki geliflmeler 

üzerine Nixon Doktrini’nde de¤iflikli¤e giderek Carter Doktrini çerçevesinde 

bölgedeki askerî varl›¤›n› artt›rmaya karar vermifltir. 

1979 ‹ran Devrimi çok say›da faktörün rol oynad›¤› bir süreç olmufltur. Hem iç 

politikadaki ve siyasal sistemin iflleyiflinden kaynaklanan nedenler hem de fiah’›n 

d›fl politikas› ve bunun yol açt›¤› tepki ve rahats›zl›k toplumu harekete geçiren faktörler 

aras›nda yer alm›flt›r. 

Pehlevi Hanedanl›¤›’n›n 54 y›ll›k (1925-1979) iktidar dönemi rejime sad›k dostlar 

yetifltirdi¤i kadar kendi karfl›tlar›n› da do¤urmufltu. Bu nedenle ‹ran Devrimi, 

hem siyasal bak›mdan d›fllanm›fllar›n hem dinsel aç›dan Pehlevi hanedan›n›n uy- 

Resim 2.5 

Kum fiehri (‹ran 

Devriminde Ve 

Siyasal Sisteminde 

Önemli Bir Merkez) 


Kendi Arflivi 

47

48 

1971’de varili 1.79 dolar 

olan ham petrolün fiyat›, 

1973 sonunda 11.65 dolara 

f›rlam›fl ve bu do¤rultuda 

‹ran’›n petrol gelirleri de 

1972’de 2.3 milyar dolardan 

1974’te 18.5 milyar dolara 

ve 1977’de 20 milyar dolara 

ulaflm›flt›r. 

Nitekim fiah’›n 16 Ocak 

1979’da tatil gerekçesiyle 

‹ran’dan ayr›lmas› ve 

Humeyni’nin sürgünde 

bulundu¤u Paris’ten 1 fiubat 

1979’da ‹ran’a dönmesiyle 

ve ‹ran’da Pehlevi 

Hanedanl›¤› ve monarfli 

sona ermiflti. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

6 


gulamalar›ndan rahats›z olanlar›n hem eflitsiz gelir da¤›l›m›ndan yeterince pay alamayanlar›n 

ve giderek yoksullaflanlar›n, rejimin yabanc›larla ba¤lant›s›na ama özellikle 

Amerika ba¤lant›s›na tepki duyanlar›n, toplumsal ve kültürel alanda giderek 

artan yozlaflmadan rahats›z olanlar›n bir ortak payda da yani fiah karfl›tl›¤› gibi bir 

ortak zeminde buluflmalar› ve bunu iyi bir organizasyon içinde yönetmelerinin sonucuydu 

(Hatterington, 1982: 362-63; Limbert, 1987:103; Momayezi, 1986: 71) 

Devrim süreci esas olarak 1978 Ocak’›nda medreselerin ve mollalar›n yo¤un oldu¤u 

Kum flehrinde patlak veren gösterilerle bafllam›flt›r. (Cottam, 1980: 12-13). Bu 

ilk gösterilerde hükûmetin halka atefl açmas›yla çok say›da insan hayat›n› kaybetmiflti 

(Milani, 1989: 6-7). Bundan k›rk gün sonra fieriatmedari’nin ça¤r›s›yla yap›lan 

Tebriz’deki gösteriler sonucunda ise halk bir anlamda flehrin kontrolünü ele geçirmiflti. 

Yine 1978’in bafl›nda Halk›n Mücahitleri, Halk›n Fedaileri ve Peykar gibi sol 

gruplar da rejime yönelik sald›r›lar›n› yo¤unlaflt›rmaya bafllam›fllard› (Baktiari 1989: 

33: Alaolmolki,1987). fiah’›n bu arada halk›n tepkisini yat›flt›rmak ad›na yapt›¤› liberalleflmeye 

dönük baz› giriflimler ise hiçbir sonuç vermedi (Bayat, 1983: 38). 

Nitekim fiah’›n 16 Ocak 1979’da tatil gerekçesiyle ‹ran’dan ayr›lmas› ve Humeyni’nin 

sürgünde bulundu¤u Paris’ten 1 fiubat 1979’da ‹ran’a dönmesiyle ve ‹ran’da 

Pehlevi Hanedanl›¤› ve monarfli sona ermiflti. 

‹ran’da bir taraftan, devrimi gerçeklefltirenler aras›nda çat›flmalar yaflan›rken di- 

¤er taraftan Irak’›n 1980 Eylül’ündeki sald›r›s›yla bafllayan sekiz y›l sürecek bir savafl›n 

içine sürüklenmiflti. Savafl 1988 A¤ustos’unda sona erdi¤inde taraflar›n her 

ikisinin de insan ve ekonomik kayb› çok büyük olurken hiçbir taraf istedi¤i amaca 

ulaflamam›flt›. Bu dönemde ‹ran, bir taraftan Irak’la savafl›rken di¤er taraftan fiii 

unsurlar› kullanarak devrimi bölgeye ihraç etmek için çal›fl›yor ve bunun do¤urdu- 

¤u istikrars›zl›klar dolay›s›yla komflu ülkeleri ‹ran karfl›t› cephede yer almak zorunda 

b›rak›yordu. 

Humeyni’nin 1989’da ölümünden sonra ‹ran’›n d›fl politikas›nda ideolojik unsurlar 

yerine pragmatik unsurlar öne ç›kmaya bafllam›flt›r. ‹ran bu çerçevede özellikle 

1989’dan itibaren, önce Rafsancani (1989-1997) arkas›ndan da Hatemi (1997- 

2005) ile beraber s›n›r komflusu olan ülkelerle iliflkilerini gelifltirmeye çal›flm›flt›r. 

‹ran, söz konusu politika de¤iflikli¤ini Rafsancani ile bafllatm›fl olsa da bu konuda 

somut ad›mlar atmaya esas olarak 1997’de Cumhurbaflkanl›¤› görevini devralan 

Hatemi ile beraber bafllam›flt›r. Ancak söz konusu olumlu imaj oluflturma çabalar›n›n 

Ahmedinejad döneminde yeniden tersine döndü¤ü görülmüfltür. 

Devrimin hemen sonras›nda ‹ran’›n nükleer program› sürdürmesi ve bu konuda 

uluslararas› denetim mekanizmas›n›n faaliyetlerine kuflkuyla yaklaflmas› Irak örne¤inde 

oldu¤u gibi ‹ran ile ABD aras›ndaki iliflkileri özellikle 11 Eylül 2001’den 

itibaren gerilimli bir sürece soktu. ‹ran, nükleer faaliyetlerinin ve uranyum zenginlefltirmesinin 

amac›n›n salt bar›flç›l nükleer enerji üretimine ve bu ba¤lamda nükleer 

santrallere yak›t teminine yönelik oldu¤unu iddia ederken ABD bu faaliyetin 

nükleer bomba yap›m›na da yönelik olabilece¤inden kuflku duymakta ve uranyum 

zenginlefltirme faaliyetine kal›c› flekilde son vermesini istemektedir. 2005’te yap›lan 

seçimlerle cumhurbaflkan› seçilen ve 2009 Haziran’›nda tart›flmal› bir süreç sonunda 

ikinci defa yeniden seçimleri kazanan Mahmud Ahmedinejad, ‹ran’›n nükleer 

program›yla ilgili oldukça sert bir politika izlemektedir. 

‹ran ile ABD SIRA aras›ndaki S‹ZDE nükleer sorunu k›saca aç›klay›n›z. 


SORU


SUUD‹ ARAB‹STAN: PETROLÜN S‹YASAL GÜCÜ 

19. yüzy›l›n sonuna kadar (1820-1899) Bahreyn, Kuveyt ve BAE’yi oluflturan fleyhliklerle 

imzalad›¤› birtak›m ikili anlaflmalarla Aden’i ise 1839’da iflgal ederek protektoras› 

hâline getirmifl olan ‹ngiltere’nin bölgedeki denetimini geniflletme sürecinde, 

savafl s›ras›nda fierif Hüseyin ve ‹bn-i Suud ile yap›lan ittifak iliflkileri önemli 

rol oynam›flt›r. Ancak fierif Hüseyin’in ‹ngiltere’yle ifl birli¤i yaparak Sultan’a ve 

halifeye karfl› ayaklanm›fl olmas› dolay›s›yla hain olarak görülmesiyle siyasal prestijinin 

zay›flamas› ya da ortadan kalkmas› bölgenin ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan 

iflgal edilmesini de kolaylaflt›rm›flt›r. Türkiye’de 1924 Mart’›nda SIRA halifeli¤in S‹ZDE kald›r›lmas› 

üzerine fierif Hüseyin’in hemen harekete geçerek kendisini halife ilan etmesi 

Müslümanlar taraf›ndan kabul görmedi¤i gibi ‹slam dünyas›ndan da d›fllanmas›na 


yol açm›flt›r. Ayr›ca bu durumda fierif Hüseyin’e olan deste¤ini yeniden gözden geçiren 

‹ngiltere, Hüseyin’in Hicaz’daki egemenli¤ine son vermek için ‹bn-i Suud’dan 

yararlanma yoluna gitmifltir. 

SORU 

S ORU 

Arabistan yar›m adas›nda bir Vahhabi devleti kurma projesi oldukça D‹KKAT eskiye gitmektedir. 

Di¤er bir ifadeyle Suudi Arabistan’›n modern tarihi 18. yüzy›l›n ortalar›ndaki bir ittifak 

D‹KKAT 

iliflkisine dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda, 1744’te Nejd Emiri Muhammed ‹bn-i Suud ile Mu- 

SIRA S‹ZDE 

hammed ‹bn-i Abdulvahhap aras›nda kurulan ittifak çerçevesinde Vahhabi inan›fl›na daya- 

SIRA S‹ZDE 

l› bir devlet kurma çabas› da bafllat›lm›fl oluyordu. 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 

Vahhabizm bir siyasi deste¤i, Suudlar da Osmanl›ya karfl› kullanacaklar› bir Askerî baflar›lardan 

ideolojik meflruiyet arac›na kavuflmufl olmaktayd›. Suudlar›n bir Vahhabi devleti 

K ‹ T A P 

kurma çabalar›, 1802 ve 1803’te Mekke ve Medine’yi almalar› ile ileri bir aflama- 

kaynaklanan ba¤l›l›¤›n, ifller 

kötüye gitmeye bafllad›¤›nda 

ayn› h›zla kaybolmas›n›n 

K ‹ T A 

söz 

P 

ya geldiyse de Osmanl› ‹mparatorlu¤u, M›s›r valisi arac›l›¤›yla bölgeyi yeniden 

denetimine almak istemifl ve bu do¤rultuda Mehmet Ali Pafla önce 1811’de böl- 

TELEV‹ZYON 

geye askerî güç yollam›fl ve 1813’te de Osmanl› güçleri Mekke ve Medine’yi yeniden 

kontrollerine alm›flt›r. Nihayet 1818’de bölge tamamen denetim alt›na al›- 

konusu olaca¤›n› bilen 

Abdül Aziz, bu ba¤l›l›¤› 

dinsel bir ba¤l›l›k hâline 

dönüfltürerek TELEV‹ZYON 

daha sürekli 

hâle getirmek istemifl ve bu 

amaçla kendine ba¤l› 

narak Suudilerin çabalar› uzunca bir süre önlenmifltir. Ancak Osmanl› güçleri 

Nejd’te kalamad›klar› için Suudlar Riyad’› yeni baflkent yaparak ‹NTERNET buradaki pozis- 

kabilelere din bilginleri 

göndermek ya da kendi 

camilerini yapmalar› ‹NTERNET için 

yonlar›n› sürdürmeyi baflarm›fllard›r. 1830’lar›n bafl›ndan itibaren Osmanl› ile aras› 

bozulan ve bölgede kendi bafl›na bir hanedanl›k kurman›n hesaplar›n› yapan 

parasal katk›larda 

bulunmak gibi yöntemlerin 

d›fl›nda Vahhabi anlay›fl›n› 

M›s›r Valisi Mehmet Ali, 1837-38’de bu defa kendi ad›na Suudileri MAKALE 

yeniden yenilgiye 

u¤ratm›fl, Suudi lideri Faysal bin Türki’yi de tutsak alm›flt›. Mehmet Ali’nin 

benimsemeleri için 

MAKALE 

zor 

kullanma da dâhil de¤iflik 

yöntemlere baflvurmufltur. 

1841’de Osmanl› Sultan› ile yap›lan anlaflma do¤rultusunda bu bölgeyi terk etmesi 

üzerine 1843’te Nejd’e dönen el-Türki otoritesini yeniden tesis etmifltir. Bu- 

Abdül Aziz, bu anlay›fl› 

benimseyenleri parasal 

aç›dan destekleyerek 

na karfl›l›k Osmanl›dan çekinen Faysal bin Türki, Hicaz’› yeniden denetim alt›na 

almaya giriflmemifltir. 

ödüllendirme yoluna da 

gitmekteydi. 1912’de 

kurulan ve bedevi 

Nihayet bölgede Suudi egemenli¤inin yeniden tesisi, El-Türki’nin o¤lu Abdurrahman’›n 

o¤lu Abdül Aziz taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. 1902’de Riyad’› 1905’te 

gönüllülerden oluflan 

“‹hvan” (kardefller) ordusu 

Vahhabizmin 

ise Nejd’i denetimi alt›na alan Abdül Aziz bin Abdurrahman el-Suud’un (k›saca 

‹bn-i Suud) bu baflar›s› Suudi devletinin kurulmas›nda önemli bir dönemeci ifade 

benimsetilmesi ve 

kabilelerin sadakatinin 

sa¤lanmas›nda oldukça 

etmekteydi. ‹ngiltere, 1913’te Osmanl›n›n egemenli¤indeki günümüz Suudi Arabistan’›n›n 

do¤u illerinde denetimi eline geçiren ‹bn-i Suud’un konumunu hemen 

tan›m›flt›r. 

etkili olmufltur. 

49 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

50 


Di¤er taraftan, Abdül Aziz (‹bn-i Suud) için 1902’den I. Dünya Savafl›’na kadar 

geçen süre içinde bölgedeki Arap kabileler üzerinde otorite sa¤lamas›nda Vahhabizm 

olarak bilinen dinî anlay›fl› referans olarak almas› ve iktidar›n›n meflru arac› 

olarak kullanmas› önemli bir etken olmufltur. 

3 Mart 1924’te Türkiye’de Halifeli¤in kald›r›lmas› üzerine 7 Mart’ta kendisini ‹slam 

ülkelerinin halifesi ilan eden fierif Hüseyin’e ilk tepki Nejd Emiri Abdül Aziz’den 

geldi ve bu mücadele sonunda 25 Aral›k 1925’te Mekke’yi iflgal ederek Hicaz Emiri 

fierif Hüseyin’in egemenli¤ine son veren Abdül Aziz, kendisini 1926 Ocak’›nda 

Hicaz Kral› ve Nejd Sultan› ilan ederken ‹ngiltere 1927 Cidde Antlaflmas›’yla kendi 

belirleyece¤i s›n›rlar içinde Abdül Aziz’in bu unvan›n› tan›m›flt›r. 1932 ‘de ise devletin 

ad› Suudi Arabistan Krall›¤› olarak de¤ifltirilirken ayn› tarihte Milletler Cemiyetine 

üyeli¤i de kabul edilmekteydi. 

Ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›n›n ard›ndan Abdül Aziz bütün dikkatini merkezî bir 

yönetim kurma üzerinde yo¤unlaflt›rm›fl ve bunda epey baflar›l› olmufltu. Kabilelerin 

sadakati bazen zor kullan›larak, bazen ödüllendirmeyle bazen dinsel ba¤l›l›klardan 

yararlan›larak, bazen de evliliklerle sa¤lanm›flt›. Bu evliliklerden dolay› Abdül 

Aziz’in tam k›rk bir o¤lu bulunmaktayd› ve bu onun bir hanedanl›k kurmas›n› 

kolaylaflt›rm›flt›. Ulema ve Ümera ad› verilen iki s›n›ftan oluflan Suudi Arabistan’da 

Ümera s›n›f›n› Suud ailesi, Ulema s›n›f›n› ise fieyh ailesi oluflturmufltur. Örne¤in 

1990’l› y›llara gelindi¤inde yap›lan tahminlere göre Ulema ve Ümera s›n›f›n› oluflturan 

bu iki ailenin toplam say›lar›n›n 100.000 dolay›nda oldu¤u yönündeydi. Bunlar›n 

d›fl›ndaki kabilelerin çok daha s›n›rl› bir ayr›cal›¤a sahip oldu¤u Suudi Arabistan, 

bu özellikleriyle baz›lar›nca otokrasi baz›lar› taraf›ndan ise çöl demokrasisi 

olarak nitelenmektedir. 

SIRA S‹ZDE 

7 

Suudi Arabistan’›n SIRA S‹ZDE temelini oluflturan siyasi ve dinî referanslar› ve dayanaklar›n› aç›klay›n›z. 

‹lk kuruldu¤u y›llarda petrol geliri bulunmad›¤›ndan krall›k günümüzdeki 


kadar bolluk DÜfiÜNEL‹M ve ihtiflam içinde de¤ildi. Çünkü bu dönemde devletin en önemli 

mali kayna¤› Hac gelirleriydi. Ülkede petrol araflt›rmalar›n›n bafllamas› 1933’te 

SORU 

Standart Oil SORU of California (Texaco, Mobil ve Standart Oil of New Jersey ile kurulan 

ortakl›klarla daha sonra ARAMCO ad›n› alacak) flirketine verilen imtiyaz- 

D‹KKAT 

dan sonra bafllayabilmiflse D‹KKAT de petrolün üretimi 1938’de mümkün olabilmifltir. 

Fakat II. Dünya Savafl›’n›n patlak vermesi Suudi petrol sanayisinin geliflmesini 

SIRA S‹ZDE 

geciktirmifltir. 

SIRA S‹ZDE 

II. Dünya Savafl› s›ras›nda Suudi Arabistan, 1945 Mart’›na kadar resmî anlamda 

tarafs›zl›¤›n› korumufl ve ancak bu tarihte Almanya’ya savafl ilan etmifl olsa da da- 

AMAÇLARIMIZ ha 1940’da AMAÇLARIMIZ Abdül Aziz ‹ngiltere’yi destekledi¤ini aç›klam›fl ve Suudlar savafl esna- 

s›nda çeflitli düzeylerde müttefiklerle ifl birli¤ini sürdürmüfllerdi. Buna karfl›l›k savafl 

esnas›nda mali zorluk içinde olan Suudi Arabistan’a ‹ngiltere ve ABD yard›m- 

K ‹ T A P 

da bulunmufltur. K ‹ T AÖrne¤in P henüz bu y›llarda oldukça mütevaz› say›labilecek bir 

petrol gelirine sahip olan Suud yönetimi, ABD ile girdi¤i iliflki çerçevesinde 1943’te 

bu ülkeden Kiralama ve Ödünç Alma Yasas› çerçevesinde mali yard›m alm›flt›r. Bu 

TELEV‹ZYON ifl birli¤i sürecinde TELEV‹ZYON ABD de Suudi Arabistan’dan elde etti¤i petrol imtiyaz alanlar›n› 

geniflletmifltir. 


MAKALE 

MAKALE

Özetle, 1926’da Hicaz Krall›¤›, 1932’de 

ise Suudi Arabistan Krall›¤› ad›n› alan 

devletin kurucusu olan Abdül Aziz, da¤›n›k 

hâlde bulunan kabilelerin oluflturdu- 

¤u bir konfederasyon yerine merkezî bir 

devletin kurulmas›n› sa¤lamakla beraber, 

1953’te öldü¤ünde devletin anayasas› olarak 

Kur’an, yasalar› olarak da fleriat kabul 

edildi¤inden ayr› bir anayasas›, ayr› 

bir yasas› ve kurumsallaflm›fl bir dan›flma 

meclis bulunmamaktayd›. 

Abdül Aziz’in ölümüyle yerine geçen 

o¤lu Suud günümüze kadar iflbafl›na geçen 

dört o¤lundan en zay›f karakterli olan›yd›. 

‹ktidarda oldu¤u süre içinde içerde 

ve d›flar›da baflar›l› bir politika uygulayamad›. 

Zaten 1958’den itibaren art›k hastal›¤› 

dolay›s›yla ülkeyi yönetmekte güçlük 

çeken Kral Suud, iflbafl›nda kalmas›na ra¤men 

yürütme yetkilerini Baflbakan Veliaht 

Prens Faysal’a devretmeye ikna edilmiflti. 

Nihayet 1964’te ülkede dinî önderlerin fetvas› 

al›narak bir anlamda saray darbesiyle 

Kral Suud görevden al›narak yerine kardefli 

Faysal getirilmiflti. 


Kral Faysal, Suud’a göre çok daha baflar›l› bir profil çizmifltir. Çok stratejik bir 

karar olan petrol ambargosu uygulamas› Suudi Arabistan’› arkas›ndan yaflanan fiyat 

art›fllar›yla birleflince ummad›¤› bir gelire kavuflturmufltur. Böylece Suudi Arabistan, 

bir çöl krall›¤›ndan finansal bir güç hâline gelmifl oldu. SIRA Savunma S‹ZDE harcamalar› 

zaten 1964/65’te yaklafl›k 100 milyon dolarken 1966/67’de 335 milyon dolara, 

Suud ordusu da 18.000’den 35.000’e ç›kar›lm›flt›. Uygulad›¤› modernleflme prog- 


ramlar›yla da Faysal, 19. yüzy›l Osmanl› padiflahlar›ndan III. Selim’i ve II. Mahmut’u 

hat›rlatmaktayd›. Faysal ekonomik ve e¤itim alan›nda yeni say›labilecek at›l›mlarda 

bulundu. 

SORU 

1973 petrol ambargosu Suudi Arabistan’›n gelirlerinde müthifl bir art›fla D‹KKAT yol açm›flt›r. Suu- 

D‹KKAT 

di Arabistan’da ilk petrol ayr›cal›klar› Abdül Aziz taraf›ndan 1933’te Standart Oil of California 

flirketine verilmifl ve bu flirketin yine bir Amerikan flirketi olan 

SIRA 

Texas 

S‹ZDE 

flirketiyle kur- 

SIRA S‹ZDE 

duklar› ortakl›k daha sonra yeni ortaklar›n da kat›l›m›yla 1944 bafl›ndan itibaren ARAM- 

CO ad›yla faaliyetini sürdürmüfltür. Suudi Arabistan’da ilk petrol 1938’de Suudi Arabistan’›n 

do¤usunda bulunan Dahran’da ç›kar›lm›fl ancak II. Dünya Savafl› AMAÇLARIMIZ sonras›na kadar 

AMAÇLARIMIZ 

fazla bir ticari de¤er tafl›mam›flt›. 

K ‹ T A P 

Petrolün uluslararas› piyasalarda bir de¤er ifade etmesi üzerine 1950’li y›llarda 

petrol flirketleri ile petrol üreten ülkeler aras›nda kârdan % 50 pay almay› öngören 

anlaflmalar yap›lm›flt›r. Fakat bu y›llarda hâlen ilgili ülkelerin üretim ve fiyatland›r- 

TELEV‹ZYON 

ma konusunda herhangi bir söz haklar› bulunmamaktayd›. ‹flte ARAMCO bu y›llar- 

SORU 

51 

SIRA S‹ZDE 


K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


MAKALE 

Resim 2.6 

Kaynak: http://www.world-maps.co.uk/continent-map-ofmiddle-east.htm 

MAKALE

52 


da rafine, pazarlama ve fiyatland›rma aflamalar›nda temel belirleyici konumu da 

olan dev birçok uluslu flirket görünümü kazanm›flt›r. 

1960’ta özellikle fiyatland›rma politikalar› konusunda ortak hareket etmeyi 

sa¤lamak amac›yla ilk önce befl ülke (‹ran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezüella) 

aras›nda imzalanan bir anlaflmayla kurulan daha sonra on üç üyeye 

ulaflan OPEC’in yan›nda 1968’de de sadece petrol üreten Arap ülkelerinin kat›l›m›yla 

OAPEC kurulmufltur. Her iki örgütün kuruluflunda da ilgili ülkelerin temel 

amac›, önemli bir ham madde kayna¤› hâline gelmifl olan petrol üzerinde daha 

fazla denetime sahip olmakt›. Bu çerçevede OPEC üyeleri öncelikle ortak hareket 

ederek Bat›l› petrol flirketlerine karfl› pazarl›k güçlerini artt›rmak istemelerine 

karfl›l›k henüz dünyadaki petrol miktar›n›n mevcut talebi karfl›layacak ölçülerde 

ve bol miktarda oluflu örgütün ilk kuruldu¤u y›llarda istenildi¤i kadar etkili olmas›n› 

engelledi. 

Nitekim her fley Suudi Arabistan Kral› Faysal’›n 1973 Ekim Savafl› s›ras›nda 

ABD’nin ‹srail’e verdi¤i deste¤e tepki göstermek için ABD ve Hollanda’ya petrol 

sevkini ask›ya almas›yla bafllad›. Arkas›ndan di¤er Arap ülkeleri de bu politikaya 

destek verdiler. OPEC, 1974 Ocak’›n›n hemen bafl›nda afifle fiyatlar›n› 11.65 dolar 

olarak aç›klarken bu bir önceki y›l Ocak ay› fiyat› olan 2.74 dolar ile karfl›laflt›r›ld›- 

¤›nda dört misli bir art›fl› ifade etmekteydi. Bu art›fl dolay›s›yla Suudi Arabistan’›n 

petrol gelirleri de ayn› oranda artarak 6.4 milyar dolardan 27.7 milyar dolara f›rlam›flt›. 

Suudi Arabistan’›n petrol gelirlerindeki art›fl bununla s›n›rl› kalmayacakt›. 

1981’de petrol fiyatlar›n›n 34 dolara ç›kmas› üzerine 102 milyar dolara f›rlayan petrol 

gelirleri 1990 ve 2003 krizleri sonras›nda fiyatlar›n önce 40 dolara arkas›ndan 

2007-2008’e gelindi¤inde ise 140 dolara kadar ç›kmas› üzerine üçe katlayacakt›r. 

Böylece dünyan›n önemli bir petrol ve finansal gücü hâline gelen Suudi Arabistan’›n 

bundan sonra daha aktif bir politika takip etmeye bafllad›¤› ve bu çerçevede 

Orta Do¤u politikas› konusunda hem ABD üzerinde daha fazla etkili olmaya 

çal›flt›¤› hem de FKÖ ve Suriye’yi mali yard›m faktörünü kullanarak aleyhine politikalar 

benimsemekten al›koymaya çal›flt›¤› görülüyor. Ancak eriflti¤i mali olanaklar 

Suudi Arabistan için tehdidin bitti¤i anlam›na gelmemekteydi. 1979 Devrimiyle 

beraber ‹ran’›n 1990 ve sonras›nda ise Irak’›n Suudi Arabistan için ciddi bir tehdit 

hâline gelmesi ülkenin savunma harcamalar›nda çok h›zl› bir art›fla da beraberinde 

getirmifltir. 

Kral Faysal’›n psikolojik problemleri olan bir ye¤eni taraf›ndan bir suikast sonucu 

öldürülmesinin ard›ndan yerine 1975’te Kral Halid onun da sa¤l›k sorunlar› 

dolay›s›yla ideal bir yönetim ortaya koyamamas› ve 1982’de ölümü üzerine ise kardefli 

Baflbakan Birinci Yard›mc›s› Veliaht Prens Fahd kral olmufltur. 2005’te ise Kral 

Fahd’›n ölümü üzerine Veliaht Prens Abdullah bin Abdül Aziz kral olmufltur. 

KUVEYT: ZENG‹N AMA GÜVENS‹Z 

18. yüzy›l›n bafl›nda Arabistan yar›m adas›n›n Nejd bölgesinden göç eden kabilelerin 

oluflturdu¤u ve 1756’da Sabah ailesi taraf›ndan yönetilen otonom bir bölge 

hâline gelen Kuveyt, di¤er Körfez ülkeleri gibi bir sahil ülkesi olman›n avantaj›n› 

kullanarak daha o y›llarda Hindistan ile Orta Do¤u aras›nda bir ticaret merkezi olma 

özelli¤ini kazanm›flt›r. Dolay›s›yla buradaki ticari faaliyetlerden sa¤lanan gelir 

petrolün henüz bir zenginlik kayna¤› olarak keflfedilmedi¤i o y›llarda Sabah ailesinin 

ve Kuveyt’in en önemli gelir kayna¤›n› oluflturmaktayd›.


1826’dan itibaren Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na vergi ba¤› ile ba¤lanan Kuveyt 

1853’ten sonra bu devletin egemenli¤ine girmifl ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 

Basra eyalet valisi taraf›ndan, Basra’ya ba¤lanarak fieyh Abdullah el-Sabah’a 1871’de 

bölge valili¤i verilmifltir. Ancak 1800’lü y›llar›n sonlar›na do¤ru bölgeye ‹ngiltere’nin 

gelmesiyle Kuveyt üzerindeki rekabete Farslar ve Suudilerin yan› s›ra ‹ngilizler 

de eklenmiflti. Osmanl› Sultan› II. Abdülhamit’in bölgenin kendi egemenli- 

¤inde oldu¤unu göstermek için 1897’de fieyh Mubarek’i Kuveyt’in yöneticisi olarak 

tayin etti¤ini aç›klamas›yla Kuveyt üzerindeki egemenlik mücadelesi SIRA S‹ZDE Osmanl› 

‹mparatorlu¤u ile ‹ngiltere’yi karfl› karfl›ya getirmifltir. Özellikle bu atama iflleminde 

Basra valisine tabi oldu¤unun belirtilmesine itiraz eden fieyh Mubarek El-Sa- 


bah’›n ‹ngiltere’den yard›m istemesi üzerine bölgeye askerî güç gönderen ‹ngiltere 

ile 1899’da bir anlaflma imzalayan Mubarek, bölgedeki di¤er emirlikler gibi bu 

devletin protektoras› olmay› kabul etmekteydi. 

SORU 

Resim 2.7 

Kuveyt (Kuveyt'in 

Baflkentinden Bir 

Görünüm) 


Kendi Arflivi 

SORU 

Mubarek el-Sabah’›n ‹ngiltere ile imzalad›¤› 1899 anlaflmas›’yla, Kuveyt, D‹KKAT ‹ngiltere’nin izni 

D‹KKAT 

olmadan hiç bir devletin temsilcisini kabul etmeme ve bir baflka ülkeye toprak veya baflka 

bir imtiyaz vermeme ve anlaflma yapmama taahhüdüyle bu devletin egemenli¤ini kabul et- 


miflti. ‹ngiltere, protektora kuran anlaflmalar› daha önce 1892’de Bahreyn’le ve BAE’ni 

oluflturan di¤er fleyhliklerle de yapm›flt›. 


I. Dünya Savafl›’na öngelen y›llarda gündeme gelen Ba¤dat demir yolunun 

Almanya 

taraf›ndan Basra’dan Körfez’e do¤ru uzat›lmas› olas›l›¤›n›n do¤mas› üzerine 

‹ngiltere, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile anlaflma yoluna gitmifltir. K ‹ngiltere, ‹ T A P Osmanl› 

K ‹ T A P 

‹mparatorlu¤u ile 1913’te imzalanan anlaflmayla Ba¤dat’›n güneyinde yer alan bölgeler 

için ald›¤› demir yolu imtiyaz› karfl›l›¤›nda Kuveyt üzerindeki egemenlik iddias›ndan 

vazgeçmekteydi. Ayr›ca Osmanl› ‹mparatorlu¤u da Körfez’in TELEV‹ZYON bat› k›y›lar›n- 

TELEV‹ZYON 

daki baz› topraklardan çekilmeyi kabul etmekteydi. Buna göre, Kuveyt Osmanl›’ya 

ba¤l› otonom bir idari birim ve Sabah ailesi de Osmanl›’n›n bir yöneticisi konu- 

53 

SIRA S‹ZDE 



MAKALE 

MAKALE

54 


munda olacakt›. Ancak Kuveyt üzerindeki Osmanl› süzeranl›¤› oldukça k›sa sürdü. 

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Almanya yan›nda savafla girmesiyle beraber, ‹ngiltere 

1913 Anlaflmas›’n›n geçersiz oldu¤unu ve Kuveyt’in ‹ngiliz korumas› alt›nda bir 

emirlik oldu¤unu aç›klayarak protektoran›n devam etti¤ini vurgulamaktayd›. 

1915’te fieyh Mubarek’in (1896-1915) ölümünden sonra iflbafl›na geçen fieyh 

Cabir’den 1917’de iktidar› devralan Mubarek’in o¤lu fieyh Sâlim (1917-1921) savafl 

esnas›nda ‹ngiltere karfl›s›nda Osmanl›’n›n desteklenmesini savunmaktayd›. Hatta 

iktidar› bizzat ele ald›¤›nda da bu yönde politikalar izleyerek ‹ngiltere’nin Osmanl›y› 

tecrid etme politikas›na destek vermemifltir. Dolay›s›yla Kuveyt, özellikle 

1915’ten sonraki süreçte ‹ngiltere’ye gereksinimi olan deste¤i vermemifltir. Ancak 

1917 Mart’›ndan itibaren Irak’ta iki buçuk y›ld›r süren direniflin ard›ndan Osmanl› 

ordusunun Ba¤dat’tan ayr›lmas› üzerine bölge ‹ngiltere’nin askerî ve siyasi denetimine 

girmifltir. Kuveyt’in söz konusu bu statüsünde 1961’de ba¤›ms›z oluncaya kadar 

bir de¤iflme olmad›. Ancak I. Dünya Savafl›’n›n sonunda Londra taraf›ndan belirlenen 

ve ileride bölgede çat›flma kayna¤› olacak bir s›n›rla (1922 Uqair Anlaflmas›) 

Kuveyt, ‹ngiliz mandas› alt›ndaki Irak’tan ayr›lmaktayd›. 

Nitekim uluslararas› petrol flirketlerinin bölgeye gelmesiyle beraber Kuveyt’in 

talihi de de¤iflmeye bafllad›. 1934’te Kuveyt fieyhi Ahmed el-Sabah’›n (1921-1950) 

bir Amerikan flirketi olan Gulf Oil ve bir ‹ngiliz flirketi olan Anglo Persian Oil Company 

(BP) ile yapt›¤› anlaflmayla Kuveyt üzerindeki petrol imtiyazlar› bu flirketler 

taraf›ndan kurulan Kuwait Oil Company’ye devredilmekteydi. Yaklafl›k dört y›ll›k 

bir çal›flmadan sonra petrolün ç›kar›lmas› söz konusu olduysa da ilgili flirketler petrol 

ihracat›na ancak 1946’da bafllayabildi. Petrolden elde edilen gelir ilk y›l 760 bin 

dolar iken 1952’de 169 milyon dolara ç›km›fl ancak as›l büyük art›fl 1973 petrol ambargosundan 

sonra yaflanm›fl ve 1980’de 22 milyar dolar gibi oldukça yüksek bir 

rakama ulaflm›flt›r. fiüphesiz yaklafl›k bir milyon dolay›nda bir yerli nüfusa sahip ülke 

aç›s›ndan bu gelir, dünya ülkeleri aras›ndaki zenginlik s›ralamas›nda iyi bir yerde 

yer almas› için yeterli olmufl, Kuveyt, s›radan bir ülke olmaktan ç›karak bir finansal 

güç hâline gelmifltir. Özellikle 2006’ya kadar 60 dolara ulaflan petrol fiyatlar›n›n 

bu tarihten sonra bir daha katlayarak 2008’de 140 dolara dayanmas› bu ülkelerin 

gelirlerinin korkunç flekilde artmas›na yol açm›flt›r. Ülke nüfusunun yabanc›larda 

dâhil (%65’i) yaklafl›k 3 milyon oldu¤u Kuveyt’te 2012 rakamlar›na göre kifli 

bafl›na düflen milli gelir 66,000 dolar dolay›ndad›r. 

Kuveyt fieyhi Ahmed’ten sonra iflbafl›na gelen ve oldukça temkinli ve tutumlu 

kiflili¤iyle bilinen fieyh Abdullah el-Sabah’›n (1950-1965) petrol gelirlerinin artmaya 

bafllad›¤› y›llara rastlayan iktidar dönemi, ayn› zamanda Orta Do¤u’nun en hareketli 

y›llar›yd›. Bu arada 1961’de ‹ngiltere’den ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Kuveyt’te 

ulusal meclisin aç›l›fl› 1963’te gerçekleflmiflti. 

Nitekim 1976’da feshedilen ulusal meclis, 1981’de yeniden aç›ld›ysa da 1986’da 

ikinci defa feshedilmifl ve tekrar 1992’de aç›labilmifltir. Ulusal meclis uygulamas›, 

bölgede baflka bir örne¤i olmad›¤› için Kuveyt di¤er Körfez ülkelerine göre daha 

demokratik bir ülke olarak nitelenebilirse de sadece 1920’den önce Kuveyt’te mukim 

olanlar›n oy kullanabildikleri bir seçimle olufltu¤u, Emir taraf›ndan zaman zaman 

feshedildi¤i ve meclisin yar›s›n›n Emir taraf›ndan atand›¤› için yine de gerçek 

anlamda bir parlamento ve gerçek anlamda bir demokratikleflme saymak mümkün 

de¤ildir. Ancak muhalefetin k›smen kendini ifade etme imkân› buldu¤u seçimle 

oluflan bir parlamento ve s›n›rl› bir söz ve ifade özgürlü¤ü ile s›n›rl› bir bas›n özgürlü¤ünün 

söz konusu oldu¤u Kuveyt’i flüphesiz di¤er bölge ülkelerinden farkl› 

bir kategoride de¤erlendirmek gerekir.


Dünya petrol piyasas›ndaki hareketleri etkileyebilecek bir güç olmas›n›n d›fl›nda, 

yukar›da belirtilen nedenlerden dolay› önemli bir finansal ba¤›ml›l›k iliflkisi 

içinde oldu¤u dünyan›n önemli güçleri aç›s›ndan Kuveyt, tehdit olarak alg›lanan 

önce SSCB daha sonraki süreçte ise ‹ran ve Irak gibi ülkelere karfl› korunmas› gereken 

bir ülke olarak görülmüfltür. Kuveyt Emirleri ise bir taraftan ba¤›ml›l›k iliflkisi 

içindeki bu ülkeler karfl›s›nda ba¤›ms›zl›¤›n› korumaya çal›fl›rken kendi için tehdit 

oluflturan ülkelere karfl› cömertçe davranarak bu iki farkl› uç aras›nda bir denge 

sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Ayr›ca ‹ran-Irak Savafl› boyunca Kuveyt Irak’a milyarlarca 

dolar yard›m yapm›flt›r. Ancak petrolün ve paran›n bir ülkenin güvenli¤ini sa¤lamada 

asla sa¤lam bir güvence olamayaca¤› ve özellikle askerî gücün yerini tutamayaca¤› 

1990’da Irak’›n Kuveyt’i iflgaliyle ortaya ç›km›flt›r. Ayr›ca para da Kuveyt 

gibi ülkelerde olas› tehditleri cayd›racak ve ülkenin güvenli¤ini sa¤layacak güçlü 

bir askerî yap› oluflturmak için yeterli olamayabilmektedir. 

D‹⁄ER KÖRFEZ ÜLKELER‹ 

Birleflik Arap Emirlikleri 

1968’de ‹ngiltere’nin bölgeden çekilece¤ini aç›klamas› ile beraber 1971’de yedi 

emirli¤in (Dubai, fiaryah, Ra’s el-Hayma, Ümmü’l-Kayvan, Acman ve Füceyre) birleflmesiyle 

oluflan Birleflik Arap Emirlikleri, ‹ngiltere ile ba¤lar›n› tamamen koparmam›fl 

daha önceki anlaflmalar›n yerini alacak yeni bir anlaflma imzalam›flt›r. Ancak 

yine de art›k protektora statüsü sona ermekte ve egemenlikleri ‹ngiltere taraf›ndan 

da tan›nmaktayd›. Asl›nda ilk baflta karars›z kalan Ra’s el-Hayma, federasyona 

1972 fiubat’›nda kat›lm›flt›r. BAE, 1971 Aral›k’›nda ilan edilen ba¤›ms›zl›kla 

beraber hem BM’ye hem de Arap Birli¤ine üye olmufltur. 

BAE’de yaklafl›k 8.3 milyon (2012 itibar›yla) dolay›nda olan nüfusun % 85’i Abu 

Dabi, Dubai ve fiaryah’ta yaflamaktad›r. Kifli bafl›na düflen millî gelirin 67,000 dolar 

Resim 2.8 

Dubai (Birleflik 

Arap Emirlikleri) 


Kendi Arflivi 

55

56 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


dolay›nda oldu¤u Birleflik Arap Emirliklerinde yabanc›lar nüfusun yaklafl›k % 75- 

80’ini olufltururken çal›flan iflgücünün de yaklafl›k % 90’› yabanc›lardan meydana 

gelmektedir. Özellikle yabanc›lar içinde ço¤unlu¤u Hindistan ve Pakistanl›lar›n 

oluflturdu¤u Güney Asya kökenli Müslümanlar oluflturmaktad›r. Yaklafl›k % 30’unu 

yabanc›lar›n oluflturdu¤u orduda ise Pakistanl› ve Ürdünlüler ço¤unluktad›r. BA- 

E’de gerek askerî gücün gerekse savunma bütçesinin % 80’ini Abu Dabi Emirli¤i 

sa¤lamaktad›r. Nüfusunun tamam›na yak›n› Sünni Müslüman olan Emirliklerde % 

10 dolaylar›nda fiii bulunmaktad›r. 

BAE’de petrol gelirlerinin devreye girmesi, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Bahreyn’e 

göre daha geç bir tarihte olmufltur. Örne¤in Abu Dabi’de ilk petrol üretimi 

1962’de Dubai’de 1969’da fiaryah’ta, 1974’te ve Ras el-Hayma’da 1984’te gerçeklefltirilmifltir. 

Sahip oldu¤u 98 milyar varillik petrol rezervi ile dünya petrol rezervinin 

yaklafl›k % 9’una sahip olan BAE’deki toplam üretiminin % 80’i Abu Dabi’de % 18’i 

ise Dubai’de yap›lmaktad›r. Hem daha fazla petrol üretimine hem de daha uzun 

ömürlü rezerve sahip olan Abu Dabi nüfus ve toprak büyüklü¤ü bak›m›ndan da 

en büyük emirliktir. Birçok aç›dan Abu Dabi’yi Dubai ve Ra’s el-Hayma emirlikleri 

takip etmektedir. Birleflik Arap Emirliklerinde en önemli yönetim ayg›t› yedi 

emirli¤in bafl›nda bulunan emirlerin kat›l›m›yla oluflan ve bir anlamda baflkanlar 

konseyi niteli¤inde olan Yüksek Konseydir. Devlet Baflkan› ve Yard›mc›s›n› seçen 

Konsey’de Abu Dabi ve Dubai’nin veto yetkileri bulunuyor. Devlet baflkanl›¤›n›n 

seçimle iflbafl›na geliyor olmas›na ra¤men Emirlikler içinde en güçlüsü olan Abu 

Dabi Emiri fieyh Zaid bin Sultan el-Nahyan, ba¤›ms›zl›ktan 2004’te ölümüne kadar 

federasyonun devlet baflkanl›¤›n› elinde bulundurmufltur. fieyh Zaid’in ölümü üzerine 

o¤lu Veliaht Prens Halife bin Zayid el-Nahyan onun yerine BAE Emiri olmufltur. 

Veliaht Prens olarak onun yerine fieyh Muhammed bin Zayid el-Nahyan getirilmifltir. 

Federasyon içinde oluflturulan ulusal orduya kat›lma konusunda ilk bafllarda 

isteksiz davranan Dubai emirli¤inin devlet baflkan yard›mc›l›¤› ve baflbakanl›k 

görevleri de sürekli hâle getirilerek bu sorun çözülmüfltür. 

Yüksek Konseyin d›fl›nda yürütme organ› olarak bulunan Federal Bakanlar Kurulunun 

önerdi¤i yasalar, Emirlerin iki y›ll›k bir dönem için atad›¤› dan›flma organ› 

niteli¤indeki Federal Ulusal Konsey taraf›ndan incelenmektedir. Bir anlamda federal 

parlamento SIRA S‹ZDE ifllevi gören ve üyeleri Emirlerin kendilerince belirlenen 40 üyeli 

Federal Ulusal Konseyde, Abu Dabi ile Dubai sekizer, fiaryah ve Ra’s el-Hayma 

alt›flar, Ümmü’l-Kayvan, Acman ve Füceyre dörder üye ile temsil edilmektedir. 


Di¤er emirliklerde oldu¤u gibi BAE’nin d›fl politikas›nda da Bat› ba¤lant›s› oldukça 

büyük boyutlardad›r. Buna karfl›l›k özellikle Dubai’nin ‹ran’la yak›n iliflkile- 

SORU 

ri bulunmaktad›r. 

D‹KKAT 

‹ran’›n 1971’den D‹KKAT beri BAE’ye ait üç aday› (Küçük Tunb, Büyük Tunb ve Ebu Musa) iflgal etmeye 

devam etmesi hem emirlikler aras›ndaki iliflkileri hem de BAE ile ‹ran aras›ndaki 

SIRA S‹ZDE 

iliflkileri olumsuz yönde etkilemektedir. 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

Umman ile Ra’s el-Hayma aras›nda söz konusu olan ve geçmiflte s›n›rl› da olsa 

çat›flmaya AMAÇLARIMIZ yol açan s›n›r sorunlar› yine de BAE ile Umman aras›nda büyük boyutlarda 

bir çat›flmaya yol açacak nitelikte bir sorun olarak de¤erlendirilmemektedir. 

Umman 


K ‹ T A P 

Basra Körfezi ile Umman Körfezi’nin bitiflti¤i yerde oldukça stratejik bir noktada 

bulunan Umman, Hürmüz Bo¤az›’n›n a¤z›nda bulunan Musandam yar›m adas›yla, 

TELEV‹ZYON


Körfez trafi¤inin kontrolünü elinde tutmaktad›r. Umman birçok bak›mdan di¤er 

Körfez ülkelerinden ayr›lmaktad›r. Genifl bir topra¤a sahip olan Umman di¤erlerinden 

farkl› olarak ayn› zamanda önemli bir tar›m ülkesidir. Ayr›ca Körfez ülkelerinden 

‹ran, Irak ve Bahreyn’de fiiiler, di¤erlerinde ise Sünniler ço¤unlukta oldu¤u 

hâlde Umman’da haricili¤in ›l›ml› bir kolu olan ‹badiler ço¤unlu¤u oluflturmaktad›r. 

Umman di¤er Körfez ülkelerinden farkl› olarak, onu önemli k›lan as›l unsur 

geçmiflten günümüze petrolden ziyade stratejik konumu olmufltur. 

El Bu Said ailesi taraf›ndan 1744’te ba¤›ms›z bir hanedanl›k olarak kurulan Umman, 

19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bir deniz imparatorlu¤u hâline gelmiflti. 1850’lerde 

‹mparatorluk merkezi Zenzibar olan Sultanl›k, ‹ngiltere’nin bölgeye gelifliyle beraber 

buray› terk etmek ve merkezi Maskat’a tafl›mak zorunda kalm›flt›r. 19. yüzy›l›n 

sonuna do¤ru Sultanl›k, ülkenin iç k›s›mlar›nda denetimi kaybetmifl, bir süre sonra 

da ‹ngiltere’nin mali deste¤ine baflvurmak zorunda kalm›flt›r. ‹ngiltere ile birçok 

anlaflma imzalayarak bu devletin yard›m›na ihtiyaç duyan Umman, di¤er Körfez 

fleyhliklerinden (Bahreyn, BAE, Kuveyt ve Katar) farkl› olarak ‹ngiliz protektoras› 

olmayarak ba¤›ms›zl›¤›n› koruyan tek ülke olmufltur. 

20. yüzy›l›n ilk altm›fl y›l›nda Umman, içine kapal› izole ve giderek yoksullaflan 

bir ülke durumundayd›. En uzun süre iflbafl›nda kalan sultanlardan olan Sultan Said 

bin Teymur (1932-1970) zaman›nda ‹ngiltere’nin verdi¤i destek sayesinde ülkenin 

iç kesimlerinde yeniden kontrolü sa¤layan Umman, böylece ülkede bütünlü- 

¤ü yeniden sa¤larken baflkenti bu defa da Maskat’tan Zufar’a tafl›maktayd›. Ancak 

bu süreç sonunda ülke oldukça despotik bir yönetim hâline de gelmekteydi. 

1964’te ülkede petrolün üretilmeye bafllamas›na ra¤men Sultan Said eski al›flkanl›klar›n› 

terk etmedi. ‹ktidar› sona erdi¤inde ülkede sadece üç okul ve 10 km asfalt 

yol bulunmaktayd›. 

Sultan Said’in 1970’te o¤lu Kabus bin Said (1970- ) taraf›ndan bir saray darbesiyle 

iktidardan uzaklaflt›r›ld›¤› s›rada ülkenin karfl› karfl›ya oldu¤u temel sorun Zufar’daki 

ayaklanmayd›. Ayaklanmay› bast›rmak için Sultan Kabus’a bölgenin di¤er 

monarflileri olan ‹ran ve Ürdün, askerî güç de dâhil çok yönlü yard›m sa¤layan ülkeler 

oldular. Ayr›ca Zufar halk›n›n deste¤ini sa¤lamak için genifl çapl› fonlar arac›l›¤›yla 

bölgenin kalk›nd›r›lmas›na a¤›rl›k verildi. 1976’da Sultan Kabus’un ülke 

içindeki bu tedbirleri ve ‹ran ve Umman askerî güçlerinin ortaklafla çabalar› sonucu 

ayaklanma bast›r›lm›flt›r. 

‹ngiltere’de e¤itim görmüfl olan Sultan Kabus, 1978’de 1.7 milyon dolar olan 

petrol gelirine ra¤men önemli altyap› projelerini gerçeklefltirdi. Okullar›n ve yollar›n 

h›zla infla edildi¤i ülkenin ve baflkent Maskat’›n görünümü büyük ölçüde de- 

¤iflti. ‹ktidara geldi¤inin ilk on y›l›nda halk›n yaflam düzeyinde ciddi bir geliflme ortaya 

ç›km›fl ve bu nedenle halk aras›ndaki deste¤i de artm›flt›r. Ancak kalifiye ifl 

gücünden yoksun olan Umman, di¤er Körfez ülkeleri gibi yabanc› ifl gücüne ve 

özellikle de yabanc› uzmanlara ba¤›ml› durumdad›r. 

Nüfusu yaklafl›k 3 milyon dolay›nda olan Umman’da kifli bafl›na millî gelir 

19,000 dolard›r. Ülke nüfusunun % 77’sini Araplar›n oluflturdu¤u Umman’da (Umman 

Sultanl›¤›) % 20 oran›nda yabanc› nüfus bulunmaktad›r. Umman’da az›nl›k 

topluluklar›n›n bafl›nda Hintliler, ço¤u Beluci olan Pakistanl›lar, Bengalliler, Farslar 

ve Do¤u Afrika kökenli siyahlar gelmektedir. Ülkenin güneyindeki Zufar bölgesinde 

oturan ve Cibali olarak adland›r›lan Arap kabileler, etnik bak›mdan Yemen’in 

do¤usundaki Araplara daha yak›nd›r. Nüfusun tamam›na yak›n› Müslüman 

olan Umman’da en yayg›n mezhep, Haricili¤in yayg›n bir kolu olan ‹badiliktir. 

Umman’da hâkim mezhep olan ve 7. yüzy›lda do¤an saf ‹slam anlay›fl›n› savunan 

57

58 

Resim 2.9 

Maskat (Umman’›n 

Baflkenti) 


Kendi Arflivi 


Haricili¤in ›l›ml› bir kolunu teflkil eden ancak günümüzdeki uygulan›fl biçimiyle 

Sunnili¤e çok benzeyen ‹badilik, toplumsal hayat› oldu¤u kadar siyasi hayat› da biçimlendirmektedir. 

‹slam’›n yorumu bu mezhebin anlay›fl› çerçevesinde yap›lmaktad›r. 

Hâlen mutlak monarfliyle yönetilen Umman’da Sultan, baflbakanl›¤› da elinde 

bulundururken büyük ço¤unlu¤u atamayla oluflan ve Sultan’›n istekleri çerçevesinde 

hareket eden çift meclisli (fiura Meclisi ve Devlet Meclisi) parlamento yasama 

görevi görmektedir. 

Katar 

Körfez ülkelerinin Bahreyn kadar olmasa da di¤er bir küçük ülkesi olan ve 1971’de 

‹ngiltere’nin bölgeden çekilmesiyle BAE ve Bahreyn gibi ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan 

Katar, Basra Körfezi’nin bat› k›y›s›nda bir yar›m ada üzerinde yer al›yor. Kuzeyde 

‹ran, güneyde ise Suudi Arabistan ve BAE ile çevrili olan Katar’da da yaklafl›k 1.8 

milyon dolay›ndaki nüfusun % 60’›n› yabanc›lar oluflturmaktad›r. Katar halk›n›n 

ço¤unlu¤u Vahhabi olmakla beraber, Kuveyt’te oldu¤u gibi bu ülkede de % 15 dolay›nda 

fiii yaflamaktad›r. 

1870’lere kadar Katar’›n denetimi, 1783’te Bahreyn’i denetimlerine alan el-Halife 

hanedan›n›n elinde bulunmaktayd›. Bu tarihte el-Tani hanedan›n›n Osmanl›n›n 

süzeranl›¤›n› kabul etmesiyle beraber el-Halife hanedan› Katar’› terk etmek zorunda 

kalm›flt›r. I. Dünya Savafl›’na kadar Osmanl›n›n etkisi alt›nda kalan Katar, 1916’da 

‹ngiltere’nin denetimine girmifltir. Söz konusu tarihte iki ülke aras›nda yap›lan bir 

anlaflmayla Katar da Bahreyn ve Kuveyt gibi ‹ngiliz sömürgesi hâline getirilmekte 

ve bu ba¤lamda Londra’n›n izni olmadan bir baflka devlete toprak terk etmekten, 

herhangi bir taviz vermekten ve anlaflma yapmaktan vazgeçmeyi kabul ederek ‹ngiltere’nin 

protektoras› olmaktayd›. Katar, ayn› statüdeki di¤er bölge ülkeleri gibi 

1 Aral›k 1971’de ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl; di¤erleri gibi o da ‹ngiltere ile daha önceki 

anlaflmalar›n yerini alacak yeni bir anlaflma yapm›fl; arkas›ndan da BM’ye ve 

Arap Birli¤ine üye olmufltur.


Katar’da petrolün ortaya ç›kar›lmas› 1930’larda söz konusu olmas›na ra¤men 

petrol üretimine ancak 1949’da bafllanabilmifltir. Katar’›n petrol rezervi, BAE ve Kuveyt’e 

göre daha s›n›rl› düzeydedir. Katar’›n dünya petrol rezervi içindeki pay› % 1.9 

(26 milyar varil) dolay›ndad›r. Kifli bafl›na 100.000 dolar millî geliri ile refah düzeyi 

bak›m›ndan Körfez ülkeleri aras›nda ilk s›rada dünyada ise ikinci s›rada yer alan 

Katar’da günlük petrol üretimi yaklafl›k 1.4 milyon varil dolay›ndad›r. Katar’›n di¤er 

önemli yeralt› zenginli¤i ise 25 trilyon m 3 dolay›nda oldu¤u tahmin edilen do¤al 

gaz rezervidir. % 13.5’lik pay›yla Rusya ve ‹ran’dan sonra do¤al gaz rezervleri bak›m›ndan 

dünyada üçüncü s›rada yer alan Katar, yaklafl›k 100 milyar m 3 (metre küp) 

do¤al gaz ihracat›yla da Rusya ve Norveç’ten sonra üçüncü s›rada yer almaktad›r. 

Di¤er Körfez ülkelerinden Umman gibi seçilmifl bir meclisin bulunmad›¤› (atamayla 

oluflan bir fiura Meclisi bulunuyor) Katar, mutlak monarfli ile yönetiliyor görünse 

de oldukça hareketli ve çeflitlilik gösteren bir bas›na ve sivil topluma sahiptir. 

Yat›r›mlar›n ve zenginli¤in görünür bir h›zla artt›¤› ve bölgenin ticaret ve finans 

merkezi olma iddias›nda olan, ayr›ca El Cezire televizyonuna ev sahipli¤i yapan 

baflkent Doha, belli bafll› Amerikan üniversitelerinin önemli fakültelerinin flubeleri 

ile ayn› zamanda bir üniversite flehridir. Katar’›n özellikle Bahreyn ile Huvar adalar› 

sorunu, bu ülkenin söz konusu komflu ülkeyle iliflkilerini gelifltirmesine belli 

ölçüde engel olmaktad›r. Katar, izlemifl oldu¤u aktif d›fl politika ile bölge ve uluslararas› 

toplum nezdinde prestijini artt›rmaktad›r. 

Bahreyn 

Nüfusun üçte birini yabanc›lar›n oluflturdu¤u Bahreyn, yaklafl›k 1.250.000 (2012) nüfusuyla 

bir tak›mada ülkesidir. Toplam 35 adadan oluflan Bahreyn, Körfez’in en küçük 

emirli¤i olarak, 16. yüzy›lda Portekiz’in, 17. ve 18. yüzy›lda ise ‹ran’›n hakimiyeti 

alt›nda kalm›flt›r. 1783’ten itibaren ülkede denetimi eline geçiren el-Halife hanedan›n›n 

kendi egemenli¤ini tesis etmesine ra¤men 1861’de bafllayan bir süreçle ‹ngiltere’nin 

etkisi alt›na giren Bahreyn, 1892’de ‹ngiltere’nin tam denetimine girmifltir. 

Resim 2.10 

Doha (Katar’›n 

Baflkentinden 

Görünüm) 


Kendi Arflivi 

59

SIRA S‹ZDE 


60 

SORU 

SIRA S‹ZDE 



SORU 

D ‹KKAT 

Ayn› y›llarda D‹KKAT ‹ngiltere di¤er emirliklerle yapt›¤› anlaflmalar gibi Bahreyn emirli¤i ile 

1892’de yapt›¤› anlaflma ile de Bahreyn’i protektora hâline getirmekte ve el-Halife haneda- 

SIRA S‹ZDE n›na kendi izni SIRA olmadan S‹ZDE bir baflka ülke ile anlaflma yapmamay›, toprak ve benzeri ödünler 

vermemeyi kabul ettirmekteydi. 

1968’de AMAÇLARIMIZ ‹ngiltere’nin bölgeden çekilmesinin ard›ndan di¤er emirlikler gibi Bahreyn 

de 1971’de ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmufltur. 15 A¤ustos 1971’de ilan edilen ba- 

¤›ms›zl›kla beraber ‹ngiltere ile daha önceki anlaflmalar›n yerine geçmek üzere bir 

K ‹ T A P 

dostluk antlaflmas› K ‹ T A Pimzalayan 

Bahreyn hemen arkas›ndan BM’ye ve Arap Birli¤ine 

üye olmufltur. Petrolün 1932’de keflfedildi¤i Bahreyn, çok ciddi bir petrol rezervine 

sahip olmad›¤› (250 bin varil) gibi sahip oldu¤u petrolün de fazla uzun ömür- 

TELEV‹ZYON lü olmad›¤› TELEV‹ZYON ifade edilmektedir. Bununla beraber Bahreyn, gerek petrol rafinerisinden 

gerekse k›y› bankac›l›¤›ndan önemli ölçüde gelir elde etmektedir. Ayr›ca Bahreyn, 

bölgenin önemli bir ticaret ve bankac›l›k merkezi niteli¤inde olan ve çok 

canl› bir sermaye piyasas›na sahip bir Körfez ülkesidir. 


Bu ba¤lamda sermaye hareketlerini kolaylaflt›rma yönünde önemli düzenlemeler 

yapm›fl olan Bahreyn, bu özellikleriyle önemli bir finans, ticaret ve bankac›l›k 

merkezi hâline gelmifltir. Bahreyn bu hâliyle ayr›ca bölgesel ve uluslararas› in- 

MAKALE 

MAKALE 

terbank para piyasas›n›n ve k›y› (offshore) bankac›l›¤›n›n da önemli merkezlerinden 

biri olma özelli¤ini kazanm›flt›r. 23.000 (2012) dolar kifli bafl›na düflen millî geliriyle 

Körfez’in en düflük gelirli ülkesi olan Bahreyn’de hukuk firmalar›, sigorta flirketleri 

ve yönetim, organizasyon ve halkla iliflkiler konular›nda faaliyet gösteren 

uluslararas› kurulufllar giderek yayg›nlaflm›flt›r. 

1972 Aral›k’›ndaki seçimlerle oluflturulan kurucu meclisin haz›rlad›¤› Anayasa 

Bahreyn’in bir ‹slami devlet oldu¤unu ve Emirin fieyh ‹sa bin Salman el-Halife 

soyundan devam etmesini garanti etmekteydi. Yeni anayasa do¤rultusunda ilk 

seçimlerin yap›ld›¤› 3 Aral›k 1973’te ilk ulusal meclis de oluflturulmufltu. Bu geliflmeye 

ra¤men siyasal partilerin yasak oldu¤u Bahreyn’de hükûmet (baflbakan 

ve kabine) meclise de¤il Emir’e karfl› sorumlu tutulmufltur. Ancak bu konudaki 

ilerleme oldukça problemli olmufltur. Çünkü parlamento 1975 A¤ustos’unda Emir 

taraf›ndan feshedilmifl bunun yerine ancak 1992’de atamayla bir dan›flma meclisi 

(fiura Meclisi) oluflturulmufltur. 2001’de halk oyuna sunulan yeni anayasa ise 

eski anayasan›n monarflinin devam›na iliflkin olan hemen hemen tüm hükümlerini 

korumaktayd›. Yeni anayasada da Bahreyn anayasal bir monarfli olarak tan›mlanmakta 

ve Emirin Kral unvan› almas›n› öngörmekteydi. Meclisin iki kanatl› 

olmas› bunlardan üst meclisin, eski fiura Meclisinde oldu¤u gibi bilim adam› ve 

uzmanlar aras›ndan atama yoluyla seçilen kifliler ile eski kabine üyelerinden 

oluflmas›, alt meclisin ise do¤rudan halk taraf›ndan seçilmesi kararlaflt›r›lm›flt›. 

Erkek ve kad›n ay›r›m› yapmadan herkese seçmen olma hakk› tan›yan yeni anayasa 

mahkemelerin ve yarg›çlar›n ba¤›ms›z olmas›n› öngörmekteydi. Bahreyn’de 

yukar›da ifade edilen anayasa de¤iflikli¤inin ard›ndan 2002 Kas›m’›nda tekrar genel 

seçimlere gidilerek parlamentonun do¤rudan halk taraf›ndan seçilmesi sa¤land›. 

Ancak iktidar›n Sünnilerin elinde bulundu¤u Bahreyn’de nüfusun yaklafl›k 

% 50’sini oluflturan fiiilerin seçimleri boykot etmesiyle parlamentoda ço¤unlu¤un 

Sünniler taraf›ndan oluflturulmufl olmas› bu yap›ya gölge düflürmüfltür. Di¤er taraftan, 

Bahreyn’de ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›ndan beri iflbafl›nda olan fieyh ‹sa 

bin Salman’›n 1999 Mart’›nda ölümü üzerine, yerine o¤lu fieyh Hamad bin ‹sa 

geçmifltir. 

AMAÇLARIMIZ


Bahreyn halk› bölgede en politize olmufl topluluklardan birisidir. 1950’lerin 

ortalar›ndan 1970’lere kadar etkin olarak sol hareketler yerini, 1979 Devrimi’yle 

beraber ‹ran’dan destek gören fiii ayaklanmalar›na b›rakm›flt›r. Ülkede oldukça 

h›zl› artan fiii nüfusunun oran› 1980’li y›llar›n bafl›na kadar % 55 iken 2000’li y›llar›n 

bafl›nda % 70’leri bulmufltur. Ancak Bahreyn hükûmeti, fiiilerin tepkisine yol 

açan nüfus politikas›yla (yabanc› çal›flanlara vatandafll›k vererek) fiii-Sünni dengesini 

sa¤lam›flt›r. fiii tehlikesiyle birleflen ‹ran tehdidinin ötesinde ayr›ca ‹ran’›n 

do¤rudan egemenlik iddialar›yla karfl› karfl›ya bulunan Bahreyn üzerindeki ‹ran’›n 

egemenlik iddias› Humeyni döneminde ‹ran Devrimi’nin önde gelen liderlerinden 

Ayetullah Sad›k Ruhani’nin 1979 Temmuz’unda bu ülkenin ‹ran’›n on dördüncü 

ili olarak görülmesi ile had safhaya ulaflm›flt›r. Söz konusu aç›klamalar karfl›s›nda 

zor durumda kalan ‹ran Baflbakan› Bazargan, 5 Ekim 1979’da yapt›¤› aç›klamada, 

‹ran’›n Körfez bölgesindeki hiçbir ülke üzerinde yay›lmac› emelleri olmad›¤›n› 

söylemifl olsa da bu durum iki ülke aras›nda potansiyel bir sorunun var oldu¤u 

gerçe¤ini de¤ifltirmemifltir. Bahreyn’de Arap Bahar› çerçevesinde 2011 bafl›nda 

bafllayan halk hareketleri daha ziyade fiii temelli oldu¤undan Körfez ülkelerinin 

yard›m›yla bast›r›lm›flt›r. 

Resim 2.11 

Manama 

(Bahreyn’in 

Baflkentinden 

Görünüm) 


Kendi Arflivi 

61

62 

Özet 

A MAÇ 

1 


Lübnan, Suriye, Irak ve M›s›r’da ba¤›ms›zl›k beklentisinin 

nas›l manda yönetimiyle sonuçland›- 

¤›n› anlamak 

1516’da bafllay›p 1918’e kadar dört yüzy›l› aflk›n 

bir süre Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun egemenli- 

¤inde kalan ve bu süre zarf›nda istikrarl› bir bölge 

olma özelli¤ini koruyan Orta Do¤u’nun merkezinde 

yer alan Lübnan, Suriye, Irak ve M›s›r, 

Osmanl›n›n I. Dünya Savafl›’na girmesiyle beraber 

‹ngiltere taraf›ndan hareketlendirilmifl, Osmanl›ya 

karfl› ayaklanmalar› karfl›l›¤›nda ba¤›ms›zl›k 

sözü verilmifltir. Oysa ‹ngiltere, bir taraftan 

bunu yaparken di¤er taraftan, zaten Osmanl› 

egemenli¤inde oldu¤u hâlde 1882’de iflgal 

ederek fiilî denetimini sürdürdü¤ü M›s›r’› kendi 

etki alan› olarak ayr› tutarak, Irak, Suriye ve 

Lübnan’› Fransa ile 1916 May›s’›nda imzalad›¤› 

Sykes-Picot Anlaflmas’›yla aralar›nda tekrar etki 

alanlar›na bölmekteydi. Neticede söz konusu 

gizli anlaflman›n içeri¤ine uygun olarak 1920 

Nisan’›nda San Remo’da toplanan konferansta 

Irak’›n ve Filistin’in ‹ngiliz, Suriye ve Lübnan’›n 

ise Frans›z mandas› olmas› kararlaflt›r›lm›flt›. ‹lgili 

karar›n Paris Konferans’›nda da onaylanmas› 

üzerine manda yönetimleri bafllam›flt›r. Ancak 

‹ngiltere ve Fransa söz konusu yap›y› sürdürmenin 

zor oldu¤unu görünce ikili anlaflmalarla 

bunlara s›n›rl› bir özerklik vermeyi tercih etmifllerdir. 

Bu çerçevede 1922’de ‹ngiltere, M›s›r ve 

Irak’a özerklik tan›yarak iç ifllerinde özerk olmalar›n› 

öngörmüflse de bu statü pratikte pek 

uygulanmam›fl, ‹ngiliz valileri söz konusu ülkelerin 

içifllerine de müdahale etmifllerdir. Ayn› 

fley Fransa için de geçerliydi. Manda yönetimi 

alt›nda birer parlamenter sistem hâline getirilen 

Suriye ve Lübnan’›n ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmas› 

1946’da Fransa’n›n ülkeyi terk etmesiyle mümkün 

olmufltur. Her ne kadar fiilî durumda bir 

de¤ifliklik olmasa da Irak, 1932’de M›s›r ise 

1936’da ‹ngiltere imzalanan ittifak antlaflmalar›yla 

söz konusu olmufltur. 

A MAÇ 

2 

‹ngiliz sömürgecili¤inden ba¤›ms›z devlete uzanan 

süreçte Ürdün ve Suudi Arabistan’daki geliflmeleri 

aç›klamak 

Ürdün ve Suudi Arabistan asl›nda kaderleri bir 

yerde kesiflen bu kesiflmeden kaynaklanan bir 

rekabetin söz konusu oldu¤u bölgenin iki monarflisidir. 

Mekke fierifi Hüseyin birtak›m vaatlerle 

1916’da Osmanl›ya karfl› ayaklanm›fl fakat 

Osmanl›n›n bölgeden çekilmesi üzerine kendisinin 

bafl›na gelece¤i büyük bir ba¤›ms›z Arap 

devleti yerine ‹ngiliz ve Frans›z himayesinde 

çok say›da manda yönetimleri kurulmufltu. ‹ngiliz 

yönetimi, fierif Hüseyin’i tatmin etmek için 

o¤ullar›ndan Faysal’› Irak’›n bafl›na Abdullah’› 

ise kendisi taraf›ndan yeni kurulan Ürdün’ün 

bafl›na getirilmiflti. Ancak bu durum fierif Hüseyin’in 

beklentilerinin gerisinde kalm›flt›. Türkiye’de 

hilafetin kald›r›lmas›n›n hemen ard›ndan 

fierif Hüseyin’in Hicaz’da 1924 Mart’›nda kendini 

halife ilan etmesi ise hem ayn› bölgede kendi 

varl›¤›n› tesis etmeye çal›flan Suud hanedan›n› 

hem de ‹ngiltere’yi rahats›z etmiflti. Çünkü 

‹ngilizler, Osmanl› sonras› egemenlikleri alt›nda 

bulunan ve M›s›r ve Sudan’dan Arap yar›m 

adas›, Hint yar›m adas› ve Uzak Do¤u’ya uzanan 

genifl co¤rafyadaki Müslümanlara tek bafl›na 

hâkim olmas›n›n önünde hilafet kurumunu 

önemli bir engel olarak görmekteydi. Bunun 

üzerine Suudileri destekleyen ‹ngiltere, 1926’da 

ç›kan savaflta Abdul Aziz ‹bni Suud’un, Mekke 

fierifi Hüseyin’in egemenli¤ine son vermesini 

sa¤lam›flt›. Bu durum hâliyle fierif Hüseyin ailesiyle 

Suud ailesini karfl› karfl›ya getirmifl, daha 

sonra da çeflitli bölgesel olaylarda bu rekabet 

kendini göstermifltir. Sonuçta Suudi Arabistan 

1932’de ba¤›ms›z bir devlet olarak kurulurken, 

Ürdün’ün ba¤›ms›zl›¤› ise 1946’da ‹ngiltere’nin 

manda yönetiminin sona ermesiyle söz konusu 

olmufltur.

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

Osmanl› sonras› süreçte Yemen’in nas›l bir türlü 

istikrar kazanamad›¤› hakk›nda bilgi sahibi olmak 

Günümüzde Yemen olarak bilinen ülke asl›nda 

1990’da Kuzey ve Güney Yemen’in birleflmesiyle 

kurulmufltur. Bunlardan baflkenti Sana’a 

olan Kuzey Yemen 1918’e kadar dört yüzy›l Osmanl› 

egemenli¤inde kalm›fl ancak Osmanl›dan 

sonra ülke bir süre daha monarfliyle yönetilmifl 

ve 1962’de bir darbeyle cumhuriyet olmufltur. 

Ancak Cumhuriyet’in kurulmas›yla beraber, 

Suudi Arabistan’›n destekledi¤i eski rejim yanl›lar›, 

yani kralc›larla M›s›r’›n destekledi¤i cumhuriyetçiler 

aras›nda 1970’e kadar sürecek bir 

iç savafl yaflanm›flt›r. Baflkenti Aden olan Güney 

Yemen ise 1830’lu y›llardan itibaren ‹ngiltere’nin 

denetimine girmifl ve 1967’de ba¤›ms›zl›¤›n› 

kazanm›flt›r. Sonuçta 1990 May›s’›nda 

her iki Yemen’in birleflmesiyle beraber Kuzey 

Yemen’in 1978’den beri cumhurbaflkan› Ali Abdullah 

Salih, ayn› zamanda birleflik Yemen’in 

de cumhurbaflkan› olmufltur. Ancak 2011 bafl›nda 

bafllayan Arap Bahar› Yemen’de Ali Abdullah 

Salih’in 2011 Aral›k’›nda istifa ederek görevi 

yard›mc›s› Mensur Hadi’ye b›rakmas›na yol 

açm›flt›r. 2012 fiubat’›nda yap›lan seçimlerde 

tek aday olan Mensur Hadi, halk taraf›ndan 

cumhurbaflkanl›¤›na seçilmifltir. 

Safevilerden günümüze ‹ran’daki siyasal geliflmeleri 

anlamak 

1501’de aslen Türk olan fiah ‹smail’in Tebriz’i 

merkez yaparak kendini fiah ilan etmesiyle bafllayan 

Safevi devleti, 1722’ye kadar devam etmifl, 

hatta bu dönemde Osmanl› ile ciddi bir rekabet 

içine girmifltir. ‹ki taraf ilki 1514’te, sonuncusu 

ise 1638’de olmak üzere çok say›da 

savafl yaflam›flt›r. Baflkent, fiah Abbas taraf›ndan 

1598’de ‹sfahan’a tafl›nm›flt›r. Safevi devletinin 

da¤›lmas› üzerine yerine 1796’da kurulan 

ve yine bir Türk hanedan› olan Kaçarlar döneminde 

yani 1876’da baflkent bugünkü Tahran 

olmufltur. ‹ran’›n bir fiii devleti hâline gelmesi 

fiah ‹smail ile bafllam›fl bir süreçtir. 1925’te emrindeki 

Kozak tugay› ile Tahran’a gelerek Kaçar 

Hanedanl›¤›’n›n son üyesi olan fiah Ahmet’i 

sürgüne gönderen R›za Pehlevi ile beraber 


A MAÇ 

5 

63 

‹ran’da dört yüzy›ll›k Türk egemenl¤i yerini 

Fars egemenli¤ine b›rakm›flt›r. Pehlevi Hanedanl›¤›, 

1941’de R›za fiah’›n o¤lu Muhammed 

R›za Pehlevi’ye taht› b›rakarak ülkeyi terk etmesiyle 

beraber 1979’da Hümeyni liderli¤indeki 

‹slam Devrimi’ne kadar devam etmifltir. Bu 

tarihte monarfli y›k›lm›fl, yerine günümüzdeki 

‹ran ‹slam Cumhuriyeti kurulmufltur. fiii inanc›na 

dayanan bir ‹slam anlay›fl›n› devlette egemen 

k›lan yeni yönetim, ilk baflta bunu komflu 

ülkelere de yaymaya çal›flt›¤› için gerginliklere 

yol açm›flt›r. Nitekim ‹ran ile Irak aras›nda 

1980’den 1988’e kadar sürecek bir savafl›n birçok 

nedeni bulunmakla beraber önemli nedenlerinden 

biri de ‹ran’›n bölge ülkelerinde yol 

açt›¤› korkuydu. ‹ran’›n nükleer faaliyetleri hem 

komflu ülkeleri hem de Bat›l› ülkeleri rahats›z 

etmektedir. Ayr›ca fiiiler üzerinden emperyal 

bir politika izlemesi bölge ülkelerini tedirgin 

etmektedir. 

Körfez ülkelerinden Kuveyt, BAE, Katar ve Bahreyn’deki 

sömürgecilik sonras› süreci irdelemek. 

1800’lü y›llar›n bafl›ndan itibaren ‹ngiliz himayesine 

giren Körfez fieyhliklerinin ba¤›ms›zl›klar›n› 

kazanmalar› oldukça geç bir tarihte söz 

konusu olabilmifltir. Bunlardan 1826’dan itibaren 

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na vergi ba¤› ile 

ba¤lanan Kuveyt 1853’ten sonra bu devletin 

egemenli¤ine girmifl ve Osmanl› ‹mparatorlu- 

¤u’nun Basra eyalet valisi taraf›ndan, Basra’ya 

ba¤lanarak fieyh Abdullah el-Sabah’a 1871’de 

bölge valili¤i verilmifltir. Ancak 1800’lü y›llar›n 

sonlar›na do¤ru bölgeye ‹ngiltere’nin gelmesiyle 

Kuveyt üzerindeki rekabete ‹ngilizler de kar›flm›flt›. 

Ancak, fieyh Mubarek El-Sabah, ‹ngiltere 

ile 1899’da bir anlaflma imzalayan bölgedeki 

di¤er emirlikler gibi bu devletin protektoras› 

olmay› (himayesini) kabul etmekteydi. Söz 

konusu anlaflmayla Kuveyt, ‹ngiltere’nin izni 

olmadan hiçbir devletin temsilcisini kabul etmeme 

ve bir baflka ülkeye toprak veya baflka 

bir imtiyaz vermeme ve anlaflma yapmama taahhüdüyle 

bu devletin egemenli¤ini kabul etmiflti. 

‹ngiltere, protektora kuran anlaflmalar› 

daha önce 1892’de Bahreyn’le ve BAE’yi oluflturan 

di¤er fleyhliklerle de yapm›flt›. Bununla

64 


beraber, Katar 1852’den 1916’ya kadar Osmanl›ya 

ba¤l› kalm›flt›r. Bu tarihte ‹ngiltere taraf›ndan 

iflgal edilerek di¤erleri gibi himaye anlaflmas› 

yapmaya zorlanm›flt›r. 

Umman ile Kuveyt aras›nda yer alan ve 1971’de 

ba¤›ms›zl›klar›n› kazan›ncaya kadar ‹ngiltere’nin 

protektoras› durumunda olan emirliklerden Kuveyt 

1961’de ba¤›ms›z olmufltur. Di¤erlerinden 

günümüzde BAE olarak bilinen yedisi (Abu Dabi, 

Dubai, fiarja, Acman, Ümmül Kayvan, Füceyre 

ve Ra’s el-Hayma) 1971’de Birleflik Arap Emirlikleri 

ad›yla bir federasyon fleklinde birleflirken 

Katar ve Bahreyn ayr› kalmay› tercih etmifllerdi. 

‹ngiltere’nin bölgeden çekilmesinin gündeme 

gelmesi üzerine ‹ran’›n Bahreyn üzerinde hak iddia 

etmesi söz konusu olunca Bahreyn’de bir referandum 

yap›ld›. Bahreyn’de yap›lan bir referandumda 

halk›n ‹ran’la birleflmek yerine ba¤›ms›z 

kalmay› tercih etti¤i görüldü. Nitekim fiah, 

Bahreyn’in herhangi bir ülkeyle federasyon yapmamas› 

kofluluyla bu ülke üzerindeki hak iddialar›ndan 

vazgeçti¤ini aç›klamaktayd›. Bunun 

üzerine ba¤›ms›z olan Bahreyn’in yan› s›ra Katar 

da ayn› flekilde federasyona kat›lmak yerine ayr› 

kalmay› tercih etmekteydi. Bu ülkelerin her üçünde 

de (Bahreyn, Katar ve BAE) iktidar baflta bulunan 

hanedan üyelerinin elinde bulunmaktad›r. 

1970’li y›llarda petrol fiyatlar›ndaki patlaman›n 

da etkisiyle hat›r› say›l›r bir d›fl gelire kavuflan bu 

ülkeler giderek bölge sorunlar›yla daha yak›ndan 

ilgilenmeye bafllad›lar. Bu ülkelerin toplumsal 

yap›lar› birbirinden farkl›l›k göstermektedir. 

Nüfusunun büyük ço¤unlu¤unu Vahhabilerin 

oluflturdu¤u Katar ile nüfusunun tamam›na yak›n›n› 

Vahhabilerin oluflturdu¤u Suudi Arabistan 

aras›nda bu anlamda bir ba¤›ml›l›k iliflkisi bulunmaktad›r. 

% 60’›na yak›n›n› fiiilerin oluflturdu¤u 

Bahreyn ise ‹ran’›n tehdidi ile karfl› karfl›ya bulundu¤u 

için Suudi Arabistan’a güvenlik aç›s›ndan 

ba¤›ml› bir ülke durumundad›r.


1. Ulusal Pakt ad› verilen uzlaflma, afla¤›dakilerden hangi 

mant›¤a dayanmaktad›r? 

a. Lübnan’da Müslüman nüfusun H›ristiyan nüfusa 

göre fazla oldu¤u, 

b. Lübnan’da H›ristiyan nüfusun Müslüman nüfusa 

göre fazla oldu¤u, 

c. fiiilerin giderek nüfusunun artt›¤›na, 

d. Lübnan’›n Suriye’nin etkisi alt›nda oldu¤una 

e. Suriyeli H›ristiyanlar›n ‹srail ile yak›n iliflkilerinin 

önemine 

2. Kuveyt’in bölge ülkeleri ile sorunlar› deyince afla¤›dakilerden 

hangisi akla gelmektedir? 

a. Irak taraf›ndan sürekli gündeme getirilen Kuveyt 

üzerindeki egemenlik iddialar› sorunu 

b. BAE ile yaflad›¤› Ebu Musa adas› sorunu 

c. Katar ile yaflad›¤› Huvar adalar› sorunu 

d. Bahreyn ile yaflad›¤› k›ta sahanl›¤› sorunu 

e. ‹ran ile yaflad›¤› Küçük ve Büyük Tunb adalar› 

sorunu 

3. ‹ran’›n zaman zaman egemenlik iddias›nda bulundu¤u 

ülke afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. BAE 

b. Bahreyn 

c. Katar 

d. Kuveyt 

e. Umman 

4. Afla¤›dakilerden hangisi bölgede bölge ülkeleri aras›nda 

refah düzeyi en yüksek ülkedir? 

a. Katar 

b. Bahreyn 


d. ‹srail 

e. BAE 

5. 1916’ya kadar Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalan Körfez 

ülkesi hangisidir? 

a. Bahreyn 

b. Umman 

c. Kuveyt 

d. Katar 

e. Suudi Arabistan 


6. Irak’ta monarfli ne zaman y›k›lm›flt›r? 

a. 1958 

b. 1968 

c. 1946 

d. 1922 

e. 1955 

7. Afla¤›daki Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun denetimine 

girmeyen ülke hangisidir? 

a. Katar 

b. Suriye 

c. Bahreyn 

d. M›s›r 

e. Irak 

8. 1921 Ankara Îtilafnamesi hangi ülkeyle imzalanm›flt›r 

a. ‹talya 

b. Prusya 

c. ABD 

d. Rusya 

e. Fransa 

9. Afla¤›dakilerden hangisi petrol ve do¤al gaz bak›m›nda 

dünya da ikinci s›rada yer almaktad›r? 

a. Katar 

b. Suudi Arabistan 

c. ‹ran 

d. BAE 

e. ‹ran 

10. 1959’da Ba¤dat pakt›ndan ayr›lan ülke hangisidir? 

a. Suudi Arabistan 

b. ‹ran 

c. Kuveyt 

d. Irak 

e. Pakistan 

65

66 


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lübnan: ba¤›ms›zl›k beklentisi 

mandaya dönüflüyor” konusunu yeniden 


2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuveyt: zengin ama güvensiz” 


3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Körfez ülkeleri: BAE, 

Umman, Katar ve Bahreyn” konusunu yeniden 


4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Körfez ülkeleri: BAE, 



5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Körfez ülkeleri: BAE, 



6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Irak: Sömürgeden ba¤›ms›zl›¤a” 


7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Körfez ülkeleri: BAE, 



8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›’dan Baas’a uzanan 

Suriye’de zorlu süreç” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ran: Safevilerden günümüze” 


10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Irak: Sömürgeden ba¤›ms›zl›¤a” 



Temelleri 1937’deki uzlaflmaya dayanan ve Lübnan’da 

Hristiyan nüfusun Müslümanlara göre fazla oldu¤u varsay›m›na 

dayanan 1943 tarihli Ulusal Pakt’a göre, cumhurbaflkan› 

Hristiyan, baflbakan Sünni Müslüman, meclis 

baflkan› ise fiii Müslüman olacakt›. Ayr›ca Meclisin 

oluflumu da 6 Hristiyan’a karfl›l›k 5 Müslüman olacakt›. 


Buna göre Suriye, dört eyalete veya özerk bölgeye ayr›lmaktayd›. 

Bunlar; Halep, fiam, Alevi bölgesi (Lazkiye) 

ve Dürzi bölgesi (Cebel-i Durzi) idi. Buna karfl›l›k 

‹skenderun sanca¤› Fransa ile 1921’de imzalanan Ankara 

Îtilafnamesi’nin gere¤i olarak Halep’e ba¤l› ayr› idari 

bir bölge olacakt›. 


Söz konusu iki anlaflman›n en önemli fark› 1922 Anlaflmas›’n›n 

asl›nda bir ba¤›ms›zl›¤› öngörmemesi, bunun 

yerine iç özerkli¤i öngörmesi, ikincisinin yani 1936 Anlaflmas›n›n 

ise M›s›r’›n ba¤›ms›z bir devlet olmas›n› sa¤lamas›d›r. 

1922 anlaflmas›na göre, ‹ngiltere’nin yabanc›lar› 

M›s›r’›n iç ifllerine kar›flmaktan menetmeleri ve kapitülasyonlar›n 

devam edecek olmas› bunun en önemli 

kan›t›yd›. Nitekim 1936 Antlaflmas› ile ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan 

M›s›r, MC’ye üye olurken ‹ngiliz Yüksek Komiserleri 

de bundan sonra M›s›r’da büyükelçi olarak görev 

yapacaklard›. Bu hükümler M›s›r’›n ba¤›ms›zl›¤›n› güçlendirmekle 

beraber Kanal çevresine yabanc› askerlerin 

yerlefltiriliyor olmas› 1882’den beri devam eden durumu 

temelden de¤ifltirmemiflti. Ancak en önemli benzerlik, 

fiilî durumda büyük bir de¤ifliklik yapmamas› ve ‹ngiltere’nin 

M›s›r’daki emperyal ç›karlar›n›n devam etmesiydi. 


1918’e Osmanl›ya ba¤l› kalan Kuzey yemen, Osmanl› 

Devletinin bölgeden ayr›lmas›yla ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. 

Ancak ülke 1962’ye kadar monarfliyle yönetilmifl 

bu tarihte ‹mam Ahmed’in bir darbeyle devrilmesiyle 

Cumhuriyet kurulmufltur. 1830’larda bafllayan bir süreçle 

‹ngiltere’nin egemenli¤ine giren Güney Yemen ise 

1967’de ba¤›ms›z olabilmifltir. Her iki ülke de uzun y›llar 

sürekli askerî darbelere maruz kalarak istikrars›z bir 

yap›ya sahip olmufltur. 1990’da iki ülkenin birleflmesiyle 

o güne kadar Kuzey Yemen’in cumhurbaflkan› olan 

Ali Abdullah Salih birleflik Yemen’in de cumhurbaflkan› 

olmufltur. Fakat Ali Abdullah Salih, 2011’deki Arap Bahar›’yla 

beraber iktidar› b›rakmak zorunda kalm›flt›r.


1958’de General Kas›m önderli¤indeki bir grup subay 

taraf›ndan düzenlenen bir darbe monarflinin sona ermesinin 

Türkiye-Irak iliflkilerine yönelik en önemli sonucu 

Irak’›n 1955’te kurulan Ba¤dat Pakt›’ndan 1959’da 

ayr›lmas› olmufltur. 


‹ran, nükleer faaliyetlerinin ve dolay›s›yla uranyum zenginlefltirmesinin 

tamamen bar›flç›l nükleer enerji üretmeye 

dönük oldu¤unu iddia ederken ABD, ‹ran’›n sahip 

oldu¤u do¤al gaz ve petrol rezervlerine dikkat çekerek 

bu denli enerji gereksinimi olmayan ‹ran’›n yürüttü¤ü 

faaliyetlerin kesinlikle nükleer silah üretme 

amaçl› oldu¤unu düflünerek, uranyum zenginlefltirme 

faaliyetine son vermesini istemektedir. 


Suud Hanedanl›¤›’n›n bölgede bir devlet kurma çabalar› 

18. yüzy›la dayanmakta olup 1744’te Nejd Emiri Muhammed 

‹bn-i Suud ile Muhammed ‹bn-i Abdulvahhap 

aras›nda kurulan ittifak çerçevesinde Vahhabi inan›fl›na 

dayal› bir devlet kurma çabas› da bafllat›lm›fl oluyordu. 

Bu çerçevede dinî kurumlar›n denetimi fieyh Abdulvahhap 

ailesinin, siyasi ve yönetimle ilgili kurumlar ise Suud 

ailesinin elinde bulunmaktad›r. 


Alaolmolki, Nazor. (1987), “The New Iranian Left”. The 

Middle East Journal. Vol.41. No.2 (Spring). 

Ar›, Tayyar. (2008), Dünden Bugüne Orta Do¤u: Siyaset 

Savafl ve Diplomasi. Bursa: MKM Yay›nc›l›k. 

Armao¤lu, Fahir. (1991), Filistin Meselesi ve Arap-‹srail 

Savafllar› (1948-1988) Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› 

Yay. 

Ataöv, Türkkaya. (1973), Afrika Ulusal Kurtulufl Mücadeleleri. 

Ankara: AÜSBF Yay. 

Baktiari, Bahman. (1989), “The Leftist Challenge: The 

Mojahidin-e Khalq and the Tudeh Party”. Journal of 

South Asian and Middle Eastern Studies. Vol 13, No. 

1-2 (Fall/Winter), ss. 29-51. 

Bayat, Mongol. (1983),”The Iranian Revolution of 1978- 

79: Fundamentalist or Modern? The Middle East Journal. 

Vol. 37. No.1 (Winter), ss. 30-42. 


67 

Burrowes, Robert. (1988),”State Building and Political 

Construction in the Yemen Arab Republic, 1962- 

1977”. Peter J. Chelkowski ve Robert J. Pranger. 

Ideology and Power in the Middle East. Durham: 

Duke University Press. 

Calvocoressi, Peter. (1996), World Politics Since 

1945.7th ed. New York: Longman Publishing. 

Chelkowski, Peter J. ve Robert J. Pranger. (1988), Ideology 

and Power in the Middle East. Durham: Duke 

University Press. 

Cleveland, William L. (1994), A History of Modern Middle 

East. San Francisco: Westview Press. 

Cottam, Richard. (1980 ), “Revolutionary Iran”. Current 

History. Vol, 78, No. 453 (January), ss. 12-16, 34-35. 

Gubser, Peter. (1988), “Jordan: Balancing Pluralism and 

Authoritarianism”. Peter J. Chelkowski ve Robert J. 

Pranger. Ideology and Power in the Middle East. Durham: 

Duke University Press, 1988, içinde ss. 89-115. 

Halliday, Fred. (2000), Nation and Religion in the Middle 

East. London: Sagi Books. 

Hatterington, Norris S. (1982 ), “Industrialisation and 

Revolution in Iran: Forced Progress or Unmet Expectation?” 

The Middle East Journal. Vol. 36. No. 3. 

(Summer), ss. 362-73. 

Henderson, Simon. (1991), Instant Empire: Saddam 

Hussein’s Ambition for Iraq. San Francisco: Mercury 

House, Incorporated. 

Limbert, John W. (1987), Iran at War with History. Boulder, 

Colo.: Westview Pres. 

Marr, Phebe. (1988), “Iraq: Its Revolutionary Experience 

under the Ba’th”, Peter J. Chelkowski ve Robert 

J. Pranger. Ideology and Power in the Middle East. 

Durham: Duke University Press, içinde ss. 184-209. 

Milani, Mohsen M. (1989), “The Ascendancy of Shi’i 

Fundemantalism”. Journal of South Asian and Middle 

Eastern Studies. Vol. 13, No.1-2 (Fall/Winter), ss. 

5-28. 

Momayezi, Nasser. (1986),”Economic Correlates of Political 

Violence: The Case of Iran”. The Middle East 

Journal. Vol. 40. No.1 (Winter), ss. 66-81. 

Wenner, Manfred. (1988), “Ideology Versus Pragmatism 

in South Yemen, 1968-1986”. Peter J. Chelkowski ve 

Robert J. Pranger. Ideology and Power in the Middle 

East. Durham: Duke University Press, içinde ss. 

259-273.



 

 

 

 

 

 


So¤uk Savafl’›n ilk dönemlerinde Orta Do¤u’daki siyasi yap›y› kavrayabilecek, 

Birinci Arap-‹srail Savafl›’n›n nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek, 

Süveyfl Savafl›’n›n bölgesel etkileri hakk›nda bilgi sahibi olacak, 

Orta Do¤u’da güç mücadelesi ve ideolojinin ittifaklara etkisini kavrayabilecek, 

1967 Arap-‹srail Savafl›’n›n nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek, 

1973 Arap-‹srail Savafl› sonras›ndaki siyasi dengeleri aç›klayabileceksiniz. 


• Birinci Arap-‹srail Savafl› 

• Süveyfl Krizi 

• Orta Do¤u’da ittifaklar 

• 1967 Arap-‹srail Savafl› 



So¤uk Savafl 

Döneminde 

Orta Do¤u 

• 1973 Arap-‹srail Savafl› 

• ABD’nin Orta Do¤u Politikas› 

• SSCB’nin Orta Do¤u Politikas› 


• SO⁄UK SAVAfi’IN ‹LK YILLARINDA 

ORTA DO⁄U 

• B‹R‹NC‹ ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI 

• SÜVEYfi SAVAfiI VE BÖLGESEL 

ETK‹LER‹ 

• ORTA DO⁄U’DA M‹KRO SO⁄UK 

SAVAfi VE ‹DEOLOJ‹ 

• 1967 SAVAfiI VE BÖLGESEL 

SONUÇLARI 

• 1973 ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI 

• ORTA DO⁄U’DA YEN‹DEN 

fiEK‹LLENEN DENGELER

So¤uk Savafl Döneminde 

Orta Do¤u 

G‹R‹fi 

Orta Do¤u, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan bafllayan ve 1990’l› y›llar›n bafl›na kadar 

uluslararas› sisteme egemen olan So¤uk Savafl’tan etkilenen önemli bölgelerden 

biri olmufltur. So¤uk Savafl’›n bafl›nda Orta Do¤u’daki siyasal atmosfer dikkate 

al›nd›¤›nda, bölge genelinde özerk politikalar izleyebilecek olan ülke say›s› oldukça 

s›n›rl›yd›. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da- 

¤›lmas›yla yeniden düzenlenen s›n›rlar, fiziki ve özellikle de politik aç›dan henüz 

yerine oturmam›flt›. ‹kinci Dünya Savafl› sona erdi¤inde Türkiye, Suudi Arabistan 

ve k›smen ‹ran, savafl öncesinde ba¤›ms›z devletler olarak uluslararas› politika sahnesinde 

yer al›rken M›s›r, Irak, Suriye, Lübnan, Ürdün, Yemen, Kuveyt ve di¤er 

Körfez fieyhlikleri, henüz ba¤›ms›zl›klar›n› kazanamam›fl veya hukuksal anlamda 

ba¤›ms›z olmakla birlikte, etkin ‹ngiliz veya Frans›z denetimi alt›nda bulunmaktayd›. 

Ancak 1950’li y›llardan itibaren ‹ngiltere ve Fransa’n›n uluslararas› konumlar›nda 

meydana gelen de¤ifliklikler, Orta Do¤u’daki etkilerinin azalmas›n› da beraberinde 

getirmifltir. Oluflan güç bofllu¤u ise k›sa bir süre sonra ABD ve SSCB taraf›ndan 

doldurulmaya çal›fl›lm›fl ve bölge do¤al olarak So¤uk Savafl’›n rekabet alanlar›ndan 

biri hâline gelmifltir. 

So¤uk Savafl, Orta Do¤u’da dünyan›n ço¤u bölgesinde yafland›¤› gibi sadece 

ideolojik rekabet ve gerilimlerle dolu y›llar olarak geçmemifltir. Zira bölge ülkeleri 

aras›ndaki tarihsel husumetler, petrol ve özellikle de Filistin sorunu gibi faktörler, 

So¤uk Savafl döneminde bölge siyasetinde önemli belirleyiciler aras›nda yer alm›flt›r. 

Hatta zaman zaman bu faktörler, So¤uk Savafl flartlar›n›n ikincil düzeyde 

hissedilmesine neden olmufltur. Baflka bir deyiflle, bölge ülkeleri birbirleriyle ve 

özellikle ‹srail ile olan iliflkilerinde So¤uk Savafl koflullar›n› zaman zaman bir araç 

olarak kullanma yoluna gitmifllerdir. Bölge d›fl› güçler ise bu faktörleri kullanarak 

bölgeye angaje olmufllar ve kurduklar› ittifak iliflkileriyle nüfuzlar›n› korumaya çal›flm›fllard›r. 

So¤uk Savafl döneminde Orta Do¤u’da dinsel, ideolojik ve politik sorunlar›n 

yan› s›ra s›n›r sorunlar›n›n neden oldu¤u çok say›da savafl ve düflük yo¤unluklu 

çat›flma yaflanm›flt›r. 1948-1949 Arap-‹srail Savafl› ile bafllayan bölgesel savafllar, daha 

sonraki y›llarda 1956 Süveyfl Savafl›, 1967 Arap-‹srail Savafl›, 1973 Arap-‹srail Savafl› 

ve 1980-1988 ‹ran-Irak Savafl›yla sürmüfltür. So¤uk Savafl’›n sona erdi¤i dönemde 

ise Irak’›n Kuveyt iflgali ve ard›ndan 1991 Kuveyt Savafl› gündeme gelmifltir. 

Kapsaml› savafllar›n d›fl›nda Orta Do¤u’da etnik ve mezhepsel gruplar aras›nda 

da gerginlikler ve zaman zaman çat›flmalar yaflanm›flt›r.

70 

Resim 3.1 

ABD Baflkan› 

Harry S. Truman 

(1884-1972) 

Kaynak: http://www. 

trumanlibrary.org/ 

photographs/ 

displayimage. 

php?pointer=14684 


SO⁄UK SAVAfi’IN ‹LK YILLARINDA ORTA DO⁄U 

So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Orta Do¤u’da siyasal aç›dan ‹ngiltere ve Fransa nüfuz 

sahibiyken ABD ekonomik anlamda bölgede etkiliydi. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda 

Sovyetler Birli¤i ile yaflanmaya bafllanan görüfl ayr›l›klar› üzerine, özellikle 

ABD ve ‹ngiltere Sovyetlerin Orta Do¤u’ya girmesini engellemek için çal›flmalara 

bafllam›flt›r. Bu do¤rultuda 1947 Mart’›nda ilan edilen Truman Doktrini ile Türkiye’nin 

stratejik aç›dan güçlendirilerek gerek Avrupa’ya gerekse Orta Do¤u’ya yönelik 

Sovyet yay›lmas›n›n önlenmesi amaçlanm›flt›r. Truman’›n önerisinin Kongre 

taraf›ndan onaylanmas›n›n ard›ndan, ayn› y›l Türkiye’ye gelen bir Araflt›rma Grubu 

yapt›¤› çal›flmalar sonunda Türkiye’ye öncelikle 100 milyon dolar civar›nda bir 

yard›m yap›lmas›n› önermifltir. Bu 100 milyon dolarl›k yard›m›n, 95 milyon dolar› 

do¤rudan silah ve askerî teçhizatlar için ayr›l›rken 5 milyon dolar da yol yap›m›, 

havaalan› inflas› gibi altyap› güçlendirmesine tahsis edilecekti (Hahn, 2005: 139; 

Cohen, 1997: 55-56). 

Türkiye’nin yan› s›ra ‹ran da Orta 

Do¤u’nun korunmas› için cephe ülkelerinden 

biri olarak görülmekteydi. 

ABD’ye göre ‹ran’daki olas› bir Sovyet 

nüfuzunun, bölgedeki di¤er ülkelerde 

domino etkisi yaratma riski bulunmaktayd› 

ve bu nedenle ‹ran’›n silahland›r›lmas› 

ve güçlendirilerek desteklenmesi 

gerekti¤i savunulmaktayd› (Hahn, 

2005: 137-138). Ancak ‹ran’›n durumu, 

Türkiye’den oldukça farkl›yd›. Zira ülkede 

zaten fiah’a dan›flmanl›k yapan 

ve kolluk görevinde ‹ran Jandarmas›na 

yard›mc› olan bir Amerikan askerî misyonu 

bulunmaktayd›. Ayr›ca, ‹ran fiah› 

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Sovyetler 

Birli¤i’ne yard›m için ülkesine gelen 

Amerikan askerî misyonunun Savafl 

sonras›nda da kalmas›n› istemekteydi. 

Bu do¤rultuda ‹ran’›n silahland›r›lmas›n›n 

önünü açan Amerikan askerî misyonunun Savafl sonras›ndaki statüsü, 6 Ekim 

1947’de imzalanan bir anlaflmayla belirlenmiflti. Bu tarihten itibaren ‹ran’a birkaç 

y›l içinde 110 milyon dolar›n üzerinde askerî yard›m yap›lm›fl ve ‹ran Ordusu da 

bölgedeki etkin güçlerin aras›na girmifltir (Mott, 2002: 166). Böylece ‹kinci Dünya 

Savafl›’n›n hemen ertesinde, uluslararas› dinamiklerin etkisiyle gerçekleflen Türkiye 

ve ‹ran’a yönelik askerî yard›mlarla birlikte bölgesel silahlanmada belirli bir yol 

kat edilmiflti. Ancak, Orta Do¤u’daki bölgesel dinamikler de uluslararas› dinamiklerle 

efl zamanl› olarak devreye girmiflti. 

Filistin sorunu çerçevesinde Yahudi ve Arap toplumlar› aras›nda bafllayan çat›flman›n 

yan› s›ra ‹ngiltere’nin bölgeye yönelik politikas› ve rejimlerin iktidarlar›n› 

koruma çal›flmalar› da bölgede gerilimi kaç›n›lmaz k›lmaktayd›. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n 

hemen ertesinde Savafl’tan oldukça y›pranarak ç›kan ‹ngiltere, Orta Do- 

¤u’daki nüfuzunun, özellikle de M›s›r’daki nüfuzunun korunmas› için yo¤un çaba 

harcamaktayd›. M›s›r’›n yan› s›ra Irak, Ürdün, Kuveyt ve Filistin üzerinde var olan

etkin ‹ngiliz denetimi devam ettirilmek istenmekteydi (Tibi, 1998: 66). M›s›r’›n ‹ngiliz 

stratejisindeki önemi, ‹ngiliz ticari ç›karlar› aç›s›ndan yads›namayacak önemde 

olan ‹ngiliz-Frans›z ortakl› Süveyfl Kanal fiirketi’nin yan› s›ra, ‹ngiltere’nin Süveyfl’teki 

askerî üsten kaynaklanmaktayd› (Cohen, 1997: 124). Sadece M›s›r’daki bu 

üs bile, So¤uk Savafl dönemindeki kutuplaflmada Sovyet yay›lmas›n›n önlenmesi 

için hayati önemde görülmekteydi. M›s›r’›n yan› s›ra Irak ve Kuveyt gibi ülkelerdeki 

‹ngiliz nüfuzunun k›r›lmas› ve oluflan güç bofllu¤unun Sovyetler taraf›ndan doldurulma 

ihtimali, ‹ngiliz politikas› aç›s›ndan en olumsuz senaryoydu ve ‹ngiltere 

bunu önlemek için elinden geleni yapmal›yd›. 

Savafl sonras› bölgede oluflan siyasi atmosfer, ‹ngiliz yönetimini ve bölge ülkelerindeki 

iktidarlar› olumsuz etkilemekteydi. Bir di¤er ifadeyle Savafl sonras›nda bölge 

ülkelerinde oluflan sömürge karfl›t› tutum ve “ba¤›ms›z” politika yanl›s› talepler, Savafl 

öncesi dönemle karfl›laflt›r›lmayacak ölçüdeydi. Bu nedenle ‹ngiltere, bölgede 

kendisine ba¤l› rejimleri desteklemek ve iktidarda kalmalar›n› sa¤lamak için bunlar› 

silahland›rma yoluna gitti. Bu ba¤lamda Türkiye ve ‹ran bir tarafa konacak olursa 

1945-1955 döneminde Orta Do¤u’nun silahlanmas›nda deyim yerindeyse “‹ngiliz tekeli” 

söz konusu olmufltur. ‹ngiltere bu dönemde bölgedeki silahlanma faaliyetlerinin 

yüzde 50’sinden fazlas›n› tek bafl›na yapm›fl ve bu stratejisinde M›s›r, Ürdün ve 

Irak’taki monarflileri daha ön planda tutmufltur (Tackney, 1972: 4; Sayigh, 1998: 18). 

B‹R‹NC‹ ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI 

Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra 

‹ngiliz Manda Yönetimi’nin oluflturuldu¤u 

Filistin’de, Araplar ile 

Yahudiler aras›nda çat›flmalar›n 

artmas› ve Yahudi örgütlerin 

Araplar›n yan› s›ra ‹ngiliz hedeflerine 

de sald›rmas› üzerine ‹ngiltere, 

konuyu Birleflmifl Milletler’e 

(BM) götürmüfltü. BM Genel 

Kurulu’nun 1947’de ald›¤› 

181(II)A say›l› kararla, Filistin’in 

bir Arap devleti, bir Yahudi devleti 

ve özel statülü Kudüs bölgesi 

olmak üzere üçe bölünmesine 

karar verilmiflti. Bu karar›n ard›ndan 

‹ngiltere 1 Ocak 1948’de 

Filistin Manda Yönetimi’ni 14 

May›s’ta sona erdirece¤ini ve 

bölgeden çekilece¤ini duyurdu. 

‹ngiltere’nin çekilmesine saatler 

kala, Yahudilerin ‹srail devletinin 

kuruldu¤unu ilan etmesiyle 

M›s›r, Suriye, Irak, Lübnan, Ürdün 

ve Suudi Arabistan ile ‹srail 

aras›ndaki Birinci Arap-‹srail Savafl› 

bafllam›fl oldu. Savafl, M›s›r’la 

24 fiubat 1949 ’da, Lübnan’la 

23 Mart 1949’da, Ürdün’le 

3. Ünite - So¤uk Savafl Döneminde Orta Do¤u 

71 

Süveyfl’teki ‹ngiliz üssü 38 

askerî üs ve 10 askerî 

havaalan›ndan oluflan 

yap›s›yla 80,000 ‹ngiliz 

askerîni bar›nd›rmaktayd›. 

Bu üs, o dönemde dünyan›n 

en büyük d›fl askerî üssünü 

oluflturmaktayd›. ‹ngiltere, 

1954’te M›s›r’la yapt›¤› 

anlaflma sonucunda 

aflamal› olarak bu üssü 

boflaltm›flt›r. 

Harita 3.1 

Taksim 

Karar›nda 

Filistin 

Kaynak: 

Shlomo 

Alani, 

(2001), 

Arab 

Israeli Air 

Wars, 

1947- 

1982, 

Osprey 

Publishin, 

2001, 

s. 45

72 

Resim 3.2 

Birinci Arap-‹srail 

Savafl›’ndan sonra 

Suriye’de kurulan bir 

Filistin mülteci kamp› 

Kaynak: 

http://consortiumnews. 

com/2012/10/28/tellingtruths-aboutisraelpalestine/ 


3 Nisan 1949 ’da ve Suriye’yle 20 Temmuz 1949 ’da imzalanan ateflkes anlaflmas›na 

kadar sürmüfltür. 

Savafl’›n sonuçlar›na de¤inmek gerekirse ‹srail 1947 Taksim karar› kapsam›nda 

kendisine önerilen Filistin topraklar›n›n üstüne 2,500 km2’lik bir alan› daha iflgal 

etmifltir. Böylelikle Filistin topraklar›n›n %80’i ‹srail’in denetimi alt›na girmifl olmaktayd›. 

Oysa Taksim karar›nda Filistin topraklar›n›n %56’s› ‹srail’e b›rak›lm›flt›. 

Bunun yan› s›ra Filistin’de herhangi bir Arap devleti kurulamam›fl ve Gazze bölgesi 

M›s›r’›n kontrolüne, Bat› fieria ve Do¤u Kudüs bölgesi ise Ürdün’ün kontrolüne 

girmifltir. Savafl’›n insani aç›dan en önemli sonucu, yaklafl›k 700.000’den fazla Filistinlinin 

yurtlar›n› terk ederek mülteci konumuna düflmesidir. Filistinli mültecilerin 

say›s› bölgede yaflanacak di¤er savafllarla da artacak ve günümüze gelindi¤inde 

mültecilerin say›s› 4.500.000’i bulacakt›r (Bregman, 2000: 21). 

Birinci Arap-‹srail Savafl›, Orta Do¤u’da bu tarihten sonra yaflanacak ittifaklar, 

gerginlikler ve savafllar aç›s›ndan bir dönüm noktas› teflkil etmifltir. Zira Savafl’›n ard›ndan 

bölge ülkeleri rövanfl için birbiri ard›na silahlanacak ve bloklar aras› rekabetin 

de devreye girmesiyle yeni ittifaklar ve karfl› ittifaklar kurulacakt›r. Birinci 

Arap-‹srail Savafl›’nda ABD, Sovyetler Birli¤i ve ‹ngiltere’nin tutumlar› da önemli 

rol oynam›flt›r. Bu ba¤lamda ABD, ‹srail devletinin ilan›ndan 11 dakika sonra bu 

devleti tan›yarak destek verirken SSCB ilandan üç gün sonra ‹srail’i tan›m›fl; ‹ngiltere 

ise 1949 Ocak’›nda fiilen tan›d›¤› ‹srail’i, resmî olarak tan›mamay› 1950 Nisan›na 

kadar sürdürmüfltür (Aridan, 2004: 66). 

SIRA S‹ZDE 

1 

Birinci Arap-‹srail SIRA S‹ZDE Savafl›’n›n sonuçlar› nelerdir? 


ABD, ‹srail’in ilan›na siyasal anlamda büyük destek verse de Birinci Arap-‹srail 


Savafl›’nda askerî aç›dan ayn› oranda destek vermemifltir. Zira ABD, Orta Do¤u’daki 

Arap ülkelerinde bulunan ekonomik ç›karlar›n› kaybetmemek, bölgedeki ‹ngi- 

SORU 

liz nüfuzunun SORU ortadan kalkmas›na engel olmak ve olas› bir Sovyet yay›lmas›n› önlemek 

amac›yla ‹srail’e askerî anlamda destek vermemiflti. Sovyetler Birli¤i ise Fi- 

D‹KKAT 

listin sorunu D‹KKAT üzerinden Orta Do¤u’da nüfuz sahibi olmaya çal›flmaktayd›. Bu ba¤lamda 

Sovyetler Birli¤i, Yahudi Ajans› ile Yahudi Haganah örgütünün Çekoslovak- 

SIRA S‹ZDE 

ya üzerinden silah almas›na yard›mc› olmufl ve büyük ço¤unlu¤u BM’nin silah am- 

SIRA S‹ZDE 

bargosu karar›ndan sonra Filistin’e giren bu silahlar, ‹srail’in Savafl’ta sald›r› pozis- 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 



yonunu güçlendirmiflti (Cohen, 1997: 102). Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Orta 

Do¤u’da kurdu¤u sömürge iliflkisiyle büyük bir nüfuz alan› elde eden ‹ngiltere ise 

bir Yahudi devletinin kurulmas›yla bu nüfuzunun k›s›tlanabilece¤ini düflünmekteydi. 

Zira Orta Do¤u’da farkl› dokudaki bir devlet, Sovyetlerin bölgede yay›lmas› 

için iyi bir zemin olabilirdi. Ayr›ca Arap ülkelerindeki nüfuzunu olumsuz etkileyece¤inden 

‹srail’in Bat› yanl›s› bir tutum sergilemesinin ‹ngiltere aç›s›ndan önemi 

yoktu. Bu nedenle ‹ngiltere, Savafl s›ras›nda Arap ülkeleri lehinde ancak Savafl’›n 

sonucunu de¤ifltirmeyecek ölçüde pasif bir tutum tak›nm›flt›r. 

Birinci Arap-‹srail Savafl›’n›n zamanlamas›n›n, stratejik aç›dan ‹srail için oldukça 

avantajl› bir ortam sa¤lad›¤›n› belirtmek gerekir. Zira ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan 

ortaya ç›kan silah fazlal›¤› ve So¤uk Savafl’›n bafllam›fl olmas›, Yahudi örgütlerinin 

silahlanmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Gerçi, ABD’nin öncülü¤ünde BM taraf›ndan 

uygulanan silah ambargosu ve ‹ngiltere’nin Savafl s›ras›ndaki tutumu nedeniyle 

‹srail, Bat› Blokundan resmî kanallar üzerinden silah al›m›nda bulunamam›flt› 

ancak Yahudi örgütlerinin bu ülkelerde oluflturduklar› sivil a¤lar üzerinden Yahudi 

örgütlerine silahlar veya silahlanma için gerekli fonlar aktar›lm›flt›. Arap ülkelerinin 

savafl›n yafland›¤› dönemde ba¤›ms›z eylemler gelifltirme yetene¤inden 

yoksun olmas›, ‹srail’in kuruluflunu ve topraklar›n› genifllemesini kolaylaflt›rm›flt›r. 

Nitekim taraflar›n askerî kapasiteleri her ne kadar bir bütün olarak Araplar›n lehine 

gözükse de asl›nda etkin güç aç›s›ndan denge tamamen ‹srail lehine olmufltu. 

Bu ba¤lamda ‹srail savafl esnas›nda bütün güçlerini seferber ederken Arap ülkeleri 

zaten az olan kaynaklar›n›n bir k›sm›n› ‹srail’le savafla ay›rm›flt›. 

SÜVEYfi SAVAfiI VE BÖLGESEL ETK‹LER‹ 

Birinci Arap-‹srail Savafl›’n›n ard›ndan ABD ve ‹ngiltere, Filistin sorunu nedeniyle 

Sovyetlerin bölgeye s›zmas›n› sa¤layacak bir ortam oluflmas›ndan kayg› duyuyordu. 

Bu nedenle bir yandan bölgeye yönelik silah sat›fl›n› Üçlü Deklarasyon gibi 

mekanizmalarla kontrol alt›nda tutmaya çal›fl›rken öte yandan Orta Do¤u’da yeni 

bir savunma yap›lanmas› kurulmaya çal›fl›l›yordu. Bölgede bir Orta Do¤u Komutanl›¤› 

kurulmas› öngörülmekteydi. M›s›r’›n kat›l›m›n› teflvik için Orta Do¤u Komutanl›¤›’n›n 

merkezinin Kahire’de olmas› ve ‹srail’in bu sistemin d›fl›nda b›rak›lmas› 

teklif edilmiflti. Bu teklifin M›s›r taraf›ndan kabul edilmemesi üzerine ABD M›s›r’› 

yeni bir örgütlenme ile Bat› Blokuna entegre etme girifliminde bulunmufltur. Bu 

do¤rultuda 1952 Haziran’›nda ABD ve ‹ngiltere, Orta Do¤u Komutanl›¤› yerine daha 

az rahats›z edici ve bir Komutanl›ktan ziyade bir Planlama Kurulu niteli¤inde 

olan Orta Do¤u Savunma Örgütü fikri ortaya at›lm›flt›r. Ancak ‹ngiliz askerleri çekilmeden 

hiçbir savunma yap›lanmas›na kat›lmayaca¤›n› belirten M›s›r’›n bu tutumu, 

di¤er Arap ülkeleri taraf›ndan da benimsenmifl ve Orta Do¤u Savunma Örgütü 

fikri de daha kurulmadan sona ermifltir(Hahn, 2005: 76-78; Oren, 1992: 78). 

Öte yandan 22 Temmuz 1952’de M›s›r ordusundaki Hür Subaylar grubunun bir 

askerî darbe ile yönetimi ele geçirmesi ve sonras›nda izledi¤i politikalar, bütün aktörlerin 

ulusal ve bölgesel güvenlik politikalar›n› gözden geçirmelerine neden olmufltur. 

Bu noktada Hür Subaylar hareketine General Muhammed Necip önderlik 

etse de Albay Cemal Abdül Nâs›r k›sa süre içinde yönetimde kontrolü sa¤lam›flt›r. 

Bunun ard›ndan Nâs›r yönetimindeki M›s›r, 1970’li y›llara kadar Orta Do¤u’da yaflanan 

birçok geliflmeye damgas›n› vuracakt›r. fiüphesiz bu geliflmelerin bafl›nda 

Süveyfl Savafl› yer almaktad›r. 

73 

Üçlü Deklarasyon: ABD, 

‹ngiltere ve Fransa 

taraf›ndan 25 May›s 

1950’de aç›klanan Üçlü 

Deklarasyon, Orta Do¤u’daki 

silahlanmay› ilk kontrol 

giriflimidir. Deklarasyon, 

Orta Do¤u ülkelerine yönelik 

bir silah ambargosundan 

ziyade kontrollü silah 

satmay› amaçlamaktayd›. 

Buna göre Orta Do¤u’ya üç 

ülkenin onay› olmadan silah 

sat›fl› yap›lmayacakt›. Ancak 

gerek üç ülkenin farkl› 

ç›karlara sahip olmalar› 

gerekse M›s›r’›n 

Sovyetlerden silah al›m›, bu 

mekanizman›n ortadan 

kalkmas›na neden olmufltur.

74 

Resim 3.3 

M›s›r’da Monarfliye 

son veren Hür 

Subaylar grubu 

(Masada oturan, 

darbenin lideri 

Muhammed Necip, 

onun sa¤›nda 

oturan Cemal 

Abdul Nâs›r, sol 

köflede flapkal› 

subay›n yan›nda 

oturan kravatl› ise 

Enver Sedat) 

Kaynak: Joel 

Gordon (2006), 

Nasser: Hero of the 

Arab Nation, 

Oxford: Oneworld 

Publications, s. 30. 

Resim 3.4 

Cemal Abdül Nâs›r 

(1918-1970) 

Kaynak: 

http://looklex.com/ 

e.o/nasser.htm# 


Süveyfl krizinin ortaya ç›kmas›na 

ve bir savafl›n yaflanmas›na 

neden olan baz› geliflmeler olmufltur. 

Bu ba¤lamda Nâs›r’›n 

Sovyetler Birli¤i arac›l›¤›yla Do- 

¤u Blokundan silah transferi, 

özellikle Afrika’daki sömürge 

karfl›t› hareketleri desteklemesi, 

Ürdün’de Monarfli karfl›t› halk 

hareketlerini desteklemesi ve 

Çin Halk Cumhuriyeti’ni tan›mas› 

gibi geliflmeler ABD ve ‹ngiltere’nin 

tepkisini çekmiflti. Öte 

yandan Orta Do¤u’daki Sovyet 

yay›lmac›l›¤›na karfl› M›s›r’›n içinde yer ald›¤› bir savunma örgütünün kurulamayaca¤› 

görülünce, 1955’te ‹ngiltere, Türkiye, ‹ran, Irak ve Pakistan’›n kat›l›m›yla Ba¤dat 

Pakt› kurulmufltu. Ba¤dat Pakt›, her ne kadar Moskova’ya karfl› bölgesel bir güvenlik 

önlemi olarak kurulsa da bölgesel etkisinin azalaca¤›n› düflünen M›s›r’› rahats›z 

etmifltir. 

Bu geliflmeler, M›s›r’la Bat› Bloku aras›ndaki gerilimi artt›rmakla beraber, Süveyfl 

Savafl›’n›n temel nedeni, ABD ve ‹ngiltere’nin Nâs›r yönetiminin oldukça 

önem verdi¤i Asvan Baraj› projesinin finansman›ndan çekilmesi olmufltur. Nitekim 

19 Temmuz 1956’da ABD, arkas›ndan da ‹ngiltere ve Dünya Bankas›, resmî olarak 

bu koflullarda baraj›n finansman›n› üstlenemeyeceklerini aç›klam›flt›r. Nâs›r’›n buna 

yönelik tepkisi ise Hür Subaylar Devrimi’nin y›l dönümü olan 26 Temmuz 

1956’da Süveyfl Kanal fiirketi’ni millîlefltirmek fleklinde olmufltur. 

Bunun üzerine ‹ngiltere bir yandan M›s›r’a yönelik askerî haz›rl›klar›n› bafllat›rken 

di¤er yandan olas› bir müdahalenin meflruiyet zeminini de haz›rlamaya çal›flmaktayd›. 

Londra yönetimi öncelikle Nâs›r’›n millîlefltirme karar›n› gerekçe göste-


rerek M›s›r’a müdahale edebilmenin hukuksal yollar›n› araflt›rm›fl ancak millîlefltirme 

karar›n›n M›s›r iç hukukuna ve uluslararas› hukuka uygun olmas› nedeniyle bu 

yola baflvuramam›flt›. ABD ile temasa geçen Londra yönetimi, Washington’dan Kanal›n 

bütünüyle M›s›r’›n kontrolüne geçmemesine yönelik deste¤ini alsa da ABD’nin 

herhangi bir askerî müdahaleye karfl› olmas›yla zor durumda kalmaktayd› (Golani, 

1998: 38; Aridan, 2004: 156-157). 

Bu ba¤lamda farkl› gerekçelere sahip olsalar da ‹ngiltere, Fransa ve ‹srail’in ç›karlar›, 

M›s›r karfl›tl›¤› noktas›nda birleflmekteydi. Cezayir’de yaflad›¤› s›k›nt›lardan do¤rudan 

Kahire’yi sorumlu tutan Paris yönetimi, bu yüzden ‹srail’e silah sat›fl›n› artt›rarak 

ve istihbarat alan›nda iflbirli¤i yaparak Nâs›r yönetimini dengelemeye çal›flmaktayd›. 

Süveyfl Kanal›n›n millîlefltirilmesi ise Fransa için Nâs›r yönetiminden tamamen 

“kurtulma” f›rsat› do¤urmaktayd›. Kanal›n millîlefltirilmesi, Fransa için ‹ngiltere kadar 

hayati önemde de¤ilse de Nâs›r’›n devrilmesi ve özellikle Kuzey Afrika’daki Frans›z 

nüfuzunun korunmas› için önemli bir f›rsat olarak de¤erlendirilmekteydi (Shlaim, 

2001: 121; Mcnamara, 2003: 48-50). ‹srail ise her ne kadar Sovyet silah sistemlerini 

askerî yap›s›na entegre etmesinden önce M›s›r’a tek bafl›na bir sald›r› gerçeklefltirme 

planlar› yapsa da böylesi bir plan›n zorluklar›n› görmekteydi. Dolay›s›yla, M›s›r’a tek 

bafl›na sald›r› düzenleme ya da ortak askerî müdahaleye kat›lma fleklinde alternatiflerle 

karfl› karfl›ya olan ‹srail için ortak müdahale, hem askerî hem de siyasi maliyetleri 

azaltacak bir opsiyon olarak de¤erlendirilmiflti (Levey, 1997: 72). 

Süveyfl krizinde ‹ngiltere, Fransa ve ‹srail’in M›s›r karfl›s›nda birleflmesinin SIRA nedenleri S‹ZDE nelerdir? 

Planlamaya göre harekât, ‹srail’in M›s›r’a sald›rmas›yla bafllayacakt›. ‹ngiltere ve 

Fransa’n›n her iki tarafa ateflkes ça¤r›s› yapmas› ve Kanal’›n her DÜfiÜNEL‹M iki taraf›ndan 10 

mil çekilmelerini istemeleri ve buna uyulmamas› hâlinde askerî müdahalede bulunacaklar›n› 

içeren birer ültimatom vermesiyle devam edecekti. SORU ‹srail bu ça¤r›ya 

uyacak; M›s›r ise do¤al olarak uymayacak ve M›s›r’a yönelik ‹ngiliz-Frans›z sald›r›s› 

bafllayacakt›. Böylece ‹srail’in M›s›r’a sald›rmas›yla 29 Ekim 1956’da bafllayan Sü- 

D‹KKAT 

veyfl Savafl›, 30 Ekim’de ‹ngiltere ve Fransa’n›n M›s›r ile ‹srail’e ültimatom verme- 

Resim 3.5 

Süveyfl Kanal›n›n 

uydudan 

görünümü 

Kaynak: 

http://www.eoearth. 

org/article/Suez_ 

Canal,_Egypt 

SORU 

D‹KKAT 

75 

SIRA S‹ZDE 



AMAÇLARIMIZ 

2 

AMAÇLARIMIZ

76 

1869’da hizmete aç›lan 

Süveyfl Kanal›, Hint 

Okyanusu ile Akdeniz 

aras›nda K›z›ldeniz 

üzerinden bir ba¤lant› 

kurmakta ve önceleri Bat› 

Avrupa’ya ulaflmak için 

Afrika k›tas›n› dolaflan ticari 

gemilerin yolunu yar› yar›ya 

k›saltmaktayd›. Bu nedenle 

kanal, stratejik aç›dan 

oldukça önemliydi. Kanal›n 

kontrolü, 1956’da M›s›r’›n 

millîlefltirme karar›na kadar 

Kanal fiirketi’nin elinde olup 

ço¤unluk hisseleri ‹ngiltere 

ve Fransa’ya aitti. 


leri ve M›s›r’›n buna uymamas› üzerine 31 Ekim’de M›s›r’a sald›rmalar›yla devam 

etmifltir. Hava üstünlü¤ünü bir gün içinde ele geçiren ‹ngiliz-Frans›z kuvvetleri, k›sa 

sürede Kanal bölgesine asker ç›karmaya bafllam›flt›r (Varble, 2003: 28-89, 126; 

Levey, 1997: 76-79). Sald›r›lar›n durdurulmas›na yönelik BM Güvenlik Konseyine 

gelen Amerikan ve Sovyet tasar›lar› ‹ngiliz-Frans›z vetosuna tak›l›nca, konu BM 

Genel Kurulunda ele al›nm›fl ve 2 Kas›m’da Genel Kurulun ald›¤› 997 (ES-I) say›l› 

kararla ateflkes ça¤r›s› yap›lm›flt›r. Ancak buna ra¤men sald›r›lar›n› devam ettiren 

üçlü, özellikle ABD ve SSCB’den gelen bask›lar sonucunda 7 Kas›m’da ateflkes 

ça¤r›s›na uymufltur (Mcnamara, 2003: 55-57). 

Süveyfl Savafl›, kazananlar› ve kaybedenlerinin, farkl› aç›lardan de¤iflkenlik gösterdi¤i 

bir savafl olarak de¤erlendirilmelidir. Savafl’›n taraflar› aç›s›ndan düflünüldü- 

¤ünde ‹srail, bu savafltan k›sa vadeli ve do¤rudan en kazançl› ç›kan taraf olmufltur. 

‹ngiltere ve Fransa, savafltan askerî anlamda kazançl› ç›kmakla beraber, savafl›n orta 

ve uzun vadeli sonuçlar› de¤erlendirildi¤inde siyasi aç›dan ma¤lup olduklar› 

söylenebilir. Zira Süveyfl Savafl› ‹ngiltere’nin Orta Do¤u’dan tasfiye edilmesi sürecini 

beraberinde getirmifl ve bir dönem Orta Do¤u ülkelerinin ço¤unda önemli bir 

nüfuza sahip olan ‹ngiltere’nin bu etkisi k›sa süre içinde ortadan kalkmaya bafllam›fl 

ve yerini Amerikan nüfuzuna b›rakm›flt›r. Fransa da Cezayir ayaklanmas› nedeniyle 

girdi¤i Savaflta Nâs›r’› devirememifl, Cezayir sorunu konusunda ilerleme 

kaydedememifl ve 1962’de Cezayir’in ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mak zorunda kalm›flt›r (Tibi, 

1998: 66; Aridan, 2004: 171). 

M›s›r ise ‹ngiliz-Frans›z-‹srail sald›r›lar› karfl›s›nda askerî anlamda yenilgi alsa da 

siyasi aç›dan süreçten en kazançl› ç›kan aktörlerden biri olmufltur. Zira Nâs›r yönetimindeki 

M›s›r, Kanal› elinde tutarak rejimini korumufl ve hem Orta Do¤u’da 

hem de Afrika’da oldukça prestijli bir konuma gelmifltir. ‹ngiliz yanl›s› Amman ve 

Ba¤dat yönetimleri bile Süveyfl Savafl› esnas›nda M›s›r’›n yan›nda yer alarak sald›r›ya 

tepki göstermifllerdir (Ar›, 2008: 261). Bu ba¤lamda bölgesel etkisini bölgede 

kurdu¤u ittifaklar ve güç iliflkileriyle devam ettirecek olan M›s›r, SSCB’den yeni silah 

sistemleri edinerek bölgesel güç denklemini kendi lehine çevirmek için 1960’l› 

y›llarda yeni giriflimlerde bulunmufltur. 

SIRA S‹ZDE 

3 

Süveyfl Savafl›’n›n SIRA S‹ZDE ‹ngiltere ve Fransa aç›s›ndan sonuçlar› nelerdir? 

Orta Do¤u’da h›zla eriyen ‹ngiliz-Frans›z nüfuzunun ortaya ç›kard›¤› boflluk ise 


ABD taraf›ndan 


doldurulmaya çal›fl›lm›fl ve ABD art›k, Orta Do¤u’da kendi patronaj›nda 

bölgesel güvenlik politikalar› uygulamaya bafllam›flt›r. Ancak Orta Do¤u’daki 

SORU 

Sovyet etkisi SORU bir önceki dönemle karfl›laflt›r›lmayacak biçimde artm›fl ve Moskova, silah 

kart›n› kullanarak 1955’te girdi¤i Orta Do¤u’ya silah›n yan› s›ra siyasal ve ideolo- 

D‹KKAT 

jik olarak da girme f›rsat› elde etmifltir. Nitekim 1956-1967 döneminde yaflanan en 

D‹KKAT 

önemli de¤iflimlerden birisi, Sovyetler Birli¤i’nin Orta Do¤u’ya giderek artan angajman›d›r. 

Bat› Blokunun nüfuzunda görülen ülkelerdeki rejim de¤ifliklikleri ve yeni 

SIRA S‹ZDE 

rejimlerin iktidarlar›n› SIRA S‹ZDE sa¤lamlaflt›rmak ve yayg›nlaflt›rmak için ideolojik dayan›flman›n 

yan› s›ra silah aray›fl›na girmeleri, daha önce sadece M›s›r üzerinden bölgesel güç 

mücadelesine angaje olmaya çal›flan Sovyetler Birli¤i’nin art›k bölge denkleminde 

AMAÇLARIMIZ 

göz ard› edilmeyecek bir aktör hâline gelmesini sa¤lam›flt›r (Levey, 1997: 72). 

Süveyfl Savafl› sonras› dönemin bir baflka belirleyicisi, Arap-‹srail sorunun taraf- 

K ‹ T A P 

lar›ndan biri K olan ‹ T AArap P ülkeleri aras›ndaki iliflkilerde yaflanan de¤iflimdir. Nitekim 

daha önce M›s›r haricindeki yönetimlerin hepsi, geleneksel yap›lar›yla Bat› Blokunun 

nüfuzu alt›ndayd›. Yeni dönemde ise M›s›r’la Suriye aras›ndaki birleflme giri- 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 



flimi, Irak’taki monarflinin bir darbeyle son bulmas›, Ürdün’deki monarflinin neredeyse 

y›k›lmas›na neden olan hareketler, Lübnan’daki kar›fl›kl›klar ve Yemen’deki 

çat›flmalar, bölge içi dinamikleri etkiledi¤i kadar bölge d›fl› güçlerle kurulan iliflkilerde 

de belirleyici olmufltur. Bir baflka deyiflle, bölge ülkelerinin birbirlerinden alg›lad›klar› 

tehditler, bölge d›fl› güçlerle silah ve güvenli¤e dayal› ittifak iliflkisi kurarken 

dikkate al›nan en önemli parametrelerden biri hâline gelmifltir. 

ABD’nin Orta Do¤u’daki 

sorunlara do¤rudan küresel 

bir güç olarak müdahalesi 

‹kinci Dünya Savafl› sonras› 

dönemde gündeme gelmesine 

karfl›n, Süveyfl Savafl› esnas›nda 

‹ngiltere ve Fransa’ya 

karfl› uygulad›¤› politikalar›n 

ard›ndan Washington bölgedeki 

etki alan›n› geniflletmifltir. 

Bununla beraber, Süveyfl 

Savafl›’n›n ard›ndan ABD’nin 

bölgedeki ç›karlar›n› korumas› 

için önlenmesi gereken iki 

önemli sorun ortaya ç›km›flt›r 

(Osgood, 2009: 8). Bunlardan 

ilki, “‹ngiltere’nin bölgedeki 

nüfuzunun erimesi sonucunda 

oluflan güç bofllu¤unun 

Sovyetler Birli¤i taraf›ndan 

doldurulmas›” ihtimaliydi. 

‹kinci sorun ise Nâs›r’›n siyasi 

olarak bayraktarl›¤›n› yapt›¤› “Arap milliyetçisi ak›mlar›n, bölgede Bat› Blo¤uyla 

iyi iliflki içinde bulunan geleneksel rejimler üzerinde bask› oluflturmas›yd›”. Çünkü 

Nâs›r, savafltan siyasi bir zaferle ç›km›fl ve ‹ngiltere ile Fransa’n›n amaçlad›¤›n›n 

tam aksine, milliyetçi söylemleri daha genifl kitleleri etkisi alt›na almaya bafllam›flt›. 

ABD’ye göre bu iki soruna yönelik önlemler al›nmazsa Bat›’n›n Orta Do¤u’daki 

hayati ç›karlar› oldukça zarar görecekti. 

Bu do¤rultuda ABD Baflkan› Dwight D. Eisenhower’›n 5 Ocak 1957’de Kongre’ye 

verdi¤i mesajda ifadesini bulan ve Eisenhower Doktrini olarak adland›r›lan 

yeni politika ile ABD, Orta Do¤u’da ‹ngiltere’nin eriyen nüfuzunu kendi patronaj›nda 

yeniden oluflturmay› amaçlam›flt›r. Eisenhower’›n Kongre’ye mesaj›nda sadece 

Sovyet yay›lmac›l›¤› ve komünizm tehlikesine vurgu yap›lsa da esas›nda Doktrin, 

biri Sovyetler Birli¤i di¤eri ise Arap milliyetçisi ak›mlar olmak üzere çifte kuflatmay› 

(dual containment) içeren bir yap›ya sahipti. 

Süveyfl Savafl› sonras› dönem, Orta Do¤u’nun bölge içi dinamiklerinin yeniden 

belirlendi¤i ancak k›sa vadede iliflki ve ittifaklar›n de¤iflkenlik gösterdi¤i bir dönem 

olmufltur. De¤iflen iliflki ve ittifaklar çerçevesinde bölgesel güvenlik parametreleri 

de farkl› flekiller alm›flt›r. Bu ba¤lamda krizin s›cakl›¤›yla k›sa bir dönem M›s›r merkezli 

bir ittifak görüntüsü ortaya ç›ksa da bu tablo çok uzun ömürlü olmam›fl ve Nâs›r’›n 

Arap milliyetçili¤i söyleminden tehdit alg›layan geleneksel yönetimler, Eisenhower 

Doktrinin de etkisiyle Bat› Blokuyla yeniden iliflkiye geçmifllerdir. Ancak Bat› 

Blokuna duyulan tepkiler sonucunda Ürdün ve Lübnan’da yaflanan halk hareket- 

Resim 3.6 

ABD Baflkan› 

Dwight D. 

Eisenhower 

(1890-1969) 

Kaynak: 

http://eu.art.com/ 

products/ 

p14034581-sai2844812/posters. 

htm 

77 

Eisenhower’›n 5 Ocak 

1957’de Kongre’ye verdi¤i 

mesajda aç›klanan 

Eisenhower Doktrini ile ABD, 

Orta Do¤u’ya yönelik net 

taahhütlerde 

bulunmaktayd›. Buna göre 

ABD bölge ülkelerine 

yapaca¤› ekonomik ve askerî 

yard›m›n yan› s›ra talep 

edilmesi hâlinde do¤rudan 

Amerikan askerlerini 

gönderip rejimleri 

koruyacakt›.

78 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


leri bast›r›lsa da Irak’taki ‹ngiliz yanl›s› Monarflinin bir askerî müdahale ile devrilmesi 

önlenememifltir. Bunun yan› s›ra Suriye ile M›s›r’›n Birleflik Arap Cumhuriyeti alt›nda 

birleflmesi ve bölge içi çekiflmelerin Yemen örne¤inde oldu¤u gibi çat›flmalara 

dönüflmesi, bölgesel güvenlik parametrelerini etkileyen di¤er unsurlar olmufltur. 

ORTA DO⁄U’DA M‹KRO SO⁄UK SAVAfi VE ‹DEOLOJ‹ 

M›s›r ve Suriye’nin 1 fiubat 1958’de Birleflik Arap Cumhuriyeti (BAC) çat›s› alt›nda 

birlefltiklerini ilan etmeleri, Orta Do¤u’da ve özellikle de Arap devletleri aras›ndaki 

güvenlik parametrelerinin de¤iflmesine neden olmufltur. Bu birleflme, sadece 

1949’da üç tane darbenin gerçekleflti¤i 1952 ve 1954’te de darbelere sahne olan Suriye’nin, 

Sovyetler güdümüne girdi¤inin tart›fl›ld›¤› bir dönemde gerçekleflmiflti. 

Kurulan BAC, yap›s› itibar›yla bir birleflmeden ziyade BAC ad› alt›nda Suriye’nin 

M›s›r’a kat›lmas› anlam›na gelmekteydi. Nitekim Nâs›r, birleflmenin bir ön flart› ola- 

SIRA S‹ZDE 

rak Suriye’deki bütün siyasi partilerin feshedilmesini istemifl ve M›s›r’la birleflmenin 

önemli savunucular›ndan Baas dahil olmak üzere bütün siyasi partiler feshedilmiflti. 

Suriyeli DÜfiÜNEL‹M siyasi gruplar e¤er isterlerse siyasi faaliyetlerini sadece M›s›r’da 

Nâs›r’›n kontrolünde bulunan Ulusal Birlik hareketi çat›s› alt›nda sürdürebilecekti 

(Kamrava, 2005: 111-112). Böylece BAC ile birlikte kurulan merkezî yönetim saye- 

SORU 

sinde Nâs›r’›n bölgedeki etkisi oldukça artm›fl olmaktayd›. 

D‹KKAT 

Birleflik Arap D‹KKAT Cumhuriyeti: M›s›r ve Suriye olmak üzere iki bölgeden oluflmas› öngörülen 

BAC’›n baflkenti Kahire olacakt›. Her bir bölgenin kendine ait Yürütme Konseyinin olmas› 

öngörülmekteydi. Yasama organ›n›n Nâs›r taraf›ndan atanan 400 kifliden oluflaca¤› BAC’da, 


Devlet Baflkan› olan Nâs›r’›n ikisi Suriyeli ve ikisi M›s›rl› olmak üzere dört yard›mc›s› olacakt›. 

Ancak uygulamada BAC, merkezî yap›s›yla Suriye’nin yavafl yavafl M›s›r karfl›s›nda 

AMAÇLARIMIZ eridi¤i bir AMAÇLARIMIZ sürece do¤ru gitmekteydi. Temel Bakanl›klar›n neredeyse tümü M›s›rl›lar›n 

kontrolüne b›rak›l›rken gerçeklefltirilen baz› uygulamalarla Suriye’nin önemli siyasi figürlerinin 

siyasal sistem d›fl›nda b›rak›ld›¤› görülmekteydi. Örne¤in, Suriye eski Devlet 

K ‹ T A P 

Baflkan› fiükrü K ‹ Kuvvetli T A P bile Kabine d›fl›nda kalm›fl ve Suriye “bölgesinin” kontrolü, 1967 

Savafl›’nda M›s›r Hava Kuvvetleri Komutan› olan Nâs›r’›n yak›n arkadafl› General Abdülhekim 

Amir’e b›rak›lm›flt›. 

TELEV‹ZYON 

Resim 3.7 

TELEV‹ZYON 

Uluslararas› bir 

toplant›da BAC Devlet 

Baflkan› Nâs›r 


Kaynak: 

http://www.aljazeera. 

com/indepth/opinion/ 

2011/03/2011341543 

51741689.html


ABD ve ‹ngiltere, M›s›r-Suriye birleflmesinin Irak ve özellikle de Ürdün üzerindeki 

etkilerini dengelemek için BAC’a alternatif olarak Arap Birli¤i Federasyonu’nunun 

kurulmas›n› desteklemifllerdir. Bu ba¤lamda Irak ve Ürdün 14 fiubat 

1958’de Arap Birli¤i’ni kurduklar›n› ilan etmifllerdir. Haflimi ailesinin Irak ve Ürdün’deki 

iki kolu, geleneksel yönetimlerini korumak için birleflme yoluna gitmiflti. 

D›fl politika ve savunma konular›nda ortak bir eylem plan›n›n uygulanmas›n› öngören 

Arap Birli¤i Federasyonu, merkezî ve s›k› bir federal yap›ya sahip olan 

BAC’›n tersine, gevflek ve konfederal bir görünüme sahipti. Büyük ölçüde BAC’›n 

Arap milliyetçisi söylemlerinin Ürdün’de yaratt›¤› istikrars›zl›¤› önlemek için oluflturulan 

Arap Birli¤i, BAC’dan daha k›sa ömürlü olacak ve Irak’ta 1958 Temmuz’unda 

gerçeklefltirilen darbe ile son bulacakt›r. 

BAC’›n destekledi¤i rejim karfl›t› hareketlerin 

yo¤unlaflt›¤› 1958 Temmuz’unda, 

Ürdün’de Kral Hüseyin’e karfl› 

bir darbe girifliminin ortaya ç›kar›lmas› 

üzerine, Arap Birli¤i Federasyonu’nun 

orta¤› olan Irak, Kral Hüseyin’i korumak 

amac›yla bir tugayl›k askerî birli¤i 

Amman’a göndermeye karar vermiflti. 

Ancak Ürdün’e destek vermek ve Kral 

Hüseyin’i korumak için görevlendirilen 

tugay, hiçbir flekilde Amman’a ulaflmam›flt›r. 

Zira, tugay›n komutan› Tu¤general 

Abdülkerim Kas›m, Amman’a 

do¤ru giden birliklerinin yönünü Ba¤dat’a 

çevirmifl ve 14 Temmuz 1958’de 

bir grup subayla birlikte gerçeklefltirdi- 

¤i darbeyle yönetimi devralm›flt›r. Böylece 

Osmanl›’n›n bölgeden çekilmesinin 

ard›ndan ‹ngiliz deste¤iyle kurulan 

ve ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ortaya 

ç›kan So¤uk Savafl’ta ‹ngiltere’nin 

ve dolay›s›yla Bat› Blokunun bölgedeki en büyük destekçisi konumunda bulunan 

Monarfli, bir daha dönmemek üzere son bulmufltur (Ayhan-Pirinççi, 2008: 33-34). 

Irak’taki yeni yönetimin nas›l bir d›fl politika izleyece¤i de bölgesel güvenlik 

parametreleri aç›s›ndan önem arz etmekteydi. Darbe M›s›r’dakine benzer flekilde 

bir Hür Subaylar grubu taraf›ndan gerçeklefltirilmiflti. Monolitik bir yap›da olmayan 

Hür Subaylar grubunun tek ortak özelli¤i, Haflimi hanedanl›¤›na ve Irak üzerindeki 

Bat› nüfuzuna karfl› duyduklar› tepkiydi. ‹çinde Irak milliyetçisi (vataniye grubu), 

pan-Arap milliyetçisi (kavmiyye grubu) ve komünist gruplar bulunmaktayd›. 

Bunlardan, darbenin lideri konumunda bulunan General Kas›m, Nâs›r’a sempati 

duymamakta ve milliyetçilik konusunda, Irak’› ön planda tutarak Kürt-Arap iflbirli- 

¤ine vurgu yapan bir anlay›fla sahipti. Komünist gruplar taraf›ndan da desteklenen 

General Kas›m’a göre Nâs›r’la giriflilecek bir iflbirli¤i, Irak’›n egemenli¤inin ortadan 

kalkmas›na yol açabilecekti. Di¤er grubun öncüsü konumunda bulunan Albay Abdülselam 

Arif ise Kas›m’a göre milliyetçili¤e daha genifl bir perspektiften bakmakta 

ve Baas’›n da deste¤ini alarak pan-Arap milliyetçili¤i çerçevesinde BAC ile birleflmeyi 

savunmaktayd›. Ancak General Kas›m’›n k›sa sürede Baasç› ve Nâs›rc› 

gruplar› tasfiye etmesi, BAC ile birleflmenin gerçekleflmemesine neden olacakt› 

(Ayhan-Pirinççi, 2008: 34-36). 

Resim 3.8 

Irak’ta 1958’de 

Monarfliye son 

veren darbenin 

lideri General 

Abdulkerim Kas›m 

Kaynak: 

http://www.aliraqi. 

org/forums/ 

showthread. 

php?t=80173& 

page=2 

79

80 


Dolay›s›yla Orta Do¤u, 1960’l› y›llara gelindi¤inde So¤uk Savafl’›n bir cephesi 

olman›n getirdi¤i kutuplaflman›n yan› s›ra bölgesel dinamiklerin getirdi¤i kamplaflman›n 

da önemli bir sahnesi hâline gelmiflti. Bu ba¤lamda Irak’ta 1958’deki darbenin 

ard›ndan bölge ülkelerinden BAC ve Irak, bölgedeki geleneksel yönetimleri 

zor durumda b›rakacak politikalar izlerken Suudi Arabistan ve Ürdün ise geleneksel 

yönetimlerini korumak için bu ülkelerle üstü örtülü ve aç›k bir mücadele içine 

girmiflti. Bu arada Suriye’nin BAC’dan ayr›lmas›, bölgedeki radikal rejimlerin kendi 

aralar›nda sorunlar yaflad›¤›n› göstermekteydi. Dolay›s›yla Arap ülkeleri aras›nda 

mikro düzeyde bir So¤uk Savafl yaflanmaktayd›. 

Bu mikro So¤uk Savafl’›n ilk belirtileri asl›nda geleneksel yönetimlerle radikal 

olarak ifade edilebilecek rejimler aras›nda görülmüfltü. Nitekim Suudi Arabistan daha 

1958’de, M›s›r-Suriye birleflmesini sabote etmek için Suriye ‹stihbarat Baflkan›na 

Nâs›r’a yönelik bir suikast düzenlenmesini teklif etmifl ancak olay aç›¤a ç›k›nca da 

iliflkiler gerginleflmiflti. Bu olaydan sonra Kral Suud’un yerine geçen Kral Faysal’la 

birlikte Suudi Arabistan her ne kadar M›s›r’la olan gerginli¤i azaltmaya yönelik 

ad›mlar atsa da Ürdün’deki olaylar ve özellikle de Irak’ta gerçekleflen darbenin ard›ndan 

kamplaflmalar artm›flt›r. General Kas›m’›n iktidar›n› önce Irak’taki komünist 

gruplar arac›l›¤›yla sa¤lamlaflt›rmas›n›n ard›ndan Irak Komünist Partisi de dahil olmak 

üzere bütün gruplar› sistemden tasfiye etmesi Irak, BAC, Ürdün ve Suudi Arabistan 

aras›ndaki dengelerin de¤iflmesine neden olmufltu (Walt, 1990: 72-73). 

Bu ba¤lamda Suudi Arabistan, M›s›r’la iliflkileri gelifltirmek için Irak karfl›s›nda 

M›s›r yanl›s› bir tutum izlerken Ürdün, Irak ile M›s›r aras›nda bir denge politikas› 

izlemeye çal›flmaktayd›. Ancak 1961’de General Kas›m yönetiminin Kuveyt’i ilhak 

etme giriflimleri karfl›s›nda bu hareketin herkesin ç›karlar›na bir tehdit oldu¤unu 

düflünen BAC, Suudi Arabistan ve Ürdün, Kuveyt’in ilhak›n› önlemek için geçici de 

olsa Irak karfl›s›nda birleflmifltir. Böylece M›s›r, bir yandan Yemen ve Suriye’nin kat›l›m›yla 

BAC’daki baflat konumunu sürdürürken di¤er yandan Suudi Arabistan ve 

Ürdün’le iliflkilerini gelifltirmekte ve liderlik kayg›s› nedeniyle Irak’› bölgede izole 

etmekteydi. Ayr›ca Sovyetlerden silah al›m›n›n yan› s›ra ABD ile iliflkilerini gelifltiren 

Nâs›r, bu dönemde ABD’den de 110 milyon dolarl›k g›da yard›m› almaya bafllam›flt› 

(Hahn, 2005: 270). Ancak 1961 Eylül’ünde Suriye’de bir grup subay›n fiam’da 

gerçeklefltirdi¤i darbe sonucunda yönetimi devralmalar›, Orta Do¤u’daki dengelerin 

bir kez daha de¤iflmesine neden olmufltur. Zira, Nâs›r’›n BAC’daki dominant etkisinden 

rahats›z olduklar› için darbeyi gerçeklefltiren subaylar, ilk ifl olarak Suriye’nin 

BAC’dan ayr›ld›¤›n› ilan etmifllerdi. Nâs›r’›n bölgesel liderli¤inde bir gerileme 

anlam›na gelen bu hareket, yeni fiam rejiminin, ertesi gün Suudi Arabistan, Ürdün 

ve Türkiye taraf›ndan tan›nmas›yla desteklenmiflti. Suriye’nin ayr›lmas›n› f›rsat 

bilen Yemen de BAC’dan ayr›lm›flt›. Böylece Suudi Arabistan ve Ürdün’le M›s›r aras›ndaki 

iliflkiler yeniden gerginleflmifltir (Walt, 1990: 79). 

Bu aflamadan sonra Suriye, Suudi Arabistan ve Ürdün, Arap Birli¤i’nde M›s›r 

karfl›t› bir tutum tak›nm›fl ve Arap Orta Do¤u’sunda izole olmaya bafllayan aktör bu 

kez M›s›r olmufltur. Ancak Yemen’de ortaya ç›kan geliflmeler, Nâs›r için bir kez daha 

bölgesel liderlik amaçlar›n› pekifltirecek bir ortam›n do¤mas›na neden olmufl ve 

bu da kamplaflmalar›n artmas›na neden olmufltur. 27 Eylül 1962’de ‹mam Ahmed 

bin Yahya’n›n ölümünden sonra yerine geçecek olan büyük o¤lu Muhammed el 

Bedir’i kabul etmeyen bir grup Nâs›r yanl›s› subay, yönetimi ele geçirerek Yemen 

Arap Cumhuriyeti’ni kurduklar›n› ilan etmifllerdir. Ancak el Bedir yanl›s› güçlerin 

buna karfl› ç›kmalar›yla 1967’ye kadar sürecek olan bir iç savafl bafllam›flt›r (Kamrava, 

2005: 112). 

Orta Do¤u genelinde süre gelen geleneksel-radikal rejimler aras›ndaki çekiflme, 

bu rejimlerin, özellikle de M›s›r’›n Yemen’de ç›kan iç savafla do¤rudan angaje


olmas›na neden olmufltur. Bu noktada Yemen’de yaflanan mücadelenin bölge rejimlerinin 

gelece¤i aç›s›ndan önemli oldu¤unu vurgulamakta yarar var. Zira, Yemen’de 

yaflanan mücadelede Kraliyetçi güçlerin galip gelmesi durumunda, bu durum 

M›s›r’›n o dönemde karfl›laflt›¤› izolasyonu artt›racak ve Nâs›r’›n bölge genelindeki 

etkisi büyük ölçüde s›n›rland›r›lm›fl olacakt›. Bu mücadelede Nâs›r destekli 

Cumhuriyetçilerin üstün gelmesi durumundaysa bu durum en fazla Suudi Arabistan 

ve Ürdün gibi monarflileri zor durumda b›rakacakt›. Ayn› zamanda M›s›r’›n bölge 

genelindeki etkisi yeniden art›fla geçecekti. 

Bu nedenle Nâs›r hemen harekete geçerek Cumhuriyetçi gruplar› desteklemifltir. 

‹lk aflamada Yemen’e 15.000 kadar asker yollayan M›s›r’›n ilerleyen dönemde 

Yemen’deki asker say›s› 90.000’e kadar ç›kacakt› (Tibi, 1998: 67). Sovyetlerden sat›n 

ald›¤› savafl uçaklar›n› da Yemen’de kullanarak Kralc› güçlerin üslerini bombalayan 

M›s›r’›n, zaman zaman Suudi Arabistan topraklar›ndaki Kralc› güçlere yönelik 

hava sald›r›lar›nda bulunmas› ise Suudi-M›s›r iliflkilerinin oldukça gerilmesine 

neden olacakt›r. Gerçi, M›s›r’›n Yemen iç savafl›na angaje olmas›n›n hemen ard›ndan 

Suudi Arabistan, bu tehdidi dengelemek için Ürdün’le bir araya gelerek 1962 

Kas›m’›nda bir dizi karfl›l›kl› savunma anlaflmalar› imzalam›fl ve Yemen’deki Kralc› 

güçlere destek vermeye bafllam›flt› (Kamrava, 2005: 114-115). 

M›s›r’›n Yemen’e angaje oldu¤u 1963’te Irak’ta ve Suriye’de ard› ard›na meydana 

gelen geliflmeler, Kahire’nin Arap Orta Do¤u’sundaki izolasyonunun sona ermesi 

ad›na, Yemen’in haricinde yeni f›rsatlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. 

Bu ba¤lamda 8 fiubat 1963’te General Kas›m’›n, Baasç›lar›n da deste¤ini alan General 

Abdülselam Arif önderli¤indeki bir darbe ile devrilmesi, Irak’›n yeni dönemde 

izleyece¤i politikalar›n farkl›laflmas› anlam›na gelmekteydi. Zira monarflinin 

SIRA S‹ZDE 

devrilmesinde de rol oynayan General Arif, Nâs›r’a daha yak›n bir isim olarak bir 

Arap birli¤i fikrine s›cak bakmaktayken General Kas›m taraf›ndan sistemden tasfiye 

edilmiflti. Bunun ard›ndan 8 Mart 1963’te Suriye’de Selahaddin DÜfiÜNEL‹M Bitar öncülü¤ündeki 

bir grubun darbesi ile Suriye yönetimi de de¤iflmifl ve Baas’›n yan› s›ra Arap 

Ulusal Hareketi, Ulusal Arap Cephesi ve Sosyalist Birlik Hareketi’nin içinde yer al- 

SORU 

d›¤› Ulusal Cephe Hükûmeti kurulmufltur (Walt, 1990: 84). 

SORU 

Irak’ta 1963 darbesinin ard›ndan 1968’de Baasç› subaylar›n darbesi gerçekleflmifl D‹KKAT ve Sad- 

D‹KKAT 

dam Hüseyin Devlet Baflkan Yard›mc›l›¤›na getirilmifl; 1979’da da Devlet Baflkan› olmufltur. 

Suriye’de ise 1963’teki darbeyle etkisini artt›ran Baas Partisi giderek güçlenmifl ve 1970’te 


Haf›z Esad bir kans›z darbeyle bütün kontrolü ele geçirerek Devlet Baflkan› olmufltur. 

Resim 3.9 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Irak’ta 

1968’deki 

Baas darbesinin iki 

önemli figürü: 

K ‹ T A P 

Hasan el Bakr 

K ‹ T A P 

(sa¤da), Saddam 

Hüseyin (solda) 

81 

SIRA S‹ZDE 


TELEV‹ZYON 

Kaynak: TELEV‹ZYON 

http://www.flickr. 

com/photos/ 

ethiosudanese/ 

4149880302/ 


82 

SIRA S‹ZDE 

4 


Bu arada ‹srail’in Ürdün nehrini ›slah plan›, rekabet içinde olan bölge içi dinamiklerin 

ortak bir noktada toplanmas›n› sa¤lam›flt›r. Nitekim özellikle Suriye’nin 

savafl açma taleplerinin gölgesinde 1964 Ocak’›nda Kahire’de buluflan Arap ülkeleri, 

bir taraftan ‹srail’e karfl› al›nacak önlemleri görüflürken di¤er taraftan hem Filistinlilerin 

temsiline yönelik hem de kendi aralar›ndaki sorunlar›n çözümüne yönelik 

ilerleme sa¤lam›fllard›. (Armao¤lu, 1989: 226-227). Ancak 1965’in sonuna gelindi¤inde 

Yemen iç savafl›n›n hâlâ çözülememifl olmas› ve Suudi Arabistan’›n ‹slam 

Ülkeleri Konferans› oluflturma çabalar›, M›s›r ile Suudi Arabistan aras›ndaki 

iliflkilerin tekrar gerilmesine neden olmufltur. Bu giriflim, M›s›r’›n etkisini daha genifl 

bir potada eritmek için Riyad taraf›ndan ortaya at›lm›fl ancak o dönemde baflar›ya 

ulaflmam›flt›r (Ar›, 2008: 308-314). Bunun yan› s›ra Suriye’deki Baas yönetiminde 

gerçekleflen Parti-içi tasfiye de bölge içi dinamiklerin yeniden flekillenmesine 

neden olmufltu. Nitekim, Baas kurucular›n›n ve ideologlar›n›n “genç kuflak” taraf›ndan 

tasfiye edilerek sürgüne gönderilmesi, bir yandan Suriye-M›s›r iliflkilerinde 

yak›nlaflmaya yol açarken di¤er yandan Irak’la Suriye aras›nda uzunca y›llar sürecek 

bir hizipleflmeyi de beraberinde getirecekti. 

1967 Savafl›’na do¤ru gelinirken Arap ülkeleri, bir yandan silahlanma faaliyetlerini 

sürdürürken di¤er yandan bölge içi güç mücadeleleri nedeniyle kendi içlerinde 

ittifaklara gitmekteydi. 1960’l› y›llarda Arap ülkeleri aras›nda gerçeklefltirilen ittifaklar, 

ideolojik gibi görülseler de asl›nda bir boyutuyla bölgesel liderli¤i di¤er 

boyutuyla da rejimlerin ayakta kalmas›n› sa¤lamaya yönelikti. Ancak bunlardan 

M›s›r haricindeki rejimler, 1960’lar›n bafllar›nda güvenlik stratejilerini, ‹srail’den ziyade 

di¤er Arap ülkelerinden gelecek tehditlere karfl› gelifltirmekteydi. Bu nedenle 

Arap ülkelerinin girifltikleri ittifaklar, birbirlerinden alg›lad›klar› tehditlerin de¤iflkenli¤ine 

göre k›sa süreler içinde farkl› boyutlar alm›flt›r. Bu nedenle,1967 Savafl› 

öncesinde Arap ülkelerinin ‹srail karfl›s›nda ortak bir tutum tak›nmalar› oldukça 

geç gerçekleflmifltir (Walt, 1990: 89). 

1967 Arap-‹srail SIRA S‹ZDE Savafl› öncesinde Arap ülkelerinin ‹srail’e karfl› ortak bir politika izleyememelerinin 

nedenleri nelerdir? 


Arap ülkeleri DÜfiÜNEL‹M aras›ndaki bölünmeler 1960’l› y›llarda artarak devam ederken M›s›r, 

Suriye ve Ürdün ile ‹srail aras›ndaki gerilimin artmas›, rekabet içinde olan böl- 

SORU 

ge içi dinamiklerin SORUbir 

süreli¤ine ortak bir noktada toplanmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu ortak 

nokta da ‹srail olmufltur. Asl›nda Suriye ve Ürdün ile ‹srail aras›ndaki s›n›r çat›flmalar› 

1950’li y›llardan beri düflük yo¤unluklu olarak sürmekteydi. Ancak, özel- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

likle Suriye ile ‹srail aras›ndaki gerilimin t›rmanmas›, Savafla giden yolun aç›lmas›na 

neden olmufltur. Bu noktada iki ülke aras›ndaki gerilimin t›rmanmas›n›n üç te- 

SIRA S‹ZDE mel nedeni SIRA bulunmaktayd›. S‹ZDE ‹lk olarak, Suriye’nin deste¤ini de arkas›na alan Filistinli 

gruplar›n giderek daha organize hâle gelmeleri ve gerilla takti¤iyle ‹srail’e sald›r›lar›n› 

yo¤unlaflt›rmalar›, kaç›n›lmaz olarak s›n›r çat›flmalar›n› artt›rm›flt› (Arma- 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ o¤lu, 1989: 230-240). ‹kinci olarak, 1964’te ‹srail’in Ürdün nehrini ›slah plan›, özellikle 

Suriye ile olan s›n›r çat›flmalar›n› artt›ran bir baflka faktör olmufltu. Son olarak 

K ‹ T A P 

da iki ülke K s›n›r›nda ‹ T A P var olan askersizlefltirilmifl bölgelerde iki ülkenin de denetimi 

ele geçirme çabalar›, çat›flmalar› artt›rm›flt›. Bu çat›flmalar, düflük yo¤unluklu olarak 

devam ederken 7 Nisan 1967’de gerçekleflen ve savafl uçaklar›n›n karfl› karfl›- 

TELEV‹ZYON 

ya geldi¤i 

TELEV‹ZYON 

çat›flma, her ne kadar savafl beklentisini art›rsa da Savafl bundan yaklafl›k 

bir ay sonra yaflanm›flt›r. 



1967 SAVAfiI VE BÖLGESEL SONUÇLARI 

5 Haziran 1967’de ‹srail’in hava sald›r›lar›yla bafllayan 1967 Savafl›’n›n ilk saatlerinde 

‹srail savafl uçaklar› baflta M›s›r olmak üzere Suriye ve Ürdün hava gücünü daha 

hava savafl› yaflanmadan etkisiz hâle getirmifl ve Savafl’›n ilk gününde hava üstünlü¤ünü 

mutlak bir flekilde ele geçirmifltir. Hava güçlerinin deste¤inden yoksun 

kalan Arap ordular›na karfl›, ‹srail hava güçlerinin yo¤un deste¤iyle yaflanan kara 

savafl›nda ise ikinci gün Gazze fieridi, üçüncü gün Bat› fieria ve Kudüs ‹srail taraf›ndan 

iflgal edilmifltir. Savafl’›n bir di¤er cephesi olan Suriye ile ilk günlerde M›s›r 

ve Ürdün cephesine göre yo¤un çat›flma olmamakla beraber M›s›r ve Ürdün’ün etkisiz 

hâle getirilmesinden sonra Suriye cephesinde çat›flmalar artm›fl ve askersizlefltirilmifl 

bölgeler ile Golan tepeleri ‹srail iflgaline u¤ram›flt›r. Bu ba¤lamda Kudüs ve 

Bat› fieria’n›n düflmesinden sonra Ürdün’le 7 Haziran’da, M›s›r’la ise 8 Haziran’da 

ateflkes anlaflmalar› imzalanm›fl Suriye ile 9 Haziran’da ateflkes yap›lmas›na ra¤men 

bunun uygulamaya konulmas› Golan tepelerinin iflgal edildi¤i 11 Haziran’da söz 

konusu olmufl ve savafl toplam alt› gün sürmüfltür (Kamrava, 2005: 118). 

1967’ye kadar yo¤un bir flekilde 

silahlanma faaliyetlerine 

giriflen Arap ülkeleri aç›s›ndan 

hezimetle sonuçlanan 1967 Savafl›, 

silahlanma ve bunun yaratt›¤› 

tehdit alg›lamalar›ndan 

kaynaklanm›flt›r. Normalde M›s›r, 

yeterli haz›rl›k seviyesine 

gelmeden ‹srail’le savafla girmeyi 

planlam›yorken ‹srail de 

geliflmifl silah sistemlerinin getirece¤i 

cayd›r›c›l›k ve süper 

güçlerin müdahalesi sayesinde 

ilk aflamada savafl› olas› görmemekteydi. 

Bununla beraber 

‹srail cephesinde tehdit alg›lamas›n›n 

artmas› ve Arap ülkelerinin 

askerî kapasitesindeki 

art›fl nedeniyle aradaki askerî 

güç makas›n›n daralmas› gibi 

faktörler, ‹srail aç›s›ndan gelecekteki 

bir savafl›n daha maliyetli 

ve daha az kazançl› olaca¤› 

düflüncesinin yerleflmesine 

yol açm›flt›r. Bu noktada 

1960’l› y›llarda özellikle Suriye ile ‹srail aras›nda t›rmanan gerginli¤in, M›s›r’›n bölgesel 

liderli¤ini pekifltirme amac›yla örtüflmesi, bütün taraflar›n söylemlerinin sertleflmesine 

neden olmufltur. 

M›s›r, söylemlerini sertlefltirmesine ve Tiran Bo¤az›’n› ‹srail gemilerine kapatmas›na 

ra¤men asl›nda ‹srail’i ödün vermeye zorlamay› ve bu sayede siyasi kazançlar 

elde etmeyi amaçl›yordu. K›s›tl› insan kayna¤›yla ‹srail’in seferberli¤i uzun 

süre sürdüremeyece¤ini düflünen Nâs›r, ‹srail’in geri ad›m ataca¤› beklentisiyle tek 

bir kurflun atmadan gerilimden kazançl› ç›kaca¤›n› düflünmekteydi. Öte yandan ‹srail, 

M›s›r’›n yapt›¤› y›¤›na¤a ve Bo¤az› kapatma karar›na sald›r›yla karfl›l›k verme- 

1967 Arap-‹srail Savafl› 5- 

11 Haziran 1967 tarihleri 

aras›nda yafland›¤›ndan, 

Alt› Gün Savafl› olarak da 

adland›r›lmaktad›r. 

Harita 3.2 

‹srail’in 1967 Arap- 

‹srail Savafl› 

sonras›ndaki 

s›n›rlar› 

Kaynak: Alani, 

2001: 48. 

83

84 

Resim 3.10 

Savaflla beraber 

yurtlar›n› terk 

etmek zorunda 

kalan Filistinliler 

Kaynak: 

http://www.ne.jp/ 

asahi/tamari/ 

vladimir/ 

aftermath. 

html 


mesi hâlinde güvenlik stratejisinin temelini oluflturan cayd›r›c›l›¤›n›n ciddi yara alaca¤›n› 

düflünmekteydi. Ancak geç hareket etmesi hâlinde de olas› bir savafltan 

özellikle insan kayb› aç›s›ndan zararl› ç›kaca¤› ve hatta ‹srail devletinin sona erebilece¤i 

ihtimalini de dikkate almaktayd›. Bununla beraber Arap ülkelerinin, uluslararas› 

arenada suçlu görünmemek için savafl› karfl› taraf›n bafllatmas›n› beklemeleri, 

‹srail’e önemli bir stratejik avantaj sa¤lam›flt›r (James, 2006: 108-113). Nitekim 

savafl, zamanlamas›ndan yürütülmesine ve sonuçland›r›lmas›na kadar ‹srail’in inisiyatifinde 

gerçekleflmifl ve gerek askerî gerek siyasi sonuçlar›, bölgesel denklemde 

günümüze kadar etkisini sürdürmüfltür. 

1967 Savafl›’n›n askerî sonuçlar› irdelendi¤inde ilk ele al›nmas› gereken, taraflar›n 

öncelikli kazan›mlar›d›r. Bu ba¤lamda ‹srail birlikleri, iflgal etti¤i topraklarla savafl 

sonunda Kahire’ye 100 km, fiam’a 60 km ve Amman’a 50 km’den az bir mesafede 

konufllanm›flt›r. Savafl öncesinde 20.250 km 2 topra¤› elinde bulunduran ‹srail, 

savafl esnas›nda Gazze fieridi, Sina yar›madas›, Golan tepeleri, Bat› fieria ve Kudüs’ü 

iflgal ederek kontrolü alt›nda bulundurdu¤u topraklar› 88.000 km 2 ’ye ç›karm›flt›r 

(Bregman, 2000: 91-92). ‹srail’in iflgal etti¤i bu topraklar› elinde tutmas›, ayn› zamanda 

bu ülkelerden gelecek yeni bir askerî sald›r› karfl›s›nda hem co¤rafi derinlik 

hem de zaman kazanmas› anlam›na gelmekteydi. Kay›plar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, 

savaflta 20.000 Arap askerî ölmüfl ve içlerinde üst düzey subaylar›n da bulundu¤u 

binlerce asker ‹srail’e esir düflmüfltür. Bu noktada 1962-1967 aras› dönemde Yemen’deki 

iç savafla müdahale eden M›s›r’›n befl y›l içindeki kayb› 10.000 askerken 

M›s›r 1967 Savafl›’nda sadece alt› gün içinde 10.000 askerîni kaybetmifltir. Ayr›ca 

120.000’i Suriyeli, 250.000’i M›s›rl› ve gerisi Filistinli olmak üzere 500.000’den fazla 

kifli mülteci konumuna düflmüfltür (Kamrava, 2005: 120; James, 2006: 102).

D‹KKAT 


D‹KKAT 


AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 85 

Orta Do¤u’da 1967 Arap-‹srail Savafl› öncesi ve sonras›ndaki geliflmeleri K ‹ kapsaml› T A P bir flekil- 

K ‹ T A P 

de anlamak için yararl› bir kaynak olarak Geçmiflten Günümüze Orta Do¤u: Siyaset, Savafl 

ve Diplomasi adl› kitaba bakabilirsiniz. (Tayyar Ar›, Bursa, MKM Yay., 4. Bask›, 2008) 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Süper güçlerin savafl s›ras›nda ve sonras›ndaki politikalar› ele al›nd›¤›nda 

ABD’nin krizin savaflla sonlanmamas› için ilk aflamada çaba harcad›¤›n› belirtmek 

gerekir. ABD’nin bu tutumu, yaflanacak bir savafl›n sonuçlar› kestirilemedi¤inden 

ve savaflla beraber bölgedeki Sovyet nüfuzunun artma ihtimalinden ‹NTERNET kaynaklan- 

‹NTERNET 

maktayd›. Bununla beraber, ABD’nin Bat› Almanya ve ‹ngiltere’deki baz› uçaklar›n›n, 

krizin ortaya ç›kmas›yla beraber Negev’de konufllanarak M›s›r üzerinde keflif 

uçufllar› yapt›¤› ve keflif foto¤raflar› çekti¤i iddia edilmektedir. Buna göre, ‹srail’in 

bu kadar k›sa bir süre içinde M›s›r hava üslerine baflar›l› sald›r›lar gerçeklefltirmesi, 

Amerikan uçaklar›n›n yapt›klar› keflifler sonucunda toplad›klar› istihbaratla 

mümkün olmufltur. Yine savafl›n bafl›nda ‹srail’in hava üstünlü¤ünü mutlak flekilde 

ele geçirmesinden sonra Amerikan uçaklar›n›n bu kez M›s›r-Suriye-Ürdün kara 

birliklerinin hareketlerine yönelik istihbarat toplad›¤› ve bunlar› ‹srail’le paylaflt›¤› 

iddia edilmektedir (Miglietta, 2002: 138). Sovyetler Birli¤i ise krizin ilk dönemlerinde 

Suriye rejimine yönelik ‹srail tehdidini dengelemek için M›s›r’›n Suriye’ye destek 

vermesini sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Zira, fiam’da 1966 fiubat’›nda yönetimi ele geçiren 

yeni ekip, bölgede Sovyet politikalar›na paralel politikalar izlemekteydi. Yeni 

yönetime karfl› darbe giriflimlerinin yap›ld›¤› bir dönemde ‹srail tehdidinin de 

ortaya ç›kmas› hem fiam yönetimini hem de Sovyetleri zor duruma sokabilirdi. Bu 

nedenle Moskova, önce M›s›r’›n Suriye’nin yan›nda yer almas›n› sa¤lam›fl; sonras›ndaysa 

bu iki ülkeyi destekleyen bir tutum tak›nm›flt›r. 

1962’deki Küba krizinin ard›ndan ABD ile SSCB aras›nda kurulan k›rm›z› hat, 

ilk defa 1967 Savafl›’yla beraber kullan›lm›flt›r. Savafl›n bafllad›¤›n›n ö¤renilmesinin 

ard›ndan Moskova’n›n k›rm›z› hatt› kullanmas›yla bafllayan görüflmeler, ilerleyen 

günlerde de devam etmifltir. Bu ba¤lamda ABD’nin en büyük kayg›s›, Sovyetlerin 

savafla müdahil olmas›yd›. ABD Baflkan› Johnson, Sovyetlerin savafla müdahil olma 

riskinin “Vietnam sorunundan daha tehlikeli oldu¤unu” düflünmekteydi: “ABD 

bu kez Çin ile de¤il, Sovyetlerle karfl› karfl›ya kalacakt›” (Spiegel, 1986: 151). Bu 

nedenle Moskova’ya, ilk günden itibaren ABD’nin savaflta herhangi bir rol oyna- 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

mad›¤› vurgulanm›flt›r. ‹srail’in Arap ülkeleri karfl›s›nda üstünlü¤ü ele geçirdi¤inin 

ö¤renilmesinin ard›ndan ateflkese yönelik bask›lar›n› artt›ran SSCB, ‹srail’in sald›r›lar›n› 

durdurmamas› hâlinde askerî müdahale de dâhil harekete DÜfiÜNEL‹M geçece¤ini bildir- 


mekteydi. Sonuçta ateflkesin sa¤lanmas›n›n ard›ndan SSCB ve ABD’nin giriflimleri 

ve uzun pazarl›klar sonucunda BM Güvenlik Konseyi 22 Kas›m 1967’de 242 say›l› 

SORU 

SORU 

karar› alm›flsa da bu karar›n uygulanmas›, günümüze kadar mümkün olmam›flt›r. 

242 Say›l› BM Güvenlik Konseyi Karar›’n›n en önemli k›sm› 1. paragraf›d›r. D‹KKATBu 

paragraf- 

D‹KKAT 

ta “‹srail’in son savaflta iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi; savafl durumuna son verilmesi, 

bölgedeki her devletin egemenlik, toprak bütünlü¤ü ve siyasi ba¤›ms›zl›¤› ile kuvvet teh- 


didinden uzak olarak, güvenlikli ve tan›nm›fl s›n›rlar içinde bar›fl halinde yaflama hakk›n›n 

tan›nmas›” istenmekteydi. 


Di¤er bölge ülkelerinin savafl s›ras›nda ve sonras›ndaki politikalar› ele al›nd›¤›n- 

da, savafltan bir gün önce Ba¤dat’ta toplanan Suudi Arabistan, Libya, Cezayir, Kuveyt, 

Bahreyn, Katar ve Abu Dabi temsilcileri, ald›klar› bir kararla K ‹ herhangi T A P bir Arap 

K ‹ T A P 

ülkesine sald›ran veya ‹srail’e yard›m eden ülkelere petrol ambargosu uygulama karar› 

alm›fllard›. Savafl›n bafllamas›n›n ard›ndan Kahire’nin Amerikan ve ‹ngiliz güçle- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 


86 

Resim 3.11 

1969’da Filistin 

Kurtulufl Örgütü 

Baflkan› olan Yaser 

Arafat (1929- 

2004) 

Kaynak: 

http://www. 

aljazeera.com/ 

indepth/inpictures/ 

2012/07/ 

201272915855070 

8.html 


rinin ‹srail’e yard›m etti¤ini iddia etmesinin ard›ndan, ABD ve ‹ngiltere’ye petrol 

ambargosu uygulamaya bafllayan ülkelerin önemli bir k›sm› bu iki ülkeyle diplomatik 

iliflkilerini kesmifltir. Bölge ülkelerinden sadece M›s›r ve Irak’tan tehdit alg›layan 

ve Bat› Blo¤u ile iyi iliflkiler içinde bulunan ‹ran ise petrol üretimini artt›rarak bu 

yapt›r›m› telafi etmeye çal›flm›flt›r (Armao¤lu, 1989: 258-259; Tackney, 1972: 12). 

Dolay›s›yla bu petrol ambargosu giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Savafl sonras›nda 

M›s›r, Suriye ve Ürdün’ün de kat›ld›¤› 1967 Temmuzundaki ve A¤ustosundaki 

Arap Birli¤i zirvelerinde ‹srail ve ‹srail’e yard›m eden ülkelere yapt›r›m uygulama 

karar› tart›fl›lsa da esas konu, kaybedilen topraklar›n geri al›nmas› olmufltur. Nitekim 

3 Eylül 1967’de sona eren Hartum Zirvesi sonunda ‹srail’i tan›mama, görüflmelerde 

bulunmama ve bar›fl yapmama kararlar› al›nm›flt›r (Ar›, 2008: 318-319). 

1967 Savafl›’n›n bölgesel sonuçlar›n› irdelemek gerekirse, öncelikle belirtilmesi 

gereken, Nâs›rizm olarak ifade edilebilecek ve M›s›r’›n 1952’den beri di¤er ülkeleri 

ve halklar› peflinden sürükleyen Pan-Arap düflüncesinin öncüsü konumunda oldu- 

¤u ak›m sona ermifltir. Di¤er bir bak›fl aç›s›yla, 1952’den beri gerek ‹srail gerekse 

geleneksel Arap rejimleri aç›s›ndan en büyük tehdit olarak görülen Nâs›r’›n etkisi, 

bir daha asla eskisi gibi olmam›flt›r. Bu anlamda M›s›r’›n bölgedeki merkezi rolü, art›k 

petrol üreticisi Arap ülkelerinin eline geçmifltir. Bu ülkelerden Irak, Suriye, Libya 

ve Cezayir bölgesel liderlik için giriflimlerde bulunmak isteseler de savafl›n ertesinde 

Suudi Arabistan bölgesel süper güç haline gelmifltir (Tibi, 1998: 82-83). 

Suudi Arabistan ve Körfez monarflileri ekonomik aç›dan iflas›n efli¤ine gelen 

M›s›r’a, Yemen’deki askerlerini çekmesi ve rejimlerini rahat b›rakmalar› karfl›l›¤›nda 

ekonomik yard›m yapmaya bafllam›fllard›r. Bu çerçevede Nâs›r’›n siyasal propagandas›n›n 

en temel silah› olan Kahire merkezli Araplar›n Sesi radyosu kapat›lm›fl, 

M›s›r Yemen’deki askerlerini çekmeye bafllam›fl ve Arap Birli¤i, Nâs›r’›n politikalar› 

için sürükleyici bir yer olmaktan ç›km›flt›r. Savafl›n bir baflka bölgesel sonucu, 

Arap ülkelerinin temel gündemlerinin art›k iflgal alt›ndaki topraklar›n geri al›nmas› 

olmufltur. Nitekim, savafltan yaklafl›k bir hafta sonra ‹srail Baflbakan› Levi Eflkol’un 

iflgal ettikleri topraklar›n geri verilmesine iliflkin olarak “...hiç kimse hayale 

kap›lmas›n...Bugüne kadar mevcut olan durum art›k bir daha geri gelmeyecektir.” 

(Armao¤lu, 1989: 259) fleklindeki ifadesi, ‹srail’in iflgal etti¤i topraklardan kolay 

kolay çekilmeyece¤ini göstermekteydi. Bununla iliflkili olarak, her ne kadar savafl 

sonunda yüz binlerce kifli mülteci konumuna düflse de Filistinliler ve özellikle Filistin 

Kurtulufl Örgütü (FKÖ) Filistin sorununda önemli bir aktör haline gelmifltir.


1967 Arap-‹srail Savafl›’n›n Filistin sorunu aç›s›ndan sonuçlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

5 

Savafl›n sonuçlar› ‹srail aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, askerî aç›dan ‹srail’in 

bölgede sürdürmeye çal›flt›¤› cayd›r›c›l›¤›n devam etti¤i söylenebilir. DÜfiÜNEL‹M ‹srail’in 1960’l› 


y›llarda ABD ile kurmaya bafllad›¤› stratejik iliflki, savafl sonras›nda da devam edecek 

ve Fransa ile 1967 Savafl›’na do¤ru aksamaya bafllayan iflbirli¤ini SORUfazlas›yla 

ika- 

SORU 

me edecektir. M›s›r ve Suriye ise, Sovyet silahlar›yla donat›lmaya devam edilecek 

ve yeterli güce ulaflt›klar›nda kaybettikleri topraklar›n› geri almaya çal›flacaklard›r. 

D‹KKAT 

D ‹KKAT 

Alt› Gün Savafl› sonras›nda Orta Do¤u’da oluflan yeni güç da¤›l›m›, bir yandan 

Arap ülkelerinin eski tehdit alg›lamalar›n›n de¤iflmesine neden olurken di¤er yandan 

küresel güçlerin bölgesel iliflkilere daha fazla angaje olmas›na SIRA S‹ZDE neden olmufl- 

SIRA S‹ZDE 

tur. Arap ülkelerinin tehdit alg›lamalar›ndaki de¤iflimin en önemli nedeni, M›s›r’›n 

savafl sonras›ndaki durumundan kaynaklanmaktad›r. Savafl öncesinde geleneksel 


Arap ülkelerinin ‹srail’den daha fazla tehdit alg›lad›klar› M›s›r, savafl›n getirdi¤i 

hezimetle 

beraber hem askerî hem ekonomik ve en önemlisi de siyasal aç›dan eski 

etkisini yitirmifltir. Dolay›s›yla art›k M›s›r, Suudi Arabistan baflta olmak üzere gele- 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

neksel Arap yönetimleri aç›s›ndan bir tehdit olmaktan ç›km›fl; tersine ekonomik 

aç›dan bu ülkelere ba¤›ml› bir hale gelmifltir. 

Ald›¤› yard›mlarla ekonomisini ve askerî kapasitesini güçlendirmeye çal›flan M›- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

s›r, ‹srail’e karfl› bu kez farkl› bir strateji uygulamaya çal›flm›flt›r. Bu ba¤lamda Y›pratma 

Savafl›, Alt› Gün Savafl›’n›n hemen ard›ndan silahlanma faaliyetlerine a¤›rl›k 

veren, ancak henüz ‹srail’le do¤rudan mücadele edecek kapasiteden yoksun olan 

M›s›r’›n tercih etti¤i yöntem olmufltur. Buna göre, her ne kadar ‹NTERNET ‹srail askerî envan- 

‹NTERNET 

terleri aç›s›ndan M›s›r karfl›s›nda oldukça üstünse de gücün di¤er boyutlar› aç›s›ndan 

M›s›r karfl›s›nda dezavantajlara sahipti. Bu dezavantajlar›n bafl›ndaysa ‹srail’in 

nüfus ve asker say›s› gelmekteydi. M›s›r ise asker say›s› aç›s›ndan ‹srail karfl›s›nda 

mutlak bir flekilde üstündü. 1968 Eylülüyle beraber Süveyfl’in Bat› yakas›ndaki tahkimat›n› 

büyük ölçüde tamamlayan M›s›r, bu bölgeye yaklafl›k 150.000 asker yerlefltirmiflti. 

Bu aflamadan sonra M›s›r, ‹srail’le planl› ve düflük yo¤unluklu bir savafl 

içine girdi (Armao¤lu, 1989: 281-290). M›s›r’›n Y›pratma Savafl›ndaki amaçlar›, ‹srail’e 

Sina’n›n iflgalini kabul etmeyece¤ini göstermek, ‹srail’in bölgedeki hareketlerini 

s›n›rland›rmak, ‹srail’e kabullenemeyece¤i kay›plar verdirerek Sina’dan çekilmesini 

sa¤lamak ve askerî kapasitesi ‹srail’le kapsaml› bir savafla giriflmek için yeterli 

düzeye gelene kadar s›n›rl› çat›flmalarla ordusunun haz›rl›k derecesini artt›rmak 

fleklinde s›ralanabilir. Bu savafl, Nâs›r’›n deyimiyle “düflman› yoracak uzun bir savafl” 

olacakt› (Walt, 1990: 108; James, 2006: 96). 

M›s›r’›n y›pratma savafl›n› bafllatma karar› almas›nda bölge ülkelerinin de etkisi 

vard›. Nitekim Suudi Arabistan, M›s›r’a verdi¤i parasal yard›mlar›n askerî anlamda 

karfl›l›¤›n› görmek için M›s›r’a bask› yapmaktayd›. Ürdün ise M›s›r’›n, bir yandan Filistinli 

gruplar›n Ürdün topraklar› üzerinden sald›r›lar düzenlemesini desteklerken 

di¤er yandan M›s›r-‹srail s›n›r›nda herhangi bir çat›flmaya girmemesini elefltirmekteydi. 

ABD’nin ‹srail’i silahland›rmaya devam etmesi ise M›s›r’›n iflgal edilen topraklar›n 

diplomatik yollarla geri al›nabilece¤ine yönelik beklentilerini sona erdirmiflti. 

Dolay›s›yla bu faktörler, bir bütün olarak M›s›r’›n y›pratma savafl›na girmesine 

neden olmufltu. Sonuç olarak M›s›r ile ‹srail aras›nda yaflanan ve Sovyetler Birli¤i 

ile ABD’nin geliflmifl silah sistemlerini bu ülkelere aktararak destekledi¤i Y›pratma 

Savafl›’n›n önce ‹srail, sonras›ndaysa hem M›s›r hem ‹srail aç›s›ndan katlan›lamaz 

hâle gelmesiyle, 1970 A¤ustos’unda yap›lan bir ateflkes anlaflmas›yla savafl 

sona ermifltir (Kamrava, 2005: 123-124). 

87

88 


SIRA S‹ZDE 

6 

M›s›r’›n ‹srail’e SIRA karfl› S‹ZDEy›pratma 

savafl› bafllatmas›n›n nedenleri nelerdir? 

M›s›r’da Ürdün’le Filistinliler aras›nda ateflkes anlaflmas›n›n yap›lmas›ndan bir 


gün sonra 28 DÜfiÜNEL‹M Eylül 1970’te Nâs›r’›n ölümü, Orta Do¤u güç da¤›l›m›nda etkileri günümüze 

kadar sürecek olan de¤iflimlerin yaflanmas›na neden olacakt›r. Nâs›r’›n ard›n- 

SORU 

dan Devlet Baflkanl›¤›’na SORU seçilen ve 1952’de yönetimi devralan Hür Subaylar grubundan 

biri olan Enver Sedat ile beraber, gerek bölge içi iliflkiler gerekse küresel güçler- 

D‹KKAT 

le iliflkilerde önemli de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Bu de¤iflimlerin k›sa vadeli sonuçlar›n- 

D‹KKAT 

dan biri, M›s›r’la özellikle Suriye ve Suudi Arabistan aras›nda geliflen yak›nlaflma ve 

küresel güçlerin bölgeye daha fazla silah sevk etmesi olmufltur. Bu geliflmeler Arap 

SIRA S‹ZDE ülkelerinin SIRA iflgal S‹ZDE alt›ndaki topraklar›n› geri alabilmek için 1973’te ‹srail’le savaflmalar›na 

ve ABD ile SSCB’nin bölgeye angajmanlar›n› artt›rmalar›na neden olacakt›r. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

1973 ARAP-‹SRA‹L SAVAfiI 

Alt› Gün Savafl› sonras›nda Orta Do¤u’da oluflan yeni güç da¤›l›m›, taraflar›n teh- 

dit alg›lamalar›n› ve güvenlik stratejilerini köklü bir flekilde de¤ifltirmifltir. Savafl 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

sonras› yeni dönem, Arap ülkelerinin birbirlerinden daha az tehdit alg›lad›¤› ve önceki 

döneme göre ‹srail’e yönelik ortak bir tutum belirleyebildi¤i bir konjonktür 

do¤urmufltu. Örne¤in; M›s›r ve Suriye’nin yo¤un silahlanma faaliyetleri, önceki dö- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

nemde geleneksel Arap ülkeleri taraf›ndan ciddi kayg›larla izlenip tehdit alg›lamalar›n› 

artt›r›rken; yeni dönemde bu faaliyetler, baflta Suudi Arabistan olmak üzere 

di¤er Arap ülkeleri taraf›ndan desteklenmeye bafllanm›flt›. 1973 Savafl› öncesinde 

‹NTERNET karfl›laflt›rmal› ‹NTERNET güvenlik stratejilerini, genel anlamda Arap ve ‹srail taraf› olarak ele 

almak mümkünse de Arap taraf›n›n kendi içindeki spesifik güvenlik stratejileri, savafl›n 

yaflanmas›nda ve sonuçlar›n›n yans›mas›nda belirleyici olmufltur. 

Resim 3.12 

1973 Savafl›’nda 

Devlet Baflkan› 

Enver Sedat ve 

Hava Kuvvetleri 

Komutan› Hüsnü 

Mübarek 

karargahta 

Kaynak: Richard 

B. Parker (2001), 

The October War: 

A Retrospective, 

Florida: University 

Press of Florida, s. 

93


M›s›r’la bafllamak gerekirse savafl karar›n›n al›nmas›ndan, haz›rl›klar›n ve planlamalar›n 

yap›lmas›na; savafl›n yürütülmesinden, sonuçland›r›lmas›na kadar Arap 

taraf› içinde en etkili aktörün M›s›r oldu¤unu belirtmek gerekir. Alt› Gün Savafl›’nda 

u¤rad›¤› hezimeti ve topraklar›n›n iflgal alt›nda bulunmas›n› kabullenemeyen 

M›s›r’a göre 1967’de ‹srail’le gerçek anlamda bir savafl yaflanmam›fl ve M›s›r yenilmemiflti. 

Zira savafl, M›s›r kara kuvvetlerinin yüzde 75’i daha ‹srail askerleriyle 

karfl›laflmadan önce sona ermiflti. Ayr›ca bir ma¤lubiyet M›s›r’a göre bütün topraklar›n›n 

iflgal alt›na girmesi ve rejimin devrilmesini gerektirirdi ki Nâs›r rejimi savafl 

sonras›nda iktidar›na devam etmiflti. Bu nedenle Alt› Gün Savafl› M›s›r için mutlak 

bir ma¤lubiyetten ziyade “geçici bir baflar›s›zl›k” olarak de¤erlendirilmekteydi. 

Suriye’nin güvenlik stratejileri düflünüldü¤ünde Ürdün’deki Eylül 1970 olaylar›ndan 

sonra Haf›z Esad yönetimi, Filistinli gruplara (Fedayin) deste¤ini artt›rarak devam 

ettirmiflti. Ancak fiam’›n Filistinli gruplar üzerinden uygulad›¤› gerilla takti¤iyle 

‹srail üzerinde bask› oluflturma politikas› gerek ‹srail’in Suriye topraklar›nda düzenledi¤i 

misilleme sald›r›lar› gerekse Sovyetler Birli¤i’nin fiam’›n bu politikalar›na arka 

ç›kmamas› nedeniyle 1973 Savafl›’na do¤ru son bulmufltu. Bunun haricinde iflgal alt›ndaki 

topraklar›n› ‹srail’e karfl› tek cepheli bir savaflla alamayaca¤›n› düflünen Suriye, 

baflta M›s›r olmak üzere di¤er Arap ülkeleriyle iliflkilerini artt›rm›flt›r. 

‹srail ise savunma harcamalar›n› Alt› Gün Savafl›’n›n ard›ndan artt›rarak Arap ülkeleriyle 

aradaki oransal fark› korumaya özen göstermifltir. Bu noktada Alt› Gün Savafl›’nda 

al›nan galibiyetin, ‹srail’in savafl öncesi güvenlik stratejisi ba¤lam›nda ‹srail 

ordusu için ciddi bir özgüven oluflturdu¤u söylenebilir. Çünkü ‹srail, kuruldu¤u 

1948’den beri yaflad›¤› küçük veya kapsaml› her çat›flmada Arap güçleri karfl›s›nda 

üstünlük elde etmifl ve özellikle 1967 Savafl› bu üstünlü¤ü perçinlemifltir. ‹srail’in 

önceki döneme göre kendini daha “güvende” hissetmesi, sadece M›s›r ve Suriye’nin 

askerî kapasitesinin ortadan kald›r›lmas›ndan de¤il; ayn› zamanda Alt› Gün Savafl›’nda 

iflgal edilen topraklardan kaynaklanmaktayd›. Di¤er bir ifadeyle ‹srail, iflgal 

alt›ndaki topraklar sayesinde kendisine do¤al bir tampon bölge oluflturmufltu. 

1973 Ekim Savafl›, Arap-‹srail sorununda ve Arap ülkeleri aras›ndaki iliflkilerde 

oldukça önemli bir yere sahiptir. 1973 Ekimi, 1967 Savafl›nda ‹srail’i taraf›ndan iflgal 

edilen Arap topraklar›n›n kurtar›lmas›na dönük M›s›r ve Suriye taraf›ndan baflar›l› 

bir silahlanma, strateji, gizlilik ve iflbirli¤i ile ‹srail’e savafl aç›lm›fl olunmas› 

itibar›yla de ayr›ca önemsenmektedir. Hat›rlanaca¤› üzere 1967’de savafl›n zamanlamas›, 

yürütülmesi ve sonuçland›r›lmas›nda inisiyatif bütünüyle ‹srail’deydi. Ancak 

1973 Ekim’inde savafl›n planlanmas› ve zamanlamas›, M›s›r baflta olmak üzere 

Arap taraf›n›n inisiyatifinde gerçeklefltirilmifltir. 

Arap ülkelerinin ‹srail’e 6 Ekim 1973’te iki cepheden ‹srail’e sald›rmalar›, Tel 

Aviv için beklenmedik bir geliflme olmufltu. Zira 1973 y›l› içinde farkl› istihbarat 

kaynaklar›ndan M›s›r’›n savafl bafllataca¤› duyumlar› gelmesi üzerine seferberlik 

bafllat›p askerî haz›rl›k düzeyini artt›ran ‹srail, bu istihbaratlar›n yanl›fl ç›kmas› üzerine 

daha sonra gelen duyumlar› dikkate almamaya bafllam›flt›. Bu nedenle savafl, 

‹srail’in beklemedi¤i ve savunmas›n›n nispeten daha zay›f oldu¤u bir gün olan 6 

Ekim’de bafllam›flt›r (Bregman, 2000: 74-75). 

Savafl›n bafllamas› noktas›nda iflin ironik taraf›, 1967 Savafl›’nda ‹srail, M›s›r komuta 

kademesini çok haz›rl›ks›z bir flekilde yakalam›flken ayn› durumun bu kez ‹srail 

için geçerli olmas›yd›. Zira 6 Ekim’de saat 14.00’te savafl bafllad›¤›nda ‹srailli 

karar vericiler, askerî yetkililerle birlikte hâlâ bir sald›r› ihtimaline karfl› seferberlik 

bafllat›l›p bafllat›lmayaca¤›n› tart›flmaktayd› (Bregman, 2000: 85). Bu haz›rl›ks›zl›k, 

M›s›r ve Suriye’nin y›llard›r süren silahlanmas› sonucunda askerî kapasitelerindeki 

geliflmeyle birleflti¤inde Savafl’›n ilk gününde M›s›r Sina’ya rahatl›kla geçip tahki- 

89 

1973 Arap-‹srail Savafl›, 

literatürde Ramazan ay›nda 

yaflanmas› nedeniyle 

Ramazan Savafl›, 

Yahudilerin kutsal günü 

olan Yom Kippur gününde 

yaflanmas› nedeniyle Yom 

Kippur Savafl› ve ekim 

ay›nda yaflanmas› nedeniyle 

de Ekim Savafl› fleklinde 

adland›r›labilmektedir.

90 


mat›n› oluflturmufl; Suriye ise Golan tepelerini geri alabilmiflti. Nitekim, savafl›n 

bafllamas›yla birlikte 1948’den beri agresif politikalar yürüten ‹srail, ilk defa sald›r› 

pozisyonunu b›rak›p savunma pozisyonuna geçmifltir (Tibi, 1998: 114-115). Öyle 

ki savafl›n üçüncü gününe gelindi¤inde M›s›r ve Suriye aç›s›ndan zafer olarak adland›r›labilecek 

bir durum söz konusuydu. Ancak, bu süreç ‹srail’in yapt›¤› seferberlikle 

rezervlerini toparlamas› sonucu de¤iflmeye bafllayacakt›. 

Toparlanmaya bafllayan ‹srail, önceli¤i Suriye cephesine vererek önce direnifle 

sonras›nda ise karfl› sald›r›ya geçmeye bafllam›flt›r. Bu noktada M›s›r ve Suriye’nin 

taktik ve stratejik planlamalar›, ‹srail’in toparlanmas›na ve karfl› sald›r›ya geçmesinde 

etkili olmufltu. Zira M›s›r, Sina’y› almas›n›n ard›ndan ilerlemeyi durdurup Sina’daki 

tahkimat›n› güçlendirmeye bafllay›nca, ‹srail’in ifli kolaylaflm›fl ve ‹srail, 

güçlerinin yo¤unlu¤unu kuzeye kayd›rarak Suriye birliklerini Golan’dan ç›kartarak 

11 Ekim’de Golan’› tekrar iflgal etmifltir. ‹srail, Suriye üzerine devam edip fiam’a 35 

km mesafe kalana kadar ilerleyiflini sürdürmüfltür. 15 Ekim’de M›s›r cephesinde 

ilerlemeler kaydeden ‹srail, Süveyfl’in bat› yakas›na asker ç›kararak Sina’daki M›s›r 

birliklerini kuflatma alt›na alm›flt›r. (Ar›, 2008: 363-371) 

Savafl’› fiilen sonland›ran ateflkes büyük güçlerin arabuluculu¤u çerçevesinde 25 

Ekim 1973’te hayata geçmifltir. Di¤er Arap ülkelerinin Savafl esnas›ndaki pozisyonuna 

de¤inmek gerekirse Ürdün her ne kadar ‹srail’in Suriye üzerinde bask› kurmas›yla 

Suudi Arabistan’la beraber ‹srail’e savafl ilan etmiflse de Savafl’ta üçüncü cepheyi 

açmam›flt›r. Bunun nedeni ise büyük ölçüde taraflar aras›ndaki kapasite farkl›l›klar›ndan 

kaynaklanmaktad›r. Zira Ürdün, ‹srail’le daha uzun bir kara s›n›r›na sahip 

olmas›na ra¤men, Suriye ve M›s›r’la karfl›laflt›r›ld›¤›nda askerî kapasite aç›s›ndan 

daha zay›f bir konumdayd›. ‹srail’le gerçekleflen önceki savafllar›n tecrübeleri göz 

önünde bulunduruldu¤unda ‹srail karfl›s›nda bu güçlerin direnme flans› bulunmamaktayd› 

ve ‹srail’in Ürdün üzerine gitmesi olas›l›¤›, Amman’daki rejimin sonu anlam›na 

gelebilecekti (Kamrava, 2005: 131). Bu nedenle Ürdün, ‹srail’le do¤rudan s›n›r› 

olmas›na ve Savafl’a resmî olarak kat›lmas›na ra¤men, kendi s›n›r›ndan cephe 

açmam›fl; Suriye’ye z›rhl› bir tugay göndererek yard›mc› olmaya çal›flm›flt›r. Ne var 

ki Ürdün’ün bu deste¤i, Savafl›n seyrinde hiçbir flekilde belirleyici olmam›flt›r. 

Irak ise savafl esnas›nda Suriye’yi desteklemek için askerî yard›mda bulunmufl; 

ancak Ba¤dat yönetiminin deste¤i de Savafl’›n seyrinde etkili olmam›flt›r. Bu noktada 

M›s›r ve Suriye 1967’ye göre Savafl’›n bafl›nda daha koordineli bir strateji gelifltirmiflse 

de Savafl’›n seyrinde koordinasyon hatalar›n›n yaflanmas› söz konusu olmufltur. 

Arap ülkeleri aras›ndaki koordinasyonsuzlu¤a örnek vermek gerekirse 

Irak’›n Suriye’ye yard›m amaçl› gönderdi¤i 12 uçaktan oluflan Mig filosunun alt›s›, 

bizzat Suriye taraf›ndan yanl›fll›kla aç›lan dost atefli sonucunda SAM-6’larla düflürülmüfltür. 

Kalan alt› uçak ise ‹srail taraf›ndan düflürülmüfltür (Tibi, 1998: 116). Dolay›s›yla 

Arap ülkelerinin vermifl oldu¤u askerî destek Savafl›n gidiflat›nda etkili olmam›flt›r 

ancak bu ülkelerin savafl sonras›nda uygulad›¤› politikalar afla¤›da de¤inilece¤i 

üzere günümüze kadar sürecek olan silahlanma faaliyetlerinde bir dönüm 

noktas› oluflturacakt›r. 

Savafl›n ilk saatlerinden itibaren yaflanan yo¤un çat›flmalar, Arap ve ‹srail taraf›n›n 

sahip oldu¤u silah kapasitelerini zorlamalar› sonucunu do¤urmufltu. Somutlaflt›rmak 

gerekirse her iki taraf, savafl›n ilk haftas› içinde neredeyse ‹kinci Dünya Savafl›’nda 

kullan›lan mühimmata yak›n bir büyüklükte cephane harcam›flt›. Herhangi 

bir yard›m almamas› durumunda ‹srail ve M›s›r’›n ellerindeki cephaneyle yaklafl›k 

befl gün savaflabilecekleri tahmin edilmekteydi. Suriye’nin ise bu iki ülkeden daha 

az stoku bulunmaktayd›. Dolay›s›yla her iki taraf›n da acilen cephane ve yeni silah 

tedarik etmesi gerekmekteydi. Bu noktada Arap taraf›n›n silah tedarikçisi olan 

SSCB ve ‹srail’in temel silah tedarikçisi olan ABD’nin tutumu, savafl›n gelifliminde


önemli rol oynam›fl ve yo¤un çat›flmalar›n yafland›¤› Savafl’›n 19 gün boyunca sürdürülmesine 

neden olmufltur. Zira her iki süper güç de Savafl boyunca destekledikleri 

ülkelere yo¤un bir mühimmat tedarikinde bulunmufllard›r (Tibi, 1998: 109). 

Bu do¤rultuda ‹srail’in ticari uçaklar›yla kurulan, Savafl’›n dokuzuncu gününden 

itibaren de do¤rudan ABD Hava Kuvvetlerince sürdürülen 32 günlük hava 

köprüsü sayesinde ‹srail’e 19’u M-60 tipi tank olmak üzere 22.300 tonluk askerî 

malzeme sevk edilmifltir. Avrupa üzerinden deniz köprüsüyle gönderilen silahlarla 

birlikte düflünüldü¤ünde ABD aç›s›ndan transfer edilen silahlar›n maliyeti 2 milyar 

dolar›n üzerindeydi. Buna karfl›l›k, SSCB de hava köprüsüyle 15.500 tonluk; 

deniz köprüsüyle de bundan daha fazla silah› Savafl boyunca M›s›r ve Suriye’ye 

transfer etmifltir. fiüphesiz, Savafl’›n taraflarca sürdürülmesi bu silah sevkiyatlar› sayesinde 

söz konusu olmufltu. Ancak Savafl’›n sona erdirilmesi de yine silah tedarikçilerinin 

devreye girmesiyle söz konusu olacakt›. Nitekim ‹srail’in M›s›r ve Suriye 

sald›r›lar›n› püskürterek Savafl’ta üstünlü¤ü ele geçirmesinin ard›ndan 22 Ekim 

1973’te BM Güvenlik Konseyi, büyük ölçüde daha önce ald›¤› 242 say›l› karar› teyit 

eden 338 say›l› karar› alm›fl ve nihayetinde taraflar aras›nda ateflkes 25 Ekim’de 

sa¤lanm›flt›r (Armao¤lu, 1989: 330-336). 

ORTA DO⁄U’DA YEN‹DEN fiEK‹LLENEN DENGELER 

1973 Savafl›’n›n bölgesel ve küresel politikalara etkisi, kendisini So¤uk Savafl döneminin 

sonuna kadar ve hatta So¤uk Savafl sonras› dönemde de göstermifltir. Savafl 

sonras› geliflmelerde M›s›r’›n ‹srail’le yapt›¤› bar›fl anlaflmas› sonucunda Suriye ve Filistin 

‹srail karfl›s›nda yaln›z kalm›flt›r. Öte yandan Savafl’›n uluslararas› alanda ve bölge 

ülkeleri üzerinde farkl› sonuçlar› da olmufltur. Örne¤in; Savafl s›ras›nda uygulamaya 

konan ve etkisini uzunca bir dönem gösterecek olan petrol ambargosu sonucunda 

petrol fiyatlar›nda art›fl meydana gelmifl ve bu art›fl sonucunda bölgesel silahlanma 

aç›s›ndan farkl› aktörlerin ön planda oldu¤u yeni bir dönem ortaya ç›km›flt›r. 

M›s›r aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Sovyet silahlar›yla ne kadar desteklenirse desteklensin 

savafl alan›nda Amerikan silahlar›yla desteklenen ‹srail karfl›s›nda net bir üstünlü¤e 

ulafl›lamayaca¤› düflüncesi ortaya ç›km›flt›. Ayr›ca Kahire yönetimi, Savafl’›n 

Arap ülkeleri aç›s›ndan sa¤lad›¤› psikolojik rahatlamay›, ‹srail’le sa¤lanacak bir uzlaflmayla 

birlefltirmek ve böylece Arap Orta Do¤u’sunun kurtar›c›s› rolünde bölgesel liderli¤ini 

perçinlemek düflüncesindeydi. Bu nedenlerle ABD ile temas›n› artt›ran M›s›r, 

önce güvenli¤ini sa¤lamaya yönelik ay›rma anlaflmalar›n› gerçeklefltirmifltir. Ard›ndan 

ABD’nin arabuluculu¤unda gerçeklefltirilen görüflmeler sonucunda 1978 Eylül’ü 

ve 1979 Mart’›nda M›s›r ile ‹srail aras›nda Camp David Anlaflmalar› imzalanm›fl- 

Resim 3.13 

ABD taraf›ndan 

‹srail’e gönderilen 

askeri malzemeleri 

tafl›yan C-5 uça¤› 

(Tel Aviv – Lod 

üssü) 

Kaynak: Parker, 

2001: 158. 

91

92 

Resim 3.14 

Camp David 

Görüflmeleri (Soldan 

Sa¤a M›s›r Devlet 

Baflkan› Enver Sedat, 

ABD Baflkan› Jimmy 

Carter, ‹srail Devlet 

Baflkan› Menahem 

Begin) 

Kaynak: 

http://www.ynetnews. 

com/articles/0,7340, 

L-3687448,00.html 


t›r (Ar›, 2008: 389-407). 

ABD ise M›s›r’›n Sovyetler’den 

uzaklaflmas› karfl›l›¤›nda 

M›s›r’a gerekli 

deste¤i vermifltir. Zira 

ABD gerek ekonomik gerek 

askerî yard›mlar aç›s›ndan 

bölgede ‹srail’in 

üstünlü¤ü politikas›n› gözetmekteyken, 

1977- 

1981 döneminde M›s›r’a 

‹srail’den daha fazla yard›m 

yapm›flt›r. ‹srail, 

ABD’nin söz konusu dönemde 

yapt›¤› ekonomik 

yard›mlar›n yüzde 37’sini al›rken; M›s›r’a yüzde 39 oran›nda dört milyar dolara yak›n 

bir yard›m yap›lm›flt›r (Stork-Paul, 1983: 12). M›s›r, bu dönemden sonra So¤uk Savafl’›n 

sonuna kadar askerî ve ekonomik aç›dan Orta Do¤u’da ‹srail’den sonra en 

fazla Amerikan yard›m› alan ülke konumunda olacakt›r. 

SIRA S‹ZDE 

7 

M›s›r’›n ‹srail’le SIRA bar›fl S‹ZDEantlaflmas› 

yapmas›ndaki amaçlar› nelerdir? 

1973 Savafl›, ‹srail aç›s›ndan psikolojik olarak olumsuz etkiler getirse de bölge- 

DÜfiÜNEL‹M sel güvenlik DÜfiÜNEL‹M denkleminde en büyük tehdit olarak gördü¤ü M›s›r’›n denklemden 

ç›kmas›, güvenlik politikalar›nda ‹srail’in daha agresif ad›mlar atmas›n› sa¤lam›flt›r. 

SIRA SORU S‹ZDE 

Bu durum, ‹srail’in artan silahlanmas›yla birlikte, Tel Aviv’in So¤uk Savafl sonuna 

SIRA SORU S‹ZDE 

kadar uygulad›¤› politikalara yans›m›flt›r. Nitekim yeni dönemde ‹srail aç›s›ndan 

güvenlik tehditleri, nadiren M›s›r’›n oluflturdu¤u kadar yak›n bir tehlike olarak gö- 

D‹KKAT 


rülmüfltür. Bu D‹KKAT 

DÜfiÜNEL‹M nedenle ‹srail M›s›r’la antlaflma yapt›ktan sonra Kudüs’ü ilhak etmifl 

ve baflkenti ilan etmifl, Lübnan’a sald›rm›fl ve güney Lübnan’› iflgal etmifl, Filistinli- 

SIRA S‹ZDE 

SORU 

ler üzerinde SIRA uygulad›¤› S‹ZDE bask›y› artt›rm›fl ve iflgal alt›ndaki topraklarda yasa d›fl› ye- 

SORU 

ni yerleflimler kurarak iflgali kal›c› hâle getirmeye çal›flm›flt›r. 

D‹KKAT 

‹srail’e yönelik AMAÇLARIMIZ 

D‹KKAT Amerikan askerî ve ekonomik yard›mlar›: ‹srail, 1950-1976 döneminde 

ABD’den 135 milyon dolarl›k kredisiz silah al›m› yapm›flt›. Oysa 1977-1981 aras› dönemde 

SIRA S‹ZDE 

K ‹ T A P 

bu rakam, yüzde 1,200 oran›nda artarak ABD’den kredisiz silah al›m› 1.6 milyar dolar›n 

SIRA S‹ZDE 

üzerine ç›km›flt›r. K ‹ T ‹srail’in A P ABD’den silah al›rken a¤›rl›kl› olarak kulland›¤› kredili silah alma 

yöntemi ele al›nd›¤›nda da durum de¤iflmemektedir. Nitekim 1950-1976 döneminde bu 

AMAÇLARIMIZ yöntemi kullanarak AMAÇLARIMIZ 6 milyar dolar de¤erinde silah alan ‹srail, 1977-1981 aras›nda ayn› 

TELEV‹ZYON 

yöntemle 7.6 TELEV‹ZYON milyar dolarl›k silah al›m›nda bulunmufltur. Ayr›ca ABD’den ‹srail’e gelen ekonomik 

yard›mlardaki art›fl, ‹srail’in silahlanmas›n› finanse etmesinde önemli rol oynam›fl- 

K ‹ T A P 

t›r. ‹srail’in K kurulmas›n›n ‹ T A P ard›ndan ABD’deki Yahudi örgütlerinin yönlendirdi¤i ve sivil kanallar 

üzerinden gelen yard›mlar›n haricinde, ‹srail’e yönelik resmî kanallar üzerinden 

‹NTERNET ekonomik yard›mlar ‹NTERNETyap›lm›flt›r. 

Örne¤in, 1977-1981 döneminde resmî olarak ABD’den ‹s- 

TELEV‹ZYON 

rail’e 4 milyar dolara yak›n ekonomik yard›m yap›lm›flt›r (Stork-Paul, 1983: 12). 

TELEV‹ZYON 

AMAÇLARIMIZ 

Suriye ise 1973 Savafl› sonras›nda M›s›r’›n aksine Sovyetlerle iliflkisini kesmemifl 

ve Moskova’dan geliflmifl silahlar almaya devam etmifltir. 1970-1974 döneminde 

‹NTERNET Orta Do¤u’da ‹NTERNET 

silahlanmaya en fazla pay ay›ran ülke olan Suriye, 1975-1979 döneminde 

de silahlanma giriflimlerini devam ettirmifltir. ‹lk dönemde Suriye’nin silah-


lar›n›n yüzde 95’i, ikinci dönemde ise yüzde 84’ü Sovyetler taraf›ndan tedarik edilmifltir. 

Bu noktada her ne kadar 29 May›s 1974’te Suriye ile bir ay›rma anlaflmas› 

imzalansa da fiam yönetimi, ‹srail aç›s›ndan belirli bir tehdit alg›s› oluflturmaktayd›. 

‹srail’in So¤uk Savafl sonuna kadar silahlanmas›n› artt›rarak devam etmesinde 

bir baflka gerekçe de petrol fiyatlar›n›n art›fl› nedeniyle daha önce büyük bir tehdit 

oluflturdu¤u düflünülmeyen ülkelerin afl›r› silahlanmas› olmufltur. Nitekim bu silahlanma 

ve askerî kapasitelerdeki art›fl, petrol üreticisi ülkeler olan ‹ran ve Irak 

aras›ndaki bölgesel güç mücadelesinin savaflla sonuçlanmas›na neden olacakt›r. 

Orta Do¤u’da 1973 Savafl› sonras› dönemin en önemli sonuçlar›ndan birisi, flüphesiz 

petrol fiyatlar›ndaki art›fl ve bu art›fla paralel olarak baz› petrol üreticisi Arap 

ülkelerinin gelirlerinin artmas› olmufltur. Silah gibi stratejik bir mal olarak de¤erlendirilebilecek 

olan petrolün, siyasi olarak kullan›lmas› sürecine k›saca de¤inmek gerekirse 

esas›nda bu politika 1970’lerin bafl›nda dile getirilmeye bafllanm›flt›. Zira bu 

dönemde petrol üreticisi Arap ülkeleriyle M›s›r ve Suriye aras›ndaki ideolojik rekabet 

büyük ölçüde dinmifl ve bu ülkelerin birbirlerine karfl› duydu¤u tehdit alg›lamalar›n›n 

yerini ‹srail’e karfl› duyulan tehdit alg›lamalar› alm›flt›. Bu dönemde Arap ülkelerinin 

‹srail karfl›s›nda gösterdi¤i dayan›flma, gerek bas›n gerekse siyasetçiler taraf›ndan 

‹srail’in iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi için petrolün siyasi bir bask› arac› 

olarak kullan›lmas› fleklinde dile getirilmekteydi (Tibi, 1998: 136). 1973 Savafl›’n›n 

bafllamas›n›n ard›ndan ‹srail’in kurulan Amerikan silah köprüsünün deste¤iyle Arap 

ülkeleri karfl›s›nda üstün konuma gelmesi üzerine, Ekim ve Kas›m aylar›nda toplanan 

Arap Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü (OAPEC), yapt›klar› petrol üretimini k›sma 

karar› alm›fllar ve bu politikay› 1974 Mart’›na kadar sürdürmüfllerdir. Bu politika 

sonucunda Savafl öncesinde 3 dolar civar›nda olan petrolün varil fiyat› 1974’e gelindi¤inde 

dört kat artarak 12 dolar seviyesine gelmifltir (Ar›, 2007: 191-196). 

Petrol fiyatlar›ndaki art›fl›n askerî harcamalara etkisini somutlaflt›rmak gerekirse 

bölge ülkelerinin 1972 ve 1974 y›llar›ndaki savunma harcamalar›n›n karfl›laflt›r›lmas› 

anlaml› olacakt›r. Örne¤in; ‹srail’in 1974’te yapt›¤› savunma harcamalar› 1972’de 

yapt›¤› savunma harcamalar›ndan %36 fazlayken ayn› dönemler k›yasland›¤›nda 

‹ran’›n %204, Irak’›n %142, Kuveyt’in %100, Suudi Arabistan’›n ise yüzde 56 oran›nda 

daha fazla savunma harcamas› yapt›¤› görülmektedir. Bunlardan ‹ran ve Irak’›n 

petrol fiyatlar›ndaki art›fltan önce, 1970 ve 1972’deki savunma harcamalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda, 

‹ran’›n savunma harcamalar›ndaki art›fl 1972’de %38’dir. Irak ise 1972’de 

savunma harcamalar›n› azaltm›flken, petrol fiyatlar›ndaki art›fltan sonra savunma 

harcamalar›n› 1974’te 1972’ye göre %142 artt›rm›flt›r (Stork-Paul, 1983: 6). 

1973 Arap-‹srail Savafl› sonucunda yaflanan petrol fiyatlar›ndaki art›fl, SIRA petrol S‹ZDE üreticisi Arap 

ülkelerine nas›l yans›m›flt›r? 

Petrol fiyatlar›ndaki art›fl, Arap-‹srail cephesinde yaflanan strateji DÜfiÜNEL‹M de¤ifliklileriy- 


le beraber düflünüldü¤ünde, 1973 sonras› dönemde petrol üreticisi olan ülkelerin 

yapm›fl olduklar› silahlanma harcamalar›n›n bölgesel güç da¤›l›m›nda SORUdaha 

dikkat 

SORU 

çekici hâle geldi¤i söylenebilir. Di¤er bir deyiflle, M›s›r’›n güvenlik stratejisindeki 

de¤ifliklik, Suriye’nin askerî kapasitesinin ‹srail karfl›s›nda tek bafl›na yeterli gelmemesi 

ve ‹srail’e devam eden silah transferleri nedeniyle bölgesel D‹KKAT güvenlik yap›s›n- 

D‹KKAT 

da art›k Arap-‹srail merkezli büyük bir çat›flma yaflanmayacakt›r. Ancak petrol üreticisi 

ülkelerin elde etti¤i gelirlerle silahlanmaya yat›r›m yapmalar›, SIRA S‹ZDE farkl› güç ve 

SIRA S‹ZDE 

güvenlik mücadelelerinin do¤mas›na yol açacakt›r. Bu ba¤lamda ‹ran- Irak Savafl›, 

Kuveyt’in iflgali, Irak’a düzenlenen müdahaleler buna örnek teflkil etmekteyken bu 

geliflmeler, ayn› zamanda Orta Do¤u’da gündemin Arap-‹srail AMAÇLARIMIZ sorunundan Basra 

AMAÇLARIMIZ 

Körfezi’ne do¤ru kaymas›na neden olmufltur. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

8 

93 

SIRA S‹ZDE 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

94 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 


So¤uk Savafl’›n ilk dönemlerinde Orta Do¤u’daki 

siyasi yap›y› kavrayabilmek 

So¤uk Savafl’›n ilk dönemlerinde Orta Do¤u’daki 

siyasal yap›, büyük ölçüde Osmanl› ‹mparatorlu- 

¤u’nun da¤›lmas›n›n ard›ndan ‹ngiltere ve Fransa 

taraf›ndan yapay bir flekilde çizilen s›n›rlarda 

kurulan rejimlere dayanmaktayd›. ‹kinci Dünya 

Savafl›’n›n yaflanmas›n›n ard›ndan bafllayan So- 

¤uk Savafl’›n ilk dönemlerinde M›s›r, Irak, Suriye, 

Lübnan, Ürdün, Yemen, Kuveyt ve di¤er Körfez 

fieyhlikleri, henüz ba¤›ms›zl›klar›n› kazanamam›fl 

veya hukuksal anlamda ba¤›ms›z olmakla 

birlikte, etkin ‹ngiliz veya Frans›z denetimi alt›nda 

bulunmaktayd›. ‹lk dönemlerde Orta Do¤u’da 

siyasal aç›dan ‹ngiltere ve Fransa nüfuz sahibiyken 

ABD sadece ekonomik anlamda bölgede etkiliydi. 

‹lk dönemlerde Sovyetler Birli¤i’nin bölgede 

büyük bir etkisi bulunmamaktayd›. 

Birinci Arap-‹srail Savafl›’n›n nedenlerini ve sonuçlar›n› 

aç›klamak 

Birinci Arap-‹srail Savafl›’n›n bafll›ca nedeni, Filistin 

bölgesinde ‹srail devletinin ilan edilmesidir. 

Filistin’deki ‹ngiliz Manda yönetiminin bölgeden 

çekilece¤ini aç›klamas›n›n ard›ndan, konunun 

BM Genel Kuruluna gitmesi ve Filistin’de biri 

Arap biri Yahudi devleti ile Kudüs’ün uluslararas› 

statüde oldu¤u bir Taksim karar› ç›km›fl ancak 

‹srail devletinin ilan› ve yaflanan savafl nedeniyle 

bu karar hiç uygulanamam›flt›r. Taksim karar›nda 

Filistin bölgesinin %56’s› Yahudi devleti için 

öngörülmekteyken ‹srail savafl sonucunda Filistin 

topraklar›n›n %80’ini iflgal etmifl ve yüz binlerce 

Filistinli mülteci konumuna düflmüfltür. Filistin 

devleti kurulamam›flt›r. Bu savafl, Orta Do- 

¤u’da ilerleyen dönemde yaflanacak olan di¤er 

Arap-‹srail Savafllar›n›n da bafll›ca nedenlerinden 

birisi olmufltur. 

Süveyfl krizinin sonuçlar› hakk›nda bilgi sahibi 

olmak 

Süveyfl krizi, Orta Do¤u’da So¤uk Savafl dönemi 

koflullar›n›n giderek daha fazla etkili olmas›na 

neden olmufltur. Savafl›n sonunda Nâs›r Kanal› 

elinde tutarak rejimini korumufl ve bölgede kriz 

öncesine göre oldukça prestijli bir konuma gel- 

A MAÇ 

4 

mifltir. ‹ngiliz yanl›s› Ürdün ve Irak yönetimleri 

bile Süveyfl Savafl› esnas›nda M›s›r’›n yan›nda yer 

alarak sald›r›ya tepki göstermifllerdir. Bölgedeki 

etkisini bölgede kurdu¤u ittifaklar ve güç iliflkileriyle 

devam ettiren M›s›r, SSCB’den yeni silah sistemleri 

edinerek bölgesel güç denklemini kendi 

lehine çevirmek için 1960’l› y›llarda yeni giriflimlerde 

bulunmufltur. Süveyfl krizinin sonunda yaflanan 

savaflla ‹ngiltere ve Fransa’n›n bölgedeki 

nüfuzu erimifl; bu boflluk ise ABD taraf›ndan doldurulmaya 

çal›fl›lm›flt›r. ABD art›k, Orta Do¤u’da 

kendi patronaj›nda bölgesel güvenlik politikalar› 

uygulamaya bafllam›flt›r. Bununla beraber kriz 

sonunda Orta Do¤u’daki Sovyet etkisi bir önceki 

dönemle karfl›laflt›r›lmayacak biçimde artm›fl ve 

Moskova, silah kart›n› kullanarak 1955’te girdi¤i 

Orta Do¤u’ya silah›n yan› s›ra siyasal ve ideolojik 

olarak da girme f›rsat› elde etmifltir. 

Orta Do¤u’da güç mücadelesi ve ideolojinin ittifaklara 

etkisini kavrayabilmek 

Güç mücadelesi ve ittifaklar›n oluflumunda ideoloji 

faktörü modern Orta Do¤u tarihinde s›kl›kla 

rastlanan bir durum olmakla beraber, özellikle 

1956-1967 aras› dönem, Orta Do¤u’da güç mücadelesi 

ve ideolojinin ittifaklara etkisinin en yo- 

¤un hissedildi¤i bir dönem olmufltur. Bu dönemde 

Arap ülkeleri, güç mücadelesi ve ideolojik 

farkl›l›klar nedeniyle en yo¤un tehdidi ‹srail yerine 

birbirlerinden alg›lam›fllard›r. Orta Do¤u’da 

bu dönem, mikro So¤uk Savafl fleklinde nitelendirilebilir. 

Ancak ABD ile SSCB’nin sahip oldu¤u 

ideolojik farkl›l›klar bölge içi iliflkileri daha az etkilemifltir. 

Bu dönemde bölge rejimlerinin daha 

ziyade kendi güvenliklerini sa¤lama kayg›s›nda 

olduklar› görülmektedir. Bölgedeki rekabetin ve 

ittifaklar›n bafll›ca aktörleri; M›s›r, Suriye, Irak, 

Suudi Arabistan, Ürdün ve Yemen olmufltur. Bunlardan 

Suudi Arabistan ve M›s›r aras›ndaki güç 

mücadelesi çok daha belirgin bir flekilde yaflanm›flt›r. 

Sonuç olarak bölge ülkeleri özellikle rejim 

güvenliklerini sa¤lamak için bu dönemde s›k s›k 

ittifak de¤ifltirmifltir.

A MAÇ 

5 

1967 Arap-‹srail Savafl›’n›n nedenlerini ve sonuçlar›n› 

aç›klayabilmek 

1967 Arap ‹srail Savafl›’n›n bafll›ca nedeni, Birinci 

Arap-‹srail Savafl›’na haz›rl›ks›z bir flekilde yakalanan 

Arap ülkelerinin, ‹srail devletinin varl›¤›n› 

sona erdirerek bölgede bir Filistin devletinin 

kurulmas›n› sa¤lamak istemeleridir. Bununla beraber, 

savafl› bafllatan önemli bir faktör, bölge ülkelerinin 

afl›r› silahlanmas› ve bu silahlanmadan 

zarar görece¤ini düflünen ‹srail’in ani bir sald›r› 

bafllatarak avantaj elde etme iste¤idir. Savafl sonucunda 

özellikle Filistin sorunu konusunda etkisini 

günümüze kadar hissettirecek olan ‹srail 

kaynakl› birçok sorun ortaya ç›km›flt›r. Bu sorunlar›n 

bafl›nda ‹srail’in topraklar›n› % 400 geniflletmesi 

ve bu topraklardan Do¤u Kudüs, Bat› fieria 

ve Golan tepelerini hâlâ iflgal alt›nda tutmas› 

gelmektedir. Ayr›ca bu savafl sonucunda da yüz 

binlerce Filistinli, mülteci konumuna düflmüfltür. 

Arap ülkeleri bu savafl›n ard›ndan ‹srail’i ortadan 

kald›rmak yerine; iflgal alt›ndaki topraklar›n› kurtarmay› 

birinci öncelikleri hâline getirmifltir. Filistin 

Kurtulufl Örgütü, bu savafl›n ard›ndan Filistin 

sorununun önemli bir aktörü hâline gelmifltir. 


A MAÇ 

6 

95 

1973 Arap-‹srail Savafl› sonras›ndaki siyasi dengeleri 


1973 Savafl› sonras›nda Orta Do¤u’daki siyasi 

dengeler köklü bir flekilde de¤iflmifltir. Petrol üreten 

Arap ülkelerinin uygulad›¤› petrol ambargosu, 

sadece dünya genelinde ekonomik kriz yaflanmas›na 

neden olmam›fl; ayn› zamanda bu ülkelerin 

gelirlerinin ciddi bir flekilde artmas›na neden 

olmufltur. Bu gelir art›fl›n›n önemli bir k›sm› 

da silahlanma faaliyetlerinde kullan›lm›fl ve özellikle 

‹ran ve Irak bu konuda bafl› çekmifltir. Öte 

yandan savafl sonras›nda Enver Sedat yönetimindeki 

M›s›r’›n SSCB’den uzaklaflmaya bafllamas› 

ve ABD ile temaslar›n› artt›rmas› sonucunda M›s›r-‹srail 

bar›fl antlaflmas› imzalanm›flt›r. M›s›r bu 

süreç sonucunda Arap ülkeleri taraf›ndan izole 

edilmifl; ‹srail ise agresif politikalar›n› fliddetini 

artt›rarak sürdürmüfltür. M›s›r’›n Sovyet denkleminden 

ç›kmas›n›n ard›ndan, bölgede ABD’nin 

etkisi artm›flt›r.

96 



1. Afla¤›daki ülkelerden hangisi So¤uk Savafl döneminin 

bafllang›c›nda ‹ngiliz etkisi alt›nda de¤ildir? 

a. ‹ran 

b. Irak 

c. Ürdün 

d. M›s›r 

e. Kuveyt 

2. I. Filistin topraklar›n›n yüzde 50’si ‹srail iflgali alt›na 

girmifltir. 

II. Gazze bölgesi M›s›r’›n kontrolüne girmifltir. 

III. Do¤u Kudüs ve Bat› fieria Ürdün kontrolüne girmifltir. 

Yukar›dakilerden hangileri Birinci-Arap ‹srail Savafl›’n›n 

sonuçlar› aras›nda yer almaktad›r? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. II ve III 

d. Yaln›z II 

e. Yaln›z III 

3. Afla¤›daki isimlerden hangisi M›s›r’da yönetimi ele 

geçirerek 1950’li ve 1960’l› y›llarda Orta Do¤u’da etkili 

bir aktör olmufltur? 

a. Hüsnü Mübarek 

b. Enver Sedat 

c. Muhammed Necip 

d. Haf›z Esad 

e. Cemal Abdül Nâs›r 

4. I. Orta Do¤u Komutanl›¤› 

II. Üçlü Deklarasyon 

III. Orta Do¤u Savunma Örgütü 

Yukar›dakilerden hangileri M›s›r’› Bat› ittifak sisteminde 

tutmak için kurulmaya çal›fl›lan örgütlenmeler 

aras›nda yer almaktad›r? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. II ve III 

d. Yaln›z I 


5. ABD’nin Süveyfl Savafl› sonras›nda Orta Do¤u’daki 

güç bofllu¤unu doldurmaya yönelik taahhüdü afla¤›dakilerden 

hangisidir? 

a. Üçlü Deklarasyon 

b. Truman Doktrini 

c. Orta Do¤u Savunma Örgütü 

d. Eisenhower Doktrini 

e. Ba¤dat Pakt› 

6. Afla¤›dakilerden hangisi, 1960’l› y›llarda Orta Do- 

¤u ülkeleri aras›nda yaflanan rekabet konular›ndan birisi 

de¤ildir? 

a. Irak’›n 1961’de ‹ngiltere ile yeni bir ittifak anlaflmas› 

yapmas› 

b. Ürdün’le M›s›r aras›ndaki gerginlik 

c. Suudi Arabistan’›n ‹slam Ülkeleri Konferans› 

oluflturma çabalar› 

d. Yemen’de Cumhuriyetçiler ile Kralc›lar aras›ndaki 

mücadele 

e. Irak’la Suriye aras›ndaki rekabet 

7. 1967 Arap-‹srail Savafl› sonras›nda “‹srail’i tan›mama, 

görüflmelerde bulunmama ve bar›fl yapmama” karar›n›n 

al›nd›¤› zirve afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. Katar Zirvesi 

b. Kudüs Zirvesi 

c. Kahire Zirvesi 

d. Ba¤dat Zirvesi 

e. Hartum Zirvesi 

8. Do¤u Kudüs ve Bat› fieria hangi savafl sonucunda 

‹srail iflgali alt›na girmifltir? 

a. Birinci Arap-‹srail Savafl› 

b. Süveyfl Savafl› 

c. 1967 Arap-‹srail Savafl› 

d. Y›pratma Savafl› 

e. 1973 Arap-‹srail Savafl› 

9. Afla¤›dakilerden hangisinde ABD ve SSCB, müttefiklerine 

savafl esnas›nda kapsaml› silah yard›mlar›nda 

bulunmufltur? 

a. 1967 Arap-‹srail Savafl› 

b. 1973 Arap-‹srail Savafl› 

c. Birinci Arap-‹srail Savafl› 

d. Y›pratma Savafl› 

e. Süveyfl Savafl› 

10. Afla¤›dakilerden hangisi ‹srail’in M›s›r’la anlaflma 

yapt›ktan sonra uygulad›¤› politikalar aras›nda bulunmamaktad›r? 

a. ‹flgal alt›ndaki Kudüs’ü kendi topraklar›na katt›- 

¤›n› ilan etmesi 

b. Lübnan’a sald›rarak güney Lübnan’› iflgal etmesi 

c. Yasa d›fl› yeni yerleflim yerleri kurmas› 

d. Gazze bölgesi nedeniyle Suriye ile çat›flmas› 

e. Kudüs’ü baflkenti ilan etmesi



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “So¤uk Savafl’›n ‹lk Y›llar›nda 

Orta Do¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Birinci Arap-‹srail Savafl›” 

bölümünü yeniden gözden geçiriniz. 

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Süveyfl Krizi ve Bölgesel 

Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Süveyfl Krizi ve Bölgesel 

Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Süveyfl Krizi ve Bölgesel 

Etkileri” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. 

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Do¤u’da Mikro So¤uk 

Savafl ve ‹deoloji” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1967 Savafl› ve Bölgesel 

Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1967 Savafl› ve Bölgesel 

Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1973 Arap-‹srail Savafl›” konusunu 

yeniden gözden geçiriniz. 

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Do¤u’da Yeniden fiekillenen 

Dengeler” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

97 


Arap ülkelerinin yenilgisiyle sonuçlanan Birinci-Arap 

‹srail Savafl› sonucunda, ‹srail Taksim karar›nda öngörülen 

s›n›rlar›n ötesine geçerek Filistin’in %80’ini iflgal 

etmifltir. ‹flgal edilen bölgelerde bulunan yüzbinlerce 

Filistinli mülteci hâline gelmifltir. Bu mülteciler, hâlâ 

topraklar›na geri dönememifllerdir. Savafl sonucunda 

Filistin’de bir Arap devleti kurulamam›flt›r. Gazze M›s›r’›n; 

Do¤u Kudüs ve Bat› fieria ise Ürdün’ün kontrolüne 

girmifltir. Bu savafl, bölgede yaflanacak di¤er savafllar›n 

en önemli nedenlerinden birisi olmufltur. 


‹ngiltere, M›s›r’›n Süveyfl Kanal›’n› millîlefltirmesi nedeniyle, 

ekonomik ve stratejik aç›dan zarara u¤rayaca¤›n› 

düflünmekteydi. Fransa, Cezayir’de yaflanan ayaklanmalarda 

M›s›r’›n önemli bir rol oynad›¤›n› düflünmekteydi. 

‹srail ise M›s›r’›n Do¤u Blokundan ald›¤› silahlar› 

ordusuna entegre etmesiyle, M›s›r karfl›s›nda askerî üstünlü¤ünü 

kaybedece¤ini düflünmekteydi. Bu nedenle 

her üç ülke de M›s›r karfl›s›nda ortak bir cephede buluflmufltur. 


Süveyfl Savafl›’n›n ‹ngiltere ve Fransa aç›s›ndan en 

önemli sonucu, iki ülkenin savafltan askerî olarak kazançl› 

ç›kmalar›na ra¤men siyasi aç›dan savafl› kaybetmeleridir. 

Birinci Dünya Savafl›’ndan itibaren Orta Do- 

¤u’da en fazla nüfuz sahibi olan ‹ngiltere ve Fransa, Süveyfl 

Savafl› sonucunda bu etkilerini h›zla kaybetmifllerdir. 

‹ki ülke de savaflta ulaflmak istedikleri hedefleri gerçeklefltirememifllerdir. 


1967 Arap-‹srail Savafl› öncesinde Arap ülkelerinin ‹srail’e 

karfl› ortak bir politika izleyememelerinin en önemli 

nedeni, Arap ülkeleri aras›ndaki rekabet ve tehdit alg›lamalar›d›r. 

M›s›r, Suriye, Suudi Arabistan, Ürdün, Irak, 

Yemen gibi bafll›ca Arap ülkeleri Savafl öncesinde birbirlerine 

karfl› mücadele etmekteydi. Bu nedenle Savafl 

öncesinde Arap ülkeleri, ‹srail’den tehdit alg›lamak yerine 

daha ziyade birbirlerinden tehdit alg›lamaktayd›.

98 



1967 Arap-‹srail Savafl›’n›n Filistinliler aç›s›ndan en 

önemli sonucu, savafltan önce ‹srail iflgali alt›nda olmayan 

Do¤u Kudüs, Bat› fieria ve Gazze gibi topraklar›n 

da art›k ‹srail iflgaline girmifl olmas›d›r. ‹srail’in bu iflgal 

politikas› Gazze haricinde hâlâ devam etmektedir. Filistinliler 

ve özellikle FKÖ, bu savafl sonras›nda kendi davalar›n› 

sahiplenmede daha fazla ön plana ç›kmaya bafllam›fllard›r. 


M›s›r’›n ‹srail’e yönelik Y›pratma Savafl› bafllatmas›n›n 

nedenlerinden biri M›s›r’›n 1967 Savafl› sonras›nda ‹srail’le 

topyekûn bir savafla giriflmek için henüz yeterli bir 

askerî kapasiteye sahip olamamas›d›r. Bir di¤er neden, 

‹srail’in yetersiz nüfus ve asker say›s›yla M›s›r karfl›s›nda 

uzun süreli bir savafla dayanamayaca¤› düflüncesi 

bulunmaktayd›. Bu savafl sayesinde M›s›r, ‹srail’e iflgal 

etti¤i M›s›r topraklar›ndan vazgeçmedi¤ini göstermifl 

olacakt›. Son olarak da yaflanan düflük yo¤unluklu çat›flmalar 

sayesinde M›s›r ordusunun tecrübe kazanaca¤› 

ve askerî haz›rl›k derecesinin güçlenece¤i düflüncesi 

bulunmaktayd›. 


M›s›r, ‹srail’le bar›fl antlaflmas› yaparak Filistin sorununu 

tek bafl›na çözmeyi ve bu sayede bölgedeki üstünlü¤ünü 

pekifltirmeyi, iflgal alt›ndaki topraklar›n› kurtarmay› 

ve ‹srail’den alg›lad›¤› tehditleri Amerikan yard›mlar› 

ve garantisiyle dengelemeyi amaçlam›flt›r. 


1973 Arap-‹srail Savafl› sonucunda yaflanan petrol fiyatlar›ndaki 

art›fl petrol üreten Arap ülkelerinde ciddi gelir 

art›fllar›na yol açm›flt›r. Bu artan gelirlerin bir k›sm› altyap› 

yat›r›mlar› için kullan›lsa da önemli bir k›sm›, bu 

ülkelerin savunma harcamalar›nda kullan›lm›flt›r. Bu ülkelerden 

özellikle ‹ran, Irak ve Suudi Arabistan savunma 

harcamalar›n› daha önceki dönemlerle karfl›laflt›r›lamayacak 

ölçüde yüksek düzeylerde artt›rm›fllard›r. 


Ar›, Tayyar. (2007), Irak, ‹ran, ABD ve Petrol, 2. Bask›, 

‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. 

Ar›, Tayyar. (2008), Geçmiflten Günümüze Orta Do¤u: 

Siyaset, Savafl ve Diplomasi, 4. Bask›, Bursa: MKM 

Yay›nlar›. 

Aridan, Natan. (2004), Britain, Israel and Anglo- 

Jewry: 1949-57, London: Routledge. 

Armao¤lu, Fahir. (1989), Filistin Meselesi ve Arap- 

‹srail Savafllar› (1948-1988), Ankara: Türkiye ‹fl 

Bankas› Kültür Yay›nlar›. 

Ayhan, Veysel-Pirinççi, Ferhat. (2008), Tarih Yeniden 

Yaz›l›rken: Saddam Hüseyin, Ankara, Platin 

Yay›nlar›. 

Bregman, Ahron. (2000), Israel’s Wars, 1947-93, 

London: Routledge. 

Cohen, Michael J. (1997), Fighting World War Three 

from the Middle East: Allied Contingency Plans, 

1945-1954, London: Frank Cass & Co. Ltd. 

Golani, Motti. (1998), Israel in Search of a War: The 

Sinai Campaign, 1955-1956, Brighton: Sussex 

Academic Press. 

Hahn, Peter L. (2005), Crisis and Crossfire: The 

United States and the Middle East Since 1945, 

Washington D.C.: Potomac Books. 

James, Laura M. (2006), Nasser at War: Arab Images 

of the Enemy, New York: Palgrave. 

Kamrava, Mehran. (2005), The Modern Middle East: 

A Political History Since the First World War, 

London: University of California Press. 

Levey, Zach. (1997), Israel and the Western Powers, 

1952-1960, London: UNC Press. 

Mcnamara, Robert. (2003), Britain, Nasser and the 

Balance of Power in the Middle East 1952-1967: 

From the Egyptian Revolution to the Six-Day 

War, London: Frank Cass & Co. Ltd. 

Miglietta, John P. (2002), American Alliance Policy in 

the Middle East, 1945-1992: Iran, Israel, and 

Saudi Arabia, Mary Land: Lexington Books. 

Mott, William H. (2002), United States Military 

Assistance: An Empirical Perspective, Westport: 

Greenwood Press. 

Oren, Michael B. (1992), Origins of the Second Arab- 

Israel War, Egypt, Israel and Great Powers, 

1952-56, New York: Frank Cass & Co. Ltd.

Osgood, Kenneth. (2009), “Eisenhower and Regime 

Change in Iraq: The United States and the Iraqi 

Revolution of 1958”, America and Iraq: Policy- 

Making, Intervention and Regional Politics, 

David Ryan - Patrick Kiely (edt.), New York: 

Routledge, içinde ss. 4-35. 

Sayigh, Yazid. (1999), Armed Struggle and the Search 

for State: Palestinian National Movement, 1949- 

1993, Oxford: Oxford University Press. 

Shalim, Avi. (2001), “The Protocol of Sevres, 1956: 

Anatomy of a War Plot”, The 1956 War: Collusion 

and Rivalry in the Middle East, David Tal (edt.), 

London: Frank Cass Publishers, içinde ss. 119-143. 

Spiegel, Steven L. (1986), The Other Arab-Israeli 

Conflict: Making America’s Middle East Policy, 

from Truman to Reagan, Chicago: University of 

Chicago Press. 

Stork, Joe-Paul, Jim. (1983), “Arms Sales and the 

Militarization of the Middle East”, MERIP Reports, 

No. 112, The Arms Race in the Middle East, 

(February), ss. 5-15. 

Tackney, Cathy. (1972), “Dealing Arms in the Middle 

East. Part I: History and Strategic Considerations”, 

MERIP Reports, No. 8, (March - April), ss. 3-14. 

Tibi, Bassam. (1998), Conflict and War in the Middle 

East: From Interstate Conflict to New Security, 

Second Edition, New York, St. Martin’s Press. 

Varble, Derek. (2003), Essential Histories: The Suez 

Crisis, 1956, Wisconsin: Osprey Publishing. 

Walt, Stephen M. (1990), The Origins of Alliances, 

New York: Cornell University Press. 


99



 

 

 

 

 


‹ran’daki devrimin nedenlerini ve oluflan yeni siyasal yap›y› kavrayabilecek, 

‹ran-Irak Savafl›’n›n neden ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek, 

Irak’›n Kuveyt’i iflgali hakk›nda bilgi sahibi olacak, 

‹kinci Körfez Krizi’nde Irak’a düzenlenen müdahalenin nedenlerini ve sonuçlar›n› 

kavrayabilecek, 

2003’te Irak’›n iflgal edilmesinin nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabileceksiniz. 


• ‹ran Devrimi 

• ‹ran-Irak Savafl› 

• Irak’›n Kuveyt’i ‹flgali 



‹ran Devrimi ve 

Körfez Savafllar› 

• ‹kinci Körfez Savafl› 

• Irak’›n ‹flgal Edilmesi 


• ‹RAN DEVR‹M‹ 

• B‹R‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (‹RAN- 

IRAK SAVAfiI) 

• ‹K‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (1990-1992) 

• ÜÇÜNCÜ KÖRFEZ SAVAfiI 

(IRAK’IN ‹fiGAL‹ VE SADDAM 

REJ‹M‹N‹N DEVR‹LMES‹)

G‹R‹fi 

Filistin sorunu 1970’lerin sonuna kadar Orta Do¤u’da temel gündem maddesi olmufltu. 

Ancak 1970’lerin sonundan itibaren yaflanan geliflmeler, Basra Körfezi’nin 

de uluslararas› iliflkiler gündeminde yo¤un bir flekilde yer almas›na neden olmufltur. 

‹ran’da fiah yönetiminin devrilerek ‹slam devriminin gerçeklefltirilmesi, bölge 

ülkeleri aç›s›ndan farkl› siyasal dengelerin gözetilmesi sonucunu do¤urmufltur. Bu 

ba¤lamda 1980-1988 y›llar› aras›nda ‹ran-Irak Savafl› yaflanm›flt›r. Bu savafltan iki y›l 

sonra uluslararas› arenada So¤uk Savafl sona ererken Basra Körfezi’ndeki geliflmeler, 

gündemdeki yerini korumaya devam etmifltir. Nitekim ‹ran-Irak Savafl›’n›n ard›ndan 

1990 A¤ustos’unda Kuveyt, Irak taraf›ndan iflgal edilmifl; BM ise harekete 

geçerek bu iflgale son vermek için Irak’a müdahale düzenlemifltir. Saddam yönetimine 

yönelik uluslararas› yapt›r›mlar, iflgal sonras›nda da devam ederken, 2003 

Mart’›nda ABD öncülü¤ündeki ülkeler, Irak’a müdahale düzenlemifl ve Saddam rejimi 

devrilmifltir. Dolay›s›yla 1970’lerin sonundan itibaren Basra Körfezi’nde yaflanan 

geliflmeler Orta Do¤u siyasetine damgas›n› vurmufl ve yaflanan savafllar›n sonuçlar› 

günümüz siyasal dengelerine de etkide bulunmufltur. 

‹RAN DEVR‹M‹ 

‹ran ‹slam Devrimi, Ayetullah Humeyni liderli¤indeki 

din adamlar›n›n öncülük etti- 

¤i ve farkl› siyasal, etnik ve ideolojik gruplar›n 

destek verdi¤i halk kitlerinin despotik 

fiah R›za Pehlevi yönetimine karfl› gerçeklefltirdikleri 

bir devrimdir. Bu ba¤lamda 

‹ran halk›n›n, giderek kötüleflen ekonomik 

durumdan ve Bat›yla girilen askerî 

ve siyasi iliflkilerden dolay› fiah rejimini 

sorumlu tutmas›, fiah karfl›t› hareketlerin 

artmas›na neden olmufltu. fiah karfl›t› gösteriler 

1979 Ocak’›nda ‹ran geneline yay›lm›fl 

ve gösterileri bast›rma giriflimleri baflar›s›zl›kla 

sonuçlanm›flt›r (Ar›, 2007: 340- 

351). 

‹ran Devrimi ve 

Körfez Savafllar› 

Resim 4.1 

‹ran fiah› R›za 

Pehlevi (Tahta 

ç›k›fl›: 26 Eylül 

1941 - 

Devrilmesi:11 fiubat 

1979) 


rescueattempt.com/ 

id21.html

102 

Ayetullah Ruhullah 

Humeyni, (1902-1989) 

1960’l› y›llardaki siyasal 

faaliyetleri nedeniyle 

yaklafl›k 6 ay kadar ‹ran’da 

hapis yatm›fl; sonras›nda ise 

1979’a kadar sürecek 

sürgün hayat› bafllam›flt›r. 

1964 y›l›nda yaklafl›k bir 

y›l›n› Bursa’da geçiren 

Humeyni daha sonra Irak’›n 

Necef kentinde 14 y›l kadar 

kalm›flt›r. 1978’de Saddam 

yönetimi taraf›ndan Irak’tan 

ç›kar›lan Humeyni, daha 

sonra Paris’e geçmifltir. 

‹ran’da devrim hareketinin 

bafllamas›yla 1 fiubat 

1979’da ‹ran’a dönen 

Humeyni, devrim sonundan 

3 Haziran 1989’daki 

ölümüne kadar ‹ran’› 

yönetmifltir. 

SIRA S‹ZDE 

1 


fiah yönetimine karfl› uzun süredir mücadele eden din adamlar›, ülkedeki muhalefetin 

en önemli temsilcisi olagelmifllerdir. Ülkedeki milliyetçiler, liberaller, sol 

gruplar, Kürtler ve esnaf gibi di¤er kesimler de din adamlar›na destek vermifllerdir. 

Bu devrimle birlikte ‹slam Dini siyasal bir söyleme dönüfltürülerek bölgesel ve küresel 

siyasetin temel belirleyicilerinden ve aktörlerinden biri hâline gelmifltir. Devrimle 

birlikte ‹ran’da monarfli rejimi sona ermifl, devrim lideri taraf›ndan gelifltirilen 

“Velayet-i Fakih” olarak isimlendirilen ve fleriat esaslar› ile fiiilik mezhebinin temel 

ilkelerine dayal› dinî bir cumhuriyet rejimi kurulmufltur. 

‹ran halk› Orta Do¤u halklar› aras›nda yöneticilere karfl› siyasal ve toplumsal taleplerde 

bulunma konusunda farkl› bir yerde durmaktad›rlar. Yönetime iliflkin taleplerinin 

tarihi 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar gider. 1905 y›l›nda anayasal haklar için 

zaman›n yöneticisinden siyasal kat›l›m konusunda faaliyetlerde bulunan halk Musadd›k 

sonras› dönemde din adamlar›n›n öncülü¤ünde siyasal muhalefet yapmaya 

devam etmifllerdir. Ayetullahlar›n kulland›¤› dinsel ve siyasal söylem genifl halk kitleleri 

taraf›ndan kabul görmüfl, bu da din adamlar›n›n siyasi gücünü daha da artt›rm›flt›r. 

1960’l› y›llardan itibaren Kum flehri yönetim karfl›t› faaliyetlerin merkezi olmufl 

ve bu kesimi temsilen de Ayetullah Ruhullah Humeyni ön plana ç›km›flt›r. 

‹ran’da fiah SIRA yönetiminin S‹ZDE devrilmesinin nedenleri nelerdir? 

Resim 4.2 


Humeyni’nin 

Sürgünden 

SORU 

Dönüflü (1 fiubat 


SORU 

‹slam Devrimi’nin istikrara 

kavuflturulmas› kolay olmam›flt›r. 

Dünyan›n siyasal sisteminin 

iki kutuplu oldu¤u bir dö- 

1979) 

nemde gerçekleflen ve “Ne Ba- 

D‹KKAT Kaynak: http://en. 

D‹KKAT 

wikipedia.org/ 

wiki/File:Imam_ 

SIRA Khomeini_in_ 

S‹ZDE SIRA S‹ZDE 

Mehrabad.jpg 


t›, ne Do¤u, ancak ‹slam” slogan›yla 

yeni bir üçüncü yol olma 

iddias›nda olan ‹ran Devrimi 

özellikle Bat› dünyas›nda 

endifleyle karfl›lanm›flt›r. ‹lk zamanlardaki 

belirsizlikten sonra 

‹ran dünyadan soyutlanma tehlikesiyle 

karfl› karfl›ya kalm›fl- 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

t›r. ABD, ‹ngiltere ve Fransa 

baflta olmak üzere Bat›l› ve küresel 

güçler ‹ran’a ambargo uy- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

gulamaya bafllam›fl ve devrimin 

baflar›s›zl›¤› için çal›flm›fllard›r. 

23 Eylül 1980 tarihinde Saddam’›n 

‹ran’a savafl ilan etmesi 


‹slami cumhuriyet rejiminin 

oturtulmas› ve devrimin için büyük 

bir imkân sa¤lam›flt›r. ‹ran- 

Irak Savafl›’n›n cihat etme ve 

‹ran millî karakterini muhafaza etme anlam›na geldi¤ini vurgulayan yöneticiler, 

bütün halk kesimlerini seferber ederek halk›n yeni rejime sahip ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. 

Sekiz y›l süren ‹ran-Irak Savafl› devrimin oturtulmas› için gerekli flartlar› temin 

etmifltir. Afla¤›da bu savafl ayr›nt›lar›yla aç›klanacakt›r.

4. Ünite - ‹ran Devrimi ve Körfez Savafllar› 

1981 y›l›nda rejime karfl› daha çok sol kesimden gelenlerin kurdu¤u Halk›n 

Mücahitleri Örgütü (HMÖ) rejime karfl› silahl› mücadele bafllatm›flt›r. Haziran 

1981’de bir karfl› darbe teflebbüsünde bulunan HMÖ ile Devrim Muhaf›zlar› aras›nda 

yüzlerce insan›n ölümüyle neticelenen fliddetli sokak çat›flmalar› yaflanm›flt›r. 

HMÖ militanlar› bu olaydan sonra suikastlara bafllam›fl, sadece 1981 y›l›n›n son 

çeyre¤inde yüzlerce üst düzey kifliyi öldürmüfltür. Örne¤in HMÖ militanlar›, 28 

Haziran 1981 tarihinde ‹slami Cumhuriyetçi Parti’nin Genel Sekreteri Muhammed 

Beheflti’yi, 30 A¤ustos’ta ise Baflbakan Muhammed Ali Recai’yi öldürmüfltür. Buna 

karfl›l›k, özellikle Eylül ay›nda HMÖ ile Devrim Muhaf›zlar› aras›ndaki çat›flmalar 

yeniden patlak vermesinden sonra rejim, binlerce HMÖ üyesini ve üye olmayan 

solcular› sorgulay›p idam ederek misillemede bulunmufltur. 

HMÖ d›fl›nda ‹slami ‹ran’›n karfl›laflt›¤› en önemli ikinci iç tehdit Irak’›n da teflvikiyle 

Kürtlerin baflkald›rmas›yd›. Hemen hemen tamam› Sünni Müslüman olan 

Kürtler, fiah dönemi boyunca özerklik ve/ya ba¤›ms›zl›k mücadelesi vermifl, Devrim 

sürecine aktif olarak kat›lm›fllard›. Devrim sonras›nda beklentileri karfl›lanmay›nca 

da devrim söylemine karfl› ç›km›fl ve taraflar aras›nda ötekilefltirme olmufltur. 

Devrim lideri Humeyni 3 Haziran 1989 tarihinde ölünce din adamlar›ndan oluflan 

Uzmanlar Meclisi, Cumhurbaflkan› Ali Hamaney’i yeni dinî lider (devrim rehberi) 

olarak seçmifltir. A¤ustos 1989’da da Meclis Baflkan› Haflimi Rafsancani de büyük 

bir ço¤unlukla Cumhurbaflkan› olarak seçilmifltir. Bu yönetim de¤iflikli¤i, ‹slami 

‹ran’›n siyasal söyleminin yumuflamas›n› beraberinde getirmifl ve ulusal ç›karlar 

‹slami doktrinin önüne geçmifltir. Rafsancani Yönetimi daha çok devrimin oturdu- 

¤u ve istikrar kazand›¤› bir dönem olarak görülmüfltür; çünkü bu dönemde rejimin 

söyleminde bir yumuflama olmufltur. 

‹ran ‹slam Devrimi hem bölgesel hem de küresel aktörleri ciddi bir flekilde rahats›z 

emifltir. Körfez bölgesindeki monarfliler baflta olmak üzere bölgedeki tüm 

statükocu rejimler, ‹ran yönetiminin yayd›¤› devrimci fikirleri tehdit olarak alg›lam›fllard›r. 

Zira fiii anlay›fl›ndaki Taklidi Merci yönetimini benimseyen Humeyni’ye 

göre ‹slam ümmeti sonradan ortaya ç›km›fl ideolojiler çerçevesinde kendi içinde 

parçalanm›fl ve d›fl etkilere aç›k bir hâle getirilmiflti. Bu yüzden Humeyni, öncelikli 

olarak ‹slam ümmetinin birlefltirilmesi ve halk›na yabanc› olan iktidarlar›n de¤ifltirilmesi 

sorunlar›n› gündeme alm›flt›. ‹ktidara gelmesinden sonra Irak’taki Baas yönetimi 

baflta olmak üzere tüm Orta Do¤u’daki rejimleri elefltirmesi bölge ülkelerinde 

‹ran karfl›t› bir rahats›zl›¤›n da oluflmas›na yol açm›flt›. fiah döneminde Körfezdeki 

Krall›klar ile Emirlerin koruyucusu konumunda olan ‹ran, yeni yönetimle birlikte 

söz konusu rejimleri elefltiren bir d›fl politika yürütmeye bafllam›flt›. Bu durum 

ise baflta Irak olmak üzere Körfez ve Bat› ülkelerinin ‹ran’a karfl› büyük bir tehdit 

alg›lamas›na neden olmufltur. Ayr›ca bölgedeki seküler ve modernist ülkeler de ‹slami 

‹ran’dan yay›lan siyasal söylemden rahats›z olmufllard›r. 

Benzer flekilde hem Do¤u hem de Bat› bloklar›ndaki küresel güçler ‹slami 

‹ran’›n siyasal söylemini tehdit olarak alg›lam›fllard›r. Afla¤›da da aç›kland›¤› gibi 

‹ran-Irak Savafl›’nda iki taraf›n da Irak’a destek vermesi bunun en önemli göstergelerinden 

biridir. 

‹ran’daki devrim ve devam›ndaki rejim de¤iflikli¤inin en çok etkiledi¤i ülkelerin 

bafl›nda Türkiye gelmektedir. Bunun bafll›ca nedenleri flunlard›r: Öncelikle, 

bölgenin tek seküler rejimi olan Türkiye, yeni dinsel cumhuriyet rejimini kendine 

bir tehdit olarak alg›lam›fl; ‹ran’daki yeni rejim de Türkiye’deki rejimi ötekilefltirmifltir. 

‹ki ülke aras›nda zaman zaman Humeyni ve Atatürk gibi kiflilikler ve ulusal 

semboller üzerinden bas›n›n da kat›ld›¤› çat›flmalar yaflanm›flt›r. ‹kinci olarak, Bat› 

103 

Halk›n Mücahitleri Örgütü 

(HMÖ- Farsças›: Sazmane 

Mojahedin-e Khalq-e ‹ran) 

‹ran ‹slam Cumhuriyetini 

y›kmay› amaçlayan örgüttür. 

M. R›za Pehlevi ve 

kapitalizme karfl› 1965 

y›l›nda kurulmufl olup silahl› 

mücadeleyi benimsemifltir. 

2001 y›l›nda silahl› 

mücadeleyi terk etti¤ini 

aç›klam›flt›r. Günümüzde 

seküler bir yönetim için 

çabalamakta olup sürgünde 

parlamento rolünü 

üstlenmifltir.

104 

SIRA S‹ZDE 

2 


bloku’na mensup bir ülke olan Türkiye, ‹ran’›n revizyonist söylemini onaylamam›fl, 

aksine bunu bölgesel istikrar ve kendi güvenli¤i bak›m›ndan bir tehdit olarak 

alg›lam›flt›r. Üçüncü olarak, ‹slami ‹ran Türkiye’ye karfl› silahl› mücadele yürüten 

PKK ve di¤er silahl› gruplara destek vermifltir. Bunun karfl›l›¤›nda da Türkiye, 

‹ran’a karfl› mücadele eden Halk›n Mücahitleri Örgütü mensuplar›n›n Türkiye’de 

yaflamalar›na göz yummufltur. 

‹ran devriminin SIRA Türkiye S‹ZDE üzerine ne gibi etkileri olmufltur? 

B‹R‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (‹RAN-IRAK SAVAfiI) 



‹ran-Irak Savafl› 22 Eylül 1980 ile 20 A¤ustos 1988 y›llar› aras›nda yaflanm›fl, iki taraftan 

bir milyondan fazla kiflinin hayat›na mal olan ve iki ülkeyi de ciddi ekono- 

SORU 

mik kay›plara SORU u¤ratan ve hem siyasal hem de toplumsal olarak y›pratan bir bölgesel 

savaflt›r. 20. yüzy›l›n en uzun süreli konvansiyonel savafl› olan ‹ran-Irak Savafl›, 

D‹KKAT 

yüzy›l›n son D‹KKAT çeyre¤inde Orta Do¤u’daki iki ülke aras›nda meydana gelen ve daha 

çok dinsel bölünmeler, s›n›r sorunlar› ve siyasal farkl›l›klar gibi nedenlerden dolay› 

gerçekleflen çok-boyutlu bir Arap-Fars savafl›d›r. Baz›lar› bu olaya taraflar› niteleyen 


ülkeleri dikkate alarak ‹ran-Irak Savafl› derken, bir grup gözlemci ise savafl›n yafland›¤› 

bölgeyi nazar› dikkate alarak Birinci Körfez Savafl› olarak isimlendirmektedir. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

Savafl›n Nedenleri 

Birinci Körfez Savafl›’n›n ülke, bölge ve dünya siyasetinden kaynaklanan baz› 

K ‹ T A P 

önemli nedenleri K ‹ T Avard›r. P Bu nedenlerin bafl›nda iki ülke aras›ndaki dinsel farkl›l›klar 

taraf›ndan beslenen tarihsel çat›flmayd›. Irak’taki Sünni Yönetim ile Irak’ta yaflayan 

fiiiler ve fiii ‹ran Yönetimi aras›nda hep sorunlar olmufltu. Seküler de olsa da- 

TELEV‹ZYON ha çok Sünni TELEV‹ZYON Araplara dayanan Saddam rejimi alt›nda yaflayan fiiiler a¤›r bir siyasal, 

toplumsal ve ekonomik bask› alt›nda tutulmaktayd›lar. Her türlü muhalefetin 

yasak oldu¤u ülkede Kürtlerin siyasal ve askeri mücadelesi d›fl›nda tek potansiyel 

muhalefet ve siyasal tehdit ülke nüfusunun en büyük kesimini oluflturan fiiilerden 


gelmekteydi. Ayr›ca, 1977 y›l›nda Irak’›n Necef kentinde sürgündeyken Irak taraf›ndan 

s›n›r d›fl› edilen ‹ran ‹slam Devrimi lideri Ayetullah Humeyni de zaman zaman 

Irak fiiilerini Baas tasallutundan kurtarmaktan bahsediyordu. 

‹ran-Irak Savafl›’n›n nedenlerinden biri de iki ülke aras›ndaki siyasal ve ideolojik 

farkl›l›klard›. So¤uk Savafl Dönemi boyunca fiah R›za Pehlevi yönetimindeki 

‹ran Bat› Bloku’na ve özellikle Amerika Birleflik Devletleri’ne yak›n bir siyaset izlemifltir. 

Öte yandan Irak ise General Abdülkerim Kas›m’›n 1958 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i 

darbeden sonra sosyalist bir çizgide siyaset yapmaya bafllam›flt›. Daha sonra 

Baas Partisi’nin iktidara gelmesiyle bu siyasi e¤ilim güçlenmifl ve Irak Sovyet 

yanl›s› bir ülke olmufltur. Farkl› kutuplarda yer almak iki ülkenin bir di¤erine güvensizli¤i 

artt›rm›flt›r. ‹slam Devrimi’nden sonra ideolojik farkl›l›k artm›fl ve hatta 

ideolojik z›tl›k oluflmufltur. Potansiyel Sünni-fiii ayr›flmas› siyasal bir soruna dönüflmüfltür. 

Devrim lideri Humeyni devrimden hemen sonra seküler ve sosyalist Saddam 

rejiminin y›k›lmas› için Irakl› fiiilere ça¤r›da bulununca Irak da ‹ran’a karfl› 

kozlar›n› kullanmaya bafllam›flt›r. Böylece Irak’›n ‹ran’a sald›rma nedenlerinden biri 

de Devrimci fiii anlay›fl›n›n Arap dünyas›ndaki muhtemel ilerleyiflini durdurmak 

olmufltur. 

Baz› gözlemciler ise savafl›n ç›k›fl›n›, kendi rejimini tehdit alt›nda gören Saddam 

Hüseyin’in yanl›fl bir hesaplamayla ‹ran’› iflgal etme iste¤ine ba¤lamaktad›r. Halktan 

kopuk ve Bat›l› ülkelerin deste¤inden yoksun olan Irak, bölgede yaln›z b›rak›l-


m›fl durumdayd›. Ayn› ad› alan bir parti taraf›ndan yönetilen Suriye ile bile gergin 

iliflkileri vard›. Buna göre Saddam, Devrimci ‹ran’›n özellikle ülkedeki Sünni-fiii 

dengesini Sünniler aleyhine de¤ifltirece¤i ve Irak’›n Basra Körfezi’ne ç›k›fl›n› k›s›tlayaca¤› 

korkusuyla ‹ran’a sald›rmak zorunda hissetti¤i düflünülmektedir. Savafl›, 

sadece Saddam’›n Ayetullah Humeyni’ye yönelik kiflisel düflmanl›¤› olarak görenler 

bile vard›r. 

Savafl’›n baflka bir nedeninin de Saddam Irak’›n›n Arap dünyas› liderli¤ine oynamas› 

oldu¤u ifade edilmifltir. Arap dünyas›ndaki ve ‹ran’›n yerine Körfez’deki 

hakim güç olma mücadelesi çerçevesinde zay›flam›fl ‹ran’› devre d›fl› b›rakmas› 

gerekmekteydi. Bölgesel hegemonya peflinde koflan ve Araplar›n hamili¤ini üstlenen 

Saddam, bu amaçlar›na ulaflmak için ayr›ca ‹ran’›n, Araplar›n ço¤unlukta oldu¤u 

ve Arabistan olarak isimlendirdi¤i Huzistan eyaletini ele geçirmek istemifltir. 

Osmanl› Devleti’nin Araplara ait olan bu eyaleti ‹ran’a verdi¤ini ve bunun geri 

al›nmas› gerekti¤ini ileri sürmekteydi. Ayr›ca M›s›r lideri Nas›r’›n ölmesi ve Baas 

Partisi’nin iktidara gelmesi sonras›nda Irak kendini Arap dünyas›n›n lideri olarak 

görmeye bafllam›flt›r. Bu misyonuna uygun olarak Birleflik Arap Emirlikleri ad›na 

Körfez’deki Ebu Musa, Büyük Tumb ve Küçük Tumb adalar›n› geri almay› da 

amaçlam›flt›r. 

Bütün bu sorunlar›n varl›¤›n› potansiyel olmaktan gerçek bir çat›flma ortam›na 

alan da iki ülke aras›ndaki s›n›r sorunlar›d›r. 1937 y›l›nda imzalanan ‹ran-Irak S›n›r 

Antlaflmas› ile Irak’a b›rak›lan 200 km uzunlu¤undaki fiatt-ül Arap Suyolunu iki 

ülke aras›nda ciddi bir gerilim konusu olmufltur. ‹ran s›n›r›n, Dicle ile F›rat nehirlerinin 

birleflerek ve iki ülke aras›ndaki s›n›r› oluflturarak Basra Körfezi’ne akan 

fiatt-ül Arap suyolunun ortas›ndan (talvegten) geçti¤ini iddia ederken, Irak ise s›n›r›n 

suyolunun Do¤u yakas›nda oldu¤unu, yani bütün suyolunun kendisine ait 

oldu¤unu iddia etmekteydi. Asl›nda 1937 y›l›nda iki ülke aras›ndaki s›n›rlar› belirleyen 

antlaflma ile bu suyolunun kontrolü Irak’a b›rak›lm›flt›; ‹ran bile gemilerini 

buradan geçirince Irak’a geçifl ücreti ödemek durumundayd›. Bu dönemde ‹ran’la 

birlikte hem Sadabad hem de Ba¤dat Pakt›’na üye olan iki ülke aras›nda bir hâkimiyet 

sorunu yaflanmamaktayd›. Ancak iki ülke 1958 y›l›nda Irak’taki milliyetçi ve 

sosyalist darbeden sonra farkl› süper güçlerle iliflkileri gelifltirince ‹ran aç›s›ndan 

bu konu sorun hâline gelmeye bafllam›flt›r. 

Nisan 1969’da 1937 tarihli antlaflmay› rafa kald›ran ‹ran, yak›n müttefiki 

ABD’nin de deste¤ini alarak bu önemli suyolunu Irak’tan isteyince gerginlik siyasal 

bir soruna dönüflmüfltür. Her iki ülke için de petrol ihracat› bak›m›ndan stratejik 

önemi bulunan fiatt-ül Arap’› geri almak isteyen ‹ran, bu amaçla bölgeye asker 

sevk etmifl ve gövde gösterisi yapm›flt›r. Ayr›ca 1971 y›l›nda ‹ngilizlerin Körfez’den 

çekilmesi üzerine ‹ran bu Musa, Büyük Tumb ve Küçük Tumb adalar› 

üzerinde hak iddia etmifltir. Bunun üzerine iki ülke aras›ndaki diplomatik iliflkiler 

kesilmifl, ancak 1973 y›l›nda tekrar kurulabilmifltir. 1975 y›l›nda ise iki aras›nda 

imzalanan Cezayir Antlaflmas› ile bu sorun çözülmüfltür. Var›lan antlaflmaya 

göre ‹ran, Irak yönetimine karfl› isyan eden Kürtlere deste¤ini çekmifl, Irak da iki 

ülke aras›ndaki s›n›r›n fiatt-ül Arap’›n en derin noktas›ndan geçti¤ini kabul etmek 

zorunda kalm›flt›r. 

105 

fiatt’ül Arap, F›rat ve Dicle 

nehirlerinin Basra 

Körfezi’nden denize 

dökülmeden önce 

birlefltikleri yerdir. Buran›n 

denize uzakl›¤› 193 km 

kadar olup, petrol tankerleri 

30 km kadar içeriye 

girebilmektedir. Bu 

suyolunun hangi devlete ait 

oldu¤u konusundaki 

tart›flma ve anlaflmazl›k 

Körfez’in güvenli¤ini 

olumsuz etkilemektedir.

106 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

Resim 4.3 

‹ran ile Irak 

aras›ndaki s›n›r 

sorunu: fiattül 

Arap (daire 

içindeki alan) 

Kaynak: 

http://www. 

thekooza.com/wpcontent/uploads/map-syria-iraqiran.jpeg 

D‹KKAT 


Irak’›n bu iddialar› üzerine ‹ran Yönetimi de karfl› hareket bafllatarak Baas rejimine 

karfl› mücadele eden Kürt gruplara destek vermeye bafllam›flt›r. ‹ki ülke 

aras›ndaki gerginli¤in önemli bir nedeni de Kürt Sorunu olmufltur. Hem ‹ran hem 

de Irak’ta önemli bir oran›n› oluflturan Kürtlerin merkezi hükûmetlerle yaflad›¤› 

sorunlar dolay›s›yla Kürt gruplar›n›n bölge ülkeleri taraf›ndan birbirlerine karfl› 

kullan›lmalar› söz konusuydu. ABD’nin de teflvikiyle ‹ran, 1961 y›l›ndan itibaren 

Irak yönetimine karfl› mücadele eden en önemli Kürt siyasetçi olan Molla Mustafa 

Barzani liderli¤indeki Kürtlere her türlü deste¤i vermeye bafllam›flt›r. ABD ile 

‹ran Kürtlerin Irak karfl›t› mücadelesinden farkl› beklentiler içindeydiler. ABD 

Sovyetlerin bölgedeki etkisini azaltmaya çal›fl›rken, ‹ran da Irak’tan tavizler koparmak 

peflindeydi. 

Yukar›da say›lan siyasal nedenlerin d›fl›nda Saddam’›n ‹ran’a sald›rmas›n›n bir 

de ekonomik nedeni vard›. ‹ran’›n önemli petrol bölgelerini ve zengin do¤al kaynaklar›n› 

ele geçirerek bölgenin en cayd›r›c› gücü ve dünyan›n en rekabetçi ve 

güçlü ekonomisi olmaya çal›flm›flt›r. Saddam Irak’› ayr›ca önemli ticaret yollar›n› 

ele geçirerek dünya ticaretinde hat›r› say›l›r bir devlet olmay› arzulam›flt›r. 

‹ran-Irak Savafl›’n›n SIRA S‹ZDE nedenleri nelerdir? 

Bu nedenlerin d›fl›nda ‹ran ile Irak’›n 1980 y›l›nda içinde bulunduklar› flartlar da 


Irak’›n ‹ran’a sald›rmas›n›n nedenlerinden birini oluflturmaktayd›. Tam donan›ml› 

ve e¤itimli askeri birliklere sahip olan Irak, tamam› son model Sovyet yap›m› teçhizat 

ile donat›lm›fl SORU 12 mekanize birlik oluflturmufltu. Öte yandan, askerî deneyimleri 

olmayan din adamlar› taraf›ndan sevk ve idare edilen ve örgütlü bir liderlikten 

D‹KKAT 


AMAÇLARIMIZ 

3 

AMAÇLARIMIZ


yoksun olan ‹ran ordusu, Amerikan yap›m› yedek parçalardan da mahrum olunca 

oldukça dezavantajl› bir durumda kalm›flt›. Ayr›ca, onlarca generali idam edilen ve 

12 bin silahl› kuvvetler mensubu görevden uzaklaflt›r›lan ‹ran ordusu muharebe 

yetene¤ini kaybetmifltir. Genel manada, ‹ran ordusuyla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Irak’›n 

bariz bir avantaj› söz konusuydu; Irak lideri Saddam Hüseyin de bu avantajl› konumu 

kullanmak istemiflti. 

Savafl Süreci 

Cezayir Antlaflmas›’n› Irak için bir yenilgi olarak gören Saddam Hüseyin, 17 Eylül 

1980 tarihinde, nihai bir antlaflma olarak de¤il sadece bir ateflkes olarak gördü¤ü 

bu antlaflmay› reddetti¤ini aç›klam›fl ve befl gün sonra da (22 Eylül 1980 tarihinde) 

Irak silahl› kuvvetleri ‹ran’a büyük bir hava sald›r› düzenlemifltir. Irak’a ait M‹G Savafl 

uçaklar› ‹ran’›n Tahran, Tebriz, Ahvaz, Bahtaran, Urmiye, Hemedan, Senendec 

ve Abadan gibi farkl› flehirlerinde bulunan askerî hava üslerini bombalam›flt›r. Bu 

sürpriz hava sald›r›s› beklenen sonucu do¤urmam›fl, muhkem hangarlarda korunan 

‹ran savafl uçaklar› büyük bir zarar görmemifltir. Birkaç saat sonra Amerikan 

yap›m› F-4 Fantom uçaklar› fazla kay›p vermeden karfl› sald›r›lar gerçeklefltirmifltir. 

Ekim ay›n›n sonuna gelindi¤inde Irak silahl› kuvvetleri, Huzistan eyaletinde ve 

Zagros Da¤lar› bölgesinde ‹ran topraklar›n› iflgal etmifltir. Irak birlikleri, 10 Kas›m’da 

‹ran’›n en büyük liman› olan Hürremflehir’i ele geçirerek ‹ran’›n Huzistan 

eyaletinin baflkenti ve ayn› zamanda ‹ran’›n en büyük petrol flehri olan Abadan’› 

tehdit eder hâle gelmifller. fiehri üç taraftan kuflatmalar›na ve bir k›sm›n› iflgal etmelerine 

ra¤men, ‹ran Devrim Muhaf›zlar›’n›n fliddetli savunmas› karfl›s›nda Irak 

birlikleri Eylül 1981’de kuflatmay› kald›rarak geri çekilmek zorunda kalm›fllar. 

Bu ani sald›r› ve ilk günlerdeki baflar›lar Saddam’›n k›sa sürede bir zafer elde 

edece¤i beklentisi sonucunda yaflanm›flt›. Saddam, Huzistan eyaletinin iflgal edilmesiyle 

burada yaflayan milyonlarca Arap’›n fiii ‹ran’a karfl› isyan edeceklerini beklemiflti. 

Irak’› desteklememek bir yana Huzistan Araplar› ‹ran’›n hem düzenli hem 

de milis güçleriyle birlikte Irak’a karfl› mücadele etmifltir. Huzistan’daki Araplar›n 

‹ran’a sad›k kalmalar› üzerine beklenen isyan gerçekleflmeyince savafl›n uzun ve 

y›prat›c› olaca¤› ortaya ç›km›flt›. 

‹ran ordusunun k›sa sürede toparlanmas› ve karfl› sald›r›ya geçmesiyle birlikte 

Irak ordusunun ilk zamanlardaki ilerleyifli durdurulmufltur. ‹ran Yönetimi, gönüllüleri 

savafla ça¤›rm›fl ve cepheye daha çok say›da rejime sad›k olan Pasdaranlar› 

göndermifltir. Ayr›ca, ‹ranl› yetkililer fiah yanl›s› olduklar› gerekçesiyle hapiste tutulan 

pilotlar› serbest b›rakarak Irak’a karfl› kullan›lmas›n› ve ABD’de e¤itim gören 

eski askerleri göreve ça¤›rm›fl ve Irak’a karfl› güç dengelerini sa¤layabilmifltir. Rejim 

yanl›lar›n›n ideolojik ba¤l›l›klar› ve flehit olma arzular› flah döneminin profesyonel 

askerleri ise baflar›l› olarak prestijlerini kurtarmak istiyorlard›. 

1981 y›l›n›n ilk günlerinden itibaren büyük karfl› sald›r›lar bafllatan ‹ran, Bahar 

ve Yaz aylar›nda etkili olmaya bafllam›flt›r. Asl›nda ‹ran’da devrim sonras› ilk cumhurbaflkan› 

olan Beni Sadr’›n görevden al›nmas› sonras›nda ‹ran ilk ciddi zaferini 

kazanm›flt›r. Çünkü Beni Sadr’›n görevden ayr›lmas›yla birlikte düzenli askerî birlikler 

ile ‹ran Devrim Muhaf›zlar› (Pasdaran ve Besiç) aras›ndaki ciddi bir rekabet 

vard›. Bu iç mücadelenin sonucunda ‹ran ordusunun yönetimi profesyonel askerlerden 

din adamlar›n›n kontrolündeki birliklere geçmifltir. Mart 1982 tarihinde ise 

a¤›r bir sald›r› ile karfl› karfl›ya kalan Irak ordusunun s›n›ra geri çekilmesiyle birlikte, 

savafl›n seyri ‹ran lehine de¤iflmeye bafllam›flt›r. ‹ran birlikleri, Irak askerî hatlar›n› 

yarm›fl, Irak askerî birliklerin bütünlü¤ünü bozmufl ve savafltaki stratejik üstün- 

107

108 

Resim 4.4 

‹ran-Irak 

Savafl›’nda 

sald›r›ya u¤rayan 

petrol kuyular› 

Kaynak: 

http://www. 

guardian.co.uk/ 

commentisfree/ 

2011/mar/24/iransaudi-arabiabahrain-cold-war 


lü¤ü ele geçirmifltir. May›s 1982’de ise ‹ran birlikleri, yüksek bedellerle de olsa 

Hürremflehir’i geri alm›flt›r. Buna karfl›, ‹ran’›n daha fazla kazanç elde etmesinden 

korkan Saddam Hüseyin uluslararas› s›n›rlara geri çekildi¤ini ilan etmifl, ancak ‹ran 

bunu kabul etmeyerek savafl› Irak topraklar›na tafl›m›flt›r. 

1982 y›l›n›n sonlar›nda yeniden Sovyetler Birli¤i’nden silah deste¤i alan Irak 

birlikleri, yeni savunma hatlar› oluflturmufl ve yeni tahkimatlar yapm›flt›r. Güçler 

nispeten dengelenince karfl›l›kl› insan kay›plar› da artm›flt›r. 1983 y›l› da daha çok 

kara birliklerinin (tank ve anti-tank savafl›n›n) çat›flmas›yla ve neticesinde de ordular›n 

bir di¤erini k›rmas›yla geçmifltir. 1983 y›l›nda ‹ran üç büyük sald›r› gerçeklefltirmifl, 

fakat baflar›s›z olan bu sald›r›lar sonucunda 200 binden fazla insan ölmüfltür. 

1983 y›l› sonlar› itibar›yla Irak’›n genel söyleminde bir de¤iflim gözlemlenmifl, 

Irak lideri Saddam ‹ran’la anlaflman›n yollar›n› aramaya giriflmifltir. Bir taraftan Sovyetler 

ve Fransa’dan ald›¤› yeni silahlarla ‹ran’a büyük insani ve ekonomik kay›plar 

verdirmeye çal›flm›fl di¤er taraftan da Humeyni ile tarafs›z bir yerde görüflme 

ça¤r›s› ve süper güçlerin müdahil olmas›n› istemesi gibi diplomatik araçlar kullanarak 

‹ran’› görüflme masas›na çekmek istemifltir. 

1984 y›l›nda ‹ran ordusunun a¤›r sald›r›lar› karfl›s›nda bunalan Irak ordusu gerilemeye 

ve mevzi kaybetmeye, sonuçta ‹ran ordusu Kürdistan eyaletinde s›n›r› 

geçerek Dicle Nehri’ne do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›r. Bu sald›r›lar›n sonucunda 

da ‹ran, Irak’›n güneyinde bulunan petrol üretime merkezi Mecnun adas›n› iflgal 

etmifltir. Ancak batakl›k olan bu adada hareket etme güçlü¤ü oldu¤undan ‹ran 

birlikleri sorun yaflam›fllar. Savafl›n bu aflamas›nda Irak ordusu, ‹ran birliklerini 

geri püskürtmek için hardal gaz› ve sinir gaz› gibi zehirli gazlar, yani kitle imha 

silahlar›, kullanmaya bafllam›flt›r. Tahminlere göre taraflar›n birbirlerine azami zarar› 

verme çabas› neticesinde sadece 1984 y›l›nda ‹ran’›n 300, Irak’›n ise 250 bin 

civar›nda askeri öldürülmüfl veya yaralanm›flt›r. Yeni silahlar›n kullan›lmas› ve 

yeni cephelerin aç›lmas›yla birlikte savafl da gerçek manada bir y›pratma savafl›na 

dönüflmüfltür. 

Irak taraf›ndan flehirlerin bombard›man uçaklar› ve füzelerle bombalanmas› ile 

savafl yeni bir boyut kazanm›fl ve total bir savafla dönüflmüfltür. Irak ordusu ilk kez 

1984 y›l›nda önce Dizful daha sonra da Tahran ve di¤er flehirlere sald›r›lar düzenlemifltir. 

Ellerindeki savafl araçlar›n›n k›s›tl›l›¤› flehirlerin çok fazla hasar görmesine


engel olmufltur. Özellikle Irak ordusu hiçbir ahlaki s›n›r tan›mayarak savafl› kazanmak 

ad›na bütün araçlar›n› kullanarak her türlü sald›r› gerçeklefltirmekteydi. Bu 

ba¤lamda 1987 y›l›nda ‹ranl› sivillere karfl› Rus yap›m› SCUD füzelerini kullanmaktan 

çekinmemifltir. Bu sald›r›lar sonucunda Tahran nüfusunun yaklafl›k yar›s› (4 

milyon civar›nda insan) flehirden kaçm›flt›r. Buna karfl› olarak da ‹ran Ba¤dat’› füzelerle 

vurmufltur. 

Savaflta taraflar 1985 y›l›nda yerleflim yerlerini ve sanayi tesislerini bombalamaya 

bafllam›fllar. May›s ay›nda Irak birlikleri, sivillerin moralini bozmak ve askerî hedefleri 

tahrip etmek amac›yla a¤›r toplar, savafl uçaklar› ve karadan-karaya füzelerle 

Tahran baflta olmak üzere ‹ran flehir merkezlerini vurmaya bafllam›flt›r. ‹ran da buna 

cevap olarak Libya ve Suriye’den Scud füzeleri edinerek Ba¤dat ve di¤er Irak flehir 

merkezlerine sald›rmaya bafllam›flt›r. ‹laveten, hem Bat› hem de Do¤u Bloku’ndan 

Irak’a askerî destek sa¤lanmas› üzerine ‹ran, Körfez’den geçen gemileri durdurup 

aramaya bafllam›flt›r. 

‹ran birlikleri 9 fiubat 1986 tarihinde sürpriz bir sald›r› düzenleyerek fiatt-ül 

Arap suyolunun kenar›nda bulunan batakl›klar› geçmifl ve Irak taraf›ndan terk edilen 

Fev Yar›madas› ve liman›n› ele geçirmifltir. Irak birlikleri petrol üretimi ve sevkiyat› 

bak›m›ndan önemli olan bu yar›maday› ancak ‹ran’a karfl› kitle imha silahlar›n› 

da kullanarak Nisan 1988’de geri alabilmifltir. 

Bunun üzerine BM dört kimyasal silah uzman›n› incelemelerde bulunmak amac›yla 

‹ran’a göndermifltir. Bu uzmanlar›n haz›rlad›klar› raporlar do¤rultusunda zaman›n 

BM Genel Sekreteri Javier Perez de Cuellar Irak’› resmen k›nam›fl ve kimyasal 

silahlar›n kullan›m› konusunda 1925 tarihli Cenevre Protokolü’ne uymaya davet 

etmifltir. Irak iddialar› yalanlamaya kalkm›fl ancak ‹ran’dan Avrupa baflkentlerine 

giden yaral›lar› en büyük kan›t› oluflturmufllard›r. Ayr›ca, Irak’›n Mart 1988 tarihinde 

Kürtlerin yaflad›¤› Halepçe kasabas›nda kulland›¤› kimyasal silahlardan dolay› 

da suçlanm›flt›r. 

Resim 4.5 

Cephede Kimyasal 

Sald›r›lara Karfl› 

Önlem Alan Bir 

‹ran Askeri 

109 

Kaynak: 

http://fouman.com/ 

Y/Picture_View- 

Iran_Iraq_War_ 

Chemical_Mask_ 

Soldier.htm

110 

fiekil 4.6 

‹ran-Irak 

Savafl›’nda 

savaflan çocuk 

askerler 

Kaynak: Efraim 

Karsh (2002), 

Essential Histories: 

Iran-Iraq War 

1980-1988, 

Oxford: Osprey 

Publishing, s. 62 


1986 y›l› ayn› zamanda tanker savafl›n›n yo¤unlaflmas›na yol açm›flt›r. Taraflar›n 

bir y›l içinde yüzden fazla tarafs›z gemiye (petrol tankerlerine ve sivil ticaret gemilerine) 

sald›rd›¤› iddia edilmektedir. Di¤er konularda oldu¤u gibi tanker savafl›n›n 

da bafllat›c›s› olan Irak savafl boyunca kendisine destek veren Körfez ülkelerinin 

gemilerine bile sald›rm›flt›r. Özellikle Kuveyt gemilerine yönelik sald›r›lar›n artmas› 

üzerine Kuveyt yönetimi uluslararas› toplumdan koruma talep etmifltir. Hem 

Sovyetler Birli¤i hem de ABD bu talebe olumlu yan›t vermifl ve Kuveyt’e ait gemileri 

korumaya alm›flt›r. 

1987 y›l›nda ise ‹ran birlikleri Irak’›n en büyük ikinci flehri Basra’ya büyük bir 

sald›r› dalgas› düzenlemifl, ancak baz› baflar›lar elde etmelerine ra¤men flehri ele 

geçirememifllerdir. Irak’›n karfl› sald›r›lar› ile savafl t›kanma noktas›na gelmifl ve bir 

kez daha y›pratma savafl›na dönüflmüfltür. ‹ran’›n Kerbela sald›r›lar› ad›n› verdi¤i 

ve savafl› bitirmesini bekledi¤i bu sald›r›larda iki taraf da ciddi kay›plar vermifltir. 

‹ran’›n son büyük sald›r›s› 1988 bahar›nda gerçekleflmifltir. Bu sald›r› neticesinde 

‹ran birlikleri Kürdistan topraklar›ndan geçerek yaklafl›k 400 mil kare Irak topra¤›n› 

ele geçirmifltir. Köfleye s›k›flan ve yenilmek üzere olan Irak ordusu, bir insanl›k 

suçu iflleyerek cevap vermifltir. Mart 1988 tarihinde Irak savafl uçaklar› ‹ran 

askerlerinin denetiminde bulunan Kürt kasabas› Halepçe’ye kimyasal silahlar atm›fl 

ve binlerce sivilin ölmesine neden olmufltur. Kitle imha silahlar›n›n kullan›lmas›yla 

savafltaki dengeler Irak lehine de¤iflmifl ve Irak ordu birlikleri ‹ran iflgali alt›ndaki 

topraklar›n›n önemli bir k›sm›n› geri alm›flt›r. Daha sonra da ‹ran flehir merkezlerini 

vurmaya bafllam›flt›r. Netice itibar›yla, uzun ve genifl bir cephede savaflmak 

zorunda kalarak y›pranan ‹ran, 18 Temmuz 1988 tarihinde BM Güvenlik Konseyinin 

598 nolu karar›yla sunmufl oldu¤u ateflkes önerisini kabul etmifl ve savafl› 

sonland›rma karar› alm›flt›r. 20 A¤ustos 1988 tarihinde ateflkesin yürürlü¤e girmesiyle 

birlikte savafl sona ermifl ve ‹ran birlikleri iki-üç hafta içinde Irak topraklar›ndan 

çekilmifltir.


Savafl›n Sonuçlar› 

‹ran-Irak Savafl› birçok yönüyle So¤uk Savafl döneminde Arap-‹srail merkezli yaflanan 

savafllardan farkl›yd›. Her fleyden önce savafl›n süresi, önceki savafllara göre 

oldukça uzundu ve üçüncü taraflar (süper güçler), savafl›n sona erdirilmesi için 

herhangi güçlü bir giriflimde bulunmam›flt›. Sekiz y›l süren ve BM’nin 20 Temmuz 

1987’de ald›¤› ateflkes karar›n›n ‹ran’›n 18 Temmuz 1988’de kabul etmesiyle sona 

eren savafl›n insani ve ekonomik maliyeti oldukça fazlayd›. Zira savafl sonunda 

‹ran taraf›nda yaklafl›k 450,000 kifli ölmüfl ve 600,000 kifli yaralanm›flken savafl 

‹ran’a yaklafl›k 644 milyar dolara mâl olmufltur. Irak taraf›nda ise yaklafl›k 150.000 

kifli ölmüfl ve 400.000 kifli yaralanm›fl; ekonomik aç›dan da savafl 450 milyar dolar 

civar›nda bir maliyete neden olmufltur (Kostiner, 2009: 130). Bu ba¤lamda savafl›n 

önemli bir fark›, sivil yerleflim birimlerine yap›lan yo¤un sald›r›lar olmufltur. Bu sald›r›lar 

sadece konvansiyonel yöntemlerle yap›lmam›fl; ayn› zamanda kimyasal silahlar 

ve ‹kinci Dünya Savafl›’ndan beri ilk kez kullan›lan balistik füzelerle desteklenmifltir. 

Ancak katland›klar› maliyetlere ra¤men taraflar aras›ndaki s›n›rda herhangi 

bir de¤ifliklik olmam›flt›r. 

Savafl›n ortaya ç›k›fl nedenleri düflünüldü¤ünde Irak’›n, devrim sonras›nda askerî 

yetene¤inin önemli bir k›sm›n› kaybetti¤i ve henüz istikrar› sa¤layamad›¤›n› düflündü¤ü 

için savafl› bafllatt›¤› ‹ran, savafl sayesinde iç istikrar›n› sa¤layabilmifltir. 

Irak ise savafl›n ilk iki y›l›ndan sonra ‹ran karfl›s›ndaki askerî üstünlü¤ünü kaybetmeye 

bafllam›flsa da SSM’ler ve kimyasal silah sald›r›lar› ile ‹ran karfl›s›ndaki dezavantajlar›n› 

dengelemeye çal›flm›flt›r. Uzun süreli bir savafl oldu¤u için Orta Do¤u’da 

yaflanan di¤er savafllar›n aksine, bu savaflta ülkelerin nüfus faktörü öne ç›km›flt›r. 

Bu ba¤lamda ‹ran, özellikle kaybetti¤i topraklar› geri alma aflamas›nda var olan silah 

dezavantaj›n›, nüfus unsurunu kullanarak dengeleme yoluna gitmifl ve say›sal 

anlamda daha fazla kayb› olmas›na ra¤men bu stratejisinde k›smi baflar›lar elde etmifltir 

(Pirinççi, 2010). Savafl› kazand›¤› söylenen Irak, savafl s›ras›ndaki harcamalar› 

dolay›s›yla 80 milyar dolar civar›nda d›fl borç almak zorunda kalm›flt›r. Bu d›fl 

borçlar Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesinin temel gerekçelerinden birini oluflturmufltur. 

Savafl›n bitiminde iki ülke aras›nda baz› insani sorunlar da ortaya ç›km›fl, ancak 

hiçbir zaman tam anlam›yla çözülememifltir. Örne¤in, savaflta ölenlerin kimlik tespitinin 

yap›lmas› veya savaflta ölenler veya kaybolan kifliler hakk›nda bilgi al›flverifli 

yap›lamam›flt›r. ‹ran 1998 y›l›nda 5 binden fazla Irakl› savafl esirini serbest b›rakm›flt›r. 

Son esir de¤iflimi ise 2003 y›l›nda yap›lm›flt›r. 

Resim 4.7 

‹ran-Irak 

Savafl›’nda yap›lan 

bir sald›r›n›n 

hemen ertesi 

111 

Kaynak: 

http://www.defence. 

pk/forums/iraniandefence/225633iran-iraq-warpicture-gallery- 

5.html

112 


‹ran ve Irak’›n savafl s›ras›nda savunma ve silahlanma için yapt›klar› harcamalar, 

her iki ülkenin savafl sonras› dönemde izleyece¤i politikalar› etkilemifltir. Bu 

ba¤lamda ‹ran, savafltan kaynaklanan ekonomik y›pranmay› ve yeniden silahlanmay› 

kendi öz kaynaklar› ile gerçeklefltirmeye çal›fl›rken önceli¤i silahlanmaya de- 

¤il, savafl›n yol açt›¤› tahribat›n giderilmesine vermifltir. Irak ise bunun tersine silahlanmay› 

öncelikli politika olarak uygulay›p ekonomik sorunlar›n› afla¤›da ele 

al›naca¤› üzere farkl› yöntemlerle çözme yoluna gitmifltir. 

‹ran-Irak Savafl›’n›n bölgesel sonuçlar›n› irdelemek gerekirse savafl Körfez ülkelerinin 

‹ran’dan alg›lad›klar› yak›n tehdidin en az 10 y›l ertelenmesine neden olmufltur. 

Bu ba¤lamda alg›lanan tehdidin Irak sayesinde önlendi¤i aç›kt›r. Savafl s›ras›nda 

Irak’›n yenilmesini önlemek için özellikle ekonomik yard›mlarla savafl›n 

sürdürülebilirli¤ini sa¤layan Körfez ülkeleri savafl›n bafllamas›yla beraber oluflturduklar› 

Körfez ‹flbirli¤i Konseyi (K‹K) ile de bölgesel güvenlik için koordinasyon 

mekanizmas› oluflturmaya çal›flm›fllard›r. Savafl sonras›nda K‹K’in kurumsal mekanizmas›n› 

geniflletmeye çal›flan Körfez ülkeleri, ‹ran tehdidini engelleyen Irak’› örgüte 

almaya yanaflmam›fllard›r. Bu noktada ekonomik aç›dan y›pranmas›na ra¤men 

askerî aç›dan o kadar y›pranmayan Irak’›n Körfezdeki savafl sonras› tehdit alg›lamalar›nda 

yavafl yavafl dikkate al›nmaya baflland›¤› görülmektedir. Savafl›n bir 

di¤er bölgesel sonucu, M›s›r’›n u¤rad›¤› izolasyondan kurtularak tekrar bölge politikalar›na 

angaje olmas›d›r. 1988 Oca¤›nda Irak’›n yan› s›ra bütün Körfez ülkelerini 

ziyaret eden Hüsnü Mübarek’in bölge politikalar›na angaje olmas› Irak’›n 

1989’da kurulmas›na öncülük etti¤i Arap ‹flbirli¤i Konseyi ile gerçekleflecektir. Bununla 

beraber M›s›r, bölgesel liderlik aç›s›ndan hiçbir zaman 1960’lardaki konumuna 

yükselemeyecektir. 

Sonuç olarak gerek küresel güçlerin tamam› gerekse bölgesel güçlerin önemli 

bir k›sm›, devrimden sonra ‹ran’›n tehdit oluflturdu¤u konusunda hemfikirdi. Büyük 

ölçüde bu görüfl birli¤i nedeniyle Irak’›n bafllatt›¤› savafl, bu ülkeye verilen üstü örtülü 

veya aç›k silah transferleri ve ekonomik yard›mlarla sürdürüldü. Ancak Irak’›n 

savafltan galip ayr›lmas›, Ba¤dat’›n bölgesel anlamda mutlak üstünlü¤ü anlam›na 

gelece¤inden; bu durum gelecekte Irak kaynakl› kayg›lar›n yaflanmas›na neden olmaktayd›. 

Bu durumda gerek bölge ülkeleri gerekse küresel güçler aç›s›ndan en iyi 

alternatif, her iki taraf›n savafltan y›pranarak ç›kmas›yd›. Nitekim savafl›n sonunda 

ne ‹ran ne de Irak askeri ve siyasi olarak net bir kazançla ç›kt›. Dolay›s›yla savafltan 

net bir kazançla ç›kanlar›n bafl›nda ‹ran’dan yak›n bir tehdit alg›layan bölge ülkeleri 

ve silah sat›fllar›yla bölgesel geliflmeleri kontrol alt›nda tutan güçler olmufltur. 

‹ran-Irak Savafl› özellikle Irak tarihinde önemli bir k›r›lma noktas› oluflturmufltur. 

Ülkedeki siyasal, toplumsal ve ekonomik yap› sürekli bir biçimde de¤iflmifltir. 

Kendisini seküler ve modern cumhuriyet olarak nitelendiren Saddam yönetimindeki 

Irak, dinci ve fanatik bir düflman devlete karfl› savaflt›¤›n› ilan etmiflti. Bunun 

karfl›l›¤›nda da Irak yönetimi di¤er Arap ülkelerle ve Bat›l› devletlerle diplomatik 

iliflkiler kurmufl ve iliflkilerini düzeltmifltir. ABD’nin de onay›yla Avrupal› devletler 

‹ran’a silah ambargosu uygulamaya devam ederken Irak’a silah satm›fllard›r. Bu 

dönemde Irak’a silah sa¤layan ülkelerin bafl›nda Fransa gelmekteydi. Radikal ‹slam 

düflüncesinin yay›lmas›ndan endifle eden ›l›ml› Arap ülkeleri de bu s›rada Irak’a 

ciddi miktarda parasal destek sa¤lam›fllard›r. 

Savafl s›ras›nda Irak içerdeki muhalif kesimlere karfl› bir k›y›m bafllatm›fl ve her 

türlü bask›ya maruz b›rakm›flt›r. Ülkedeki fiiilerin önde gelenlerini sözde gerekçelerle 

idam etmifl, fiiileri zorla orduya ve partiye alm›fl, onlar› kendi ç›karlar› do¤rultusunda 

çal›flt›rm›flt›r. Kürtlere ise daha büyük ac›lar çektirmifl, onlar› bir nevi soy-


k›r›ma u¤ratmaya çal›flm›flt›r. Kürtlere karfl› yürüttü¤ü kampanya s›ras›nda sadece 

Barzani ailesinden 8 bin civar›nda insan› öldürtmüfltür. Saddam Hüseyin y›llar sonra 

bu eylemleri nedeniyle yarg›lanacak ve idama mahkûm edilecektir. 

Savafl boyunca Suriye’deki Nusayri ve Baas rejimi, benimsedi¤i Arapç›l›k ideolojisine 

ihanet ederek ‹ran’›n yan›nda yer alm›flt›r. ‹ran’› destekleyen tek bir bölge 

ülkesi vard›, o da Suriye. Nisan 1982 tarihinde ‹ran’›n talebi üzerine Suriye, Irak 

petrollerini Akdeniz’e tafl›yan Kerkük-Banyas Petrol Boru Hatt›’n› kapatm›flt›r. Suriye’nin 

bu davran›fl›n›n Irak’a ayl›k maliyeti yaklafl›k 5 milyar dolar olmufltur. Ancak 

‹ran’›n galibiyetini kendi güvenlikleri bak›m›ndan tehlikeli gören Suudi Arabistan 

ve Kuveyt baflta olmak üzere Körfez ülkeleri, Irak’a mali destekler vererek 

muhtemel bir mali çöküflten kurtarm›flt›r. Rivayetlere göre Irak, Körfez ülkelerinden 

y›ll›k yaklafl›k 60 milyar dolar yard›m almaktayd›. 

‹ran silahlar›n› büyük ölçüde Çin, Libya ve Kuzey Kore gibi birkaç ülkeden karfl›lamaya 

çal›flm›flt›r. Özellikle ‹ran’a en fazla silah satan Kuzey Kore, ayn› zamanda 

‹ran ile Komünist Blok ülkeleri aras›nda arac›l›k yapm›flt›r. Irak ise Sovyetler 

Birli¤i, Fransa, ‹ngiltere, Almanya, ‹talya ve ‹spanya gibi NATO ülkeleri, Brezilya, 

M›s›r ve Suudi Arabistan gibi çok say›da ülkeden silah temin etme imkân›na sahipti. 

Bat› Bloku, Do¤u Bloku, Ba¤lant›s›zlar ve Araplar genel manada Irak’a destek 

ç›kt›lar. Öncelikle Sovyetler Birli¤i savafl boyunca Irak’a büyük yard›mlarda bulunmufltur. 

Irak ordusunun kulland›¤› silahlar›n önemli bir k›sm› Sovyetlerden al›nmayd›. 

1983 y›l› Ocak ay›nda Irak, Sovyetler ile yeni bir silah antlaflmas› daha imzalam›flt›r. 

Buna göre, Irak Sovyetlerden T-62 ile T-72 tanklar›, M‹G-23 ile M‹G-25 

savafl uçaklar›, SS-21 ile SCUD-B füzeleri sat›n alacakt›. 1987 y›l›na kadar bu antlaflma 

ba¤lam›nda Sovyetler Irak’a 800 T-72 tank› ve onlarca savafl uça¤› satm›flt›r. 

Irak’›n silah bak›m›ndan kaynak ülkelerinden biri de Fransa’yd›. Sadece 1980-1982 

y›llar› aras›nda Irak’a 5.6 milyar dolarl›k helikopter, savafl uça¤› ve tank gibi a¤›r silahlar 

satm›flt›r. 

1982 y›l›nda ‹ran birliklerinin cephedeki baflar›lar›ndan sonra ABD bile Irak 

ile iliflkilerini normallefltirerek onun lehine savafl›n seyrine müdahale etmeye bafllam›fl 

ve Irak’a istihbarat ve ekonomik yard›m›nda bulunmufltur. Ayr›ca hem bar›flç›l 

amaçlarla hem de savaflta kullan›labilecek z›rhl› ambulanslar, a¤›r kamyonlar 

ve endüstriyel teknoloji gibi yard›mlarda da bulunmufltur. Zaman›n ABD Baflkan› 

Ronald Reagan ülkesinin, Irak’›n ‹ran’a yenilmesine müsaade etmeyece¤ini 

bildirmifltir. 

Savafl boyunca Körfez ülkeleri baflta olmak üzere çok say›da devlet Irak’a ciddi 

mali yard›mlarda bulunmufltur. Suudi Arabistan 30 milyar dolardan daha fazla 

yard›m yaparken Kuveyt ile Birleflik Arap Emirlikleri 8’er milyar Dolarl›k maddi 

destek sa¤lam›flt›r. 

Savafl›n Türkiye’ye Etkisi 

‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda Türkiye tarafs›z kalm›fl, iki tarafa da silah satmay› reddetmifl, 

ancak iki ülkeye de sivil yard›mlarda bulunmufltur. ABD taraf›ndan ilan edilen 

ticaret ambargosunu uygulamam›fl ve iki ülkeyle de ticaret yapmaya devam etmifltir. 

Savaflan iki taraf da ekonomik bak›mdan Türkiye’ye ba¤›ml› durumdayd›, 

çünkü Türkiye iki ülkenin de Bat›ya aç›lan kap›s› ve tar›m ürünlerinin kayna¤›yd›. 

Savafl›n Türkiye üzerinde önemli etkileri olmufltur. Türkiye’nin iki komflusu 

aras›nda yaflanan bu y›pratma bir taraftan Türkiye üzerinde olumsuz etkisi olurken 

bir taraftan da olumlu etkileri olmufltur. Bir genelleme yapmak gerekirse savafl›n 

Türkiye’ye siyasal olarak olumsuz, iktisadi olarak ise olumlu bir etkisi olmufltur. 

113

114 

Resim 4.8 

Kuveyt’i ‹flgal Eden 

Irak Birlikleri 

Kaynak: (Ar›, 2008: 

559). 


Ekonomik olarak ciddi bir darbo¤azdan geçen ve savafl y›llar›nda kapsaml› bir d›fla 

aç›l›m program› bafllatan Türkiye, hem ‹ran hem de Irak’a ihracat›n› ciddi manada 

artt›rm›flt›r. Daha önceleri komflular›yla ciddi bir ticareti olmayan Türkiye, 

1980’li y›llar›n, yani savafl›n, ortalar›nda d›fl ticaretinin önemli bir yüzdesini bu ülkelerle 

yapar hâle gelmifltir. Türkiye’nin bu ülkelere ihracat› 1981 y›l›nda 220 milyon 

Dolardan 1985 y›l›nda 2 milyar Dolara ç›km›fl ve toplam ihracat›n›n %25’ini 

oluflturmufltur. Türkiye 1974-1990 y›llar› aras›nda Irak’ta 2.5 milyar Dolarl›k inflaat 

projesi gerçeklefltirmifltir. 

‹ki komflusunun savaflta olmas› Türkiye bak›m›ndan bir güvenlik sorunu oluflturmufl; 

bunun neticesinde farkl› aktörler Türkiye’nin güvenli¤ine tehdit oluflturmaya 

bafllam›fllar. Bunlardan en önemlisi Türkiye içinde bir güvenlik sorunu olan 

PKK’nin bu iki ülke s›n›r›nda ortaya ç›kan bofllu¤u doldurarak oralardan Türkiye’ye 

sald›rmas›d›r. Bir di¤eriyle u¤rafl›rken s›n›rlar›ndaki güvenli¤i önemseyemeyen 

‹ran ile Irak s›n›r›ndan s›k s›k sald›r›lar düzenlemifl; buna karfl› da Türkiye de 

s›n›r ötesi harekat düzenlemek zorunda kalm›flt›r. 

‹K‹NC‹ KÖRFEZ SAVAfiI (1990-1992) 

‹kinci Körfez Savafl›’nda, Irak lideri Saddam Hüseyin 2 A¤ustos 1990 tarihinde 

beklenmedik bir flekilde büyük petrol rezervlerine sahip olan küçük Körfez ülkesi 

Kuveyt’i iflgal etmifl ve Kuveyt’i ülkesinin 19. vilayeti ilan etmifltir. Böylece tarihte 

ilk kez BM üyesi bir devlet baflka bir devlet taraf›ndan tamamen iflgal ve ilhak 

edilmifltir. Irak ordusuna karfl› ülkesini savunamayan Kuveyt Emiri fieyh Ahmed 

el-Sabah ülkesini terk ederek Suudi Arabistan’a kaçm›flt›r. ‹flgal giriflimine 

küresel aktörlerin de tepki göstermesiyle t›rmanmaya bafllayan krizde BM kararlar› 

do¤rultusunda ve ABD’nin öncülü¤ünde Kuveyt’in iflgalden kurtar›lmas› amac›yla 

Irak’a müdahale düzenlenmifltir. Bu kriz ve savafl s›ras›nda yüz binlerce Kuveytli 

ve Irakl› yerinden edilmifl ve küresel bir ekonomik sorun ortaya ç›km›flt›r. 

Savaflan birliklerin say›s› ve kullan›lan silahlar dikkate al›nd›¤›nda ‹kinci Körfez 

Savafl›, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünyada meydana gelen en önemli savafl 

olarak nitelendirilmektedir.



‹kisi de Birinci Dünya Savafl› sonras›nda sömürgeci devletler taraf›ndan kaderleri 

belirlenen iki ülke olan Irak ile Kuveyt aras›ndaki sorunlar›n tarihi oldukça eskiye 

dayanmaktad›r. Nitekim Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i iflgalinden önce de 

Irak’›n Kuveyt’i ilhak giriflimleri olmufltu. Irak’›n Kuveyt’i kendisine ba¤lama giriflimlerinden 

ilki 1930’larda Kral Gazi taraf›ndan ikincisi ise Monarflinin devrilmesinin 

ard›ndan General Kas›m taraf›ndan denenmifl; ancak bu giriflimler baflar›s›zl›kla 

sonuçlanm›flt›. Irak, uzun zamand›r Kuveyt’in sömürge devletleri taraf›ndan 

kopar›lm›fl ülkesinin 19. vilayeti oldu¤unu iddia etmektedir. Bölgedeki di¤er s›n›rlarda 

oldu¤u gibi bu iki ülke aras›ndaki s›n›rlar tam anlam›yla belirlenmifl de 

de¤ildir. 

‹kinci Körfez Savafl›’n›n çok farkl› nedenleri bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, 

Irak’›n Kuveyt ile yaflad›¤› sorunlard›r. Öncelikle Irak uzun süredir Kuveyt 

üzerinde egemenlik iddias›nda bulunmaktad›r. ‹ran’la yapt›¤› uzun y›prat›c› savafl 

s›ras›nda ekonomisi zay›flayan Irak, savafl s›ras›nda kendisini destekleyen Kuveyt’in 

verdi¤i borçlardan feragat etmesi talebinde bulunmufltur. Kuveyt Irak’›n 

hem borç silme hem de Arap ç›karlar›n›n savunulmas› karfl›l›¤›nda yap›lan masraflar› 

tazmin etme taleplerine olumsuz cevap vermifltir. Ayr›ca Kuveyt, Irak’›n 

Körfez’e aç›lmas›n›n ve rahat bir flekilde petrol ihracat› yapabilmesinde önemli 

bir yer tutmaktad›r. 

‹kinci olarak, Irak’›n ‹ran’la girdi¤i bölgesel rekabet Kuveyt’in iflgal edilmesi iste¤ini 

ve ihtiyac›n› artt›rm›flt›r. Saddam 8 y›l boyunca ‹ran’la yapt›¤› y›prat›c› savafltan 

oldukça yorgun ve herhangi bir kazanç elde edemeden ç›km›flt›r. Bir y›l sonra 

Humeyni’nin ölümüyle birlikte ‹ran’daki ‹slami rejim gücünü konsolide ederek rejimi 

oturtunca Irak’›n do¤u s›n›rlar›nda de¤iflim yapma imkân› kalmam›flt›r. Öte 

yandan, devrimci ‹ran’a karfl› Arap dünyas›n›n hamili¤i üstlenme amac›nda olan 

Irak Kuveyt’i iflgal ederek bu amac›n› gerçeklefltirmek istemifltir. Arap-‹srail sorunundaki 

t›kanma da Arap dünyas›na liderlik etme ihtiyac›n› ortaya ç›kard›¤›ndan 

‹srail sorununun do¤urdu¤u konjonktür de Irak’›n iflgal karar›n› etkilemifltir. 

Üçüncü neden, ‹ran’la yapt›¤› uzun y›prat›c› savafl s›ras›nda Irak’›n ekonomik 

durumu çok kötüleflmiflti. 1970’li y›llardan ekonomik olarak çok iyi durumda bulunan 

Irak’›n, ‹ran’la yapt›¤› savafl›n sonunda yaklafl›k 70 milyar dolar d›fl borcu 

bulunmaktayd›. Kuveyt’in petrol kuyular›n›, mali varl›klar›n› ve yat›r›mlar›n› ele geçirerek 

ekonomik krizden ç›kmak istemifltir. 

Dördüncü neden, Kuveyt’in petrol politikas›n›n Irak’a zarar verdi¤i iddias›d›r. 

Irak Yönetimine göre, Kuveyt Rumeyla petrol bölgesinden çok fazla ve haks›zca 

petrol ç›kard›¤›n› ileri sürmekteydi. Kuveyt’in üretim kotas›n› artt›rarak da petrol 

fiyatlar›n›n artmas›na engel oldu¤u düflünülmekteydi. Irak, taleplerini Arap Birli- 

¤i platformuna da tafl›m›flt›r. Irak D›fliflleri Bakan› Tar›k Aziz’in 1990 Temmuz’unda 

Kuveyt’e ve Arap Birli¤i Genel Sekreteri’ne verdi¤i rapora göre Körfez ülkelerinin 

1981-1990 y›llar› aras›nda yapm›fl oldu¤u afl›r› petrol üretimi petrolün varil 

fiyat›n›n düflmesine neden olmufl ve Irak bu dönemde 90 milyar dolarl›k bir zarara 

u¤ram›flt›. Irak’›n di¤er Arap ülkelerini savunmak için ‹ran’la savafla girdi¤ini 

belirten rapor, bu nedenle savafl esnas›nda Irak’a verilen borçlar›n silinmesini istemekteydi 

(Tibi, 1998: 168). Ayr›ca spesifik olarak Kuveyt’in, Irak’a ait oldu¤u iddia 

edilen tart›flmal› el Rumeyla bölgesinde petrol üretiminde bulunarak Irak’› 2.4 

milyar dolarl›k zarara u¤ratt›¤› belirtilmekteydi. Bu nedenle Irak hem Kuveyt’le 

tart›flmal› s›n›r bölgesini yeniden düzenlemeyi istemekte hem de Kuveyt’in “çal- 

115

116 


m›fl” oldu¤u petrol nedeniyle kendisine tazminat ödemesini istemekteydi. Ayr›ca, 

OPEC’in 1990 yaz›nda petrol fiyatlar›n›n artt›r›lmamas› karar›n›n arkas›ndaki devletin 

Kuveyt oldu¤u iddias›, ‹ran’la savafl›n yüksek maliyeti karfl›s›nda sorun yaflayan 

Irak’› k›zd›rm›flt›r. 

Beflinci neden ise So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Arap dünyas›nda ortaya 

ç›kan demokratikleflme beklentisi Saddam’› endiflelendirmifltir. Özellikle 

ABD’nin demokratikleflme sürecinde kendi aleyhine harekete geçe¤ini düflünerek 

Amerikan karfl›t› bir tav›r tak›nm›flt›r. 

SIRA S‹ZDE 

4 

Irak’›n Kuveyt’i SIRA iflgal S‹ZDEnedenleri 

nelerdir? 


Sonuç olarak Irak bölgesel liderli¤i gerçeklefltirmek için yaflad›¤› stratejik ve 


ekonomik açmazlar› aflmak zorundayd›. Irak’›n bu açmazlar› aflmas› için de bölgede 

yararlan›labilecek en uygun ülke Kuveyt’ti. S›n›r konusu, adalar›n kiralan- 

SORU 

mak istenmesi SORU gibi geri plan› da bulunan konularda Kuveyt’ten taleplerde bulunan 

Saddam yönetimi, Kuveyt’in bu talepleri kabul etmesi hâlinde, ülkesinin eko- 

D‹KKAT 

nomik olarak D‹KKAT k›sa sürede toparlanaca¤›n› ve stratejik olarak da avantajl› duruma 

geçece¤ini düflünmekteydi. Ancak Kuveyt’in Ba¤dat yönetiminin taleplerini kabul 

etmemesi, Irak’›n strateji de¤ifltirmesine ve Kuveyt’ iflgal etmesine neden olmufl- 


tur (Tibi, 1998: 178). 31 Temmuz 1990’da Cidde’de Suudi Arabistan ve M›s›r’›n öncülü¤ünde 

yap›lan müzakerede Kuveyt’in istenen tavizleri vermeyece¤inin anlafl›lmas› 

üzerine AMAÇLARIMIZ de Saddam Hüseyin yönetimi Kuveyt’i iflgal etmifltir (Kostiner, 

2009: 91-92). 

AMAÇLARIMIZ 

Körfez Krizi ve Savafl› 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Irak 2 A¤ustos 1990’da Kuveyt’e girmifl ve birkaç saat süren küçük çapl› direnifllerin 

ard›ndan 140.000 asker ve 1.800 tanktan oluflan gücüyle k›sa sürede bütün ül- 

TELEV‹ZYON keyi iflgal TELEV‹ZYON etmifltir. ‹flgalin tamamlanmas›n›n hemen ard›ndan Kuveytli Albay Hüseyin 

Ali’yi kurdurdu¤u “Geçici Özgür Kuveyt Hükümeti”nin bafl›na atayan Saddam, 

8 A¤ustos’ta Kuveyt’i kendi topraklar›na katt›¤›n› ve 19. ili oldu¤unu ilan ederek 

Kuveyt’in bafl›na kuzeni ve Halepçe katliam›ndaki rolü nedeniyle “Kimyasal Ali” 

‹NTERNET 

lakab›yla an›lan 

‹NTERNET 

General Ali Hasan el Mecid’i vali olarak atam›flt›r. Ancak Irak’›n bu 

ad›m› bölgesel ve küresel düzeyde büyük yank› uyand›rm›fl ve tepkilere ra¤men 

Irak geri ad›m atmam›flt›r (Moghaddam, 2006: 54). 

Uluslararas› sistemin dönüflüm içinde oldu¤u bir dönemde gerçekleflen bu iflgal, 

gerek Orta Do¤u gerekse uluslararas› politika aç›s›ndan önemli bir dönüm 

noktas› olmufltur. Zira bölgesel olarak düflünüldü¤ünde daha önce Arap ülkeleri 

aras›nda rekabet ve çat›flmalar yaflansa da o ana kadar hiçbir Arap ülkesi bir di¤erini 

tamamen iflgal etmemiflti. Ancak bundan da önemlisi daha önce hiç bu kadar 

fazla Arap devleti, bir Arap devletine sald›r›lmas› için koalisyona kat›lmam›flt›. Nitekim 

Irak’›n Kuveyt’i iflgalinin ard›ndan Irak’a müdahale etmek için oluflturulan 

BM çerçevesinde ve ABD öncülü¤ündeki uluslararas› koalisyona destek veren ülkelerden 

10’u Arap ülkesiydi (Edwards - Hinchcliffe, 2001, 95). Bu noktada Irak 

karfl›t› koalisyona destek veren ülkelerin ço¤unun daha iki-üç y›l öncesine kadar 

‹ran karfl›s›nda Irak’› desteklemeleri, ifli daha ironik hâle getirmekteydi. Ayr›ca 

Irak’›n k›sa bir süre öncesine kadar yak›n siyasi ve askerî bir iliflki içinde bulundu- 

¤u Sovyetler Birli¤i’nin de Irak’a müdahale karfl›s›nda sessiz kalmas›; hatta müdahale 

karar›n› desteklemesi de ilginçti.


Irak’›n Kuveyt’i iflgalinin tan›nmas›, bölgesel ve küresel güvenlik yap›lanmas›n›n 

mutlak bir flekilde Ba¤dat lehine de¤iflece¤i bir sürecin bafllamas›na neden olacakt›. 

Zira Irak kendince stratejik aç›¤›n› kapatacak ve ekonomik s›k›nt›lar›n›n da üstesinden 

gelecekti. Ancak Kuveyt’in Irak’a kat›lmas›yla beraber Ba¤dat, ayn› zamanda 

dünya petrol piyasas›nda oldukça belirleyici bir aktör haline gelecekti. Petrol rezervleri 

aç›s›ndan o dönemde dünyan›n ikinci büyük rezervlerine sahip olan Irak’›n, 

Kuveyt’teki rezervleri kendisine katmas›, dünya petrol piyasas›n›n yaklafl›k %20’sinin 

Ba¤dat’›n kontrolüne girmesi anlam›na gelmekteydi (Finlan, 2003: 29). Bu durum 

ise o dönemde petrolünün önemli bir k›sm›n› bölgeden karfl›layan ABD ve Avrupa 

ülkelerinin Irak’a ba¤›ml› hâle gelmeleri demekti. Ayr›ca, kazanaca¤› ekonomik 

gücü askerî kapasiteye dönüfltürmesi, askerî kapasitesi o dönemde dünyan›n 

dördüncüsü olan Irak’›n önlenemez yükseliflini beraberinde getirebilecekti. Bu durumda 

Suudi Arabistan ve Körfezdeki di¤er devletler baflta olmak üzere, bölgedeki 

hiçbir ülke Irak karfl›s›nda kendisini güvenli hissedemezdi. Ancak iflgale karfl› yap›lan 

müdahale, So¤uk Savafl›n sona ermesiyle birlikte düflünüldü¤ünde bölgesel ve 

küresel güvenlik yap›lanmas›nda ciddi de¤iflikliklere sebep olmufltur. 

Petrol zengini Kuveyt’in k›sa bir süre içinde bölgenin en güçlü ülkelerinden biri 

taraf›ndan iflgal edilmesi üzerine dönemin ABD Baflkan› George H. Bush, Irak 

birliklerinin çekilmemesi durumunda askerî müdahale dâhil her türlü yapt›r›m› yapabileceklerini 

ilan etmifltir. ABD’nin d›fl›nda Rusya ve Çin de ABD’ye destek ç›karak 

Irak’a birliklerini geri çekmesi ça¤r›s›nda bulunmufllar. Bölgeye gerçek bir devrim 

getirece¤i vaadiyle Kuveyt’i iflgal eden Saddam bölge ülkelerini endifleye sevk 

etmifltir. En çok endiflelenen ülkelerin bafl›nda ‹srail küresel güçlerin derhâl duruma 

müdahale etmesini istemifltir. Fakat iflgalin uluslararas› infiale yol açmas›n›n temel 

nedeni petrol olmufltur. Bu iflgalle birlikte bir taraftan petrol piyasas›n›n istikrar› 

di¤er taraftan da bölgesel güç dengeleri Irak lehine bozulacakt›. Bundan dolay› 

zaman›n ABD Baflkan› George Bush, iflgalden sadece dört gün sonra bu iflgalin 

ABD bak›m›ndan y›k›c› etkilere sahip oldu¤unu ve dünya istikrar›n› zedeleyece¤ini 

ilan etmifltir. 

Irak’›n gerçeklefltirdi¤i iflgal sonras›nda oldukça yak›n tehditler alg›layan bölge 

ülkeleri, güç dengesini köklü bir flekilde de¤ifltirecek olan iflgale karfl› kendi askerî 

kapasiteleriyle karfl› koyamayacak durumdayd›lar. Bu ba¤lamda bölge ülkelerinin 

y›llard›r yapm›fl oldu¤u silahlanma faaliyetlerine ra¤men hemen hemen hiçbir 

ülke Irak’la mücadele edecek kapasiteye sahip de¤ildi. Ancak iflgalin durdurulmamas› 

durumundaysa alg›lanan tehdit yak›n bir gelecekte do¤rudan bu ülkelerin sonu 

olabilecekti. Ayn› flekilde, küresel güçlerin iflgale karfl› ç›kmamas› durumunda 

Irak’›n bölgede önlenemez yükselifli bafllayacak ve durum gelecekte çok daha maliyetli 

bir hâl alacakt›. Bu noktada Irak karfl›t› tüm taraflar için tek ç›kar yol, tehdidi 

önlemenin maliyeti artmadan ve olas› kazançlar ortadan kalkmadan sürece müdahale 

etmek olmufltur. Bir anlamda “ç›karlar›n uyumu” fleklinde adland›r›labilecek 

olan bu politika, ABD’nin inisiyatif üstlenmesi ile hayata geçirilmifltir. 

ABD Irak’tan alg›lanan tehdidin daha fazla büyümemesi için öncelikle önleyici 

baz› önlemler alm›flt›r. ‹flgalden dört gün sonra Suudi Arabistan’a yerleflmeye bafllayan 

Amerikan güçleri, Saddam’›n Suudi Arabistan’a olas› bir sald›r›s›n› cayd›rmay› 

amaçlamaktayd› (Schmidt, 2005: 306). Ancak ABD’nin iflgale tek bafl›na müdahale 

etmesi, sürecin kendisi için daha maliyetli olaca¤› anlam›na geldi¤inden, ABD 

öncelikle uluslararas› bir koalisyon oluflturarak sürece müdahale etmeyi tercih etmifltir. 

Bu noktada So¤uk Savafl›n sona ermekte oluflu BM’nin meflru bir platform 

olarak bir koalisyon oluflturulmas›n› kolaylaflt›rd›¤› söylenebilir. Nitekim BM Gü- 

117

118 

‹kinci Körfez Savafl›’n›n 

tahribat›, medyada daha 

ziyade gece görüfl sistemli 

kameralar›n çekti¤i 

görüntülerle 

an›msanmaktad›r. Bununla 

birlikte, savafl sonucunda 

100.000’den fazlas› sivil 

olmak üzere 133.000’den 

fazla kifli yaflam›n› 

yitirmifltir. 

Resim 4.9 

‹kinci Körfez 

Savafl›’nda gece 

bombard›man›nda 

Irak uçaksavar atefli 

Kaynak: 

http://www.tumblr. 

com/tagged/lektionen 

%20in%20finsternis 


venlik Konseyi iflgalin arkas›ndan ard› ard›na kararlar alm›fl ve nihayetinde 29 Kas›m 

1990’da al›nan 678 say›l› kararla Irak’›n iflgali sona erdirmemesi hâlinde güç 

kullan›m›na izin vermifltir (Ar›, 2007: 446-448). 

BM’de iflgale müdahaleye yönelik meflru bir zemin yarat›l›rken ABD ayn› dönemde 

müdahale için koalisyonu oluflturmaya bafllam›flt›r. ABD’nin koalisyonu, 

biri Arap ülkeleri, di¤eri Güvenlik Konseyinin bafll›ca üyeleri biri de Bat› Bloku’nun 

bafll›ca üyelerini içermek üzere üç ayakl› olarak oluflturmaya çal›flt›¤› 

söylenebilir (Matthews, 1993: 60). Bu ayaklardan SSCB ve Çin’in de dahil oldu- 

¤u Güvenlik Konseyi deste¤i, harekât›n uluslararas› alanda meflruiyetini sa¤lamaktayken 

Bat› Bloku ülkeleri harekât›n operasyonel deste¤ini, Arap ülkeleri 

ise hem meflruiyet hem operasyonel destek hem de lojistik deste¤i sa¤lamas› 

için düflünülmüfltü. Sonuçta oluflturulan uluslararas› koalisyona 10’u Arap ülkesi 

olmak üzere 37 ülke destek vermifltir (Schmidt, 2005: 304-305). Koalisyona 

kat›lan Arap ülkelerinden baflta Suudi Arabistan olmak üzere Katar, BAE, Umman, 

Bahreyn ve M›s›r ise topraklar›n› do¤rudan Amerikan askerlerine açm›flt›r 

(Pirinççi, 2010). 

Koalisyon haz›rl›klar›n›n tamamlanmas›n›n ard›ndan etkileri günümüze kadar 

sürecek olan iflgale müdahale süreci bafllam›flt›r. 17 Ocak 1991’de bafllayan ve Irak 

içlerini de hedef alarak devam eden yo¤un hava sald›r›lar› 38 gün sürmüfl ve günde 

ortalama 2.000 sorti yapan koalisyon güçleri Irak’a 90.000 ton civar›nda bomba 

atm›flt›r (Kostiner, 2009: 118). Bunun ard›ndan Kuveyt’teki Irak birliklerinin püskürtülmesi 

için de dört günlük kara harekât› düzenlenmifl ve Irak’›n ateflkes talebiyle 

beraber savafl sona ermifltir (Tibi, 1998: 173). 

Sald›r›lar esnas›nda Irak, cepheyi geniflleterek en az›ndan koalisyonda yer alan 

Arap ülkeleri aras›nda bir ikilem yaratmaya çal›flm›flt›r. Bu ba¤lamda koalisyon 

sald›r›lar›na karfl› sahip oldu¤u askerî kapasitesiyle do¤ru orant›l› bir direnifl göstermeyen 

Irak, Suudi Arabistan’a düzenledi¤i Scud sald›r›lar›n›n yan› s›ra ‹srail’e 

40’a yak›n, Bahreyn’e ise üç Scud füzesi göndermifltir. Amac› büyük ölçüde ‹srail’in 

misillemede bulunmas›n› sa¤layarak hem savafl›n cephesini geniflletmek hem 

de Arap ülkeleri üzerinde bask› yaparak kendi üzerindeki bask›y› hafifletmek 

olan Irak’›n bu politikas› istedi¤i sonucu do¤urmam›flt›r (Cleveland-Bunton, 2009: 

484). Ancak bu noktada Irak’›n kimyasal savafl bafll›¤› kullanma kapasitesine sahipken 

gönderdi¤i füzelerin tümüne konvansiyonel savafl bafll›¤› takm›flt›r (Mog-


haddam, 2006: 67). Bunun yan› s›ra Scud’lar›n oldukça baflar›s›z bir performans 

sergiledi¤ini belirtmek gerekir. Zira psikolojik etkileri bir tarafa b›rak›lacak olursa 

Irak’›n Suudi Arabistan ve ‹srail’e gönderdi¤i Scud’lar›n isabet oran› ve yaratt›¤› fiziksel 

tahribat minimum düzeyde olmufltur. Bu ba¤lamda örne¤in Suudi Arabistan’a 

düzenlenen Scud sald›r›lar›nda en büyük kay›p, Dahran’daki Amerikan üssüne 

isabet eden füze sonucunda 28 askerin ölmesiyken; ‹srail’e düzenlenen füze 

sald›r›lar›nda füzelerin do¤rudan neden oldu¤u kay›p say›s› ikidir. ‹srail’in sald›r›lar›n 

neden oldu¤unu belirtti¤i di¤er 72 ölüm ise büyük ölçüde sald›r›lar›n dolayl› 

bir sonucu olarak kalp krizi ve nefes darl›¤›ndan kaynaklanm›flt›r (Finlan, 

2003: 53). 

Toparlamak gerekirse Irak’›n Kuveyt’i iflgali ve bu iflgal sonucunda düzenlenen 

müdahale, s›radan birer askeri veya tarihsel olay olmaktan ziyade, So¤uk Savafl 

sonras› döneme etkilerini tafl›yan ve özelde silahlanma giriflimleri ve güvenlik alg›lamalar› 

genelde ise Orta Do¤u politikas› aç›s›ndan bir dönüm noktas› olarak düflünülmelidir. 

Silahlanma ve bölgesel güvenlik aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda müdahalenin, 

Irak’›n iflgalle birlikte do¤urdu¤u askerî tehdidin ortadan kalkt›¤› söylenebilir. 

Zira müdahaleden sonra So¤uk Savafl sonras› dönemde Irak’a uygulanacak 

olan yapt›r›mlar, silahlanma faaliyetlerini de kapsayacak ve hatta bu durum, 2003’teki 

Amerikan iflgalinin gerekçelerinden birisi olacakt›r. Ayr›ca Irak’›n bu denemesinden 

sonra bölge ülkelerinin güç elde etme yöntemleri içinde savafl ve iflgal stratejisine 

baflvurmalar› oldukça zor hâle gelmifltir. Zira Irak örne¤i, güç maksimizasyonunun 

ve bölgesel liderli¤in iflgalle gerçeklefltirilmek istenmesi hâlinde, tehdit 

alg›layan ülkelerin farkl› ç›karlara sahip olsalar da ortak hareket etmesine neden 

oldu¤unu göstermektedir. Nitekim bölge ülkeleri, kendi kapasiteleriyle mücadele 

edemeyecekleri Irak karfl›s›nda ABD’ye lojistik destek sa¤lamak ve savafl›n ekonomik 

maliyetini üstlenmek fleklinde destek olarak karfl›laflt›klar› tehdidi bertaraf 

edebilmifllerdir. 

Savafl›n Bölgesel ve Uluslararas› Etkisi 

Savafl teknolojisindeki geliflmelerin vard›¤› son noktada savafltaki tahribat›n ne kadar 

korkunç olabilece¤inin görüldü¤ü ve F-15, F-16 ve F-22 savafl uçaklar›n›n y›k›c› 

etkisi ve radara yakalanmayan ABD uça¤› F-117’lerin gerçek manada test edildi- 

¤i Körfez Savafl›’n›n farkl› özellikleri göze çarpmaktad›r. Fred Halliday’a göre bu 

özelliklerden üçü savafl tarihi bak›m›ndan üç özelli¤i de bölgesel siyaset bak›m›ndan 

önem ve farkl›l›k arz etmektedir. Savafl tarihi bak›m›ndan ön plana ç›kan ilk 

özellik, taraflar›n savafltaki kay›plar› aras›nda ciddi bir uçurum olmas›d›r. Irak taraf›nda 

on binlerce asker ve sivil hayat›n› kaybederken koalisyon güçleri çok az say›da 

(sadece birkaç düzine) kay›p vermifltir. ‹kinci olarak, savafl›n bitifl flekli itibar›yla 

farkl› bir savafl olmufltur. Ba¤dat’› ele geçirme imkân›na sahipken ABD Baflkan› 

Bush, savafl› sona erdirmifltir. Üçüncü olarak, bu savafl›n belki de en dramatik 

özelli¤i çevresel bir felakete yol açmas›d›r. Körfez Savafl›’nda askerî amaçlar›n 

d›fl›nda çevresel bir y›k›m yaflanm›flt›r. Bunun temel medeni Saddam’›n Kuveyt’ten 

geri çekilirken petrol kuyular›n› atefle vermesidir. Bölgesel siyaset bak›m›ndan dikkat 

çeken ilk özelli¤i bu savafl›n Araplar aras› ilk savafl olmas›d›r. ‹ki tarafta da 

Arap ordular› savaflm›flt›r. ‹kinci olarak Kuzey Afrika’dakiler dâhil tüm Araplar›n taraf 

oldu¤u ilk savaflt›r. Üçüncü olarak da ABD ilk kez Orta Do¤u’ya yönelik bu kadar 

genifl ölçekli bir müdahalede bulunmufltur. 

119

120 

Resim 4.10 

Irak’a Karfl› 

Düzenlenen Çöl 

F›rt›nas› 

Operasyonundan 

Bir Görüntü 

Kaynak: http:// 

heronstheband.com/ 

2010/02/23/top-fivebad-memories-partii/ 


Körfez Savafl›’n›n ard›ndan Bat›’n›n teflvikiyle ve BM’nin onay›yla uygulamaya 

konulan uluslararas› ambargo nedeniyle Irak halk› ciddi bir sefalet içinde düflmüfltür. 

Özellikle yetersiz beslenme, ilaç s›k›nt›s› ve kötü yaflam flartlar› dolay›s›yla, 10 

y›ll›k bir süre içinde baflta çocuklar ve kad›nlar olmak üzere, yüz binlerce Irakl› hayat›n› 

kaybetmifltir. Ambargonun kalkmas› için kendisinden istenen flartlar› yerine 

getirmeyen, uluslararas› kurallara ve kurumlara direnen ve küresel güçlere karfl› 

direnmeye çal›flan Saddam, ülkenin efsanevi kahraman› olarak Arap dünyas›n›n liderli¤ine 

oynamaya çal›flmaktayd›. 

Savafl›n ekonomik bak›mdan da önemli sonuçlar› olmufltur. Bir kere Körfez Krizi 

tüm dünyadaki petrol fiyatlar›n› etkilemifltir. Yukar›da da aç›kland›¤› gibi petrol 

fiyatlar› savafl›n nedenlerinden biriydi. Irak yüksek fiyatland›rmadan yanayken Kuveyt, 

BAE ve Suudi Arabistan düflük fiyat politikas›n› tercih etmekteydiler. 

‹kinci olarak kriz, ABD ile ‹ngiltere baflta olmak üzere Bat›l› ülkelerdeki bütçe 

aç›¤›na ve genel ekonomik durumlar›na etkisi olmufltur. ABD’nin zaten devasa 

miktardaki savafl bütçesi, di¤er müttefik ülkelerin de katk›s›yla ciddi bir art›fl göstermemifl 

ve dolay›s›yla fazla zarar görmemifltir. Ancak hava yolu flirketlerinin kâr 

kayb› ve turizm alan›ndaki gerilemeler dolay›s›yla Bat›l› ülkelerin bütçelerinin 

uzun vadede olumsuz etkilendi¤i görülmüfltür. Üçüncü ekonomik etkisi de uluslararas› 

ticari ve mali istikrara olmufltur. Uluslararas› ticaretteki güven kayb› nedeniyle 

dünyadaki makroekonomik dengeler olumsuz etkilenmifltir. 


‹kinci Körfez Savafl›’n›n Türkiye’ye dolayl› ve do¤rudan olumsuz etkileri olmufltur. 

Bu olumsuz etkiler en somut flekilde kendisini ekonomik alanda göstermifltir. Zira 

‹kinci Körfez Savafl›, petrol fiyatlar›, kara tafl›mac›l›¤›, müteahhitlik hizmetleri ve ihracat 

üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle Türkiye ekonomisinin önemli kay›plara 

u¤ramas›na sebep olmufltur. Körfez krizinin petrol fiyatlar› üzerindeki etkileri daha 

çok Irak’›n Kuveyt’i iflgal etti¤i 1990 y›l›n›n ikinci yar›s›nda ve1991y›l›n›n ilk aylar›nda 

hissedilmifltir. Ham petrol varil fiyatlar›, Körfez Krizi öncesi son üç ay ortalamas› 

olan 15.9 dolardan 37.4 dolara kadar ç›km›flt›r. Irak’›n Kuveyt’i iflgalinden 

önceki ay olan Temmuz 1990’da 16 dolar olan bir varil ham petrolün fiyat›, Kuveyt’in 

iflgalinin ard›ndan A¤ustos 1990’da yüzde 53 art›flla 24.5 dolara yükselmifltir.

Bu ba¤lamda Savafl’›n Türkiye ekonomisine olumsuz etkisi dikkate al›n›rken, 

Irak’›n Savafl öncesi dönemde, Almanya’n›n ard›ndan Türkiye’nin ikinci büyük ticari 

partneri oldu¤u gerçe¤i göz ard› edilmemelidir. Bu aç›dan ekonomik anlamda 

Türkiye’nin Orta Do¤u’ya bakan kap›s› da Irak üzerinden aç›lmaktayd›. 

‹kinci Körfez Savafl› ve ard›ndan uygulanan ambargo ile Irak pazar› da, Irak 

üzerinden Orta Do¤u’ya aç›lan kap›lar da büyük ölçüde eski aktivitesini kaybetmifltir. 

Kerkük-Yumurtal›k petrol boru hatt›n›n kapat›lmas›, bir yandan petrol ithalat›n› 

güçlefltirirken bir yandan da petrol ile tafl›madan do¤an geliri ortadan 

kald›rm›fl, izleyen y›llarda ise düflük seviyelere çekmifltir. Savafl›n hemen ard›ndan, 

Irak’›n dünya ile ba¤lant›s›n›n büyük ölçüde kesilmesi, petrol gelirleri dolay›s›yla 

sat›n alma gücü yüksek kamu kesimi bulunan Irak’›n müteahhitlik hizmetlerini 

kapsayan inflaat ve taahhüt faaliyetlerini de durdurmufltur. Müteahhitlik hizmetlerinde 

dünyan›n önde gelen ülkelerinden olan Türkiye, bu en yak›n pazar›n› 

kaybetmifltir. 

Irak’›n Kuveyt’i iflgali ve arkas›ndan düzenlenen müdahale nedeniyle Türkiye’nin 

u¤rad›¤› ekonomik kay›p, rakamsal olarak ölçülebilmekteydi. Bununla beraber, 

söz konusu geliflmelerin insani ve güvenlik anlam›nda oluflturdu¤u kay›plar, 

rakamlarla ifade edilemez boyutta olmufltur. Zira Irak’ta oluflan istikrars›zl›k ve 

otorite bofllu¤u, ayn› zamanda Türkiye’nin güvenlik politikalar›n› olumsuz etkilemifl 

ve Türkiye’nin Savafl nedeniyle u¤rad›¤› s›k›nt›lar 1990’l› y›llar boyunca etkisini 

göstermifltir. 

‹kinci Körfez Savafl›’n›n Türkiye’ye ne gibi etkileri olmufltur? 

ÜÇÜNCÜ KÖRFEZ SAVAfiI (IRAK’IN ‹fiGAL‹ VE 


SADDAM REJ‹M‹N‹N DEVR‹LMES‹) 

Körfez Savafllar›n›n sonuncusu ve Basra Körfezi’ndeki güç dengesinin günümüzdeki 

fleklini almas›na yol açan son savafl, ABD ve öncülü¤ündeki SORU koalisyon güçlerinin 

2003 Mart’›nda Irak’a sald›rmas›yla bafllayan savaflt›r. Bu Savafl sonucun- 

SORU 

da Irak’ta sadece Saddam Hüseyin yönetimi son bulmam›fl, asl›nda Irak’›n Birin- 

D‹KKAT 

ci Dünya Savafl›’ndan itibaren süregelen iktidar yap›s› da de¤iflime u¤ram›flt›r. Ni- 

D‹KKAT 

tekim gerek monarfli gerekse monarfli sonras› dönemde Irak’ta yönetici elitler, 

SIRA S‹ZDE 

genellikle Sünni Arap kesimden geliyorken, özellikle Saddam Hüseyin döneminde 

Irak’›n ço¤unlu¤unu oluflturan fiii Araplar ve Kürt gruplar yönetimden izole 

SIRA S‹ZDE 

edilmifllerdi. 

AMAÇLARIMIZ 



SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

11 Eylül sald›r›lar›ndan k›sa bir süre sonra Saddam rejimini kitle K ‹ Timha A P silahlar›n› 

K ‹ T A P 

gelifltirmek ve uluslararas› terörizme destek vermekle suçlayan Bush yönetimi, Güvenlik 

Konseyi üyelerini de Irak’a askerî bir sald›r›ya onay veren yeni bir karar tasar›s› 

kabul etmeye zorlam›flt›. Ancak Amerikan önerilerine TELEV‹ZYON s›cak bakmayan Çin, 

TELEV‹ZYON 

Rusya ve Fransa gibi ülkeler ABD’yi tek tarafl› ve periyodik olarak Irak’› bombalamakla 

suçlam›fllard›. 2002 y›l›na gelindi¤inde Amerikan yönetimi ciddi bir ikilemle 

karfl› karfl›ya kalm›flt›. Washington, uluslararas› meflruiyeti kalmayan yapt›r›mla- 


r› sürdürmek istemesine karfl›n, birçok ülkenin Saddam’la ifl birli¤i yapmas›n›n 

önüne geçememekteydi 

Bu do¤rultuda Irak’›n 2003’teki iflgalinde öne sürülen gerekçelerin bafl›nda, bu 

devletin kitle imha silahlar› gelifltirdi¤i ve uluslararas› terörizme destek verdi¤i id- 

5 

121 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

122 


dias› gelmekteydi. Ancak, Irak’›n Kuveyt’i iflgalinden ard›ndan BM çerçevesinde 

uygulanan yapt›r›mlar, bu iflgalin sona ermesinin ard›ndan sonland›r›lmam›fl ve 

Irak’a uygulanan yapt›r›mlarda Ba¤dat yönetiminin konvansiyonel ve kitle imha silah 

kapasitesinin tespiti ve imhas› amac› da önemli rol oynam›flt›. Dolay›s›yla bu 

iddia uluslararas› kamuoyu taraf›ndan ikna edici bulunmam›flt›. 

BM Güvenlik Konseyi daimi üyelerinden Fransa, Rusya ve Çin’in yan› s›ra, geçici 

üyelerden Almanya ve Suriye Irak’a karfl› güç kullan›lmas›na kesinlikle karfl› oldu¤unu 

aç›klarken Meksika ve Kanada da güç kullan›lmas›na karfl› olan ülkeler aras›nda 

yer alm›flt›. Di¤er taraftan Güvenlik Konseyinin geçici üyelerinden olan Pakistan, 

Angola, Kamerun, Gine ve fiili karars›zlar aras›nda yer al›rken, Bulgaristan, 

ABD ve ‹ngiltere ile birlikte hareket etmeyi tercih etmiflti (Ayhan-Pirinççi, 2008). 

Avrupa ülkelerinden baflta ‹spanya olmak üzere ‹talya, Danimarka, Portekiz’in 

yan› s›ra, eski Do¤u Blo¤u üyelerinden Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Arnavutluk, 

H›rvatistan, Estonya, Letonya, Litvanya, Makedonya, Romanya, Slovakya 

ve Slovenya da ABD ve ‹ngiltere’nin yan›nda yer almaktayd›. Bununla beraber, Avrupa 

ülkelerinden Fransa, Almanya ve Belçika’n›n yan› s›ra, ‹srail hariç tüm Orta 

Do¤u ve ‹slam ülkelerinin karfl› ç›kt›¤›, Amerika’n›n tek tarafl› güç kullanma iste¤ine 

Türkiye ve Endonezya da aç›kça karfl› ç›kan ülkeler aras›nda yer almaktayd›. 

2003 fiubat’›nda yap›lan ve 114 ülkenin kat›ld›¤› Malezya’n›n baflkenti Kuala Lumpur’da 

yap›lan Ba¤lant›s›zlar zirve toplant›s›nda da Irak’›n 1441 say›l› karara uymas› 

istenirken, ABD’nin tek tarafl› güç kullanmas›na karfl› ç›k›lm›flt›. Bütün bunlara 

ra¤men, ABD’nin bölgeye sevk etti¤i asker say›s› h›zla artmakta ve 2012 fiubat’›nda 

bölgedeki Amerikan birliklerinin say›s› 150.000’i geçmiflti. 

Bu noktada ABD, uluslararas› kamuoyunun ikna edilebilmesi için bu kez Saddam 

yönetiminin bask›c› ve anti-demokratik oldu¤unu ileri sürerek, Irak halk›n›n 

bu yönetimden kurtar›lmas› gerekti¤ini savunmaya bafllam›flt›r. Saddam rejiminin 

bask›c› bir yönetim oldu¤u bir gerçeklik olmakla birlikte rejimin anti-demokratik 

tutumlar›n›n yeni bir olgu olmad›¤› da bilinmekteydi. Di¤er bir ifadeyle Saddam 

yönetimi 1979’dan önce fiilen, 1979’dan itibaren de resmen yönetimde söz sahibi 

olarak çok say›da insanl›k d›fl› eyleme imza atm›fl ancak bu durum, ‹kinci Körfez 

Savafl›’nda bile Irak’a sald›r›da bulunmak için vurgulanmam›flt›. Dolay›s›yla bu gerekçe 

de uluslararas› kamuoyunu tam olarak ikna etmemiflti. 

Amerikan yönetiminin Irak’ta Saddam’› devirmek ad›na savafl planlar›n› masaya 

yat›rmas› ve bunun için giriflti¤i baflta dünya kamuoyu olmak üzere, Güvenlik 

Konseyi üyelerinden destek bulma çabas›, tüm dünyada ciddi bir tart›flman›n bafllamas›na 

yol açm›flt›. 2003 fiubat’›nda BM içinde süren tart›flmalarda, ABD ve ‹ngiltere 

d›fl›ndaki üyelerin büyük bir k›sm› Irak’a karfl› düzenlenecek bir askerî müdahaleye 

kesinlikle karfl› olduklar›n› aç›klam›fllard›. 

Güvenlik Konseyinin 1441 say›l› karar› çerçevesinde bafllayan UNMOVIC ve 

IAEA’n›n denetimlerinin ard›ndan yap›lan aç›klamada ise “Irak’ta henüz kitle imha 

silahlar›yla ilgili bir bulguya ulafl›lmad›¤›”n›n ifade edilmesine ra¤men, Amerikan 

yönetimi daha sonraki y›llarda yalanlanacak olan istihbarat bilgileri çerçevesinde 

Saddam’›n kitle imha silah› üretti¤ini öne sürmüfltü. fiubat ay›n›n sonlar›na 

do¤ru tüm dünya, ABD’nin Türkiye’ye asker konuflland›rma ve Türkiye üzerinden 

Irak’a karfl› bir kuzey cephesi açma iste¤ine, Ankara’n›n nas›l bir cevap verece¤ine 

kilitlenmiflti. Ecevit hükûmetinin iktidar› Adalet ve Kalk›nma Partisi’ne b›rakt›¤› 

bir dönemde, Türkiye’nin savafl›n bir cephesi olmas› gündeme gelmiflti.

ABD’nin BM’nin bir müdahale karar› olmadan Irak’a sald›raca¤›n›n beklendi¤i 

bir dönem olan 1 Mart 2003’te TBMM’nin Amerikan birliklerinin Türkiye topraklar› 

üzerinden Irak’a sald›rmas›na izin vermemesi, Saddam rejiminde k›sa süreli bir 

rahatlama yaratm›flt›. Ancak tüm bunlara ra¤men Mart ay›n›n ortalar›na gelindi¤inde 

Washington’un Saddam rejimini devirmeye kararl› oldu¤u anlafl›lm›flt›. Bu beklentiler, 

17 Mart 2003’te ABD Baflkan› George W. Bush’un Ulusa Seslenifl konuflmas›nda 

Saddam Hüseyin ve o¤ullar›na ülkeyi terk etmeleri için 48 saat süre tan›d›¤›n› 

aç›klamas› ve aksi takdirde kendi seçece¤i bir zamanda Saddam rejimine son 

vermek için bir askerî operasyonun bafllayaca¤›n› söylemesi ile kritik bir aflamaya 

kaym›flt› (Bush, 2003). Baflkan Bush’un “Saddam’›n yönetimi terk etmemesi durumunda 

Amerika’n›n bu ülkeye savafl açaca¤›” fleklindeki ültimatomunu vermesini 

takiben 20 Mart sabah› bu ülkeye sald›rma emri vermesi üzerine savafl süreci bafllam›fl 

oldu. 

Savafl Süreci 

ABD ve ‹ngiltere öncülü¤ünde 20 

Mart 2003 sabah› bafllat›lan üçüncü 

Körfez Savafl›’na koalisyon güçleri 

taraf›ndan “Irak’a Özgürlük Operasyonu” 

ad› verilmiflti. ABD’nin 

148.000 askerle öncülük etti¤i savaflta 

‹ngiltere 45.000 Avustralya 

2.000 ve Polonya 194 askerle kat›lm›fllard›r. 

‹lerleyen dönemde 36 ülke 

daha Koalisyon güçlerinin yan›nda 

yer alarak sürece dahil olmufllard›r. 

Sald›r›lar›n ilk gününde Irak televizyonu 

Saddam Hüseyin’in “ülkesinin 

zafer kazanaca¤›n›” belirten 

bir konuflmas›n› yay›mlam›flt›r. 

Ancak, Koalisyon güçleri karfl›s›nda 

güçlü bir direnifl gösteremeyen 

Irak ordusunun k›sa sürede da¤›lmas› 

sonucu, Amerikan askerleri 9 

Nisan 2003’te Ba¤dat’a girerek Firdevs 

Meydan›ndaki Saddam heykelini 

devirmifl ve 1 May›s’ta da 

Baflkan Bush, Irak’taki savafl›n bitti¤ini 

tüm dünyaya ilan etmifltir. 


SIRA S‹ZDE 


SORU 

Resim 4.11 

Irak Eski Devlet 

Baflkan› Saddam 

Hüseyin, Savafl›n 

Bafl›nda Irak 

Devlet 

Televizyonunda, 

20 Mart 2003. 

2003 Savafl› sadece sahada de¤il, medya alan›nda da yo¤un bir flekilde D‹KKAT yaflanm›flt›r. ‹kinci 

D‹KKAT 

Körfez Savafl›’nda savafl geliflmeleri, genellikle tek tarafl› olarak uluslararas› kamuoyuna 

aktar›l›rken 2003’te Irak Devlet Televizyonu’nun yan› s›ra alternatif SIRA medya S‹ZDEorganlar›n›n SIRA S‹ZDE 

devreye girmesi, savafl›n bu cephede de sürmesine neden olmufltur. 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

123 

Kaynak:http://shine 

yourlightshineyourl 

ight.blogspot.com/ 

2012/01/9-nikeyears-of-warin-iraq.html 

Resim 4.12 

9 Nisan 2003’te 

Saddam Hüseyin’in 

Ba¤dat’ta Firdevs 

Meydan›’ndaki 

heykelinin devrilmesi. 

Kaynak: SIRA S‹ZDE 

http://www.guardian. 

co.uk/commentisfree/ 

2008/apr/09/ DÜfiÜNEL‹M 

fallenheroes 

SORU 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

124 

Resim 4.13 

Irak eski 

Enformasyon 

Bakan› 

Muhammed Said 

el Sahaf ve medya 

Kaynak: http:// 

democracyreform. 

blogspot.com/ 

2007/06/lessonfrom-cossacks.html 


ABD öncülü¤ündeki iflgal 

güçlerinin Saddam rejimini devirmesinin 

hemen ard›ndan ilk 

yapt›klar› eylem, Irak ordusunu 

ve Baas Partisi’ni feshetmek 

olmufltur. Ancak bu durum, 

Koalisyon güçlerini baflar›ya 

yaklaflt›rmak yerine yeni sorunlar›n 

ortaya ç›kmas›na neden 

olmufltur. Zira, önceleri iflgal 

güçlerine karfl› organize olmayan 

sald›r›lar gerçeklefltirilmekteyken 

bu sald›r›lar özellikle bu 

karar›n ard›ndan giderek organize 

bir hâl almaya bafllam›flt›r 

(Pirinççi, 2006: 185-219). 

Örnek vermek gerekirse Amerikan güçlerine ve/veya yeni rejimin güvenlik 

güçlerine yönelik, 2003 yaz›nda bir haftada gerçeklefltirilen sald›r› say›s›, ortalama 

olarak 100’ün alt›ndayken; sald›r›lar 2003 sonunda ikiye katlanarak haftada 200’e 

ç›km›fl ve 2006 bafl›na gelindi¤inde haftada 550 sald›r›ya ulaflm›flt›r. 2006 yaz›nda 

ise direniflçiler haftada ortalama 800’e yak›n sald›r› gerçeklefltirmifltir (O’Hanlon, 

2008: 8). 2008 fiubat’›na kadar geçen zamanda Amerikan askerlerine düzenlenen 

sald›r›larda yaklafl›k 3.200 asker ile 8.000’e yak›n Irakl› güvenlik görevlisi öldürülmüfl 

ve yaklafl›k 29.000 Amerikan askeri de yaralanm›flt›(O’Hanlon, 2008: 16-18). 

Irakl›lar›n kay›plar› ise bu süreçte bir milyonun üzerine ç›km›flt›. 

Koalisyon güçleri direnifli fliddet yoluyla sonland›ramamalar› üzerine Saddam rejiminin 

devrilmesinin ard›ndan sistemden d›fllanan Sünni Araplar› yeni siyasal sisteme 

entegre etmek için çeflitli giriflimlerde bulunmufltur. Bu giriflimlere paralel olarak 

Koalisyon güçlerine karfl› yap›lan sald›r›lar giderek azalm›flt›r. Ayr›ca Irak’ta eski 

sistemin sona erdi¤ini göstermesi aç›s›ndan Saddam Hüseyin’in Amerikan birliklerince 

13 Aral›k 2003’te yakalanmas› önemlidir. Nitekim yakalanmas›n›n ard›ndan 

iflledi¤i insanl›¤a karfl› suçlar nedeniyle yarg›lanmaya bafllanan Saddam Hüseyin 5 

Kas›m 2006’da idama mahkum edilmifl ve cezas› 30 Aral›k 2006’da infaz edilmifltir. 

Irak’ta aktif savafl›n 1 May›s 2003’te sona erdi¤i ilan edilse de bu ülkedeki 

Amerikan ve ‹ngiliz güçleri Irak’ta kalmaya devam etmifltir. 2009 y›l›n›n bafl›nda 

Irak’ta hâlâ yaklafl›k 50.000 Amerikan askeri bulunmaktayd›. ‹ngiltere, ülkedeki 

askerî birliklerini 30 Nisan 2009’dan itibaren çekmeye bafllam›flt›. ABD ise bir süre 

daha Irak’ta kalmaya devam etmifl ve 18 Aral›k 2011’de son Amerikan muharip 

birliklerinin Irak’tan çekilmesiyle Üçüncü Körfez Savafl›’n›n sona erdi¤i resmiyet 

kazanm›flt›r. 

Savafl›n Sonuçlar› 

Saddam’›n devrilmesinin ard›ndan ABD taraf›ndan Irak’ta yeni yönetim oluflturma 

çal›flmalar› 2003 Temmuz’unda belirgin bir aflamaya geldi. Irak’taki tüm kesimleri 

temsil etme amac›yla Koalisyon iflgal gücünün gözetiminde geçici bir yönetim 

konseyi oluflturma çal›flmalar› bafllat›ld›. ABD, Saddam sonras› dönemde iflgal güçlerine 

muhalif olmayan fiii, Sünni ve Kürt gruplar›n, Irak’taki nüfuslar›na göre oluflturulacak 

yeni idari yap›da temsil edilece¤ini ilan etmesine karfl›n gerçekte iktidar› 

Sünni Araplardan alarak fiii Arap ve Kürt gruplara vermekteydi.


SIRA S‹ZDE 

2003 Temmuz’unda oluflturulan Irak Geçici Yönetim Konseyinin yan›nda bir de 

yeni bir Kabine oluflturulmufltu. Baflkanl›¤›n 9 kifli aras›nda dönüflümlü olarak hayata 

geçirilmesine karar verilen Irak Geçici Yönetim Konseyinin DÜfiÜNEL‹M ilk baflkan›n›n fiii 

Dava Partisi sözcüsü ‹brahim Caferi’nin olmas› kararlaflt›r›lm›flt›. Irak’ta iflgalin ve 

Saddam rejiminin devrilmesinin ard›ndan bir yandan da yeni bir anayasa yap›m sü- 

SORU 

reci bafllam›flt›r (Ayhan-Pirinççi, 2008). 

1968’de Irak Devlet Baflkan Yard›mc›s›, 1979’da ise Irak Devlet Baflkan› D‹KKAT olan Saddam Hü- 

D‹KKAT 

seyin, 2003’teki müdahale ve Ba¤dat’›n iflgalinden sonra yer alt›na çekilmifltir. 13 Aral›k 

2003’te Amerikan güçlerince yakalanan Saddam Hüseyin, ifllemifl oldu¤u SIRA S‹ZDE suçlar nedeniyle 

SIRA S‹ZDE 

30 Haziran 2004’te mahkeme karfl›s›na ç›kar›lm›flt›r. Yap›lan yarg›lama sonucunda 5 Kas›m 

2006’da idama mahkûm edilmifl ve 30 Aral›k 2006’da da as›larak idam edilmifltir. Saddam 

Hüseyin’in o¤ullar› Uday ve Kusay Hüseyin ise 22 Temmuz 2003’te AMAÇLARIMIZ Musul’da bir eve 

AMAÇLARIMIZ 

düzenlenen operasyonda öldürülmüfllerdir. 

K ‹ T A P 

Haz›rlanan anayasan›n 15 Ekim 

2005’te referanduma sunulmas› ve 

kabul edilmesiyle Saddam sonras› 

yeni bir dönem anayasal aç›dan da 

TELEV‹ZYON 

bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda 2005 Aral›k’›nda 

gerçeklefltirilen Meclis seçimleri 

ile beraber Irak’ta kal›c› bir 

hükümet de kurulabilmifltir. 20 May›s 

2006’da kurulan ilk kal›c› Hükûmetin 

Baflbakanl›¤›n› Nuri el-Maliki 

yapm›flt›r. Bunun ard›ndan, 2010 

Oca¤›nda yine Meclis seçimleri gerçeklefltirilmifltir. 

Ancak yeni Meclisin 

oluflmas›ndan sonra hükûmet kurma konusunda siyasal bir uzlaflma sa¤lanamam›flt›r. 

Nihayetinde hükûmet kuramama konusunda bir rekor k›r›lm›fl ve Maliki 

Baflbakanl›¤›ndaki ikinci hükûmet 22 Aral›k 2010’da kurulmufltur. 

Savafl›n Irak aç›s›ndan sonuçlar›n› toparlamak gerekirse savafl sonucunda Irak’ta 

istikrarl› bir yap› kurulmas› mümkün olamam›flt›r. Savafl sonras› dönemde federal 

bir yap›ya dönüfltürülen Irak’ta iktidar›n gücü çeflitli gruplar aras›nda da¤›t›lmaya 

çal›fl›lm›flt›r. Her ne kadar üzerinde resmî bir anlaflma yap›lmasa da mevcut Irak siyasal 

yap›s›nda Baflbakan fiii Arap, Cumhurbaflkan› Kürt ve Meclis Baflkan› Sünni 

Arap’t›r. Ancak bu bölüflüme ra¤men özellikle ülkedeki Amerikan askerlerinin çekilmesinin 

ard›ndan mezhepsel temelli baz› sorunlar›n devam etti¤i görülmektedir. 

Savafl›n sonuçlar› bölge aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde Irak, Saddam döneminde 

‹ran’›n Körfez bölgesi ülkeleri üzerindeki tehdit alg›lamas›n› azalt›c› bir tampon 

bölge olarak fonksiyon göstermekteydi. Bununla beraber Saddam Hüseyin’in devrilmesi, 

nüfusunun ço¤unlu¤unu fiii Araplar›n oluflturdu¤u Irak’ta fiii gruplar›n daha 

ön plana ç›kmas›na neden olmufltur. Böylece, ‹ran’dan tehdit alg›layan bölge ülkeleri 

aç›s›ndan sadece ‹ran önündeki bir bariyer kalkmam›fl; ayn› zamanda ‹ran’›n 

bölgedeki etkisi, savafl öncesi döneme göre çok daha belirgin hâle gelmifltir. 

Irak’›n iflgalinin ve Saddam rejiminin devrilmesinin bölge aç›s›ndan SIRA sonuçlar› S‹ZDE nelerdir? 

SORU 

125 

SIRA S‹ZDE 


K ‹ T A P 

Resim 4.14 

Saddam Hüseyin ve 

Çocuklar› Uday 

(solda) ile TELEV‹ZYON Kusay 

(sa¤da) 

Kaynak: 

‹NTERNET http://www.thesun. ‹NTERNET 

co.uk/sol/homepage/ 

news/77451/.html 


SORU 

D‹KKAT 

6 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT

126 



Üçüncü Körfez Savafl›’n›n Türkiye’ye yönelik do¤rudan ve dolayl› baz› etkileri olmufltur. 

Do¤rudan etkiler ele al›nd›¤›nda, s›n›r›nda bir savafl yaflanan Türkiye, ekonomik 

aç›dan olumsuz etkilenmifltir. Ancak Irak’a uygulanan BM ambargosu nedeniyle 

ekonomik aç›dan olumsuz etkiler, ‹kinci Körfez Savafl›’nda oldu¤u kadar büyük 

olmam›flt›r. Siyasal istikrar ve güvenlik aç›s›ndan, Üçüncü Körfez Savafl› Türkiye’yi 

olumsuz etkilemifltir. Bu noktada ilk dönemde Irak’›n bölünme ihtimali, di- 

¤er bölge ülkeleri kadar Türkiye’yi de kayg›land›rm›fl ve Kerkük’ün statüsü ve benzeri 

konularda gerek ABD gerekse Irakl› baz› gruplarla farkl› tutum ve düflünceler 

ortaya ç›km›flt›r. 

Üçüncü Körfez Savafl›’n›n Türkiye’ye yönelik dolayl› etkisi, Savafl›n bafllamas›ndan 

önce yaflanan 1 Mart tezkeresi ile söz konusu olmufltur. Bir di¤er ifadeyle, 

Türkiye’nin savafla müdahil olmamas›, siyasal ve ekonomik istikrar›n›n da desteklemesiyle 

bütün Orta Do¤u’da Türkiye’nin imaj›n› olumlu etkilemifl ve prestijini 

artt›rm›flt›r.

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 

‹ran’daki devrimin nedenlerini ve oluflan yeni 

siyasal yap›y› kavrayabilmek 

‹ran’da devrim, sadece ulemalar taraf›ndan de¤il, 

ö¤renciler, esnaf, milliyetçiler ve sol gruplar›n da 

dahil oldu¤u halk›n genifl kesimi taraf›ndan desteklenmifltir. 

Devrimin nedenleri ele al›nd›¤›nda, 

fiah yönetiminin Bat› ile kurmufl oldu¤u yak›n 

iliflkilerin halkta yaratt›¤› rahats›zl›k, baflta ekonomik 

alan olmak üzere kötü yönetim, temel hak 

ve özgürlüklerin fiah taraf›ndan göz ard› edilmesi 

gibi nedenler öne ç›kmaktad›r. ‹ran’da devrimle 

beraber oluflan yeni siyasal yap›da fiiili¤e dayal› 

bir dinî cumhuriyet rejimi kurulmufl, fleriat 

esaslar›yla yönetilen bu yeni yap›da Velayet-i Fakih 

ad› verilen bir üst yap› oluflturulmufltur. 

‹ran-Irak Savafl›’n›n neden ve sonuçlar›n› aç›klayabilmek 

‹ran-Irak Savafl›’n›n ortaya ç›k›fl›nda ‹ran ve Irak 

aras›nda dinsel farkl›l›klar taraf›ndan beslenen 

tarihsel çat›flma, iki ülke aras›ndaki siyasal ve 

ideolojik farkl›l›klar Irak’›n, ‹ran’›n devrim sonras›nda 

zay›flam›fl oldu¤u düflüncesi, Saddam Hüseyin’in 

Arap dünyas›n›n lideri olma hedefi, iki 

ülke aras›nda yaflanan s›n›r sorunlar›, iki ülkenin 

rakip ülkedeki muhalif hareketleri desteklemesi 

gibi nedenler öne ç›kmaktad›r. Savafl›n sonuçlar› 

düflünüldü¤ünde ise ne Irak ne de ‹ran birbirlerine 

karfl› net bir üstünlük elde etmifl; buna karfl›l›k 

her iki ülkede de ciddi bir insan kayb› ve 

ekonomik tahribat yaflanm›flt›r. Savafl, bir anlamda 

Körfez ülkelerinin ‹ran’dan alg›lam›fl oldu¤u 

tehdidin bir süreli¤ine azalmas›na yol açm›flt›r 

Irak’›n Kuveyt’i iflgali hakk›nda bilgi sahibi olmak 

Irak’›n Kuveyt’i iflgalinde çeflitli nedenler rol oynam›flt›r. 

Bunlar aras›nda Irak’›n Kuveyt üzerindeki 

tarihsel iddialar›, Irak’›n bozulan ekonomisi 

ve Kuveyt’e olan borçlar›, Kuveyt’in ‹ran-Irak Savafl› 

s›ras›nda Ba¤dat yönetimini zarara u¤ratt›¤› 

iddialar› ve Saddam’›n Kuveyt’i iflgali karfl›s›nda 

ciddi bir tepki çekmeyece¤ini düflünmesi öne 

ç›kmaktad›r. 


A MAÇ 

4 

A MAÇ 

5 

127 

‹kinci Körfez Krizinde Irak’a düzenlenen müdahalenin 

nedenlerini ve sonuçlar›n› kavrayabilmek 

Kuveyt’in iflgalinin kabul görmesi, Irak’›n sadece 

Orta Do¤u’da de¤il, dünya petrol piyasas›nda etkili 

bir güç olmas›n› beraberinde getirecekti. Ayr›ca 

baflta Suudi Arabistan olmak üzere di¤er Körfez 

ülkeleri, Irak’›n kendilerini de iflgal edeceklerinden 

çekinmekteydi. Bu nedenle Irak’›n Kuveyt’i 

iflgali, gerek bölgesel gerekse uluslararas› 

ortamda büyük tepki görmüfltür. BM Güvenlik 

Konseyi harekete geçip ard› ard›na ald›¤› kararlarla 

bu iflgali tan›mad›¤›n› göstermifl ve nihayetinde 

Irak’a karfl› 1991 fiubat’›nda müdahalede 

bulunulmufltur. ‹kinci Körfez Savafl› sonucunda 

100.000’den fazlas› sivil olmak üzere 133.000’den 

fazla kifli yaflam›n› yitirmifltir. Irak’a yönelik uygulanan 

yapt›r›mlar, Saddam Hüseyin’in devrilmesine 

kadar devam etmifltir. 

2003’te Irak’›n iflgal edilmesinin nedenlerini ve 

sonuçlar›n› aç›klayabilmek 

Irak’›n 2003’te iflgal edilmesinin nedenleri aras›nda 

Saddam yönetiminin BM taraf›ndan Irak’a yönelik 

uygulanan yapt›r›mlara zaman zaman engellemesi, 

ABD’nin 11 Eylül sald›r›lar›ndan sonra 

daha agresif politikalar izlemesi, ispatlanamasa 

da ABD taraf›ndan Irak’›n kitle imha silahlar› üretme 

faaliyetleri içinde bulundu¤unun iddia edilmesi, 

Saddam yönetimin otoriter bir yönetim oldu¤u 

gibi iddialar bulunmaktad›r. Ancak bu iddialar, 

uluslararas› kamuoyunu iknada baflar›l› olmam›fl 

ve ABD öncülü¤ünde gerçeklefltirilen müdahale, 

ciddi elefltirilere u¤ram›flt›r. Savafl›n sonuçlar› 

irdelendi¤inde, Saddam rejimi devrilerek 

son bulmufl, Irak’ta üniter yap› yerine federalizme 

dayanan kat›l›mc› bir sistem oluflturulmaya 

çal›fl›lm›fl, Irak kaynakl› bölgesel istikrars›zl›k faktörleri 

ortaya ç›km›fl ve Körfez ülkelerinin ‹ran’dan 

alg›lad›¤› tehdit artmaya bafllam›flt›r.

128 



1. ‹ran’da 1979’da gerçeklefltirilen devrim sonucunda yönetimden 

uzaklaflt›r›lan kifli afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. Saddam Hüseyin 

b. fiah ‹smail 

c. fiah R›za Pehlevi 

d. Muhammed Musadd›k 

e. Ayetullah Humeyni 

2. ‹ran’da gerçeklefltirilen devrimden sonra yeni rejime 

karfl› silahl› mücadele bafllatan ve 1981’de bir karfl› darbe 

girifliminde bulunan grup afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. Devrim muhaf›zlar› 

b. Besic güçleri 

c. Baas Partisi 

d. Pasdaran 

e. Halk›n Mücahitleri 

3. Afla¤›dakilerden hangisinde Birinci Körfez Savafl›’n›n 

savaflan taraflar› bulunmaktad›r? 

a. ‹ran-Irak 

b. ‹ran- ABD 

c. Irak-Kuveyt 

d. Irak-ABD 

e. ‹ran-Kuveyt 

4. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ran-Irak Savafl›’n›n nedenleri 

aras›nda yer almamaktad›r? 

a. ‹ki ülke aras›nda var olan dinsel sorunlar 

b. ‹ki ülke aras›nda var olan s›n›r sorunlar› 

c. ‹ki ülke aras›ndaki siyasal ve ideolojik farkl›l›klar 

d. ‹ran’›n di¤er Körfez ülkelerini Irak’a karfl› k›flk›rtmas› 

e. Irak’›n bölgesel liderlik hedefi 

5. Körfez ‹flbirli¤i Konseyi (K‹K) afla¤›daki hangi geliflmeden 

sonra kurulmufltur? 

a. Irak’›n Kuveyt’i iflgali 

b. ‹ran-Irak Savafl› 

c. BM’nin Irak’a 1991’deki müdahalesi 

d. ABD öncülü¤ünde Irak’a 2003’te düzenlenen 

müdahale 

e. ‹ran ‹slam devrimi 

6. Afla¤›dakilerden Irak’›n 2 A¤ustos 1990’da Kuveyt’i 

iflgal etmesinin nedenlerinden birisi de¤ildir? 

a. Kuveyt’in Irak’a olan borçlar›n› ödememesi 

b. Irak’›n Kuveyt üzerindeki tarihsel iddialar› 

c. Kuveyt’in afl›r› petrol üretimi nedeniyle Irak’› zarara 

u¤ratt›¤› iddias› 

d. Irak’›n Kuveyt’i iflgaline ses ç›kar›lmayaca¤› 

düflüncesi 

e. ‹ran’la süren sekiz y›ll›k savafl sonunda Irak ekonomisinde 

yaflanan kötü durum 

7. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Irak’a 2003 y›l›nda 

düzenlenen müdahaleye ilk aflamada askeri olarak 

kat›lmam›flt›r? 

a. ABD 

b. Polonya 

c. ‹ngiltere 

d. Almanya 

e. Avustralya 

8. Irak’a 2003 y›l›nda düzenlenen müdahale resmi olarak 

ne zaman sona ermifltir? 

a. Ba¤dat’›n iflgal edilmesiyle 

b. ABD Baflkan› Bush’un savafl›n bitti¤ini duyurmas›yla 

c. Son Amerikan muharip birliklerinin 18 Aral›k 

2011’de Irak’tan çekilmesiyle 

d. Saddam Hüseyin’in heykelinin devrilmesiyle 

e. Saddam Hüseyin’in idam edilmesiyle 

9. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Birinci, ‹kinci ve Üçüncü 

Körfez Savafllar›n›n taraflar›ndan birisidir? 

a. Irak 

b. ‹ran 

c. Kuveyt 

d. Suudi Arabistan 

e. ABD 

10. Afla¤›daki savafllardan hangisinde kimyasal silah 

kullan›lm›flt›r? 

a. Irak’›n Kuveyt’i iflgali 

b. ‹kinci Körfez Savafl› 

c. Irak’›n Kuveyt’i iflgali üzerine 1991’de yap›lan 

müdahale 

d. 2003’te Irak’a yap›lan müdahale 

e. ‹ran-Irak Savafl›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ran Devrimi” konusunu 


2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ran Devrimi” konusunu 


3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Körfez Savafl›” konusunu 


4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Körfez Savafl›”konusunu 


5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Körfez Savafl›” konusunu 


6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Körfez Savafl›” konusunu 


7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Körfez Savafl›” konusunu 


8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Körfez Savafl›” konusunu 


9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Körfez Savafl›” konusunu 


10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Körfez Savafl›” konusunu 




‹ran’da fiah yönetiminin devrilmesinin nedenleri, giderek 

a¤›rlaflan ekonomik koflullar ve kötü yönetim, fiah 

yönetiminin Bat› ile kurdu¤u yak›n iliflkiler, temel hak 

ve özgürlüklerin fiah yönetimi taraf›ndan göz ard› edilmesi 

fleklindedir. 


‹ran devriminin Türkiye üzerindeki etkileri genelde 

olumsuz olmufltur. Zira ‹ran yönetiminin Türkiye’yi ötekilefltiren 

söylemi, bölgenin tek seküler rejime sahip 

olan Türkiye’de tehdit alg›lamalar›n›n artmas›na neden 

olmufl, ‹ran’›n devrim ihrac› politikas› çerçevesinde tak›nd›¤› 

revizyonist söylem, Bat› Bloku üyesi olan Türkiye 

taraf›ndan destek bulmam›fl ve bölgesel istikrar› tehlikeye 

atan bir söylem olarak de¤erlendirilmifl ve ‹ran’›n 

PKK ve di¤er baz› silahl› gruplara destek vermesi, Türkiye’nin 

tehdit alg›lamas›n› artt›rm›flt›r. 


129 


‹ran-›rak Savafl›’n›n nedenleri, iki ülke aras›nda var olan 

dinsel sorunlar, rejimler aras›ndaki siyasal ve ideolojik 

farkl›l›klar, iki ülkenin de bölgesel liderli¤e oynamas›, 

iki ülke aras›nda yaflanan s›n›r sorunlar›, iki ülkenin de 

rakip ülkedeki muhalif hareketlere destek vermesidir. 


Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesinin nedenleri, Irak’›n Kuveyt 

üzerindeki tarihsel iddialar›, Kuveyt’e olan borçlar›n› 

sildirmek istemesi ancak baflaramamas›, bölgesel 

ve uluslararas› ortam›n Kuveyt’in iflgaline uygun oldu- 

¤unu düflünmesi, Irak-‹ran Savafl› nedeniyle yaflad›¤› 

ekonomik krizden ç›kmak istemesi, Kuveyt’in sekiz y›ll›k 

savafl boyunca afl›r› petrol üretiminde bulunarak 

kendisine zarar verdi¤ini iddia etmesidir. 


‹kinci Körfez Savafl›’n›n Türkiye’ye etkileri do¤rudan ve 

dolayl› olarak olumsuz olmufltur. Olumsuz etkilerin bafl›nda 

ekonomik boyut gelmektedir. BM Güvenlik Konseyi 

taraf›ndan arka arkaya ç›kan ambargo kararlar› sonucunda 

Irak’a uygulanmaya bafllanan kapsaml› ekonomik 

ambargoya nedeniyle Türkiye-Irak ticari iliflkileri 

Kerkük-Yumurtal›k petrol boru hatt› dâhil olmak üzere 

durmufltur. Bunun yan› s›ra Irak üzerinden Orta Do- 

¤u pazar›na ulaflan ticaret de durmufltur. Petrol fiyatlar›n›n 

artmas› nedeniyle Türkiye ekonomik aç›dan dolayl› 

olarak zarara u¤ram›flt›r. Ekonomik kay›plar›n yan› 

s›ra savaflla beraber Irak’›n baz› bölgelerinde oluflan 

otorite bofllu¤u nedeniyle de Türkiye do¤rudan ve dolayl› 

olarak insani ve güvenlik meseleleri aç›s›ndan 

olumsuz etkilenmifltir. 


Irak’ta Saddam rejiminin devrilmesi sonucunda gerek 

Irak gerek bölge aç›s›ndan baz› istikrars›zl›klar oluflmufltur. 

Nitekim anti-demokratik bir yap›ya sahip olan 

Saddam rejimi, bölge ülkeleri ve özellikle de Körfez ülkeleri 

taraf›ndan ‹ran karfl›s›nda bir tampon ülke olarak 

de¤erlendirilmekteydi. Sünni Arap iktidar yap›s›na dayanan 

Irak’taki iktidar de¤iflikli¤i, k›sa vadede olmasa 

da orta ve uzun vadede ‹ran’›n bölge üzerindeki etkisinin 

artmas›na neden olmufl ve bu durum da bölgedeki 

tehdit alg›lamalar›n› artt›rm›flt›r.

130 



Ar›, Tayyar. (2008), Geçmiflten Günümüze Orta Do- 

¤u: Siyaset, Savafl ve Diplomasi, 4.Bask›, Bursa: 

MKM Yay›nlar›. 

Ar›, Tayyar. Irak, ‹ran, ABD ve Petrol, 2. Bask›, ‹stanbul: 

Alfa Yay›nlar›, 2007. 

Arshin. Adib-Moghaddam. (2006), The International 

Politics of the Persian Gulf: A Cultural Genealogy, 

Oxon: Routledge. 

Ayhan, Veysel- Pirinççi, Ferhat. (2008), Tarih Yeniden Yaz›l›rken: 

Saddam Hüseyin, Ankara, Platin Yay›nlar›. 

Bush, George W. (2003) Remarks by the President 

in Address to the Nation, 17 March 2003, http:// 

www.whitehouse.gov/news/releases/2003/03/ 

20030317-7.html, (e.t. 22.10.2008). 

Cleveland, William L. - Bunton, Martin. (2009), A History 

of the Modern Middle East, 4th Ed., Colorado: 

Westview Press. 

Finlan, Alastair. (2003), Essential Histories: The Gulf 

War 1991, Oxford: Osprey Publications. 

Kostiner, Joseph. (2009), Conflict and Cooperation 

in the Gulf Region, Wiesbaden: Verlag für Sozialwissenschaften. 

Matthews, Ken. (1993), The Gulf Conflict and 

International Relations, London: Routledge. 

Milton-Edwards, Beverley - Hinchcliffe, Peter. (2001), 

Conflicts in the Middle East since 1945, New 

York: Routledge. 

O’Hanlon, Michael E.- Kamp, Nina. (2008) Iraq Index: 

Tracking Variables of Reconstruction & Security 

in Post-Saddam Iraq, The Brookings Institution, 28 

January 2008. 

Pirinççi, Ferhat. (2006), “Saddam Dönemi ‹stihbarat ve 

Güvenlik Örgütlerinin Irak’taki Sünni Direnifle Etkisi”, 

Avrasya Dosyas›: Terör, 2006, Cilt. 12, Say› 3, 

ss. 185-219. 

Pirinççi, Ferhat. (2010), Silahlanma ve Savafl: Orta Do- 

¤u’daki Silahlanma Giriflimlerinin Bölgesel ve 

Küresel Güvenli¤e Etkisi, Bursa: Dora Yay›nlar. 

Schmidt, Donald A. (2005), The Folly of War: 

American Foreign Policy, 1898-2005, New York: 

Algora Publishing. 

Tibi, Bassam. (1998), Conflict and War in the Middle 

East: From Interstate Conflict to New Security, 

Second Edition, New York, St. Martin’s Press, 1998.



 

 

 

 

 


‹srail’in do¤uflunu ve Filistin sorununun temellerini kavrayabilecek, 

Arap-‹srail savafllar› hakk›nda bilgi sahibi olacak, 

Camp David sonras›n› anlayabilecek, 

Oslo sonras›nda Orta Do¤u’da söz konusu olan bar›fl sürecini aç›klayabilecek, 

‹srail’in Gazze sald›r›s› sonras› politikalar›n› ve Netanyahu dönemini çözümleyebileceksiniz. 


• Balfour Deklerasyonu 

• 1948 Savafl› 

• Siyonizm 



Orta Do¤u’da 

Bar›fl Süreci 



• Taksim Plan› 


• ‹SRA‹L’‹N DO⁄UfiU VE F‹L‹ST‹N 

SORUNU 

• ARAP-‹SRA‹L SAVAfiLARI 

• CAMP DAV‹D SONRASI 

GEL‹fiMELER 

• OSLO SONRASINDA ORTA 

DO⁄U’DA BARIfi SÜREC‹ 

• GAZZE SALDIRISI SONRASI SÜREÇ 

VE NETANYAHU DÖNEM‹

Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci 

G‹R‹fi 

Orta Do¤u ve bar›fl kavramlar›n›n birbirine çok uzak kavramlar olarak görülmesinin 

birden çok nedeni var. Bunlar aras›nda bölgenin do¤al zenginliklere sahip olmas› 

ve bütün dinler için kutsal mekânlar›n bu co¤rafyada bulunmas› en baflta gelmektedir. 

Bölgenin dünya enerji rezervlerinin yaklafl›k yar›s›n› bulundurmas›n›n 

özellikle petrol ve do¤al gaz›n gündelik hayatta artan önemine paralel olarak siyasi 

sorunlara yol açt›¤› söylenebilir. Tarihsel ve dinsel aç›dan ise her üç dinin de do- 

¤ufl yerinin bu topraklar olmas›, bölgeyi geçmiflten günümüze geleneksel ve modern 

imparatorluklar için üzerinde mücadele edilmeye de¤er bir alan hâline getirmifltir. 

Özellikle Filistin bölgesi ve kutsal yerin içinde yer ald›¤› Kudüs (özellikle 

do¤u Kudüs) bu anlamda merkezî bir öneme sahip bulunmaktad›r. Bunlara ilave 

olarak bir de bölgenin Bat›l› ülkelerin deste¤iyle ‹srail taraf›ndan iflgal edilmifl olmas› 

ve bunun sürdürülmeye çal›fl›lmas› bölgede istikrar ve güveni eriflilmesi zor 

bir amaç hâline getirmektedir. Bütün bunlar›n Osmanl› Devleti’nin bölgeden çekilmesinden 

sonra gerçekleflmesi ise bölgedeki güç bofllu¤unun, özellikle Müslüman 

ülkelerin görece zay›f olmas›n›n yol açt›¤› sorunlar›n k›sa sürede giderilmesinin 

zorlu¤una iflaret etmektedir. 

‹SRA‹L’‹N DO⁄UfiU VE F‹L‹ST‹N SORUNU 

Orta Do¤u’daki çat›flmalar›n çözümünde kilit öneme sahip olan Filistin sorununun 

ortaya ç›k›fl› Osmanl›n›n bölgeden çekilmesine varan süreçte ortaya ç›kt›¤›n› ve bir 

‹srail devletinin do¤mas›na varan geliflmelerde yatt›¤›n› öncelikle belirtmekte yarar 

var. Dolay›s›yla bu iki olgunun iç içe ve biri di¤eri olmadan aç›klanamayaca¤›n› 

belirtmek gerekir. ‹srail’in kendi için mevcut sorunlar› bir güvenlik sorunu gibi 

yans›tmas›n›n da özü bu hikâyede gizlidir. 

Bilindi¤i gibi bugün ‹srail’i içine alan Filistin’in Müslümanlar›n egemenli¤ine 

girmesi ikinci Halife Hz. Ömer zaman›nda yani 637’de söz konusu olmufltur. Bölge 

on birinci yüzy›l›n sonunda yaflanan Haçl› Seferlerine kadar da Müslümanlar›n 

denetiminde kalm›flt›r. Bölgenin tekrar Müslümanlar›n denetimine girmesi Selahaddini 

Eyyübi’nin 1187’de Haçl›lar› yenerek bölgeyi tekrar denetimine almas›yla 

söz konusu olmufl; bu durum Eyyübilerden sonra Memlukler ve Osmanl›lar zaman›nda 

da devam etmifltir.

134 

1918’de 700.000 kadar olan 

Filistin’in nüfusunun 

664.000’i Arap ve 56.000’i 

(% 8) Yahudi’ydi. 1922’de 

ise 757.182 olan toplam 

nüfusun 83.794’ü (%11) 

Yahudi’ydi. ‹ngiliz manda 

yönetiminin etkisiyle 

1931’de 1.035.821 olan 

toplam nüfus içinde 

Yahudiler 174.610’a (%17) 

ç›km›fl buluyorlard›. Bu 

miktar 1944’te 1.764.000 

olan toplam nüfus içinde 

554.000’e (%31) May›s 

1948’de ise, 2.065.000 olan 

toplam nüfus içinde 

650.000 (% 31) Yahudi 



Birinci Dünya Savafl› esnas›nda deste¤e ihtiyaç duyan ‹ngiliz yönetiminin vaadlerini 

yeterli gören Mekke fierifi Hüseyin ile ‹ngiliz Yüksek Komiseri McMahon aras›nda 

1916 Temmuz’undan 1916 Mart’›na kadar devam eden mektuplaflmalarda istediklerini 

alamasalar da 1916 Haziran’›nda Osmanl›ya karfl› Arap ayaklanmas› 

özellikle Hicaz-fiam hatt›nda etkili olmufl ve savafl›n bitimiyle beraber Yemen’den 

dönen Osmanl› askerlerinin a¤›r zayiat vermesine yol açm›flt›r. Bununla beraber, 

Mekke fierifi Hüseyin’in M›s›r, Irak, Kuzey Afrika ve Körfez bölgesindeki Müslümanlar 

ve Araplar üzerinde etkili oldu¤u söylenemez. 

‹ngilizler bir taraftan, fierif Hüseyin arac›l›¤›yla Araplara birtak›m vaadlerde bulunarak 

onlar› Osmanl›ya karfl› ayaklanmaya k›flk›rt›rken di¤er taraftan kendi aralar›nda 

Osmanl› topraklar›n› 1916 May›s’›nda Fransa ile imzalad›klar› ve daha sonra 

ortaya ç›kacak olan Sykes-Picot anlaflmas›yla paylaflmaktayd›lar. ‹ngilizlerin bölgenin 

kaderini belirleyen as›l giriflim yine Araplardan habersizce Yahudi ileri gelenleri 

arac›l›yla Filistin’de bir Yahudi yurdunun kurulmas›na verilecek güçlü destek 

vaadiydi. Dönemin ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Arthur Balfour’›n ad›yla bilinen 

Balfour Deklarasyonu, 1917 Kas›m’›nda yani Rusya’da Bolflevik devrimi (1917 

Ekimi’nde) dolay›s›yla yeni kurulan Sovyet yönetiminin savafltan çekildi¤ini aç›klamas›ndan 

hemen sonra gündeme gelmekteydi. (Ayr›nt›l› bilgi için bkz. Tayyar 

Ar›, Geçmiflten Günümüze Orta Do¤u-Cilt-I, MKM Yay›nlar› 2012) 

2 Kas›m 1917'de D›fliflleri Bakan› Lord Arthur James Balfour'un ‹ngiltere'deki Siyonist 

Teflkilatlar› Federasyonu'nun Baflkan› ‹ngiliz Yahudi'si Baron Lionel Walter 

Rothschild'e göndermifl oldu¤u mektupta k›saca flöyle denilmekteydi: 

“Sayg›de¤er Lord Rotschild, 

Majestelerinin hükûmeti, Filistin'de Yahudiler için bir milli yurt kurulmas›n› uygun 

karfl›lamaktad›r ve bu hedefin gerçeklefltirilmesini kolaylaflt›rmak için elinden geleni 

yapacakt›r. Filistin'deki mevcut Yahudi olmayan toplumlar›n medeni ve dini 

haklar›na ve baflka ülkelerde yaflayan Yahudilerin sahip olduklar› hak ve politik 

statülerine zarar verecek hiçbir fleyin yap›lmayaca¤› aç›kça anlafl›lmal›d›r. 

Bu deklarasyonu Siyonist Federasyonu'nun bilgisine sunman›zdan memnuniyet 

duyaca¤›m.” 

Sayg›lar›mla 

Arthur James Balfour. 

SIRA S‹ZDE 

1 

Balfour Deklarasyonu’nun SIRA S‹ZDE Filistin sorunu aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z. 


Balfour Deklerasyonu’nun içeri¤i bölgenin 1920’de ‹ngiliz manda yönetimi- 


ne girmesi ile uygulamaya konulmaya bafllam›fl oluyordu. Ne var ki, Osmanl›’n›n 

bölgeden çekildi¤i tarihte yani 1918 Mondros mütarekesine kadar Fi- 

SORU 

listin’de yaflayan 

SORU 

Yahudilerin oran› %8, kontrol ettikleri toprak parças› 

ise sadece %2,5 dolay›ndayd›. ‹ngiliz manda yönetiminin sonuna gelindi¤in- 

D‹KKAT 

de yani Taksim D‹KKAT Plan›’n›n BM Genel Kurulunda kabul edildi¤i tarih olan 29 Kas›m 

1947’de Yahudilerin toplam nüfusa oran› %31, kontrol ettikleri toprak par- 

SIRA S‹ZDE ças› ise %6,5 SIRA dolay›ndayd› S‹ZDE (Said, 1985: 46). Araplar›n manda yönetiminde yer 

almay› kabul etmemelerinin de etkisiyle baflta Yahudi olan Herbert Samuel olmak 

üzere yönetim kademelerinde Yahudiler bulundu¤u hâlde Filistin’e göçleri 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

5. Ünite - Orta Do¤u’da Bar›fl Süreci 

teflvik etmek konusunda baflar›l› olmufllar fakat topraklar› geniflletmek konusunda 

fazla baflar›l› olamam›fllard›. Göçlerin artmas›nda ‹kinci Dünya Savafl› esnas›nda 

söz konusu olan Yahudi Soyk›r›m› da etkili olmufltur. ( Hadawi ve Lehn, 1985: 66) 

Sonuçta ‹ngilizlerin manda yönetiminin söz konusu oldu¤u yaklafl›k 27 y›ll›k 

dönemde yap›lamayan Taksim Plan› ad› verilen ve tamamen ABD’nin bask›s›yla 

kabul edilen BM Genel Kurul karar›yla gerçekleflmifl oldu. 

Taksim Plan› ve ‹srail’in Kuruluflu 

Yahudi terörünün gün geçtikçe artmas› üzerine ‹ngiltere, 1947 fiubat’›nda ald›¤› 

karar do¤rultusunda, Filistin sorununu 2 Nisan 1947’de BM’ye havale etmifltir. 

21 ve 22 Nisan 1947’de M›s›r, Irak, Suriye, Lübnan ve Suudi Arabistan Genel 

Sekreter’den Filistin’deki mandan›n sona erdirilmesini ve ba¤›ms›zl›¤›n ilan›n› 

talep ettiyse de Arap teklifleri gündeme al›nmad› (Ataöv, 1970: 59). 

Bununla beraber, ‹ngiltere’nin iste¤i üzerine 28 Nisan 1947’de toplanan BM Genel 

Kurulu, 11 üyeden oluflan bir BM Filistin Özel Komitesi’nin (UNSCOP) oluflturulmas›n› 

ve Komite’nin 1 Eylül 1947’ye kadar çal›flmas›n› tamamlayarak Genel Kurula 

rapor vermesini kararlaflt›rm›flt›r. 

(Calvocoressi, 1996: 

366-67; Kürkçüo¤lu, 1972: 20) 

Komite ile görüflmeler s›ras›nda 

Yahudiler ve Dünya Siyonist 

Teflkilat› lideri Weizmann, 

Filistin’in taksimini isterken; 

Arap devletleri ba¤›ms›z 

bir Filistin devletinin kurulmas›n› 

istediler. 

Bu arada Filistin Komitesi’nin 

çal›flmalar› esnas›nda 

biri Ço¤unluk Plan› di¤eri 

Az›nl›k Plan› olarak bilinen 

iki görüfl ortaya ç›kt›. Komitede 

Çekoslovakya, Hollanda, 

‹sveç, Kanada, Guatemala, 

Peru ve Uruguay temsilcileri 

taraf›ndan desteklenen 

Ço¤unluk Plan›’na göre, Filistin 

Arap Devleti, Yahudi 

Devleti ve Kudüs Bölgesi olmak 

üzere üç ayr› bölgeye 

taksim edilmekteydi. Arap 

ve Yahudi devletleri 1 Eylül 

1947’den itibaren iki y›ll›k 

bir geçifl döneminden sonra 

ba¤›ms›z olacaklard›. 

Resim 5.1 

135 

Araplar Birleflmifl Milletlere 

cevapland›r›lmas› için baz› 

sorular da sormufllard›. 

Bunlar: BM’nin bir Arap 

topra¤› üstündeki 

tasarrufunun hukuken 

mümkün olup olmad›¤›, 

Filistin halk›n›n kendi 

gelece¤ini, Anayasas›’n›n ve 

yönetim biçimini seçme 

hakk›, Birinci Dünya Savafl› 

s›ras›nda Araplara ba¤›ms›z 

bir Arap devleti kurma 

yönündeki vaadler, Balfour 

Deklerasyonu’nun hukuki 

de¤eri, manda rejimi ilan 

edilirken hiçbir Arap 

devletinin Milletler Cemiyet 

üyesi olmamas› nedeniyle 

Filistin’deki ‹ngiliz 

hâkimiyetinin hukuki niteli¤i 

ve BM’nin alaca¤› yeni bir 

karar›n hukuki yorumu. 

(Ataöv, 1970: 59) 

1947 BM Paylafl›m 

Plan›na Göre 

Filistin 

Kaynak: 

http://tr.wikipedia. 

org/wiki/Dosya: 

Filistin_BM_ 

Paylasim_Plani. 

jpg

SIRA S‹ZDE 


136 

S ORU 

SIRA S‹ZDE 



SORU 

D‹KKAT 

‹lgili plana göre D‹KKAT Araplara (Arap devletine) Filistin topraklar›n›n %42.8’i (yaklafl›k 4.500 

mil2) verilirken, nüfusun %31’ini oluflturan ve o güne kadar ellerindeki manda yönetimi- 

SIRA S‹ZDE 

ne ra¤men Filistin 

SIRA S‹ZDE 

topraklar›n›n %6.5’ini kontrol edebilmeyi baflarm›fl olan Yahudilere 

(Yahudi devletine) ise %56.4’ü (yaklafl›k 5.800 mil2) verilmekteydi. Daha da önemlisi bu 

s›n›rlar içinde Yahudi devletinin toplam nüfusu 905.000 olup bunun 498.000’i Yahudilerden 

oluflurken AMAÇLARIMIZ 407.000’i, Araplardan oluflacakt›. Ancak k›sa bir süre sonra söz konusu 

Araplar bu topraklardan sürüleceklerdi. 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

Arap devletinin K ‹ T A Pnüfusu 

ise 725.000 Arap ve 10.000 Yahudi olmak üzere toplam 

735.000 olacakt›. Kudüs’ün nüfusu da 205.000 olacak ve bunun 100.000’ini Yahudiler, 

105,000’ini Araplar oluflturacakt›. Hindistan, ‹ran ve Yugoslavya taraf›ndan 

TELEV‹ZYON teklif edilen TELEV‹ZYON Az›nl›k Plan› ise Kudüs’ün baflkent oldu¤u Arap ve Yahudi devletlerinden 

oluflan ba¤›ms›z bir Filistin Federal Devleti öngörmekteydi. 

BM Genel Kurulu, UNSCOP raporunu 15 Eylül’de ele ald› ve 23 Eylül’de (Özel 

Komite raporunu incelemek üzere) bütün BM üyelerinin temsil edildi¤i genifl kat›- 


l›ml› bir ad hoc komite kurulmas› kararlaflt›r›ld›. Komite çal›flmalar› s›ras›nda ‹ngiltere 

bir tav›r ortaya koymazken Yahudiler yeterli bulmamakla beraber ço¤unluk 

plan›n› desteklemekte, Araplar ise bütün Filistin topraklar›nda tek bir ba¤›ms›z 

Arap Devleti kurulmas›n› istemekteydi. Sovyet Rusya ve Amerika ise taksimi desteklemekteydi. 

Arap devletleri Amerika nezdinde giriflimlerde bulunarak onu vazgeçirmeye 

çal›flt›larsa da baflar›l› olamad›lar. 

fiekil 5.2 

Kudus ve Mescid-i 

Aksa 

Truman’›n emirleri üzerine ABD delegasyonu Filistin’in taksimi plan›na resmen 

destek vermekteydi. Hatta Amerikan yönetimi daha da öteye geçmifl ve ifli di¤er 

uluslar›n da taksimi desteklemeleri için bask› yap›lmas›na kadar vard›rm›flt›. 

Ad hoc komite baz› de¤ifliklikler yapt›¤› Ço¤unluk Plan›’n› 25 Kas›m 1947 günü 

üyelerinin büyük bir oy ço¤unlu¤uyla kabul etmifl ve bir tavsiye karar› olarak 

Genel Kurula sunmufltu. 26-29 Kas›m tarihleri aras›nda Ço¤unluk Plan›’n› tart›flan 

Genel Kurulda, sonunda 29 Kas›m 1947’de yap›lan oylama ile Ço¤unluk Plan› “181 

(II) A” say›l› tavsiye karar› olarak 13 ret ve 10 çekimser oya karfl›l›k 33 oyla kabul 

edilmiflti.

Asl›nda hiçbir ba¤lay›c›l›¤› olmayan Genel Kurul kararlar›n›n ayn› zamanda 

hiçbir yapt›r›m› da yoktur ve Genel Kurul’un görevi devlet kurmak da de¤ildir. 

Kald› ki ‹srail’in sicili sonraki y›llarda kendi aleyhine al›nan Genel Kurul kararlar›n› 

kabul etmemekle doludur. Buna ra¤men Genel Kurulun o güne kadarki bütün 

çabalar›na ra¤men topra¤›n ancak %65’ini ele geçirebilmifl olan ve nüfusun da üçte 

birini oluflturan Yahudiler lehine alm›fl oldu¤u bir Arap ve bir Yahudi devleti kurulmas›na 

iliflkin karar› Menahem Begin’in terörist örgütü Irgun (Irgun Zvei Leumi) 

ve Izak fiamir’in komutas›ndaki terörist bir güç olan LHI (Stern grubu) taraf›ndan 

kabul edilmemifltir. 

Taksim Plan› nedir, bu plan öncesi ve sonras›nda Müslüman ve Yahudilerin SIRA S‹ZDE sahip olduklar› 

imkânlar nelerdir? 



Genel Kurul karar›n›n hemen arkas›ndan ‹ngiltere askerî gücünü çekmeye 

bafllarken Araplarla Yahudiler aras›ndaki çat›flmalar da artm›flt›. Çat›flmalar, 1 

Ocak 1948’de ‹ngiltere’nin 15 May›s 1948’de Filistin’den çekilmifl SORU olaca¤›n› aç›kla- 

SORU 

mas› ile daha da t›rmanm›flt›r. Yahudiler, toplu katliamlara varan boyutlarda fliddet 

kullanm›fllar ve böylelikle de Araplar› göçe zorlayarak topraklar› D‹KKATboflaltmala 

D‹KKAT 

r›n› sa¤lam›fllard›r. 

‹ngiltere’nin daha önce aç›klad›¤› gibi Filistin’deki manda yönetimi 14 May›s 


gecesi saat 24.00’ te sona erdi. 14 May›s günü Manda’n›n sona ermesinden birkaç 

saat önce Tel Aviv’de toplanan Yahudi Ulusal Konseyi ‹srail Devleti’nin kuruldu- 

¤unu aç›klad›. ABD yeni devleti ilk tan›yan ülke olurken SSCB de hemen onun ar- 

AMAÇLARIMIZ 

kas›ndan ‹srail’i tan›yan ülkeler aras›nda yerini ald› 

ARAP-‹SRA‹L SAVAfiLARI 

1948 Savafl› 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

‹srail devletinin kuruldu¤unun aç›klanmas›yla beraber M›s›r, TELEV‹ZYON Suriye, Ürdün, Lüb- 

TELEV‹ZYON 

nan ve Irak kuvvetlerinin Filistin’e girmeye bafllamas›yla Birinci Arap-‹srail Savafl› 

resmen bafllam›fl oldu. Savafl sonunda ‹srail, Filistin topraklar›n›n %78’ini (yani 

Gazze ve Bat› fieria hariç) ele geçirmifl bulunuyordu. Maalesef bu savafl her ne ka- 


dar Bat›’n›n ve Amerika Birleflik Devletleri’nin deste¤iyle BM eliyle oluflturulmufl 

bir yap›n›n provoke etmesiyle bafllam›fl olsa da Araplar›n sald›r›s›yla bafllad›¤› için 

sonuçlar› asla sorgulanmam›fl ve zaten gayrimeflru bir yolla elde edilmifl topraklar›n 

%78’e ulaflmas› meflru bir hak olarak görülmüfltür. 

Güvenlik Konseyinin 19 Ekim 1948 tarihli ateflkes ça¤r›s›n›n taraflarca 22 

Ekim’de kabul edildi¤inin aç›klanmas›na karfl›l›k çat›flmalar durmad›. Öte yandan 

BM Genel Kurulu 11 Aral›k 1948’de kabul etti¤i 194 (III) say›l› kararla ABD, 

Fransa ve Türkiye temsilcilerinden oluflacak bir Filistin Uzlaflt›rma Komisyonu 

kurulmas›na karar verdi. Karar›n di¤er hükümlerine göre Kudüs, güneyde Bethlehem’i 

(Beytüllahim) içine alacak flekilde s›n›rlar› çok genifl tutularak ayr› bir varl›k 

olarak (corpus separatum) askersiz hâle getirilmekte ve BM gözetimine b›rak›lmaktayd›. 

Karar›n üçüncü önemli unsuru mültecilere iliflkindi. Buna göre komflular› 

ile bar›fl içinde yaflamak isteyen mültecilerin evlerine dönmelerinin sa¤lanmas› 

ve dönmek istemeyenlere ise tazminat ödenmesi öngörülmekteydi. 

Bu arada yaklafl›k 700.000 ile 900.000 dolay›nda Filistinlinin yurtlar›n› terk ederek 

mülteci durumuna düfltü¤ü 1948 Savafl›, Gazze’nin ‹srail ve M›s›r taraf›ndan; Filistin’in 

Araplara b›rak›lan k›sm›n›n ise ‹srail ile Ürdün aras›nda paylafl›lmas›yla so- 

2 

137 

SIRA S‹ZDE 

K ‹ T A P

138 

SIRA S‹ZDE 


S ORU 

D‹KKAT 


na ermekteydi. Bunlardan Gazze, M›s›r taraf›ndan ilhak edilmezken ‹srail ve Ürdün, 

iflgal ettikleri bölgeleri ilhak etmekteydiler (Chomsky, 1993: 126). Mütareke 

Anlaflmalar› sonunda Yahudiler, BM’nin 1947 tarihli taksim karar›yla kendilerine 

b›rak›lan yaklafl›k 5.800 mil2’lik topra¤› 8.000 mil2’ye ç›kararak Filistin topraklar›n›n 

yaklafl›k %78’ini ele geçirmifl oldular. Topraklar› ‹srail taraf›ndan iflgal 

edilen yüz binlerce Filistinli ise mülteci durumuna düflmekteydi. 

1948 Savafl›n›n SIRA sonuçlar›n› S‹ZDE aç›klay›n›z? 

1956 Süveyfl Krizi / ‹srail’in M›s›r’a Sald›r› 


1967 Savafl›’na kadar Orta Do¤u’da en önemli geliflme 1952’de M›s›r’da darbeyle 

monarfliye son verilmesinin ard›ndan 1954’te bütün denetimi ele geçiren Nâs›r’›n 

darbenin y›l SORU dönümü olan 26 Temmuz 1956’da Süveyfl Kanal› fiirketini millîlefltirdi¤ini 

aç›klamas› olmufltur. 

Asvan Baraj› projesinin finansman› için gerekli olan 1.3 milyar dolar›n yaklafl›k 

D‹KKAT 

400 milyon dolarl›k k›sm›n›n ABD ve Dünya Bankas› taraf›ndan finanse edilecek 

olmas›na karfl›l›k Nâs›r’›n ba¤lant›s›zl›k politikas›na kaymas›, Do¤u Bloku’yla yak›n 

bir iliflki içinde olmas›, 1955 Eylül’ünde yap›lan bir anlaflmayla Çekoslovakya’dan 

silah sat›n almas› ve 1956 May›s’›nda Çin’i tan›mas› dolay›s›yla 19 Temmuz’da ‹ngiltere 

20 Temmuz’da ABD yapt›klar› aç›klamada Asvan Baraj› projesinin mevcut 

AMAÇLARIMIZ 

flartlar alt›nda finansman›n›n mümkün olmad›¤›n› belirtmifllerdir. Bu geliflme üzerine 

Nâs›r, baraj›n inflas› için gerekli finansman› sa¤lamak amac›yla uluslararas› krize 

yol açan K Kanal ‹ T A fiirketini P millîlefltirme yoluna gitmifltir. 1956 Ekim’ine kadar söz 

konusu uluslararas› giriflimlerden bir sonuç al›nmamas› üzerine ‹srail, Fransa ve ‹ngiltere 

29 Ekim’den itibaren baflta Kanal bölgesi olmak üzere M›s›r’›n önemli noktalar›n› 

iflgal TELEV‹ZYON ettiler. Ancak Sovyetler Birli¤i’nin oldukça sert tepki göstermesi üzerine 

bu devletin bölgede politik bir üstünlük elde etmesinden çekinen ABD’nin ‹ngiltere 

ve Fransa’ya bask› yapmas› üzerine bu devletler BM kararlar›na uyarak 6 

Kas›m’da güçlerini iflgal ettikleri bölgelerden çektiler. Savafltan askerî anlamda baflar›s›zl›kla 

ç›kmas›na ra¤men Nâs›r, tüm Arap dünyas›nda büyük bir prestij elde etmiflti. 

Di¤er yandan savafltan dolay› may›nlar ve batan gemiler nedeniyle ulafl›ma 

kapanan Süveyfl Kanal› temizlenerek 10 Nisan 1957’de tekrar trafi¤e aç›lm›flt›r. 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

3 

BM’N‹N 242 SAYILI KARARI: 

TELEV‹ZYON 

1. Paragrafta a) ‹srail’in son 

savaflta iflgal etti¤i 

topraklardan çekilmesi; b) 

savafl durumuna son 

verilmesi, bölgedeki her 

devletin ‹NTERNET egemenlik, toprak 

‹NTERNET 

bütünlü¤ü ve siyasi 

ba¤›ms›zl›¤› ile kuvvet 

tehdidinden uzak olarak 

güvenlikli ve tan›nm›fl 

s›n›rlar içinde bar›fl hâlinde 

yaflama hakk›n›n tan›nmas›, 

2. Paragrafta, uluslararas› 

su yollar›nda seyrüsefer 

serbestîsinin garanti alt›na 

al›nmas›, mülteciler 

meselesinin adil bir çözüme 

kavuflturulmas›, gayriaskerî 

bölgeler ihdas› suretiyle 

bölgedeki her devletin 

toprak bütünlü¤ü ve siyasi 

ba¤›ms›zl›¤›n›n garanti 

alt›na al›nmas› ihtiyac› 

vurgulanmaktayd›. 

3. Paragrafta ise Genel 

Sekreterden bu karar›n 

ilkelerine uygun bar›flç› ve 

kabul edilmifl bir çözümün 

gerçeklefltirilmesinde 

taraflarla gerekli temaslar› 

yapmak üzere bir özel 

temsilci tayin etmesi 

isteniyordu. 

1967 Savafl›/ 6 Gün Savafl› 

‹srail’in 5 Haziran 1967’de saat 7:45’teki sald›r›s›yla bafllayan ve Alt› Gün Savafl› 

olarak bilinen savafl M›s›r taraf›ndan fark edildi¤inde saatler 10:35’i göstermekteydi. 

M›s›r’›n hava gücü daha henüz yerde iken etkisiz hâle getirilmifl ve devre d›fl› 

b›rak›lm›flt›. Bundan sonra söz konusu olacak olan bir kara harekât› bir hava savunmas›ndan 

yoksun ve ‹srail sald›r›lar›na karfl› korumas›z hâlde yürütülecekti. 

Bu da özellikle Sina gibi co¤rafik konumu dolay›s›yla savunma imkânlar›n›n daha 

k›s›tl› oldu¤u bir bölgede yürütülen savaflta M›s›r askerî kuvvetlerinin a¤›r kay›plar 

vererek geri çekilmesini beraberinde getirecekti. Daha ilk saatlerde M›s›r 

hava kuvvetlerinin bu denli a¤›r kay›plar verdi¤inden Suriye, Irak ve Ürdün’ün 

haberi yoktu. Hatta Nâs›r’›n kendisinin bile saatler sonra haberi olmufltu (Tibi, 

1993: 69). Hem ilk hava sald›r›s›n› gerçeklefltirirken hem de ‹srail’e yap›lacak olas› 

bir sald›r›y› cayd›rmak amac›yla ‹ngiliz ve Amerikan güçleri ‹srail aç›klar›nda 

bekletilerek bu ülkenin rahatça bütün hava ve kara gücünü sald›r› amac›yla kullanmas›na 

olanak sa¤lanm›flt›.


Nitekim savafl›n daha ilk gününde M›s›r’›n 360 uça¤›ndan yaklafl›k 300’ü, ayr›ca 

Suriye’nin 50 ve Ürdün’ün 20 uça¤› daha yerde iken imha edilmiflti. ‹srail’in sald›r›s›yla 

bafllayan 1967 Savafl›’n›n önceden yap›lm›fl bir plan uyar›nca yürütüldü¤ü 

ortadayd›. Birkaç gün içinde yani 10 Haziran’a gelindi¤inde Sina, Bat› fieria ve Golan 

Tepeleri ‹srail’in eline geçmifltir ( Ataöv, 1973: 73; Calvocoressi, 1996: 27-28). 

Savafl›n daha ilk gününde Arap güçlerinin %80’ini etkisiz hâle getiren ‹srail, savafl 

sonunda Ürdün’ün elindeki Bat› fieria ve Do¤u Kudüs’ü, Suriye’ye ait olan Golan 

Tepeleri’ni ve M›s›r’a ait olan Gazze bölgesi ve Sina yar›madas›n› iflgal etmiflti. 

‹srail böylece 1947’deki Genel Kurulun taksim karar›yla kendine b›rak›lan topraklar› 

1967’de afla¤› yukar› dört kat›na ç›karm›fl oluyordu. Ayr›ca ‹srail’in güvenli¤ine 

en büyük tehdidi oluflturan M›s›r ordusu, bu karfl›laflmada askerî kapasitesinin % 

80’ini kaybetmiflti. 

1946 

‹srail Topraklar› 

Filistin Topraklar› 

1947 Birleflmifl Milletler 

Plan› 



1967 Savafl›, Arap-‹srail sorununu daha da karmafl›k hâle getirmifltir. Savafl öncesinde 

sadece ‹srail’in nihai s›n›rlar›n›n tespiti ve mülteciler sorunu üzerinde durulurken 

art›k komflusu olan Arap topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› ele geçirmifl bir ‹srail 

söz konusuydu. fiimdi tüm bunlar›n geri verilmesi, Kudüs’ün Statüsü, Bat› fieria’n›n 

durumu ve yeni ilavelerle 1,5 milyona varan ve say›lar› giderek artan mülteci sorunu 

çözüm bekleyen sorunlar aras›nda yer almaktayd›. 1967 sonras›nda uluslararas› 

bir sorun hâline gelen Orta Do¤u sorunuyla bundan sonra ABD ve SSCB baflta olmak 

üzere bölge d›fl› güçler daha fazla ilgilenmek durumunda kalacaklard›. 

1967 öncesinde baflta M›s›r ve onun lideri olan Nâs›r aç›s›ndan bir numaral› sorun 

olan kendi topraklar›nda zorla yapay bir flekilde oluflturulan ‹srail’in varl›¤› sorunu 

farkl› bir niteli¤e kavuflmufltu. O güne kadar Arap literatüründe yer verilmek 

bile istenmeyen ve geçici bir olgu olarak görülen “‹srail” kavram›n›n art›k bir realite 

oldu¤unun kabul edilmesi söz konusu olmufltu. Bundan sonra hem Nâs›r hem 

de Nâs›r’dan sonraki M›s›rl› siyaset adamlar›n›n ana gündemini ‹srail’e kapt›r›lan 

M›s›r topraklar›n›n geri al›nmas› oluflturacakt›. (Karsh, 1994: 33-34) 

fiekil 5.3 

1947-1949 2012 Filistin’de ‹srail’in 

(Yahudilerin) ‹flgal 





F‹L‹ST‹N ‹SRA‹L ‹SRA‹L ‹SRA‹L 

ve Genifllemesi 

139 

Kaynak: 

http://www.guncel 

meydan.com/pano/ 

24-yil-once-bugunfilistin-inbagimsizligi-ilanedilmisti-banuavar-t33100.html

140 

SIRA S‹ZDE 

4 


Birleflmifl Milletlerin 22 Kas›m 1967 tarihli ve 242 say›l› karar› da ‹srail’in 

iflgal etti¤i topraklardan, bu arada M›s›r’a ait Sina Yar›madas›ndan, Gazze’den, Bat› 

fieria’dan, Golan’dan ve Do¤u Kudüs’ten çekilmesini ve mültecilerin yurtlar›na 

geri dönmelerini öngörüyordu. Ancak ‹srail bu ve bundan sonraki BM kararlar›na 

uymayaca¤›n› bir çok defa tekrar etmifltir. 

Karar, büyük devletler aras›nda var›lan bir uzlaflmayla al›nm›flt›. Ancak savafltan 

sonra yine ABD, ‹srail’in güvenli¤inden sorumlu devlet olma konumunu sürdürürken 

‹ngiltere’nin 1956’da kaybolan prestijini kazanmas› kolay gözükmüyordu. 

Fransa ise bölgedeki petrole ba¤›ml› olmamakla beraber politik geliflmelerdeki esnekli¤ini 

korumak ve prestijini yeniden kazanmak istiyordu. Di¤er taraftan Sovyetler 

Birli¤i’nin 1956’dan itibaren bölgedeki artmaya bafllayan etkisi, bu olay›n etkisiyle 

daha belirgin hâle gelmifl ve Moskova Orta Do¤u politikas›n›n temel bir unsuru 

olmufltur. 

1967 Savafl›’n›n SIRA bölgedeki S‹ZDE toprak ve mülteci sorunlar›na ne gibi etkileri olmufltur? 

1973 Ekim Savafl› 



Suriye ve M›s›r’›n ortaklafla kararlaflt›rd›klar› bir savafl plan› uyar›nca 6 Ekim günü 

saat 14.00’te biri Suriye cephesinde di¤eri Sina cephesinde olmak üzere iki cephe- 

SORU 

de bafllat›lan SORU bir sürpriz sald›r› ile 1973 Ekim Savafl› bafllam›flt›r. Savafl›n ilk dört günü 

yani 10 Ekim’e kadar güneyde M›s›r Sina’n›n do¤usuna zorlanmadan geçer ve 

Bar Lev Hatt›’na kadar olan toprak parças›n› kontrol alt›na al›rken kuzeyde Suriye 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

de 1967’de kaybetti¤i topraklar› geri ald›¤› gibi daha da ileriye geçmifl ve her iki 

cephede ‹srail’e a¤›r kay›plar verdirilmiflti. Daha ilk gün M›s›r Kanal’›n do¤usuna 


200.000 asker geçirirken sadece 200 asker kaybetmiflti. Asl›nda bu ilk göstergelere 

bak›ld›¤›nda M›s›r, ‹srail karfl›s›nda flafl›rt›c› bir baflar› göstermiflti. Ayr›ca M›s›r’›n 

AMAÇLARIMIZ amac› daha AMAÇLARIMIZ ileriye gitmekten ziyade belli bir hatta durarak ‹srail’i bar›fla zorlamak- 

t›. Kanal’›n do¤usuna geçerek 13 km’lik bir hat boyunca s›n›rl› bir bölgeyi denetimi 

alt›na alarak burada durumunu sa¤lamlaflt›rmay› düflünen M›s›r, bir k›s›m top- 

K ‹ T A P 

raklar›n geri K al›nmas›n› ‹ T A P kendi prestiji için de yeterli görmekte ve uluslararas› diplomasinin 

harekete geçmesini bekleyerek daha ileri gitmeyi gerekli görmemekteydi. 

Suriye’nin amac› M›s›r’›nkinden farkl› olmufl 1967’de kaybetti¤i bütün toprakla- 

TELEV‹ZYON r› geri almay› TELEV‹ZYON amaçlam›fl ve bu hedefine de ulaflm›flt›. ‹srail’in 8 Ekim’de kuzeyde 

Suriye’nin ilerlemesini durdurmas› üzerine geliflmeler hiç de M›s›r’›n düflündü¤ü 

gibi olmam›fl ve M›s›r’›n bu politikas›ndan dolay› da zaman kazanan ‹srail kuvvetleri 

10 Ekim’den itibaren toparlanarak önce kuzey cephesinde dengeyi sa¤lam›fl, 

‹NTERNET a¤›r kay›plar ‹NTERNET vermesine karfl›l›k 11 Ekim’de hava üstünlü¤ünü tekrar ele geçirmesiyle 

beraber ayn› gün karadan ilerleyerek Golan’› alm›fl, Hermon da¤›n› aflarak 

fiam’›n 20 km yak›nlar›na kadar gelmifltir. 13 Ekim’de M›s›r cephesine dönen General 

Ariel fiaron komutas›ndaki ‹srail kuvvetleri 16 Ekim’den itibaren Sina’n›n 

kuzeyinden Süveyfl’in bat› yakas›na geçmeyi baflararak güneye yönelmifl ve M›s›r 

III. Ordusunu kuflatma alt›na alarak Kahire’yle ba¤lant›s›n› kesmifltir. ( Cleveland; 

1994: 337; Diller ve Moore, 1994: 32-33) 

Di¤er taraftan, 10 Ekim’de Irak, 13 Ekim’de ise Ürdün ve Suudi Arabistan savafla 

kat›ld›klar›n› aç›klam›fllarsa da bunlar›n savafla girmeleri savafltaki cephe 

durumunda Araplar lehine bir de¤ifliklik yapmam›flt›r. 

Nitekim 14 Ekim’den itibaren ABD’nin aç›kça ‹srail’e yard›m etmesiyle savafl›n 

dengesi ‹srail lehine de¤iflmifl ve 22 Ekim’de BM’nin ateflkes karar›n›n kabul 

edilmesiyle sona eren savafl bafllad›¤› yerde bitmiflti. Savafl esnas›nda en önem-



li karar OAPEC ülkeleri taraf›ndan 16/17 Ekim 1973’te al›nan ambargo karar› olmufltur. 

Amabargoyla paralel olarak petrol faiyatlar›nda da art›fla gidilmifl ve k›- 

SORU 

sa sürede petrol fiyatlar› 2-3 dolardan 16 dolara kadar ç›km›flt›r. 

BM Güvenlik Konseyi’nin 338 say›l› karar›, taraflar›n bulunduklar› yerde D‹KKAT derhal atefli kesmelerini 

ve ateflkesi müteakip taraflar›n 242 say›l› karar› bütün unsurlar› ile uygulamala- 

D ‹KKAT 

r›n›, ayr›ca uygun arac›lar vas›tas›yla taraflar aras›nda Orta Do¤u’da 

SIRA 

kal›c› 

S‹ZDE 

ve adil bir bar›fl›n 

tesisi için müzakerelerin bafllamas›n› öngörmekteydi. 

SIRA S‹ZDE 

Sovyet deste¤inin iflgal edilen topraklar›n› kurtarmak için yeterli olmad›¤›n› gören 

M›s›r Cumhurbaflkan› Enver Sedat, bundan sonra yüzünü Washington’a çevirmifltir. 

Kissenger’›n giriflimleriyle 1974/1975 ay›rma anlaflmalar›yla bafllayan bu yeni 

süreç 1978 Eylül’ünde Camp David Çerçeve Anlaflmas›’n›n ve K 1979 ‹ T A Mart’›nda P M›s›r-‹srail 

Bar›fl Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla doru¤a ulaflm›flt›r. 

CAMP DAV‹D SONRASI GEL‹fiMELER 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Camp David Anlaflmas›’yla, 1967’de ‹srail’e kapt›rd›¤› topraklar›n› (Sina’y›) geri almay› 

garanti eden M›s›r, bu defa Arap dünyas›n›n tepkisiyle karfl›laflm›flt›r. Özellikle 

1979 Mart›nda M›s›r ile ‹srail aras›nda diplomatik iliflkilerin kurulmas›n› ve ‹sra- 


il’in Sina’dan 1982’ye kadar aflamal› bir flekilde çekilmesini öngören bar›fl antlaflmas›n›n 

imzalanmas› üzerine M›s›r’›n Arap Birli¤ine üyeli¤i ask›ya al›nm›fl ve Arap 

Birli¤i’nin merkezi Kahire’den Tunus’a tafl›nm›flt›r. 

Öte yandan, 1978-79 Camp David Anlaflmalar›na ra¤men ‹srail’in önce 1980’de 

Kudüs’ü (Do¤u Kudüs’ü) ve 1981’de Golan Tepeleri’ni ilhak etmesi, arkas›ndan da 

1982’de Güney Lübnan’› iflgal etmesi bar›fla yönelik tavr›nda bir de¤ifliklik olmad›- 

¤›n›n en aç›k göstergeleri olarak yorumlanm›flt›r. 1982 Eylül’ünde Reagan taraf›ndan 

yap›lan ve ad›na Reagan Plan› denen teklifin arkas›ndan 1982 Eylül’ünde Fez’de 

toplanan Arap Zirvesinde ‹srail’in iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi ve baflkenti Kudüs 

olan ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas› gibi ana noktalar üzerinde durularak 

ABD ile Araplar›n bar›fla yönelik yaklafl›mlar›nda ciddi görüfl ayr›l›klar› oldu- 

¤u bir kez daha ortaya konmufltur (Hunter, 1986: 118,120; Miller, 1986: 214). Reagan 

Plan›, Filistin Ulusal Konseyinin Cezayir’de 1983 fiubat’›nda yapt›¤› toplant›da 

fiekil 5.4 

SIRA S‹ZDE 

S ORU 

Camp David (1978): 

M›s›r 

Cumhurbaflkan› 

Enver Sedat 

(solda), ABD 

Baflkan› Jimmy 

Carter (ortada) ve 

‹srail Baflbakan› 

Menahem Begin 

(solda) 

141 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P

142 


da reddedilirken Reagan Plan›’n›n, “tutum ve içeri¤inin Filistin halk›n›n sahip oldu- 

¤u ulusal haklarla uyuflmad›¤›, yurtlar›na geri dönüfl ve kendi kaderlerini belirleme 

haklar›n› tan›mad›¤›, ba¤›ms›z Filistin devleti kurulmas›n› reddetti¤i ve FKÖ’nün Filistin 

halk›n›n tek meflru temsilcisi olarak tan›mad›¤›” aç›kland›. Asl›nda plan Bat› 

fieria’dan çekilme ça¤r›s›nda bulundu¤u için ‹srail taraf›ndan da reddedilmiflti. 

Reagan Plan›’n›n baz› önemli noktalar› flöyleydi: “...Camp David Anlaflmalar›nda 

da belirtildi¤i gibi, Bat› fieria ve Gazze’de yaflayan Filistinlilerin kendi iflleriyle ilgili 

tam özerkli¤e sahip olacaklar› bir tarih olmal›d›r. Bu topraklarda yaflayanlara kendi 

kendilerini yönetme hakk› ve ilgili bütün taraflara meflru güvenlik haklar› tan›nmal›d›r. 

...Serbest seçimlerle Filistinlilerin kendilerini yönetecek bir idareyi seçmeleriyle 

bafllayacak olan befl y›ll›k geçifl döneminin amac› Filistinlilere kendi kendilerini 

yönetebileceklerini ve Filistin özerkli¤inin ‹srail’in güvenli¤i için tehdit oluflturmad›¤›n› 

göstermektir. ...Amerika’n›n tutumunun aç›kça anlafl›lmas›n› istiyorum; geçifl 

döneminin amac› iç yönetimin ‹srail’den Filistinlilere geçiflinin bar›fl ve düzen içinde 

sa¤lanmas›d›r. Ayn› zamanda iktidar›n Gazze ve Bat› fieria’da yaflayanlara devredilmesi 

‹srail’in güvenlik gereksinimleri ile çeliflmemelidir. ...Dolay›s›yla Birleflik 

Devletler, Bat› fieria ve Gazze’de ba¤›ms›z bir Filistin devleti kurulmas›n› desteklemeyecek, 

‹srail’in ilhak›n› ve sürekli denetimini de desteklemeyecektir. ...Bar›fl için bir 

baflka yol daha vard›r. Bu topraklar›n son durumu elbette karfl›l›kl› görüflmelerle saptanmal›d›r. 

Fakat Birleflik Devletlerin görüflüne göre, Bat› fieria ve Gazze’de yaflayan 

Filistinlilerin Ürdün’le ortak olarak kendi kendilerini yönetmeleri kal›c› ve adil bar›fl 

için en iyi çözüm olacakt›r. ...Son olarak, Kudüs’ün bölünmemesi gerekti¤ine, fakat 

son karar›n görüflmeler yoluyla verilece¤ine inan›yoruz”. 

Reagan Plan›’yla ortaya konan öneriler Filistinlilerin taleplerine oldukça uzak bir 

formüldü. Asl›nda ‹srail’in Bat› fieria’y› güvenlik içinde yönetmesini sa¤layacak bir 

formül üzerinde duran ABD, Filistinliler için ba¤›ms›z bir devleti desteklemeyece¤ini 

aç›kça belirtirken sadece belli bir süre (befl y›l) sonunda özerkli¤i öngören bir 

plan üzerinde durmaktayd›. Daha önceki Camp David gibi veya 1990’larda bafllayacak 

Oslo süreci gibi, plân›n amac› k›sa vadede ‹srail’in güvenlik sorununu çözmek 

Filistin sorununu ise belirsiz bir tarihe ertelemekti. Dolay›s›yla Reagan Plan› Filistinlilerin 

karfl› karfl›ya olduklar› sorunlar›n hiçbirine ciddi bir çözüm getirmiyordu. Buna 

karfl›l›k Fez Plan›’yla ortaya konan talepler de Filistinlilerin ve Araplar›n tezlerinde 

yeni bir unsur olmad›¤›n› ortaya koymaktaysa da dile getirilen noktalar Filistinliler 

aç›s›ndan olmazsa olmazlar niteli¤inde olan noktalard› ve bundan önce oldu¤u 

gibi bundan sonra da Araplar›n temel tezlerini oluflturmaya devam edecekti. 

Fez Plan›'nda ise flu noktalar üzerinde durulmufltu: 

1. Kudüs dâhil, ‹srail'in 1967'de iflgal etti¤i tüm topraklardan çekilmesi, 

2. 1967'den sonra iflgal edilen yerlerde kurulan yerleflim yerlerinin kald›r›lmas›, 

3. Kutsal yerlerde üç dinin dinsel törenlerinin özgürce yap›labilmesi, 

4. Filistin halk›n›n kendi kaderini belirleme hakk›n› ve tek meflru temsilcisi FKÖ 

önderli¤inde ulusal haklar›n›n vurgulanmas›, 

5. Bat› fieria ve Gazze'nin alt› aydan fazla süreyle BM gözetimi alt›nda kalmas›, 

6. Kudüs baflkent olmak üzere ba¤›ms›z Filistin devletinin kurulmas›, 

7. BM Güvenlik Konseyinin bölgedeki bütün devletlere ba¤›ms›z Filistin devleti dahil, 

bar›fl› garanti etmesi, 

8. BM Güvenlik Konseyinin yukar›daki kararlar›n uygulanmas›n› garanti etmesi.


Bu arada Araplar aras› mücadele ister istemez Filistinli gruplar aras›ndaki mücadeleye 

yans›maktayd›. 1983’te Ebu Musa’n›n El-Fetih’ten ayr›lmas›yla ortaya ç›kan 

bölünmenin d›fl›nda, FKÖ içindeki gruplar aras›nda çat›flmalar yo¤unlaflm›fl ve 

bu geliflmelerin bir uzant›s› olarak Suriye’den (fiam’dan) ç›kar›lan Arafat, 1983 Ekiminde 

geldi¤i Trablus’u (Lübnan) ayn› y›l›n Aral›k ay›nda Suriye’nin etkisindeki di- 

¤er FKÖ gruplar›n›n bask›s›yla terk etmek zorunda kalm›flt›r (Miller, 1986:215-216; 

Khalidi, 1986: 241). 

Di¤er taraftan, BM Güvenlik Konseyinin 338 say›l› karar› do¤rultusunda BM 

Genel Kurulu 10 Aral›k 1981 tarihli 36/120 C karar›nda 1984’ten geç olmamak kofluluyla 

kapsaml› bir çözüm bulmak amac›yla uluslararas› bir konferans toplanmas›n› 

kararlaflt›rm›flt›r. BM Genel Kurulu durumun kötüleflmesi üzerine 19 A¤ustos 

1982’de uluslararas› konferans›n A¤ustos 1983’te toplanmas›n› kararlaflt›rm›flt›r. Bu 

do¤rultuda 23 A¤ustos-7 Eylül 1983’te Cenevre’de toplan›ld›ysa da ABD ve ‹srail’in 

boykot etti¤i toplant›da, Arap-‹srail çat›flmas›n›n bütün taraflar›yla (FKÖ dâhil) birlikte 

ABD ve SSCB’nin de kat›laca¤› BM gözetiminde bir uluslararas› bar›fl konferans› 

toplanmas› kararlaflt›r›ld›. Karar bildirisi Genel Kurul taraf›ndan 13 Aral›k 

1983 tarihinde 35/58 C karar›yla onayland› (Halloum, 1989: 204). FKÖ de bu dönemde 

bir uluslararas› konferans toplanmas› do¤rultusundaki taleplerini yo¤unlaflt›rm›flt›r. 

Bu yöndeki talep Yaser Arafat taraf›ndan 7 Kas›m 1985’teki Kahire Bildirisi’nde 

de dile getirilerek ABD, SSCB ve Güvenlik Konseyinin di¤er daimi üyeleriyle 

FKÖ dâhil Orta Do¤u’daki bütün ilgili taraflar›n kat›laca¤› bir uluslararas› konferans 

için ›srar edildi (Halloum, 1989: 202). 

Bu dönemde FKÖ’nün sorunun özüne yönelik savundu¤u argümanlara gelince; 

Filistinliler, Filistin’de uzun sürecek bir bar›fl›n laik, demokratik bir devlet kurulmas›yla, 

Hristiyan, Yahudi, Müslüman, hiçbir ayr›m gözetmeden herkese eflit 

hak ve güvence verilmesiyle ve bunun için de bar›fl›n FKÖ’nün Filistinlilerin tek 

meflru temsilcisi olarak tan›nmas›yla, Filistinlilerin kendi kaderlerini tayin hakk›n›n 

tan›nmas›yla, ‹srail’in Kudüs’ün do¤u kesimi de dâhil 1967 Savafl›’nda iflgal etti¤i 

SIRA S‹ZDE 

tüm Filistin topraklar›ndan çekilmesiyle, Filistin topra¤›n›n tamam›nda baflkenti 

Kudüs olan ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas›yla, Gazze fieridi ve Bat› fieria’daki 

Yahudi yerleflim yerlerinin boflalt›lmas›yla, BM kararlar› DÜfiÜNEL‹M do¤rultusunda yurtlar›n› 

terk etmek zorunda b›rak›lan Filistinli mültecilerin yurtlar›na geri dönmelerinin 

sa¤lanmas› ve dönmek istemeyenlere tazminat ödenmesiyle mümkün olabile- 

SORU 

ce¤ini savunmaktayd›. 

Filistinliler için temel talepler, Filistinlilerin kendi kaderlerini tayin hakk›n›n D‹KKAT kabul edil- 

D‹KKAT 

mesi ve FKÖ’nün tek meflru temsilci olarak tan›nmas›, Kudüs’ün do¤usu da dâhil ‹srail’in 

1967’de iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi, baflkenti Kudüs olan ba¤›ms›z SIRA S‹ZDE bir Filistin dev- 

SIRA S‹ZDE 

letinin kurulmas›, Yahudi yerleflim yerlerinin boflalt›lmas›, yurtlar›n› terk etmek zorunda 

kalm›fl olan Filistinli mültecilerin geri dönüfllerinin sa¤lanmas› ve geri dönmek istemeyenlere 

tazminat ödenmesi do¤rultusundaki BM karar›n›n uygulanmas›yd›. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

Filistinlilerin ve Araplar›n Filistin sorunu konusundaki temel yaklafl›mlar›n› SIRA S‹ZDE özetleyiniz. 

K ‹ T A P 

1980’lerin sonlar›nda bunlar›n d›fl›ndaki en önemli geliflme 1987 Aral›k’›nda 

bafllayan Filistinlilerin ‹ntifada hareketi ve 1988 A¤ustos’unda DÜfiÜNEL‹M Ürdün yönetimin 

1950’de ilhak etti¤i Bat› fieria ile ilgili olarak her türlü hukuki TELEV‹ZYON iliflkisini kesti¤ine 

iliflkin yapt›¤› aç›klaman›n ard›ndan 1988 Kas›m’›nda yap›lan sürgünde SORU bir ba¤›ms›z 

Filistin Devleti’nin kuruldu¤unun aç›klanmas›yd›. 

SORU 

143 

SIRA S‹ZDE 


SIRA S‹ZDE 

K ‹ T A P 


TELEV‹ZYON 

SORU 

‹NTERNET D‹KKAT 

‹NTERNET D‹KKAT 


AMAÇLARIMIZ 

5 

AMAÇLARIMIZ

144 


1 A¤ustos 1988’de Kral Hüseyin Ürdün’ün Bat› Yakas›’yla iliflkisini kesti¤ini ve 

burayla yasal ve yönetimsel ba¤lar›n› kopard›¤›n› aç›klad›. Zira 1948 savafl›’n›n sonunda 

Ürdün Filistin’in ‹srail taraf›ndan henüz iflgal edilmemifl olan k›sm›n› yani 

Do¤u Kudüs’ü de içine alan Bat› fieria’y› ilhak etmiflti. Her ne kadar söz konusu 

topraklar 1967’de ‹srail taraf›ndan iflgal edilmifl olsa da bu topraklar yasal olarak 

Ürdün topra¤› say›lmaktayd›. Ürdün bu karar›yla Filistin topraklar›ndaki yasal ve 

yönetimsel haklar›ndan vaz geçiyordu. Ayr›ca FKÖ’yü Filistin halk›n›n tek meflru 

temsilcisi olarak her yönden destekleyece¤ini de ifade eden Ürdün Kral› bir gün 

sonra yapt›¤› bir aç›klamada da Filistin önderli¤i taraf›ndan e¤er sürgünde bir hükûmet 

kurulursa onu tan›yan ve destekleyen ilk ülke olaca¤›n› belirtmekteydi. 

FKÖ taraf›ndan de¤erlendirilen bu karar›n arkas›ndan 12-15 Kas›m 1988’de 

Cezayir’de toplanan FKÖ, Filistin Ulusal Konseyi 1948 bölünme s›n›rlar›n› 

esas alan ve baflkenti Kudüs olan sürgünde ba¤›ms›z bir Filistin Devleti’nin 

kuruldu¤unu aç›klarken geçici Filistin hükûmetinin Devlet Baflkan›n›n FKÖ Genel 

Sekreteri ve Yürütme Komitesi Baflkan› Yaser Arafat ve D›fliflleri Bakan›n›n 

FKÖ’nün Siyasal Bölüm Baflkan› Faruk Kaddumi olmas›, geçici hükûmet üyelerinin, 

FKÖ Yürütme Komitesi üyeleri ile Nayif Hawatmeh ve George Habbash’dan, 

yasama organ›n›n ise iflgal alt›ndaki kiflilerin de kat›l›m›n›n sa¤lanmas› ile Filistin 

Ulusal Konseyi üyelerinden oluflmas› öngörülmüfltü. Ba¤›ms›zl›¤›n aç›kland›¤› 15 

Kas›m’daki toplant›da ayr›ca bir Uluslararas› Bar›fl Konferans›’n›n BM’nin 242 ve 

338 say›l› kararlar› do¤rultusunda ve baflta kendi kaderini tayin hakk› olmak üzere 

Filistinlilerin yasal haklar›n› elde etme temelinde toplanmas› gerekti¤i ve Do¤u 

Kudüs dâhil, ‹srail’in 1967’de iflgal etti¤i bütün Filistin ve Arap topraklar›ndan çekilmesi 

ve bütün yerleflim bölgelerinin iptali üzerinde durulmaktayd› (Halloum, 

1989: 233-249). 

Bu dönemde Filistin politikas›nda as›l de¤ifliklik 242 ve 338 say›l› BM kararlar›n›n 

ve ‹srail’in var olma hakk›n›n kabul edildi¤inin aç›klanmas› olmufltur. Arafat 

bunu bizzat kendi a¤z›ndan 1988’de BM’nin Cenevre’de toplanan Genel Kurulunda 

yapt›¤› konuflmada dile getirmifltir ( Ma’oz, 1999: 405). 

SIRA S‹ZDE 

6 

Filistinliler, SIRA sürgünde S‹ZDEba¤›ms›z 

Filistin Devleti’ni nerde ve nas›l kurmufllard›r? 


1988 sonu ve 1989 bafl›ndan itibaren hem ‹ntifadan›n etkisiyle hem Amerikan 


hükûmetinin bask›s›yla hem de ‹srail kamuoyundan gelen bask›larla (yüzde ellisi 

Filistinlilerle bar›fl için masaya oturulmas›ndan yanayd›) ‹srail’de iktidarda bulunan 

SORU 

Ulusal Birlik SORU Hükûmeti (Likud-‹flçi koalisyonu), kabine üyelerinin büyük ço¤unlu- 

¤unun muhalefetine ra¤men müzakerelere bafllanmas›n›n kaç›n›lmaz oldu¤u nok- 

D‹KKAT 

tas›na gelmiflti. 

D‹KKAT 

Sonuçta 1989 May›s’›nda harekete geçen Izak fiamir hükûmeti 

Camp David temelinde özerklik için görüflmelere bafllanmas›n›n mümkün oldu¤una 

karar vermiflti. Bölgesel ve global koflullar›n da yard›m›yla fiamir hükûmeti Ba- 


t› fieria ve Gazze d›fl›nda ikamet eden (diasporadaki) Filistinliler taraf›ndan temsil 

edilmemek kofluluyla FKÖ ile dolayl› görüflmelere bafllamay› kabul etmiflti. ‹srail’in 

AMAÇLARIMIZ koflulunun AMAÇLARIMIZ kabul edildi¤i Madrid görüflmeleri 1991 Ekim’inde bafllam›fl oldu. 1992 

Haziran’›ndaki seçimleri ‹flçi Partisinin kazanmas›yla iflbafl›na gelen Izak Rabin Hükûmeti 

(‹flçi-Meretz koalisyonu) ile bar›fl süreci yerel ve global konjonktürün de et- 

K ‹ T A P 

kisiyle yeni K bir ‹ Tdinamizm A P kazanm›flt›r. 1993 Eylül’ünde bafllayan Oslo sürecinde ‹flçi 

Partisinin bakanlar›ndan Yossi Beilin ve Arafat’›n yard›mc›s› Ebu Mazen’in (Mahmud 

Abbas) oldukça önemli katk›lar› olmufltur. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 



OSLO SONRASINDA ORTA DO⁄U BARIfi SÜREC‹ 

Do¤u Bloku’nun y›k›lmas› ve iki kutuplu yap›n›n, dolay›s›yla bölgesel ve global 

anlamda elli y›la damgas›n› vuran Amerikan-Sovyet çat›flmas›n›n tarihe kar›flmas›yla 

noktalanan bu yeni süreç ilk meyvesini ABD önderli¤inde Irak’a düzenlenen 

operasyonla vermiflti. Di¤er taraftan, Irak’›n Kuveyt’i iflgali ve sonras›nda Irak’a 

karfl› güç kullan›lmas› sürecinde Filistinliler ve FKÖ, Irak’› desteklemifl fakat bunun 

karfl›l›¤›nda yaklafl›k 400.000 dolay›ndaki Filistinlinin Kuveyt’ten kovulmas›yla kalmam›fl 

FKÖ ve Arafat Arap dünyas› taraf›ndan o güne kadar sa¤lanan siyasi ve mali 

deste¤i kaybetmiflti. Bu durum FKÖ’nün içerde zor durumda oldu¤u ve fazla pazarl›k 

gücünün olmad›¤› anlam›na geliyordu. ‹srail’deki iktidar de¤iflikli¤i ile Izak 

Rabin-fiimon Perez ikilisinin iflbafl›na gelmesi ve FKÖ ile do¤rudan müzakerelere 

s›cak bakmalar› da Oslo’ya giden süreçte önemli geliflmelerdi. Tüm bunlara ilave 

olarak Kuveyt’i iflgal eden Irak’a karfl› BM öncülü¤ünce uluslararas› güç kullan›l- 

SIRA S‹ZDE 

mas›, bu defa gözlerin Filistin’deki iflgali sürdüren ve BM kararlar›n› hiçe sayan ‹srail’e 

çevrilmesine yol açm›flt›. Di¤er bir ifadeyle bu son geliflme ‹srail üzerinde bir 

uluslararas› kamuoyu bask›s› oluflturmufltu. Yukar›da özetlenmeye DÜfiÜNEL‹M çal›fl›lan içsel 

ve d›flsal dinamiklerin bar›fl› zorlamas› veya en az›ndan kolaylaflt›rmas› üzerine 

Washington’da süren görüflmelerden ayr› olarak yürütülen ve Norveç D›fliflleri Ba- 

SORU 

kan›’n›n ara buluculuk yapt›¤› görüflmeler, Oslo bar›fl sürecini bafllatm›flt›. 

SORU 

1993 Eylül’ünde bafllayan ve ilk etapta ‹srail ve FKÖ’nün karfl›l›kl› birbirlerini D‹KKAT tan›malar›n›, 

FKÖ’nün fliddet kullan›m›ndan vazgeçmesini ve Gazze ve Eriha’da geçici bir özerk yö- 

D‹KKAT 

netim oluflturulmas›n› öngören anlaflman›n ikinci aflamas› 1994 May›s’›nda SIRA S‹ZDE imzalanm›flt›r. 

SIRA S‹ZDE 

Anlaflma, aflamal› bir flekilde Bat› fieria’da bir Özerk Filistin yönetimi oluflturulmas›n› ve 

befl y›l içinde ise ba¤›ms›z Filistin devletinin kurulmas›n› öngörmekteydi. 


Oslo Süreci neyi amaçlamaktayd›? 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

7 

Bundan sonraki en önemli ad›m 25 Eylül’de FKÖ Yönetim K ‹ Kurulu T A P ve 27 Ey- 

K ‹ T A P 


lül’de de ‹srail kabinesi taraf›ndan onaylanan ve tarihe “Oslo II” ya da “Geçici Anlaflma” 

(Interim Agreement) olarak geçen anlaflman›n 28 Eylül 1995’te Washing- 


ton’da Arafat ve Rabin’in yan› s›ra Clinton, Mübarek ve Kral Hüseyin TELEV‹ZYON 

SORUtaraf›ndan 

da 

imzalanmas› olmufltur. Anlaflman›n gere¤i olarak ‹srail, Bat› fieria’n›n Karbata, Ka- 

TELEV‹ZYON 

SORU 

batiya, ve Yatta kasabalar›ndan da çekilmekteydi. Bundan sonra taraflar aras›nda 

D‹KKAT 

yap›lan görüflmeler sonucunda ‹srail 1995 Kas›m’›nda Cenin’den ‹NTERNET arkas›ndan ayn› 

y›l›n Aral›k ay›nda ise Nablus, Tulkarim, Beytullahim (Bethlehem) ve Ramallah’tan 

D‹KKAT 

‹NTERNET 

çekilmifltir. 


‹srail’in El-Halil’den (Hebron) çekilmesini öngören anlaflma ise 1996 May›s’›ndaki 

seçimlerde iflbafl›na gelen ve sertlik yanl›s› olarak bilinen Likud lideri Netan- 


yahu döneminde ABD Filistin Özel Temsilcisi Dennis Ross’un da giriflimiyle 

17 

Ocak 1997’de imzalanm›flt›r. 

1998 May›s’›ndan itibaren ABD D›fliflleri Bakan› Madeline Albright K ‹ T A Pve 

Orta Do- 

¤u Özel Temsilcisi Dennis Ross’un çabalar› ile belli bir noktaya getirilen bar›fl çabalar›, 

Netanyahu ve Arafat’›n 15 Ekim’de ABD’nin Maryland eyaletindeki Wye 

K ‹ T A P 

plantasyonunda bafllatt›klar› ve bir hafta süren görüflmelerin TELEV‹ZYON sonunda 23 Ekim 

1998’de Wye Memorandumu ad›yla an›lan anlaflmay› imzalamas›yla sonuçlanm›flt›. 

Netanyahu, görüflmelere David Levy’nin 1998 Oca¤›nda istifas›yla boflalan D›fliflleri 

Bakanl›¤›na yeni atanm›fl olan Ariel fiaron’la birlikte kat›lm›flt›. 

TELEV‹ZYON 


145 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

146 

Nihai Statü Konular›: 

Kudüs’ün statüsü, s›n›r 

sorunu, Yahudi yerleflimleri 

ve mülteciler sorunudur. 


Wye Memorandumu’na kadar Filistin yönetimi Bat› fieria’n›n (Filistin topraklar›n›n 

%20’sidir) %3’lük k›sm›nda tam denetime, % 24’lük bölümünde ise s›n›rl› denetime 

sahip olmufltu. Di¤er %73’lük bölümde ise ‹srail’in hem sivil hem de askerî 

yönetimi devam etmekteydi. Çekilmeyle beraber Filistin Yönetimi Bat› fieria’n›n 

%18.2’lik bölümünde tam denetime sahip olacak; di¤er %21.8’lik k›sm›nda ise Filistin 

yönetiminin sivil denetimi, ‹srail’in ise askerî denetimi söz konusu olacakt›. 

Bununla beraber Bat› fieria’n›n %60’l›k bölümünde ‹srail’in sivil ve askerî anlamda 

tam denetimi devam edecekti. 

Nitekim 11 Kas›m 1998’e kadar anlaflmay› yürürlü¤e koymayan Netanyahu hükûmeti 

Kas›m sonuna gelindi¤inde sadece Bat› fieria’n›n %2’lik bir bölümünden 

çekilmiflti. ‹srail çekilme ifllemini geciktirirken ayn› zamanda hem Filistin yönetiminde 

kalan bölgelerdeki Yahudi yerleflim birimlerinin ‹srail’in di¤er bölgelerine 

ulafl›m›n› sa¤layacak ve bir anlamda Filistin yönetimini by-pass etmeyi amaçlayan 

(Filistin köylülerinin topraklar› olan alanlarda) yollar infla etmifl hem de yeni yerleflim 

birimleri inflas›n› sürdürmüfltü. 

17 May›s 1999 seçimlerinde baflbakanl›k için yap›lan seçimlerde %43.9 oy alan 

rakibi Netanyahu karfl›s›nda %56.1 oy alarak önemli bir baflar› elde eden ‹flçi Partisi 

lideri Ehud Barak’›n bar›fl süreci konusundaki yaklafl›m› olumluydu ve bu durum, 

‹srail ve Filistin yönetiminin 4 Eylül 1999’da M›s›r’›n K›z›l Deniz k›y›s›ndaki 

bir sayfiye kenti olan fiarm el-fieyh’te tarihe fiarm el-fieyh Memorandumu olarak 

bilinen anlaflmay› imzalamalar›yla sonuçland›. Anlaflma, Oslo sürecini kald›¤› yerden 

devam ettirmeyi ve bir anlamda uygulanamayan Wye Anlaflmas›’na ifllerlik kazand›rmay› 

amaçlamaktayd› ve bu nedenle II. Wye Anlaflmas› olarak da nitelenmektedir. 

Taraflar nihai statü görüflmelerine (ba¤›ms›z Filistin devletinin kurulmas› 

görüflmeleri) bafllayabilmek için önceki anlaflmalarda öngörülen hedeflerin 

gerçeklefltirilmesi gere¤i üzerinde odaklanm›fllard›. 

Dolay›s›yla sözü edilen anlaflmayla bir takvim çerçevesinde çekilmenin kald›¤› 

yerden devam etmesi sa¤lanmaya çal›fl›lmaktayd›. Nitekim Oslo süreci sonunda 

Filistin’in tam kontrolüne terk edilen bölge %18’de kalm›fl, ortak denetimin 

söz konusu oldu¤u bölge ise %22 olmufltu. 1967’de iflgal edilen ve Filistin 

topraklar›n›n ancak %20’sini oluflturan (%80’i daha önce iflgal edilmiflti) 

Bat› fieria’n›n % 60’› hâlâ ‹srail’in tam denetiminde bulunmaktayd›. 

11-24 Temmuz 2000 tarihleri aras›nda ‹srail ve Filistin heyetleri Camp David’de 

bir araya gelerek Oslo sürecinin öngördü¤ü nihai statü konular›nda bir anlaflma 

sa¤lamaya çal›flt›lar. Dönemin ABD Baflkan› Bill Clinton’›n daveti ve ‹srail Baflbakan› 

Ehud Barak ile Filistin lideri Yaser Arafat’›n ve her iki taraftan teknik dan›flmanlar›n 

kat›l›m›yla gerçeklefltirilen II. Camp David zirvesi ABD’nin Maryland eyaletinde, 

Camp David adl› küçük bir kasabada yap›lm›flt›. Taraflar 1999 Eylül’ünde 

fiarm el-fieyh’te yine bar›fl görüflmeleri için bir araya gelmifl ve 1998 tarihli Wye 

Memorandumu’nun gelifltirilmifl versiyonunu kabul eden bir anlaflma imzalam›fllard›. 

Yukar›da ele al›nan bu anlaflmada bar›fl sürecinin son tarihi olarak 13 Eylül 

2000 olarak gösteriliyordu. 2000 y›l›n›n Eylül’ünde imzalanmas› plânlanan nihai 

bar›fl anlaflmas› öncesinde Clinton, taraflar› Camp David’te son bir kez nihai bar›fl 

müzakerelerine haz›rl›k için bir araya getirmiflti. Ancak görüflmeler sonunda taraflar›n 

birbirinden ne kadar uzak olduklar› bir kere daha anlafl›lm›flt›.


28 Eylül 2000, Filistin sorununun tarihi dönüm noktalar›ndan biri olmufltur. 

Camp David’deki baflar›s›zl›¤›n neden oldu¤u olumsuz ortamda, Benjamin Netanyahu’nun 

ard›ndan dönemin ana muhalefet partisi Likud’un Genel Baflkan› Ariel 

fiaron, yaklafl›k 1.000 askerle birlikte provokasyon niteli¤indeki Harem-i fierif 

(el-Aksâ Camii) ziyareti Filistinlilerin protesto gösterilerine yol açm›fl ve k›sa süre 

içinde El-Aksâ ‹ntifadas› olarak da bilinen ‹kinci ‹ntifaday› bafllatm›flt›r. 

Bu süreçte bir tarafta ‹srail’in artan fliddet ve sindirme giriflimi di¤er tarafta ‹slâmi 

Cihad, El-Aksâ fiehitleri Tugay›, Filistin Halk Kurtulufl Cephesi (FHKC) ve HA- 

MAS’›n üstlendi¤i intihar sald›r›lar› devreye girmifltir. 

2002 y›l›na kadar geçen sürede %25’i 18 yafl›n alt›nda olmak üzere 900’den fazla 

Filistinli ‹srail sald›r›lar› sonunda yaflam›n› yitirmifltir. ‹sraillilere karfl› giriflilen 36 

intihar sald›r›s›nda ise 91 kifli ölmüfltür. 

‹kinci ‹ntifadan›n bafllamas›na yol açan geliflme hakk›nda bilgi veriniz? SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

8 

II. Camp David’de taraflar›n herhangi bir ortak noktada buluflamamalar› ve 28 



Eylül 2000’de bafllayan fliddet, bar›fla iliflkin umutlar› iyice tüketmiflken taraflar son 

bir deneme daha gerçeklefltirdiler ve bu defa 21 Ocak 2001’de M›s›r’›n K›z›l Deniz 

k›y›s›nda bir sahil kasabas› olan Taba’da bir araya geldiler. SORU Hem ‹srail’de se- 

SORU 

çimler yaklaflm›fl hem de Clinton’›n iktidar›n›n son günleriydi. Bir anlaflmaya var›lsa 

bile bunun ‹srail’de referanduma sunulmas› için uygun ortam D‹KKAT bulunmuyordu. 

D‹KKAT 

Bu aç›dan bak›ld›¤›nda zamanlaman›n çok da uygun oldu¤u pek söylenemezdi. 

Taraflar bir kez daha denemifl olsalar da özellikle Camp David’de t›kand›klar› nok- 


talar› yine aflamam›fllard›r. 

‹srail’de 6 fiubat 2001’de yap›lan seçimlerin sonucunda Likud lideri Ariel fiaron’un 

baflbakan olmas› iki taraf aras›nda öyle ya da böyle sürdürülen AMAÇLARIMIZmüzakere AMAÇLARIMIZ 

sürecinin bir anlamda çöpe at›lmas›ndan baflka bir fley de¤ildi. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

fiekil 5.5 

Mescid-i Aksa 

(Kubbetus Sahra) 


Kendi Arflivi 

147 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

148 

fiekil 5.6 

Ramallah-Filistin 


Kendi Arflivi 


fiaron hükûmetiyle beraber her geçen gün gerilim daha da artm›fl ve bar›fla iliflkin 

umutlar giderek tükenmifl; umutlu beklentilerin yerini umutsuzluk alm›flt›r. fiaron 

hükûmeti, iktidara gelifliyle beraber Filistin kentlerindeki askerî kuflatmay› sona 

erdirece¤ini aç›klad›ysa da bu hiçbir zaman gerçekleflmemifl, zaman içinde daha 

da sertleflmifl ve giderek tam anlam›yla bir askerî iflgale dönüflmüfltür. Ramallah 

baflta olmak üzere Tulkarim, Kalkilya, Beytüllahim, El-Halil ve di¤er kentlerdeki 

kuflatma ve iflgal gün geçtikçe kal›c› hâle dönüflmüfltür. ‹srail hükûmeti bar›fl sürecinin 

bafllamas›n› fliddetin sona ermesine ba¤larken Filistin kentlerine füze ya¤d›rm›fl 

ve her gün alabildi¤ine bombalam›flt›r. 

11 Eylül sonras›nda Filistin halk›na karfl› uygulad›¤› fliddeti t›rmand›rma politikas›n›n 

Amerikan hükûmetinin Afganistan’a karfl› açt›¤› terör savafl›yla iliflkilendiren 

fiaron hükûmetinin yaklafl›m› gerçekten kabul edilemez nitelikte olmufltur. fiaron, 

ortaya ç›kan yeni uluslararas› konjonktürü Filistinlileri sindirmek için kullanmak 

istemekteydi. ‹srail Filistin kentlerini tanklarla ve uçaklarla bombalamakta ve 

Filistin köyleri tahrip edilmekte; bu sald›r›larda her geçen gün çok say›da masum 

insan ve çocuk ölmekte ya da sakat kalmaktayd›. ‹srail, bu sald›r›lar›nda F-16 savafl 

uçaklar›, sald›r› helikopterleri ve roketler kullanmaktayd›. 

Nitekim 2002 fiubat’›ndan itibaren sald›r›lar›n› Arafat üzerinde yo¤unlaflt›ran fiaron 

hükûmeti, Arafat’›n Ramallah’taki karargâh›n› kuflatarak d›fl dünyayla ba¤lant›s›n› 

kesmifltir. Ayn› flekilde Gazze’deki Filistin yönetimine abluka uygulayan ‹srail, 

Nablus ve Cenin’deki mülteci kamplar›na olan sald›r›lar›n› da yo¤unlaflt›rm›flt›r. 

Özellikle Ramallah ve Gazze’ye düzenlenen 20 fiubat’taki sald›r›larda 16 Filistinli 

öldürülmüfl; 27 fiubat- 1 Mart tarihleri aras›nda Nablus ve Cenin’deki Balat ve Cenin 

mülteci kamplar›na düzenlenen sald›r›larda ise 12 Filistinli ölürken 20’den fazla 

insan da yaralanm›flt›. 7 - 8 Mart’ta Tulkarim mülteci kamp›na giren ‹srail, ayn› 

gün Gazze’deki Cebeleye mülteci kamp›na düzenledi¤i sald›r›da 40 Filistinliyi öldürmüfltür.


Bu arada BM Güvenlik Konseyi 12 Mart 2002’de toplanarak 1397 say›l› karar› 

alm›flt›. Kararda: Güvenlik Konseyinin 242 ve 338 say›l› kararlar› an›msat›larak ‹srail 

ve Filistin’in yan yana iki devlet olarak güvenli ve tan›nm›fl s›n›rlar içinde yaflayaca¤› 

bir çözüm üzerinde ›srar edilmekteydi. 

M›s›r Cumhurbaflkan› Hüsnü Mübarek ve Ürdün Kral› II. Abdullah gibi sorunun 

birinci derecede taraf› olan liderlerden yoksun olarak 26-28 Mart 2002’de Beyrut’ta 

yap›lan 22 ülkenin kat›ld›¤› Arap Birli¤inin dördüncü zirvesine ‹srail’in tekrar Bat› 

fieria’ya dönmesine izin vermeyebilece¤i korkusuyla Arafat da kat›lmam›flt›. Zirvede 

büyük ölçüde Suudi Prensi Abdullah’›n fiubat ortas›ndan itibaren tart›fl›lan önerileri 

ele al›nm›flt›r. Prens Abdullah bin Abdül Aziz’in plan› asl›nda ABD, Rusya, AB 

ve Arap ülkeleri taraf›ndan olumlu bulunmufltu. 28 Mart’taki sonuç bildirisi esas 

olarak Prens Abdullah taraf›ndan ileri sürülen teklif do¤rultusunda haz›rlanm›flt›r. 

Sonuçta Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah taraf›ndan sunulan, özü itibariyle 

‹srail’in 1967’deki s›n›rlara çekilmesinin yan› s›ra Filistinli mültecilerin dönüflü sorununun 

çözülmesi karfl›l›¤›nda, ‹srail ile iliflkilerin normalleflmesini öngören teklifi 

Beyrut’ta bir araya gelen Arap temsilciler taraf›ndan kabul edilerek Beyrut zirvesinin 

ortak karar› hâline dönüfltürülmüfl ve bundan sonraki süreçte Arap Plan› olarak 

an›lm›flt›r. Söz konusu plan ilk kez ‹srail’e, bütün Arap ülkeleriyle ve bütün 

komflular›yla ayn› anda bir bar›fl anlaflmas› imzalayarak güvenlikli s›n›rlar içinde 

varl›¤›n›n tan›nmas›n› öngörmekteydi. 

29 Mart 2002’de toplanarak Arafat’› düflman ilan eden fiaron hükûmeti taraf›ndan 

“Savunma Kalkan› Operasyonu” ad›yla bafllat›lan sald›r›n›n hedefinde bu defa 

Arafat’›n Ramallah’taki karargâh› bulunuyordu. ‹srail, yaklafl›k alt› ay sürecek bir 

kuflatma ile haberleflme, ›s›nma ve bar›nma gibi en temel gereksinimlerinden de 

mahrum b›rakarak Filistin liderini teslime zorlamaktayd›. 

Söz konusu ‹srail sald›r›lar›na sert tepki gösteren Baflbakan Ecevit ‹srail’i 

soyk›r›m yapmakla suçluyordu. Ecevit 5 Nisan 2002’de partisinin grup toplant›s›nda 

‹srail’i elefltirdi¤i konuflmas›nda “Filistin halk›na karfl› dünyan›n gözleri 

önünde soyk›r›m uygulanmakta. ‹srail yönetimi BM Güvenlik Konseyi kararlar›na 

da meydan okumakta” ifadesini kullanmaktayd›. 

Bu arada BM Güvenlik Konseyi 30 Mart, 4 Nisan ve 19 Nisan’da arka arkaya ald›¤› 

kararlarla (1402, 1403 ve 1405) hem daha önce alm›fl oldu¤u kararlar› teyit etmifl 

hem de konuya iliflkin tepkisini göstermifltir. 

2002 Mart ve Nisan’› gerçekten çat›flmalar›n bütün Filistin topraklar›nda yo¤unlaflt›¤› 

aylar olmufltur. BM’nin Orta Do¤u Özel Temsilcisi Terje Roed-Larsen, Nisan 

ay› ortas›nda ‹srail iflgaline maruz kalan Bat› fieria’daki Cenin mülteci kamp›ndaki 

incelemeleri sonunda yapt›¤› aç›klamada yaflananlar›n “ak›llara durgunluk verdi¤ini” 

ifade etmekteydi. 

2002 Haziran’›na damgas›n› vuran geliflme Bush’un 24 Haziran 2002’deki uzun 

konuflmas›n›n Filistin sorununa iliflkin k›sm›yd›. Bush’un bar›fl plan› diye ortaya 

koydu¤u düflünce bafltan sona ‹srail’in tezinden baflka bir fley de¤ildi. Bush, ‹srail 

iflgalinin sona ermesi ve bir Filistin devletinin gereklili¤ine olan düflüncesini aç›klarken, 

Filistin’de mutlaka reform yap›lmas›n› ve bu ba¤lamda Filistinlilerin yeni bir liderle 

yoluna devam etmesini bir önkoflul olarak getirmekteydi. Filistin halk›na Arafat’› 

de¤ifltirmesini telkin eden Bush, mülteciler, Kudüs, yerleflimciler ve özellikle 

son zamanlarda ‹srail’in gündeme getirdi¤i ve Bat› fieria’daki Filistin kentlerinin etraf›n› 

çevirmek amac›yla infla etti¤i duvara iliflkin tek kelime etmemekteydi. 

Nitekim 2002’nin ikinci yar›s›nda New York’ta bafllayan dörtlü giriflimin çal›flmalar› 

yeni bir Orta Do¤u bar›fl plan›n›n ortaya ç›kaca¤›n›n habercisiydi. ABD, AB, 

149

150 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


BM ve Rusya’n›n katk›lar›yla 2002 Temmuz’unda bafllayan çal›flmalar›n sonucu 

2003 y›l› bafl›ndan itibaren “Yol Haritas›” ad›yla kamuoyuna aç›klanacakt›. 

fiaron, 28 Ocak 2003’te yap›lan seçimleri ‹flçi Partisi aday› Amram Mitzna karfl›s›nda 

bir seçim zaferine dönüfltürmüfltür. Likud, parlamentodaki sandalye say›s›n› 

da ikiye katlam›flt›. Seçmen asl›nda Mitzna’y› hem inand›r›c› bulmam›fl hem de 

aç›klamalar›ndan tatmin olmam›flt› ( Mekelberg, 2003: 1-10 ; Brown, 2003: 77-94). 

Arafat’› d›fllamaya çal›flan Bush, 14 Mart’ta yapt›¤› aç›klamada yak›nda tüm ayr›nt›lar›yla 

kamuoyunun bilgisine sunulacak olan “Yol Haritas›” öncesi Filistin yönetimini 

müzakerelerde yer almas› için yeni baflbakan›n› belirlemesi ve “terörü” 

durdurmas› konusundaki bask›s›n› artt›rm›flt›r. Baflbakanl›k makam› dörtlülerin ha- 

SIRA S‹ZDE 

z›rl›k toplant›lar›nda da Filistin yönetiminin gerçeklefltirmesi gereken reformlar›n 

ana unsurlar›ndan biri olarak belirlenmiflti. Arafat, bu do¤rultuda 19 Mart’ta yeni 

baflbakan DÜfiÜNEL‹M aday› olarak FKÖ Yürütme Komitesi Baflkan› Mahmud Abbas’›n (Ebu 

Mazen) belirlendi¤ini duyurdu (Martin, 2002: 60-63). Nitekim Filistin’in ilk Baflbakan› 

Mahmud Abbas’›n 29 Nisan 2003’te göreve bafllamas›yla beraber BM, AB, 

SORU 

ABD ve Rusya’n›n haz›rlad›¤› üç aflamal› “Yol Haritas›” taraflara sunuldu. 

D‹KKAT 

Üç aflamadan D‹KKAT oluflan “Yol Haritas›,” öncelikle Filistin’de kapsaml› siyasi reformlar›n 

gerçeklefltirilmesini ve bu çerçevede seçimlerin yap›lmas›n›, ‹srail’in iflgal etmifl oldu- 

SIRA S‹ZDE ¤u topraklardan SIRA S‹ZDE geri çekilerek yeniden 2000 Eylül’üne geri dönülmesini, her iki taraf›n 

fliddete son vermesini; ikinci aflamada 242 ve 338 say›l› kararlar›n uygulanmas›n› ve 

geçici s›n›rlara sahip ve egemenlik unsurlar› tafl›yan bir Filistin devletinin kurulmas›- 

AMAÇLARIMIZ n›; bu çerçevede AMAÇLARIMIZ Filistin’de reformlar›n bitirilmesini ve Filistin’in kendi demokratik 

kurumlar›n› oluflturmas›n›; üçüncü aflamada ise tam ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas› 

aflamas›n›n gerçeklefltirilmesini ve bu ba¤lamda Kudüs, yerleflimciler meselesi 

K ‹ T A P 

ve Filistinli K mültecilerin ‹ T A P geri dönüflü gibi kilit meselelerin çözümlenmesini öngörüyordu. 

Bu çerçevede ikinci aflamada bafllayan Arap ülkeleri ile ‹srail aras›ndaki normalleflmenin 

üçüncü aflamada tamamlanmas› da öngörülüyordu. Özellikle plan›n ilk aflamas› 

TELEV‹ZYON yani terörün TELEV‹ZYON ve fliddetin sona ermesi ve Filistin’de siyasi ve ekonomik reformlar›n gerçeklefltirilmesi 

Bush’un önerilerini içermekteydi ki bu ayn› zamanda ‹srail’in de önkofluluydu. 

Üç aflamal› plan, bir anlamda Prens Abdullah ve Baflkan Bush’un planlar›n›n 

sentezi olarak nitelenebilecek özelliklere sahipti. 


Bu arada Mahmut Abbas, befl ay gibi k›sa bir süre sonra 2003 Eylül’ünde Arafat’›, 

‹srail’i ve ABD’yi suçlayan bir aç›klama ile görevinden istifa etti. Bafl›ndan 

beri Arafat ile uyuflamayan, güvenlik birimlerinin denetimi verilmeyen ve bu nedenle 

direnifl örgütleri üzerinde etkin olamad›¤›n› iddia eden Mahmut Abbas’›n 

istifas›n›n ard›ndan, Arafat, hükûmeti kurmas› için Meclis Baflkan› Ahmed Kurey’i 

(Ebu Alâ) görevlendirdi. Çat›flmalar›n dinmedi¤i ve Yol Haritas›n›n ortadan 

kalkt›¤› bir dönemde göreve getirilen Kurey’in oluflturdu¤u yeni hükûmette HA- 

MAS yine yer almad›. 

Ariel fiaron 2 fiubat 2004’te sürpriz bir aç›klama yaparak Gazze fieridi’ndeki tüm 

Yahudi yerleflimlerinin boflalt›laca¤›n› aç›klad›. Her gün onlarca ev y›kan ve binlerce 

Filistinliyi yerlerinden eden ‹srail’in yaklafl›k 7500 yerleflimciyi etkileyecek olan 

bu politikan›n nas›l gerçeklefltirilece¤i ise herkes için merak konusuydu. Bat› fieria 

ve Kudüs’te yaklafl›k 400.000 yerleflimci yaflad›¤› düflünülürse yap›lmaya çal›fl›lan 

fley sadece dünya kamuoyunu oyalamaktan ve yeni sald›r›lar için zemin haz›rlamaktan 

ama as›l önemlisi ‹srail’in güvenlik gereksinimlerini karfl›lamaya yönelik 

olmaktan öteye bir anlam ifade etmemekteydi. Amerikan Baflkan› Bush’un da des-


tek verdi¤i ad›na çekilme denen plan Bat› fieria’daki 4 yerleflim birimi ile Gazze’deki 

21 yerleflim biriminden çekilmeyi öngörmekteydi. Bunun bar›fl sürecine çok ciddi 

bir katk› yapaca¤›n› asl›nda soruna do¤rudan taraf olanlar pek beklemiyordu. 

Zira fiaron, mevcut Filistin liderli¤ini tan›mamakta; onlardan ‹ntifaday› sona erdirerek 

‹srail’in iflgalini tan›malar›n› istemekteydi. 

Bu arada BM Güvenlik Konseyi, Gazze fieridi’ndeki evlerin y›k›m› ve sivil Filistinlilerin 

ölümü nedeniyle 19 May›s 2004 tarihli ‹srail’i k›nayan 1544 say›l› (ABD’nin 

çekimser kald›¤›) karar› kabul etti. ‹srail’e uluslararas› hukuk çerçevesindeki yükümlülüklerine 

sayg› gösterme ça¤r›s› yap›lmaktayd›. 

Öte yandan fiaron hükûmeti daha önce çekilmeyi 2005 Temmuz’unda gerçeklefltirece¤ini 

aç›klamas›na ra¤men bunu radikal kesimin bask›lar› sonucu 2005 

A¤ustosuna erteledi ve nihayet Eylül ay›nda çekilme ifllemini tamamlad›. Bu arada 

Filistin’de 11 Kas›m 2004’te Arafat’›n ölümü üzerine 9 Ocak 2005’te yap›lan seçimleri 

kazanarak Filistin yönetiminin yeni Baflkan› olan Mahmud Abbas’›n (Ebu Mazen) 

bar›fl giriflimleri sonuç vermedi. Örne¤in, 8 fiubat 2005’te fiarm el-fieyh’te gerçeklefltirilen 

fiaron-Abbas görüflmesinden ç›kan ateflkes karar› Hamas ve ‹slami Cihad 

gibi gruplar›n da içinde bulundu¤u tüm Filistinli gruplar taraf›ndan kabul edilmifl 

olmakla beraber çat›flmalar karfl›l›kl› ihlallerle sürdü. 

‹srail hükûmeti sonuçta 2005 A¤ustos’unda bafllad›¤› çekilme ifllemini Eylül sonunda 

tamamland› ve böylece Gazze’deki 21 yerleflim biriminin tamam›ndan ve 

Bat› fieria’daki 120 yerleflim biriminin 4’ünden çekilmifl oldu. Fakat fiilî durumda 

pek bir de¤ifliklik olmad›. ‹srail, Gazze’yi karadan, denizden ve havadan kontrolünü 

elinde bulundurdu¤undan, Filistinliler için Gazze bir aç›k hapishane olmaya 

devam etmekteydi. Gazze’de yaflayan Filistinlilerin d›fl dünya ile do¤rudan ba¤lant›s›n› 

kesen ‹srail yönetimi çekilme sonras›nda da defalarca bölgeye girerek say›s›z 

iflgal ve tutuklamalar›n› sürdürmüfltür. 

Di¤er taraftan, Filistin’de 25 Ocak 2006’da yap›lan seçimleri oylar›n %60’›n› alan 

Hamas’›n kazanmas› ise bölgede çat›flmalar› yeniden t›rmand›rmas› için ‹srail’in eline 

koz vermekteydi. Seçimlerde 132 milletvekilinden 76’s›n› Hamas al›rken el-Fetih 

sadece 43 milletvekili ç›karabilmiflti. ‹srail’in Gazze’den ç›kmas›na SIRA S‹ZDEizin 

vermedi¤i 

Hamasl› vekillerin, video konferans arac›l›¤›yla kat›ld›¤› Ramallah’taki Meclisin 

aç›l›fl toplant›s›nda meclis baflkanl›¤›na, Hamas üyesi olan, Bat› DÜfiÜNEL‹M fieria Üniversitesi 

ö¤retim üyelerinden Prof. Dr. Aziz Duveyk seçildi. Seçimin arkas›ndan oluflmas› 

öngörülen hükûmete el-Fetih’in kat›lmamas› üzerine ‹smail Haniye’nin baflbakan- 

SORU 

l›¤›nda Hamas tek bafl›na yeni hükûmeti kurmaktayd›. 

‹srail’i tan›mayan, fliddet kullan›m›ndan vazgeçti¤ini aç›klamaya yanaflmayan D‹KKAT ve ‹srail’in 

y›k›lmas›n› öngören maddeyi kurulufl bildirgesinden kald›rmayan Hamas’›n iktidara gel- 

D‹KKAT 

mesi onu y›llarca bir terörist örgüt olarak görmüfl olan ABD ve ‹srail ile Filistinliler ara- 

SIRA S‹ZDE 

s›ndaki iliflkinin zor bir döneme girdi¤ini göstermekteydi. 

SIRA S‹ZDE 

‹srail’de 28 Mart 2006’da yap›lan genel seçimlerden ise fiaron taraf›ndan kurulan 

Kadima Partisi birinci parti olarak ç›kmakla beraber beklentilerin alt›nda kalarak 

29 milletvekili kazand›. 120 milletvekilli ‹srail parlamentosu Knesset için yap›lan 

seçimlerde ‹srail sa¤›n›n temel tafl› olan Benyamin Netanyahu’nun K ‹ T A P liderli¤ini 

yapt›¤› Likud, 12 sandalye kazanarak ancak dördüncülü¤ü elde ederken hemen 

her dönemin koalisyon orta¤› olmay› baflaran ve daha ziyade Fas Yahudilerini temsil 

eden ve dinî a¤›rl›kl› bir parti olan Shas, 12 milletvekiliyle üçüncü TELEV‹ZYON olmufltu. Moldova 

as›ll› Rusya göçmeni Avogdar Lieberman liderli¤indeki afl›r› sa¤c› bir parti 

AMAÇLARIMIZ 

SORU 

151 

SIRA S‹ZDE 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


152 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


olarak bilinen Israel Beitenu (‹srail Evimiz) Partisi de 11 sandalye kazanarak Likud’un 

yerine sa¤›n temel partisi olma hedefine bir ad›m daha yaklaflt›. 

‹srail hükûmeti, Hamas’›n iktidara gelmesiyle bir dizi yapt›r›m› da uygulamaya 

koymaktayd›. Bunlar, ayl›k 50 milyon dolar› bulan gümrük vergisi ve fon gelirlerinin 

Filistinlilere aktar›lmas›n›n dondurulmas›n› ve Hamas üyelerinin, ‹srail denetimi 

alt›ndaki bölgelerde dolafl›m›n›n engellenmesini kaps›yordu. 

Filistin’de 2006 Aral›¤’›nda Hamas ile el-Fetih taraftarlar› aras›nda fliddetli çat›flmalar 

yaflanmaya bafllad›. ABD, ‹srail ve Bat›’n›n yan› s›ra birçok Arap ülkesinin de 

Hamas hükûmetini by-pass ederek do¤rudan Abbas ile iliflkiye geçmesi ile kendini 

daha güçlü gören el-Fetih ile iktidar›n› korumaya çal›flan Hamas aras›nda alevlenen 

çat›flmalarda örne¤in 2007 Ocak’›nda son haftas›nda 30 dolay›nda insan hayat›n› 

kaybetmiflti. Taraflar aras›nda bir uzlaflma sa¤lanmas›n› amaçlayan ve Suudi 

Arabistan Kral› Abdullah’›n daveti üzerine 7 fiubat’ta Mekke’de yap›lan görüflmelerin 

ard›ndan bir ulusal birlik hükûmeti kurulmas› söz konusu olduysa da M›s›r ve 

Suriye’nin devre d›fl› kald›¤› bu görüflmenin bir sonuç vermesi beklenmiyordu. Dolay›s›yla 

2007 Mart’›nda kurulan ulusal birlik hükûmetine ra¤men 2007 May›s’›nda 

çat›flmalar yeniden yo¤unlaflt›. Sonuçta söz konusu çat›flmalar Mahmud Abbas’›n 

14 Haziran’da ulusal birlik hükûmetini fesh etti¤ini aç›klamas›yla yeni bir boyut kazand›. 

Bir gün sonra Hamas yanl›s› ‹smail Haniye hükûmetinin yerine FKÖ’ye yak›n 

Salam Feyyad baflkanl›¤›nda yeni bir hükûmet kurulmaktayd›. Filistinli gruplar 

aras›nda bundan sonra da yer yer çat›flmalar devam etti. Filistin’de ikili bir yap› ortaya 

ç›km›flt›. Bat› fieria’y› FKÖ, Gazze’yi ise Hamas kontrol etmekteydi. Ayn› anda 

Filistin’de SIRA iki S‹ZDE farkl› hükûmet ortaya ç›km›flt›. 

2005-2007 aras›ndaki dönemde ‹srail ve Filistinli gruplar aras›ndaki çat›flmalarda 

ise 86 ‹srailliye karfl› 1290 Filistinli hayat›n› kaybetmiflti. Bu arada ‹srail-Filistin 


cephesinde bar›fl görüflmelerine iliflkin en önemli geliflme, Amerikan yönetiminin 

giriflimiyle 27-29 Kas›m 2007’de ABD’de gerçekleflen Annapolis toplant›s›yd›. Annapolis, 

genifl SORU kat›l›ml› bir toplant› olmas› aç›s›ndan önemliydi. 

D‹KKAT 

Annapolis’e göre D‹KKAT taraflar aras›nda iki devletli çözüme yönelik bar›fl görüflmeleri hemen 

bafllayacak ve 2008 sonuna kadar bitirilecekti. Taraflar bu süre içinde Kudüs, mülteciler, 

SIRA S‹ZDE 

yerleflimciler, s›n›rlar, güvenlik ve su konular›n› kapsayan ve nihai statü konular› da de- 

SIRA S‹ZDE 

nen alt› konuda anlaflma sa¤lamaya çal›flacakt›. 

Fakat gerek AMAÇLARIMIZ 2008 Kas›m’›nda ABD’de gerekse 2009 fiubat’›nda ‹srail’de seçimlerin 

olmas› ayr›ca Filistinliler aras›ndaki bölünmüfllü¤ün devam etmekte oluflu Annapolis’in 

baflar› flans›n› azaltan geliflmelerdi. Sonuçta 2008 sonuna yaklafl›ld›¤› 

K ‹ T A P 

hâlde hiç bir K ‹ somut T A P ad›m›n at›lamam›fl olmas› da bunu do¤rulamaktayd›. Toplant›ya 

kat›lan Mahmut Abbas ve Ehud Olmert konferans öncesinde yapt›klar› toplant›larla 

belli bir bir alt yap› oluflturmaya çal›flm›fllard›. Arap Birli¤inin 22 Kas›m 

TELEV‹ZYON 2007’deki TELEV‹ZYON toplant›s›nda Arap ülkeleri toplant›ya kat›lma karar› alm›flt›. Buna karfl›l›k 

Suriye, Golan’›n toplant›n›n resmî gündeminde olmad›¤› için D›fliflleri Bakan 

yard›mc›s›yla kat›lmay› tercih etti. Arap ülkelerinden Suudi Arabistan, M›s›r, Suriye, 

Ürdün, Lübnan, Bahreyn, Katar, Birleflik Arap Emirlikleri, Umman, Fas, Tunus, Ce- 

‹NTERNET zayir, Yemen ‹NTERNET 

ve Moritanya, di¤er Müslüman ülkelerden Türkiye, Pakistan, Endonezya 

ve Malezya ayr›ca AB, Rusya ve Çin’in de kat›ld›¤› toplant› tarihe Orta Do- 

¤u konusunda son elli y›l›n en genifl kat›l›ml› toplant›s› olarak geçecekti. Toplant›ya 

kat›lmayanlar aras›nda yer alan Hamas ve ‹ran ise Annapolis’e a¤›r elefltiriler 

yöneltmekteydi. 

AMAÇLARIMIZ

Nitekim 2000 Eylül’ünde Ariel fiaron taraf›ndan Mescid-i Aksa’ya girilmesiyle 

bafllayan ve ‹srail’in orant›s›z güç kullanmas›yla devam eden süreç, Bat› fieria ve 

Gazze’nin yeniden ‹srail’in askerî ve siyasi iflgaliyle sonuçlanm›flt›. Fakat bu dönemde 

de her ne kadar sonuç al›namasa da baz› giriflimler söz konusu olmufltu ki 

2003 Nisan’›nda gündeme gelen Yol Haritas›, 2005 Eylül’ünde ‹srail’in Gazze’den 

çekilmesi ve Annapolis konferans› bu aç›dan önemli geliflmelerdi. Fakat ‹srail’in 27 

Aral›k 2008-18 Ocak 2009 tarihleri aras›nda devam eden ve yaklafl›k 1500 Filistinli 

Müslüman›n hayat›n› kaybetti¤i ve 5000’in üzerinde yaral›n›n oldu¤u Gazze iflgali 

bar›fl sürecinin tabutuna çak›lan son çiviydi. Bu geliflme sonras›nda ‹srail’de iflbafl›na 

gelen hükûmetlerin Yahudi yerleflim yerleri iflgalini temel öncelikleri hâline 

getirmeleri ve bar›fl sürecine iliflkin olumlu bir tutum içinde olmamalar› dolay›s›yla 

bar›fl sürecinde herhangi bir geliflme söz konusu olamam›flt›r. ‹srail Gazze’ye uygulad›¤› 

hiçbir meflruiyeti olmayan ambargoyu, yine meflruiyeti olmayan bir ablukayla 

desteklemektedir. Nitekim Gazze ablukas›n› önlemeye ve Gazze’ye insani 

yard›m götürmeye çal›flan bir çok giriflimi engelleyen ‹srail, 31 May›s 2010’da Gazze’ye 

yard›m götürmeyi amaçlayan ve dünyan›n farkl› ülkelerinden 600 dolay›nda 

sivil toplum üyesinin kat›ld›¤› yard›m konvoyunda bulunan Mavi Marmara adl› gemiye 

düzenledi¤i sald›r› sonucunda 9 Türk’ü öldürmüfltür. ‹srail, söz konusu bu 

olaydan sonra da benzer giriflimleri güç kullanarak önlemifl ve Gazze ablukas›n› 

uygulamaya devam etmifltir. 

GAZZE SALDIRISI SONRASI SÜREÇ VE NETANYAHU 

DÖNEM‹ 

Her ne kadar Ariel fiaron 2005 Kas›m’›nda 

Likud’tan ayr›larak Kadima Partisini kurmufl 

olsa da bu durum sa¤daki partilerin 

‹flçi Partisi karfl›s›nda güçlü olduklar› gerçe¤ini 

de¤ifltirmedi. 2006 Mart’›ndaki seçimleri 

Kadima’n›n yeni lideri Ehud Olmert 

kazanm›fl ama Netanyahu liderli¤indeki 

Likud gücünü artt›rmaya devam etmifltir. 

2006 seçimlerinde fiaron’un Gazze’den 

çekilmesini onaylad›¤›n› yeni kurulan 

Kadima’ya destek vererek ortaya koyan 

‹srail kamuoyu 2009 seçimlerinde ise 

bu defa ‹srail’in Gazze’ye sald›r›s›n› onaylamaktayd›. 

Gazze iflgali tüm sa¤ partilerin 

oylar›n› artt›rmas›na yol açm›flt›r. Merkez 

ve soldaki partiler ise oy kaybetmifllerdi. 

‹flçi Partisi, 2001’den bu yana iflbafl›nda 

olan hükûmetlerde önce Ariel fiaron’un Likud’uyla 

daha sonra ise Olmert’in Kadima’s›yla 

koalisyon oluflturarak yine bir flekilde 

hükûmette olsa da bu durum afl›r› 

güvenlik merkezli politikalar›n uygulan- 

mas›nda bir de¤ifliklik yapmam›fl ve ‹flçi 

Partisi’nin sürekli oy kaybetmesiyle sonuçlanm›flt›r. 

‹flte bu atmosferde yap›lan 2009 

fiubat seçimlerinden her ne kadar Kadima 


fiekil 5.7 

Gazze 

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ 

8/8e/Gz-map-tr.png 

153

154 


birinci parti olarak ç›km›fl olsa da seçimlerde oyunu ikiye katlayan Likud’un bafl›n› 

çekti¤i sa¤ partiler parlamentoda ço¤unlu¤u ele geçirdiler. 2006 seçimleriyle 

karfl›laflt›r›ld›¤›nda ‹flçi Partisi’nin parlamentodaki sandalye say›s› 19’dan 13’e düflmüfltür. 

Kadima, Tzipi Livni liderli¤inde girdi¤i seçimlerde birinci parti olarak ç›km›fl 

olsa da milletvekili say›s› 29’dan 28’e düflmüfltür. Likud ise Ariel fiaron liderlikten 

ayr›ld›ktan sonra Netanyahu liderli¤inde girdi¤i 2009 seçimlerinde milletvekilini 

12’den 27’ye ç›kararak önemli bir baflar› elde etmifltir. Genel anlamda bak›ld›- 

¤›nda ‹flçi Partisi ve Kadima’n›n da içinde yer ald›¤› merkez veya sol partiler 55 

milletvekili kazan›rken sa¤daki partiler 65 milletvekili kazanm›fllard›r. Bunlardan 

özellikle Rus Yahudilerinden oy alan ve liderli¤ini yeni Netanyahu hükûmetinde 

D›fliflleri Bakanl›¤›na getirilen Lieberman’›n yapt›¤› Israel Beytanu ise 2009 seçimlerinden 

beklenmedik bir baflar› elde etmifl ve 15 milletvekiliyle ‹flçi Partisi’nin 

önüne geçerek üçüncü parti konumuna yükselmifltir. Sefardi ve Mizrahi Yahudilerin 

oy verdi¤i Shas ise bir milletvekili kaybetse de 11 milletvekili kazanarak her zaman 

oldu¤u gibi koalisyon hükûmetlerinin kilit partisi olma özelli¤ini korumufltur. 

fiiddet politikas›n›n kamuoyunun büyük bir kesimi taraf›ndan onaylanmas› aç›s›ndan 

önemli olan bu durum Gazze sald›r›lar› esnas›nda yap›lan kamuoyu yoklamalar›ndan 

da belliydi. 1 Ocak 2009’da Haaretz taraf›ndan telefonla gerçeklefltirilen 

bir kamuoyu yoklamas›na göre halk›n %70’i operasyonu destekliyor ve devam etmesini 

istiyordu. Çözüm isteyenler ise %20’de kalm›flt›. 

Netanyahu daha önce hiç yanaflmad›¤› “iki devletli çözümü” kabul etmifl görünüyorsa 

da iki devletli çözüm konusundaki yaklafl›m› oldukça ilginçti ve Filistin taraf› 

aç›s›ndan kabul edilebilir bir yaklafl›m gibi görünmüyordu. Zira ortaya ç›kacak 

Filistin devletinin silahs›zland›r›lm›fl olmas› koflulu getirilmekte ayr›ca ‹srail’in kurulacak 

Filistin devletini havadan, karadan ve denizden kontrol etmesi öngörülmekteydi. 

Ayr›ca ‹srail, söz konusu devletin güvenli¤ini sa¤lamak için bir baflka 

devletten askerî destek istememesi için uluslararas› garanti istemekteydi. 

Asl›nda yeni olan iki devletli çözümü kabul etmifl olmas›yd›. Ancak bu devletin 

askersiz ve silahs›z olmas› ve havadan, karadan ve denizden ‹srail taraf›ndan 

kontrol edilecek olmas› kurulacak devleti anlams›z hâle getirmekteydi. Kurulacak 

devletin silahs›zland›r›lacak olmas› ise yeni bir fley olmamakla beraber Netanyahu’nun 

da ayn› fleyi söylemesi üzerine art›k ‹srail’in resmî politikas› hâline gelmifl 

olmas› önemliydi. Ayr›ca Filistin taraf›n›n ve Arap ülkelerinin ‹srail’i tan›malar› art›k 

yeterli bulunmuyordu. ‹srail’i bir “Yahudi Devleti” olarak tan›malar› istenmekteydi. 

Bu da daha önce zaman zaman dile getirilmifl olsa da art›k ‹srail’in resmî politikas› 

hâline gelmekteydi ve durumu daha da zorlaflt›rmaktan baflka bir ifle yaramayaca¤› 

aç›kt›; ama as›l önemlisi ‹srail’in bununla neyi amaçlad›¤›yd›. Bu politika 

yine Netanyahu taraf›ndan ortaya at›lan Mülteciler sorununun ‹srail topraklar› 

d›fl›nda çözülmesi ve Bat› fieria’n›n (Yahudiler bu topraklara Judea ve Samaria demektedir) 

“Yahudi Anavatan›” olarak nitelenmesiyle birlikte düflünüldü¤ünde anlaml› 

hâle gelmekteydi. Zira ‹srail hükûmeti, Filistinlileri ‹srail’e kabul etmeme politikas›n› 

felsefi ve ideolojik bir temele oturtmaya çal›fl›rken kendi içindeki Filistinli 

Araplardan da kurtulmay› planlamaktayd›. Tüm Filistin’i Yahudi anavatan› olarak 

nitelemesi ise en nihai aflamada ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas›na asla 

izin verilmeyece¤i anlam›na gelmekteydi. Zaten “ayr›lmaz ve bölünmez” olarak 

gördü¤ü Kudüs’ü tart›flma d›fl›nda tutmakta ve ‹srail’in ebedi baflkenti oldu¤unu 

ilan etmekteydi. Bu koflullar alt›nda bir devlet kurulmas›n›n amaçlanmad›¤› aç›kça 

anlafl›lmaktayd›.


Öte yandan, Amerikan Baflkan Yard›mc›s›, Joe Biden’›n Cumhurbaflkan› fiimon 

Perez ve Baflbakan Netanyahu ile yapt›¤› temaslardan bir gün sonra henüz ‹srail’den 

ayr›lmadan 10 Mart 2010’da yap›lan aç›klama bir anda Amerikan hükûmetini 

bile flaflk›na çevirmiflti. Yerleflim yerlerinin inflas›na iliflkin 26 Eylül 2010’da sona 

erecek olan 10 ayl›k ertelemeye ra¤men, ‹srailli konut bakan›ndan yap›lan ve Do- 

¤u Kudüs’e 1600 yeni konut yap›laca¤› yönündeki aç›klamaya tepki gösteren Biden, 

“‹srail hükûmetinin Do¤u Kudüs’te yeni konutlar infla etme planlar›n› ilerletmesi 

karar›n› k›n›yorum. Aç›klaman›n içeri¤i ve zamanlamas› bugün ‹srail’de yapt›¤›m 

yap›c› temaslara tezat oluflturuyor” ifadesini kullan›rken bunun do¤rudan görüflmelerin 

bafllamas› için yap›lan çabalara indirilmifl bir darbe oldu¤unu ve güven 

duygusuna zarar verdi¤ini aç›klad›. Beyaz Saray Sözcüsü Robert Gibbs de karar› 

k›nad›klar›n› ifade etti. 

Her ne kadar ‹srail, 2010 y›l› bafl›nda da özellikle yeni yerleflim yerleri inflaat›n› 

devam ettirdi¤i için ABD ile aras›ndaki iliflkilerde so¤ukluk devam etse de Barry 

Rubin, 9 May›s 2010’daki yaz›s›nda Obama yönetiminin ‹srail’e bask› yapamayaca¤›n› 

defalarca yazd›¤›n› ifade ederek Obama yönetiminin ‹srail’e silah sat›fl›na 

devam etme karar› ald›¤›na dikkat çekmekteydi. Rubin, bu konudaki de¤erlendirmesini 

Barbara Opall-Rome’un 3 May›s 2010 tarihli Defence News’de yay›nlanan 

yaz›s›na dayand›rmaktayd›. Buna göre ABD ‹srail’e çeflitli tür silahlar›n sat›fl›na yeniden 

bafllam›flt›. 

Ayr›ca ABD di¤er ülkelere verdi¤i askeri kredileri, Amerikan silah› almak için 

kullan›lmas›n› flart koflarken, ‹srail’e bunun %26’s›n› askerî teknolojisini gelifltirmek 

için kullanmas›na izin vermekteydi. Bu arada 2009’da 2,5 milyar dolar olan ‹srail’e 

verilen askerî yard›m da 2011’de 3 milyar dolara ç›kar›lm›flt›. Bu duruma ve taraflar›n 

aç›klamalar›na bak›ld›¤›nda özellikle askerî iliflkilerde bir sorun olmad›¤› görülmekteydi. 

fiekil 5.8 

Tel Aviv (‹srail) 


Kendi Arflivi 

155

156 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


‹srail’in do¤uflunu ve Filistin sorununun temellerini 

kavrayabilmek, 

Orta Do¤u ve Filistin sorununun temelinde Yahudilerin 

söz konusu topraklarda önce ‹ngiltere 

sonra ABD taraf›ndan bir devlet hâline gelmesinin 

sa¤lanmas›n›n ve ‹srail taraf›ndan gerçeklefltirilen 

iflgallerin söz konusu devletler taraf›ndan 

hofl görülmesinin yatt›¤› ifade edilebilir. Zira Yahudiler, 

her ne kadar söz konusu topraklarda 

3000 y›ld›r var olduklar›n› iddia etseler de özellikle 

Roma iflgaliyle beraber büyük Yahudi diasporas›n›n 

söz konusu oldu¤u milattan hemen 

sonraki birinci yüzy›ldan sonraki dönemde bu 

topraklar› hiç hat›rlamam›fllard›r. Bölgeye ilgilerinin 

artmas› ise esas olarak ondokuzuncu yüzy›lda 

Rusya’da ve Avrupa’da Yahudi aleyhtarl›¤›n›n 

(antisemitizmin) ileri boyutlara varmas› üzerine 

gündeme gelmifltir. Bir yurt aray›fl›n›n bafllamas›yla 

Filistin’in tarihî önemi de öne ç›km›flt›r. 

Siyonizm bu ba¤lamda Filistin’de baflkenti Kudüs 

olan bir Yahudi devletinin kurulmas› emelini 

ve hedefini ifade etmektedir. Yahudilerin bu 

amaca ulaflmalar›n›n önü, önce 1917’deki Balfour 

Deklerasyonu ile ‹ngiltere taraf›ndan, sonras›nda 

ise 1947’de BM’deki Taksim Plan›’n›n görüflülmesi 

esnas›nda ABD taraf›ndan verilen destekle 

aç›lm›flt›r. Zira söz konusu Genel Kurul karar›yla 

o güne kadar ellerindeki tüm imkanlara 

ra¤men ancak Filistin’in %6-7’sini kontrol edebilmeyi 

baflarm›fl olan Yahudilere Filistin topraklar›n›n 

%56.5’inde bir Yahudi devleti kurma imkân› 

sa¤lanmaktayd›. 

Arap-‹srail savafllar› hakk›nda bilgi sahibi olmak, 

‹srail’in 1948 May›s’›nda söz konusu Genel Kurul 

karar›yla Yahudilere tahsis edilen topraklarda bir 

Yahudi devletini kurdu¤unu aç›klamas›yla beraber, 

bunu kendilerine yönelik ciddi bir hak gasb› 

ve provokasyon olarak gören M›s›r, Ürdün ve 

Suriye’den oluflan Arap ülkelerinin sald›r›s›yla 

bafllayan birinci Arap-‹srail savafl› sonunda Yahudiler 

kendilerine b›rak›lan topraklardan daha 

fazlas›n› iflgal ederek kontrol ettikleri toprak parças›n› 

%78’e ç›karm›fllard›. Zaten Yahudilere b›rak›lan 

yerlerde yaflayan 400.000’in üzerindeki 

Müslüman Araplara olmad›k iflkence ve y›ld›rma 

A MAÇ 

3 

giriflimleriyle onlar› evlerini ve yurtlar›n› terk etmek 

zorunda b›rakan ‹srail’in söz konusu bask›lar› 

sonucu mültecilerin say›s› 700-900 bin dolay›na 

ç›km›flt›r. Bunun üzerine BM Genel Kurulu 

1948 Aral›k’›nda 194 say›l› karar› kabul ederek 

mültecilerin geri dönüfl hakk›n› ve geri dönmek 

istemeyenlere tazminat ödenmesini öngörmüfltür. 

Fakat say›lar› daha sonraki savafllarla sürekli 

artan Filistinli mültecilere iliflkin bu BM karar› 

hiçbir zaman uygulanmam›flt›r. ‹srail’in sald›r›s›yla 

bafllayan 1967 savafl›n›n sonunda ‹srail Filistin 

topraklar›n›n tamam›n› iflgal ederek denetim alt›na 

ald›¤› topraklar›n oran›n› %100’e ç›karmakla 

kalmam›fl, ayr›ca Suriye’ye ait olan Golan Tepelerini 

ve M›s›r’a ait olan Gazze fieridi ve Sina yar›madas›n› 

da iflgal ederek topraklar›n› dörde katlam›flt›r. 

Bu arada topraklar›n› terke zorlanan Filistinli 

mültecilerin say›s› ise 1,5 milyona ulaflm›flt›r. 

Di¤er taraftan 1973 Savafl›, her ne kadar M›s›r 

ve Suriye’nin sald›r›s› ile bafllam›flsa da savafl›n 

sonucunda mevcut durumda bir de¤ifliklik olmam›flt›r. 

Bu arada BM Güvenlik Konseyi 1967 savafl›n›n 

sonunda kabul etti¤i ve ‹srail’in iflgal etti¤i 

topraklardan çekilmesini öngören 242 say›l› 

karar›, 1973 savafl› sonunda kabul etti¤i 338 say›l› 

kararla teyid etmifltir. 1973 sonras›n›n en önemli 

geliflmesi, 1978 Eylül’ünde bafllayan Camd David 

süreci sonunda 1979 Mart’›nda imzalanan M›s›r-‹srail 

bar›fl antlaflmas›yla ‹srail’in Sina’dan aflamal› 

bir flekilde çekilmesidir. 

Camp David sonras›n› anlayabilmek, 

1978-79 Camp David Anlaflmalar›na ra¤men ‹srail’in 

önce 1980’de Kudüs’ü ve 1981’de Golan Tepeleri’ni 

ilhak etmesi, arkas›ndan da 1982’de 

Güney Lübnan’› iflgal etmesi bar›fla yönelik tavr›nda 

bir de¤ifliklik olmad›¤›n›n en aç›k göstergeleri 

olarak yorumlanm›flt›r. Bu durum, zaten 

1978-79 sürecine tepki gösteren arap Birli¤i’nden 

ç›kar›lan M›s›r’›n prestijini daha da düflürmüfltür. 

Çünkü M›s›r’in Sina’dan çekilme ifllemini 1982’de 

tamamlayacak olan ‹srail’e karfl› tamamen pasif 

bir politika takip etmeye bafllam›flt›r. M›s›r’›n bu 

pasif politikas› ise ‹srail’in Filistin ve Lübnan’daki 

iflgalini kolaylaflt›rmaktayd›. Di¤er taraftan, bu 

dönemde M›s›r’›n pasifize edilmesiyle Filistin so-

A MAÇ 

4 

runundaki süreç daha da yavafllam›flt›r. Zira M›s›r’›n 

d›fl›ndaki Arap ülkelerinin ‹srail’i bar›fla zorlayacak 

ne askerî ne de siyasi güçleri bulunmaktayd›. 

Asl›nda bu durum 2000’li y›llara kadar uzanan 

süreçte ‹srail’e önemli bir güvenlik sa¤lam›flt›r. 

M›s›r ise bunun karfl›l›¤›nda prestijini kaybederken 

ABD’den en fazla yard›m alan ‹srail’den 

sonraki ikinci ülke olma özelli¤ine sahip olmaktayd›. 

Bu dönemdeki çözüm çabalar›nda ABD’nin 

çözüm diye ortaya att›¤› planlar ‹srail’e güvenlik 

sa¤lamaktan baflka bir amaç tafl›mazken Filistin 

ve Araplar›n temel tezleri, ‹srail’in iflgal etti¤i topraklar› 

terk etmesi, baflkenti Kudüs olan ba¤›ms›z 

bir Filistin devletinin kurulmas›, mültecilerin 

geri dönüfl hakk›n› kabul eden BM karar›n›n uygulanmas› 

ve Yahudi yerleflim yerlerinin boflalt›lmas› 

baflta olmak üzere Filistinlilerin kendi kaderlerini 

tayin hakk›n›n ve FKÖ’nin tek yasal temsilci 

olarak tan›nmas› noktalar›nda toplanmaktayd›. 

Bu arada 12-15 Kas›m 1988’de Cezayir’de 

toplanan, Filistin Ulusal Konseyi 1948 bölünme 

s›n›rlar›n› esas alan ve baflkenti Kudüs olan sürgünde 

ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kuruldu¤unu 

aç›klam›flt›r. 

Oslo sonras›nda Orta Do¤u’da söz konusu olan 

bar›fl sürecini aç›klayabilmek. 

Bölgesel ve uluslararas› koflullar›n etkisiyle söz 

konusu olan Oslo süreci, özellikle Filistinlilerin 

çok büyük beklentilere sokuldu¤u ancak sonucu 

büyük bir hayal k›r›kl›¤›ndan baflka bir fley olmayan 

bir süreç olarak tarihe geçmifltir. 1993’te 

Norveç’in arabulucuyla gerçekleflen gizli görüflmelerin 

sonunda imzalanan anlaflmalarla FKÖ, 

‹srail’i tan›rken, ‹srail de FKÖ’yü Filistinlilerin tek 

yasal temsilcisi olarak tan›maktayd›. Söz konusu 

süreç sonunda öncelikle Gazze ve Eriha’da bafllayan 

özerklik bir y›l sonra 1994 may›s›nda yap›lan 

anlaflmayla Bat› fieria’da ‹srail’in denetimindeki 

tüm toraklar› kapsayacak ve befl y›ll›k bir 

geçifl sürecinin sonunda ba¤›ms›z Filistin devletinin 

kurulmas› söz konusu olacakt›. Ancak tüm 

bu hayaller bir tarfatan ‹srail’in iflgal etti¤i topraklardan 

çekilme konusunda ayak sürümesiyle 

öngörülen zamanda gerçekleflmezken, 2000 Eylülünde 

Ariel fiaron taraf›ndan Mescid-i Aksa’ya 

yap›lan provakatif ziyaret sonucunda bafllayan 

ikinci ‹ntifada ve ‹srail’in orant›s›z güç kullanmas› 

üzerine tamamen akamete u¤ram›fl ve sonun- 


A MAÇ 

5 

157 

da ‹srail’in bütün çekildi¤i yerlerde yeniden askeri 

iflgalini tesis etmesiyle sonuçlanm›flt›r. 2003 

Nisan’›nda taraflara sunulan yol haritas›n›n temel 

önceliklerinden birisi 2000 Eylül’ü öncesine dönülmesiydi 

ancak bu da bugüne kadar gerçekleflemedi. 

Bu arada 2004’te Arafat’›n ölümü üzerine 

yerine devlet baflkan› olarak Filistin yönetiminin 

bafl›na Mahmut Abbas getirilmekteydi. 

2006’da yap›lan seçimleri ise bu defa FKÖ de¤il 

Hamas kazanmaktayd›. Ancak k›sa bir süre sonra 

FKÖ ve Hamas aras›ndaki mücadele silahl› çat›flmaya 

dönüflmüfl ve en sonunda 2007 Haziran›nda 

Hamas hükûmeti da¤›lmakla kalmam›fl, 

FKÖ’nün Bat› fieria’y› Hamas’›n Gazze’yi kontrol 

etti¤i ikili bir yap› ortaya ç›km›flt›r. Di¤er taraftan, 

2007’de ABD’nin öncülü¤ünde Annapolis’te gerçekleflen 

genifl kat›l›ml› zirveden ise bir sonuç 

ç›kmam›flt›r. Bundan sonra bar›fl süreci ‹srail’in 

tek tarafl› güç kullan›m›n›n gölgesinde kalm›fl ve 

özellikle ‹srail yönetiminin yeni Yahudi yerleflim 

yerleri inflas›na devam etti¤i için görüflmelere 

bafllanamam›flt›r. 

‹srail’in Gazze sald›r›s› sonras› politikalar›n› ve 

Netanyahu dönemini çözümleyebilmek, 

Ariel fiaron’un partiden 2005’te ayr›larak Kadima’y› 

kurmas›yla Netanyahu’nun elinde kalan Likud, 

2006 seçimlerinde iyice zay›flarken Gazze 

sald›r›s› sonunda artan milliyetçi atmosferden faydalanarak 

2009 seçimlerinde oylar›n› artt›rm›fl ve 

yeni hükûmet Netanyahu’nun baflbakanl›¤›nda 

kurulmufltur. Ancak Netanyahu’nun bar›fla yönelik 

yaklafl›m› çok olumlu say›lmazd›. 1996-1999 

aras›ndaki baflbakanl›¤› döneminde bar›fl süreci 

yerinde saym›flt›. Bu defa yapt›¤› aç›klamalardan 

da bar›fl sürecinde bir ilerleme olmayaca¤› anlafl›lm›flt›. 

Sürekli yeni koflullar öne süren Netanyahu, 

bu defa öncekilere ek olarak Filistinlilerden 

ve Araplardan ‹srail’in bir Yahudi devleti oldu¤unu 

tan›malar›n› istemekteydi. Ayr›ca Yahudi yerleflim 

yerleri inflaat›na devam etmesi bar›fl›n 

önündeki en önemli engellerden biri olmaya devam 

etmekteydi.

158 



1. Balfour Deklerasyonu ile öncelikle hangi devlet Yahudilerin 

Filistin’de bir yurt kurmalar›n› desteklemeyi 

vaad etmifltir? 

a. Fransa 

b. ‹ngiltere 

c. Almanya 

d. Çarl›k Rusyas› 

e. BD 

2. Taksim Plan› ile ilgili verilen bilgilerden yanl›fl olan 

hangisidir? 

a. Milletler Cemiyeti taraf›ndan Filistin’de bir manda 

yönetimi kurulmas›n› ve bafl›na Yahudilerin 

getirilmesini öngörmekteydi. 

b. Birleflmifl Milletler taraf›ndan kabul edilen bir 

karar olup, Filistin’de biri Yahudi di¤eri Arap olmak 

üzere iki devletin kurulmas›n› öngörmekteydi. 

c. Yahudilere Filistin’in yaklafl›k yüzde 56’s›nda bir 

devlet kurma imkân› tan›nmaktayd›. 

d. Filistin’de kurulacak Yahudi devletinin topraklar›nda 

400,000 dolay›nda Müslüman Arap bulunmaktayd›. 

e. Taksim Plan›na en büyük deste¤i ABD vermifltir 

3. 1948 savafl›n›n sonuçlar›yla ilgili verilen bilgilerden 

hangisi yanl›flt›r? 

a. ‹srail, Filistin’in yüzde 78’ini denetim alt›na alm›flt›r. 

b. Bu savafl sonunda mültecilerin say›s›n›n 700,000- 

900,000 dolay›na ç›kt›¤› görülmüfltür. 

c. Araplar›n Yahudilere karfl› kazand›¤› ilk ve son 

baflar› olarak tarihe geçmifltir. 

d. Günümüzde Filistin sorunu ele al›n›rken, bu savaflta 

kazan›lan topraklar gündeme gelmemektedir. 

e. 1948 savafl› Araplar›n sald›r›lar›yla bafllam›flt›r. 

4. Afla¤›dakilerden hangisi Oslo süreciyle iliflkili bir konu 

de¤ildir? 

a. ‹srail’in FKÖ’yü tan›mas› 

b. FKÖ’nün ‹srail’i tan›mas› 

c. Öncelikle Gazze ve Eriha’da bir özerk yönetim 

kurulmas› 

d. Befl y›ll›k bir süreç sonunda ba¤›ms›z bir Filistin 

devletinin kurulmas› 

e. ‹srail’in iflgal etti¤i tüm topraklardan çekilmesi 

5. Afla¤›dakilerden hangisi Filistin sorunu konusunda 

Arap ve Filistinlilerin tezlerini ve yaklafl›mlar›n› yans›tmamaktad›r? 

a. Filistinliler, 1947 Taksim Plân›nda öngörülen 

topraklarda ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas› 

b. Filistinlilerin kendi kaderlerini tayin hakk›n›n 

kabul edilmesi 

c. ‹srail’in 1967’de iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi 

d. BM karar› uyar›nca mültecilerin geri dönüfl hakk›n›n 

ve dönmek istemeyenlere tazminat ödenmesinin 

kabul edilmesi 

e. Bat› fieria’daki Yahudi yerleflimlerinin boflalt›lmas› 

6. 1967 savafl›n›n sonuçlar› hakk›nda verilenlerden 

hangisi do¤rudur? 

a. Savafl, Irak d›fl›ndaki Araplar›n sald›r›s›yla bafllam›flt›r. 

b. Savaflta ‹srail’in büyük kay›p vermesi ABD’nin 

yard›m› sayesinde önlenmifltir 

c. Savafl sonunda BM taraf›ndan 242 say›l› karar 

kabul edilmifltir. 

d. Savafl sonunda Arap ülkeleri ABD ve di¤er Bat›l› 

ülkelere petrol ambargosu uygulam›fllard›r 

e. Savafl, taraflar›n pozisyonunda bir de¤ifliklik yapmam›flt›r. 

7. Ba¤›ms›z Filistin Devleti nerde ve ne zaman ilan 

edilmifltir? 

a. 1993 Eylülünde Oslo’da ilan edilmifltir. 

b. 15 Kas›m 1988’de Cezayir’de ilan edilmifltir. 

c. 1974’te New York’ta BM taraf›ndan ilan edilmifltir 

d. 2007 haziran›nda Hamas taraf›ndan Gazze’de 

ilan edilmifltir 

e. 2012 Eylülünde Mahmut Abbas taraf›ndan Bat› 

fieria’da ilan edilmifltir.

8. Camp David Anlaflmas› hangi ülkeler aras›nda ne 

zaman yap›lm›flt›r? 

a. 1978 Eylülünde M›s›r ve ‹srail aras›nda imzalanm›flt›r. 

b. 1993 Eylülünde Filistinliler ile ‹srail aras›nda imzalanm›flt›r. 

c. 2000 Temmuzunda ABD’nin arabuluculu¤uyla 

Filistinliler ile ‹srail aras›nda imzalanm›flt›r. 

d. 1994 Kas›m›nda ‹srail ile Ürdün aras›nda imzalanm›flt›r. 

e. 2007 fiubat›nda Filistinli gruplar aras›nda imzalanm›flt›r. 

9 Afla¤›dakilerden hangisi Oslo Sürecinin t›kanmas›na 

yol açan geliflmeler aras›nda say›lamaz? 

a. ‹srail’in iflgal edilen topraklardan çekilmek istememesi 

b. ‹srail’in ba¤›ms›z bir Filistin devletini engellemek 

istemesi 

c. Ariel fiaron taraf›ndan Mescid-i Aksa’ya girilmesi 

d. ‹srail’in fliddet kullanmas› 

e. Arap ülkelerinin Oslo sürecine karfl› olmalar› 

10. ‹srail’in Gazze’den çekilmesiyle ilgili afla¤›daki bilgilerden 

hangisi yanl›flt›r? 

a. ‹srail Gazze’den çekilmekle beraber, Gazze’yi 

denizden, havadan ve karadan kontrol etmeyi 

sürdürmekteydi 

b. ‹srail, çekilmeyle beraber Gazze’deki 21 Yahudi 

yerleflim birimini boflaltm›flt›r. 

c. ‹srail, 2005 Eylülünde boflallt›¤› Gazze’yi 2008 

Aral›¤›nda yeniden iflgal etmifltir. 

d. Arap ülkeleri Gazze’den çekilmesi üzerine ‹srail 

ile yeniden diplomatik iliflki kurmufllard›r. 

e. ‹srail, Gazze’den çekilmekle beraber Gazze’ye 

uygulad›¤› ablukay› sürdürmüfltür. 


159 


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹srail’in do¤uflu ve Filistin 

Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹srail’in do¤uflu ve Filistin 

Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arap-‹srail Savafllar›” konusunu 


4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oslo sonras›nda Orta Do- 

¤u’da bar›fl süreci” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Camp David sonras› geliflmeler” 


6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arap-‹srail Savafllar›” konusunu 


7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Camp David sonras› geliflmeler” 

konusunu yeniden gözden geçiriniz 

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Camp David sonras› geliflmeler” 

konusunu yeniden gözden geçiriniz 

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oslo sonras›nda Orta Do- 

¤u’da bar›fl süreci” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz 

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oslo sonras›nda Orta Do- 

¤u’da bar›fl süreci ve Gazze sald›r›s› sonras› süreç 

ve Netanyahu dönemi” konular›n› yeniden 

gözden geçiriniz 



1917 Kas›m’›nda gündeme gelen ve ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› 

Arthur James Balfour’un ad›yla bilinen Balfour 

Deklerasyonu ile ‹ngiltere, daha o y›llarda bir Osmanl› 

topra¤› olan Filistin’in bir Yahudi yurdu olmas› için Yahudilere 

destek sözü vermekteydi. Osmanl›n›n bölgeden 

çekilmesiyle Filistin’de bafllayan manda yönetiminin 

tüm kademelerine Yahudiler getirilince ‹ngiltere’nin 

vaadini gerçeklefltirmesi zor olmad›. Balfour Deklerasyonu, 

ABD taraf›ndan da kuvvetle desteklenirken, bundan 

sonraki süreçte Yahudiler taraf›ndan hukuki bir 

belge gibi sürekli gündeme getirilen meflruiyeti tart›flmal› 

bir belge olarak tarihe geçmifltir. Zira söz konusu 

belge ile ‹ngiltere, kendisine ait olmayan bir toprak parças›n› 

o topraklardan nüfusun %92’sini oluflturan halka 

ra¤men bir baflka halka vaat etmekteydi ve bu gayri 

meflru belge Yahudiler taraf›ndan hukuki ve meflru bir 

belge gibi sahiplenilmekteydi.

160 



Taksim Plan› 1947 Kas›m’›nda BM Genel Kurulunun 

181 say›l› karar›yla gündeme gelen ve Filistin’de Yahudi 

ve Araplar›n ayr› devlete sahip olmas›n› öngören 

plând›r. Söz konusu plan öncesinde %31’lik nüfuslar›yla 

Filistin topraklar›n›n %6’s›nda yaflayan Yahudilere Filistin 

topraklar›n›n %56’s›nda bir Yahudi devleti kurabilmelerine 

imkân sa¤lanmaktayd›. Nüfusun %70’ini 

oluflturan Araplara ise Filistin topraklar›n›n %48’i b›rak›lmaktayd›. 

Ayr›ca Yahudilere b›rak›lan topraklardaki 

900 bin dolay›ndaki nüfusun 400 binini Araplar oluflturuyordu. 


1948 savafl› sonunda Yahudiler BM Genel Kurulu ile 

kendilerine b›rak›lan %56’l›k toprak parças›n› %78’e ç›karmaktayd›. 

Bundan sonra Filistinlilerin elinde Filistin 

topraklar›n›n yaklafl›k %20-22’sini oluflturan Bat› fieria 

kalmaktayd›. 


‹srail’in sald›r›s›yla bafllayan 1967 Savafl’›n›n sonunda 

‹srail, Filistinlilerin ellerinde kalan ve Filistin topraklar›n›n 

yaklafl›k %20-22’sini oluflturan Bat› fieria’n›n yan›nda 

M›s›r’a ait olan Gazze fleridi ile Sina yar›madas›n› ve 

Suriye’ye ait olan Golan Tepelerini de iflgal etmekteydi. 

Söz konusu savafl›n sonunda mülteci konumuna düflen 

Filistinlilerin say›s› 1,5 milyona ulaflmaktayd›. 


FKÖ’nün Filistinlilerin tek yasal temsilcisi olarak kabul 

edilmesi ve Filistin’in kendi kaderini tayin hakk›n›n tan›nmas›, 

‹srail’in 1967 Savafl’›nda iflgal etti¤i topraklar› 

terk etmesi, baflkenti Kudüs olan ba¤›ms›z bir Filistin 

devletinin kurulmas›, 194 say›l› BM karar› uyar›nca mültecilerin 

geri dönüfl hakk›n›n kabul edilmesi veya dönmek 

istemeyenlere tazminat ödenmesi ve son olarak Filistin 

topraklar›nda infla edilen Yahudi yerleflim yerlerinin 

boflalt›lmas›d›r. 


Filistinliler ve FKÖ, 15 Kas›m 1998’de Cezayir’de, sürgünde 

ba¤›ms›z bir Filistin devleti kurduklar›n› aç›klam›fllard›r. 

Yeni kurulan devletin bafl›na Yaser Arafat getirilmifltir. 

Söz konusu Filistin devleti Türkiye’nin de aralar›nda 

bulundu¤u yüzden fazla ülke taraf›ndan tan›nmaktad›r 

ancak BM üyesi de¤ildir. 


Oslo süreci, Filistin’in önce Gazze ve Eriha’da sonra 

tüm Bat› fieria’da özerk bir yönetime sahip olmas›n› befl 

y›l›n sonunda da ba¤›ms›z olmas›n› öngörmekteydi. Bu 

çerçevede FKÖ, ‹srail’i ‹srail de FKÖ’yü tan›maktayd›. 

Hem tan›ma anlaflmas›n› hem de ilk etapta Gazze ve 

Eriha’da özerk bir yönetim oluflturulmas›n› öngören Oslo 

süreci sonunda ba¤›ms›z bir Filistin devletinin kurulmas› 

öngörülmüflse de ‹srail’in söz konusu topraklardan 

çekilmemesinden dolay› amac›na ulaflmam›flt›r. 


Tarihe ikinci intifada olarak geçecek olay, 2000 Eylül’ünde 

muhalefetteki Likud’un lideri Ariel fiaron’un 

1000 kiflilik ‹srail askeri ile birlikte Mescid-i Aksaya girmeleri 

ile söz konusu olan provakasyonun sonucu olarak 

bafllayan olaylar k›sa bir süre içinde kent ve kasabalarda 

‹srail’in orant›s›z güç kullanmas›na yol açt›. Bir 

tarafta ‹srail askerlerine karfl› tafl ve sopalarla kendini 

savunmaya çal›flan Filistinliler di¤er taraftan a¤›r silahlar 

da dahil her türlü askerî arac› kullanmaktan çekinmeyen 

‹srail ordusu bulunmaktayd›. 


Graudy, Roger. (2000) Siyonizm Dosyas›, çev. Nezih 

Uzel 3. bask› (‹stanbul: P›nar Yay›nlar›,) 

Ataöv, Türkkaya. (1970) “Filistin Sorununun Ard›ndaki 

Gerçek:‹srail’in Kurulufluna Kadar,” Ankara Üniversitesi 

SBF Dergisi. Cilt: 25, No: 3 (Eylül), ss. 29-62. 

Ataöv, Türkkaya. (1973) Afrika Ulusal Kurtulufl Mücadeleleri. 

Ankara: AÜSBF Yay. 

Brown, Cameron S. (2003) “Israel’s 2003 Elections: A 

Victory For The Moderate Right and Secular Center”, 

Middle East Review of International Affairs, 

Vol. 7, No. 1 (March), ss. 77-94 

Calvocoressi, Peter. (1996) World Politics Since 1945, 7 

th ed., (New York, N.Y: Longman Publishing. 

Seitz, Charmaine. “Appointing Abu Mazen: A Drama 

with Two Enactments” http://www.merip.org./mero/mero050103.html 

Chomsky, Noam. (1993) Kader Üçgeni: ABD, ‹srail ve 

Filistinliler. Çev. Bahad›r Sina fiener. ‹stanbul: ‹letiflim 

yay. 

Cleveland, William L. (1994) A History of Modern Middle 

East. San Francisco: Westview Press. 

Diller, Daniel C. ve John L. Moore, The Middle East, 8 th 

ed., Washington: Congressional Quarterly Inc., 

1994)

Hadawi, Sami ve Walter Lehn. (1985) “Siyonizm ve Filistin 

Topraklar›”. Siyonizm ve Irkç›l›k. Çev. Türkkaya 

Ataöv. Ankara, Birey ve Toplum ve Yay›nlar›. 

Halloum, Ribhi. (Abu Firas) Belgelerle Filistin: Dün, Bugün, 

Yar›n. ‹stanbul: Alan yay›nc›l›k. 

Hunter, Shireen. (1986) “Inter-Arab Politics”. Robert O. 

Friedman, ed. The Middle East after the Israel Invasion 

of Lebanon. New York, N.Y: Syracuse University 

Press, içinde ss. 117-35. 

Isseroff, Ami. (2003) “The Peace Process is Dead, Long 

Live the Peace Process”,http://www.mideastweb.org/oslofailed.htm 

Isseroff, Ami. “A Brief History of Israel and Palestine 

and the Conflict”, http://www.mideastweb.org/briefhistory.htm 

Isseroff, Ami.”President Bush Calls for New Palestinian 

Leadership”, http://www.mideastweb.org/bushspeech1.htm 

Karsh, Efraim. (1994) “Peace at Last”, Efraim Karsh ve 

Gregory Mahler, Israel at the Crossroads: The Challenge 

of Peace. London: British Academic Press. 

Kessler, Glenn. ( 2010) “Despite diplomatic tensions, 

U.S.-Israeli security ties strengthen”, July 16, Washington 

Post, http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2010/07/15/AR2010071506268. 

html, 27 A¤ustos 2010’da girildi. 

Khalidi, Rashid. (1986) “Palestinian Politics after the 

Exodus from Beirut”, Robert O. Friedman, ed., The 

Middle East after the Israel Invasion of Lebanon. 

New York, N.Y: Syracuse University Press, içinde 

ss. 241-241. 

Kürkçüo¤lu, Ömer E. (1972) Türkiye’nin Arap Ortado- 

¤u’suna Karfl› Politikas›. Ankara: Sevinç Matbaas›. 

Land to give and to take away”, The Economist, November 

28, 1998, s. 52. 

Ma’oz, Moshe. (1999) “From Conflict to Peace? Israel’s 

Relations with Syria and the Palestinians”, Middle 

East Journal, Vol. 53, No. 3 (Summer), s. 405 

Martin, Lenore. (2002) “Arafat’s Dueling Dilemmas: 

Succession and the Peace Process,” Middle East 

Review of International Affairs, Vol. 6, No. 2 

(March), ss. 60-63 

Mekelberg, Yossi. “Doves vote Hawk, the January 2003 

election in Israel”, The Royal Institute of International 

Affairs, Briefing Paper No: 3, ss. 1-10. 


161 

Miller, Aaron David. (1986) “Jordanian Policy: The Politics 

of Limitations and Constraint”. Robert O. Friedman, 

ed. The Middle East after the Israel Invasion 

of Lebanon. New York: Syracuse University Press, 

içinde ss. 205-231. 

Rubin, Barry. (2010) “Obama Administration Continues 

to Supply Israel with Advanced Weapons”, 9 May›s, 

http://www.gloria-center.org/blog/2010/05/obama-supply-israel, 

25 Temmuz 2010’da girildi. 

Said, Edward. (1985) Filistin Sorunu, çev. Alev Alatl›. ‹stanbul: 

P›nar Yay›nlar›. 

Tibi, Bassam. (1993) Conflict and War in the Middle 

East, 1967-91: Regional Dynamic and Superpowers. 

London: Mcmillan Press. 

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri 

http://www.haaretz.com/hasen/spages/1051852.html, 

17 Temmuz 2009’da girildi. 

http://www.mideastweb.org/1397.htm 

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=33996 

http://www.mideastweb.org/1402.htm 

www.usis-israel.org.il/publish/peace/hebron_redepl.htmwww.usis-israel.org.il/publish/peace/october98/102398b.htmlhttp://aygunhoca.com/tarih-haritalari/101-savas-haritalari/1181-israil-filistin-savaslari-israilin-uyumesi.htm



 

 

 

 


Kan›tlanm›fl do¤al gaz ve petrol rezervleri aç›s›ndan Orta Do¤u’nun önemi 

aç›klayabilecek, 

Enerji üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta Do¤u ülkelerinin önemini aç›klayabilecek, 

Petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular› aç›klayabilecek, 

Petrol ticaretinin küresel ekonomiye etkisini aç›klayabileceksiniz. 


• Enerji Siyaseti 

• Petrol 



Orta Do¤u’da 

Enerji Kaynaklar› ve 

Politikalar› 

• Do¤al Gaz 

• Uluslararas› Petrol fiirketleri 


• KÜRESEL ENERJ‹ P‹YASASI 

AÇISINDAN ORTA DO⁄U’NUN 

KONUMU VE ÖNEM‹ 

• DÜNYA ENERJ‹ ÜRET‹M‹ VE 

TÜKET‹M‹NDE ORTA DO⁄U 

ÜLKELER‹N‹N ROLÜ 

• ENERJ‹ T‹CARET‹N‹N 

ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LERE ETK‹S‹ 

• ENERJ‹ REZERV‹NE SAH‹P ORTA 

DO⁄U ÜLKELER‹N‹N S‹YASAL VE 

TOPLUMSAL YAPILARI VE PETROL 

POL‹T‹KALARI

Orta Do¤u’da Enerji 

Kaynaklar› ve 

Politikalar› 

G‹R‹fi 

Do¤al kaynaklar ve özellikle enerji kaynaklar› insan topluluklar›n›n yüzy›llard›r tüketim 

arac› olarak kulland›¤› temel ham madde kaynaklar› aras›nda önemli bir yer 

tutmaktad›r. Bu çerçevede tarihte hiçbir enerji kayna¤› petrol kadar insano¤lunun 

gündelik hayat›na girmemifltir. Savafl araçlar›n›n kullan›m›ndan ayd›nlanmaya, ›s›nmadan 

ulafl›ma, ilaç sanayisinden elektrik üretimine, tekstile, plastik malzeme üretimine 

kadar bir çok alanda petrol ve do¤al gaz kaynaklar›, stratejik birer ham 

madde olarak kullan›lmaktad›r. Bu kadar çok yayg›n bir kullan›ma sahip petrol ve 

do¤al gaz›n yerini doldurabilecek alternatif enerji kaynaklar›n›n baz› sektörlerde 

kullan›lmas›na karfl›n, özellikle ulafl›m ve ›s›nma sektöründe petrol ve do¤al gaz›n 

yerini dolduracak bir kayna¤›n kullan›ma sokulmas› yak›n gelecekte gözükmemektedir. 

Öte yandan bir kayna¤›n stratejik önemi, kayna¤a olan talebin miktar› 

ve istendi¤inde kayna¤a eriflim imkân›, kayna¤›n kullan›m alanlar›, yerine ikame 

edilebilecek alternatif kaynaklar›n varl›¤› ve miktar›, kaynaklar›n ülkeler aras›nda 

da¤›l›m› ve kaynaklar›n nakit de¤eri ile de ölçülebilmektedir (Klare, 2006:30-43). 

Tüm bu unsurlardan hareket edildi¤inde bile petrolün ve do¤al gaz kaynaklar›n›n 

uzunca bir dönem ulusal güvenlik planlamalar› üzerinde belirleyici bir etkiye sahip 

olaca¤› ifade edilebilir. Di¤er yandan söz konusu iki kayna¤›n yo¤unlaflt›¤› 

bölgelerin bafl›nda ise Orta Do¤u gelmektedir. Kan›tlanm›fl dünya petrol rezervlerinin 

yaklafl›k %57’si ve do¤al gaz kaynaklar›n›n da %41’inin Orta Do¤u’da bulunmas›, 

bölge ülkelerinin iç ve difl politikas›n› da do¤rudan etkilemektedir. 

KÜRESEL ENERJ‹ P‹YASASI AÇISINDAN ORTA 

DO⁄U’NUN KONUMU VE ÖNEM‹ 

2012 y›l› itibar›yla Dünya’da kan›tlanm›fl toplam ham petrol rezervi yaklafl›k 1 trilyon 

520 milyar varildir. 1 Ocak 2007’de Angola’n›n da OPEC (Petrol ‹hraç Eden Ülkeler 

Örgütü) üyesi olmas›yla birlikte OPEC üyesi 12 ülke toplam ham petrol rezervinin 

%81’ini elinde tutmaktad›r. Bu da yaklafl›k 1.200 milyar varillik bir rezerv 

demektir. Öte yandan salt Orta Do¤u’daki ham petrol rezervi miktar› ise yaklafl›k 

797 milyar varildir. Bu rezervlerin önemli bir k›sm› 265 milyar varili S. Arabistan, 

141 milyar varili ‹ran, 141 milyar varili Irak, 98 milyar varili BAE, 101 milyar varili 

Kuveyt, 5.5 milyar varili Umman, 2.5 milyar varili Suriye, 25 milyar varili Katar ve 

di¤er Orta Do¤u ülkelerinde de toplamda yaklafl›k 3 milyar varillik bir rezerv bulunmaktad›r. 

Karfl›laflt›rmal› olarak bak›ld›¤›nda dünyan›n en önemli tüketici ül- 

Kan›tlanm›fl dünya petrol 

rezervlerinin yaklafl›k %57’si 

ve do¤al gaz kaynaklar›n›n 

da %41’i Orta Do¤u’da 

bulunmaktad›r. Bu olgu Orta 

Do¤u’yu dünya siyasetinin 

merkez üssü hâline 

dönüfltürmektedir. 

ABD günde yaklafl›k 19 

milyar varil, Çin günde 

yaklafl›k 9.4 milyar varil, 

Japonya 4.5 milyar varil ve 

Hindistan’da 3.5 milyar varil 

petrol tüketmektedirler.

164 


keleri aras›nda yer alan ABD’deki 2012 y›l› itibar›yla toplam petrol rezervi yaklafl›k 

21 milyar varilken Bat› Avrupa’daki rezerv miktar› da yaklafl›k 13 milyar varildir 

(OPEC 2012:22). 

SIRA S‹ZDE 

1 

Dünya’da kan›tlanm›fl SIRA S‹ZDE do¤al gaz ve petrol rezervlerinin aç›s›ndan Orta Do¤u’nun önemi nedir? 

Di¤er yandan dünyadaki petrol tüketimine bak›ld›¤›nda ise rezerv ülkelerinden 


farkl› olarak DÜfiÜNEL‹M tüketimin rezerve daha az sahip olan geliflmifl ülkelerde yo¤unlaflt›¤› 

görülmektedir. Dünyada 2012 y›l› itibar›yla günde 88 milyon varil petrol tüketil- 

SORU 

mektedir. Orta S ORU Do¤u ülkeleri günde yaklafl›k 7.5 milyon varil bir tüketim gerçeklefltirirken, 

ABD 19 milyon varil ve Bat› Avrupa ülkeleri de yaklafl›k 13.6 milyon va- 

D ‹KKAT 

rillik bir tüketime sahiptir. Di¤er yandan tüketimleri sürekli artan Asya Pasifik ül- 

D‹KKAT 

keleri ise günde yaklafl›k 28 milyon varillik bir tüketim gerçeklefltirmektedirler. 

SIRA S‹ZDE 

Bunlar aras›nda SIRA S‹ZDE Çin günde yaklafl›k 9.4 milyon varille bafl› çekerken, Çin’in ard›n- 

SIRA S‹ZDE dan Japonya SIRA 4.5 S‹ZDE milyon varil ve Hindistan’da 3.5 milyon varillik bir tüketim gerçeklefltirmektedirler. 

Dolay›s›yla dünyada enerji rezervine sahip olmayan ülkelerin 



en büyük tüketimi gerçeklefltirdikleri görülmektedir(OPEC 2012:46). Bu ba¤lamda 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ enerji yoksunu olan tüketici ülkelerin petrol tedarikinin önemli bir k›sm›n› Orta 

SORU 

Do¤u ülkelerinden SORU karfl›lad›¤›n› ifade etmek gerekir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

D‹KKAT 

2012 y›l› itibar›yla D‹KKAT günde 88 milyon varil petrol tüketilmektedir. Dünyan›n en önemli rezerv 

ve üretimine sahip Orta Do¤u ülkeleri ise günde yaln›zca yaklafl›k 7.5 milyon varil tü- 

TELEV‹ZYON 

ketmektedirler. Di¤er yandan enerji yoksunu ABD 19 milyon varil, Bat› Avrupa ülkeleri 

SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE 

13.6 milyon varil ve tüketimleri sürekli artan Asya Pasifik ülkeleri ise günde yaklafl›k 28 

milyon varil petrol tüketmektedirler. 


‹NTERNET 

‹ran ve Irak d›fl›ndaki zengin Orta Do¤u ‹NTERNET ülkelerinin dünya petrol siyasetindeki yerini daha iyi anlayabilmek 

petrol ve do¤al gaz rezervine için farkl› verileri üzerinde de durmakta yarar vard›r. Orta Do¤u’daki petrol kay- 

sahip olan Körfez ülkelerinin 

nüfusu K ‹ T30-32 A P milyon aras› naklar›n›n K yo¤unlaflt›¤› ‹ T A P bölgenin ‹ran Körfezi’dir. ‹ran ve Irak’› d›flar›da tutu¤umuz- 

olmas›na karfl›n, petrol da geriye kalan Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar, Umman ve Birleflik Arap Emirlik- 

rezervlerinin yaklafl›k 35’ine 

ellerinde tutmaktad›rlar. 

leri’nin yabanc›larla birlikte toplam nüfusu yaklafl›k 42 milyondur. Di¤er bir deyifl- 

TELEV‹ZYON le ‹ran ve TELEV‹ZYON Irak’› hesaplaman›n d›fl›nda tutmam›z hâlinde, dünya enerji kaynaklar›n›n 

yaklafl›k %35’ininin 42 milyonluk bir kesimin elinde oldu¤u görülmektedir. Di- 

¤er yandan bu ülkelerindeki yabanc› say›s›n› düfltü¤ünüzde ise 30-32 milyon aras› 

bir nüfusun Dünya enerji kaynaklar›ndan en önemli ikisi aras›nda yer alan petrol 


rezervlerinin önemli bir k›sm›n› elinde tuttu¤u görülmektedir. ‹ran ve Irak’la birlikte 

dünya petrol kaynaklar›n›n yaklafl›k yar›s›ndan fazlas› yaln›zca 130 milyonluk 

bir nüfusun yaflad›¤› bölgede bulundu¤u realitesi ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar›n yan›nda 

önemli bir petrol rezervini elinde tutan Libya ve Cezayir’i de Arap dünyas› 

içerisinde de¤erlendirecek olursak, ‹ran’dan bafllay›p Cezayir’e kadar uzanan bölgede 

toplam ham petrol rezervi miktar› yaklafl›k 800 milyar varil civar›nda olur. 

Libya’n›n nüfusu 5 milyon ve Cezayir’in nüfusu ise 37 milyondur. Bu iki ülkenin 

ham petrol rezervi ise s›ras›yla yaklafl›k 48 milyar varil ve 12 milyar varildir. Bu çerçevede 

dünyan›n en stratejik enerji kayna¤› olan petrolün bölgesel ve ülkesel olarak 

dünyada adil bir da¤›l›m göstermedi¤i dikkat çekmektedir(OPEC 2012:18-BP, 

2011). Dünyada kan›tlanm›fl petrol rezervlerinin Orta Do¤u’da yo¤unlaflmas› söz 

konusu ülkelere dünya siyasetinde önemli bir yer atfedilmesine de yol açmaktad›r. 

Öte yandan gelecek y›llarda dünya enerji kaynaklar› içerisindeki pay›n› art›ran 

do¤al gaz kaynaklar›na da ayr›ca dikkat çekmek gerekir. Genellikle enerji deyince

6. Ünite - Orta Do¤u’da Enerji Kaynaklar› ve Politikalar› 

hep petrol dikkate al›nmaktad›r. Oysa petrolün yan›nda do¤al gaz kaynaklar›n›n 

dünya enerji tüketiminde önemli bir yere sahip oldu¤u ve ayn› terazinin gözleri gibi 

petrol kaynaklar› azald›kça, do¤an bofllu¤un do¤al gaz rezervleri ile doldurulaca¤›n› 

varsaymak yanl›fl olmasa gerek. Zira son y›llarda ›s›nmada, elektrik üretiminde 

ve sanayi mallar›n›n üretiminde önemli bir enerji kayna¤› hâline gelmeye 

bafllayan do¤al gaz›n da gelecek y›llarda bir çok alanda bafll›ca enerji kayna¤› olaca¤› 

aç›kt›r. Dünya do¤al gaz tüketimi h›zla art›fl göstermekte olup, do¤al gaz tüketiminin 

dünya enerji kaynaklar› tüketimi içerisindeki pay› da yükselmektedir. 

(TCDYM, 2011). 

BP verilerine göre 2012 bafl›nda dünyada kan›tlanm›fl do¤al gaz rezervi ise 209 

trilyon m3 düzeyinde bulunuyor. Orta Do¤u bölgesi, t›pk› petrolde oldu¤u gibi do- 

¤al gaz rezervi bak›m›ndan da dünyan›n en zengin bölgesi konumunda yer al›yor. 

Orta Do¤u ülkelerinde yaklafl›k 80 trilyon m3 do¤al gaz rezervi bulunuyor. Bir baflka 

deyiflle dünya do¤al gaz rezervinin yaklafl›k %40’› Orta Do¤u bölgesinde yer al›yor. 

Orta Do¤u’nun ard›ndan en zengin rezervler, yaklafl›k 79 trilyon m3 ile Rusya’n›n 

da içerisinde bulundu¤u Do¤u Avrupa ve eski Sovyet Cumhuriyetleri bölgesinde 

bulunmaktad›r. Bununla birlikte ülkeler baz›nda, dünya rezervinin yaklafl›k 

%22’sini elinde bulunduran Rusya, sahip oldu¤u 44.6 trilyon m3 ile en fazla do¤al 

gaz rezervine sahip ülkesidir. Öte yandan Rusya’n›n ard›ndan en fazla do¤al gaz rezervine 

sahip ülkelerin önemli bir k›sm› Orta Do¤u bölgesinde bulunmaktad›r. 

‹ran’da yaklafl›k 33.1 trilyon m3 (dünya do¤al gaz rezervlerinin %16’s›), Katar’da 25 

trilyon m3 (%12), S. Arabistan’da 8.2 trilyon m3 (%4), BAE’de 6.1 trilyon m3 (%3) ve 

Irak’ta 3.6 trilyon m3 (%1.7) do¤al gaz rezervi bulunmaktad›r. Di¤er yandan Orta 

Asya ülkelerinden Kazakistan’da ispatlanm›fl do¤al gaz rezervlerinin 2 trilyon m3 oldu¤u 

san›l›rken, Özbekistan’da 1.7 trilyon m3 do¤al gaz rezervi bulunmaktad›r. Do- 

¤al gaz rezervlerinin zenginli¤i ile dikkatleri üzerine çekmeyi baflaran Türkmenistan’›n 

do¤al gaz kaynaklar›n›n 24 trilyon m3 SIRA S‹ZDE 


SORU 

oldu¤u ileri sürülmektedir (BP, 2011:20). 

SORU 

2012 verilerine göre dünyada kan›tlanm›fl do¤al gaz rezervi 209 trilyon m3 düzeyinde bulunmaktad›r. 

Orta Do¤u bölgesi, t›pk› petrolde oldu¤u gibi do¤al gaz rezervi bak›m›ndan 

da dünyan›n en zengin bölgesi konumunda yer al›yor. Orta Do¤u ülkelerinde yaklafl›k 80 

trilyon m3 D‹KKAT 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

do¤al gaz rezervi bulunuyor. Bir baflka deyiflle dünya do¤al gaz rezervinin yak- 

SIRA S‹ZDE 

lafl›k %41’i Orta Do¤u bölgesinde yer al›yor. 


Ancak bugün için kan›tlanm›fl rezervler üzerinden hareket etmek yanl›fl olabilir. 2001 y›l›nda ‹ran’da 

gerçeklefltirilen toplant›da 

Bilindi¤i gibi do¤al gaz piyasas› petrol piyasas› gibi geçmifli 100-150 y›l öncesine do¤al gaz üreticisi ülkeler 

dayanmamaktad›r. Nispeten daha yeni geliflen bir piyasa ve oldukça K ‹ T A Phareketlidir. 

Nitekim, Rusya, ‹ran ve Venezüella’n›n giriflimleriyle 2000’lerin bafl›nda do¤al gaz 

Do¤al Gaz ‹hracatç›s› K ‹ T Ülkeler A P 

Forumu’nun (The Gas 

Exporting Countries Forum - 

ihraç eden ülkeler birli¤inin kurulmas› yönünde birtak›m toplant›lar›n düzenlenmesi 

dikkat çekicidir. Do¤al gaz ihraç eden ülkeler, do¤al gaz konusunda TELEV‹ZYON da OPEC 

GECF) kurmufllard›r. 

Sekretaryas›n›n TELEV‹ZYON 

Katar’da 

bulundu¤u GECF’nin son 

benzeri bir kartel oluflturarak üretim ve fiyatland›rmada ifl birli¤ini güçlendirmeyi 

hedeflemektedirler. Bu çerçevede 2001 y›l›nda ‹ran’da gerçeklefltirilen ilk toplant›- 

toplant›s› da Aral›k 2011’de 

Doha’da gerçeklefltirilmifltir. 

GECF’e üye olan ülkelerin 

da Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Forumu’nun (The Gas Exporting ‹NTERNET Countries Forum 

-GECF) oluflturulmas›na karar verilmifl ve bunu takip eden dönemde üretici ülkeler 

aras›nda bir dizi görüflmeler gerçeklefltirilmifltir. Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Foru- 

bafl›nda Rusya, ‹ran, Katar 

‹NTERNET 

ve Venezuela gelmektedir. 

Di¤er üyeler ise Cezayir, 

Bolivya, M›s›r, Ekvator 

mu’nun son toplant›s› Aral›k 2011’de Doha’da gerçeklefltirilmifltir. Sekretaryas›n›n 

Katar’da bulundu¤u GECF, do¤al gaz alan›ndaki ifl birli¤i ve ortak politikalar belir- 

Ginesi, Libya, Nijerya ve 

Trinidad-Tobago’d›r. Forum 

toplant›lar›na ayr›ca Norveç 

leme konusunda önemli giriflimlerde bulunmaktad›r. GECF’e üye olan ülkelerin bave 

Kazakistan’da gözlemci 

olarak kat›lmaktad›rlar 

165 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

166 

SIRA S‹ZDE 


2 


fl›nda Rusya, ‹ran, Katar ve Venezuela gelmektedir. Di¤er üyeler ise Cezayir, Bolivya, 

M›s›r, Ekvator Ginesi, Libya, Nijerya ve Trinidad-Tobago’d›r. Forum toplant›lar›na 

ayr›ca Norveç ve Kazakistan’da gözlemci olarak kat›lmaktad›rlar (GECF. 2012). 

Forumun kurucular› aras›nda yer alan ülkelerin do¤al gaz rezervlerinde yaflanan 

ciddi art›fllarda bu piyasas›n hem kurumsal hem de rezervler itibar›yla oldukça hareketli 

oldu¤unu göstermektedir. Örne¤in, 2000 y›l›ndan önce Katar’›n toplam do¤al 

gaz rezervi 10 trilyon m 3 iken 2010 y›l›na gelindi¤inde bu miktar yaklafl›k 25 trilyon 

m 3 gibi oldukça önemli bir rakama ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda Suudi Arabistan ve di- 

¤er Körfez ülkelerinde de yeni araflt›rmalar›n yap›lmas›n›n ard›ndan önemli rezervlerin 

bulunabilece¤ine iflaret etmektedir. Bu durum Büyük Orta Do¤u’yu enerji rekabetinin 

merkez üssü hâline getirmektedir. Son olarak tekrar belirtmek gerekirse 

dünya enerji kaynaklar›n›n petrolde yaklafl›k %57’si do¤al gaz da ise yaklafl›k %41’i 

Orta Do¤u co¤rafyas›nda yer ald›¤› görülmektedir. Bu olgu di¤er bir deyiflle Orta 

Do¤u’yu dünya siyasetinin merkez üssü hâline dönüfltürmektedir. 

GECF’nin anlam› SIRA S‹ZDE nedir? Hangi amaçlar için ve kimler taraf›ndan kurulmufllard›r? 

DÜNYA ENERJ‹ ÜRET‹M‹ VE TÜKET‹M‹NDE ORTA 


DO⁄U ÜLKELER‹N‹N ROLÜ 

BP ve OPEC istatisti¤ine Petrolün stratejik öneminin d›fl politika ve güvenlik politikalar›n› belirlemeye bafl- 

göre SORU dünyada ithal edilen lad›¤› 1900’lar›n SORU bafl›ndan itibaren Orta Do¤u dünya politikas›n›n önemli bir çekim 

petrolün y›llara göre 

de¤iflmekle birlikte yaklafl›k alan›n› oluflturmaya devam etmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi Orta Do¤u’daki 

%36-38’i Orta Do¤u’dan kan›tlanm›fl ham petrol rezervi miktar› yaklafl›k 797 milyar varildir. Do¤al gaz re- 

gerçeklefltirilmifltir. 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

Dolay›s›yla salt rezerv de¤il zervleriyle birlikte düflünüldü¤ünde stratejik enerji rezervlerinin önemli bir k›sm›- 

ayn› zamanda petrol ithalat› n›n Orta Do¤u’da yer ald›¤›n› ileri sürebiliriz. BP ve OPEC istatisti¤ine göre dünya- 

aç›s›ndan SIRA S‹ZDE da Orta Do¤u 

da ithal edilen SIRA petrolün S‹ZDE 

oldukça yaflamsal bir öneme 

y›llara göre de¤iflmekle birlikte yaklafl›k %36-38’i Orta Dosahiptir. 

Söz konusu ¤u’dan gerçeklefltirilmifltir. Günümüzde zengin rezervlere sahip Orta Do¤u ülkele- 

öneminden dolay› ri ayn› zamanda OPEC’in de üyesidirler. OPEC hem petrol rezervine sahip Orta 

AMAÇLARIMIZ uluslararas› sistemdeki 

AMAÇLARIMIZ 

ülkeler Orta Do¤u 

Do¤u ülkeler hem tüketici ve üretici ülkeler hem de petrol piyasas›n›n istikrar›n›n 

ülkelerindeki siyasal ve sa¤lanmas›nda oldukça önemli bir aktör konumundad›r. OPEC, (Organization of 

toplumsal geliflmelere 

kay›ts›z K ‹ Tkalamamaktad›r. A P 

Petroleum Exporting K ‹ T A P Countries, Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü) 1960 Eylül’ünde 

Irak’ta kurulmufltur. Kuruluflundaki temel amaç petrol fiyatlar›na istikrar kazand›rmak 

gelmekteydi. Ancak 1970’lerden sonra OPEC petrol fiyatlar›n›n yan› s›ra 

üretim ve üye ülkeler aras›nda petrol piyasas›n›n istikrar›n› sa¤lamak için efl gü- 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

düm sa¤lama amac›na yönelmifltir. Kurucu üyeler aras›nda ‹ran, Irak, Kuveyt, Suudi 

Arabistan ve Venezuela bulunmaktayd›. Ancak daha sonralar› OPEC’e Katar 

(1961), Endonezya (1962), Libya (1962), BAE (1967), Nijerya (1971), Ekvator (1973), 

‹NTERNET Gabon (1975) ‹NTERNET ve Angola (2007) üye olmufltur. Gabon 1995’de OPEC üyeli¤inden 

ayr›lm›flt›r. Endonezya’n›n üyeli¤i de 2009 Oca¤›ndan itibaren ask›ya al›nm›flt›r. 

OPEC dünyada kan›tlanm›fl petrol rezervlerinin yaklafl›k %81’ina sahip olmas›na 

karfl›n, en büyük rezervler Orta Do¤u ülkelerinde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla salt 

rezerv de¤il ayn› zamanda tüketiciler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda petrol ithalat› aç›s›ndan 

da Orta Do¤u oldukça yaflamsal bir öneme sahiptir. Söz konusu öneminden 

dolay› uluslararas› sistemdeki ülkeler Orta Do¤u ülkelerindeki siyasal ve toplumsal 

geliflmelere kay›ts›z kalamamaktad›r. 

Yenilenemeyen bir enerji kayna¤› olan petrol hâlen tüketilen dünya enerji kaynaklar›n›n 

önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda dünyadaki enerji kaynaklar›n›n 

tüketimine bakmakta yarar var. 2000’lerin bafl›nda petrol tüketiminin 

toplam enerji kullan›m›ndaki pay› dünya genelinde % 42 civar›nda iken do¤al


gaz›n % 22, kömürün % 22, nükleer enerjinin % 6 ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n 

(su, günefl ve rüzgar gibi) oran› da %8 civar›ndayd›. Kömür ve benzeri enerji 

kaynaklar›n›n (odun vs.) nakil sorunu ve tüketilince çevreye daha fazla zararl› 

gazlar salmas›, nükleer enerjinin ise hem kurulmas› ve iflletilmesinin maliyetli olmas› 

hem de do¤al ya da teknik bir sorun olufltu¤unda (Çernobil kazas› gibi) insan 

ve do¤al yaflam alan› üzerinde onar›lmas› 

imkâns›z tahribatlara yol açmas›, petrol ve 

do¤al gaz›n enerji kaynaklar› aras›ndaki tüketim 

oran›n› korumas›na yol açmaktad›r 

(Üflümezsoy ve fien, 2003:80-81). Ancak 2008 

ilk sekiz ay›nda petrol fiyatlar›nda bafllayan 

düzenli art›fl›n 2012’nin yaz›nda da sürmesi 

(2012 A¤ustosunda varili yaklafl›k 125 dolar 

civar›na ç›km›flt›r) petrol tüketiminin global 

düzeyde düflmesine yol açm›flt›r. BP verilerine 

göre 2012 bafl›nda y›l›ndan petrolün toplam 

enerji kullan›m›ndaki pay› yaklafl›k 

%33.1’e kadar gerilemifltir. Petrol ve nükleer 

enerji kullan›m› düflerken do¤al gaz ve nispeten 

ucuz olan kömür tüketimi Dünya genelinde 

artm›flt›r. Bununla birlikte petrol hâlen 

dahi en önemli enerji kayna¤› olmaya devam etmektedir (BP, 2011:42). 

fiekil 6.1 

OPEC ne zaman ve hangi amaçla kurulmufltur? 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

3 

Özellikle sanayileflmifl ülkelerin petrol tüketiminin artmas›na karfl›n dünyadaki 

rezerv miktar› ve bu rezervin ülkeler ve bölgeler aras›ndaki DÜfiÜNEL‹M da¤›l›m›nda ciddi 

derecede farkl›l›klar bulunmaktad›r. Orta Do¤u ülkelerinden Suudi Arabistan, 


BAE, ‹ran, Irak ve Kuveyt zengin petrol yataklar› ile dikkati çekerken, SORU 1900’lar›n 

bafl›nda önemli bir petrol rezervi bulunan ABD’nin 2012 y›l› itibar›yla toplam re- 

SORU 

zerv miktar› 22 milyar varile gerilemifltir. ABD’nin yan›nda tüm Bat› Avrupa ülke- 

D‹KKAT 

lerinin rezervi yaklafl›k 35 milyar varili geçmemektedir. Oysa bu rakamlar Kuveyt 

D‹KKAT 

gibi hem nüfus hem de toprak anlamda küçük olan bir ülkenin SIRA rezervleri S‹ZDE ile kar- 

SIRA S‹ZDE 

fl›laflt›r›ld›¤›nda dahi oldukça önemsiz kalmaktad›r. Dünyan›n SIRA en S‹ZDE büyük petrol 

SIRA S‹ZDE 

tüketicisi olan ABD’nin hemen yan› bafl›nda bulunan Venezuela, DÜfiÜNEL‹MKanada 

ile 


Meksika’daki rezervler Washington’a en az›ndan ulafl›labilir bir rezerv alan›n› su- 


narken, Bat› Avrupa ülkeleri ve Pasifik’in büyüyen ekonomileri için böyle 

bir 

SORU 

SORU 

kaynak bulunmamaktad›r. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Dünyan›n en büyük petrol tüketicisi olan ABD’nin hemen yan› bafl›nda D‹KKAT bulunan Vene- 

D‹KKAT 

zuela, Kanada ile Meksika’daki rezervler Washington’a en az›ndan ulafl›labilir bir rezerv 

alan›n› sunarken, Bat› Avrupa ülkeleri ve Pasifik’in büyüyen ekonomileri için böyle bir 

TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE 

kaynak bulunmamaktad›r. Söz konusu bölgeler için en güvenilir kaynaklar Orta Do¤u’da 

yer almaktad›r. 


fiüphesiz, petrolün kullan›m kolayl›¤›, güvenirli¤i ve yenilenebilir ‹NTERNET 

bir kaynak 

‹NTERNET 

olmamas› enerji tüketiminde petrole olan ba¤›ml›l›¤›n sürmesine yol açmaktad›r. 

Ancak bu faktörlerin tek bafl›na petrol kullan›m›na yeterli bir aç›klama K ‹ T A Pzemini 

olufl- 

K ‹ T A P 

turmad›¤› dolay›s›yla bu faktörlere bir de fiyat faktörünün eklenmesi gerekti¤i gö- 

TELEV‹ZYON 

167 

TELEV‹ZYON 


168 

fiekil 6.2 

Kaynak: 

http://www.hurriyet. 

com.tr/ekonomi/ 

17085521.asp 

Dünya petrol üretiminin 

yaklafl›k %32-34’ünü 

karfl›layan Orta Do¤u 

ülkelerinin dünya petrol 

tüketimindeki pay› ise 

yaklafl›k %9 civar›ndad›r. En 

büyük al›c›lar› ise Çin, 

Japonya, Hindistan ve AB 

ülkeleridir. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

4 


rülmektedir. Di¤er bir deyiflle petrol fiyatlar› çok yüksek bir seviyede olsayd›, insanlar 

nispeten petrolden daha uzun ve onun yerine ikame edilebilecek alternatif 

bir enerji kayna¤› aray›fllar›n› art›r›rlard›. Nitekim 2008’de kömür ve do¤al gaz tüketiminin 

artmas›nda yüksek petrol fiyatlar›n›n önemli bir rolü olmufltur. Tekrar 

petrol üretiminde yaflanan art›fllara dönecek olursak, 1993 y›l›nda yaklafl›k 66 milyon 

varil günlük global petrol ihtiyac›n› karfl›larken, bu rakam 2003’te 11 milyonluk 

bir art›flla yaklafl›k 77 milyon varile ve 2012’de de 88 milyon varile ulaflm›flt›. 

Dolay›s›yla yaklafl›k 87-88 milyon varil dolay›nda seyreden günlük petrol tüketiminin 

bir on y›l sonra en iyimser tahminle 95-96 milyar varile ç›kaca¤› söylenebilir. 

Bölgeler aras›nda petrol rezerv farkl›l›klar›ndan dolay›, artan üretimin Orta Do¤u 

bölgesinden karfl›lanaca¤› aç›kt›r. Yeni rezerv ülkeleri olarak ortaya ç›kan Bat› Afrika 

ülkeleri ile Orta Asya ve Kafkasya bölgesindeki rezerv miktarlar› günümüzde 

istenilen oranlara ulaflm›fl de¤ildir. Do¤al olarak, artan petrol talebinin hangi ülkeler 

için ne ifade etti¤inin daha iyi anlafl›labilmesi için ülkelerin tüketimini dikkate 

almak gerekir. Bu noktada yukar›da da vurguland›¤› üzere en büyük tüketimi 

geliflmifl ülkeler yapmaktad›r. 

Bu çerçevede dünya petrol üretiminin yaklafl›k 

%32-34’ünü karfl›layan Orta Do¤u ülkelerinin 

dünya petrol tüketimindeki pay› ise 

yaklafl›k %9 civar›ndad›r. Hem kan›tlanm›fl rezervler 

hem de üretim hacmiyle karfl›laflt›r›ld›- 

¤›nda oldukça önemsiz bir tüketim yapmaktad›rlar. 

Dolay›s›yla Orta Do¤ulu petrol üreticilerinde 

bir üretim fazlal›¤› söz konusudur ve 

bunun uzunca y›llar bu flekilde sürece¤i aç›kt›r 

(BP, 2011:8,11). Üretti¤i petrolün büyük bir 

k›sm›n› ihraç eden Orta Do¤u ülkelerinin en 

büyük al›c›lar› ise geliflmifl sanayi ülkeleri olmakla 

birlikte, petrol yoksunu ülkelerin tümünü 

bu gruba dahil etmek de mümkün. Ancak 

as›l önemli olan büyük oranda petrol tüketimi gerçeklefltiren fakat buna karfl›n yetersiz 

rezerv sahibi geliflmifl ülkelerin ithalat›d›r. Tabi olarak petrol üretimi ve tüketimi 

tüm dünyay› ilgilendiren bir olayd›r. Hiçbir ülke petrolün üretimi konusunda 

duyars›z kalamaz. Ayn› duyarl›l›k petrolün tüketiminde de söz konusudur. ‹ktisadi 

anlamda arz/talep dengesi çerçevesinde olaya yaklafl›labilir. Bu nokta bizi gene fiyat 

konusuna götürür. Bir de iflin güvenli petrol üretimi ve tüketimi boyutu var. Di- 

¤er bir deyiflle petrol üretiminde yaflanan herhangi bir sorun k›sa bir süre içerisinde, 

kolayl›kla uluslararas› bir soruna dönüflebilir. Örne¤in, dünya petrolünün yaklafl›k 

%2’sini üreten Rus petrol flirketi Yukos ile Rus yetkililer aras›nda Temmuz 

2004’te yaflanan baz› sorunlar, k›sa bir süre içerisinde uluslararas› bir krize dönüflmüfltü. 

Krize neden olan geliflmeler, varil bafl›na petrol fiyatlar›n›, Amerika’da son 

21 y›l›n en yüksek seviyesine ç›kard› (CNNTukr, 2005). Bu durum Körfez üretimi 

üzerinde gerçekleflecek uzun süreli bir güvenlik sorununun, birçok ülkenin ekonomik, 

sosyal ve politik anlamda krize sürüklenece¤inin göstergesi say›labilir. 

Dünyadaki petrol SIRA S‹ZDE üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta Do¤u ülkelerinin önemi nedir? 


SORU 

D‹KKAT


ENERJ‹ T‹CARET‹N‹N ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LERE 

ETK‹S‹ 

Enerji kaynaklar›n›n küresel ticarete etkisi ayn› zamanda Orta Do¤u’daki enerji ile 

politika aras›ndaki iliflkinin anlafl›lmas›na katk› sa¤lamaktad›r. 2008 tarihinde yaln›zca 

petrol tüketicisi ülkeler taraf›ndan petrol al›m› karfl›l›¤› OPEC üyelerine net 

yaklafl›k 996 milyar dolar gelir transferi yap›lm›flt›r. OPEC istatistiklerine göre 2010 

y›l›nda yaklafl›k 771 milyar dolar ve 2011 y›l›nda da 1 trilyon 78 milyon dolar gelir 

elde edilmifltir. 2004 y›l›nda ise tüketici ülkeler OPEC üyelerine 375 milyar dolar 

ödeme yapm›fllard›. 2005, 2006 ve 2007’de ise yükselen petrol fiyatlar›na ba¤l› olarak 

ülkeler aras›ndaki gelir transferinin miktar› da artm›flt›r. Bu çerçevede OPEC 

üyesi ülkelere aktar›lan gelir miktar› s›ras›yla 556, 663 ve 746 milyar dolar olmufltur. 

Petrol fiyatlar› flayet 100-120 dolar band›nda seyretmeye devam ederse OPEC 

üyelerinin kazanc›n›n 2012 y›l›nda da 1 trilyon dolar›n üzerinde olaca¤› aç›kt›r. Di- 

¤er yandan Orta Do¤u ülkelerinin gelirlerine bakacak olursak Suudi Arabistan’›n 

2011 tarihinde 318 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. Suudi Arabistan’›n 

ard›ndan ‹ran 115, BAE 105, Kuveyt 96, Irak 83 ve Katar’da 45 milyar dolar 

petrol sat›fl› gerçeklefltirmifllerdir. Dolay›s›yla 2011 y›l›nda Orta Do¤u ülkelerinin 

yaklafl›k 862 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. Umman’› da 

katt›¤›m›zda petrol sat›fl› miktar› yaklafl›k 900 milyar dolara yaklaflmaktad›r (OPEC, 

2012:17). Di¤er yandan s›n›rl› düzeyde do¤al gaz sat›fl›n›n gerçekleflti¤ini belirtmek 

gerekir. Katar’›n 2011’deki gaz sat›fl› yaklafl›k 30 milyar dolara yaklaflm›flt›r. 

Ülkeler Nüfuslar› (yabanc›lar dahil-milyon) Petrol sat›fllar› (milyon dolar) 

Suudi Arabistan 28.169 318.480 

Katar 1.768 44.751 

Kuveyt 3.697 96.727 

‹ran 75.859 114.751 

Irak 33.331 83.006 

BAE 4.851 104.543 

Öte yandan OPEC’in Orta Do¤u bölgesi üyeleri y›llara göre de¤iflmekle birlikte 

günlük yaklafl›k 25 milyon varil petrol ihraç etmektedirler. OPEC ülkeleri dünyadaki 

toplam petrol ihracat›n›n yaklafl›k %60’›n› gerçeklefltirdi¤i dikkate al›n›rsa, 

2012 y›l›nda ham petrol ihracat›nda dönen nakit paran›n miktar›n›n 2 trilyon dolara 

yaklaflt›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla her y›l petrol fiyatlar›ndaki de¤iflime ba¤l› 

olarak tüketici ülkelerden üretici ülkelere ciddi bir gelir transferi yap›ld›¤› görülmektedir. 

Ulaflt›rma ve rafine sonras› petrol fiyatlar›na bir de ülkeler taraf›ndan uygulanan 

vergiler de eklenince, her y›l petrol piyasas›nda dönen paran›n miktar› 

3.5- 4 trilyon dolarla ifade edildi¤i ileri sürülebilir. 

OPEC ülkelerinin 1991-2000 y›l› aras› toplam gelirleri 1.7 trilyon dolar olmufltu. 

Bu rakamlar 1980’li y›llarda 2.3 trilyon dolar (2004 de¤eri ile) iken 1970’li y›llarda 

3 trilyon dolar civar›nda olmufltu. Yukar›da da belirtildi¤i üzere 2008’de petrol fiyatlar›nda 

yaflanan istikrars›zl›klar nedeniyle Orta Do¤u ülkelerinin gelirlerinde 

büyük bir art›fl yafland›. Öte yandan ham petrol fiyatlar›ndaki de¤ifliklik Orta Do- 

¤u’daki üreticiler kadar bölge d›fl›ndaki petrol üreticisi ülkeleri de etkilemektedir. 

Özellikle Meksika, Venezuela, Nijerya ve Rusya Federasyonu petrol fiyatlar›ndaki 

de¤iflimlerden etkilenen en önemli ülkeler aras›nda yer almaktad›r. Rusya Federasyonu’nun 

yaln›zca 2004 y›l›nda petrol sat›fl›ndan yaklafl›k 86 milyar dolar gelir el- 

169 

2011 y›l›nda Orta Do¤u 

ülkelerinin yaklafl›k 862 

milyar dolar petrol geliri elde 

etti¤i görülmektedir. OPEC 

ülkelerinin 1991-2000 y›l› 

aras› toplam gelirleri ise 1.7 

trilyon dolar olmufltu. Bu 

rakamlar 1980’li y›llarda 2.3 

trilyon dolar (2004 de¤eri 

ile) iken 1970’li y›llarda 3 

trilyon dolar civar›nda 

olmufltur. 

Tablo 6.1 

Orta Do¤u’daki 

Petrol Üreticisi Arap 

Ülkelerinin Gelirleri 

Kaynak: OPEC 

Annual Statistical 

Bulletin 2012

170 

Fortune dergisi taraf›ndan 

haz›rlanan ve içerisinde 

ExxonMobil, Chevron, 

ConocoPhillips ve Valero 

Energy gibi flirketlerin 

bulundu¤u 15 Amerikal› 

petrol flirketinin 2008 y›l› 

gelirleri yaklafl›k 1.300 

trilyon dolar olmufltur. 2011 

y›l›nda ‹ngiliz BP petrol 

flirketi enerji alan›ndaki 

faaliyetlerinden dolay› 386 

milyar dolar ciro yaparken, 

Exxon Mobil 486, Shell 470, 

Total 257 ve Chevron’da 253 

milyar dolarl›k ciro 

yapm›flt›r. Söz konusu 5 

flirketin enerji alan›ndaki 

cirolar› ise 1 trilyon 853 

SIRA S‹ZDE 

milyar dolara ulaflm›flt›. 


SORU 


de etmiflti. 2008’deki yüksek fiyatlar›n ard›ndan 2009 y›l›nda Rusya’daki Petrol Fonunda 

225 milyar dolarl›k bir gelir art›fl› oldu¤u aç›kland›. Bu ba¤lamda 2011’de 

benzer bir gelir elde eden Rusya’n›n ayr›ca do¤al gaz sat›fllar› da önemli bir gelir 

getirmektedir. Dolay›s›yla Orta Do¤u’da yaflanacak olas› bir kriz do¤rudan bölge 

d›fl› üretici ülkelerinde gelirlerinde oldukça önemli bir art›fla yol açmaktad›r (Ayhan, 

2009:96). 

Petrol ticaretindeki ve petrol fiyatlar›ndaki art›fllar ülkeler aras›nda gelir transferine 

yol açmaktad›r. Petrol fiyatlar›ndaki 10 dolarl›k art›fl›n, dünya ekonomisinde 

yol açt›¤›, %0.5’lik GSY‹H düflüflü, 255 milyar dolarl›k bir gerileme, dünya genelinde, 

petrol ithal eden ülkelerden, petrol ihraç eden ülkelere 150 milyar dolarl›k bir 

gelir transferi anlam›na geliyor. Uzunca bir dönem 25-30 dolar band›nda seyreden 

petrol fiyatlar› 2005 bafl›nda ilk önce 45-46 dolar band›na ard›ndan da 60-65 dolara 

kadar ç›km›flt›r. 2008 y›l›nda 140 dolar civar›na ç›kan fiyatlar 2012’de 110-125 dolar 

civar›na gerilemifltir. 

SIRA S‹ZDE 

Fiyatlardaki istikrars›zl›k petrol ithal eden ülkelerin fazladan 

yaklafl›k 800 ile 1 trilyon dolar› petrol üreticisi ülkelere transfer etti¤i gerçe¤ini ortaya 

koymaktad›r. DÜfiÜNEL‹M 10 dolarl›k bir fiyat art›fl› tüm dünyada iflsizli¤in %0.1 artarak, 400 

bin kiflinin iflsiz kalmas›na yol açmaktad›r. Ham petrol fiyatlar›nda 3 dolarl›k art›fl›n 

Türkiye ekonomisine kayb› ise 1 milyar dolard›r. Dolay›s›yla ham petrol fiyatlar›n- 

SORU 

daki art›fl tüm tüketici ülkeleri do¤rudan etkilemektedir (Ayhan, 2009:95). 

D‹KKAT 

Petrol fiyatlar›nda D‹KKAT 10 dolarl›k bir fiyat art›fl› tüm dünyada iflsizli¤in %0.1 artarak, 400 bin 

kiflinin iflsiz kalmas›na yol açmaktad›r. Ham petrol fiyatlar›nda 3 dolarl›k art›fl›n Türkiye 

SIRA S‹ZDE 

ekonomisine 

SIRA 

maliyeti 

S‹ZDE 

ise 1 milyar dolard›r. 

fiekil 6.3 

AMAÇLARIMIZ Dünyan›n En Büyük On Petrol fiirketi AMAÇLARIMIZ 

Petrol ticareti derken yaln›zca ham petrol 

sat›fl›ndan elde edilen paralar üzerinde 

durmak hata olur. Fortune dergisi taraf›ndan 

haz›rlanan ve içerisinde ExxonMobil, 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Chevron, ConocoPhillips ve Valero Energy 

gibi flirketlerin bulundu¤u 15 Amerikal› 

petrol flirketinin 2008 y›l› gelirleri yaklafl›k 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

1.300 trilyon dolar olmufltur. Di¤er yandan 

Fortune dergisinin 2008 y›l› en büyük 

500 firmas› listesinin ilk 20’si aras›nda yer 


alan flirketlerin faaliyet alanlar›na bak›lmas› 

oldukça yararl› olacakt›r. Dergiye gö- 

Kaynak: http://www.petroleum-engineering.net/top-10international-oil-companies-in-the-world/re 

2008 y›l›nda en çok gelir elde eden flirketlerin 

bafl›nda s›ras›yla Royal Dutch 

Shell, ExxonMobil, BP, Chevron, Total, ConocoPhillips, 

Sinopec (Çin), China National 

Petroleum Company, ENI ve PDVSA (Petróleos de Venezuela) gelmektedir. Her 

10 flirkette enerji alan›nda faaliyet göstermektedir. ‹lk 10 flirketin ötesinde 500 aras›nda 

yer alan ilk 20’deki tüm flirketler de enerji alan›nda faaliyet göstermektedir. 20 

flirketin 2008’deki gelirleri toplam yaklafl›k 3.5 trilyon dolard›r (Ayhan, 2009:97-98) 

. Yaln›zca 2011 y›l›nda BP petrol flirketi enerji alan›ndaki faaliyetlerinin miktar› 386 

milyar dolar olurken, Exxon Mobil 486, Shell 470, Total 257 ve Chevron’da 253 milyar 

dolarl›k ticaret gerçeklefltirmiflti. Söz konusu 5 flirketin enerji alan›ndaki cirolar› 

ise 1 trilyon 853 milyar dolara ulaflm›flt› (OPEC, 2012:95). Petrol flirketlerinin 2012 

y›l› kâr›n›n bile bir çok geliflmekte ve hatta geliflmifl ülkenin millî gelirini aflt›¤› gö-

ülmektedir. Söz konusu ticaretin önemli bir k›sm›n› ise Orta Do¤u ülkelerinin üretiminden 

kaynaklanan enerji kaynaklar›yla do¤rudan iliflkili oldu¤u belirtmek gerekir. 

Dolay›s›yla Orta Do¤u’daki enerji kaynaklar›n›n üretimi, rafine edilmesi, tafl›nmas› 

ve tüketici piyasalar›na sunulmas› aflamas›nda dünya ekonomisini ve siyasetini 

do¤rudan etkileyen oranlarda paralar›n el de¤ifltirdi¤i görülmektedir. 

Petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular hangileridir? 


SIRA S‹ZDE 

Di¤er yandan aitlik itibar›yla Exxon Mobil, Chevron Texaco Amerikan flirketle- 


ri iken, Total Frans›z, BP ‹ngiliz’dir. Royal Dutch/Shell grubu ise Hollanda ve ‹ngiliz 

ortakl›¤›d›r. Bunlar›n d›fl›nda Ruslar›n ve Çinlilerin do¤rudan devlete ba¤l› 

önemli petrol flirketleri bulunmaktad›r. 

SORU 

ENERJ‹ REZERV‹NE SAH‹P ORTA DO⁄U ÜLKELER‹N‹N 

D‹KKAT 

S‹YASAL VE TOPLUMSAL YAPILARI VE PETROL 

POL‹T‹KALARI 

SORU 

D‹KKAT 

171 

SIRA S‹ZDE 


Petrol ve do¤al gaz kaynaklar›n›n varl›¤›na karfl›n petrol zengini SIRA Basra S‹ZDEKörfezi ül- Suudi Arabistan, SIRA Katar, S‹ZDE 

Kuveyt, BAE ve Umman’›n 

kelerinin toplumsal ve siyasal yap›lar› oldukça ilginçtir. Örne¤in, hem petrol hem toplam nüfusunun en 

de do¤al gaz rezervine sahip olan Katar’›n yabanc›larla birlikte toplam nüfusu 1 mil- iyimser rakamlarla 40 


yon 508 bin civar›ndad›r. Katar vatandafl› olmayanlar hariç tutuldu¤unda milyon 

civar›nda oldu¤unu 

bu nüfus 

ileri sürebiliriz. Bu 

500 bin civar›nda olmaktad›r. Kuveyt’in nüfusunun yaklafl›k 3 milyon civar›nda ol- ülkelerdeki petrol rezervi ise 

du¤u öne sürülmektedir. Buradaki yerli nüfus ise %60-65’in alt›ndad›r. Körfez’in di- yaklafl›k 500 milyar varildir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

¤er Arap ülkeleri gibi Kuveyt’te 1991 iflgali sonras› Filistinli mülteciler veya Arap ifl 

gücü yerine a¤›rl›kl› olarak Asya kökenli göçmenlere istihdam sa¤lamaktad›r. BA- 

E’nin nüfusunun 8 milyon civar›nda oldu¤u belirtilmektedir. 

TELEV‹ZYON 

Ancak yabanc›lar› ç›- 

TELEV‹ZYON 

kartt›¤›m›zda bu oran %30’lara kadar gerilemektedir. Umman di¤er petrol zengini 

Körfez üyelerinden farkl›laflmas›na karfl›l›k nüfusunun yaklafl›k yüzde 20-25’i yabanc›lardan 

oluflmaktad›r. Suudi Arabistan’da da durum pek de¤iflik de¤ildir. Ülkenin 

yaklafl›k 28 milyonluk nüfusunun %25-27’sinin yabanc›lardan ‹NTERNET olufltu¤u san›l- 

‹NTERNET 

maktad›r. Di¤er bir deyiflle Suudi Arabistan’› ç›kart›rsan›z Katar, Kuveyt, BAE ve 

Umman’›n toplam nüfusunun en iyimser rakamlarla 15 milyon civar›nda oldu¤unu 

ileri sürebiliriz. Bu ülkelerdeki petrol rezervi ise yaklafl›k 230 milyar varildir. 

Körfez ülkelerinde yabanc› göçmenler aras›nda birinci s›ray› Hindistan kökenli 

göçmenler tutmaktad›r. Rejim güvenli¤i nedeniyle etnik olarak Arap kökenli iflçilerin 

tüm yabanc›lar aras›nda birinci s›raya gelmemesine dikkat edilmektedir. Sosyo 

ekonomik bir analiz yapt›¤›m›zda dünyan›n en önemli iki enerji rezervinin 

önemli bir k›sm›nda, yaklafl›k 40 milyonluk bir nüfusun yaflad›¤› ülkelerin denetimde 

oldu¤u gerçe¤ini tespit ederiz. Bu ba¤lamda Körfez ülkelerinin d›fl politikalar›n› 

yönlendiren temel kayg›lar›n ekonomik ifl birli¤inden ziyade güvenlik oldu- 

¤unu görülmektedir (Ayhan, 2009:114-123). 

Enerji rezervi zengini Basra Körfezi ülkelerinin siyasal yap›lar›na gelince, ‹ran 

ve Irak d›fl›ndaki rejimlerin geleneksel krall›k veya emirlikle yönetilen bu ülkelerde 

devlet yönetimi belli ailelerin elindedir. ‹ran bir Cumhuriyet olmas›na karfl›n dini 

seçkinlerin rejim üzerindeki kontrolü sürmektedir. Öte yandan Suudi Arabistan’da 

Suud ailesi, Katar’da Tani ailesi, BAE’de Nahyan, Kuveyt’te Sabah ailesi, 

Bahreyn’de Halifa ailesi ve Umman’da Sa’id ailesi iktidar› elinde tutmaya devam etmektedirler. 

Arap Bahar›’ndan kaynaklanan gösteri ve eylemlere ra¤men yönetimlerini 

2012 yaz›nda da sürdürmeyi baflarm›fllard›r. Söz konusu ailelerin Osmanl› 

döneminden beri bölgede etkin olduklar› bilinmektedir. Enerji ve geleneksel aile 

yönetimleriyle Körfez ülkelerindeki siyasal geliflmeler uluslararas› politikada dik- 

5

172 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


katle izlenmektedir. ‹ran ve Irak d›fl›ndaki Basra Körfezi ülkeleri, güçlü ekonomik 

yap›lar›, buna karfl›n k›r›lganl›k içeren toplumsal yap›lar›yla bölgedeki rejimlerini 

iç ve d›fl tehditlere karfl› korumak istemektedirler. Bu çerçevede bir kez daha Körfez 

ülkelerinden Irak ve ‹ran’› di¤er ülkelerden ay›rmak gerekir. Her iki ülkede ciddi 

bir enerji rezervine sahip olmas›na karfl›n Irak Amerikan iflgali sonras› ve ‹ran’da 

Humeyni devrimi sonras› hem bölge hem de uluslararas› sistemle istikrarl› ve bar›flç›l 

bir ifl birli¤i kurabilmifl de¤ildir. Katar’da kans›z ancak Umman’da kanl› bir 

darbeyle iktidar› babalar›ndan ele geçiren yönetimler ülkelerinin kalk›nmalar›na 

ciddi katk›lar sa¤lam›flt›r. Bir zamanlar Körfez’in finans merkezi olan Bahreyn ekonomik 

olarak gerilerken Doha ve Dubai bölgenin yeni finans merkezleri olarak 

öne ç›kt›lar. Dubai uygulad›¤› gümrük politikas› sayesinde uluslararas› ticaretin 

merkez üslerinden SIRA S‹ZDEbiri 

hâline gelirken Doha’n›n da 2015 y›l›na do¤ru bölgenin en 

önemli finans ve politika merkezi olma yolunda büyük ad›mlar att›¤› görülmektedir. 

Umman ise yavafl ancak istikrarl› bir büyüme göstermektedir. Bu çerçevede 


Katar Emiri gibi Sultan Kabus’un da enerji gelirlerini ülkenin kalk›nmas›na harcama 

politikas›na dikkat çekmek gerekir. Çocuk sahibi olmayan Sultan Kabus sonras› 

dönemde SORU yönetimin Said ailesinden baflka bir isme geçece¤i aç›kt›r. 

D‹KKAT 

Basra Körfezi D‹KKAT ülkelerinin siyasal yap›lar›na bak›ld›¤›nda, ‹ran ve Irak d›fl›ndaki rejimlerin 

geleneksel krall›k veya emirlikle yönetildi¤i dikkat çekmektedir. ‹ran bir Cumhuriyet olmas›na 

ve düzenli seçimler gerçeklefltirmesine karfl›n dinî seçkinlerin rejim üzerindeki 


kontrolü sürmektedir. Suudi Arabistan’da Suud ailesi, Katar’da es-Sani ailesi, BAE’de Nuhayyan 

ailesi, Kuveyt’te Sabah ailesi, Bahreyn’de Halifa ailesi ve Umman’da of Sa’id ailesi 

AMAÇLARIMIZ iktidar› elinde AMAÇLARIMIZ tutmaya devam etmektedirler. Dolay›s›yla geleneksel rejimlerin kendi için- 

de Krall›k rejimlerini koruduklar› görülmektedir. BAE’de her ne kadar bir Federasyon ise 

de her Emirlik kendi içinde Krall›k benzeri bir yönetim anlay›fl›na sahiptir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Suudi rejimi ise Irak iflgali sonras› bölgede ‹ran’›n artan etkisinden ciddi anlamda 

rahats›zl›k hissetmek ve bu yönde ciddi silahlanma planlar›n› hayata geçirmek- 

TELEV‹ZYON tedir. Suudi TELEV‹ZYON Arabistan son birkaç y›ld›r artan enerji gelirlerinin bir k›sm›n› güvenlik 

politikalar›na harcamaktad›r. Suudi Arabistan Irak’ta 2003 iflgali sonras› fiiilerin 

iktidara gelmesinden kaynaklanan bir güvenlik sorunu yaflamakta bu durum Riyad’›n 

Suriye’de muhalif güçleri desteklemesine neden olmufltur. Sonuç olarak 


dünya enerji rezervlerinin önemli bir k›sm›n›n bulundu¤u Basra Körfezi’nde hem 

birbiriyle rekabet hâlindeki rejimler hem de birbirlerini etkisini s›n›rlamaya çal›flan 

rejimlerin bulundu¤u görülmektedir. Bu ba¤lamda Körfez ülkelerinin toplumsal, 

ekonomik ve politik yap›lar›na daha detayl› bakmakta yarar vard›r. 

SIRA S‹ZDE 

6 

Petrol ve do¤al SIRA gaz S‹ZDE ihraç eden Orta Do¤u ülkelerindeki rejimlerin temel özellikleri nas›l 

tan›mlanabilir? 


Dünya DÜfiÜNEL‹M petrol rezervlerinin yaklafl›k %16’s›na sahip S. Arabistan ayn› zamanda 

en düflük maliyetlerle petrol üreten ülkedir. S. Arabistan uzun y›llar dünyan›n en bü- 

SORU 

yük petrol sa¤lay›c›s› SORU olarak kalacakt›r. Günlük de¤iflmekle birlikte 9-10 milyon varillik 

bir üretim gerçeklefltiren S. Arabistan, tek bafl›na ABD petrol talebinin yaklafl›k 

%15-20’sini karfl›lamaktad›r. En önemli gelir kayna¤›n› petrol ihracat›n›n oluflturdu- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

¤u S. Arabistan’da kan›tlanm›fl petrol rezervleri yaklafl›k 265 milyar varil dolay›nda 

olup, dünya toplam petrol rezervi içindeki pay› %16 civar›ndad›r. Suudi Arabistan 

SIRA S‹ZDE yüksek üretim SIRA kapasitesi S‹ZDE ve rezervine karfl›n rafine kapasitesi 1983’te 1 milyon ve 




2009’da da günlük 2.1 milyon varildir. Suudi Arabistan’da toplam 7 rafineri bulunmaktad›r. 

5 ulusal rafinerinin yan›nda biri Mobil ve di¤eri de Shell flirketi ile yar› ortakl› 

iki rafineri bulunmaktad›r. Dolay›s›yla ülke ham petrol sat›c›s› konumundad›r 

ve ekonomisi ham petrol ihraç gelirlerine dayanmaktad›r (Ayhan, 2009:110). 

Kral Fahd’›n ve di¤er 

yetkililerin ekonomiyi çeflitlendirmek 

ve yabanc› 

yat›r›mc›lar› ülkeye yat›r›m 

yapmaya ikna etmek için 

özellefltirmeye h›z verilece¤ini 

aç›klamalar›na ra¤men, 

özellefltirme, sadece 

belirli hizmet alanlar›nda, 

özel flirket faaliyetlerine 

izin verildi¤i ölçüde gerçeklefltirilmifltir. 

Kral Fahd 

1999’da dünyan›n h›zl› bir 

flekilde küreselleflmeye 

do¤ru gitti¤ini ve Suudi Arabistan’›n bu süreci yavafltan izleyemeyece¤ini ifade etmiflti. 

Nitekim, Nisan 2000’de yabanc› yat›r›mc›lar›n temel haklar›n› garanti eden 

yasan›n kabul edilmesini takiben, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar üzerindeki verginin 

düflürülmesi ve yat›r›mlar›n millîlefltirilmeyece¤ine dair yasal koruma güvencelerini 

içeren birtak›m yasalar›n kabul edilmesi, merkezi bir görünüme sahip Suudi 

ekonomisinin liberalleflme e¤ilimini göstermektedir. 

Nitekim bu yasalar›n kabul edilmesini takiben ilk önce Frans›z Total flirketi ile 

ard›ndan 2006 May›s›nda Amerikan ConocoPhillips flirketi ile Suudi Arabistan’da 

rafine infla edilmesine dönük iki ayr› anlaflma imzalanm›flt›r. Yaklafl›k günlük ayr› 

ayr› 400 bin varil kapasitesi olan her iki rafinerinin de 2011 y›l›nda tamamlanmas› 

hesaplanmaktad›r. Suudi Aramco ile imzalanan iki anlaflman›n toplam de¤eri ise 

yaklafl›k 12 milyar dolard›r (Alexander’s Gas, 2006). Her iki anlaflmada taraflar 

%35’lik hisseye sahip olurken, geri kalan %30’luk hissenin ise gelecekte Suudi Arabistan 

vatandafllar›na sat›lmas› planlanmaktad›r. Di¤er yandan Suudi Arabistan yönetimi 

ülkenin ifllenmifl petrol sat›m miktar›n› art›rmak için 2008-2013 aras› döneme 

yönelik bir eylem plan› haz›rlam›flt›r. Eylem plan› kapsam›nda ülkenin de¤iflik 

bölgesinde yeni rafineriler infla edilmesi gündemdedir. Bu kapsamda Sheel, Sinopec, 

ConovoPhilips, Sumitomo Chemical (Japon) ve Total flirketleriyle ortakl›klar 

kurulmufltur. Suudi Aramco ayr›ca yurt d›fl›nda da rafineri iflletmecili¤ine yönelmifltir. 

Bu çerçevede Çin, ABD, Güney Kore, Japonya ve Filipin’de ortakl› rafineri iflletimi 

gerçeklefltirmektedir. 5 ülkedeki rafinelerin toplam kapasitesinin günlük 3 

milyon varili aflt›¤› belirtilmektedir (EIA, 2009). Suudi Aramco son y›llarda petrol 

tafl›mac›l›¤›ndaki pay›n› art›rmak için önemli ad›mlar atm›flt›r. Güney Kore’den al›nan 

süper tankerler sayesinde Suudi Aramco petrol tafl›mac›l›¤›nda kapasite olarak 

Dünyan›n ilk 5 flirketi aras›na girmifltir. Son siparifllerin teslim edilmesiyle 21 adet 

VLCC’ye sahip olan Aramco’da ayr›ca (çok büyük ham petrol gemileri) farkl› kapasitelerde 

onlarca tanker bulunmaktad›r. Suudi Arabistan’›n yak›n dönemde tafl›mac›l›kta 

da önemli bir pay almas› gündeme gelecektir (Ayhan, 2009: 112). 

Suudi Arabistan’daki ekonomik reform süreci, sosyal tabandan gelen bask›lar›n 

da etkisiyle istenen ölçüde yürütülememektedir. Örne¤in, 2000 Nisan’›nda devlet 

sübvansiyonlar›n›n azalt›lmas› ve elektrik vergilerinin art›r›lmas›na yönelik bir ka- 

fiekil 6.4 

173 

Kaynak: 

http://www.123rf. 

com/photo_ 

8725350_mapof-saudi-arabiaand-gulf-countrieson-globe.html

174 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


rar al›nm›fl ancak karar, genifl halk kesiminin muhalefeti sonucu, Ekim ay›nda uygulamadan 

kald›r›ld›¤› gibi, her iki konuda da tam aksi yönde bir uygulamaya gidilmifltir 

(Ar›, 2004: 81-127). Hâlen dünyan›n en fazla kredi veren ülkeleri aras›nda 

yer alan Suudi Arabistan IMF’de en fazla kotas› olan ilk 10 ülke aras›nda bulunmaktad›r. 

Ülkenin yurt d›fl›ndaki bilinen yat›r›mlar›n›n miktar› 100 milyar dolar civar›ndayken, 

Kraliyet ailesinin elindeki yat›r›mlar›n miktar› bilinmemekle birlikte, 

bunun 100 milyar dolar›n üstünde oldu¤u san›lmaktad›r (OPEC, 2008:14-15). 

Ancak Suudi Arabistan’da Arap Bahar› ile birlikte özellikle ülkenin do¤u bölgesinde 

yaflayan SIRA fiiilerin S‹ZDE yo¤un gösterileri ve protestolar› ile mücadele etmek zorunda 

kalm›flt›r. Suudi ailesi ülkedeki fiii sorunu ile Bahreyn’deki fiii sorunu aras›nda 

do¤rudan bir iliflki kurmakta ve 2011 Mart›nda Bahreyn’deki fiii ayaklanmas›n› bas- 


t›rmak için bu ülkeye asker gönderme karar› alm›flt›r. Suudilerin d›fl politikada fiii 

karfl›t› politikalar izledi¤ine dair iflaretler en son Suriye’de yaflanan iç savaflta Su- 

S ORU 

udilerin Esad karfl›t› muhalefet hareketini desteklemesiyle doru¤a ulaflm›flt›r. 

D‹KKAT 

Suudi Arabistan D‹KKAT 2000 Nisan›nda devlet sübvansiyonlar›n›n azalt›lmas› ve elektrik vergilerinin 

art›r›lmas›na yönelik bir karar al›nm›fl ancak genifl halk kesiminin muhalefeti sonu- 

SIRA S‹ZDE 

cu, Ekim ay›nda uygulamadan kald›r›ld›¤› gibi, her iki konuda da tam aksi yönde bir uygu- 

SIRA S‹ZDE 

lamaya gidilmifltir. Arap Bahar› ile bafllayan halk hareketlerinin hemen ard›ndan Suudi 

Kral› halk›n ekonomik taleplerini karfl›lamak için 375 milyar dolarl›k bir program› kabul 

AMAÇLARIMIZ etti¤ini aç›klam›flt›r. AMAÇLARIMIZ 

fiekil 6.5 

Di¤er yandan uzunca bir 

K Kaynak: ‹ T A P 

K ‹ T A P 

dönemdir ABD’nin bask› po- 

http://medyasafak. 

com/haber/352/ 

abd-nin-iran-a- 

TELEV‹ZYON karsi-dayattigi 

TELEV‹ZYON 

litikalar›yla karfl› karfl›ya kalan 

‹ran’da ise enerji ve enerji 

politikas› oldukça önemsenyasadisiyaptirimlarkuresel-ekonomiye 


mektedir. 2012 y›l›nda petrol 

sat›fl›ndan yaklafl›k 115 milyar 

dolar kazanan ‹ran’da ekonomik 

yap› büyük ölçüde 

merkezî bir görünüme sahip 

fakat ülkede son y›llarda özellikle 

petrol alan›nda liberalleflme 

yönünde önemli ad›mlar 

at›lmakta ve özellefltirmeye 

önem verilmektedir. 2002 

May›s’›nda Vesayet Meclisinin D›fl Yat›r›mlar›n Korunmas›na Dair Yasa’y› onaylamas›n›n 

ard›ndan, 2003 Ocak’›nda yasan›n yürürlü¤e sokulmas› için Meclise gönderilmesi 

‹ran ekonomisinin d›fla aç›lmas›nda bir dönüm noktas›n› teflkil etmifltir. 

2006 Nisan›nda bir aç›klama yapan ‹ran Petrol Bakan› Kaz›m Hamaneh ülkesinin 

yabanc› flirketler üzerindeki k›s›tlay›c› yasalar› de¤ifltirmek için çal›flaca¤›n› ifade 

etmiflti. Böylelikle, 1979 Devriminden sonra d›fl yat›r›mc›larla ilgili olarak ilk kez 

hükûmet yasal bir düzenlemeyi yürürlü¤e koymufl olmaktayd›. En önemli gelir 

kayna¤›n› petrol ve do¤al gaz›n oluflturdu¤u ‹ran’da kan›tlanm›fl petrol rezervleri 

147 milyar varil dolay›nda olup, dünya toplam petrol rezervi içindeki pay› %11 dolay›ndad›r. 

Ayr›ca do¤al gaz rezervi bak›m›ndan yaklafl›k dünya do¤al gaz rezervlerinin 

%16’s›na sahip olan ‹ran, bu konuda da dünyada Rusya’dan sonra ikinci s›rada 

gelmektedir. Bir devlet flirketi olan ve Musadd›k’tan miras kalan NIOC (Natio-


nal Iranian Oil Company) petrol üretimini ve sat›fl›n› kontrol etmektedir. ‹ran 2006 

y›l› itibar›yla 27 petrol tankeriyle bölgede kendi petrolünü satma konusunda önemli 

ad›mlar atan bir ülkeydi. 2009 Eylül’ünde petrol tafl›mac›l›¤›ndaki pay›n› art›rmak 

isteyen Tahran yönetimi Çin tersanelerine her biri 100 milyon dolar sözleflme bedeline 

sahip 12 adet VLCC siparifli vermifltir (Deniz Haber, 2009). Günlük petrol 

üretimi 1 Temmuz 2012’de AB ve ABD taraf›ndan uygulanmaya konan yapt›r›mlar›n 

ard›ndan günlük 2 milyon varilin alt›na düflen ‹ran’da bunun 2020’de 7 milyon 

varile ç›kart›lmas› planlar› bulunmaktayd›. Nitekim 1979 Devrimi öncesi üretimin 

günlük 6 milyon varil oldu¤u düflünüldü¤ünde 2020 hedefinin yapt›r›mlar kalkt›- 

¤›nda afl›lmas› ihtimaldir. ‹ran petrol üretiminin istenilen düzeyde artmamas›nda 

Amerikan bask›s› ve yapt›r›m kararlar›n›n önemli bir etkisi vard›r. ‹ran’›n günlük 

petrol ihrac› ise yapt›r›mlardan önce yaklafl›k 2.5 milyon varildir. Bir ham petrol 

üreticisi olan ‹ran’›n y›ll›k yaklafl›k 2 milyar dolar rafine edilmifl petrol (özellikle 

benzin) sat›n almaktad›r. ‹ran’›n ihraç gelirlerinin %80’ini oluflturan ham petrol sat›fl›, 

bütçe gelirlerinin de %50’sini oluflturmaktad›r. Nitekim, petrol gelirlerindeki 1 

dolarl›k art›fl Tahran’›n petrol gelirinde 1 milyar dolarl›k bir art›fla yol açmaktad›r 

(Ayhan, 2009:114). 

‹ran ekonomisi, yapt›r›m kararlar› ve d›fl bask›lar›n da etkisiyle yüksek iflsizlik, 

h›zl› nüfus art›fl›, d›fl borç aç›¤›, petrolün ülke gelirleri üzerindeki belirleyicili¤i, azgeliflmifl 

bölgeler ile gelir adaletsizli¤i gibi yap›sal baz› sorunlarla karfl› karfl›yad›r. 

Petrol üreticisi ve sat›c›s› olmas›na karfl›n ‹ran’daki benzin istasyonlar›nda benzin 

al›m› için oluflan ve bazen 2 km bulan kuyruklar yönetime olan tepkinin artmas›na 

yol açmaktad›r. Ekonomide liberalleflme çabalar› yavafl ilerlerken, dinî liderin 

tüm kurumlar üzerindeki denetimsiz kontrolü, ‹ran ekonomisi üzerinde ciddi bir 

bask› oluflturmaktad›r. Tüm bu içsel etkenlerin yan›nda ABD taraf›ndan 1995’ten 

itibaren geniflletilerek uygulanan ambargo ‹ran ekonomisinin büyümesinin ve d›fla 

aç›lmas›n›n önündeki en büyük engellerden birini oluflturmaktad›r. 1995 y›l›nda 

Amerikal› yat›r›mc›lar›n ve flirketlerin ‹ran’a yat›r›m yapmas›n›n engellenmesi 

amac›yla al›nan Yapt›r›m Karar›, 1996’da ABD’li olmayan flirketleri de kapsayacak 

flekilde geniflletilmiflti (Zedalis. 2009:539-548). Nitekim Washington’un bask›lar› sonucu 

yaklafl›k 26 milyar varil rezerv oldu¤u varsay›lan Azedegan petrol sahas›n›n 

gelifltirilmesini üstlenen Inpex’in (Japon Konsorsiyumu) ortaklar›ndan Tomen projeden 

çekilmiflti. 2004 fiubat’›nda imzalanan yapt›r›m anlaflmas› çerçevesinde Inpex 

Konsorsiyumunun yaklafl›k 2-2.8 milyar dolar yapt›r›m yapmas› beklenmektedir 

(Cordesman, 2005:10). Öte yandan 2004 Mart’›nda Baflkan Bush, ‹ran’›n ABD ulusal 

ç›karlar›na yönelik “ola¤anüstü tehdidi” sürdürdü¤ü gerekçesi ile ambargo karar›n›n 

sürdürülmesini kabul etmiflti. 2012 Temmuz’unda yapt›r›mlar daha da geniflletilmifl 

ve Bat›l› ülkeler ‹ran’dan ald›¤› petrolü almamaya bafllam›fllard›r. 

‹ran yüksek petrol rezervlerine ra¤men neden içeride ekonomik sorunlar SIRA S‹ZDE yaflamaktad›r? 

SIRA S‹ZDE 

7 

Dünya petrol rezervlerinin yaklafl›k yüzde 10’una sahip olan Irak’ta bilinen rezerv 

miktar› son araflt›rmalarla birlikte 141 milyar varile ç›km›flt›r. DÜfiÜNEL‹M Ancak 1970’lerin 


bafl›ndan itibaren Irak’ta yeni petrol alanlar›n›n ciddi flekilde araflt›r›lmad›¤› dikkate 

al›n›rsa, bu miktar›n Irak’›n gerçek rezerv miktar›n› yans›tmad›¤› SORU düflünülebilir. 

SORU 

Nitekim 2004 A¤ustos’unda Irak Petrol Bakan›, Irak’›n “potansiyel ve kan›tlanm›fl” 

petrol rezervi miktar›n›n 214 milyon varil oldu¤unu belirtti (Cordesman, 2005:10). 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

1968’den itibaren ülkenin siyasi ve ekonomik yap›s› üzerinde Baas iktidar› ile kurulan 

devlet otoritesi 2003 Mart’›nda ABD’nin askerî müdahalesi ile son bulurken, 



175 

Günlük petrol üretimi 1 

Temmuz 2012’de AB ve ABD 

taraf›ndan uygulanmaya 

konan yapt›r›mlar›n 

ard›ndan günlük 2 milyon 

varilin alt›na düflen ‹ran’da 

bunun 2020’de 7 milyon 

varile ç›kart›lmas› planlar› 



176 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


ülke federal bir yönetim tarz›na geçmiflti. Ancak Ba¤dat ile Erbil yönetimi aras›ndaki 

gerginlikler son bulmufl de¤ildir. Kerkük’ün statüsü, tart›flmal› bölgeler ve petrol 

gelirlerinin paylafl›m› sorunlar› devam etmektedir. 

‹hraç gelirlerinin %80’ini petrolün oluflturdu¤u Irak’›n 1970’lerin sonlar›nda 

günlük petrol üretimi 3.5 milyon varil dolay›ndayken, ilk önce ‹ran-Irak ve ard›ndan 

yaflanan Kuveyt Savafl› ve 2003 ABD askerî müdahalesi sonucu petrol üretimi 

400-500 binlere kadar gerilemiflti. Ancak son y›llarda yap›lan yat›r›mlar›n ve petrol 

boru hatlar›na sa¤lanan güvenli¤in de etkisiyle üretim 2.5 milyon varile ve ihracat 

da yaklafl›k 2 milyon varile ç›km›flt›r (EIA, 2009). 1980’de 43.6 milyar dolara ulaflan 

petrol geliri, ayn› y›l bafllayan ‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda 8 milyar dolara kadar gerilemifl, 

savafl sonras› 1990 da ise 12 milyar dolara kadar ç›km›flt›. 1990’da 12 milyar 

dolara ulaflan petrol gelirleri Kuveyt Savafl› sonucu uygulan ambargonun etkisiyle 

350 milyon dolara kadar gerilemiflti. Ambargo dolay›s›yla günlük petrol üretimi 

0.6 milyon varile kadar gerileyen Irak’›n, 1996 May›s›ndaki BM’nin 986 say›l› 

karar›yla yeniden petrol sat›fl›na izin verilmifl, bunun sonucunda 2000’de 20 milyar 

dolarl›k bir gelir elde etmiflti. Ancak ABD müdahalesini takiben 2003 y›l› sonunda 

petrol gelirleri SIRA tekrar S‹ZDE 7 milyar dolara gerilemiflti. 2012 y›l›nda petrol geliri yaklafl›k 

83 milyar dolara ç›ksa da ülkedeki istikrars›zl›k düzenli petrol gelirini engellemektedir. 

Kuveyt Savafl› öncesi al›nan ve 2003 y›l›na kadar devam eden ambargo so- 


nucu Irak’›n millî geliri 1990 öncesinin üçte birine gerilemiflken, iflgal s›ras›nda da 

mevcut alt yap›s› büyük ölçüde tahrip olan Irak’›n yeniden inflas› için en az 150- 

250 milyar dolara SORUihtiyaç 

oldu¤u ifade edilmektedir (EIA, 2009). 

D‹KKAT 

1968’den itibaren D‹KKAT ülkenin siyasi ve ekonomik yap›s› üzerinde Baas iktidar› ile kurulan tek 

parti rejimi 2003 Mart›nda ABD’nin askerî müdahalesi ile son bulurken, ülke Federal bir 

yönetim tarz›na geçmifltir. Ancak Ba¤dat ile Erbil yönetimi aras›nda petrol gelirlerinin pay- 


lafl›m› sorunu gerginli¤e yol açmaktad›r. 

AMAÇLARIMIZ Irak’taki AMAÇLARIMIZ siyasi istikrars›zl›k ve etnik ve mezhep farkl›l›klar›n›n yol açt›¤› iktidar 

mücadelesi ülke ekonomisi üzerinde ciddi tahribatlar yapmaktad›r. Ülke nüfusunun 

yaklafl›k %60’›n› oluflturan fiii Araplar›n iflgal sonras› dönemde iktidar üzerin- 

K ‹ T A P 

de etkin bir K güç ‹ T Aolmas› P Sünni Araplar›n muhalefetine yol açm›flt›r. Son birkaç y›ld›r 

Sünniler siyasal yap›lanmas› sürecine kat›lmakla birlikte iki grup aras›ndaki gerginlik 

ve çat›flmalar sürmektedir. Di¤er yandan 1991’den beri Irak’›n kuzeyinde 

TELEV‹ZYON kendi özerk TELEV‹ZYON yönetimlerini kuran Kürtlerin merkezden ba¤›ms›zlaflma giriflimleri 

Kerkük baflta olmak üzere petrol kaynaklar›n›n kullan›m›, yeni kontratlar›n imzalanmas› 

ve tart›flmal› bölgelerde etkin olma sorunlar›n› beraberinde getirmifltir. Ancak 

gruplar aras› güvensizlik ve gerginli¤in bir de bölge ülkelerinin Irak’taki siya- 


sal sürece müdahaleleri eklenince Irak’taki kaosun sürece¤ini belirtmek gerekir. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

8 

Irak’›n 2003 SIRA ve sonras›ndaki S‹ZDE geliflmelerin ülkenin petrol politikas›na etkisi nedir? 

OPEC ve Körfez ‹flbirli¤i Konseyi üyesi olan Kuveyt’e gelince, dünya petrol rezervinin 

yaklafl›k DÜfiÜNEL‹M %9’una denk gelen yaklafl›k 101 milyar varil rezervi bulunmaktad›r. 

Tarafs›z bölgeyle birlikte bu rakam 104 milyar varile ç›kmaktad›r. Ekonomisi 

di¤er Körfez SORU ülkeleri gibi büyük ölçüde petrole dayal› olup, d›fl ihraç gelirlerinin 

%90-95’ini oluflturmaktad›r. Kuveyt’te günlük petrol üretiminin 2020’de 5 milyon 

varile ç›kaca¤› tahmin edilmektedir. Di¤er Körfez ülkeleri kadar olmasa da petrol 

D‹KKAT 

fiyatlar›ndaki dalgalanma Kuveyt’in ekonomisini de etkilemektedir. Örne¤in 


AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ


1980’de yaklafl›k 37 milyar dolar olan petrol geliri, petrol fiyatlar›ndaki düflüfller 

nedeniyle 1998’de 8.9 milyar dolara gerilemifltir. 1997 ve 1998 petrol fiyatlar›ndaki 

düflüfle ba¤l› olarak büyük bir durgunluk yaflayan Kuveyt ekonomisi, petrol fiyatlar›ndaki 

dalgalanmaya ba¤l› olarak 2004 y›l›nda 26.4 milyar dolar gelir elde etmiflti. 

2003’te %5.6, 2004’te %5.7 olan büyüme h›z›n›n 2005 y›l›nda % 5.8 oran›nda olmufltu. 

2007’de 4.6’ya düflen büyüme h›z› 2008’de tekrar yükselmifltir. Di¤er Körfez 

ülkeleri gibi, uzunca bir dönem paras›n› dolara endeksleme yoluna gitmeyen 

Kuveyt’te, dinar›n de¤eri dolar›n a¤›rl›kta oldu¤u uluslararas› rezerv paralar›n oluflturdu¤u 

bir sepete göre belirlenmekteydi. Ancak 2003 y›l›nda Kuveyt paras›n›n de- 

¤erini dolara ba¤lam›flt›r. Kuveyt sahip oldu¤u üç rafineri ile günde yaklafl›k 930 

bin varil rafine petrol üretmektedir. Rafineri kapasitesi art›rmak için hem Kuveyt 

hem de Asya ülkelerinde yat›r›mlar gerçeklefltirmifltir. Nisan 2008’de Vietnam’daki 

ikinci büyük rafinerinin hissedarlar›ndan Japon Idemitsu Kosan flirketiyle ortakl›k 

kuran Kuveyt ayn› zamanda 2010 y›l›nda tamamlanmas› öngörülen Çin’deki bir rafineri 

için Çinli Sinochem’le ortakl›k kurmufltu. 12 May›s 2008’de çok uluslu enerji 

flirketleriyle ortakl› yeni rafineriler kurma konusunda bir karar alan Kuveyt Petrol 

fiirketi bunun için 14 milyar dolarl›k bir proje haz›rlam›flt›r. Parlamentonun onay›na 

sunulan ve muhalefetin karfl› ç›kt›¤› proje kapsam›nda 2012 y›l› sonunda rafineri 

üretimini günlük 1.5 milyon varile ç›kart›lmas› öngörülmektedir. Kuveyt’te, 2005- 

2008 aras› dönemde yüksek petrol fiyatlar›ndan kaynaklanan bütçe fazlal›¤›na ra¤men 

özellefltirme ve ekonomiyi liberallefltirme konusunda son y›llarda önemli kararlar 

al›nm›flt›r (Ayhan, 2009:118-119). Mart 2001’de Kuveyt Ulusal Konseyi, do¤rudan 

yap›lacak d›fl yat›r›mlara yard›m yap›lmas›n› öngören “Do¤rudan D›fl Yat›r›mlarla 

‹lgili Yasa’y›” kabul etmifltir. Yasa ayn› zamanda, yabanc› bankalar üzerindeki 

k›s›tlamalar› hafifletmekte, yabanc› yat›r›mc›lara millîlefltirme, faaliyetlerine el 

koyma ya da ülkeden ç›kar›lma karfl›s›nda uzun vadeli güvenceler vermekte ve yabanc› 

flirketlerin bir Kuveytli sponsor veya ortak bulma zorunlulu¤unu ortadan 

kald›rm›flt›r. Öte yandan Kuveyt Anayasas› Kuveyt’e ait olan minerallerin do¤rudan 

yabanc›lar taraf›ndan al›nmas›n› yasaklamaktad›r. Bir devlet flirketi olan Kuveyt 

Petrol Corporation bünyesinde, Kuveyt Petrol fiirketi ( (KOC-petrol ve gaz araflt›rma 

ve üretimi safhalar›n› üstlenmifl); Kuveyt Ulusal Petrol fiirketi (KNPC- rafine ve 

nakliye görevini üstlenmifl) Uluslararas› Kuveyt Petrol (Kuwait Petroleum International- 

KPI- iç piyasaya yönelik rafine ve üretimi üstlenmifl) Petrochemical Industries 

Company -PIC- kimyasal ürünlerin üretimini ve sat›fl›n› üstlenmifl; Kuwait Foreign 

Petroleum Exploration Company (KUFPEC) - ülke d›fl› petrol aramalar›n›; 

Kuwait Oil Tanker Corporation (KOTC) - tanker faaliyetlerini üstlenmifllerdir. Kuveyt 

2005’e kadar ‹ran’dan sonra bölgedeki en büyük tanker filosuna sahiptir. Ülke 

petrol tafl›mac›l›¤›ndan ald›¤› pay› art›rmak için 2004 y›l›nda 9 yeni tanker daha 

alaca¤›n› aç›klam›flt›. Ancak 2009 y›l›na gelindi¤inde bunlardan yaln›zca ikisini filosuna 

katm›flt›r. Tanker tafl›mac›l›¤›nda Suudi Arabistan 2009 bafl›nda üstünlü¤ü 

ele geçirirken onu s›ras›yla ‹ran ve Kuveyt izlemektedir (Ayhan, 2009:119-120) 

Öte yandan ülkede yabanc› petrol flirketlerinin faaliyetlerine izin verilmesine dönük 

olarak Kuveytliler geleneksel üretim paylafl›m› anlaflmalar›ndan ziyade, ç›kar›lan 

petrol bafl›na (varil bafl›na) bir ücret ödenmesi yönünde yeni bir formül gelifltirmeye 

çal›flmaktad›rlar. Uzunca bir dönem yabanc› petrol flirketlerine sa¤lanan ayr›cal›klar› 

ortadan kald›rmak için mücadele vermifl olan Kuveyt’te bu ve buna benzer 

bir anlaflmaya karfl› ciddi bir muhalefet bulunmaktad›r. Ancak gerek ham petrol 

üretimini art›rmak gerekse rafine petrol üretimini art›rmak isteyen Kuveyt hükûmeti 

“Project Kuwait-PK” plan› çerçevesinde üç uluslararas› konsorsiyum ile görüflme- 

177

178 

Yedi Emirli¤in 

birleflmesinden oluflan 

Birleflik Arap Emirli¤i’nde 

yönetim ayn› zamanda petrol 

rezervine sahip olan Abu 

Dabi’dedir. Politik etkinlik 

ülkenin ticaret ve petrol 

rezervine sahip olan Abu 

Dabi’ye b›rak›lm›flt›r. 

BAE’nin gelirlerinin %80’i 

Abu Dabi ve Dubai 

taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. 


lerde bulunmufltur. Bu konsorsiyumlar 1) ChevronTexaco (Total, PetroCanada, Sibneft 

ve Sinopec ile birlikte); 2) ExxonMobil (Shell, ConocoPhillips ve Maersk ile birlikte); 

ve 3) BP (Occidental, ONGC/Indian Oil Corp. ile birlikte). Kuveyt yabanc› 

petrol flirketleri ile üretim bölüflüm anlaflmas› yerine, ç›kart›lan varil bafl›na bir fiyat, 

geri al›m anlaflmas› ya da teknik ve di¤er yard›mlar› için spesifik bir ücret ödemeyi 

hesaplamaktad›r. Bu konudaki görüflmelerin tamamlanmas›na karfl›n projelerin hayata 

geçmesi için Kuveyt Meclisinden geçmesi gerekmektedir. Ancak Kuveyt Meclisi 

di¤er Körfez ülkelerinden farkl› olarak emirin politikalar›yla ters düflen kararlar 

alabilmektedir. Güçlü ekonomik yap›s›na ra¤men, Kuveyt petrol gelirlerine olan 

ba¤›ml›l›¤›n› azaltmak için ekonomisini çeflitlendirme yoluna gitmektedir. Kuveyt 

1976 tarihinden itibaren “Gelecek Nesiller Fonu” ad› alt›nda her y›l petrol ve di¤er 

gelirlerden elde etti¤i kazanc›n %10’nu biriktirmektedir. Fon ilk kuruldu¤unda devlet 

gelirlerinin %50’si aktar›lm›flt›. Yasa ile kurulan Gelecek Nesiller Fonu kapsam›nda 

Kuveyt yönetimi Fon’da biriken paralarla ülke içinde, Arap ülkelerinde ve uluslararas› 

piyasalarda yat›r›mlar gerçeklefltirmektedir. Yasayla Fondaki paralar›n yapt›r›mlara 

aktar›lmas› gerekmektedir. Nitekim, BP ve Daimler Chrysler’›n hisselerinin 

söz konusu fonda biriken paralarla al›nd›¤›n› ifade etmek gerekir (KIA, 2011). 

SIRA S‹ZDE 

9 

Kuveyt yönetimi SIRA Gelecek S‹ZDE Nesiller Fonunu neden oluflturmufltur? 

Di¤er Körfez ülkelerinden, yedi Emirli¤in oluflturdu¤u BAE, petrol ve do¤al gaz 


rezervleri bak›m›ndan DÜfiÜNEL‹M dünyan›n en zengin ülkeleri aras›nda say›lmaktad›r. BAE’nin, 

1995’te 2.3 milyon varil olan günlük üretimi 2009’da yaklafl›k 3 milyon varile ç›km›fl- 

SORU 

t›r. 2007 Nisan’›nda SORUbir 

aç›klama yapan D›fliflleri Bakan› Abdullah Zayid Nahyan 2014 

tarihinde üretimin günlük 5 milyon varile ç›kaca¤›n› ileri sürmüfltür (Ayhan, 2009:121). 

D‹KKAT 

BAE, ayn› zamanda Rusya, ‹ran ve Katar’dan sonra en fazla kan›tlanm›fl do¤al gaz re- 

D‹KKAT 

zervine sahip ülkedir. DTÖ’ne (Dünya Ticaret Örgütü) kat›lan Birleflik Arap Emirlikleri’nde 

özel sektör giriflimi özendirilmekte ve su, elektrik gibi alanlara yat›r›m yap›l- 

SIRA S‹ZDE mas› teflvik SIRA edilmektedir. S‹ZDE Bölgedeki en liberal ekonomiye sahip olan BAE’de Abu 

Dabi toplam petrol rezervinin % 95’ine sahipken, geri kalan petrolün önemli bir k›sm› 

Dubai’ye aittir. Federasyonun fiarca ve Resül Hayme Emirliklerinde ise s›n›rl› 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ oranda rezerv bulunmaktad›r. Nitekim, Federasyonda (Abu Dabi, Dubai, fiargah, 

Acman, Fuceyre, Ra’s el-Hayma ve Ümmül-Kayvan) politik etkinlik ülkenin ticaret ve 

K ‹ T A P 

petrol rezervine K ‹ Tsahip A P olan Abu Dabi’ye b›rak›lm›flt›r. Gevflek bir federasyon fleklinde 

örgütlenen BAE’de her Emirli¤in kendi mali, iktisad› ve iç hukukunu uygulama 

yetkisi bulunmaktad›r. Ancak BAE’nin gelirlerinin %80’i Abu Dabi ve Dubai taraf›n- 

TELEV‹ZYON 

dan sa¤lanmaktad›r. 

TELEV‹ZYON 

Haziran 1996’da BAE Federal Ulusal Konseyi, Federasyonun 

oluflturuldu¤u 1971’den beri befl y›lda bir onaylanan geçici kurucu anlaflmay›, sürekli 

bir anlaflma oluflturarak ortadan kald›rm›flt›r. Anayasa’da Abu Dabi, BAE’nin sürekli 

baflkenti olarak tüm Emirlikler taraf›ndan kabul edilmifltir (Ayhan, 2009:). 

‹NTERNET 1988 y›l›nda ‹NTERNET Petrol Bakanl›¤› ile Abu Dabi National Oil Company (ADNOC)’nin 

yönetim kurulunu fesh eden Emirlik, bunun yerine Khalifa ibn Zayid Al Nuhayyan’un 

Baflkanl›¤›nda her bir Emirlikten bir üyenin temsilci olarak bulundu¤u Yüksek 

Petrol Konseyi (Supreme Petroleum Council)’ni kurmufltu. 2004 y›l›nda Exxon 

Mobil flirketi Upper Zakhum sahas›n›n gelifltirilmesine dönük olarak ADNOC’›n % 

24’lik hissesini sat›n alm›flt›r. Sahadaki üretimin 2010 y›l›nda 1.2 milyon varil olmas› 

beklenmektedir. Di¤er Arap ülkelerinden farkl› olarak liberal bir petrol politikas›na 

sahip BAE’de çok uluslu petrol flirketlerinin (‹ngiliz, Amerikal›, Japon ve Frans›z) 

petrol endüstrisindeki pay› yaklafl›k % 40’t›r (Ar›, 2004:98-100).


BAE yüksek petrol fiyatlar›na ra¤men 2007 ve 2008 y›l›nda yaflanan global ekonomik 

krizden ciddi flekilde etkilenmifltir. Ülkenin ticaret merkezi olan Dubai’deki 

yat›r›mlar›n önemli bir k›sm› 

durma noktas›na gelirken, 

Dubai Emiri El Maktum Eyalettin 

içine düfltü¤ü ekonomik 

krizi aflmak için Duba Emir’inden 

ekonomik destek istemifltir. 

Gevflek bir federasyon yap›s›na 

sahip olan BAE’de her 

Eyaletin kendi bütçesini yapma 

ve yönetme hakk› bulunmaktad›r. 

bundan dolay› ülkenin 

Abu Dabi, Dubai ve 

fiaryah eyaletleri di¤erlerinden 

oldukça farkl› bir flekilde 

geliflme göstermifltir. Dubai’deki yerli Arap nüfusu %5-10 civar›ndayken bu oran 

Ra’s el-Hayma’da %50’leri geçmektedir. Di¤er yandan Abu Dabi veya Dubai’deki 

yerli Araplar›n tümü çok iyi flartlarda yaflarken Ras al-Khaimah’daki vatandafllar ise 

gelirlerini taksi floförlü¤ü dahil olmak servis ifllerinde çal›flarak kazanmak zorundad›rlar. 

Dolay›s›yla BAE’yi kendi içerisinde farkl› ekonomik geliflmeler yaflayan ayr› 

birimler olarak de¤erlendirdi¤imizde hem ekonomik hem de politik olarak Abu Dabi’nin 

öne ç›kt›¤›n› belirtmekte fayda vard›r. 

fiekil 6.6 

Dubai’de (BAE) 

Palmiye Adas› 

Birleflik Arap Emirli¤inin siyasi yap›s› nas›ld›r? 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

10 

BAE’yle s›n›r sorunlar›n› çözen Körfez ülkelerinden Umman ise hem OPEC 


hem de OAPEC’e üye olmamas›na ra¤men ekonomisi, büyük ölçüde petrol üretimi 

ve ihracat›na dayanmaktad›r. Okuma yazma bilme oran›n›n di¤er Körfez ülkeleriy- 


le karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça düflük olmas›na ra¤men (toplamda SORU %24.2; kad›nlarda 

%32.8), iyi bir toplumsal iliflkiye sahiptir. Sultan Kabus Üniversitesi d›fl›nda ülkede 

SORU 

çok s›n›rl› düzeyde özel üniversite bulunmaktad›r. Güçlü bir ekonomik yap›ya sa- 

D‹KKAT 

hip olan Umman’da y›ll›k büyüme 2002 y›l›nda %3 iken 2003 y›l›nda %3.5 civar›nda 

olmufltur. 2008-2012 aras› dönemde ise yüksek petrol fiyatlar›n›n etkisiyle bunun 

D‹KKAT 

çok daha üstünde olmufltur. Umman siyasal olarak di¤er Körfez SIRA ülkeleri S‹ZDE gibi krali- 

SIRA S‹ZDE 

yetle yönetilmektedir. Katar Emiri gibi iktidar› babas›n› devirerek ele geçiren Sultan 

Kabus son dönemde iç muhalefet hareketleriyle karfl› karfl›ya kalm›flt›r. 


Yaklafl›k 5.6 milyar varil petrol rezervi bulunan Umman’da ekonomik 

geliflmifllik 

enerji kaynaklar›na dayanmaktad›r. 2000’lerin bafl›nda pik noktas›na ulaflan 

(2000’de 970 bin varil), petrol üretim 2008 y›l›nda günlük 760 K bine ‹ T düflmüfltü. A P Petrol 

gelirleri GSMH’n›n %40’›n› ve ihracat gelirlerinin ise %75’ini oluflturmaktad›r. 

Di¤er Körfez ülkeleri gibi ekonomik yap›s›n› çeflitlendirme projesine ra¤men Um- 

K ‹ T A P 

man, do¤al gaz ve petrol rezervlerini art›rmak için yabanc› flirketlerle TELEV‹ZYON ifl birli¤i içine 

girmifltir. Ancak ç›kart›lan bir yasa ile yabanc› flirketlere %35 Ummanl› çal›flt›rma 

flart› getirilmifltir. ‹lk kez 1962’de bulunan ve komflu Arap ülkelerine göre rezerv 

düzeyi daha düflük ve ç›karmas› daha maliyetli olan petrol yataklar›n› iflletme 

TELEV‹ZYON 

hakk› devlet ve yabanc› sermayenin ortak oldu¤u Umman Petrol ‹NTERNET Gelifltirme fiirketi’nin 

(Petroleum Development Oman Ltd. -PDO) elindedir. fiirketin %60 hissesi 

Umman hükûmetine aitken, kalan hisselerin, %34’ü Royal Dutch/Shell, %4’ü Total 

‹NTERNET 

179 

Kaynak: 

http://toptravellists. 

net/palm-islandrenderingsartificial-islanddubai-united-arabemirates.html

180 


ve %2’si Partex’e aittir. Öteki yeralt› zenginlikleri aras›nda do¤al gaz›n baflta geldi- 

¤i Umman’da var olan do¤al gaz rezervlerinin çok az bir k›sm›n›n bugünkü teknoloji 

ile üretilebilir bir rezerv olabilece¤i tahmin edilmektedir. Bir Konsorsiyum ortakl›¤› 

olan Umman S›v›laflt›r›lm›fl Do¤al Gaz fiirketi’nin (Oman Liquefied Natural 

Gas Company -OLNGC), hisse da¤›l›m› ise Umman hükûmeti %51, Shell %30, Total 

%5.54, Kare LNG %5, Mitsubishi %2.77, Mitsui & Co. %2.77, Partex %2 ve Itochu 

%0.92 fleklindedir. Liberal bir petrol politikas›na sahip olan Umman, özel sektörün 

geliflmesine paralel olarak, Körfez ticaretinde önemli bir rol oynamak istemektedir. 

Do¤al gaz ve petrol alanlar›nda d›fl yat›r›mc›lar›n ilgisini çeken Umman’da 

çok uluslu flirket yat›r›m› sürekli artmaktad›r (Ayhan, 2009:124-125). 

1932 y›l›nda Basra Körfezi’nde ilk petrol keflfedilen ülkelerden biri olan Bahreyn 

ise düflük bir petrol üretimi ve nispeten önemsiz bir petrol rezervi olmas›na 

karfl›n, uzunca bir dönem bölgenin geliflen hizmet sektörüne sahipti. Bahreyn’in 

stratejik konumu onu uzunca bir dönem bölgede önemli bir ticaret ve hizmet merkezi 

hâline getirmiflti. Ancak Dubai ve ard›ndan Katar’›n ekonomik alandaki giriflimleri 

sonucu Bahreyn ticaret merkez olma özelli¤ini ve cazibesini yitirmifltir. 

Bahreyn son birkaç y›ld›r baz› ekonomik aç›l›mlar göstermesine karfl›n Arap Bahar› 

ile birlikte ciddi bir fiii isyan›yla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. 1980’lerin bafl›nda bafllayan 

fiii muhalefeti 2012’de de ülkedeki siyasal istikrar› etkilemeyi sürdürmektedir. 

Mezhepsel olarak ço¤unlu¤u oluflturmalar›na karfl›n siyasal ve ekonomik olarak 

sistemden d›flland›klar›n› öne süren fiii ço¤unlu¤un Sünni gruplar taraf›ndan ‹ran 

rejimiyle ifl birli¤i yaparak bölgeyi istikrars›zlaflt›rmakla suçlanmaktad›r. 

Tüm Bahreyn topraklar›nda ve deniz alanlar›nda kan›tlanm›fl/üretilebilir toplam 

petrol rezervi (1932 y›l›nda petrol bulunan Avali sahas›nda) 125 milyon varil ve 

günlük üretimde 2009 bafl›nda yaklafl›k 33 bin varil dolay›ndad›r. Ancak Avali’nin 

yan›nda Hawar Adalar› dolay›nda petrol bulunma olas›l›¤› bulunmaktad›r. Dolay›s›yla 

deniz alanlar›nda da yeni petrol rezervleri bulunabilir. Daha önce Katar ve 

Bahreyn aras›nda sorun oluflturan ve Uluslararas› Adalet Divan›’na götürülen s›n›r 

sorunu, Divan’›n Mart 2001’de Hawar Adalar›’n› Bahreyn’e ve Zubarah ve Janan 

adalar›n›n da Katar’a veren karar› sonucu çözülmüfltü. Aral›k 2001’de Bahreyn hükûmeti, 

güneydo¤u k›y›lar›nda petrol aramas› yap›lmas› için Petronas Petrol fiirketi 

(Malezya) ile anlafl›rken, gene bu bölgeye yak›n k›y›larda da ChevronTexaco flirketi 

ile anlaflm›flt›. Ancak 2002 y›l›nda ChevronTexaco ekonomik de¤erde bir petrol 

rezervine rastlamad›¤›n› aç›klam›flt›. Di¤er Körfez ülkelerinin aksine Bahreyn 

petrol endüstrisi ham petrol ihrac›ndan ziyade rafine petrol ihrac›na dayanmaktad›r. 

Ülkenin tek rafinesi olan ve günlük 260.000 varil kapasiteye sahip baflkent Manama’n›n 

güneyindeki Sitra rafinerisinde Bahreyn petrolü ile Suudi Arabistan’dan 

boru hatt›yla verilen ham petrol ifllenmektedir. Bahreyn ve Suudi Arabistan aras›nda 

imzalanan anlaflma kapsam›nda yeni bir boru hatt›n›n yap›lmas›na karar verilmifl 

ve 2011’de tamamlanmas› öngörülen boru hatt› sayesinde 2009’da günlük 235 

bin varil olan Suudi petrol miktar›n›n 350 bin varile ç›kart›lmas› çal›flmalar› sürmektedir 

(BPC, 2009:13-14). 1932’de Bahreyn’de petrol bulunmas›n› takiben kurulan 

Bahreyn Petrol fiirketi (Bahrain Petroleum Company-Bapco) taraf›ndan 1936’da 

kurulan rafinerinin sürekli modernizasyonu yap›lm›flt›r. 

2002 y›l›ndan beri kans›z bir darbeyle babas›ndan iktidar› devralan fieyh Hamad 

bin Halife Thani taraf›ndan yönetilen Katar’da ise hem ekonomik hem de politik 

liberalizasyon yönünde önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Baflkent Doha’da bafllat›lan 

inflaat çal›flmalar› sonucu flehir k›sa sürede bir flantiyeye dönüflmüfl ve yeniden kurulmaktad›r. 

Yaklafl›k 100 çok katl› ifl ve al›flverifl merkezinin önemli bir k›sm› ta-


mamlanm›flt›r. Yaln›zca 2009 y›l› itibar›yla Türk firmalar› Katar inflaat sektöründe 

yaklafl›k 8 milyar dolarl›k ifl alm›flt›r. fieyh Thani Doha’y› Orta Do¤u’nun uluslararas› 

e¤itim, toplant› ve konferans merkezi hâline getirmek için yo¤un bir çaba harcamaktad›r. 

Bu kapsamda Doha’da infla edilen Education City’de dünyan›n en seçkin 

üniversitelerinin flubeleri aç›lm›flt›r. Bunlar aras›nda en dikkat çekenleri aras›nda 

Carnegie Mellon University, Georgetown University (isim hakk› için 20 milyon 

dolar ödenmifltir), Texas A&M University ve Weill Cornell Medical College gelmektedir. 

Öte yandan bas›n yay›n alan›nda da El Jazeera kanal›n›n faaliyetlerine ekonomik 

ve politik olarak destek verilmektedir. 

Katar’›n bölgede artan politik etkisini ülkenin son y›llarda artan do¤al gaz ve 

petrol gelirlerinden ba¤›ms›z de¤erlendirmemek gerekir. Katar hükûmeti, petrol ve 

özellikle do¤al gaz konusunda çok say›da uluslararas› firmayla yap›lan sözleflmelerle 

ülkede yabanc› sermaye yat›r›mlar›n› art›rma çabas› içindedir. Son befl y›lda 

yo¤unlaflt›r›lan do¤al gaz arama ve üretim çal›flmalar› sonucu hem rezerv hem de 

üretim ikiye katlanm›flt›r. 2004-2009 aras› yaklafl›k 100 milyar dolar do¤al gaz geliri 

elde edilmifltir. 2002 sonras› dönemde ChevronTexaco, Total, BP, Occidental 

Petroleum, Maersk Oil (Danimarka) gibi uluslararas› flirketler Katar enerji endüstrisinde 

faaliyet göstermektedir. Günlük petrol ihraç kapasitesinin yaklafl›k 850 bin 

oldu¤u Katar da toplam rezerv ise son y›llarda yap›lan araflt›rmalar sonucunda 27 

milyar varile ç›km›flt›r. Özellikle Maersk Oil’le sürdürülen araflt›rma ve gelifltirme 

çal›flmalar› sonucunda 2010 y›l›nda Katar’›n petrol üretiminin 1 milyon varilin üzerine 

ç›kmas› planlanmaktad›r. Bahreyn gibi Katar da ekonomisini çeflitlendirmeye 

yönelik olarak ham petrol ihrac›ndan ziyade rafine petrol ihraç kapasitesini gelifltirmeye 

çal›flmaktad›r. Bu ba¤lamda Ulusal Petrol Da¤›t›m fiirketi Umm Said’deki 

rafinerinin kapasitesi 2002 y›l›nda 57,500 varilden 137 bin varile ç›karma projesini 

tamamlam›flt›r. Katar’›n günlük petrol tüketimi ise 30 bin varildir. Ekonominin çeflitlendirilmesine 

yönelik olarak Katar Petroleum ile Chevron Phillips Chemical 

Company aras›nda 1997 Kas›m’›nda toplam tutar› 1.1 milyar dolar› bulan ve 2007’ye 

kadar bir alüminyum tesisi kurulmas›n› öngören bir anlaflma imzalanm›flt›r. Ham 

petrol rezervinin yan›nda Katar’›n bir di¤er önemli yeralt› zenginli¤i ise do¤al gaz 

rezervidir. Ülkenin ihraç gelirlerinin yaklafl›k % 70-75’inin petrol ihrac›na dayanmas›na 

karfl›n, dünyada do¤al gaz rezervleri bak›m›ndan Rusya ve ‹ran’dan sonra 

dünyada üçüncü büyük rezerve sahip olmas›, toplam yaklafl›k 500 bin kiflilik bir 

ülke olan Katar için büyük bir zenginliktir (EIA, 2009). 

Sonuç olarak Orta Do¤ulu petrol üreticisi ülkeler dünyan›n en stratejik enerji 

kaynaklar›ndan en az ikisine sahip konumdad›rlar. Son y›llarda, özellikle 11 Eylül 

sald›r›lar›, Arap Bahar›, Afganistan Savafl› ve Irak Savafl› sonras› Arap yöneticileri, 

ABD’nin siyasi ve askerî bask›s› alt›nda petrol üzerindeki devlet kontrolünü gevfletmeye 

zorlanmaktad›r. Bu konuda Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi ülkelerde baz› 

giriflimler olmuflsa da bu istenilen boyutlarda olmam›flt›r. ‹ran üzerindeki siyasi 

ve diplomatik bask›lar ise günümüzde artarak sürmektedir. Ayn› flekilde 2000’lerin 

bafl›nda bafllayan ve küresel bir hâl alan ekonomik liberalizasyon bask›s›n›n k›sa 

sürede bu ülkeleri zor durumda b›rakaca¤› aç›kt›r. Özellikle artan petrol fiyat›n›n 

düflürülmesi ve artan gelirlerin kullan›m› konular›nda gözler, petrol zengini Arap 

ülkelerine çevrilecektir. Artan uluslararas› bask› karfl›s›nda baz› Arap üreticilerin 

çok uluslu petrol flirketleri ile bir anlaflmaya gidip, petrol üzerindeki devlet tekelini 

gevfletecekleri öngörülmektedir. 

181 

Katar’›n ihraç gelirlerinin 

%90’›ndan fazlas›n› enerji 

rezervleri oluflturmaktad›r. 

Katar ayr›ca, dünyada do¤al 

gaz rezervleri bak›m›ndan 

Rusya ve ‹ran’dan sonra 

üçüncü s›rada yer 

almaktad›r. Yaklafl›k 500 

bin kiflilik bir ülke olan 

Katar’›n sahip oldu¤u enerji 

rezervleri ve gelirleri Doha’y› 

dünya siyasetinin önemli bir 

merkezi hâline 

dönüfltürmüfltür. El Jazeera 

haber kanal› sayesinde 

Katar’›n Arap Bahar›nda 

oynad›¤› rolde söz konusu 

zenginli¤in bir sonucu 

olarak görülebilir.

182 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


Kan›tlanm›fl do¤al gaz ve petrol rezervlerinin aç›s›ndan 

Orta Do¤u’nun önemi aç›klamak 

Petrol ve do¤al gaz kaynaklar› dünyada adil bir 

flekilde da¤›t›lmam›flt›r. Bu kapsamda dünya kan›tlanm›fl 

petrol rezervlerinin yaklafl›k %57’si ve 

do¤al gaz kaynaklar›n›n da %41-42’sinin Orta 

Do¤u’da bulunmas›, bölgeyi enerji tüketicileri 

aç›s›ndan yaflamsal öneme sahip bir bölge hâline 

dönüfltürmüfltür. Di¤er yandan en önemli tüketimi 

gerçeklefltiren ABD, AB ülkeleri ve Asya Pasifik 

ülkelerinde ise oldukça s›n›rl› bir rezerv bulunmaktad›r. 

Kan›tlanm›fl kaynaklar üzerinden 

gidildi¤inde dünyan›n en az 40-50 y›l daha enerji 

kaynaklar› aç›s›ndan Orta Do¤u ülkelerine ba- 

¤›ml› kalaca¤› görülmektedir. 

Enerji üretimi ve tüketimi aç›s›ndan Orta Do¤u 

ülkelerinin önemini aç›klamak 

2012’de dünyadaki petrol tüketimi 88 milyon varile 

ulaflm›flt›. Dolay›s›yla yaklafl›k 87-88 milyon 

varil dolay›nda seyreden günlük petrol tüketiminin 

bir on y›l sonra en iyimser tahminle 95-96 

milyar varile ç›kaca¤› söylenebilir. Bölgeler aras›nda 

petrol rezerv farkl›l›klar›ndan dolay›, artan 

üretimin Orta Do¤u bölgesinden karfl›lanaca¤› 

aç›kt›r. Bu çerçevede dünya petrol üretiminin 

yaklafl›k %32-34’ünü karfl›layan Orta Do¤u ülkelerinin 

dünya petrol tüketimindeki pay› ise yaklafl›k 

%9 civar›ndad›r. Hem kan›tlanm›fl rezervler 

hem de üretim hacmiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça 

önemsiz bir tüketim yapmaktad›rlar. Dolay›s›yla 

Orta Do¤ulu petrol üreticilerinde bir üretim 

fazlal›¤› söz konusudur ve söz konusu üretim 

fazlal›¤› do¤rudan petrol yoksunu ülkelerin 

tüketimi için hayati bir öneme sahiptir. En büyük 

al›c›lar› ise Çin, Japonya, Hindistan ve AB ülkeleridir. 

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

Petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular 

aç›klayabilecek 

Petrol piyasas›nda rol oynayan aktörlerin bafl›nda 

üretici ülkeler gelmektedir. Üretici ülkeler bazen 

salt bireysel düzeyde bazen de 1960’da Irak’ta 

kurulan OPEC gibi örgütlü düzeyde piyasada rol 

alan aktörlerindir. Bunlar›n d›fl›nda tüketici ülkeler 

ve çok uluslu petrol flirketleri de önemli aktörlerdir. 

Son y›llarda petrol fiyatlar›na etkisi nedeniyle 

petrol borsalar›n›n da piyasay› etkileyici 

bir rol oynad›¤› gözlemlenmektedir. 

Petrol ticaretinin küresel ekonomiye etkisini aç›klayabilecek 

Enerji kaynaklar›n›n küresel ticarete etkisi ayn› 

zamanda Orta Do¤u’daki enerji ile politika aras›ndaki 

iliflkinin anlafl›lmas›na katk› sa¤lamaktad›r. 

2008 tarihinde yaln›zca petrol tüketicisi ülkeler 

taraf›ndan petrol al›m› karfl›l›¤› OPEC üyelerine 

net yaklafl›k 996 milyar dolar gelir transferi 

yap›lm›flt›r. OPEC istatistiklerine göre 2010 tarihinde 

yaklafl›k 771 milyar dolar ve 2011 y›l›nda 

da 1 trilyon 78 milyon dolar gelir elde edilmifltir. 

Di¤er yandan Orta Do¤u ülkelerinin gelirlerine 

bakacak olursak Suudi Arabistan’›n 2011 tarihinde 

318 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. 

Suudi Arabistan’›n ard›ndan ‹ran 115, 

BAE 105, Kuveyt 96, Irak 83 ve Katar’da 45 milyar 

dolar petrol sat›fl› gerçeklefltirmifllerdir. Dolay›s›yla 

2011 y›l›nda Orta Do¤u ülkelerinin yaklafl›k 

862 milyar dolar petrol geliri elde etti¤i görülmektedir. 

Di¤er yandan petrol fiyatlar›ndaki 10 

dolarl›k art›fl›n, dünya ekonomisinde yol açt›¤› 

%0.5’lik GSY‹H düflüflü, 255 milyar dolarl›k bir 

gerileme, dünya genelinde, petrol ithal eden ülkelerden, 

petrol ihraç eden ülkelere 150 milyar 

dolarl›k bir gelir transferi anlam›na geliyor. Öte 

yandan üretici ülkelerin yan› s›ra çok uluslu petrol 

flirketleri de kazanmaktad›r. 2008’de 15 Amerikal› 

petrol flirketinin gelirleri yaklafl›k 1.300 trilyon 

dolar olmufltur. 2011 y›l›nda ‹ngiliz BP petrol 

flirketi enerji alan›ndaki faaliyetlerinden dolay› 

386 milyar dolar ciro yaparken, Exxon Mobil 

486, Shell 470, Total 257 ve Chevron’da 253 milyar 

dolarl›k ciro yapm›flt›r. Söz konusu 5 flirketin 

enerji alan›ndaki cirolar› ise 1 trilyon 853 milyar 

dolara ulaflm›flt›.


1. Orta Do¤u’daki en büyük petrol rezervine sahip olan 

ülkesi hangisidir? 

a. Irak 

b. Kuveyt 


d. Katar 

e. Umman 

2. Hangi ülke veya ülkeler gelecek nesiller fonu oluflturmufl 

ve neden oluflturulmufltur? 

a. ‹ran ve Suudi Arabistan, petrol gelirlerini art›rmak 

için 

b. Kuveyt ve Katar, yurt d›fl› yat›r›mlar›nda bulunmak 

için 

c. Irak, petrol ticaretini bir elde toplamak için 

d. Kuveyt, yurt d›fl› yat›r›mlar›nda bulunmak, 

e. Suudi Arabistan, yurt d›fl› yat›r›mlar›nda bulunmak 

için 

3. Petrol piyasas›nda rol oynayan temel oyuncular hangileridir? 

a. Birleflmifl Milletler 

b. AG‹T 

c. GECF 

d. OPEC 

e. AET 

4. Afla¤›daki kavramlardan hangisi BAE’deki yönetim 

fleklinden biridir? 

a. Anayasal Monarfli 

b. Federasyon yönetimi 

c. Krall›k yönetimi 

d. Tek Parti Yönetimi 

e. Cumhuriyet yönetimi 

5. Afla¤›dakiler hangisi Suudi Arabistan’›n Arap Bahar› 

ile birlikte karfl› karfl›ya kald›¤› iç sorunlardan biridir? 

a. Halk›n gelir adaletsizli¤ini gidermek için eylemler 

yapmas› 

b. Ülkenin fiii nüfusunun ayaklanmalarda bulunmas› 

c. Din adamlar›n›n iktidar› ele geçirmek için isyan 

etmesi 

d. Suudi ailesi içinde aile içi isyan giriflimleri 

e. Yolsuzluklarla mücadele sorunu 


183 

6. GECF nedir ve nerede kurulmufltur? 

a. Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Forumu, 2001 y›l›nda 

‹ran’da kurulmufltur. 

b. Petrol ‹hracatç›s› Arap Ülkeler Birli¤i, 1961’de 

Irak’ta kurulmufltur 

c. Hammadde ‹hraç Eden Ülkeler Birli¤i, 1996’da 

Viyana’da kurulmufltur. 

d. Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Birli¤i, 2004’de Kuveyt’te 

kurulmufltur. 

e. Petrol ve Hammadde ‹hracatç›lar› Birli¤i, Katar’da 

kurulmufltur. 

7. OPEC ne zaman ve hangi amaçla kurulmufltur? 

a. 1968’da ‹ran’da petrol piyasas›n› kontrol için. 

b. 1980’de Katar’da petrol üretimine istikrar getirmek 

için 

c. 1960’de Irak’ta petrol fiyatlar›na istikrar kazand›rmak 

için . 

d. 1971’de Suudi Arabistan’da petrol fiyatlar›n› yükseltmek 

için 

e. 1972’da ‹ran’da petrolü millilefltirmek için 

8. Afla¤›dakilerden hangisi, dünyada en fazla petrol tüketen 

ilk iki ülkedir? 

a. ABD ve Almanya 

b. ABD ve Japonya 

c. Çin ve Hindistan 

d. Almanya ve Fransa 

e. ABD ve Çin 

9. Orta Do¤u ülkelerinin dünya petrol üretiminin yaklafl›k 

ne kadar›n› karfl›lamaktad›rlar? 

a. Dünya petrol üretiminin yaklafl›k yüzde otuz 

dördünü 

b. Dünya petrol üretiminin yaklafl›k yüzde ellisini 

c. Dünya petrol üretiminin yaklafl›k yüzde seksenini 

d. Dünya petrol üretiminin yaklafl›k yüzde otuz 

dördünü 

e. Dünya petrol üretiminin yaklafl›k yüzde yirmisini 

10. Afla¤›daki Körfez ülkelerinden hangisi zengin petrol 

rezervlerine ra¤men OPEC üyesi de¤ildir? 

a. Kuveyt 

b. ‹ran 

c. Yemen 

d. Irak 

e. Umman

184 



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Enerji Piyasas› Aç›s›ndan 

Orta Do¤u’nun Konumu ve Önemi” konusunu 


2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enerji Rezervine Sahip Olan 

Orta Do¤u Ülkelerinin Toplumsal, Siyasal ve 

Ekonomik Yap›lar›” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Enerji Piyasas› Aç›s›ndan 



4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enerji Rezervine Sahip Olan 



geçiriniz. 

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enerji Rezervine Sahip Olan 


Ekonomik Yap›lar›” konular›n› yeniden gözden 

geçiriniz. 

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Enerji Piyasas› Aç›s›ndan 



7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Enerji Piyasas› Aç›s›ndan 



8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Enerji Piyasas› Aç›s›ndan 



9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Enerji Üretimi ve 

Tüketiminde Orta Do¤u Ülkelerinin Rolü” konusunu 


10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enerji Rezervine Sahip Olan 



geçiriniz. 


Dünyadaki en önemli enerji tüketimi aras›nda petrol 

uzunca bir dönemdir birinci s›rada yer almaktad›r. Petrolün 

hemen ard›ndan kullan›m kolayl›¤› ve çevreye 

zarar vermemesi aç›s›ndan do¤al gaz kaynaklar›n›n kullan›m› 

sürekli artmaktad›r. Bu kapsamda dünya kan›tlanm›fl 

petrol rezervlerinin yaklafl›k %57’si ve do¤al gaz 

kaynaklar›n›n da %42’sinin Orta Do¤u’da bulunmas›, 

bölgeyi enerji tüketicileri aç›s›ndan yaflamsal öneme sahip 

bir bölge hâline dönüfltürmüfltür. 


2001 y›l›nda ‹ran’da gerçeklefltirilen toplant›da do¤al 

gaz üreticisi ülkeler Do¤al Gaz ‹hracatç›s› Ülkeler Forumu’nun 

(The Gas Exporting Countries Forum -GECF) 

kurmufllard›r. Temel amaçlar› do¤al gaz üretimi ve pazarlamas›nda 

üretici ülkeler aras›nda bir efl güdüm sa¤lamak 

gelmektedir. Sekretaryas›n›n Katar’da bulundu¤u 

GECF’ye üye olan ülkelerin bafl›nda Rusya, ‹ran, Katar 

ve Venezuela gelmektedir. Di¤er üyeler ise Cezayir, 

Bolivya, M›s›r, Ekvator Ginesi, Libya, Nijerya ve Trinidad-Tobago’d›r. 

Forum toplant›lar›na ayr›ca Norveç ve 

Kazakistan da gözlemci olarak kat›lmaktad›rlar 


OPEC, Organization of Petroleum Exporting Countries, 

(Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü) 1960 Eylül’ünde 

Irak’ta kurulmufltur. Kuruluflundaki temel amaç petrol 

fiyatlar›na istikrar kazand›rmak gelmekteydi. Ancak 

1970’lerden sonra OPEC petrol fiyatlar›n›n yan› s›ra üretim 

ve üye ülkeler aras›nda petrol piyasas›n›n istikrar›n› 

sa¤lamak için efl güdüm sa¤lama amac›na yönelmifltir. 

OPEC hem petrol rezervine sahip Orta Do¤u ülkeler 

hem tüketici ve üretici ülkeler hem de petrol piyasas›n›n 

istikrar›n›n sa¤lanmas›nda oldukça önemli bir 

aktör konumundad›r. Kurucu üyeler aras›nda ‹ran, Irak, 

Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuela bulunmaktayd›. 

Ancak daha sonralar› OPEC’e Katar (1961), Endonezya 

(1962), Libya (1962), BAE (1967), Nijerya (1971), Ekvator 

(1973), Gabon (1975) ve Angola (2007) üye olmufltur. 

Gabon 1995’de OPEC üyeli¤inden ayr›lm›flt›r. Endonezya’n›n 

üyeli¤i de 2009 Oca¤›ndan itibaren ask›ya 

al›nm›flt›r. OPEC dünyada kan›tlanm›fl petrol rezervlerinin 

yaklafl›k %81’ina sahip olmas›na karfl›n, en büyük 

rezervler Orta Do¤u ülkelerinde bulunmaktad›r.


2012’de dünyadaki petrol tüketimi 88 milyon varile ulaflm›flt›. 

Bölgeler aras›nda petrol rezerv farkl›l›klar›ndan 

dolay›, artan üretimin Orta Do¤u bölgesinden karfl›lanaca¤› 

aç›kt›r. Bu çerçevede dünya petrol üretiminin 

yaklafl›k %32-34’ünü karfl›layan Orta Do¤u ülkelerinin 

dünya petrol tüketimindeki pay› ise yaklafl›k %9 civar›ndad›r. 

Hem kan›tlanm›fl rezervler hem de üretim hacmiyle 

karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça önemsiz bir tüketim 

yapmaktad›rlar. Dolay›s›yla Orta Do¤ulu petrol üreticilerinde 

bir üretim fazlal›¤› söz konusudur ve söz konusu 

üretim fazlal›¤› do¤rudan petrol yoksunu ülkelerin 

tüketimi için hayati bir öneme sahiptir. En büyük al›c›lar› 

ise Çin, Japonya, Hindistan ve AB ülkeleridir. 


Petrol piyasas›nda rol oynayan aktörlerin bafl›nda üretici 

ülkeler gelmektedir. Üretici ülkeler bazen salt bireysel 

düzeyde bazen de OPEC gibi örgütlü düzeyde 

piyasa rol alan aktörlerindir. Bunlar›n d›fl›nda tüketici 

ülkeler ve çok uluslu petrol flirketleri de önemli aktörlerdir. 

Son y›llarda petrol fiyatlar›na etkisi nedeniyle 

petrol borsalar›n›n da piyasay› etkileyici bir rol oynad›- 

¤› gözlemlenmektedir. 


Petrol ve do¤al gaz ihraç eden Körfez ülkelerinin Basra 

Körfezi ülkelerinin siyasal yap›lar›na bak›ld›¤›nda, 

‹ran ve Irak d›fl›ndaki rejimlerin geleneksel Anayasal 

Krall›k veya Emirlikle yönetildi¤i dikkat çekmektedir. 

‹ran bir Cumhuriyet olmas›na ve düzenli seçimler gerçeklefltirmesine 

karfl›n dinî seçkinlerin rejim üzerindeki 

kontrolü sürmektedir. Suudi Arabistan’da Anayasal Krall›k 

rejimi bulunmaktad›r. Krall›k rejimleri ayn› zamanda 

Katar’da, Kuveyt’te, Bahreyn’de bulunmaktad›r. BAE’de 

ise gevflek bir Federal sistem mevcut olmas›na karfl›n, 

her emirlik kendi içinde krall›k olarak tan›mlanabilecek 

aile yönetimlerine sahiptirler. 


185 


‹ran’da dünya petrol kaynaklar›n›n yaklafl›k %11 ve do- 

¤al gaz kaynaklar›n›n da %16’s› bulunmaktad›r. Ancak 

‹ran ekonomisi, ABD ve AB ülkeleri taraf›ndan uygulanan 

yapt›r›m kararlar› ve d›fl bask›lar›n etkisiyle yüksek 

iflsizlik, h›zl› nüfus art›fl›, d›fl borç aç›¤›, petrolün ülke 

gelirleri üzerindeki belirleyicili¤i, az geliflmifl bölgeler 

ile gelir adaletsizli¤i gibi yap›sal baz› sorunlarla karfl› 

karfl›yad›r. Dolay›s›yla yapt›r›m kararlar› ve d›fl bask›lar 

‹ran’daki enerji rezervlerinin hem iflletilmesini hem de 

uluslararas› piyasalara aktar›m›n› ciddi flekilde engellemesinden 

dolay› ulusal düzeyde ekonomik sorunlar devam 

etmektedir. 


Irak’ta 2003 Amerikan iflgali öncesi dönemde Anayasal 

Cumhuriyet olmas›na karfl›n Baas liderli¤inde otoriter 

tek parti yönetimi bulunmaktayd›. ‹flgal sonras› dönemde 

ise Federal bir Anayasa yap›larak, Anayasal ve idari 

yap› de¤ifltirildi. Ancak Anayasa’dan kaynaklanan sorunlardan 

dolay› petrol kaynaklar›n›n kullan›m›, yeni 

kontratlar›n imzalanmas› ve petrol gelirlerinin paylafl›m› 

konusunda sorunlar çözümlenebilmifl de¤ildir. 


Kuveyt 1976 tarihinden itibaren “Gelecek Nesiller Fonu” 

ad› alt›nda her y›l petrol ve di¤er gelirlerden elde 

etti¤i kazanc›n %10’nu belli bir fonda biriktirerek, ülkenin 

gelecekte petrol gelirlerinden kaynaklanabilecek 

ekonomik s›k›nt›lar› aflmay› hedeflemektedir. Fon ilk 

kuruldu¤unda devlet gelirlerinin %50’si aktar›lm›flt›. Yasa 

ile kurulan Gelecek Nesiller Fonu kapsam›nda Kuveyt 

yönetimi Fon’da biriken paralarla ülke içinde, Arap 

ülkelerinde ve uluslararas› piyasalarda yat›r›mlar gerçeklefltirmektedir. 

Nitekim, BP ve Daimler Chrysler’›n 

hisselerinin söz konusu fonda biriken paralarla al›nd›- 

¤›n› belirtmek gerekir. 


1971’de Yedi Emirli¤in eflit egemen birimler olarak federal 

bir sistemde birleflmesiyle kurulan BAE’de her 

Emirlik kendi Emirini belirleme yetkisine sahiptir. Gevflek 

Federal bir sisteme sahip olan BAE, bu hâliyle ne 

bir Anayasal Krall›k ne de ABD gibi Federal bir sisteme 

sahiptir.

186 



Alexander’s Gas & Oil Connections (2006), “Saudi 

Aramco and ConocoPhillips sign $ 6 bn deal”, Vol:11, 

Iss:11 (08, Jun., 2006), http://www.gasandoil.com/ 

goc/company /cnm62325.htm 

Ar›, Tayyar (2004), Irak, ‹ran ve ABD: Önleyici Savafl, 

Petrol ve Hegemonya, ‹stanbul: Alfa Yay. 

Ayhan, Veysel (2009a), ‹mparatorluk Yolu: Orta Do- 

¤u ve Petrol, güncellenmifl 2. Bask›, Bursa: Dora 

Yay›n. 

Ayhan, Veysel (2009b), “Türkiye-K‹K ‹liflkilerinde Yeni 

Bir Dönem: Yüksek Düzeyli Stratejik Diyalog”, Orta 

Do¤u Analiz, Cilt:1, Say›:7-8,içinde ss.114-123. 

BP (2011), BP Statistical Reviewof World Energy, BP 

Pub. 

CNNTurk (2005) “Yukos’un Petrol Sat›fl›n› Durdurmas› 

Krize Neden Oldu”, http://www. cnnturk.com/ 

DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=1&haberI 

D=24071,(e.t.29.07.2005); http://www.bbc.co.uk/ 

turkish/news/story/2004/07/040728_oilprice_yukos. 

shtml 

Cordesman, H. Anthony (2005), The Changing 

Balance of US and Global Dependence on 

Middle Eastern Energy Exports, Washington, DC: 

Center for Strategic and International Studies. 

Deniz Haber (2009), “‹ran Petrol fiirketi 12 VLCC siparifli 

verdi”, 04.09.2009, http://www.denizhaber.com.tr/ 

dis-basindan/20914/iran-cin-tersaneleri-petrolsirketi.html, 

(e.t.23.09.2009). 

Klare, Michael (2005), Kaynak Savafllar›: Küresel Çat›flman›n 

Yeni Alanlar›, Çev.: Özge ‹nciler, ‹stanbul: 

Devin Yay. 

Kuwait Investment Authority Official Wep Page, 

(2012) http://www.kia.gov.kw/En/About_ 

KIA/Overview_of_Funds/Pages/default.aspx 

(e.t.24.072012). 

OPEC (2012), Annual Statistical Bulletin 2012, 

Vienna: OPEC Pres. 

Reports of The Bahrain Petroleum Company (2009), 

Annual Review 2008, Bahrain: BPC Pub. 

T.C. Baflbakanl›k D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› (2011), 

“Dünya do¤al gaz Rezervleri Tüketimi ve Muhtemel 

Geliflmeler”, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/ddg.htm; 

The Gas Exporting Countries Forum (2012), “About US” 

www._gecf._org /(14.06.2012). 

US Energy Information Administration (2005), 

“Iran Country Analysis Brief”, March 2005 

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/iran.pdf 

(e.t.10.05.2005 

US Energy Information Administration (2009), “Iran 

Country Analysis Brief”, Feb., 2009, http://www. 

eia.doe.gov/cabs/Iran/pdf.pdf 

Üflümezsoy, fiener- fien, fiamil (2003), Yeni Dünya Petrol 

Düzeni ve Körfez Savafllar›, ‹stanbul: ‹nkilap 

Kitapevi. 

Zedalis,J. Rex (1998), “The Total S.A. Case: Meaning of 

‘Investment’ Under the ILSA”, The American 

Journal of International Law, Vol: 92, No: 3, 

içinde ss.539-548.



 

 

 

 

 

 


Türkiye’nin Orta Do¤u politikas›n› belirleyen faktörleri kavrayabilecek; 

Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n geliflimini aç›klayabilecek; 

Türkiye’nin son dönem Orta Do¤u politikas›n› farkl› k›lan özellikleri aç›klayabilecek; 

Türkiye’nin Irak politikas›n›n genel geliflimini kavrayabilecek; 

Türkiye’nin Suriye politikas›nda yaflanan de¤iflimi aç›klayabilecek; 

Türkiye’nin ‹srail-Filistin sorununa iliflkin politikas›n› kavrayabileceksiniz. 


• Türkiye-‹ran ‹liflkileri 

• Tahran Anlaflmas› 

• Türkiye’nin Irak Politikas› 

• Çekiç Güç ve Keflif Güç 



Türkiye’nin Orta 

Do¤u Politikalar› 

• Türkiye-Suriye ‹liflkileri 

• Adana Mutabakat› 

• Türkiye-‹srail ‹liflkileri 

• Mavi Marmara Sald›r›s› 


• TÜRK‹YE’N‹N ‹RAN POL‹T‹KASI 

• TÜRK‹YE’N‹N IRAK POL‹T‹KASI 

• TÜRK‹YE’N‹N SUR‹YE POL‹T‹KASI 

• TÜRK‹YE’N‹N ‹SRA‹L-F‹L‹ST‹N 

POL‹T‹KASI

Türkiye’nin 

Orta Do¤u Politikalar› 

G‹R‹fi 

Orta Do¤u bölgesi dünya politikas›nda çok önemli bir yere sahip olmas›na ve Türkiye 

bu bölgenin önemli ülkeleri aras›nda yer almas›na ra¤men, Türkiye’nin son 

dönemlere kadarki d›fl politikas›nda Orta Do¤u ciddi flekilde ihmal edilmifltir. Türkiye’nin 

Orta Do¤u ülkeleriyle ticaretinin Avrupa ülkeleriyle ticaretiyle karfl›laflt›r›lamayacak 

düzeyde düflük olmas›, bu ihmal edilmiflli¤in en fazla hissedildi¤i alan›n 

ekonomik iliflkiler oldu¤unu göstermektedir. 2000 y›l›nda Türkiye’nin toplam 

d›fl ticaretinde Avrupa Birli¤i ülkelerinin pay› %53,7 iken Orta Do¤u ülkelerinin pay› 

sadece %7,2 kadard›. Ekonomik alandaki geliflmenin devletlerin ba¤›ms›z ve etkin 

d›fl politika izleyebilmelerinin temel flart› oldu¤u hat›rlan›rsa Türkiye’nin yan› 

bafl›ndaki Orta Do¤u ülkeleriyle ekonomik iliflkilerini gelifltirmemesinin kendisini 

ne kadar olumsuz etkiledi¤i anlafl›labilir. 

2000 (Milyon Dolar) 2011(Milyon Dolar) 

‹hracat ‹thalat Toplam % ‹hracat ‹thalat Toplam % 

AB 15.664 28.526 44.190 53,7 62.347 91.128 153.475 40,8 

Orta Do¤u 2.572 3.373 5.945 7,2 27.936 20.439 48.375 12,8 

Toplam 27.774 54.502 82.276 134.906 240.841 375.747 

Orta Do¤u’nun Türk d›fl politikas›ndaki ihmal edilmiflli¤inin sadece ekonomik 

alanda yans›malar› olmad›¤›, bu tercihin siyasi ve özellikle güvenlik alan›nda da 

hissedildi¤i bir gerçektir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflundan beri izledi¤i Bat›c› 

politikan›n özellikle ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Sovyetler Birli¤i’nden gelen 

tehditlerin de etkisiyle iyice belirginleflti¤i ve Türkiye’nin Bat› dünyas›n›n ekonomik, 

siyasi ve askerî kurumlar›nda yerini ald›¤› görülmüfltür. Zay›f bir ülke olarak 

Bat›’n›n kurumlar›nda yer almas› Türkiye’yi baflta ABD olmak üzere Bat›l› ülkelerin 

etkisine aç›k hâle getirmifl, bunun Orta Do¤u politikalar›na yans›mas› ise kendi 

belirledi¤i politikalar yerine ABD etkisi alt›ndaki politikalar fleklinde kendini 

göstermifltir. Yani Türkiye’nin d›fl politikas›nda Orta Do¤u’yu ihmal etmesi k›smen 

kendi tercihlerinin sonucu olsa da büyük ölçüde de özellikle So¤uk Savafl döneminde 

Bat› Bloku içerisinde yer almas›n›n getirdi¤i bir zorunluluk olarak görülebilir. 

Burada bir k›s›r döngüden bahsetmek mümkündür; Türkiye’nin uluslararas› sistemin 

iki kutuplu yap›s›n›n zorlamas›yla Bat› Bloku’nu tercih etmesi sonucunda, 

Tablo 7.1 


Do¤u ve Avrupa 

Birli¤i ile Ticaretinin 

Karfl›laflt›r›lmas› 

Kaynak: TÜ‹K 

verilerinden 

derlenmifltir.

190 

Tablo 7.2 


Do¤u Ülkeleriyle 

Ticareti ($) 

Kaynak: TÜ‹K 

verilerinden 

derlenmifltir. 


kendisini bu blokun etkin güçlerinin tercihleri do¤rultusunda bir d›fl politika flekillendirmek 

zorunda hissetmesi nedeniyle Orta Do¤ulu komflular› baflta olmak üzere 

birçok ülkeyle özellikle ekonomik iliflkilerini gelifltirme f›rsat› bulamamas› gücüne 

olumsuz yans›m›fl ve güçsüz kald›¤› için de Bat›l› ülkelerin nüfuzu alt›nda kalmaya 

devam etmifltir. 

Y›l ‹hracat (Dolar) ‹thalat (Dolar) 

2011 27.936.585.545 20.439.374.796 

2010 23.294.872.805 13.010.827.844 

2009 19.192.807.969 7.133.985.404 

2008 25.430.394.735 13.145.163.873 

2007 15.081.321.752 10.148.759.866 

2006 11.315.750.685 8.640.862.078 

2005 10.184.229.880 6.066.416.509 

2004 7.921.283.830 4.268.767.253 

2003 5.464.809.574 3.466.136.941 

2002 3.439.788.521 2.321.236.585 

2001 3.261.099.106 3.016.496.104 

2000 2.572.845.771 3.373.163.217 

ABD’nin Türkiye’nin Orta Do¤u politikas›na etkisi, bu ülkenin ço¤u zaman sorunlu 

iliflkilere sahip oldu¤u ‹ran, Suriye ve Irak konusunda izlemifl oldu¤u bask› 

ve izolasyon politikalar›na Türkiye’nin katk›s›n› beklemesinden dolay› genel olarak 

olumsuz olmufltur. ‹ran’da 1979 y›l›nda gerçekleflen ‹slam Devrimi’nin ard›ndan, 

Tahran’›n kendi rejimini bölge ülkelerine ihraç etmek istedi¤i, nükleer silah 

elde etmeyi amaçlad›¤› ve ‹srail’i ortadan kald›rmaya çal›flt›¤› gibi gerekçelerle 

Washington yönetiminin bu ülkeye karfl› uygulad›¤› yaln›zlaflt›rma ve s›k›flt›rma 

politikas› Türkiye-‹ran iliflkilerinin geliflmesinin önündeki en önemli engel olmufltur. 

Çünkü Ankara’n›n, gerek So¤uk Savafl döneminde gerekse onu takip eden 

1990’l› y›llarda Türkiye’nin iç ve d›fl politikas›nda çok büyük nüfuz sahibi olan 

ABD’nin komflu ülkeler konusundaki bu türden telkin ve bask›lar›na kolay karfl› 

koyabilecek gücü ve imkânlar› yoktu. 

Ancak ABD ve di¤er küresel güçlerden gelen bask›lara karfl› durman›n sadece 

elde bulunan imkânlarla de¤il, ayn› zamanda ülkeyi yönetenlerin siyasi tercihleri 

ve ne kadar risk alabildikleriyle ilgili bir mesele oldu¤unun alt›n› çizmek gerekir. 

Türkiye liderlerinin de zaman zaman ülkenin ç›karlar›n›n gerektirdi¤i durumlarda 

ABD’den gelen bask›lara karfl› koyduklar› ve kendi politikalar›n› uygulad›klar› görülmüfltür. 

2000’li y›llar›n öncesinde de bu tür politikalar›n izlendi¤i baz› dönemler 

söz konusu olsa da özellikle 2000’li y›llarda Türkiye’nin ‹ran, Irak, Suriye ve ‹srail 

politikalar›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda flekillendirdi¤i ve ABD’nin istekleriyle 

kendi tercihlerinin çat›flmas› durumunda Washington’dan gelen bask›lara karfl› 

koydu¤u görülmüfltür. AK Parti döneminde gelifltirilen komflularla ve di¤er ülkelerle 

iliflkilerde ifl birli¤ini önceleyen yeni d›fl politika anlay›fl› çerçevesinde, Türkiye 

h›zl› bir flekilde ‹ran ve Suriye gibi ülkelerle iliflkilerini gelifltirmeye bafllam›flt›r. 

ABD’den bu konuda gelen tepkilere ra¤men, ‹ran’dan do¤algaz sat›n al›nmas› konusunda 

önemli anlaflmalar imzalayan ve bu ülkeyle ilgili nükleer sorunun çat›flmaya 

dönüflmemesi için Washington ve ‹srail’in pozisyonlar›ndan uzak politikalar 

izleyen Ankara, yine ABD’nin teröre destek vermekle suçlad›¤› Suriye ile iliflkilerini 

gelifltirip bu ülkeyle ifl birli¤ini ortak kabine toplant›s›na vard›rm›flt›r. Her iki ül-

7. Ünite - Türkiye’nin Orta Do¤u Politikalar› 

keyle de ABD’nin aksi yöndeki taleplerine ra¤men kurdu¤u bu iyi iliflki sayesinde 

PKK ile mücadelede ikisinin de deste¤ini sa¤layabilmifltir. 

Türkiye’nin Orta Do¤ulu komflular›yla iliflkilerini gelifltirirken dikkat etmeye çal›flt›¤› 

bir baflka nokta da ABD ve di¤er Bat›l› ülkelerle çok uzun zamandan beri sahip 

oldu¤u iyi iliflkilere zarar gelmesine müsaade etmemesidir. “Çok boyutlu d›fl 

politika” anlay›fl› çerçevesinde, Orta Do¤u ülkeleriyle uzun zamand›r ihmal edilen 

iliflkileri gelifltirirken Bat›l› ülkelere de s›rt›n› dönmemeye çal›flan Türkiye, bütün 

bu çabas›na ra¤men “eksen kaymas›” elefltirilerine maruz kalabilmifltir (‹nat, 2011b: 

11). Bu elefltirilere gerekçe olarak gösterilen ‹ran ve Suriye ile iliflkilerini gelifltirmesi 

konusunda, Türkiye’nin ekonomik kalk›nmas› için komflular›yla ticaret yapmas› 

kadar do¤al bir fley olmad›¤›n›n alt›n› çizen Ankara, ‹srail ile yaflanan gerginliklerin 

de bu ülkenin sald›rgan politikalar›ndan kaynakland›¤›n› vurgulam›flt›r. 

Arap Devrimlerinin bölgede neden oldu¤u istikrars›zl›¤›n da etkisiyle Türkiye’nin 

Orta Do¤u politikas›nda ifl birli¤ini öne ç›karan yaklafl›m›n›n devam etmesine 

ra¤men, son dönemde komflu Orta Do¤u ülkeleriyle birtak›m sorunlar yaflanmaktad›r. 

Bu sorunlar›n büyük ölçüde bu ülkelerde yaflanan iktidar mücadelelerinden 

kaynakland›¤› ve Arap dünyas›nda halklar›n özgürlük talebiyle ayaklanmas›n› 

do¤ru flekilde okuyamayan yöneticilerin bu isyanlar karfl›s›ndaki tav›rlar›n›n Türkiye 

taraf›ndan elefltirilmesiyle ilgili oldu¤u söylenebilir. “Eksen kaymas›” tart›flmalar› 

gibi dönemsel anlaflmazl›klar olarak görülebilecek bu sorunlar›n çözülebilmesi 

için Türkiye’nin komflular›yla ifl birli¤i eksenli bir iliflki kurma konusundaki politikas›ndan 

taviz vermemesi gereklidir. 

TÜRK‹YE’N‹N ‹RAN POL‹T‹KASI 

Türkiye’nin, Cumhuriyet’in kuruluflundan beri, en büyük komflusu olan ‹ran’a yönelik 

politikas›n›n genel olarak “çat›flmaya dönüflmeyen bir gerginlik” içerisinde 

flekillendi¤i tespitinde bulunmak yanl›fl olmayacakt›r. Temel olarak iki ülkenin 

bölgede oluflturmaya çal›flt›klar› nüfuz alanlar›n›n çak›flmas›ndan kaynaklanan bu 

gerginli¤in zaman zaman azald›¤›, baz› dönemlerde ise t›rmand›¤› ancak hiçbir zaman 

s›cak çat›flmaya dönüflmedi¤i görülmektedir. 

Türkiye ile ‹ran aras›ndaki iliflkinin güven ve ifl birli¤inden çok rekabet ve güç 

mücadelesi zeminine oturmas› iki ülkenin ekonomik iliflkilerine de olumsuz yans›m›flt›r. 

Bulundu¤u co¤rafyada “merkezi güç” ve önemli bir küresel aktör olma hedefine 

sahip bir ülke olan Türkiye’nin, ‹ran gibi büyük bir komflusuyla d›fl ticaret 

hacminin, son dönemde yaflanan çok büyük art›fllara ra¤men hâlen sadece 16 milyar 

dolar seviyesinde olmas› bu hedeften ne kadar uzak oldu¤unu göstermektedir. 

Güçlü bir devlet olman›n temel koflulu güçlü bir ekonomiye sahip olmak oldu¤una 

ve güçlü bir ekonomiye sahip olmak öncelikle komflu ülkelerle olmak üzere 

yüksek oranda d›fl ticaret hacmine sahip olmaktan geçti¤ine göre, Türkiye’nin ‹ran 

ile iliflkilerinde ekonomik boyutun son dönemlere kadar ciddi flekilde ihmal edildi¤ini 

ifade etmek gerekir (‹nat, 2009b: 25-26). 

Türkiye ile ‹ran iliflkilerinin gelifliminde son döneme kadar ideolojik fakl›l›klar›n 

öne ç›kar›lmas›n›n ve hatta zaman zaman iki ülke aras›ndaki iliflkilerin flekillenmesinde 

temel unsur hâline dönüflmesinin de alt›n› çizmek gerekir. Osmanl› döneminde 

fiii-Sünni ayr›m› fleklinde yaflanan dinin farkl› flekilde yorumlanmas›na dair 

rekabetin, ‹ran’da 1979 y›l›nda gerçekleflen ‹slam Devrimi’nin ard›ndan, zaman zaman 

‹slam’›n radikal yorumuyla seküler yorumu, baz› dönemlerde ise radikal ‹slam-›l›ml› 

‹slam yorumlar› biçimlerinde Türkiye-‹ran iliflkilerine yans›d›¤› görülmüfltür. 

Özellikle 1990’l› y›llarda t›rmanan bu farkl› rejimler aras›ndaki rekabetin, 

iki ülkeyi silahl› çat›flman›n efli¤ine götüren gerginliklere yol açt›¤› bilinmektedir. 

191

192 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 



SORU 

1 


‹ki ülke aras›nda söz konusu olan bu ideolojik kavgan›n baflka sorunlar› da 

besledi¤i görülmüfltür. ‹deolojik çat›flman›n yo¤un bir flekilde yafland›¤› 1990’l› 

y›llarda Ankara ile Tahran aras›nda karfl›l›kl› olarak gerçekleflen terörizme destek 

suçlamalar› bu gerçe¤i göstermektedir. Türkiye, ‹ran yönetimini PKK’ye destek 

vermekle suçlay›p misilleme tehdidinde bulunurken Tahran da Türkiye’nin ‹ran’›n 

güvenli¤ine karfl› silahl› sald›r›larda bulunan Halk›n Mücahitleri Örgütüne destek 

verdi¤ini iddia ediyordu. Karfl›l›kl› suçlamalarla iki ülke aras›nda zehirlenen 

atmosfer bir sonraki ad›mda gerçekten de oluflan tehdit alg›lamas› nedeniyle birbirlerinin 

güvenli¤ine karfl› politikalar izlemeleri sonucunu do¤urabiliyordu (‹nat, 

2000: 96-97). 

2000’li y›llarda, “komflularla s›f›r sorun” ve “ekonomik ifl birli¤i yoluyla karfl›l›kl› 

ba¤›ml›l›¤›n art›r›lmas›” gibi ilkelere dayal› yeni d›fl politika anlay›fl›n›n Türkiye’nin 

‹ran politikas›na da yans›mas› sonucunda bu ülke ile oluflturulan “güvene 

dayal› iliflki” sonucunda, ideolojik farkl›l›klar›n geriye at›lmas› mümkün olmufltur. 

Bunun neticesinde art›k ideolojik kavgalarla zehirlenmeyen yeni temiz atmosferde 

daha sa¤l›kl› iliflkilerin gelifltirilmesi mümkün olmufl ve böylece güvenlik konusu 

çat›flmadan ifl birli¤i alan›na dönüflürken bunlardan do¤an gerginlikler nedeniyle 

bir türlü gelifltirilemeyen SIRA S‹ZDE ekonomik iliflkiler h›z kazanm›flt›r. 

Türkiye’nin SIRA ‹ran S‹ZDE politikas›n›n flekillenmesinde etkili olan faktörler nelerdir? 


Bu genel tespitlerin ard›ndan, Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin ‹ran ile iliflkilerinin 

tarihsel DÜfiÜNEL‹M geliflimi, bu süreç içerisinde yaflanan önemli geliflmeler ve günü- 

SORU 

müzde iki ülke iliflkilerinin ne durumda oldu¤una geçebiliriz. 

SORU 

D‹KKAT 

SORU 

Türk-‹ran iliflkilerinin D‹KKAT tarihine bak›ld›¤›nda yap›lan ilk tespitlerden biri, iki ülke aras›ndaki 

s›n›r›n dünyadaki en eski s›n›rlar aras›nda yer ald›¤› gerçe¤idir. 1639 tarihinde im- 

D‹KKAT 

Sadabat SIRA S‹ZDE Pakt›, 8 Temmuz 

zalanan Kasr-› D‹KKAT fiirin Anlaflmas›’yla belirlenen s›n›r, baz› küçük de¤iflikliklerle günümüze 

SIRA S‹ZDE 

kadar devam etmifltir. 

1937’de Türkiye, ‹ran, Irak ve 

Afganistan aras›nda 

AMAÇLARIMIZ 

imzalanan SIRA S‹ZDE dörtlü sald›rmazl›k 

SIRA S‹ZDE 

pakt› olup Tahran’da Sadabat fieyh Sait ‹syan› (1925) ile bafllayan Kürt ayaklanmalar› çerçevesinde, isyanc›- 

Saray›nda imzaland›¤› için bu 

AMAÇLARIMIZ 

lar›n A¤r› Da¤› bölgesinde s›n›r›n ‹ran topraklar›nda kalan k›sm›n› kullanmalar› ve 

ismi alm›flt›r. ‹mzac› devletler 

AMAÇLARIMIZ 

aras›ndaki s›n›r sorunlar›n›n Türk güvenlik AMAÇLARIMIZ kuvvetlerine sald›r›lar› sonras›nda ‹ran topraklar›na kaçmalar› son- 

kal›c› flekilde çözülmesi 

ile 

ülkelerin K ‹ T ba¤›ms›zl›klar›n› 

A P 

ras›nda Türk 

K ‹ 

askerlerinin 

T A P 

bu bölgede gerçeklefltirdikleri operasyonlarda ‹ran top- 

vurgulama istekleri öne raklar›na girmeleri üzerine iki ülke aras›ndaki s›n›r›n nihai olarak netlefltirilmesi 

ç›km›flt›r. Taraflar 

birbirlerinin K ‹ T A içifllerine P 

gündeme gelmifl, K ‹ T A1932 P ve 1937 y›llar›nda imzalanan anlaflmalarla Türkiye-‹ran s›- 

kar›flmama, ortak ç›karlar› n›r› günümüzdeki hâlini alm›flt›r (Akdevelio¤lu-Kürkçüo¤lu, 2001: 363). 1937 y›l›n- 

TELEV‹ZYON 

ilgilendiren konularda 

TELEV‹ZYON 

dan›flma, sald›r›da da imzalanan Sadabad Pakt› ile Türkiye-‹ran iliflkileri o zamana kadarki en iyi 

bulunmama ve s›n›rlara sayg› 

TELEV‹ZYON 

göstermeyi kabul etmifllerdir. 

Sadabad Pakt›, 1979’da 

‹ran’daki yeni rejimin pakt› 

feshetti¤ini ‹NTERNET ilan edene kadar 

noktalardan 

TELEV‹ZYON 

birine ulaflm›fl oldu. Bu Pakt› imzalayan Türkiye, ‹ran, Irak ve Afganistan, 

birbirlerinin s›n›rlar›n› ihlal etmemeyi, iç ifllerine kar›flmamay› ve ortak menfaatlerini 

ilgilendiren ‹NTERNETuluslararas› 

konularda görüfl teatisinde bulunmay› taahhüt edi- 

hukuki varl›¤›n› korunmufltur. yorlard› (Türkmen, 2010: 12-13). 

‹NTERNET 

Resim 7.1 

Sadabad Pakt›’n›n 

imzaland›¤› 

Tahran’daki 

Sadabad Saray› 

‹NTERNET 

‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde 

Bat› yanl›s› ve ABD müttefiki 

iki devlet olarak Sovyetler Birli¤i’ni 

ortak tehdit olarak gören Türkiye ve 

‹ran, Washington’un da yönlendirmesiyle 

iyi iliflkiler içerisinde olmufl 

Kaynak: 

tr.wikipedia.or/wiki/ 

Sadabat-Pakt› 

ve ‹ran’›n Irak’taki ayr›l›kç› Kürtleri 

desteklemesi gibi görüfl ayr›l›klar›n› 

içeren sorunlar› büyütmeyen bir po-


litika izlemifllerdir. ‹ki ülke, aralar›ndaki bu iyi iliflkiyi 1955’te ABD’nin deste¤i ve 

‹ngiltere’nin kat›l›m›yla oluflturulan Ba¤dat Pakt› gibi Sovyetler Birli¤i karfl›t› askerî 

bir ittifaka kat›lmak suretiyle müttefiklik boyutuna tafl›m›fllard›r. 1958’de 

Irak’ta gerçekleflen darbe sonras›nda, yeni gelen Bat› karfl›t› yönetimin Ba¤dat 

Pakt›’ndan çekilmesi nedeniyle 1959’da Merkezi Anlaflma Örgütü (Central Treaty 

Organization-CENTO) ad›n› alan ittifak çat›s› alt›nda Türkiye-‹ran güvenlik ifl 

birli¤i devam etmifltir. 

Ancak bu dönemde Türkiye ile ‹ran aras›nda güvenlik alan›nda ABD ve ‹ngiltere’nin 

de yönlendirilmesiyle kurulan bu ifl birli¤ine ra¤men, iki ülkenin bölgesel 

güç olma arzular›n›n, aralar›nda “güven” olgusuna dayal› bir iliflki gelifltirmelerine 

engel oldu¤unun alt›n› çizmek gerekir. “Güvenlik” alan›ndaki ifl birli¤i, hiçbir zaman 

“güven”e dayal› bir ortakl›¤a dönüflmemifl, iki ülke aras›ndaki ekonomik ve 

siyasi iliflkiler hep s›n›rl› düzeyde kalm›flt›r. 

fiah Muhammed R›za Pehlevi döneminde (1941-1979) Türkiye-‹ran iliflkilerinde 

güvenlik alan›nda da sorunlar›n yafland›¤› k›sa bir dönem söz konusu olmufltur. 

‹ran’da 1951’de milliyetçiler, komünist Tudeh Partisi ve fiii din adamlar›n›n 

ortak deste¤iyle baflbakan olan Muhammed Musadd›k’›n Bat›l› ülkelerle rekabet 

içerisine girerek petrolü millîlefltirme karar› almas› sonras›nda ‹ngiltere ve di- 

¤er Bat›l› ülkelerle iliflkilerinin bozulmas› Türkiye taraf›ndan olumsuz karfl›land›. 

Bölgedeki olaylar› daha çok Sovyet tehdidi penceresinden de¤erlendiren Türkiye 

hükûmeti, fiah ile girdi¤i mücadeleden üstün ç›kan Musadd›k’›n ‹ran’› Sovyetler 

Birli¤i’ne yak›nlaflt›raca¤› endiflesiyle ‹ngiltere’nin Musadd›k karfl›t› politikalar›na 

destek verdi. Bu çerçevede Ankara’n›n ‹ran’a karfl› uygulanan petrol ambargosuna 

destek vermesi ve ‹ran’a karfl› ‹ngiltere ve ABD’nin müdahalede bulunmas›n› 

teflvik etmesi Musadd›k Hükûmeti ile aras›n›n bozulmas›na yol açm›flt› (Akdevelio¤lu-Kürkçüo¤lu, 

2001: 650). 

1979’daki ‹ran ‹slam Devrimi ve 1980’de Türkiye’de yaflanan askerî darbeyi takip 

eden y›llarda Türkiye-‹ran iliflkilerinde siyasi ve güvenlik alanlar›nda genel olarak 

olumsuz geliflmeler yaflan›rken özellikle Turgut Özal’›n baflbakan olmas›n›n ard›ndan, 

ekonomik alanda ifl birli¤inin gelifltirilmesine yönelik olarak önemli ad›mlar›n 

at›lmas› söz konusu olmufltur. ‹ran’›n, devrimi takip eden ilk y›llarda çok belirgin 

bir “rejim ihrac›” politikas›na gitmesi ve “ABD emperyalizmine hizmet etmekle” 

suçlad›¤› ABD ile yak›n iliflkilere sahip bölge ülkelerinde ‹ran’dakine benzer 

halk devrimlerinin gerçekleflmesine yönelik bir söylem içerisinde olmas›, bölgedeki 

di¤er Müslüman ülkeler gibi Türkiye’yi de rahats›z etmifltir. 12 Eylül 1980’de 

Türkiye’de gerçekleflen askerî darbe sonras›nda ABD’nin Türk iç ve d›fl siyasetindeki 

etkisinin iyice artmas›n› da buna eklersek Türkiye ile ‹ran aras›ndaki iliflkilerin 

1980’lerin ilk y›llar›nda h›zla bozuldu¤u görülmüfltür (‹nat, 2000: 95-96). 

Ekonomik kalk›nma için komflularla ifl birli¤inin gelifltirilmesinin kaç›n›lmaz oldu¤una 

inanan ve politikalar›n› buna göre flekillendiren Turgut Özal’›n 1983 y›l›nda 

yap›lan seçimleri kazanarak baflbakan olmas›, Türk-‹ran iliflkilerinin ideolojinin 

ipote¤inden kurtar›lmas› konusunda önemli bir geliflme olmufltur. Bu çerçevede 

Özal’›n önemli giriflimlerinden biri, 1979’da ‹ran’›n üyelikten çekilmesi sonras›nda 

CENTO’nun ortadan kalkmas›na ra¤men hâlen hukuksal olarak devam eden RCD’yi 

(Kalk›nma ‹çin Bölgesel ‹flbirli¤i/Regional Cooperation for Development) canland›rmaya 

yönelik bir giriflim bafllatmas› olmufltur. ‹ran ve Pakistan yönetimleriyle 

yo¤un temaslar› sonras›nda üç ülke aras›nda 1985 y›l›nda, Bat› yanl›s› geçmifli nedeniyle 

‹ran’›n canland›r›lmas›na karfl› ç›kt›¤› RCD’nin yerine Ekonomik ‹flbirli¤i 

Teflkilat› (Economic Cooperation Organization-ECO) kurulmufltur. Özal, Türk d›fl 

politikas›n› çeflitlendirmeyi hedefleyen bu ad›mlarla, bir yandan yeni ortaklar edin- 

193 

Ba¤dat Pakt›, 1955 y›l›nda 

Türkiye, ‹ran, Irak, Pakistan 

ve ‹ngiltere aras›nda 

kurulan güvenlik ve 

savunma örgütüdür. Amac› 

Sovyetler Birli¤i’nin Orta 

Do¤u’ya nüfuzunu 

engellemekti. 1958’de 

Irak’›n Paktan ayr›lmas› 

üzerine merkezini Ankara’ya 

tafl›yarak Merkezi Antlaflma 

Örgütü (CENTO) ad›n› 

alm›flt›r. 1979’a kadar 

devam eden Ba¤dat Pakt› 

1979’da ‹ran ve Pakistan’›n 

ayr›lmas›yla varl›¤› sona 

ermifltir. 

RCD (Ragional Cooperation 

for Development) Türkiye, 

‹ran, Pakistan aras›nda 

bölgesel iflbirli¤ini 

güçlendirmek amac›yla, 

1964’te ‹stanbul’da 

kurulmufltur. Ticarette 

Serbestli¤in sa¤lanmas›, 

yak›n iflbirli¤inin kurulmas›, 

posta tarifelerin indirilmesi, 

tafl›mac›l›¤›n gelifltirilmesi; 

ulaflt›rma alan›nda iflbirli¤i 

ve ortak yat›r›mlar›n 

gelifltirilmesi gibi amaçlar› 

vard›. Baz› karma iflletmeler 

kurulmuflsada baflar›l› 

olamam›flt›r. 1980’de 

CENTO’nun feshi ile sona 

ermifltir.

194 

D-8 (Developing Eight), 

Geliflmekte olan 8 ülke 

anlam›ndaki D-8 Türkiye, 

‹ran, Pakistan, Bangladefl, 

Malezya, Endonezya, M›s›r ve 

Nijerya aras›nda N. 

Erbakan’›n önderli¤inde 

oluflturulan bir 

organizasyondur. 15 Haziran 

1997’de ‹stanbul’daki Devlet 

ve Hükümet baflkanlar› 

toplant›s›nda kurulufluna 

karar verildi. Ekonominin 

bütünü alanlar›nda 

iflbirli¤inin gelifltirilmesi ve 

koordine edilmesi 

amaçlanm›flt›r. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

2 


meye çal›flmakta, bir yandan da d›fl politikada ekonomik iliflkileri yo¤unlaflt›rmak 

suretiyle Washington’un Türkiye’nin iç ve d›fl politikas› üzerindeki a¤›rl›¤›n› azaltmay› 

amaçlamaktayd›. 

ABD ve ideolojik yaklafl›mlar›n gölgesinde mümkün oldu¤unca Türkiye’nin ç›karlar›n›n 

gerektirdi¤i rasyonel tercihlere alan açmaya çal›flan Özal Hükûmetinin 

‹ran-Irak Savafl› karfl›s›ndaki politikas› tarafs›zl›k olmufltur. Zaman zaman bu savafl›n 

sona erdirilmesi için ara buluculuk giriflimlerinde de bulunan Türkiye, savafltan 

en az zarar› görmeye odaklanm›fl, iki tarafla da ekonomik iliflkilerini en üst düze 

ç›karmaya çal›flm›flt›r. Türkiye’nin tarafs›z pozisyonuna güvenen iki ülke de birbirlerinin 

Türkiye ile ticaretine zarar verecek giriflimlerden kaç›nm›fllar, örne¤in Basra 

Körfezi’ndeki petrol tafl›yan tankerlere sald›ran ‹ran Kerkük-Yumurtal›k Petrol 

Boru Hatt›’n› hedef alma yoluna gitmemifltir. 

1990’l› y›llar›n, özellikle Cumhurbaflkan› Özal’›n 1993’teki ölümünün ard›ndan, 

Türk-‹ran iliflkilerinde Cumhuriyet tarihi boyunca yaflanan en sorunlu dönem oldu¤u 

tespiti yanl›fl olmayacakt›r. Bu dönemde Türkiye’nin genel olarak bütün 

komflular›na karfl› uygulad›¤› çat›flmac› d›fl politikadan ‹ran ile iliflkiler de nasibini 

alm›fl ve iki ülke aras›ndaki gerginlikler silahl› çat›flman›n efli¤ine varm›flt›r. ‹liflkilerin 

bu derece kötüleflmesine yol açan üç temel unsurdan bahsedilebilir: 

1. Türkiye’de iç politikada ‹slamc›lar›n güçlenmesi sonucunda Laik-‹slamc› 

mücadelesinin t›rmanmas› ve d›fl politikan›n, özellikle de ‹ran ile iliflkilerin 

bu politikaya sürekli olarak alet edilmesi. 

2. 1996 tarihli “Iran and Libya Sanctions Act” (ILSA) gibi yapt›r›m kararlar›yla 

‹ran’a karfl› izledi¤i yaln›zlaflt›rma siyasetini yo¤unlaflt›ran ABD’nin bu konudaki 

bask›lar›n›n artmas›. ‹ç politik mücadelenin artmas› da Türkiye’yi bu 

bask›lara daha aç›k hâle getiriyordu. 

3. Türkiye’nin giderek artan bir flekilde ‹ran yönetimini PKK’yi desteklemekle 

suçlamas›, buna karfl›l›k Tahran’›n da Ankara’y› ülkesinin güvenli¤ine karfl› 

faaliyetler içerisinde olan Halk›n Mücahitleri Örgütü gibi gruplara destek 

vermekle itham etmesi. 

Özellikle Refah-Yol Hükûmetinin baflbakan› olarak 1996’da göreve bafllayan 

Necmettin Erbakan döneminde ‹ran ile iliflkilerin iç siyasete alet edilmesi çok yo- 

¤un bir flekilde söz konusu olmufltur. Erbakan’›n ‹ran ile iliflkilerin gelifltirmesine 

yönelik ad›mlar›, “abart›l› bir laiklik anlay›fl›na sahip” kesimler taraf›ndan, Türkiye’yi 

‹ran benzeri bir rejime dönüfltürme çabalar› olarak görülmüfltür. Aralar›nda 

üst düzey politikac› ve bürokratlar›n da bulundu¤u bu kesimler Erbakan’›n ‹ran ile 

iliflkileri gelifltirmek istemesinin, onun ‹slamc› politikas›n›n ürünü oldu¤unu göstermek 

gayesiyle ‹ran’›n rejimine ve politikalar›na yönelik a¤›r ithamlarda bulunmufllar, 

‹ran’dan da bunlara cevap olarak benzer suçlamalar gelince iki ülke aras›nda 

çok gergin bir atmosfer oluflmufltur. Bu durum ‹ran ile iliflkilerde ciddi karfl›tl›klar›n 

yaflanmas›na da yol açm›flt›r. Bir yandan, iki ülke liderlerinin Tahran’da 

imzalad›klar› kapsaml› anlaflmalarla ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesine yönelik 

devasa ad›mlar at›l›rken ve Türkiye ile ‹ran’›n liderli¤inde D-8 ad›yla yeni bir ekonomik 

ifl birli¤i örgütü kurulurken di¤er yandan Türkiye Genelkurmay Baflkanl›¤› 

PKK terörüne destek veren ülkeler aras›nda ‹ran’› da saymakta ve misilleme tehdidinde 

bulunmaktayd› (Olson, 2005: 39-42). 

1990’l› y›llarda SIRA Türkiye-‹ran S‹ZDE iliflkilerinin daha da gerginleflmesine yol açan faktörler nelerdir? 


SORU 

D‹KKAT


Bu olumsuz faktörler nedeniyle iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi iyice daralm›fl 

ve 1998 y›l›nda yaklafl›k 630 milyon dolar seviyesinde gerçekleflmifltir. Bölgenin 

nüfus ve co¤rafya aç›s›ndan en önemli ve köklü devlet geleneklerine sahip bu iki 

ülkesi aras›ndaki ticaret hacminin bu kadar düflük seviyelere kadar gerilemesi ideolojik 

saplant›lar›n ve paranoya düzeyine ulaflm›fl güvenlik kayg›lar›n devletlerin 

ç›karlar›na verebilece¤i zarar› göstermesi aç›s›ndan çok önemlidir. O dönemde Almanya 

ile Fransa aras›ndaki d›fl ticaret hacmi 200 milyar dolar seviyelerinde gerçekleflirken 

ve bu durum onlar›n sahip olduklar› gücün temelini olufltururken Türkiye 

ile ‹ran aras›ndaki ticaret hacminin 1 milyar dolara bile ulaflamamas› ve üstelik 

1980’lerde ulaflt›¤› düzeyin çok gerisinde olmas› hiçbir flekilde rasyonel gerekçelerle 

aç›klanamayacak bir politikan›n ürünüydü. Bu dönemde Türkiye’nin ‹ran 

ile ekonomik ba¤lar› gelifltirme konusundaki çabalar›n›n nas›l ideolojik tak›nt›lar›n 

ve ABD bask›s›n›n engeline tak›ld›¤›n›n tipik bir örne¤i ‹ran’dan do¤algaz al›m›na 

iliflkin olarak 1996 tarihinde imzalanan anlaflmaya karfl› gelifltirilen tepkilerden görülebilir. 

Ekonomisinin sürekli olarak artan enerji ihtiyac›n›n karfl›lanmas› konusunda 

d›fla ba¤›ml› bir ülke olan Türkiye’nin, dünyada ispatlanm›fl do¤algaz rezervleri 

konusunda en fazla rezerve sahip iki ülkesi olarak bilinen komflular› Rusya 

ve ‹ran’dan do¤algaz sat›n almas›ndan daha rasyonel bir politika olamaz. O zamana 

kadar do¤algaz al›mlar› konusunda Rusya’ya ciddi bir ba¤›ml›l›¤› oluflan Türkiye’nin 

bu ba¤›ml›l›k nedeniyle oluflabilecek riskleri azaltmak amac›yla Refah-Yol 

Hükûmeti zaman›nda ‹ran ile kapsaml› bir do¤algaz al›m anlaflmas› imzalamas›, 

hem ABD hem de Türkiye’deki laik kesimler taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir 

(‹nat, 2000: 122-124). 

2000’li y›llarda Türkiye-‹ran iliflkilerinde temel belirleyiciler, bu dönemin 

önemli bir bölümünde iktidar olan AK Partinin k›smen Özal’›n d›fl politika yaklafl›m›na 

benzeyen yeni d›fl politika anlay›fl›, bu anlay›fl çerçevesinde geliflen 

ekonomik iliflkiler, ‹ran’›n nükleer çal›flmalar› çerçevesinde ABD ve di¤er Bat›l› 

ülkelerden gelen bask›lar ve PKK konusunda çat›flmadan ifl birli¤ine dönüflen 

yaklafl›mlar olmufltur. 

3 Kas›m 2002 tarihinde yap›lan seçimleri kazanarak iktidara gelen AK Partinin, 

“d›fl politikan›n ekonomik kalk›nman›n bir arac›” olarak uygulanmas›na yönelik temel 

yaklafl›m› çerçevesinde gelifltirmifl oldu¤u “komflularla s›f›r sorun”, “çok boyutlu 

d›fl politika” ve “ekonomik ifl birli¤i yoluyla karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n art›r›lmas›” gibi 

ilkeler do¤rultusundaki d›fl politika anlay›fl›n›n ‹ran ile iliflkilere yans›mas›, Türkiye’nin 

bu ülke ile aras›ndaki sorunlar› h›zl› bir flekilde çözerek ekonomik iliflkilerin 

gelifltirilmesine odaklanmas› fleklinde olmufltur. Sorunlar›n çözülebilmesi için 

gerekli olan “güven” iliflkisinin ancak karfl›l›kl› diyalo¤un art›r›lmas›yla mümkün 

olaca¤›n›n fark›nda olarak iki ülke aras›ndaki temaslar hem art›r›ld› hem de her 

düzleme yay›lmaya çal›fl›ld›. Bu flekilde oluflturulan güven ortam› sayesinde, taraflar 

bir yandan aralar›nda sorun olabilecek konular› görüflmeler yoluyla çözmeye 

çal›fl›rken bir yandan da her iki ülkenin de faydas›na olacak flekilde aralar›ndaki ticareti 

ve di¤er ekonomik iliflkileri h›zl› bir flekilde art›rmaya çal›flm›fllard›r (‹nat, 

2009a: 1-2). 

1990’l› y›llardan farkl› olarak, 2000’li y›llarda Türkiye-‹ran iliflkilerinde olumlu 

konular›n belirgin flekilde öne ç›kt›¤› görülmektedir. Özellikle ekonomik iliflkiler 

h›zl› bir flekilde gelifltirilmifltir. Türkiye 2000’li y›llarda, ABD’den gelen bütün bask›lara 

ra¤men ‹ran’dan do¤algaz al›nmas› ve al›nan do¤algaz›n miktar›n›n art›r›lmas› 

konusunda önemli ad›mlar atm›flt›r. Bu çerçevede 14 Temmuz 2007 tarihinde imzalanan 

bir mutabakat belgesiyle Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl›¤›’n›n (TPAO) 

195

196 


Basra Körfezi’ndeki Güney Pars Sahas› olarak bilinen çok zengin do¤algaz bölgesindeki 

22., 23. ve 24. fazlarda üretim yapmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Türkiye’nin ‹ran’dan 

do¤algaz sat›n almas›n›n da ötesine geçerek bu ülke s›n›rlar›nda üretim yapma haklar›n› 

sat›n almas› Amerikan yönetimini ciddi flekilde rahats›z etmifltir. ABD’nin Ankara 

Büyükelçili¤inden yap›lan aç›klamalarda, Washington’un Tahran’la yap›lan her 

türlü ifl birli¤ine karfl› oldu¤u, Ankara’n›n, BM Güvenlik Konseyi ve Uluslararas› 

Atom Enerji Ajans› kararlar›n› ihlal etmekle suçlad›klar› ‹ran’la ifl birli¤i yapmas›n›n 

Hazar Havzas› do¤al kaynaklar› konusunda Türkiye ile ABD aras›nda gelifltirilen 

projeleri tehlikeye soktu¤u ifade edilmifltir (‹nat, 2009a: 19-20). 

Ankara, gerek cumhurbaflkan› gerekse baflbakan ve d›fliflleri bakan› düzeyinde 

yapt›¤› aç›klamalarla bu elefltirileri reddetmifl, Türkiye’nin giderek artan enerji ihtiyac›n›n 

karfl›lanmas› konusunda ‹ran’la ifl birli¤i yap›lmas›n›n son derece do¤al oldu¤unun 

alt›n› çizmifltir. ‹ran ile ikili düzeyde do¤algaz konusunda bu ifl birli¤i 

ad›mlar›n› atan Türkiye, bir yandan da o günlerde gelifltirilmekte olan ve Hazar 

Havzas› ile Orta Do¤u do¤algaz›n›n Türkiye üzerinden Avrupa’ya tafl›nmas›n› öngören 

Nabucco Projesi’ne ‹ran’› da dahil etmeye çal›flm›flt›r. Hazar Havzas› ve 

Irak’tan temin edilecek do¤algaz›n bu pahal› projenin ihtiyaç duydu¤u miktar› karfl›layamayaca¤›n› 

düflünen Ankara, projenin hayata geçirilmesi için ‹ran gaz›n›n da 

dahil edilmesi gerekti¤i yönünde bir politika izleyerek Washington’un ve onun Avrupa’daki 

s›k› müttefiklerinin tepkisini çekmeye devam etmifltir. 

Türkiye ile ‹ran aras›nda 2000’li y›llarda ekonomik alanda artan ifl birli¤i sadece 

do¤algaz ve petrol alan›yla s›n›rl› kalmam›fl, Türkiye’nin ‹ran’a ihracat› da çok önemli 

bir geliflme göstermifltir. 2000 y›l›nda 235 milyon dolar olan ihracat yaklafl›k 15 kat 

art›fl göstererek 2011 y›l›nda 3.405 milyon dolara yükselmifltir. Ayn› dönemde Türkiye’nin 

‹ran’dan ithalat› 815 milyon dolardan 12.461 milyon dolara ç›km›flt›r ki bu da 

yaklafl›k 15 katl›k bir art›fla tekabül etmekteydi (‹nat, 2011a: 25). ‹ki ülke aras›ndaki ticarette 

yaflanan bu büyük geliflme, AK Parti dönemi d›fl politikas›ndaki ekonomik ifl 

birli¤i yoluyla karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n art›r›lmas› ve bunun sonucunda aradaki sorunlar›n 

bar›flç› yöntemlerle çözülmesi yaklafl›m›n bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. 

Bu yaklafl›m›n olumlu sonuçlar›n›n al›nd›¤› bir baflka alan güvenlik konusu ve bu 

çerçevede ilk akla gelen PKK sorununa iliflkin iki ülke politikalar›nda yaflanan dönüflüm 

olmufltur. Ekonomik iliflkileri h›zla gelifltirip aralar›nda bir karfl›l›kl› “güven” iliflkisinin 

oluflturmaya çal›flan ‹ran ve Türkiye, 1990’l› y›llarda s›kça yapt›klar› ideolojik suçlamalardan 

da vazgeçip, rejimlerini aralar›ndaki iliflkinin flekillenmesinde belirleyici 

unsur olmaktan ç›karmak suretiyle bu “güven”i pekifltirince PKK meselesi iki ülke aras›nda 

bir sorun olmaktan ç›karak s›k› ifl birli¤i yap›lan bir alana dönüflmüfltür. 1990’l› 

y›llarda karfl›l›kl› olarak birbirlerini teröre destek vermekle suçlayan Ankara ve Tahran 

yönetimleri, 2000’li y›llarda PKK/PJAK terörüne karfl› istihbarat paylafl›m›na varan bir 

ifl birli¤i gelifltirmifllerdir. Zaman zaman söz konusu terör örgütlerine karfl› ortak operasyonlar›n 

da gündeme geldi¤i bu ifl birli¤inin koordinasyonu için Yüksek Güvenlik 

Komisyonu ve Yüksek Hudut Komisyonu gibi kurumsal yap›lar oluflturulmufltur. 

2000’li y›llar›n özellikle son döneminde Türkiye-‹ran iliflkilerinde çok fazla gündeme 

gelen bir konu olan, ‹ran’›n nükleer çal›flmalar› çerçevesinde bu ülke ile 

ABD baflta olmak üzere uluslararas› camian›n etkin baz› ülkeleri aras›nda yaflanan 

sorunlara iliflkin olarak da Türkiye’nin yeni d›fl politikas›nda belirlemifl oldu¤u ilkeler 

do¤rultusunda hareket etti¤i görülür. “Çok boyutlu d›fl politika” anlay›fl› çerçevesinde 

‹ran’la iliflkilerinin ABD’den gelen olumsuz etkilerle bozulmas›na müsaade 

etmeyen Ankara, “bölgenin bir bar›fl havzas›na dönüfltürülmesi” amac› do¤rultusunda 

‹ran nükleer sorununun bütün bölgeyi olumsuz etkileyecek bir savafla


dönüflmeden çözülmesi için yo¤un çaba sarf etmifltir. Bu çabalar›n bir sonucu olarak 

17 May›s 2010 tarihinde Türkiye-‹ran-Brezilya aras›nda imzalanan Tahran Anlaflmas› 

‹ran nükleer sorununun çözümü konusunda bir f›rsat olarak, sorunun di- 

¤er taraf›nda bulunan ABD ve di¤er ülkelere sunulmufltur. Ancak ‹ran’›n nükleer 

çal›flmalar›n›, bu ülkeye karfl› uygulad›klar› s›k›flt›rma siyasetinin bir gerekçesinden 

çok mazereti olarak gören ABD ve ‹srail yönetimleri baflta olmak üzere bu ülkelere 

yak›n devletler Tahran Anlaflmas›’n›n sundu¤u bar›fl imkân›n› reddederek, Tahran 

yönetimine karfl› politikalar›n› daha da sertlefltirmifllerdir. Bu do¤rultuda ‹ran’a 

karfl› Güvenlik Konseyi’nde 9 Haziran 2010 tarihinde al›nan a¤›r yapt›r›m karar›na, 

o tarihte Güvenlik Konseyinin geçici üyesi statüsüne sahip bulunan Türkiye Brezilya 

ile birlikte karfl› ç›km›fl ve ret oyu kullanm›flt›r (‹nat, 2011b: 23-31). 

Bu ret oyuyla birlikte, kendi d›fl politika ilkeleri çerçevesindeki çizgisiyle, NA- 

TO’daki müttefikleriyle birlikte hareket etmeyen Türkiye yo¤un bir flekilde “eksen 

kaymas›” suçlamalar›na maruz kalm›fl, ABD ve Bat›l› müttefiklerine s›rt çevirerek 

‹ran gibi ülkelerle ortakl›k aray›fl›nda olmakla elefltirilmiflti. As›l hedefi, Türkiye’nin 

uzun zamand›r ihmal etti¤i Do¤ulu komflular›yla iliflkilerini gelifltirmeyi b›rak›p, eski 

Bat› yanl›s› politikalar›na dönmesini sa¤lamak olan bu tür suçlamalar›n hakl› bir 

taraf› yoktu. Çünkü Ankara, Bat›’ya s›rt›n› dönmeden ‹ran gibi Do¤u ülkeleriyle 

iliflkilerini gelifltirmeye yönelik bir politika izlemekteydi. Ancak art›k ‹ran gibi 

komflular›yla iliflkilerini flekillendirirken kendi belirlemifl oldu¤u ilkeler do¤rultusunda 

ve kendi ç›karlar›n› esas alarak hareket etmekteydi ki bu da ABD gibi Bat›l› 

müttefiklerinin al›fl›k olmad›¤› bir durumdu. Onlar daha çok, kendi belirledikleri 

politikalara uygun politikalar gelifltiren ve bunlar› fazla sorgula(ya)mayan bir 

Türkiye’ye al›flt›klar› için buna ters politikalarla karfl›laflt›klar›nda “eksen kaymas›” 

ithamlar›yla Türkiye’yi eski çizgisine çekmeye çal›fl›yorlard› (‹nat, 2006: 34). 

Türkiye’nin Bat›’ya s›rt›n› dönüp ‹ran ve Suriye gibi Bat› ile sorunlu iliflkilere sahip 

ülkelerle ortakl›k aray›fl›nda oldu¤una dair suçlamalar›n do¤ru olmad›¤›, bunun 

aksine Ankara’n›n kendi belirledi¤i ilkeler do¤rultusunda d›fl politika izledi¤i 

2011 sonras› Türkiye-‹ran iliflkilerinde yaflanan geliflmelerle görülmüfltür. AK Parti 

Hükûmeti 2011 y›l›nda, “çok boyutlu politika” ilkesi do¤rultusunda, d›fl politikas›ndaki 

Do¤u-Bat› dengesi çerçevesinde Bat›l› müttefikleriyle iliflkileri ihmal etmemek 

için NATO bünyesinde gelifltirilen Füze Savunma Sistemi (Füze Kalkan›) kapsam›nda 

Türkiye’ye erken uyar› radar sistemleri yerlefltirilmesini kabul etmifl ve bu 

defa da Tahran’›n elefltirilerine maruz kalm›flt›r. Yine benzer flekilde, Arap Devrimleri 

çerçevesinde Suriye’de yaflanan halk hareketleri konusunda da Türkiye ile ‹ran 

görüfl ayr›l›¤› içerisinde olmufllar, Tahran yönetimi Suriye’deki Beflar Esad Hükûmeti’ne 

destek verirken Ankara isyanc› muhalifleri desteklemifltir. 

Türkiye-‹ran iliflkileri son dönemde füze kalkan› ve Suriye olaylar› çerçevesinde 

yaflanan sorunlara ra¤men 2000’li y›llarda h›zl› bir geliflme göstermifltir. Aralar›ndaki 

sorunlar› daha fazla diyalog yoluyla çözerek ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesine 

uygun bir ortam gelifltirilmesinin her iki ülkenin de ç›kar›na olaca¤› bilinciyle 

hareket eden Ankara ve Tahran’daki politikac›lar siyasi, ekonomik ve güvenlik 

alanlar›nda iliflkilerin gelifltirilmesi çabas› içerisinde olmufllard›r. Bu çabalar›n 

sonucu olarak, iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 2000 y›l›ndan beri yaklafl›k 15 kat 

artarken baflta PKK/PJAK meselesi olmak üzere güvenlik alan›ndaki sorunlar›n çözümü 

konusunda s›k› bir ifl birli¤i oluflturulmas› mümkün olmufltur. Son 10 y›l içerisindeki 

yo¤un çabalarla oluflturulan ifl birli¤ine dayal› karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi, 

iki ülke aras›ndaki füze kalkan› ve Suriye konusunda anlaflmazl›k benzeri sorunlar›n 

çat›flmaya dönüflmesi riskini iyice azaltm›flt›r. 

197 

Tahran Anlaflmas›: 17 May›s 

2010 tarihinde uzun 

görüflmeler sonunda Türkiye, 

‹ran ve Brezilya aras›nda 

imzalanan Tahran 

Anlaflmas› ile ‹ran nükleer 

sorununun çözümü 

konusunda bir f›rsat 

do¤uyordu. Türkiye ve 

Brezilya’n›n ara 

buluculu¤unda Tahran 

yönetimi, kendi çal›flmalar› 

için ihtiyaç duydu¤u 120 

kilogram daha yüksek 

oranda zenginlefltirilmifl 

uranyum karfl›l›¤›nda, kendi 

sahip oldu¤u düflük oranda 

zenginlefltirilmifl 1200 

kilogram uranyumu arac› 

Türkiye’ye teslim etmeyi 

kabul ediyordu. 

Füze Kalkan›: 19-20 Kas›m 

2010 tarihlerinde yap›lan 

NATO Lizbon Zirvesi’nde 

“NATO’nun Avrupa 

topraklar›na yönelik balistik 

füze sald›r›lar›na karfl› bir 

füze savunma kapasitesi 

gelifltirilmesi” 

kararlaflt›r›lm›flt›r. Bu karar 

do¤rultusunda 2011 y›l›nda 

yap›lan toplant›larda, 

medyada daha çok Füze 

Kalkan› olarak adland›r›lan 

bu Füze Savunma Sistemi 

(Missile Defence System) 

çerçevesinde Türkiye’nin 

do¤usunda erken uyar› radar 

sistemleri kurulmas›n›n 

gündeme gelmesi, baflta 

‹ran olmak üzere, füze 

kalkan› projesinin kendi 

güvenlikleri aç›s›ndan 

olumsuz etkileri olaca¤›n› 

düflünen ülkelerin 

elefltirilerine yol açm›flt›r.

198 

Resim 7.2 

Musul ve Kerkük 

Kaynak: 

http://www.google. 

com.tr/search?q= 

musul&hl=tr&source= 

lnms&tbm=isch&sa= 

X&ei= 


TÜRK‹YE’N‹N IRAK POL‹T‹KASI 

Türkiye’nin Irak ile iliflkileri incelenirken yap›lmas› gereken ilk tespit, bu iliflkilerin 

flekillenmesinde bölge d›fl› aktörlerin önemli bir role sahip oldu¤u gerçe¤idir. Birinci 

Dünya Savafl›’n›n ard›ndan 1932 y›l›na kadar Irak’› vesayet yönetimi alt›nda bulunduran 

‹ngiltere’nin bu ülkenin iç ve d›fl politikalar› üzerindeki etkisi 1950’li y›llara 

kadar devam ederken bu tarihlerden itibaren Türk d›fl politikas› üzerinde Bat›’n›n 

etkisinin artt›¤› görülmüfltür. Daha sonraki dönemlerde önce So¤uk Savafl’›n farkl› 

bloklar› aras›nda yer alan iki ülkenin birbirlerine karfl› politikalar›nda ABD ve Sovyetler 

Birli¤i’nin etkisi söz konusu olurken Saddam Hüseyin döneminde Irak’›n girdi¤i 

savafllar bu ülkeyi d›fl müdahalelere aç›k hâle getirmifl, Türkiye’nin Irak politikalar›n›n 

flekillenmesinde de bu müdahaleci güçlerin etkisi büyük olmufltur. Bu savafllar 

sonras›nda Irak’›n istikrars›zl›¤a sürüklenmesi sonucunda PKK’nin bu ülkenin 

kuzeyindeki varl›¤›n› güçlendirmesi ve bu bölgeden Türkiye’ye yönelik sald›r›lar›n› 

art›rmas› Türkiye-Irak iliflkilerinde en fazla öne ç›kan konuyu oluflturmufltur. Yine 

bu istikrars›zl›¤a ba¤l› olarak Kuzey Irak’ta Ba¤dat’tan ba¤›ms›zl›¤›n› büyük ölçüde 

sa¤lam›fl fiili bir Kürt devletinin oluflmas› da Türkiye’nin Irak politikas› çerçevesinde 

çok fazla gündem oluflturan bir mesele olmufltur. 

Türkiye ile Irak aras›ndaki iliflkilerde zaman zaman gündeme gelen bir baflka 

konu, Misak-› Millî s›n›rlar› içerisinde yer alan Musul vilayetinin ‹ngiltere’nin 

vesayeti alt›ndaki Irak topraklar›na dahil edilmesi s›ras›nda yaflanan sorunlar 

nedeniyle Türkiye’nin bu topraklara yeniden sahip olmak isteyip istemedi¤i konusunda 

yap›lan spekülasyonlar olmufltur. Mondros Ateflkes Anlaflmas› imzaland›¤›nda 

Musul’u kontrolü alt›nda tutmayan ‹ngiltere, bu anlaflma sonras›nda Musul 

bölgesini de iflgal etmiflti. Lozan Bar›fl Görüflmeleri s›ras›nda Musul meselesinin 

ikili görüflmelere kalmas›n› sa¤layan ‹ngiltere, asl›nda bu bölgenin Irak ta-


raf›nda kalmas›n› da garanti alt›na alm›fl oluyordu. Çünkü ayn› görüflmeler s›ras›nda, 

ikili görüflmelerde baflar› sa¤lanamamas› durumunda Musul’un hangi ülke 

s›n›rlar›nda kalaca¤›na Milletler Cemiyeti karar verecekti ki Milletler Cemiyetindeki 

‹ngiltere etkisi bu karar›n Irak lehine ç›kaca¤›n› aç›kça gösteriyordu. 

Milletler Cemiyeti taraf›ndan oluflturulan komisyonun, Musul’un Irak topraklar› 

içerisinde kalmas› yönündeki tavsiyesinin Milletler Cemiyeti Konseyi taraf›ndan 

kabul edilmesi üzerine Musul’un kaderi belli oldu. O dönemde izledi¤i Bat›c› 

politika çerçevesinde, ‹ngiltere gibi Avrupa’n›n en önemli ülkesiyle aras›n› bozmak 

istemeyen yeni Türkiye yönetimi Milletler Cemiyetinin bu karar›n› kabul etti 

ve Musul petrollerinden 25 y›l süreyle %10 pay almak kofluluyla bu bölgenin 

Irak s›n›rlar› içerisinde yer almas›n› kabul etti (Ar›, 2008: 198). 

Türkiye ile Irak aras›nda Musul sorunu nas›l çözülmüfltür? SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

3 

Türk-Irak iliflkilerinde çok fazla gündeme gelen bir baflka konu, her iki ülke yö- 


netimlerine karfl› baflkald›ran Kürtlerin silahl› eylemlerinde komflu ülke topraklar›n› 

kullanmalar› ve bunun sonucunda gerçekleflen “s›cak takip” ile daha kapsaml› 


s›n›r ötesi operasyonlar olmufltur. Bölgede yaflayan Kürtlerin, Birinci SORUDünya 

Savafl› 

sonras›nda Osmanl› Devleti topraklar› üzerinde flekillenen yeni ulus devletlerin 

SORU 

çat›s› alt›nda kendilerine biçilen konumu be¤enmeyen baz› kesimlerinin 1920’li 

D‹KKAT 

y›llardan bafllayarak baz› kesintilere ra¤men günümüze kadar uzanan isyan hare- 

D‹KKAT 

ketlerin Türkiye ile Irak aras›nda sa¤l›kl› bir iliflki kurulmas›na engel olan temel 

SIRA S‹ZDE 

faktörler aras›nda yer ald›¤› görülmüfltür. Ankara ve Ba¤dat yönetimleri birbirleri- 

SIRA S‹ZDE 

nin topraklar›na s›çrayan bu isyan hareketlerine karfl› bazen ifl birli¤i yapsalar da 

isyan eden Kürtlerin silahl› eylemlerinde komflu devletin topraklar›n› AMAÇLARIMIZ kullanmalar› 

AMAÇLARIMIZ 

ço¤u zaman iki ülke aras›nda ciddi bir gerginlik alan› olarak ortaya ç›km›flt›r. 

1937 y›l›nda Türkiye, Irak, ‹ran ve Pakistan’›n kat›l›m›yla imzalanan Sadabad 

Pakt›’n›n kurulufl amaçlar›ndan biri, Türkiye’nin di¤er komflusu K ‹ ‹ran’la T A Poldu¤u 

gibi 

Irak ile de s›n›r güvenli¤ini sa¤lamak istemesi ve bu çerçevede isyanc›lar›n komflu 

devlet topraklar› üzerinden Türkiye topraklar›na sald›rmalar›n›n engellenmesiydi. 

K ‹ T A P 

1980’li y›llarda Irak topraklar›n›n giderek artan bir flekilde PKK TELEV‹ZYON taraf›ndan Türkiye’ye 

karfl› eylemlerde kullan›lmaya bafllamas› üzerine, Ankara bu sald›r›lar› gerçeklefltiren 

teröristlerin Irak topraklar›nda takip edilebilmelerini sa¤lamak için 

1983 ve 1984 tarihlerinde Ba¤dat ile iki güvenlik anlaflmas› imzalam›flt›r. Her iki ül- 

TELEV‹ZYON 

keye de terörist sald›r›lar›n geldi¤i karfl› ülke topraklar›nda “s›cak ‹NTERNET takip” hakk› tan›yan 

bu anlaflmalar ile Türkiye-Irak güvenlik iliflkileri oldukça iyi bir noktaya tafl›nm›flt›. 

Türkiye bu anlaflmalar çerçevesinde Irak’›n kuzeyindeki PKK üslerine ve 

o tarihlerde PKK’ye destek verdi¤i düflünülen Mesut Barzani liderli¤indeki Kürdistan 

Demokratik Partisi (KDP) hedeflerine karfl› 1983, 1986 ve 1987 y›llar›nda s›n›r 

ötesi operasyonlar düzenlemifltir (F›rat-Kürkçüo¤lu, 2001b: 133-134). 

Türkiye’nin Kuzey Irak’a yönelik s›n›r ötesi operasyonlar›, Ba¤dat yönetiminin 

‹ran ile olan savafl›n sona ermesinin ard›ndan s›cak takibe imkân veren protokolleri 

iptal etmesine ra¤men, sonraki y›llarda da devam etmifltir. Özellikle 1990’l› y›llarda 

çok say›da askerin kat›l›m›yla Irak topraklar›n›n onlarca kilometre içine girilerek 

gerçeklefltirilmifl çok say›da operasyon söz konusu olmufltur. 1999’da PKK lideri 

Abdullah Öcalan’›n yakalanmas›n›n ard›ndan terörist eylemlerin azalmas›n›n 

ard›ndan yaflanan yaklafl›k 5 y›ll›k bir süre içerisinde Irak’la da bu konuda ciddi 

gerginlikler söz konusu olmam›flt›r. Ancak 2000’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren yeniden 

t›rman›fla geçen fliddet sarmal›nda Kuzey Irak topraklar›n›n da Türkiye’ye 

‹NTERNET 

199

200 


karfl› sald›r›larda tekrar yo¤un bir flekilde kullan›lmas›yla Türkiye’nin Kuzey Irak’a 

yönelik s›n›r ötesi operasyonlar› da yeniden gündeme gelmifltir. Irak s›n›r› yak›nlar›ndaki 

karakollara yap›lan PKK bask›nlar›nda çok say›da askerin flehit olmas› 

üzerine, 21 fiubat 2008’de bafllayan ve bir hafta süren Günefl Harekât› çerçevesinde 

Türk Silahl› Kuvvetleri uzun zaman aradan sonra Kuzey Irak’a yeniden kapsaml› 

bir müdahalede bulunmufl oluyordu (Özcan, 2009: 52-53). Bundan sonraki tarihlerde 

de Irak s›n›r›na yak›n bölgelere yönelik PKK sald›r›lar›na karfl› Türk Silahl› 

Kuvvetleri ço¤u zaman havadan, zaman zaman da karadan s›n›r ötesi operasyonlar 

düzenlemifltir. 

Türkiye’nin Irak topraklar›nda gerçeklefltirmifl oldu¤u bu askerî müdahalelere 

yönelik olarak Irak hükûmeti, Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi ve uluslararas› 

camian›n tepkilerine gelince, Ankara ile iliflkilerinin iyi oldu¤u dönemlerde gerek 

Ba¤dat gerekse Washington’dan gelen tepkiler, bu operasyonlar› ya destekler ya 

da en az›ndan karfl› ç›kmaz mahiyette olmufltur (‹nat, 2006: 9-22). Bu çerçevede 

Amerikan yönetimin, özellikle son dönemlerde Kuzey Irak’ta vurulacak PKK hedefleri 

konusunda Türkiye ile s›k› bir istihbarat paylafl›m› içerisinde oldu¤u hat›rlanabilir. 

Irak merkezi hükûmetinin de örne¤in 2008 y›l›nda yap›lan Günefl Harekât›’na 

onay verdi¤i ve karfl› ç›kmad›¤› söylenebilir. 

Türkiye’nin bu operasyonlar› karfl›s›nda Kuzey Irak’taki Kürt aktörlerin tutumu 

konusunda ilk yap›lacak tespit ise bu konuda 1990’l› ve 2000’li y›llarda çok ciddi 

farkl›l›klar›n yafland›¤›d›r. Bu farkl›l›klar hem bu bölgedeki Kürt gruplar›n sahip 

olduklar› güçleri ve Ba¤dat yönetimiyle iliflkilerinden hem de Ankara ile iliflkilerinin 

durumundan kaynaklanmaktad›r. Kendilerini Ba¤dat’›n sald›r›lar›ndan ve bölgesel 

aktörlerin müdahalelerinden koruyacak güce sahip olmad›klar› 1990’l› y›llarda, 

dönemsel ittifaklar›na da ba¤l› olarak zaman zaman Türkiye’nin Kuzey Irak 

müdahalelerine destek veren ve hatta PKK güçlerine karfl› Türk askerleriyle birlikte 

savaflan Kürt gruplar›n, o dönemdeki güçsüzlükleri ve birbirleri aras›ndaki 

üstünlük mücadelesi nedeniyle bazen Türkiye, bazen ‹ran ve bazen de ABD ile 

ittifak yapt›klar› görülmüfltür (Ar›, 2008: 586-590). Bu dönemsel ittifak iliflkileri onlar›n 

Türkiye’nin Kuzey Irak müdahalelerine bak›fllar›n›n flekillenmesinde temel 

belirleyici olmufltur. Saddam Hüseyin’in 2003 y›l›nda gerçekleflen ABD önderli- 

¤indeki ülkelerin oluflturdu¤u koalisyon taraf›ndan devrilmesinde Amerikan yönetimine 

en fazla destek veren bölgesel aktörler olarak, Saddam Hüseyin sonras› 

Irak’›nda çok fazla söz sahibi olan Mesut Barzani ve Celal Talabani liderli¤indeki 

Kürt gruplar›n›n Türkiye’nin Kuzey Irak müdahalelerine bak›fl› da de¤iflmifltir. Art›k 

1990’l› y›llar›n baz› dönemlerinde oldu¤u gibi Türkiye’nin Irak’›n kuzeyine 

karfl› düzenlemifl oldu¤u s›n›r ötesi operasyonlara destek vermeyen Barzani bu 

müdahaleleri sürekli elefltiren bir tutum içerisine girmifltir. Bu elefltirilerin düzeyi 

ise Türkiye yönetimiyle dönemsel iliflkilerine göre ayarlanmaktad›r. ‹liflkilerin gergin 

oldu¤u dönemlerde elefltiriler sertleflmekte, Irak içi ve bölgesel dengeler çerçevesinde 

Ankara’n›n deste¤ine ihtiyaç duydu¤u dönemlerde ise elefltirilerin dozu 

azalmaktad›r. 

Türkiye-Irak iliflkilerinin flekillenmesinde çok etkili olan faktörlerden biri de 

ABD’nin Orta Do¤u bölgesine yönelik politikalar› ve bu politikalar çerçevesinde 

Irak ve Türkiye’nin oynamas›n› istedi¤i roller ya da Ankara ve Ba¤dat’›n bu politikalar 

karfl›s›ndaki tutumlar›d›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Orta Do¤u bölgesinde 

giderek etkinli¤ini art›ran ABD’nin o dönemde Sovyetler Birli¤i’ne karfl› izlemifl 

oldu¤u çevreleme politikas› çerçevesinde, NATO’nun s›n›rlar›n›n sona erdi¤i 

Güneydo¤u Avrupa’dan do¤uya do¤ru uzanan tamamlay›c› bir ittifak a¤› olufltur-


ma giriflimi çerçevesinde 1954 ve 1955 tarihlerinde imzalanan anlaflmalarla Ba¤dat 

Pakt› ortaya ç›km›flt›r. ‹ngiltere’nin de kat›ld›¤› bu pakt›n üyeleri aras›nda yer alan 

Türkiye ve Irak, So¤uk Savafl’›n iyice belirginleflti¤i bir dönemde Bat› Bloku’nun 

bir parças› olmay› tercih etmifller ve ABD liderli¤indeki bu ittifak a¤›n›n Orta Do- 

¤u aya¤›n›n iki önemli parças› olarak iyi iliflkiler içerisinde olmufllard›r. Ancak 1958 

y›l›nda Irak’ta gerçekleflen Bat› karfl›t› darbe sonucu iktidara gelen General Kas›m’›n 

ülkesinin Bat› yanl›s› politikas›na son vermesi ve 1959 y›l›nda bu politikan›n 

sembolü olan Ba¤dat Pakt›’ndan ayr›lmas› Türkiye ile Irak aras›ndaki iliflkilerin bozulmas›na 

yol açm›flt›r. ABD yanl›s› politikalar› nedeniyle Irak’taki darbeyi ciddi bir 

tehdit olarak alg›layan Türkiye, General Kas›m yönetimini Sovyetler Birli¤i’nin bölgedeki 

nüfuzunu art›rma yönünde bir giriflim olarak de¤erlendirmifltir. Bu çerçevede 

ABD’ye daha da yak›nlaflan Ankara, Irak’›n ayr›lmas›n›n Ba¤dat Pakt›’n›n sona 

ermesine yol açmamas› için çaba sarf etmifl ve bu ittifak›n ad› CENTO’ya dönüfltürülerek 

merkezi Ankara’ya tafl›nm›flt›r (Ba¤c›, 1990: 96-99). 

‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda büyük ölçüde tarafs›z bir politika izlemek suretiyle 

her iki ülkeyle de ticaretini gelifltirmeye çal›flan Türkiye’nin Irak politikas›, bu ülkenin 

Kuveyt’i iflgal etmesi sonucunda yaflanan geliflmelerle yeniden yo¤un bir 

flekilde ABD taraf›ndan etkilenmeye bafllam›flt›r. ‹ran’a karfl› haks›z savafl›nda 

destekledi¤i ve Halepçe gibi katliamlar›na göz yumdu¤u Saddam Hüseyin yönetimindeki 

Irak’›n ‹ran’la imzalad›¤› ateflkesin ard›ndan art›k Amerikan ç›karlar›n› 

tehdit eden bir ülke hâline dönüflmesi ve A¤ustos 1990’da Kuveyt’i iflgal etmesi 

üzerine, bu ülkeye karfl› kapsaml› bir mücadele bafllatan Amerikan yönetimi bölgedeki 

bütün müttefiklerini yan›nda görmek istemifltir. ABD’nin Irak konusundaki 

taleplerine karfl› ç›kmak, So¤uk Savafl sonras› kaos ortam›nda kendine yer aramakta 

olan ve 1980’li y›llar›n ikinci yar›s›nda güçlükle elde etti¤i siyasi istikrar› 

ve ekonomik kazan›mlar› kaybetmek istemeyen Türkiye için kolay de¤ildi. Türk 

d›fl politikas›n›n flekillenmesinde etkili olan dönemin Cumhurbaflkan› Turgut 

Özal’›n ABD’nin talepleri ve Türkiye’nin ç›karlar›n› bir araya getirmeye çal›flan 

bir politika izledi¤i görülmüfltür. Bu politikan›n Türkiye-Irak iliflkilerine yans›mas›, 

Saddam Hüseyin yönetimiyle araya mesafe konulmas›, BM Güvenlik Konseyi 

Resim 7.3 

Halepçe Katliam› 

201 

Kaynak: 

http://www.enson 

haber.com/galeri/ 

yasam/5471/ 

halepce-katliamifotograflari.html/10

202 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 


karar› çerçevesinde Irak’a karfl› yürütülen ABD önderli¤indeki askeri müdahaleye 

-savaflan asker gönderilmeden- destek verilmesi ve savafl sonras›nda ABD’nin 

Saddam Hüseyin yönetimini kontrol alt›nda tutmaya yönelik ad›mlar›n›n desteklenmesi 

fleklinde tezahür etmifltir. 

Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesinden birkaç gün sonra BM Güvenlik Konseyi taraf›ndan 

al›nan kararlara uygun olarak ve ciddi ekonomik kay›plar› göze almak suretiyle 

Kerkük-Yumurtal›k Petrol Boru Hatt›’n› kapatan Türkiye, savafl s›ras›nda da 

Irak s›n›r›na asker sevk etmek suretiyle Saddam Hüseyin’e ba¤l› birliklerin bir k›sm›n›n 

kuzeydeki Türkiye s›n›r›nda kal›p güneydeki savafla kat›lmalar›na engel olmufltur. 

Savafl sonras›nda Washington yönetiminin Irak’ta Saddam Hüseyin yönetimine 

alternatif bir muhalefet oluflturma amac›yla bu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde 

oluflturmufl oldu¤u “uçufla yasak bölgelere” destek veren Ankara, yine bu 

amaca hizmet eden Irak’›n kuzeyinde oluflturulan “güvenli bölge” uygulamas›n› da 

desteklemifltir. Savafl sonras›nda bafllatt›klar› isyan girifliminde yenilgiye u¤rayan 

Kuzey Irak’taki Kürtlerin Türkiye ve ‹ran s›n›rlar›nda oluflturdu¤u mülteci dalgas›yla 

bafl edebilmek konusunda kendisini yetersiz gören Ankara’n›n, bu sorunun çözümü 

konusunda yard›mc› olaca¤› düflüncesiyle onay verdi¤i “güvenli bölge” ve 

“uçufla yasak bölge” uygulamalar› zamanla Türkiye’nin ç›karlar›na ayk›r› ifllemeye 

bafllam›flt›r (‹nat, 2000: 165-178). 

“Çekiç Güç” ad›yla da bilinen ancak resmî ismi 1996 y›l›na kadar Operation 

Provide Comfort (OPC) olan ve ‹ncirlik üssünden havalanan Amerikan ve ‹ngiliz 

uçaklar›yla denetlenen bu misyon, Irak merkezi hükûmetinin ülkenin kuzeyine 

hâkim olmas›n› engellemifl ve bölgede fiili bir Kürt devletinin oluflmas› sonucunu 

do¤urmufltur. Bünyesinde görev yapan yabanc› askerî unsurlar›n PKK’ye da yard›m 

ettikleri iddialar› üzerine Türk kamuoyunda artan tepkiler üzerine 1996 y›l›nda 

görev alan› s›n›rland›r›larak ad› Operation Northern Watch (ONC-Keflif Güç) 

olarak de¤ifltirilen bu misyon Saddam Hüseyin’in iktidardan uzaklaflt›r›ld›¤› 2003 

y›l›na kadar devam etmifltir. Bafllang›çta Kuzey Irak’taki Kürtlerin Halepçe benzeri 

kitlesel katliamlara maruz kalmas›n›n ve bu endifle nedeniyle oluflan büyük mülteci 

hareketlerinin önlenmesi amac›yla Türkiye taraf›ndan kabul edilen ve topraklar›nda 

üs verilen OPC/ONW misyonlar›, daha sonralar› Türkiye’nin Irak politikas›ndaki 

temel hedefi olan bu ülkenin toprak bütünlü¤ünün korunmas› amac›na ayk›r› 

sonuçlar do¤urmaya bafllad›¤›nda bile Ankara taraf›ndan sonland›r›lamam›flt›r. 

Saddam Hüseyin yönetimine karfl› Kuzey Irak Kürtleri merkezli güçlü bir muhalefet 

oluflturma politikas› çerçevesinde bu misyona çok önem veren ABD’den gelen 

bask›lar, muhalefetteyken bu misyona karfl› ç›kan partiler de iktidara geldiklerinde 

6 ya da 3 ayl›k sürelerle bu misyonun görev süresini uzatmak zorunda kalm›fllard›r. 

Böylece Türkiye 1990’l› y›llarda, bir yandan Irak’›n toprak bütünlü¤ünün kendisi 

için önemine vurgu yaparken di¤er yandan da Kuzey Irak’ta ba¤›ms›z bir Kürt 

devletinin oluflmas› konusunda büyük katk›s› olan bir yabanc› askerî güce ev sahipli¤i 

yapmak zorunda kal›yordu. 

Irak’›n kuzeyinde SIRA S‹ZDE fiilî bir Kürt devleti oluflmas› konusunda Türkiye’nin politikas› nas›l 

olmufltur? 


1990’l› y›llarda Türkiye’ye Irak politikas›n› flekillendirirken kendi ç›karlar›na ayk›r› 

kararlar ald›racak kadar büyük olan ABD etkisinin 2003 Irak Savafl› öncesinde 

yaflanan geliflmelerle SORU azald›¤› görülmüfltür. 2002 y›l›n›n ortalar›ndan itibaren Irak’a 

yönelik kitle imha silahlar›na sahip olmak ve terörizme destek vermek gibi suçla- 

D‹KKAT 


AMAÇLARIMIZ 

4 

AMAÇLARIMIZ


malar›n› yo¤unlaflt›ran ABD, bir yandan da bölge ülkelerine “ya benimlesiniz ya da 

karfl›mda” mesajlar› vermekte ve uluslararas› hukuka ayk›r› “önleyici müdahale” 

yaklafl›m› çerçevesinde Irak’a karfl› yapmay› düflündü¤ü askerî müdahaleye kat›l›mlar›n› 

sa¤lamaya çal›flmaktayd› (‹nat, 2010: 30-31). 

Bu politika çerçevesinde Türkiye’yi de yan›nda görmek isteyen ABD’nin Savunma 

Bakan Yard›mc›s› Paul Wolfowitz 2002 y›l›n›n Temmuz ve Aral›k aylar›nda Ankara’ya 

ziyaretlerde bulunmufl ve Irak’a karfl› yapmay› planlad›klar› müdahalede Türkiye 

üzerinden de bir cephe açmak istediklerini ifade etmiflti. Gerek Temmuz’daki ziyaretinde 

muhatap oldu¤u, 2001 a¤›r ekonomik krizi sonras›nda ABD’nin etkin oldu- 

¤u uluslararas› finans kurumlar›n›n yard›m›na son derece muhtaç Ecevit Hükûmeti ve 

gerekse Aral›k’taki ziyaretinde muhatap oldu¤u, ayn› ekonomik krizin a¤›r miras›n› 

devralm›fl ve içerideki büyük meflruiyet tart›flmalar› yüzünden Bat›’n›n deste¤ine 

muhtaç AK Parti Hükûmeti’nin müdahaleye destek konusundaki iste¤ini prensip olarak 

geri çevirmemesi, Wolfowitz’in, Türkiye’nin deste¤ini ald›¤› düflüncesiyle Washington’a 

dönmesine yol açm›flt›. Ancak ABD’nin, Irak’a müdahale konusunda ileri 

sürdü¤ü gerekçelerle Rusya ve Çin gibi ülkelerin yan›nda Almanya ve Fransa gibi 

müttefiklerini bile ikna edememesi neticesinde Güvenlik Konseyi karar› olmadan, 

kendisiyle birlikte hareket eden bir grup ülkeyle Irak’a sald›rmaya karar vermesi bu 

müdahalenin uluslararas› hukuka ayk›r› olaca¤›n› gösteriyordu. Bu de¤iflen flartlar 

karfl›s›nda, ABD’nin Türkiye üzerinden Irak’a sald›rmas›na olanak verecek tezkere 

Türkiye Büyük Millet Meclisinde 1 Mart 2003 tarihinde yap›lan oylamada salt ço¤unlu¤un 

sa¤lanamamas› nedeniyle kabul edilmemifltir (‹nat-Duran, 2005: 25). 

Türkiye üzerinden Irak’a karfl› açaca¤› cepheyi garanti olarak gördü¤ü için asker 

ve teçhizat sevkiyat›na bafllayan Amerikan yönetimini çok k›zd›ran bu karar 

Türkiye’nin Irak politikas›nda bir dönüm noktas› olmufltur. Bu tarihten sonra Irak 

politikas›n›n flekillenmesindeki Amerikan etkisini s›n›rland›ran Türkiye, Ba¤dat’a 

yönelik politikas›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda gelifltirme konusunda daha fazla 

çaba içerisinde olmufltur (Balc›-Yefliltafl, 2006: 18-37). Ancak bu Türkiye’nin Irak 

ya da di¤er ülkelere yönelik politikas›nda ABD’nin etkisinin tamamen kald›r›ld›¤› 

anlam›nda anlafl›lmamal›d›r. Çünkü karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkileri do¤rultusunda 

dünyadaki ülkelerin hepsinin birbirlerinin politikalar›n› etkileme imkân› vard›r. 

ABD’nin Türkiye’nin politikalar›n› etkilemesi gibi Türkiye de Washington’un Orta 

Do¤u politikalar›n›n flekillenmesinde etkide bulunmaktad›r. 

Türkiye-Irak iliflkilerini etkileyen bir baflka faktör, her iki ülkede zaman zaman 

söz konusu olan iç istikrars›zl›ktan kaynaklanan çok bafll›l›k nedeniyle Ankara ve 

Ba¤dat’›n birbirlerine yönelik politikalar›nda farkl› aktörlerden farkl› seslerin yükselmesidir. 

Bu durum her iki ülke yöneticilerinin karfl› taraftan gelen aç›klamalara 

hangi de¤eri vereceklerini bilememelerine ve bu da ço¤u zaman Türkiye ile 

Irak aras›nda sa¤l›kl› bir iliflki kurulamamas›na yol açmaktad›r. Türkiye aç›s›ndan 

bu “tek sesle konuflamamak” sorununa bakt›¤›m›zda ilk göze çarpan konu, son 

döneme kadar Ankara’n›n d›fl politikas›n›n belirli alanlar›nda askerî bürokrasinin 

önemli bir a¤›rl›¤a sahip olmas› ve bundan dolay› Genelkurmay Baflkanl›¤› ile hükûmetler 

aras›nda görüfl ayr›l›klar›n›n yaflanmas›d›r. Bu görüfl ayr›l›klar›n›n, örne- 

¤in 2007 y›l›nda Türkiye’nin Irak politikas›na dair hükûmet ve Genelkurmay kanad›ndan 

farkl› aç›klamalara kadar vard›¤› görülmüfltür. O dönemde Genelkurmay 

Baflkanl›¤› Kuzey Irak’a yönelik kapsaml› bir s›n›r ötesi operasyon talep 

ederken, hükûmet yetkilileri böyle bir operasyon konusunda aceleci davranmayacaklar›n› 

aç›kl›yorlard›. Türkiye’de son y›llarda demokratik yollarla seçilen hükûmetin 

meflruiyet sorunlar›n› halletmesi ve askerî ve sivil bürokrasiye hakim ol- 

203

204 

Resim 7.4 

Tar›k el-Haflimi 

Türkiye-Irak 

iliflkilerini olumsuz 

etkileyen 

konulardan biri de 

Irak 

Cumhurbaflkan› 

Yard›mc› Tar›k el- 

Haflimi’nin 

Türkiye’ye 

s›¤›nmas› olmufltur. 


mas› sayesinde Irak politikas›nda ve d›fl politikan›n di¤er alanlar›nda, devletin ilgili 

kurumlar›nda demokratik iflleyifle uygun flekilde al›nan kararlara hükûmetin 

emrindeki kurumlardan ayk›r› sesler art›k ç›kmamaktad›r (Balc›, 2012). Bu durum 

Ankara’n›n Irak politikas›n›n netleflmesini sa¤layarak karfl› taraftaki karar al›c›lar›n 

iflini kolaylaflt›rma suretiyle Türkiye-Irak iliflkilerinin sa¤l›kl› bir zeminde geliflmesine 

katk›da bulunmaktad›r. 

Ancak Irak taraf› için ayn› tespiti yapmak mümkün görünmemektedir. 1991 

Körfez Savafl›’ndan beri Irak topraklar›n›n belirli bölgelerinde oluflan otorite bofllu- 

¤u nedeniyle bu ülkeye yönelik politikas›nda Ba¤dat d›fl›ndaki aktörleri de muhatap 

almak zorunda kalan Ankara için bu farkl› aktörlerin farkl› tercihlerinin hesaba 

kat›lmas› ciddi zorluklar getirmektedir. Ba¤dat d›fl›ndaki aktörlerin tercihlerini 

dikkate alan politikalar gelifltirmeye çal›flmas› zaman zaman Ba¤dat’ta tepkilere yol 

açarken Ba¤dat’›n tercihlerine göre hareket etmesi de di¤er aktörlerin elefltirilerine 

sebep olan Ankara, bütün bu aktörler aras›ndaki dengeleri hesaba katan bir Irak 

politikas› oluflturmak zorunda kalmaktad›r. 2003 y›l›nda baz› müttefikleriyle birlikte 

uluslararas› hukuka ayk›r› olarak Irak’a sald›rmas›n›n ard›ndan 8 y›ll›k iflgali süresince 

bu ülkede yeni düflmanl›klar ve bölünmelere yol açt›ktan sonra 2011 y›l›nda 

askerlerini çeken ABD Irak’taki güç dengelerini çok daha karmafl›k hâle getirmifltir. 

Sünni Araplar›n, Kürtlerin, ‹ran yanl›s› fiiilerin, ‹ran’a mesafeli fiiilerin ve 

Türkmenlerin büyük bir güç mücadelesi içerisinde olduklar› Irak’a yönelik politikalar 

gelifltirirken art›k daha fazla zorlanan Türkiye öncelikli olarak bu ülkenin 

parçalanmamas›n› hedefleyen yaklafl›m içerisindedir. 

Genel olarak, bölgede yeni s›n›rlar›n oluflturulmas› yerine mevcut s›n›rlar›n da 

ortadan kald›r›lmas› yoluyla, bütün bölge ülkelerinin ç›karlar›na uygun olacak flekilde 

bir entegrasyon sa¤lanmas› anlay›fl›na 

dayal› yeni Türk d›fl politikas›, Irak’›n da 

toprak bütünlü¤ünün korundu¤u, ülke 

içerisindeki bütün farkl› etnik, dinsel ve 

mezhepsel kesimlerin haklar›n›n dikkate 

al›nd›¤› bir ülkeye dönüflmesini amaçlamaktad›r. 

Ancak Irak’ta 7 Mart 2010 tarihinde 

yap›lan seçimler sonras›nda siyasi 

atmosferin iyice gerginleflmesi, sekiz ay 

süren hükûmet kurma çal›flmalar› süresince 

taraflar aras›ndaki görüfl ayr›l›klar›n›n 

keskinleflmesi ve ABD’nin ülkeden askerlerini 

çekmesinin ard›ndan ‹ran’›n nüfuzu- 

nun güçlenmesi, Irak’› kendisiyle ve komflular›yla 

bar›fl›k bir ülke hedefinden giderek 

uzaklaflt›rmaktad›r. Ülkenin kuzeyinde 

Kürtler her geçen gün Ba¤dat’tan biraz 

daha uzaklafl›p kendi ekonomik, siyasi ve güvenlik kurumlar›n› olufltururken seçimlerde 

en fazla oyu alan Iyad Allavi liderli¤indeki El-Irakiyye koalisyonuna mensup 

siyasi gruplar da kendilerini iktidara giderek daha fazla yabanc› hissetmektedirler. 

Sünni Araplar›n önemli siyasi figürlerinden biri olan Cumhurbaflkan› Yard›mc›s› 

Tar›k el-Haflimi hakk›nda Aral›k 2011’de, ülkedeki fiii hac›lara, politikac›lara 

ve önemli bürokratlara yönelik birçok terörist eylemin destekçisi oldu¤u iddias›yla 

tutuklama karar› ç›kar›lmas›, bu karar›n ard›ndan Haflimi’nin kuzeydeki Bölgesel 

Kürt Yönetimi’ne s›¤›nmas› ve Barzani’nin Haflimi’nin tutuklanmas› karar›na 

karfl› ç›karak kendisini teslim etmeye yanaflmamas› Irak’taki güç mücadelesini iyice 

t›rmand›rm›flt›r. 

Kaynak: http://www.kerkukhaberajansi.com/kha/guncel/1715-el-hasimi-turkiyede.html


Irak’taki güç mücadelesinin giderek kontrol edilemez bir hâl almas›n› bu ülkenin 

toprak bütünlü¤ü konusunda olumsuz bir geliflme olarak gören Türkiye, taraflar› 

itidalli davranmaya ve ülkeyi parçalanmaya sürükleyecek politikalar izlemekten 

uzak durmaya ça¤›rm›flt›r. Bu güç mücadelesinin çat›flmaya dönüflmesinin, ülkede 

yeni otorite boflluklar› oluflturaca¤›ndan ve bu boflluklar› kullanan PKK’nin 

daha da güçlenece¤inden endifle eden Ankara, gerek Irak içerisinde çat›flan taraflar› 

gerekse bu taraflar üzerinde nüfuz sahibi olan ‹ran, Suudi Arabistan ve ABD 

gibi ülkeleri, Irak’›n istikrara kavuflmas› için gerekli ad›mlar›n at›labilmesi konusunda 

ifl birli¤i yapmaya davet etmifltir. Gelinen noktada Türkiye’nin, Irak’›n toprak 

bütünlü¤ünü ve merkezî otoritenin ülkenin tamam›na egemen olmas›n› temel 

alan politikas›n›n her geçen gün daha çok zorlaflt›¤› görülmektedir. 

Ba¤dat’ta yönetimi elinde bulunduran Nuri el-Maliki Hükûmeti’nin çok fazla 

‹ran etkisi alt›nda kald›¤› ve kendisiyle ayn› çizgide olmayan fiii politikac›lar da dâhil 

olmak üzere farkl› düflünen politik gruplara ülkenin siyasal yaflam›nda etkili olma 

imkân› vermek istemedi¤i bir atmosferde Ankara’n›n, Ba¤dat’taki hükûmete 

karfl› Bölgesel Kürt Yönetimi lideri Barzani ile ifl birli¤i yapmas› ve Ba¤dat’›n düflman 

listesinde yer alan Tar›k el-Haflimi’ye kucak açmas› bu zorlu¤u ve Türkiye’nin 

Irak politikas›ndaki dönüflümü göstermektedir. Ancak bu dönüflümün de geçici oldu¤unun, 

Irak’›n siyasi tarihinin, bu ülke içerisindeki aktörler aras›nda ve bu aktörlerle 

bölge ülkeleri aras›nda kurulan ittifaklar›n çok uzun sürmedi¤ini gösterdi- 

¤inin alt›n› da çizmek gerekir. Bu durumda Türkiye’nin, bölgedeki bütün aktörler 

aras›ndaki sorunlar›n diyalog yoluyla halledilmesi ve ifl birli¤inin güçlendirilmesi 

yoluyla karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar›n art›r›lmas› yönündeki d›fl politika yaklafl›m›n›n, 

Irak’taki problemlerin çözümü ve Türkiye-Irak iliflkilerinin sa¤l›kl› bir zemine oturtulabilmesi 

için en do¤ru yol oldu¤unu yeniden vurgulamak gerekir. 

TÜRK‹YE’N‹N SUR‹YE POL‹T‹KASI 

Türkiye-Suriye iliflkilerinin genel olarak olumsuz bir seyir izledi¤i tespitiyle bu bölüme 

bafllamak yanl›fl olmayacakt›r. Birinci Dünya Savafl› sonras› Orta Do¤u’sunun 

s›n›rlar› çizilirken gündeme gelen anlaflmazl›klardan birisi olan Sancak/Hatay meselesi 

etraf›nda Türkiye-Suriye s›n›r›na iliflkin yaflanan sorunlar›n 1939 y›l›na kadar 

uzamas› ve hatta Hatay’›n Türkiye topraklar›na kat›lmas› sonras›nda bile fiam yönetiminin 

bu konudaki taleplerini zaman zaman tekrarlamas› iki ülke aras›ndaki 

iliflkilerin olumsuz geliflmesinin en önemli gerekçeleri aras›nda gösterilebilir. 

Türkiye-Suriye iliflkilerinin olumsuz flekilde geliflmesinin nedenlerinden bir 

baflkas› ise bölge d›fl› güçlerin iki ülkenin birbirlerine karfl› politikalar›n›n flekillenmesinde 

çok etkili olmas›d›r. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Suriye’nin vesayetini 

devralan Fransa bu ülkenin Türkiye ve di¤er ülkelerle iliflkilerinin flekillenmesinde 

belirleyici güç olurken So¤uk Savafl döneminin iki kutuplu sisteminde Türkiye 

ve Suriye’nin farkl› bloklarda yer almalar› ve baz› dönemlerde ABD ve Sovyetler 

Birli¤i’nin çok fazla etkisinde kalmalar› birbirlerine karfl› düflmanca politikalar 

izlemeleri sonucunu do¤urmufltur. 

Bölge d›fl› aktörlerin iki ülke politikalar› üzerindeki olumsuz etkisi, Ankara ve 

fiam’›n aralar›ndaki, bütün komflu ülkeler aras›nda ç›kabilecek türden anlaflmazl›klar› 

diyalog yoluyla çözmelerini engellemifl, ideolojik düflmanl›klar nedeniyle zehirlenen 

atmosfer iki ülkenin aralar›ndaki sorunlar› büyütmesine ve sürekli olarak 

birbirlerine daha fazla zarar verecek politikalara sürüklenmelerine yol açm›flt›r. Buna 

örnek olarak su sorunu gösterilebilir. Türkiye’nin 1950’li y›llardaki planlar›n ard›ndan 

1964 y›l›nda F›rat Nehri üzerinde Keban Baraj›’n›n inflas›na bafllamas› Suri- 

205

206 

Resim 7.5 

Hatay Cumhuriyeti 

Bayra¤› 


ye taraf›ndan kendi su kaynaklar›n› tehdit eden bir geliflme olarak alg›lanm›fl ve iki 

ülke aras›nda gerginli¤e yol açm›flt›. So¤uk Savafl’›n ideolojik atmosferinden beslenen 

düflmanl›k bu meselenin Ankara ve fiam aras›nda görüflülüp diyalog yoluyla 

çözülmesini engellemifl, iki ülke sorunu karfl› tarafa güç uygulamak yoluyla çözmeye 

yönelik politikalar izlemifltir. Bu çerçevede, Suriye’de Türkiye’ye karfl› terörist 

sald›r›larda bulunan ASALA ve PKK’yi desteklerken Türkiye de kendi egemenlik 

alan›nda gördü¤ü ve paylaflma konusunda bir anlaflmaya yanaflmad›¤› F›rat 

üzerinde Karakaya ve Atatürk Barajlar›n› infla etmeye bafllam›flt›r. 

Su sorunu ve Suriye’nin PKK’ye deste¤i çerçevesinde yaflanan gerginlikler 

1980’li y›llarda oldu¤u gibi 1990’l› y›llarda da iki ülke iliflkilerine damgas›n› vurmufl 

ve So¤uk Savafl’›n sona ermesinin sundu¤u f›rsatlar de¤erlendirilememifltir. Bu durum 

bir yandan, So¤uk Savafl döneminde farkl› bloklarda yer almaktan kaynaklanan 

düflmanca politikalar›n Türkiye ile Suriye aras›nda ne kadar büyük çatlaklar 

oluflturdu¤unu gösterirken bir yandan da iki ülke aras›ndaki sorunlu iliflkinin ayn› 

zamanda Ankara ve fiam’daki yönetici kadronun tercihlerinden kaynakland›¤›na 

iflaret etmekteydi. Çünkü her iki ülke de So¤uk Savafl’›n sona ermesini bir f›rsat 

olarak görüp aralar›ndaki sorunlar› diyalog yoluyla çözüme kavuflturma aray›fl›na 

girmek yerine, eski çat›flmac› politikay› sürdürmeyi tercih etmifllerdir. Bu çat›flmac› 

politikalar neticesinde 1998 Ekim ay›nda bir savafl›n efli¤ine gelmelerinin ard›ndan, 

‹ran ve M›s›r’›n ara buluculu¤unun ard›ndan Suriye’nin geri ad›m at›p Türkiye’nin 

PKK’ye deste¤ini kesmesi yönündeki taleplerini yerine getirmesi sonras›nda 

daha sa¤l›kl› bir iliflki gelifltirilmesinin zemini oluflmufltur. Ancak 2000’li y›llarda iki 

ülke aras›nda ekonomik, siyasi ve güvenlik alan›nda gelifltirilen iyi iliflkiler, Suriye 

yönetiminin, Arap Devrimleri çerçevesinde yaflanan halk hareketlerine karfl› yanl›fl 

tepki vermesi sonucu yeniden bozulmufltur. Ankara’n›n aksi yöndeki bütün telkinlerine 

ra¤men, Esad’›n halk›n›n bir bölümünü katlederek onlar›n özgürlük ve demokrasi 

taleplerini bast›rmaya yönelmesi, Türkiye’nin liderlerine fazla bir tercih 

imkân› b›rakmam›fl, “komflularla s›f›r sorun” yerine, ilkeler hiyerarflisinde ondan 

daha yukar›da yer alan “insan haklar›na sayg›” ilkesi tercih edilmifl ve Esad yönetimiyle 

iliflkiler kopar›larak Suriye muhalefeti desteklenmifltir. 

Bu genel tespitlerin ard›ndan, Türkiye-Suriye iliflkilerinin tarihsel geliflimine bak›ld›¤›nda 

ilk de¤inilmesi gereken konu flüphesiz Sancak/Hatay meselesi olacakt›r. 

Mondros Ateflkes Anlaflmas› imzaland›¤› zaman 

Musul gibi henüz iflgal edilmemifl olan 

Sancak bölgesi de (Antakya ve ‹skenderun) bu 

anlaflman›n baz› hükümleri bahane edilerek 

iflgal edilmifltir. 1921’de Fransa ile imzalanan 

Ankara Anlaflmas›’yla Türkiye-Suriye s›n›r› belirlenmifl, 

Misak- Millî s›n›rlar› içerisinde yer almas›na 

ra¤men Sancak bölgesi Türkiye topraklar› 

d›fl›nda kalm›flt›. Ancak ayn› anlaflmayla 

Fransa, Sancak’›n özerk bir statüye sahip olmas›n› 

ve burada yaflayan Türklere birtak›m ayr›cal›klar vermeyi kabul etmiflti. 

Fransa’n›n 1936 tarihinde imzalad›¤› bir anlaflma ile Suriye’yi üç y›l içerisinde ba- 

¤›ms›zl›¤›na terk etmeye karar vermesi ve Suriye’nin ba¤›ms›zl›k durumunda Sancak’›n 

statüsünün ne olaca¤› konusunu görüflmeye yanaflmamas› Türkiye’de ciddi 

rahats›zl›k oluflturmufl ve Sancak bölgesinin Türkiye’ye ba¤lanmas› konusundaki 

giriflimleri art›rmas›na yol açm›flt›r. Bu çerçevede Fransa ile yürütülen ikili görüflmelerden 

bir sonuç al›namay›nca taraflarca konu Milletler Cemiyetine götürülmüfl,


Milletler Cemiyetinin çözüm çabalar› çerçevesinde haz›rlanan Sandler Raporu’nda 

Sancak bölgesinin özerkli¤i yeniden garanti alt›na al›nm›flt›r. Milletler Cemiyeti 

Konseyinde kabul edilen Sandler Raporu’nda Sancak’›n statüsü ve anayasas›n› haz›rlamak 

amac›yla kurulan Uzmanlar Komisyonunun haz›rlad›¤› tasar›lar da May›s 

1937’de Konsey taraf›ndan kabul edildi ve Sancak bölgesinin Suriye’den ayr› özerk 

varl›¤› hukuksal olarak tan›nm›fl oldu. Buna paralel olarak Türkiye ve Fransa imzalad›klar› 

iki anlaflmayla bir yandan Sancak’›n toprak bütünlü¤ünü garanti alt›na 

al›rlarken bir yandan da Türkiye-Suriye s›n›r›n› güvence alt›na al›yorlard› (Gönlübol-Sar, 

1989: 127-131). 

Almanya ve ‹talya’n›n yay›lmac› politikalar›n›n 1930’lar›n ortas›nda iyice belirginleflmesi 

yüzünden Fransa ve ‹ngiltere’de oluflan tedirginlik Sancak’›n statüsünde 

Türkiye’nin istedi¤i de¤iflikliklerin yap›lmas› konusunda bir f›rsat do¤urmufltur. 

Sancak’ta yap›lmas› gereken seçimlerin haz›rlanmas›na iliflkin ç›kan anlaflmazl›klar›n 

sokak olaylar›na ve güvenlik sorunlar›na yol açmas› gerekçesiyle 1937’de Fransa 

ile imzalanan garantörlük anlaflmas› gere¤ince bölgeye asker gönderme iste¤ini 

Temmuz 1938’de Fransa’ya ileten Türkiye bir yandan da konuya verdi¤i önemi 

göstermek üzere Suriye s›n›r›na 30.000 asker y›¤m›flt›r. Ankara’n›n bu hamlesi karfl›s›nda 

geri ad›m atan Paris’in onay›yla 4 Temmuz 1938’de Sancak bölgesine giren 

2400 kiflilik bir Türk askerî gücünün kontrolü alt›nda A¤ustos ay›nda yap›lan seçimlerde 

Türkler 40 milletvekilli¤inin 22’sini elde ettiler. Türkiye ile birleflme taraftar› 

olan Türklerin devlet baflkanl›¤›, meclis baflkanl›¤› ve baflbakanl›k gibi önemli 

pozisyonlara geldi¤i Sancak’›n ismi meclisin Eylül 1938’de yapt›¤› ilk oturumunda 

Hatay olarak de¤ifltirildi. Bundan yaklafl›k 9 ay sonra, 29 Haziran 1939’da toplanan 

Hatay Meclisi’nin oy birli¤iyle Türkiye’ye kat›lma karar› almas›yla Sancak/Hatay 

sorunu Türkiye’nin istedi¤i gibi çözülmüfl oldu (Türkmen, 2010: 8-10; F›rat-Kürkçüo¤lu, 

2001c: 279-291). 

Ankara, ‹kinci Dünya Savafl› öncesi uluslararas› siyasi atmosferin de kendisine 

sa¤lad›¤› f›rsatlar› kullanmak suretiyle uygulad›¤› ›srarl› diplomasi ve güç politikas› 

sayesinde Misak-› Millî s›n›rlar› içerisinde yer alan Hatay’›n Türkiye s›n›rlar›na 

kat›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak kendi topra¤› olarak gördü¤ü bu bölgeyi kendi karar› 

sonucu de¤il, Fransa’n›n tercihleri sonucu kaybetti¤ini söyleyen fiam yönetimi, 

özellikle Türkiye ile iliflkilerinin çok kötü oldu¤u dönemlerde Hatay’›n Suriye’nin 

bir parças› oldu¤unu iddia etmekten geri durmam›flt›r. Sancak meselesinin kendi 

istedi¤i gibi sonuçlanmamas› Suriye’nin Türkiye’ye karfl› düflmanca politikalar›n›n 

temel gerekçeleri aras›nda yer al›r. 

Suriye’nin 1950’lerin ortas›ndan itibaren yak›nlaflt›¤› Sovyetler Birli¤i ile 1956 y›l›nda 

bir askerî ifl birli¤i anlaflmas› imzalamas› sonras›nda bu ülke yönetiminde artan 

Sovyet etkisi, o dönemde bölgedeki bütün geliflmelere Komünizm tehdidi aç›s›ndan 

bakan Türkiye ve di¤er Bat› yanl›s› ülkeleri endiflelendirmifltir. 1957 y›l›nda 

Genelkurmay Baflkanl›¤›na komünist e¤ilimiyle bilinen bir albay›n getirildi¤i Suriye’nin 

Sovyetler Birli¤i taraf›ndan silahland›r›lmas› ve Sovyet savafl gemilerinin 

Lazkiye liman›n› ziyaret etmesi, Türkiye, Irak ve Ürdün taraf›ndan kendi güvenliklerine 

yönelik aç›k bir tehdit olarak alg›lanm›fl ve bu ülkeler ABD’yi duruma müdahale 

etmeye ça¤›rm›flt›r. Türkiye ayr›ca Suriye s›n›r›nda askerî tatbikatlar yapmaya 

bafllam›fl ve s›n›ra 35.000’in üzerinde asker sevk etmek suretiyle Sovyetler Birli- 

¤i’nin Orta Do¤u’daki ülkelerde komünizmi yaymaya çal›flmas›ndan duydu¤u rahats›zl›¤› 

göstermifltir. Olaylar›n bu flekilde t›rmanmas› ve özellikle Türkiye ile Suriye 

aras›nda bir savafl riski belirmesi ve ABD ile Sovyetler Birli¤i’nin de bu savafla 

dolayl› olarak sürüklenmesi endiflesi üzerine konu BM Genel Kuruluna tafl›nm›flt›r. 

207

208 

Resim 7.6 

Güneydo¤u Anadolu 

Projesi (GAP) 

Kaynak: 

http://www.enerjiport. 

com/2012/11/13/ 

gaptan-213-milyardolar-enerji/ 


BM Genel Kurulunda bulunan diyalog imkân› ve bu mesele yüzünden bir çat›flmaya 

sürüklenmek istemeyen Washington ve Moskova’n›n da çözüm yanl›s› önerilere 

destek vermesiyle taraflar aras›nda gerginlik azalm›flt›r. Türkiye ve Suriye’nin 

aralar›ndaki sorunu ikili görüflmeler yoluyla çözmeye çal›flacaklar›n› kabul etmeleriyle 

konu BM gündeminden de düflmüfltür (F›rat-Kürkçüo¤lu, 2001a: 630-631). 

Ankara ve fiam, So¤uk Savafl’›n farkl› bloklar›n› tercih etmelerinden ve bu bloklar›n 

liderleri olan ülkelerin Orta Do¤u’da nüfuzlar›n› art›rmalar›ndan kaynaklanan 

bu krizi çat›flmaya dönüfltürmeden atlatm›fllard› ancak ayn› y›llarda iki ülke aras›nda 

giderek büyüyecek ve baflka sorunlar› da tetikleyecek bir baflka problemin iflaretleri 

gelmeye bafllam›flt›. 1954 y›l›nda Türkiye’nin F›rat nehri üzerinde büyük bir 

baraj yapmay› planlad›¤› duyuldu¤unda buna yönelik elefltirilerde bulunan Suriye, 

1964 y›l›nda Keban Baraj›’n›n inflas›na baflland›¤›nda Irak ile birlikte, bu projeden 

dolay› kendilerinin u¤rayabilecekleri zararlara iliflkin Ankara’n›n kendileriyle görüflmedi¤i 

gerekçesiyle Türkiye’ye kredi veren kurulufllar nezdinde flikâyetlerini dile 

getirmifllerdir. Bu kredi kurulufllar›n›n flart koflmas› üzerine, Türkiye baraj›n yap›lmas› 

için ihtiyaç duydu¤u krediyi alabilmek için nehrin afla¤›s›ndaki ülkelere ne 

kadar su verece¤i konusunda bir program sunmufl ve F›rat’tan saniyede 350 metreküp 

su b›rakmay› taahhüt etmiflti (‹nat, 2000: 232). 

Türkiye’nin 1973 y›l›nda F›rat üzerinde Karakaya Baraj›’n›n inflas›na bafllamas› 

ve 1980’lerin bafl›nda ise Güneydo¤u Anadolu Projesi (GAP) çerçevesinde F›rat ve 

Dicle nehirleri üzerinde çok daha büyük baraj ve sulama projeleri gelifltirmesi, 

özellikle alternatif su kaynaklar› Irak kadar fazla olmayan Suriye ile iliflkilerin iyice 

bozulmas›na yol açm›flt›r. fiam yönetimi, Türkiye’nin bu projelerde fazla ilerleme 

kaydedip F›rat sular›ndan çok fazla bir k›sm›n› kullanmaya bafllamas›ndan önce 

Ankara ile sular›n paylafl›m› konusunda bir anlaflma imzalamak suretiyle kendi 

pay›na düflecek miktar› garanti alt›na almay› amaçlamaktayd›. Türkiye ise bu nehrin 

sular›na duydu¤u ihtiyac›n gelecekteki nüfus art›fl› ve yeni projelerle artaca¤› 

düflüncesiyle Suriye ile bir paylafl›m anlaflmas› yaparak “kendi suyu” üzerindeki 

haklar›ndan vazgeçmek istemiyordu. Suriye’nin bu konudaki temel tezi “taksim” 

(sharing) anlay›fl›na dayanmakta iken, Türkiye tezini “tahsis” (allocation) ilkesi 

üzerine oturtmaktayd›. 

Türkiye’nin Suriye ile yaflad›¤› su anlaflmazl›¤› konusunda kal›c› bir anlaflmaya 

yanaflmamakla birlikte, 1980’li y›llarda fiam’›n PKK terörüne verdi¤i deste¤i kesmek 

amac›yla bu ülkeyle bir uzlafl› aray›fl› içerisinde oldu¤u görülmüfltür. Bu çerçevede 

Baflbakan Turgut Özal, su konusunda Suriye’yi memnun edecek baz› ad›mlar›n 

at›lmas› durumunda bu ülkenin Türkiye’nin güvenli¤i aleyhine faaliyetlerini 

sonland›raca¤› beklentisiyle 1987 y›l›nda yapt›¤› fiam ziyaretinde bir güvenlik pro-


tokolünün yan›nda bir de ekonomik ifl birli¤i protokolü imzalam›fl ve bu protokol 

ile Türkiye, Suriye s›n›r›ndan F›rat nehrinden saniyede 500 metreküp su vermeyi 

taahhüt etmifltir. Ancak bu protokol ile iki ülke aras›ndaki sorunlar giderilememifl, 

PKK’ye olan deste¤ini sürdüren Suriye, Türkiye’nin Ocak 1990’da bafllatt›¤› Atatürk 

Baraj› havzas›na su toplama ifllemi s›ras›nda F›rat’tan akan su miktar›ndaki dönemsel 

azalmalar› bir güç gösterisi ve bask› arac› olarak de¤erlendirerek Ankara’y› su 

emperyalizmi yapmakla suçlam›flt›r (‹nat, 2000: 238; Steinbach, 1996: 276-277). 

Türkiye-Suriye iliflkilerinde su sorununa paralel ve onunla yak›ndan ilgili bir 

baflka sorun Suriye’nin Türkiye’ye karfl› silahl› mücadele yürüten terörist örgütlere 

verdi¤i destek ve bu çerçevede iki ülke aras›nda yaflanan gerginlikler olmufltur. 

Önce 1970’li y›llarda Ermeni terör örgütü ASALA’ya destek veren ve gerek kendi 

ülkesinde gerekse etkisi alt›ndaki Lübnan’da bu örgütün faaliyetlerine izin veren 

Suriye yönetimi, Sovyetler Birli¤i’nden ald›¤› destekle 1980’li y›llardan itibaren Türkiye’ye 

karfl› y›k›c› faaliyet gösteren bir baflka terör örgütü olan PKK’yi desteklemeye 

bafllam›flt›r. Bu flekilde Türkiye’ye zarar vermek suretiyle Ankara’y› su sorununda 

ve Hatay meselesinde tavize zorlayabilece¤ini düflünen Suriye h›zl› bir flekilde 

Türkiye’nin düflmanlar› s›ralamas›nda üst s›ralara yükselmifltir. Özellikle 

1990’l› y›llarda PKK terörünün t›rmanmas›, bu örgütün lideri Öcalan’› fiam’da bar›nd›ran 

Suriye’ye karfl› Türkiye’nin tepkisini art›rm›flt›r. So¤uk Savafl’›n sona ermesi 

ve Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla birlikte bölgedeki politikalar›na en büyük 

destekçisini kaybeden Suriye’nin bu destekten yoksun olmas›na ra¤men PKK’ye 

deste¤ini devam ettirmesi Türkiye ile bu ülkenin çat›flmas›n› kaç›n›lmaz k›lm›flt›r. 

1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›nda Suriye’nin PKK’ye olan deste¤ini sona erdirmeye 

SIRA S‹ZDE 

kararl› olan Türkiye, fiam yönetimine bask›s›n› art›rm›fl, 1998 Ekim ay›na gelindi- 

¤inde bu bask›lar iki ülke aras›nda ciddi bir savafl riskine yol açm›flt›r. Bu tarihlerde 

Ankara’dan cumhurbaflkan›, baflbakan ve genelkurmay baflkan› DÜfiÜNEL‹M a¤z›ndan gelen, 

“Türkiye’nin sabr›n›n taflt›¤›, art›k bofl sözlerle kaybedecek vakti olmad›¤› ve 

Suriye’ye karfl› misilleme hakk›n› her an kullanabilece¤i” yönündeki aç›klamalar 

SORU 

art›k yolun sonuna gelindi¤ini gösteriyordu (‹nat, 2000: 82-89). 

SORU 

Türkiye’nin artan bask›lar› karfl›s›nda, özellikle M›s›r ve ‹ran’›n ara D‹KKAT buluculuk çabalar› 

sonucu fiam yönetimi taviz vermeye yanaflm›fl ve 20 Ekim 1998 tarihinde “Ekim Krizi” ola- 

D‹KKAT 

rak adland›r›lan Türkiye-Suriye krizini sona erdiren Adana Mutabakat› SIRA imzalanm›flt›r. 

S‹ZDE SIRA S‹ZDE 

Üç bölümden oluflan mutabakat›n, Suriye’nin henüz Türkiye ile ikili görüflmelerden 

önce M›s›r kanal›yla Ankara’ya iletmifl oldu¤u sözlerin yer ald›¤› ilk k›sm›n- 

AMAÇLARIMIZ 

da, Öcalan’›n art›k Suriye’de olmad›¤› ve bir daha ülkeye girifline izin verilmeyece- 

¤i, Suriye’deki PKK kamplar›n›n art›k aktif olmas›na izin verilmeyece¤i ve ülkede 

tutuklanan çok say›da PKK teröristinin listesinin Türkiye’ye verilece¤i K ‹ T A P ifade edil- 

K ‹ T A P 

mekteydi. ‹kinci k›s›mda Türk ve Suriyeli yetkililerin 19-20 Ekim’de yapt›klar› ikili 

görüflmelerde kararlaflt›rd›klar› hususlar yer alm›flt›r. Buna göre, Suriye’nin art›k 

hiçbir flekilde topraklar›n› Türkiye’nin güvenli¤i ve istikrar›na TELEV‹ZYON karfl› eylemlerde kul- 

TELEV‹ZYON 

lan›lmas›na izin vermeyece¤i, Suriye’nin PKK’yi bir terörist örgüt olarak tan›d›¤› ve 

hem PKK’nin hem de onun yan örgütlerinin topraklar›nda faaliyet göstermesine 

izin vermeyece¤i karara ba¤lanm›flt›r. Mutabakat›n üçüncü bölümünde ise önceki 


bölümlerde kararlaflt›r›lan hususlar›n denetimine iliflkin düzenlemeler yer alm›flt›r. 

Bu çerçevede, h›zl› bir flekilde iki ülkenin yüksek düzeyli güvenlik otoritelerini birbirine 

ba¤layan bir do¤rudan telefon hatt› oluflturulmas›, konuyla ilgili olarak kar- 

AMAÇLARIMIZ 

209 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

210 


fl›l›kl› iki özel temsilci atanmas› ve PKK’ye karfl› al›nan tedbirlere Lübnan’›n da dahil 

edilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r (‹nat, 2000: 90-91). 

Adana Mutabakat›’nda kararlaflt›r›lan hususlar›n uygulanmas› konusunda Suriye 

taraf›n›n bu kez samimi davranmas› sonucu iki ülke aras›ndaki iliflkilerin yavafl 

yavafl bir geliflme trendine girdi¤i görülmüfltür. 2002 y›l›nda Türkiye’de iktidara gelen 

AK Partinin gelifltirdi¤i “komflularla s›f›r sorun” politikas› çerçevesinde di¤er 

komflular›n›n yan›nda Suriye ile de iliflkilerini gelifltirme arzusu içerisinde olmas› 

Ankara ile fiam aras›nda ekonomik, siyasi ve kültürel alanlarda s›k› bir ifl birli¤inin 

kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu ifl birli¤inin bir göstergesi olarak, 2002 y›l›nda 772 milyon 

dolar olan iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 2008 y›l›nda yaklafl›k %125’lik bir 

art›flla 1.754 milyon dolara yükselmifltir (‹nat-Telci, 2011a: 149). 

Türkiye bu dönemde Suriye ile ‹srail aras›ndaki sorunlar›n çözümü konusunda 

kolaylaflt›r›c› bir rol üstlenerek 2007 y›l›nda görüflmelere arac›l›k eden Türkiye, 

2008 y›l› sonunda ‹srail’in Gazze’ye yönelik sald›r›lar› bafllayana kadar bu giriflimlerini 

sürdürmüfltür. Taraflar aras›nda yap›lan görüflmelerde çözüme ulafl›lmas› konusunda 

ilerlemeler sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men, ‹srail’in her zamanki gibi bar›fl 

süreçlerini umursamayan yeni sald›r›lar› sonucu Türk-‹srail iliflkilerinin giderek bozulmas› 

nedeniyle bu arac›l›k giriflimleri sona ermifltir. ‹srail’in sald›rgan ve bar›fl 

karfl›t› tavr›n›n bir baflka örne¤i de 6 Eylül 2007 tarihinde Türkiye hava sahas› üzerinden 

Suriye’ye giren iki ‹srail uça¤›n›n bu ülkenin kuzeyindeki bir hedefi vurduktan 

sonra yine Türkiye üzerinden geri dönmeleri ve bofl yak›t tanklar›n› Türkiye 

üzerinde atmalar› olay›yla yaflanm›flt›r. Türkiye’nin arac›l›¤›yla ‹srail-Suriye görüflmelerinin 

devam etti¤i bir dönemde böyle bir eylemi gerçeklefltiren ‹srail’in bar›fl 

konusunda ne kadar ciddiyetsiz oldu¤u anlafl›l›rken savafl uçaklar›n› Türkiye 

hava sahas› üzerinden Suriye’ye göndermek suretiyle Ankara ile fiam aras›nda da 

gerginlik oluflturmay› amaçlad›¤› da görülmekteydi. Ancak bu olaydan üç gün sonra 

Ankara’ya gelen Suriye D›fliflleri Bakan› Velid Muallim’in “Türkiye’nin Suriye güvenli¤ini 

tehdit edecek faaliyetler için izin vermesi mümkün de¤il.... Mesnetsiz iddialar 

Suriye ile Türkiye aras›ndaki geliflmifl ve devam etmekte olan iliflkileri gölgeleyemez” 

fleklindeki aç›klamalar› bir yandan ‹srail’in fiam ile Ankara aras›nda 

amaçlad›¤› gerginli¤i oluflturamad›¤› di¤er yandan da Türkiye-Suriye iliflkilerinde 

“güven” unsurunun geldi¤i noktay› gösteriyordu (Mifl, 2009: 255-257). 

Beflar Esad’›n Türkiye gezisi s›ras›nda 16 Eylül 2009 tarihinde Türkiye ile Suriye 

aras›nda “Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi Anlaflmas›”n›n imzalanmas›yla 

iki ülke aras›ndaki güven iliflkisi en üst düzeye ulaflm›flt›r. Bu anlaflmayla birlikte iki 

ülke aras›nda, aralar›nda d›fliflleri, içiflleri, savunma ve enerji bakanlar›n›n da yer alaca¤› 

çok say›da bakan›n kat›l›m›yla y›lda en az iki kez toplanacak bir “Yüksek Düzeyli 

Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi” (YDSK) kuruluyor ve ayr›ca karfl›l›kl› olarak vizelerin 

kald›r›lmas› kararlaflt›r›l›yordu. Bu anlaflma do¤rultusunda ilk YDSK bakanlar toplant›s› 

13 Ekim 2009 tarihinde Halep ve Gaziantep flehirlerinde gerçeklefltirilmifl, bu toplant›ya 

kat›lan iki ülke d›fliflleri bakanlar› Davuto¤lu ve Muallim ayn› tarihte imzalad›klar› 

vize muafiyeti anlaflmas›n›n ard›ndan Türkiye-Suriye s›n›r›ndan ilk vizesiz geçifller 

gerçekleflmifltir (‹nat-Telci, 2011a: 144-147). Bakanlar düzeyindeki haz›rl›k toplant›s›n›n 

ard›ndan baflbakanlar›n kat›l›m›yla ilk YDSK toplant›s› 22 Aral›k 2009 tarihinde 

fiam’da düzenlenmifltir. ‹ki ülke aras›nda de¤iflik alanlarda 51 anlaflma, ifl 

birli¤i protokolü ve mutabakat belgesi imzaland›¤› toplant›da ekonomik ifl birli¤inin 

gelifltirilmesine yönelik ad›mlar›n yan› s›ra Filistin/‹srail Sorunu baflta olmak üzere 

bölge sorunlar›na yönelik çözüm önerileri konuflulmufltur (Mifl, 2011: 225).

SIRA S‹ZDE 



SORU 

SIRA S‹ZDE 


211 

SORU 

Türkiye ile Suriye aras›nda h›zla geliflen ifl birli¤inin 2010 y›l›nda at›lan D‹KKAT yeni ad›mlarla daha 

da ileriye götürüldü¤ü görülmüfltür. Suriye Devlet Baflkan› Beflar Esad’›n May›s ve Hazi- 

D ‹KKAT 

ran aylar›nda iki defa Türkiye’yi ziyaret etti¤i 2010 y›l›n›n YDSK bakanlar toplant›s› 2-3 

SIRA S‹ZDE 

Ekim tarihlerinde Lazkiye’de gerçeklefltirilmifltir. 

SIRA S‹ZDE 

Daha önceki toplant›larda imzalanan 51 anlaflma ve protokolün uygulamas›na 

AMAÇLARIMIZ 

iliflkin konular›n gündeme geldi¤i bu toplant›da, Gaziantep ile Halep aras›nda bir 

h›zl› tren hatt› yap›lmas›, Asi Nehri üzerinde bir “dostluk baraj›” infla edilmesi gibi 

projelerin yan›nda PKK’ye karfl› güvenlik ifl birli¤inin art›r›lmas› K ‹ kararlaflt›r›lm›flt›r. 

T A P 

K ‹ T A P 

Ankara’da 20-21 Aral›k 2010 tarihlerinde Baflbakanlar›n kat›l›m›yla yap›lan YDSK 

toplant›s›nda da ekonomik ifl birli¤inin gelifltirilmesi konusunda al›nan birçok karar›n 

yan›nda güvenlik alan›nda at›lacak ortak ad›mlar temel TELEV‹ZYON gündem maddesini 

TELEV‹ZYON 

oluflturmufltur. Bu çerçevede iki ülke baflbakanlar› 1998 tarihli Adana Mutabakat›n› 

yenileyen yeni bir güvenlik anlaflmas› imzalayarak, baflta PKK olmak üzere iki 

ülke güvenli¤ine karfl› tehdit oluflturan bütün terör örgütlerine karfl› ifl birli¤ini güç- 


lendireceklerini ilan etmifllerdir. Türkiye ile bu anlaflmay› imzalayan Suriye yönetimi 

2010 y›l›nda ülkesindeki PKK mensuplar›na karfl› gerçeklefltirdi¤i operasyonlarda 

yaklafl›k 300 PKK’li teröristi öldürmüfl, 400’den fazlas›n› da tutuklam›flt›r. Suriye 

güvenlik güçlerinin PKK’ye karfl› bu operasyonlar›nda Ankara’dan istihbarat deste- 

¤i almas›, Suriye hava sahas›nda gözlem yapan Türkiye’nin insans›z hava araçlar›n›n 

PKK hedefleri konusunda elde etti¤i bilgileri fiam yönetimi ile paylaflmas› söz 

konusu olmufltur (‹nat-Telci, 2011b: 100-105). 

Türkiye-Suriye iliflkileri bu kadar iyi bir flekilde seyrederken 2011 y›l› bafllar›nda 

geliflen Arap Devrimleri dalgas›n›n Suriye’yi de içine almas› iki ülke iliflkilerinin dramatik 

bir flekilde bozulmas›na yol açm›flt›r. Esad yönetiminin, 2000’li y›llarda yapm›fl 

oldu¤u bütün aç›l›mlar›n tersine bir politika izleyerek, halk›ndan gelen daha fazla 

özgürlük ve demokrasi taleplerini askerî güç kullanmak suretiyle bast›rmaya çal›flmas› 

Türkiye’nin Suriye politikas›n› zora sokmufltur. Gerek Baflbakan Erdo¤an ve gerekse 

D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu, Suriye Devlet Baflkan› Esad ve di¤er Suriyeli liderlerle 

gerçeklefltirdikleri say›s›z görüflmede, güç kullanmak yoluyla halk›n taleplerini 

bast›rman›n mümkün olamayaca¤›n› ve ülkesine çok büyük zararlar verece¤ini an- 

AMAÇLARIMIZ 

Resim 7.7 

Türkiye-Suriye 

Yüksek Düzeyli 

Stratejik ‹flbirli¤i 

Toplant›s› (1998 

Adana 

Mutabakat›’n›n 

yenilenmesine 

karar verildi) 

Kaynak: Akflam 

Gazetesi, 4 Ekim 

2010, 

www.aksam.gov.tr

212 

Resim 7.8 

Suriyeli mülteci 

çad›rlar› 

Kaynak: 

http://www.aksam.com. 

tr/guncel/suriyelisayisi-300-bineyaklasti/haber-171120 


latmaya çal›flarak, ülkesini demokratiklefltirme konusunda ataca¤› ad›mlar›n Esad’›n 

iktidar›n› daha fazla sa¤lamlaflt›raca¤› ve meflrulaflt›raca¤›n› ifade etmifllerdir. 

Suriye yönetiminin Türkiye’nin telkinlerini dinlememesi ve gösterilere kat›lan 

halka karfl› giderek artan bir flekilde fliddet uygulayarak karfl›l›k vermesi, Türkiye’nin 

elefltirilerini de beraberinde getirmifl ve bu da Ankara ile fiam aras›ndaki 

ba¤lar› yavafl yavafl koparm›flt›r. May›s ay›ndan itibaren Suriye’deki çat›flmalardan 

kaçan mültecilerin Türkiye’ye gelmeye bafllamas› bunlar›n say›lar›n›n k›sa sürede 

on binleri bulmas› Ankara’n›n huzursuzlu¤unu ve fiam yönetimini hedef alan elefltirilerini 

art›rm›flt›r. Baflbakan Erdo¤an’›n Esad yönetimini halk›na zulmetmekle 

suçlad›¤› bir dönemde D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu’nun 9 A¤ustos 2011 tarihinde 

fiam’a gerçeklefltirdi¤i ziyaret Türkiye’nin Suriye sorununun daha fazla kan dökülmeden 

çözümü konusunda son giriflimi oldu. Bu ziyaret s›ras›nda Davuto¤lu’nun 

Esad ve ekibiyle 6 saat süren görüflmesinin bir sonuç vermemesi üzerine Türkiye 

fiam yönetimine karfl› politikas›n› sertlefltirip muhaliflere olan deste¤ini art›rm›flt›r. 

Bu çerçevede Kas›m ay› sonunda, Esad yönetiminin halk›na karfl› katliamlar›na son 

vermesini sa¤lamak amac›yla 9 maddeden oluflan bir yapt›r›m karar› al›nm›flt›r. Bu 

yapt›r›mlar aras›nda, Suriye ile Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi mekanizmas›n›n 

ask›ya al›nmas›, Suriye liderlik kadrosu mensuplar›na seyahat yasa¤› getirilmesi 

ve bunlar›n Türkiye’deki mal varl›klar›n›n dondurulmas›, Suriye ordusuna 

her türlü silah ve askerî malzemenin sat›fl›n›n durdurulmas›, Türkiye topraklar› kullan›larak 

üçüncü ülkelerden Suriye’ye silah ve askerî malzeme tafl›nmas›n›n uluslararas› 

hukuka uygun olarak engellenmesi ve Suriye Merkez Bankas› ile iliflkilerin 

durdurulmas› gibi hükümler yer alm›flt›r (Zaman, 30 Kas›m 2011). 

Suriye yönetimi ile bu flekilde bütün ba¤lar›n› koparan Türkiye 26 Mart 2012’de 

fiam Büyükelçili¤ini kapatm›fl, onun yerine Türkiye’nin Suriye’deki diplomatik 

temsilcili¤ini üstlenen Halep Baflkonsolosunu da 23 Temmuz 2012’de Türkiye’ye 

ça¤›rm›flt›r. Suriyeli muhaliflerin Türkiye’de örgütlenmelerine ve Esad yönetimine 

karfl› ortak bir yap› oluflturmalar›na destek veren Türkiye, bu ülkeden Türkiye’ye 

s›¤›nan 180.000’den fazla mülteciye s›n›rlar›n› açarak bar›nma imkân› vermifltir. Suriyeli 

muhaliflerin Türkiye topraklar›nda askerî örgütlenmelerine de izin veren 

Türkiye, kendisinin bu ülkeye askerî müdahalede bulunmas› konusundaki telkinlere 

ise s›cak bakmam›flt›r. Suriye yönetiminin fliddet politikas›ndan vaz geçirilme-


si konusunda tek bafl›na hareket etmekten kaç›nm›fl, sürekli olarak Arap Birli¤i gibi 

bölgesel ve BM gibi evrensel örgütleri sorunun çözümüne dahil etmeye çal›flan 

bir politika izlemifltir. 

Türkiye’nin Cumhuriyet’in kuruluflundan günümüze kadar Suriye ile SIRA iliflkilerini S‹ZDE olumsuz 

etkileyen sorunlar nelerdir? 

TÜRK‹YE’N‹N ‹SRA‹L-F‹L‹ST‹N POL‹T‹KASI 


‹srail’in, ABD’nin ve birçok baflka Bat›l› ülkenin diplomatik ve askerî deste¤ini alm›fl 

bir bölgesel güç olarak Orta Do¤u sorunlar›n›n ço¤unda do¤rudan SORUya 

da dolay- 

S ORU 

l› etkisi olan bir ülke oldu¤u dikkate al›n›rsa Türkiye’nin ‹srail-Filistin politikalar›n›n 

incelenmesine bu konunun, Ankara’n›n bütün Orta Do¤u politikas›n›n flekillenme- 

D ‹KKAT 

D‹KKAT 

sini temelden ilgilendiren bir özelli¤e sahip oldu¤u tespitiyle bafllamak do¤ru olacakt›r. 

Türkiye’nin ‹srail ile iliflkileri ve Filistin sorununa yaklafl›m›, onun ‹ran ve M›- 

SIRA S‹ZDE 

s›r’la iliflkilerini, Irak ve Suriye’yle aras›ndaki sorunlar›, Suudi Arabistan ve Kör- 

SIRA S‹ZDE 

fez’deki di¤er zengin Arap ülkeleriyle ifl birli¤i imkânlar›n› ve Lübnan’daki ara buluculuk 

çal›flmalar›n› do¤rudan etkilemektedir. Türkiye’nin ‹srail-Filistin sorununa 


yönelik politikas›n›n temel özellikleri olarak afla¤›daki unsurlar s›ralanabilir: 

1. Türkiye’nin ‹srail devletiyle iliflkileri ve bu ba¤lamda ‹srail ile Filistinliler ve 

di¤er Arap devletleri aras›ndaki sorunlara yaklafl›m›nda K önemli ‹ T A Pinifller 

ve ç›- 

K ‹ T A P 

k›fllar yaflanm›flt›r. Baz› dönemlerde ‹srail yanl›s› denebilecek politikalar izleyen 

Ankara bazen de aç›k bir flekilde Arap ülkelerinden ve Filistin’den yana 

bir tav›r içerisinde olmufltur. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

2. Türk-‹srail iliflkilerindeki bütün bu inifl-ç›k›fllara ra¤men, Ankara 1949 y›l›nda 

resmen tan›d›¤› ‹srail ile diplomatik iliflkileri hiçbir zaman tamamen kesmemifltir. 

‹liflkilerin en sorunlu oldu¤u dönemlerde bile, baz› ‹slam ülkelerinin 

›srarl› taleplerine ra¤men ‹srail devletiyle Türkiye aras›ndaki ‹NTERNET diplomatik 

‹NTERNET 

iliflkiler düflük düzeyde de olsa devam etmifltir. 

3. Türkiye’nin ‹srail devletiyle iliflkileri ve bu çerçevede Filistin sorununa yaklafl›m› 

çok kuvvetli bir flekilde ABD’nin etkisi alt›nda kalm›flt›r. ‹srail devletinin kuruluflundan 

günümüze kadar geçen dönem, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda bir 

süper güç olarak ortaya ç›kan ABD’nin Orta Do¤u’daki siyasal geliflmelerin flekillenmesinde 

çok etkin oldu¤u bir zaman aral›¤›na karfl›l›k gelmektedir. Bu 

ülkedeki giderek etkinli¤ini art›ran Yahudi lobisinin etkisi alt›nda flekillenen 

ABD’nin Orta Do¤u politikalar›, Washington’un bölgedeki müttefiklerinin görmezden 

gelemeyece¤i ve kendi politikalar›n› flekillendirirken hesaba katmalar› 

gereken bir faktör olmufltur. Orta Do¤u’daki müttefiklerinden ‹srail yanl›s› 

politikalar›na uyum bekleyen Amerikan yönetimi, Ankara’n›n ‹srail-Filistin sorununa 

yaklafl›m›n›n da kendi beklentileri do¤rultusunda olmas›n› sa¤lamaya 

çal›flm›fl ve Türkiye’yi ‹srail ile iliflkilerini gelifltirme konusunda teflvik etmifltir. 

4. Türkiye, ‹srail konusunda, ABD etkisi alt›nda olmayan, kendi ba¤›ms›z politikalar›n› 

izledi¤i ölçüde Arap ülkelerinin ço¤u ve ‹ran taraf›ndan “güvenilebilecek” 

ve ifl birli¤i yap›labilecek bir partner olarak görülmüfltür. Buna 

karfl›l›k, Ankara’n›n ‹srail-Filistin sorununa yaklafl›m› ABD ile paralel oldu¤u 

dönemlerde bölgedeki Müslüman ülkelerinin Türkiye’ye yönelik politikalar› 

“flüpheci” olmufltur. Türkiye’nin, ABD politikalar›na ters olarak, ‹srail’in 

sald›rgan politikalar›na karfl› ç›kmas›, yay›lmac› yerleflim politikalar›na yönelik 

sert elefltirileri, Bat›l› ülkelerin terörist örgüt olarak gördü¤ü Hamas ile 

görüflüp onu El-Fetih ile bar›fla teflvik etmesi ve ‹srail’in Gazze ablukas›na 

5 

213 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

214 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


karfl› eylemlere destek vermesi ise onu bölgedeki Müslüman halklar ve yönetimlerin 

ço¤u nezdinde, Orta Do¤u politikalar›n› kendi ba¤›ms›z iradesiyle 

belirleyen “güvenilir” ülke k›lm›flt›r. 

Türkiye’nin ‹srail ve Filistin’e yönelik politikas›n›n temel niteliklerini yans›tan 

bu genel tespitlerin ard›ndan bu politikan›n tarihsel gelifliminin incelenmesine geçildi¤inde, 

ilk olarak Ankara’n›n ‹srail devletinin kurulmas› s›ras›nda izledi¤i politikaya 

bakmak gerekir. 1947 y›l›ndaki Filistin’in bölünmesini öngören BM Genel 

Kurulu karar›na Arap ülkeleriyle birlikte ret oyu kullanan Türkiye, So¤uk Savafl’›n 

SIRA S‹ZDE 

getirdi¤i güvensiz ortamda ABD’ye yak›nlaflmas›n›n bir sonucu olarak ‹srail-Filistin 

sorunu konusundaki politikas›n› bu ülkenin çizgisine getirmifltir. Bu çerçevede 

1948 y›l›nda DÜfiÜNEL‹M kurulan ‹srail devletini 28 Mart 1949 tarihinde tan›yarak bu devletin 

meflruiyetini kabul eden ilk Müslüman devlet olmufl, bundan yaklafl›k bir y›l sonra, 

1950 y›l›n›n Mart ay›nda iki ülke aras›nda elçiler düzeyinde diplomatik iliflki ku- 

SORU 

rulmufltur (Akdevelio¤lu-Kürkçüo¤lu, 2001: 642). 

D‹KKAT 

1950’li y›llarda D‹KKAT Türkiye’nin Orta Do¤u politikas›n› flekillendirirken Sovyetler Birli¤i tehdidini 

ön planda tutmas› Türkiye-‹srail iliflkilerinde birtak›m çeliflkili kararlar yaflanmas›na 

SIRA S‹ZDE yol açm›flt›r. SIRA 1956’da S‹ZDEyaflanan 

Süveyfl Krizi s›ras›nda, Süveyfl Kanal›’n› millîlefltirmek suretiyle 

krizi ç›karmakla suçlad›¤› M›s›r’› elefltiren Türkiye, bir taraftan da M›s›r’a sald›ran 

‹srail’i k›nam›fl ve bu ülkedeki büyükelçisini geri çekerek temsilcili¤ini maslahatgüzar se- 

AMAÇLARIMIZ viyesine indirmifltir. AMAÇLARIMIZ Bu ülkeyi M›s›r’a sald›rmas› konusunda teflvik eden ve onun sald›r›s› 

sonras›nda Kanal bölgesine asker indirmek suretiyle bölgeyi kontrol alt›na alan ‹ngiltere 

ve Fransa’y› ise k›namam›flt›r (Ba¤c›, 1990: 80-81). 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

1960’l› ve 70’li y›llarda, ABD ile iliflkilerinde K›br›s nedeniyle yaflad›¤› sorunlar 

(Johnson Mektubu, 1974 K›br›s Bar›fl Harekât› ve Amerikan Silah Ambargosu), 

TELEV‹ZYON BM’deki K›br›s TELEV‹ZYON oylamalar›nda Arap ülkelerinin deste¤ine ihtiyaç duymas› ve bu ülkelerin 

giderek petrolü bir silah olarak kullanmalar› gibi gerekçelerle Türkiye’nin 

o zamana kadar ihmal etti¤i Arap ülkelerine yak›nlaflmaya bafllad›¤› görülmüfltür. 

‹NTERNET 

‹slam Konferans› Örgütü, 

Bunun Türkiye-‹srail iliflkilerine yans›mas› olumsuz olmufltur. Çünkü Arap ülkele- 

‹NTERNET 

riyle yak›nlaflma, bu ülkelerle çat›flma içerisinde olan ‹srail’den uzaklaflma anlam›- 

Eylül 1969’da Fas’›n 

Baflkenti Rabat’ta toplanan 

‹slam ülkeleri taraf›ndan 

na gelmekteydi ve bu dönemde ABD ile yaflanan sorunlar yüzünden Washington’un 

Türk-‹srail iliflkilerini etkileme düzeyi de düflmüfltü. 

kurulan uluslararas› bir 

kurulufltur. Örgütün ad› 38. 

D›fliflleri Bakanlar› 

1967 Arap-‹srail Savafl›’nda, topraklar›ndaki askerî üslerin Arap ülkelerine karfl› 

kullan›lmas›na müsaade etmeyece¤ini ilan eden Türkiye, savafl s›ras›nda M›s›r, Ür- 

Toplant›s›nda al›nan kararla 

ad› ‹slam ‹flbirli¤i Teflkilat› 

(IIT) olarak de¤ifltirilmifltir. 

Türkiye’nin kurucular› 

dün ve Suriye’ye g›da yard›m› yapan ve savafl sonras›nda BM Genel Kurulunda, ‹srail’in 

iflgal etti¤i topraklardan çekilmesine yönelik karar›n al›nmas›na katk›da bulunarak 

Arap ülkelerine yak›n bir politika izlemifltir (Erhan-Kürkçüo¤lu, 2001: 797aras›nda 

yer ald›¤› örgütün 

57 üyesi vard›r. Merkezi 

Cidde’de bulunmaktad›r. 

798). 1969’da Mescid-i Aksa’n›n bir Yahudi fanatik taraf›ndan yak›lmas› di¤er ‹slam 

ülkelerinde oldu¤u gibi Türkiye kamuoyunda da ‹srail karfl›t› havay› art›rm›flt›. Bu 

Zirve, d›fliflleri bakanlar› 

konferans›, genel sekreterlik, 

daimi komiteler, ba¤l› 

yang›n sonras›nda ‹slami kutsal mekânlar›n korunmas› için Suudi Arabistan ve 

Fas’›n bafllatt›¤› giriflimleri Türkiye de desteklemifl ve bu giriflimler sonras›nda ‹s- 

kurulufllar ve destekleyici 

kurulufllar fleklinde bir 

yap›ya sahiptir. 2005’ten bu 

lam Konferans› Örgütü kurulmufltur. 

1973 Arap-‹srail Savafl› s›ras›nda ve sonras›nda Türkiye’nin ‹srail karfl›t› tutumu 

yana Genel Sekreterli¤ini 

Türkiye’den Prof.Dr. 

Ekmeleddin ‹hsano¤lu 

yürütmektedir. 13. Zirvenin 

belirginleflmifltir. Savafl s›ras›nda askerî malzeme tafl›yan Sovyet uçaklar›n›n Türk 

hava sahas›n› kullanmalar›na müsaade eden Ankara, ayn› izni ‹srail’e ‹ncirlik Üssü 

üzerinden yard›m etmek isteyen ABD’ye vermemifltir. Bu flekilde davranmakla 

2016’da Türkiye’de 

yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. 

Arap ülkelerinin, ‹srail’e destek veren ülkelere karfl› uygulad›¤› petrol ambargosundan 

muaf tutulan Türkiye, 1975 y›l›nda BM Genel Kurulunda al›nan “Siyoniz-


min ›rkç›l›¤›n bir türü oldu¤u” yönündeki karara olumlu oy kullanm›fl ve ayn› y›l 

Filistin Kurtulufl Örgütünü (FKÖ) resmen tan›m›flt›r. 1979 y›l›nda dönemin Baflbakan› 

Bülent Ecevit’in resmî davetlisi olarak Türkiye’ye gelen FKÖ Lideri Yaser Arafat 

Ankara’daki FKÖ Temsilcili¤ini resmen açm›flt›r (SDE, 2011: 9). 

1980 y›l›nda ‹srail’in, Do¤u Kudüs’ü ilhak ederek Kudüs’ü baflkent ilan etti¤ini 

aç›klamas› üzerine bu flehirdeki baflkonsoloslu¤unu kapatan Türkiye, ‹srail ile diplomatik 

temsil düzeyini maslahatgüzar seviyesinden ikinci kâtip derecesine indirmifltir. 

1983 y›l›nda baflbakan olan Turgut Özal’›n “çok boyutlu d›fl politika” anlay›fl› 

çerçevesinde hem ‹srail ile hem de Arap ülkeleriyle iliflkileri gelifltirmeye yönelik 

politikas› sonucu, ‹srail ile diplomatik iliflkileri 1986’da maslahatgüzar, 1990 

y›l›nda büyükelçilik düzeyine yükselten Türkiye, 1988 y›l›nda da Yaser Arafat önderli¤inde 

ilan edilen Filistin devletini ilk tan›yan ülkelerden biri olmufltur. 1991 y›l›nda 

da ‹srail ve Filistin’in Ankara’daki temsilcilikleri ayn› zamanda büyükelçilik 

düzeyine yükseltilmifltir. 

1990’lar›n bafl›nda Madrid ve Oslo’da yap›lan görüflmeler sonucu ‹srail ile Filistin 

aras›nda bar›fl›n sa¤lanmas› konusunda önemli ad›mlar at›lmas›, ‹srail ile iliflkilerini 

gelifltirmesi konusunda Türkiye’nin önünü açm›flt›r. 1992 y›l›nda, ‹spanya’dan 

sürülen Yahudilerin Osmanl› Devleti’ne kabul edilmelerinin 500. y›l› vesilesiyle 

yap›lan de¤iflik etkinliklerle Türkiye ile ‹srail aras›nda ifl birli¤inin gelifltirilmesine 

zemin haz›rlanm›flt›r. Bu dönemde iki ülke aras›nda gerçeklefltirilen üst 

düzey ziyaretlerle sa¤lamlaflt›r›lan iliflkiler, 1996 y›l›nda imzalan “Askeri ‹flbirli¤i 

Çerçeve Anlaflmas›” ile stratejik ittifak boyutuna ulaflm›flt›r (Dursuno¤lu, 2000). Bu 

çerçevede bölgede ABD taraf›ndan desteklenen bir Türkiye-‹srail-Ürdün Bloku’ndan 

bahsedilmeye bafllanm›fl, ‹srail ile ABD’nin de kat›ld›¤› ortak askerî tatbikatlar 

yap›lm›fl, ‹srailli pilotlar›n Türk hava sahas›n› e¤itim uçufllar› için kullanmas›na 

izin verilmifl, askerî okul ö¤rencileri aras›nda akademik de¤iflim programlar› 

uygulanm›fl ve Türkiye’nin birçok silah al›m ve modernlefltirme ihalesi ‹srailli firmalara 

verilmifltir. 

Ancak gerek 1999 y›l›nda Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› sonras› PKK eylemlerinin 

durma noktas›na gelmesi ve iç politikada ‹slamc›lar›n iktidardan iyice uzaklaflt›r›lmas› 

sonucu paranoya boyutuna ulaflm›fl “iç ve d›fl tehdit” alg›lamalar›n›n 

azalmas›, gerekse 2000 y›l›nda baflar›s›z olan ‹srail-Filistin bar›fl görüflmelerinin ard›ndan 

‹srail muhalefet lideri Ariel fiaron’un yan›ndaki yüzlerce asker ve siville 

gerçeklefltirdi¤i provokatif Mescid-i Aksa tecavüzü sonras› bafllayan “‹kinci ‹ntifada” 

nedeniyle ‹srail ile kurulan bu “stratejik ittifak” uzun sürmemifltir. fiaron’un 

2001’de ‹srail’de yap›lan seçimleri kazanmas› sonras›nda bu devletin Filistinlilere 

yönelik sald›r›lar›n›n katliam boyutuna ulaflmas› Türkiye’nin tepkilerini art›rm›flt›r. 

‹srail askerlerinin Arafat’›n Ramallah kentindeki yönetim merkezini kuflatarak çok 

say›da kifliyi öldürdü¤ü 2002’deki sald›r›lar dönemin baflbakan› Bülent Ecevit’in ‹srail’i 

“soyk›r›m” yapmakla suçlamas›na yol açm›flt›r (Balc›, 2010: 138). 

AK Partinin iktidar oldu¤u 2002 y›l›ndan beri Türkiye’nin ‹srail ve Filistin’e yönelik 

politikas›na bak›ld›¤›nda, bu politikay› flekillendiren üç önemli faktörden 

bahsedilebilir: 

1. AK Parti liderlerinin, özellikle de önce dan›flman sonra da d›fliflleri bakan› 

olarak bu dönemde Türk d›fl politikas›n›n belirlenmesinde çok etkili olan 

Ahmet Davuto¤lu’nun d›fl politika yaklafl›m›. 

2. Ordu ve yarg›n›n önemli kesimleri baflta olmak üzere Türkiye’deki yerleflik 

düzenin güç sahipleri taraf›ndan meflruiyeti sorgulanmak suretiyle hareket 

alan› s›n›rland›r›lmak istenen ve hatta askerlerin ve yarg›n›n önderlik etti¤i 

215

216 


say›s›z darbe giriflimleriyle hükûmetten uzaklaflt›r›lmaya çal›fl›lan AK Partinin, 

iktidar›n›n ilk y›llar›nda ABD baflta olmak üzere Bat›l› ülkelerin deste- 

¤ini almaya çal›flmas› nedeniyle bu ülkelerin Türkiye’nin ‹srail politikas›n›n 

flekillenmesindeki etkisinin artmas›. 

3. ‹srail’de halk›n giderek radikalleflen tercihlerinin seçim sonuçlar›na yans›mas› 

neticesinde, Oslo Anlaflmalar›n›n temel ilkesini oluflturan “toprak karfl›l›¤› 

bar›fl” formülüne yanaflmayan ve iflgal alt›ndaki Bat› fieria’da sürekli ve 

daha fazla yeni yerleflim alanlar› infla etmek suretiyle çat›flmac› politikalar izleyen 

hükûmetlerin iktidarda olmas›. 

AK Parti döneminde Türkiye’nin Orta Do¤u politikas›n› belirleyen Baflbakan 

Erdo¤an, D›fliflleri Bakan›/Cumhurbaflkan› Gül ve Bafldan›flman/D›fliflleri Bakan› 

Davuto¤lu’nun d›fl politika yaklafl›mlar›n›n flekillenmesinde sahip olduklar› muhafazakâr 

siyasal kültürün önemli etkileri oldu¤u yads›namaz bir gerçektir (Kardafl, 

2005: 351). Bu kültürün ‹srail-Filistin politikas›na yans›mas›, ‹srail’in sald›rgan politikalar› 

karfl›s›nda sessiz kalmamak ve bu sald›r›lar›n hedefi olan Müslüman Filistinlilerle, 

Suriye ve Lübnan ile dayan›flma içerisinde olmak fleklinde kendisini göstermifltir. 

AK Partinin Türkiye içerisinde iktidar›n› sa¤lamlaflt›rd›¤› ve bölgenin merkezî 

gücü olma iddias›n› daha yüksek sesle dile getirdi¤i dönemlerde bu politikan›n 

iyice netleflti¤i görülmüfltür. 

Bu çerçevede AK Partinin iktidar oldu¤u y›llar› Türkiye’nin ‹srail politikas› aç›s›ndan 

iki döneme ay›rmak mümkündür. 2002 sonundan ‹srail’in Gazze’ye yönelik 

yo¤un sald›r›lar›n›n bafllad›¤› 2008 sonuna kadar uzanan birinci dönemde, iç 

politikada yukar›da de¤inilen meflruiyet problemleri yüzünden ayaklar› yere sa¤lam 

basamayan AK Parti iktidar›n›n ‹srail konusunda çok rahat hareket edemedi¤i 

görülmüfltür. Geçmifl dönemlerde yaflanan darbelere destek vermek suretiyle Türkiye’nin 

iç politikas›nda çok etkili olduklar›n› defalarca ispatlayan ABD ve di¤er 

Bat›l› ülkeleri çok fazla rahats›z etmek istemeyen AK Parti iktidar›, bu birinci dönemde 

kendisini ‹srail ile ilgili sorunlar konusunda daha temkinli hareket etmek 

zorunda hissetmifltir. 

Bu kapsamda, bir yandan 2004 y›l›nda Hamas’›n siyasi lideri fieyh Ahmed Yasin’in 

Gazze’de bir sabah namaz› ç›k›fl›nda yan›ndaki birçok siville birlikte ‹srail taraf›ndan 

gerçeklefltirilen bir hava sald›r›s›nda flehit edilmesini “devlet terörü” olarak 

nitelendirmekten geri durmayan Baflbakan Erdo¤an, di¤er taraftan da 2005 y›l›nda 

çok say›da bakan›yla ‹srail’e resmî bir gezi düzenleyerek yeni askerî ifl birli¤i 

anlaflmalar› da imzalam›flt›r (‹nat, 2006: 22-34). Bu gezisi s›ras›nda, ‹srail’in Filistin 

ve Suriye ile sorunlar›n›n çözümü konusunda Türkiye’nin ara bulucu olarak yard›mda 

bulunabilece¤i teklifinde bulunan Erdo¤an, 2006 y›l›nda Filistin’de yap›lan 

demokratik seçimleri kazanarak hükûmet kurma hakk›n› elde eden Hamas’›n Suriye’deki 

lideri Halid Meflal’i Ankara’ya davet ederek ‹srail’in yo¤un tepkisini çekiyordu 

(‹nat, 2008: 35). 

Yine 2006 y›l› içerisinde ‹srail taraf›ndan 28 Haziran’da Gazze’ye, 13 Temmuz’da 

ise Lübnan’a yönelik olarak bafllat›lan sald›r›larda çok say›da sivilin hayat›n› 

kaybetmesi karfl›s›nda sessiz kalamayan Türkiye, Tel Aviv yönetimini sert bir 

dille elefltirerek, orant›s›z güç kullanmakla suçlad›¤› ‹srail’in bu tür sald›r›lar›n›n 

bar›fl› imkâns›z hâle getirdi¤ini ifade etmifltir. ‹srail hükûmetini 100’den fazla sivilin 

hayat›n› kaybetmesine yol açan Gazze sald›r›lar› s›ras›nda tutuklad›¤› çok say›da 

bakan ve milletvekilini serbest b›rakmaya ça¤›ran Ankara, Filistin Baflbakan› ‹smail 

Haniye’ye, bu sald›r›lar s›ras›nda tahrip edilen altyap› tesislerinin yeniden inflas› 

konusunda yard›m sözü vermifltir.


ABD ile iliflkilerinin olumsuz etkilenmesine yol açaca¤› endiflesiyle ‹srail ile iliflkilerinin 

çok fazla gerginleflmesine müsaade etmeyen Ankara, yine de bu ülkenin 

bölge politikalar›n›n iyice sald›rganlaflmas›ndan duydu¤u rahats›zl›¤› dile getirmekten 

kaç›nmam›flt›r. Bu rahats›zl›k sadece sözle ifade edilmekle kalmay›p Türkiye’nin 

‹srail konusunda ald›¤› kararlara da yans›m›flt›r. Bu çerçevede, ‹srail’in ›srarla 

istedi¤i 48 F-4 uça¤›n›n modernizasyonu ihalesi bu ülkeye verilmezken uzun 

zamand›r gündemde olan Manavgat Nehri sular›n›n ‹srail’e sat›lmas› projesi de iptal 

edilmifltir. Ancak yukar›da de¤inilen dengeler çerçevesinde Türkiye, ‹srail’de 

gerçeklefltirilen intihar eylemlerini k›nayarak, Lübnan Savafl› sonras›nda ‹srail’in iste¤iyle 

bu ülkenin güneyinde oluflturulan BM gücüne (UNIFIL) asker göndererek, 

Ahmedinejad’›n ‹srail’in haritadan silinmesi yönündeki söylemine karfl› ç›karak ve 

Tel Aviv yönetiminin Gazze’deki yerleflimcileri boflaltma s›ras›ndaki “kararl›l›¤›n›n” 

bar›fla katk›da bulunaca¤›na at›fta bulunarak ‹srail ile iliflkilerin belirli bir seviyenin 

alt›na inmesine engel olmaya çal›flm›flt›r. Yine bu dönemde, 1990’l› y›llarda Tel 

Aviv ile imzalanan askerî ifl birli¤i anlaflmalar› çerçevesinde, bu ülke uçaklar›n›n 

Türk hava sahas›nda e¤itim uçufllar› sürmüfl ve ‹srail Türkiye ve ABD aras›nda yap›lan 

askerî tatbikatlara kat›lmaya devam etmifltir. 

‹srail’in Gazze fieridi’ne yönelik olarak 27 Aral›k 2008-18 Ocak 2009 tarihleri 

aras›nda gerçeklefltirdi¤i ve 1400’den fazla kiflinin hayat›n› kaybetti¤i sald›r›lar s›ras›nda 

Ankara’dan gelen tepkiler ve sonras›nda yaflanan geliflmeler Türkiye-‹srail 

iliflkileri aç›s›ndan bir dönüm noktas› olmufltur. Türkiye’nin ‹srail-Suriye aras›ndaki 

bar›fl görüflmelerine yard›mc› oldu¤u bir dönemde, ‹srail Baflbakan› Ehud Olmert’in 

Baflbakan Erdo¤an’la 22 Aral›k’ta Ankara’da yapt›¤› görüflmede fliddetten 

kaç›naca¤› mesaj› vermesinin hemen ard›ndan bu sald›r› emrini vermesi, AK Parti 

liderinin bu sald›r›lara tepkisinin çok sert olmas› sonucunu do¤urmufltur (‹nat-Telci, 

2011a: 130). 

29 Ocak 2009 tarihinde kat›ld›¤› Davos’taki 

Dünya Ekonomik Forumu toplant›s›nda 

di¤er bir konuflmac› olan ‹srail 

Cumhurbaflkan› fiimon Perez ile 

tart›fl›p “siz öldürmeyi çok iyi bilirsiniz. 

Plajdaki çocuklar› nas›l öldürdü- 

¤ünüzü çok iyi biliyorum” ifadeleriyle 

muhatab›na a¤›r suçlamalar yönelten 

Baflbakan Erdo¤an’›n toplant›y› terk 

edip Türkiye’ye dönüflünde coflkulu 

bir kalabal›k taraf›ndan karfl›lanmas› 

‹srail’in fliddeti her geçen gün artan sald›rgan 

politikalar›na yönelik tepkinin 

bir göstergesiydi. Uluslararas› alanda 

da büyük yank›lar uyand›ran bu geliflmenin 

ard›ndan Baflbakan Erdo¤an’›n ‹srail’i suçlayan aç›klamalar›n› sürdürmesi 

ve baflka Türk politikac›lardan da benzer aç›klamalar gelmesi Türkiye-‹srail iliflkilerinde 

yeni bir döneme girdi¤ini gösteriyordu. 

Ankara’n›n ‹srail’in sald›rgan politikalar› karfl›s›nda tavr›n› sertlefltirmesinin nedenlerinden 

biri, AK Parti Hükûmeti’nin art›k iç politikada kendi meflruiyetini sorgulayarak 

demokratik iflleyifle güç kullanmak suretiyle müdahale etmek isteyen 

kesimlere karfl› mücadelede önemli baflar›lar elde etmesi ve demokratik seçimlerle 

halktan alm›fl oldu¤u meflru yönetme hakk›n› kesintisiz bir flekilde kullanabile- 

Resim 7.9 

Davos 

Toplant›s›nda 

Baflbakan Erdo¤an 

protesto ederek 

toplant›y› terk etti 

217

218 

‹srail’in “Alçak Koltuk” 

Özrü: ‹srail D›fliflleri Bakan 

Yard›mc›s› Ayalon 

gönderdi¤i özür 

mektubunda, Türk hükûmeti 

ile farkl› görüfllere sahip 

olduklar›n› ve bunlar›n daha 

diplomatik yollarla ele 

al›nmas›n›n gereklili¤ini 

kabul ederek flu ifadelere yer 

vermifltir: “Sizi küçük 

düflürmek gibi bir niyetim 

hiçbir flekilde yoktu. 

Giriflimimin yap›l›fl biçimi ve 

alg›lan›fl› nedeniyle özür 

dilerim. Lütfen bunu büyük 

sayg› duydu¤umuz Türk 

halk›na iletiniz.” 

Resim 7.10 

Alçak Koltuk Krizi 

Kaynak: Radikal, 

4 Nisan 2010 


cek konuma gelmesi olmufltur (Balc›-Kardafl, 2012: 99-120). Bu flekilde iç politikada 

sa¤lanan istikrar, hükûmetin ABD gibi etkili d›fl aktörlerden gelen bask› ve telkinler 

karfl›s›nda daha sa¤lam durmas›n› sa¤lam›fl ve ‹srail-Filistin meselesi hakk›nda 

daha fazla kendi d›fl politika ilkeleri do¤rultusunda politikalar gelifltirmesine imkân 

vermifltir. AK Parti liderlerinin d›fl politika vizyonu Orta Do¤u’daki çat›flmalar›n 

bar›flç› yöntemlerle çözülmesi ve bölge ülkeleriyle ifl birli¤i temeline dayal› iliflkiler 

gelifltirilmesine dayal›yd› ve ifl birli¤i eksenli iliflkilerin kurulmas› ancak “karfl›l›kl› 

güven” tesis edilmesiyle mümkündü. Bölgenin ‹srail d›fl›ndaki ülkeleriyle güven 

esas›na dayal› iliflki kurulmas› ise ‹srail’in art›k iyice sald›rganlaflan politikalar›na 

mesafeli durmakla mümkün olacakt›. 

Gazze Sald›r›lar› ve Davos Krizi sonras›nda ‹srail’e karfl› uygulanan bu yeni politika 

çerçevesinde somut ad›mlar at›lmaya bafllanm›fl ve Konya’da düzenlenen 

Anadolu Kartal› tatbikat›na ‹srail davet edilmemifltir. ‹srail’in sald›rgan politikalar›na 

karfl› Türkiye’nin artan tepkisiyle alm›fl oldu¤u yapt›r›m kararlar› sonucunda iki 

ülke aras›nda giderek gerginleflen iliflkiler 2011 y›l›nda yaflanan “alçak koltuk krizi” 

ve “Mavi Marmara olay›” ile iyice bozulmufltur. 

‹srail’in afl›r› dinci D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Danny Ayalon’un, Türkiye’de hükûmetin 

‹srail’i hedef alan sert aç›klamalar› ve bunu takip eden yapt›r›m kararlar› ile “Ayr›l›k” 

ve “Kurtlar Vadisi Pusu” dizilerinde ‹srail karfl›t› sahnelerin çekilmesi gibi geliflmelerden 

duydu¤u rahats›zl›¤› göstermek üzere Türkiye’nin ‹srail Büyükelçisi O¤uz 

Çelikkol’u makam›na ça¤›r›p kendisinin oturdu¤undan daha alçak bir koltu¤a oturtmas› 

ve gazetecilerin tokalaflma isteklerini geri çevirip ‹branice “Görüyorsunuz bizden 

afla¤›da oturuyor, biz yüksekteyiz ve önüne tek bir bayrak koyduk. Ayr›ca gülmüyoruz” 

ifadelerini kullanmas› Türkiye’de büyük tepkiyle karfl›lanm›flt›r. Uluslararas› 

camian›n ve ‹srail’deki baz› kesimlerin de yap›lan›n büyük bir nezaketsizlik oldu¤u 

yönünde kanaat belirtmeleri Ayalon’un 

yapt›¤› bir aç›klamayla özür dilemesi sonucunu 

do¤urmufltur. Ancak Ankara’n›n 

Tel Aviv’den resmî bir özür gelmesi konusunda 

›srarl› olmas› ve aksi takdirde 

Büyükelçi Çelikkol’u geri ça¤›raca¤›n› 

aç›klamas› üzerine ‹srail 13 Ocak 2010 

tarihinde gönderdi¤i bir mektupla Türk 

büyükelçisine yap›lan davran›fltan dolay› 

resmen özür dilemifltir (‹nat-Telci, 

2011b: 109). 

Alçak koltuk krizi ‹srail’in özür dilemesiyle atlat›lm›flt› ancak iki ülke iliflkilerinde 

yaflanan gerginli¤in geldi¤i noktay› da göstermekteydi ve yeni krizlerin habercisiydi. 

‹srail’in Gazze’ye karfl› uygulad›¤› abluka nedeniyle burada yaflayan 1,5 

milyon insan›n yaflad›¤› dram›n uluslararas› camian›n ve Türkiye’nin gündemine 

giderek daha fazla yerleflmesiyle bu ablukaya dikkat çekmeye çal›flan giriflimler de 

artm›flt›. Bu giriflimlerden birisinde ‹nsani Yard›m Vakf› (‹HH) taraf›ndan organize 

edilen, aralar›nda Avrupa Parlamentosundan 15 milletvekilinin de bulundu¤u 36 

ülkeden 700’den fazla gönüllüyü ve 10 bin tonun üzerinde insani yard›m malzemesini 

tafl›yan 8 gemiden oluflan Gazze’ye Yard›m Filosu’na 31 May›s 2010 tarihinde 

‹srail askerlerinin müdahalesi Türkiye ile ‹srail aras›nda yeni bir krizin ortaya 

ç›kmas›na yol açm›flt›r. 

‹srail askerlerinin, uluslararas› sularda bu gemiler aras›nda yer alan Mavi Marmara 

gemisine orant›s›z bir flekilde güç kullanmak suretiyle sald›rmas› sonucu 9


Türk’ün flehit olmas› Türkiye’de çok büyük öfkeyle karfl›lanm›flt›r. Baflbakan Erdo- 

¤an ve D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu’nun yapt›¤› aç›klamalarla ‹srail’in bu sald›r›s›n› 

lanetleyen, yap›lan›n “devlet eliyle ifllenmifl bir cinayet” ve “haydutlukla efl de¤er” 

oldu¤unu ifade eden Türkiye, Tel Aviv yönetimini özür dilemeye, tazminat ödemeye 

ve Gazze’ye uygulad›¤› ablukay› sona erdirmeye ça¤›rm›fl, aksi takdirde Türkiye’nin 

karfl› tedbirlere baflvuraca¤›n› ilan etmifltir. ‹srail’in Türkiye’nin taleplerini 

yerine getirmeyece¤i, olay› soruflturmakla görevli Palmer Komisyonunun 2 Eylül 

2011 tarihinde yay›mlanan raporundaki ‹srail’i koruyan ifadelerden anlafl›l›nca, Ankara 

‹srail’e karfl› befl maddelik bir eylem plan› aç›klam›flt›r. Bu çerçevede; ‹srail ile 

iliflkiler ikinci kâtip düzeyine indirilirken, 

askerî anlaflmalar›n ask›ya al›nmas›, 

Türkiye’nin Do¤u Akdeniz’de 

seyrüsefer serbestisi için önlem almas›, 

Gazze ablukas›n›n kald›r›lmas› için 

konunun Uluslararas› Adalet Divan›na 

götürülmesi ve olay›n Türk ve yabanc› 

tüm ma¤durlar›n›n mahkemelerdeki 

hak arama giriflimlerine destek verilmesi 

kararlaflt›r›lm›flt›r (Sabah, 2 Eylül 

2011). 

Resim 7.11 

Mavi Marmara 

flehitlerini anma 

töreni 

Kaynak: Todays 

Zaman, 24 Ocak 

2011 

2000’li y›llarda Türk-‹srail iliflkilerinde yaflanan sorunlar nelerdir? SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

6 

Bu geliflmelerle birlikte Türkiye-‹srail iliflkileri ‹srail devletinin kurulmas›ndan 



beri en kötü dönemlerinden birini yaflamaya bafllam›flt›r. Ancak Türkiye’nin bu dönemde 

bile ‹srail ile iliflkilerini tamamen kesmemesi ve ikinci kâtip düzeyinde de 

olsa iliflkileri devam ettirmesi, ‹srail ile bu dönemde yaflanan sorunlar›n SORU bu ülkede- 

SORU 

ki afl›r› sa¤c› hükûmetin sald›rganl›kta s›n›r tan›mayan politikalar›ndan kaynakland›¤›n›, 

Ankara’n›n asl›nda, bölgedeki birçok ülkeden farkl› olarak, bar›fla istekli bir 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

‹srail ile iyi iliflkiler kurmaya haz›r oldu¤unun göstergesiydi. Bu ayn› zamanda Türkiye’nin 

kendi gücünün s›n›rlar›n›n bilincinde olan ve ABD’nin bölgedeki etkinli- 


¤ini de hesaba katan rasyonel politikalar›n›n bir gere¤iydi. ‹srail’in bu afl›r› sald›rgan 

politikas›na Ankara’n›n daha sert tepkiler verebilmesi ya da Türkiye’nin cayd›r›c› 

gücüyle ‹srail gibi ülkeleri bu türden sald›rgan politikalardan 

AMAÇLARIMIZ 

uzak tutabilmesi 

AMAÇLARIMIZ 

için önce ekonomik ve askerî aç›dan kapasitesini çok daha art›rm›fl bir ülke 

olmas› 

gerekti¤i aç›kt›r. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

219 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


220 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas›n› belirleyen 

faktörleri kavrayabilmek 

Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n flekillenmesinde 

farkl› dönemlerde farkl› faktörlerin öne ç›kt›¤› görülmüfltür. 

‹ran’da 1979 y›l›nda gerçekleflen ‹slam 

Devrimi’nin ard›ndan bu ülkenin siyasal ‹slam’a 

dayal› politikalar gelifltirmesi ve buna karfl›l›k Türkiye’nin 

1990’l› y›llarda kat› seküler politikalar izlemesi 

nedeniyle 1980’li ve 1990’l› y›llarda ideolojik 

faktörler iki ülke iliflkilerinin flekillenmesinde 

belirleyici olmufltur. Buna karfl›l›k 2000’li y›llarda 

ideolojik faktörlerin geri planda kald›¤› ve buna 

karfl›l›k ekonomik ifl birli¤inin getirece¤i faydalar›n 

daha öne ç›kt›¤› görülmüfltür. ‹kinci Dünya Savafl› 

sonras›nda Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n oluflumunda 

sürekli etkili olan bir unsur ise ABD’nin 

talepleridir. Türkiye baz› dönemlerde ABD’den 

gelen bask›lara karfl› duramazken baz› dönemlerde 

bu bask›lar karfl›s›nda direnmifl ve kendi ç›karlar› 

do¤rultusunda politikalar izlemifltir. 

Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n geliflimi hakk›nda 

bilgi sahibi olmak 

Türkiye’nin ‹ran politikas› genel olarak “çat›flmaya 

dönüflmeyen bir gerginlik” içerisinde geçmifl, iki 

ülke aras›nda “karfl›l›kl› güven”e dayal› bir ifl birli¤i 

iliflkisi gelifltirilebildi¤i dönemler çok az olmufltur. 

Cumhuriyet’in ilk döneminde ‹ran ile yaflanan, isyanc›lar›n 

s›n›r ihlalleri sorunu A¤r› Da¤› civar›nda 

stratejik bir bölgenin Türkiye’ye kat›lmas›n› öngören 

1932 ve 1937 Anlaflmalar›yla çözülmüfltür. 

So¤uk Savafl döneminde iki ülke de Bat›l› ülkelerin 

müttefikleri olarak, ABD’nin Sovyetler Birli- 

¤i’ni çevreleme politikas›n›n bir arac› olan Ba¤dat 

Pakt›/CENTO içerisinde yer alm›fl, Türkiye’nin, 

fiah dönemi boyunca, Muhammed Musadd›k’›n 

baflbakan oldu¤u kesit d›fl›nda ‹ran ile iliflkilerinde 

önemli sorunlar yaflanmam›fl ancak iki ülke gerek 

ekonomik gerekse siyasi alanda iliflkilerini gelifltirme 

yönünde ad›mlar da atamam›flt›r. ‹ran-Irak 

Savafl›’n›n yafland›¤› 1980’li y›llarda tarafs›zl›¤›n› 

ilan edip buna uygun politikalar izleyen Türkiye, 

bölgedeki birçok di¤er Müslüman ülke gibi ‹ran’›n 

devrimden sonraki ilk dönemde izledi¤i “rejim ihrac›” 

politikas›ndan rahats›z olmufltur. Bu dönemde 

ve 1990’l› y›llarda Amerikan yönetiminin, ‹ran’a 

karfl› uygulad›¤› yaln›zlaflt›rma politikas› ayak uydurmas› 

konusunda Türkiye’ye de uygulad›¤› bask›lar 

‹ran’la iliflkilerde sorunlar›n çok fazla öne 

ç›kmas›nda etkili olmufltur. Özellikle, ‹ran ve di- 

¤er komflularla iliflkilerde çat›flman›n yerine ifl 

birli¤inin hakim olmas› yoluyla bu ülkelerle ticaretin 

art›r›lmas› yönünde politikalar gelifltiren Turgut 

Özal’›n ölümünün ard›ndan ‹ran’la yaflanan 

sorunlar artm›flt›r. 1990’larda ‹ran’›n, Türkiye’de 

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

yaflanan baz› suikastlarda parma¤› oldu¤u, PKK’ye 

destek verdi¤i ve Türkiye’de rejimi de¤ifltirmeye 

çal›flt›¤› iddialar›yla suçlanmas› ve Tahran’›n da 

buna benzer ithamlarla karfl›l›k vermesi üzerine 

iki ülke aras›nda silahl› çat›flma riski söz konusu 

olmufltur. 2000’li y›llarda ‹ran ile yaflanan sorunlar 

“komflularla s›f›r sorun” politikas›n›n bir sonucu 

olarak h›zl› bir flekilde ortadan kald›r›lm›fl ve 

ABD’nin aksi yöndeki çabalar›na ra¤men, iki ülke 

aras›nda ekonomik, siyasi ve güvenlik alanlar›nda 

“güven” olgusuna dayal› bir iliflki kurulmufltur. 

Arap Devrimleri çerçevesinde yaflanan baz› görüfl 

ayr›l›klar› ve Türkiye’nin ABD’den gelen yo¤un 

bask›lar sonucunda topraklar›na NATO savunma 

konsepti çerçevesinde erken uyar› radar sistemi 

yerlefltirmesi nedeniyle 2011’den beri bu güven 

iliflkisi biraz zedelense de her iki ülke de aralar›ndaki 

sorunlar› büyütmeden, özellikle ekonomik 

alandaki ifl birli¤ine devam etmektedirler. 

Türkiye’nin son dönem Orta Do¤u politikas›n› 

farkl› k›lan özellikleri aç›klayabilmek 

Türkiye’nin son dönemde Orta Do¤u politikas›nda 

en fazla göze çarpan unsurlardan birisi, Ankara’n›n 

aktif bir flekilde Orta Do¤u sorunlar›yla ilgilenmesi, 

bu sorunlar›n çözümü konusunda ara 

bulucu ya da kolaylaflt›r›c› roller üstlenerek katk›da 

bulunmaya çal›flmas›d›r. Eskiden oldu¤u gibi 

sorunlardan mümkün oldu¤unca uzak durmak ve 

Bat›l› ülkelerin Orta Do¤u politikalar›na paralel bir 

çizgi izlemeye dayal› anlay›fl›n terk edildi¤i ve Türkiye’ye 

de çok zarar verme potansiyeli bulunan 

problemlerin silahl› çat›flamaya dönüflmeden diyalog 

yoluyla çözülmesine destek verilmesi çabas› 

söz konusudur. Orta Do¤ulu komflular›yla aras›ndaki 

sorunlar› iyice azaltmak suretiyle bu ülkelerle 

ifl birli¤ini öne ç›karmak isteyen Türkiye, bu flekilde 

Orta Do¤u’nun, bütün taraflar›n kazanç sa¤layaca¤› 

bir bar›fl havzas›na çevrilmesine çal›flmaktad›r. 

Türkiye’nin son dönemde Orta Do¤u ülkeleriyle 

artan ticareti ve bu ülke halklar› nezdinde artan 

prestiji bölgeye verilen önemi göstermektedir. 

Türkiye’nin Irak politikas›n›n genel geliflimi hakk›nda 

bilgi sahibi olmak 

Türkiye’nin Irak politikas› genel olarak, bölge d›fl› 

aktörlerin gerek Irak gerekse Türkiye’nin Orta 

Do¤u politikalar› üzerindeki etkileri alt›nda flekillenmifltir. 

1932’ye kadar ‹ngiltere’nin vesayet yönetimi 

alt›nda kalan Irak ile Musul sorunu, ‹ngiltere’nin 

Milletler Cemiyetindeki a¤›rl›¤›n› kullanmas› 

sonucu Türkiye’nin aleyhine olacak flekilde çözülmüfltür. 

So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Bat› Bloku’na 

yak›n olan Türkiye ve Irak ABD taraf›ndan 

desteklen Ba¤dat Pakt› çat›s› alt›nda s›k› güvenlik

A MAÇ 

5 

iliflkilerine sahip olmufllar, Irak’ta yaflanan 1958 

Darbesi sonras›nda bu ülkenin Sovyetler Birli¤i’ne 

yanaflmas›yla birlikte bu güvenlik ifl birli¤i yerini 

rekabet ve sürekli gerginli¤e b›rakm›flt›r. Ancak 

iki ülke s›n›r bölgelerinde yaflayan Kürtlerin zaman 

zaman ç›karm›fl olduklar› isyanlarda s›n›r›n 

karfl› taraf›n› üs olarak kullanmalar› Ankara ve 

Ba¤dat’› ifl birli¤ine zorlad›¤› için bu gerginlik s›cak 

çat›flmaya dönüflmemifltir. 1980’li y›llarda iki 

ülkenin güvenli¤ine karfl› terörist eylemlerde bulunan 

gruplara karfl› birbirlerine “s›cak takip” imkân› 

tan›yan Türkiye ve Irak, 1990’l› y›llarda daha 

sorunlu iliflkilere sahip olmufllard›r. 1991 Savafl› 

sonras›nda ABD önderli¤inde oluflturulan Çekiç 

Güç’ün denetleyici faaliyetleri sonucunda, Irak 

merkezî hükûmeti ülkenin kuzeyindeki hâkimiyetini 

yitirmifl, bu da bölgede fiilî bir Kürt devleti 

oluflumuna yol açm›flt›r. Ba¤dat’›n etkinli¤ini kaybetmesi 

sonucu oluflan otorite bofllu¤undan yararlanarak 

bölgedeki varl›¤›n› iyice art›ran aktörlerden 

biri de PKK olmufltur. Türkiye’nin bölgedeki 

Kürt gruplara karfl› izlemifl oldu¤u yanl›fl politikalar 

Mesut Barzani ve Celal Talabani önderli- 

¤indeki bu gruplar›n PKK’yi desteklemelerine yol 

açm›flt›r. 2000’li y›llarda Türkiye’nin yanl›fl politikalar›ndan 

vazgeçip Bölgesel Kürt Yönetimi’ni 

muhatap kabul etmesi ve terör sorununa karfl› ifl 

birli¤i imkânlar›n› araflt›rmas› üzerine Barzani liderli¤indeki 

bu yönetimle daha sa¤l›kl› iliflkiler 

gelifltirilmifltir. Bunun PKK ile mücadeleye ve ekonomik 

iliflkilere olumlu yans›malar› olmufltur. 

Türkiye’nin Suriye politikas›nda yaflanan de¤iflimi 


Suriye’nin Frans›z vesayeti alt›nda kald›¤› dönemde 

Sancak/Hatay meselesi yüzünden, So¤uk 

Savafl döneminin çok büyük bölümünde ise bu 

ülkenin Sovyetler Birli¤i’ne yak›n olmas›ndan dolay› 

genel olarak çok sorunlu olan Türkiye-Suriye 

iliflkilerinde 1998’den beri önemli de¤iflimler 

yaflanm›flt›r. 1991 y›l›nda da¤›lan Sovyetler Birli- 

¤i’nin deste¤ini kaybetmesine ra¤men PKK’y› 

desteklemeye devam eden Suriye, ABD ve ‹srail’in 

de deste¤ini arkas›na alan Türkiye’nin 1998 

Ekim ay›nda yapt›¤› askerî müdahale tehdidinin 

ciddi oldu¤unu görünce geri ad›m atarak Ankara 

ile Adana Mutabakat›’n› imzalam›flt›. Bu belgede 

kararlaflt›r›lan hükümler do¤rultusunda Öcalan’› 

ülkeden ç›kararak PKK’ye deste¤ini sona erdiren 

fiam yönetimi ile Ankara aras›na iliflkiler düzelme 

e¤ilimine girmifl, özellikle 2000 y›l›nda babas›n›n 

ölümü üzerine Suriye devlet baflkan› olan 

Beflar Esad döneminde ifl birli¤i artmaya bafllam›flt›r. 

2002 sonunda iktidara gelen AK Partinin, 

komflu ülkelerle sorunlar› diyalog yoluyla çözüp, 

bütün taraflara fayda sa¤layacak ifl birli¤i eksenli 

iliflkiler gelifltirme anlay›fl›na dayal› politikalar› 

sayesinde Suriye ile iliflkilerde büyük bir dönü- 


A MAÇ 

6 

221 

flüm yaflanm›flt›r. Bu çerçevede, k›sa bir süre önce 

savafl›n efli¤ine gelinen Suriye ile 16 Eylül 2009 

tarihinde “Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi 

Anlaflmas›” imzalanm›fl ve bu anlaflma kapsam›nda 

ortak kabine toplant›lar› yap›lmaya bafllanm›flt›r. 

Ancak bu büyük dönüflümün ard›ndan, 

Arap Devrimleri çerçevesinde geliflen isyan 

dalgas›n›n Suriye’yi de sarmas› sonucunda yeni 

bir dönüflüm daha söz konusu olmufl, bu defa 

fiam yönetimiyle iliflkiler tamamen bozulmufltur. 

Esad yönetiminin, Türkiye’nin aksi yöndeki bütün 

telkinlerine ra¤men, halk›n›n özgürlük ve demokrasi 

taleplerini silah yoluyla bast›rmaya yönelmesi, 

Türkiye’nin fiam’la iliflkilerinin kopar›p 

muhaliflere destek vermesine yol açm›flt›r. 

Türkiye’nin ‹srail-Filistin sorununa iliflkin politikas›n› 

kavrayabilmek 

Türkiye’nin ‹srail-Filistin sorunu konusundaki politikas›, 

ABD ile iliflkilerinin durumuna paralel olarak 

önemli dönemsel farkl›l›klar gösteren bir seyir 

izlemifltir. 1947 y›l›nda BM Genel Kurulundaki, Filistin 

topraklar›n›n ‹srail ve Filistin devletleri oluflturulacak 

flekilde bölünmesini öngören tasar›ya 

ret oyu vererek Arap ülkeleriyle birlikte hareket 

eden Türkiye, 1949 y›l›nda ‹srail devletini tan›yan 

ilk Müslüman ülke olarak Araplar› k›zd›rm›flt›r. 

1956 Süveyfl Savafl› sonras›nda ‹srail ile diplomatik 

iliflkilerini maslahatgüzar seviyesine, 1980 y›l›nda 

‹srail’in Do¤u Kudüs’ü ilhak edip Kudüs’ün 

tamam›n› baflkent ilan etmesi sonras›nda ise ikinci 

kâtip seviyesine indirirken bile ABD’nin Orta 

Do¤u’daki en önemli müttefiki ‹srail ile aras›nda 

düflmanca bir iliflki oluflmamas›na dikkat etmifltir. 

Arap ülkelerinin önemli bölümünün ›srarlar›na 

ra¤men ‹srail ile diplomatik iliflkilerini tamamen 

kesmemeye özen gösteren Türkiye, ABD etkisinin 

çok hissedildi¤i 1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›nda 

‹srail ile imzalad›¤› çok say›da askerî ifl birli¤i anlaflmas›yla 

bu ülkeyle iliflkilerini stratejik ortakl›k 

seviyesine yükseltmifltir. Ancak bu s›k› ifl birli¤i 

uzun sürmemifl, ‹srail’in Filistin ve bölgedeki Arap 

ülkelerini hedef alan sald›r›lar›n›n iyice artt›¤› 

2000’li y›llarda Türkiye-‹srail iliflkileri yeniden gerginlikler 

yaflam›flt›r. 2002 sonunda Türkiye’de iktidara 

gelen AK Partinin, ülke içerisinde demokrasiyi 

güçlendirip siyasi istikrar› art›rmak suretiyle 

ABD’nin Türk iç ve d›fl politikas›ndaki etkisini 

azaltmas›n›n ard›ndan, ‹srail’in sald›rgan politikalar›na 

yönelik tepkisini iyice sertlefltirdi¤i görülmüfltür. 

2008 sonundaki Gazze sald›r›lar›nda ‹srail’in 

yapt›¤› katliamlara sessiz kalmayan Baflbakan 

Erdo¤an’›n Davos toplant›s›nda ‹srail Cumhurbaflkan› 

fiimon Perez’e yönelik a¤›r suçlamalar›yla 

gerginleflen Türkiye-‹srail iliflkileri 2010 y›l›nda yaflanan 

“alçak koltuk krizi” ve “Mavi Marmara Sald›r›s›” 

ile iyice bozulmufltur.

222 



1. Türkiye-‹ran iliflkileri konusunda afla¤›daki ifadelerden 

hangisi do¤rudur? 

a. Türkiye, ‹ran’da gerçekleflen 1979 ‹slam Devrimi’nin 

ard›ndan bu ülke s›n›r›na asker y›¤arak, 

ABD’yi birlikte ‹ran’a karfl› müdahaleye 

ça¤›rm›flt›r. 

b. Türkiye, 1953’te ‹ran petrollerini millilefltiren 

Musadd›k’a karfl› ABD ve ‹ngiltere taraf›ndan organize 

edilen darbeye karfl› ç›km›flt›r. 

c. 1980’lerdeki ‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda Türkiye 

Irak’› desteklemifltir. 

d. ‹ran nükleer sorununun çözümü konusunda 

2010 y›l›nda Türkiye-‹ran-Brezilya aras›nda Tahran 

Anlaflmas› imzalanm›flt›r. 

e. Türkiye ve ‹ran, Suriye’de yaflanan halk ayaklanmalar› 

konusunda ortak politika izlemektedirler. 

2. I. Türkiye, ‹ran nükleer sorunu konusunda ABD’ye 

yak›n bir politika izlemektedir. 

II. PKK sorunu Türkiye-‹ran iliflkilerinin flekillenmesinde 

sürekli olumsuz rol oynam›flt›r. 

III. Türkiye, ABD’den gelen bask›lara ra¤men 2000’li 

y›llarda ‹ran ile ekonomik iliflkilerini gelifltirmifltir. 

Yukar›daki ifadelerden hangileri Türkiye’nin ‹ran politikas› 

konusunda do¤ruyu yans›tmaktad›r? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. II ve III 

d. Yaln›z III 

e. Yaln›z II 

3. Irak’›n kuzeyinde fiili bir Kürt devletinin oluflumunda 

en fazla hangisinin etkisi olmufltur? 

a. Türkiye’nin s›n›r ötesi operasyonlar› 

b. Çekiç Güç/Keflif Güç 

c. Füze Kalkan› Projesi 

d. PKK’n›n faaliyetleri 

e. Suriye’nin deste¤i 

4. I. Musul ve Kerkük’ün Türkiye’ye kat›lmas› 

II. Irak’›n toprak bütünlü¤ünün korunmas› 

III. PKK’n›n Kuzey Irak’tan ç›kar›lmas› 

Yukar›dakilerden hangileri Türkiye’nin son dönem Irak 

politikas›n›n amaçlar› aras›nda yer al›r? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. II ve III 


e. Yaln›z II 

5. Hangisi Türkiye-Irak iliflkileri konusunda yanl›flt›r? 

a. Türkiye, 2003 y›l›nda ABD’nin Irak’a yönelik sald›r›s›na 

destek vermifl ve Türk topraklar›n› kullanmas›na 

müsaade etmifltir. 

b. PKK’n›n Irak’›n kuzeyini kullanmas› iki ülke iliflkilerinin 

geliflmesini engellemifltir. 

c. Türkiye 1926 tarihli Ankara Anlaflmas› ile Musul 

vilayetinin Irak topra¤› oldu¤unu kabul etmifltir. 

d. Türkiye, Irak’›n 1990 y›l›nda Kuveyt’i iflgalinden 

k›sa bir süre sonra Kerkük-Yumurtal›k Petrol 

Boru Hatt›n› kapatm›flt›r. 

e. Türkiye, Irak konusunda fiii-Sünni ayr›l›¤›n›n 

çat›flmaya dönüflmemesine çal›flan bir politika 

izlemektedir. 

6. Hangisi Türkiye’nin Suriye ve Irak’la yaflad›¤› su sorunu 

konusundaki temel tezini yans›t›r? 

a. Taksim 

b. Tahsis 

c. Tanzim 

d. Tahkim 

e. Paylafl›m 

7. Hangisi Türkiye-Suriye iliflkilerinde gerginli¤e son 

verip olumlu bir dönemin kap›s›n› açm›flt›r? 

a. 1987 Ekonomik ‹flbirli¤i Protokolü 

b. 1939 Hatay Anlaflmas› 

c. 1992 fiam Anlaflmas› 

d. 1998 Adana Mutabakat› 

e. 1996 Güvenlik Anlaflmas›

8. I. 1987 Protokolü ile Türkiye F›rat Nehri’nden Suriye 

s›n›r›ndan saniyede 500 metreküp su b›rakmay› 

taahhüt etmifltir. 

II. Suriye 2000’li y›llar boyunca PKK’ya deste¤ini 

sürdürmüfltür. 

III. 2009 y›l›ndan beri Türkiye ile Suriye aras›nda 

“Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi” toplant›lar› 

yap›lmaktad›r. 

Türkiye-Suriye iliflkileri konusunda hangileri do¤rudur? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. II ve III 


e. Yaln›z I 

9. Türkiye-‹srail iliflkileri konusunda hangisi yanl›flt›r? 

a. 1956’da diplomatik iliflkiler maslahatgüzar 

düzeyine indirilmifltir. 

b. 1980 y›l›nda iliflkiler ikinci kâtip düzeyine 

indirilmifltir. 

c. 1990 y›l›nda Türkiye Tel Aviv’deki temsilcili¤ini 

büyükelçi düzeyine ç›karm›flt›r. 

d. 1996 y›l›nda iki ülke aras›nda Askeri ‹flbirli¤i 

Çerçeve Anlaflmas› imzalanm›flt›r. 

e. 2011 y›l›nda Türkiye ‹srail ile diplomatik iliflkileri 

kesmifltir. 

10. I. ‹srail’in resmen özür dilemesi 

II. ‹srail’in Bat› fieria’daki askerlerini çekmesi 

II. ‹srail’in Gazze’ye yönelik ablukas›na son 

vermesi 

Yukar›dakilerden hangileri “Mavi Marmara Sald›r›s›” 

sonras›nda Türkiye’nin ‹srail’den talepleri aras›nda yer 

al›r? 

a. I ve II 

b. I ve III 

c. Yaln›z I 

d. Yaln›z II 



223 


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin ‹ran Politikas›” 


2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin ‹ran Politikas›” 


3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Irak Politikas›” 


4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Irak Politikas›” 


5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Irak Politikas›” 


6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Suriye Politikas›” 


7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Suriye Politikas›” 


8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Suriye Politikas›” 


9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’nin ‹srail-Filistin 

Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’nin ‹srail-Filistin 

Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 



Türkiye’nin ‹ran politikas›n›n flekillenmesinde etkili 

olan faktörler dönem dönem farkl›l›k göstermekle birlikte 

genel olarak, dinin her iki ülkede farkl› yorumlanmas›, 

ABD’nin ‹ran’› s›k›flt›rmaya ve yaln›zlaflt›rmaya 

yönelik politikalar›n›n Türkiye üzerine yans›malar› ve 

karfl›l›kl› ekonomik ba¤›ml›l›¤›n art›r›lmas› yoluyla her 

iki ülkenin ç›kar sa¤lad›¤› bir ifl birli¤i oluflturmak olarak 

say›labilir. 


Türkiye’de iç politikada ‹slamc› siyasetin güçlendi¤i 

1990’l› y›llarda yaflanan Laik-‹slamc› güç mücadelesine 

‹ran’la iliflkilerin alet edilmesi, özellikle Erbakan’›n 

baflbakanl›¤› döneminde ‹ran’la gelifltirilmeye çal›fl›lan 

iliflkilerin kat› laik kesimlerce, Türkiye’nin ‹ran 

benzeri bir rejime sürüklenmek istenmesi fleklinde 

yorumlanmas› bu dönemde iliflkilerin kötüleflmesinin 

nedenlerinden biridir. Ayn› kesimlerin, Türkiye’deki 

baz› suikastlar›n arkas›nda ‹ran oldu¤u yönündeki 

suçlamalar› da bu kapsamda de¤erlendirilebilir. ‹ran’a 

karfl› yapt›r›mlar›n› sertlefltiren ABD’nin, Türkiye’nin 

de bu do¤rultuda ‹ran ile iliflkilerini s›n›rland›r›lmas›

224 


yönündeki bask›lar› bir baflka gerekçedir. Ankara’n›n 

‹ran’› PKK’ye destek vermekle suçlamas› ve Tahran’›n 

da Türkiye’yi Halk›n Mücahitleri Örgütünü desteklemekle 

itham etmesi de iliflkilerin güvenlik boyutuna 

zarar vermifltir. 


Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Milletler Cemiyeti (MC) 

taraf›ndan ‹ngiltere’nin vesayeti alt›na verilen Irak ile 

Türkiye aras›ndaki s›n›r›n belirlenmesi sürecinde Musul 

vilayetinin hangi ülkeye ait olaca¤› sorun olmufltu. Türkiye, 

Misak-Milli s›n›rlar› içerisinde yer alan Musul’un 

kendisine verilmesini isterken ‹ngiltere, zengin petrol 

kaynaklar›na sahip bu bölgeyi kendi kontrolü alt›ndaki 

Irak s›n›rlar› içerisinde tutmak istiyordu. Lozan’da yap›lan 

görüflmelerde uzlaflma sa¤lanamamas› üzerine, sorunun 

ikili görüflmelerle çözülmesi, olmazsa Milletler 

Cemiyeti taraf›ndan karara ba¤lanmas› fleklindeki ‹ngiltere 

önerisi Türkiye taraf›ndan kabul edilmiflti. MC’deki 

a¤›rl›¤›n› kullanarak sorunu istedi¤i gibi çözmek isteyen 

‹ngiltere’nin ikili görüflmelerdeki kat› tutumu yüzünden 

konu MC’ye getirilmifl ve MC Konseyinin verdi- 

¤i kararla Musul Irak’a ba¤lanm›flt›r. O dönemde ‹ngiltere 

ile silahl› bir çat›flmay› göze alamayan Türkiye, 

1926 y›l›nda bu ülkeyle imzalad›¤› Ankara Anlaflmas›’yla 

bu karar› kabul etmifltir. 


Irak politikas›nda temel hedefleri, bu ülkenin toprak 

bütünlü¤ünün korunmas› ve Kuzey Irak’ta PKK’nin üslenmesinin 

önlenmesi olan Türkiye’nin 1990’l› y›llarda 

izledi¤i politika bu amaçlara hizmet etmeyen sonuçlar 

do¤urmufltur. 1991 Savafl› sonras›nda isyan eden Kürtlerin 

Saddam Hüseyin güçleri taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmalar›n›n 

ard›ndan yeni bir Halepçe Katliam› yaflanmas›ndan 

endifle ederek Türkiye ve ‹ran s›n›r›na y›¤›lmalar› 

Türkiye’yi ABD ile birlikte hareket ederek Irak’›n 

kuzeyinde oluflturulan “güvenli bölge” ve “uçufla yasak 

bölge”nin denetimi için bir uluslararas› güç oluflturmaya 

itmiflti. Operation Provide Comfort ad›n› tafl›yan ve 

2003 y›l›nda Saddam Hüseyin’in devrilmesine kadar ‹ncirlik 

merkezli olarak görev yapan bu güce ba¤l› uçaklar›n 

Irak merkezî hükûmetinin, ülkenin kuzeyinde hâkim 

olmas›n› engelleyen denetim faaliyeti bölgede fiili 

bir Kürt devletinin oluflmas› ve PKK’n›n bölgedeki etkinli¤ini 

art›rmas› sonucunu do¤urmufltur. 


Cumhuriyet’in kuruluflundan beri Türkiye’nin Suriye ile 

iliflkileri genel olarak olumsuz bir seyir izlemifl, iki ülke 

aras›nda ciddi sorunlar yaflanm›flt›r. Cumhuriyetin ilk 

döneminde gündeme gelen Sancak/Hatay sorununun 

Türkiye lehine çözülmesi sonras›nda Suriye’nin bu bölgenin 

kendisine ait oldu¤u yönündeki iddialar› uzun 

süre devam etmifltir. ‹ki ülke aras›ndaki bir baflka sorun 

F›rat, Dicle ve Asi nehri sular›n›n paylafl›m› konusunda 

yaflanm›flt›r. Özellikle Türkiye’nin F›rat nehri üzerindeki 

baraj ve sulama projelerinden olumsuz etkilenen Suriye’nin, 

Ankara’y› su emperyalizmi yapmakla suçlamas› 

söz konusu olmufltur. Hatay ve Suriye konular›nda 

Ankara’dan istedi¤ini alamayan Suriye’nin, Türkiye’ye 

zarar vermek ve talepleri karfl›s›nda tavize zorlamak 

için PKK’yi desteklemesi uzun y›llar boyunca iki ülke 

aras›ndaki en büyük sorunu oluflturmufltur. Son olarak, 

Arap Devrimleri s›ras›nda iki ülke politikalar›n›n ayr›flmas› 

ve Türkiye’nin Suriye’deki muhalifleri desteklemesi 

yeni bir sorun olarak ortaya ç›km›flt›r. 


2008 sonunda ‹srail’in Gazze sald›r›s› s›ras›nda yapt›¤› 

büyük katliamlara kadar bu ülkeyle iliflkilerinde “elefltirel 

ifl birli¤i” olarak adland›r›labilecek bir politika izleyen 

Türkiye, bir yandan ‹srail ile ekonomik, askerî ve 

siyasi alanlarda ifl birli¤i yaparken di¤er yandan da ‹srail’in 

sald›rgan politikas›na elefltiriler yöneltmekte ve 

bu ülkenin rahats›zl›k duyabilece¤i ad›mlar atmaktayd›. 

Bu elefltiri ve rahats›zl›k uyand›ran giriflimler çerçevesinde, 

‹srail’in 2004 y›l›nda Hamas liderleri Ahmed Yasin 

ve Abdülaziz el-Rantisi’yi öldürmesi sonras›nda Baflbakan 

Erdo¤an’›n bu ülkeyi “devlet terörü” uygulamakla 

suçlamas›, 2006 y›l›nda Filistin’de yap›lan seçimleri 

kazanan ve ‹srail’in meflruiyetini reddeden Hamas lideri 

Halid Meflal’in Ankara’ya davet edilmesi, 2006 y›l›ndaki 

‹srail’in Gazze ve Lübnan sald›r›lar›na tepki olarak 

‹srail’i suçlayan aç›klamalar›n yap›lmas› ve bu ülkeye 

su sat›lmas›na iliflkin Manavgat Projesi’nin iptal edilmesi 

örnek olarak gösterilebilir. 2009’dan itibaren ise Davos 

Krizi s›ras›nda iyice sertleflen Türkiye’nin ‹srail politikas›, 

önce bu ülkeyle askerî ifl birli¤inin ask›ya al›nmas›, 

ard›ndan da 2010 y›l›nda yaflanan ‹srail’in Mavi 

Marmara Sald›r›s› sonras›nda diplomatik iliflkilerin ikinci 

kâtip düzeyine indirilmesine kadar varm›flt›r.


Akdevelio¤lu, Atay - Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001), “‹ran’la 

‹liflkiler”, Türk D›fl Politikas›. Cilt-I, Bask›n Oran 

(edit.), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde ss. 648-652. 

Akdevelio¤lu, Atay - Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001), “Orta 

Do¤u’yla ‹liflkiler”, Türk D›fl Politikas›. Cilt-I, Bask›n 

Oran (edit.), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde 

ss. 357-369. 

Ar›, Tayyar. (2008), Geçmiflten Günümüze Orta Do- 

¤u, Bursa: MKM Yay›nc›l›k. 

Ba¤c›, Hüseyin. (1990), Demokrat Parti Dönemi D›fl 

Politikas›, Ankara: ‹mge Kitabevi. 

Balc›, Ali. (2010), “‹srail Sorunu: Orta Do¤u’nun Gordion 

Dü¤ümü”, Dünya Çat›flmalar›. Cilt-I, Kemal 

‹nat-Burhanettin Duran-Muhittin Ataman (edits.), 

Ankara: Nobel Yay›nlar›, içinde ss. 99-163. 

Balc›, Ali. (2012), “Foreign Policy as Politicking in the 

Sarikiz Coup Plot: Cyprus between the Coup Plotters 

and the AKP”, Middle East Critique, Volume 21, 

Issue 2, 2012. 

Balc›, Ali-Kardafl, Tuncay. (2012), “The Changing Dynamics 

of Turkey’s Relations with Israel: An Analysis 

of ‘Securitization’”, Insight Turkey, April-June 

2012, Volume 14, Number 2, pp. 99-120. 

Balc›, Ali-Yefliltafl, Murat. (2006), “Turkey’s New Middle 

East Policy: The Case of the Meeting of the Foreign 

Ministers of Iraq’s Neighboring Countries”, Journal 

of South Asian and Middle Eastern Studies, Volume: 

XXIX, Issue: 4, Summer 2006, ss. 18-37. 

Dursuno¤lu, Alptekin. (2000), Stratejik ‹ttifak. Türkiye-‹srail 

‹liflkilerinin Öyküsü, ‹stanbul: Anka Yay›nlar›. 

Erhan, Ça¤r›-Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001), “‹srail’le ‹liflkiler”, 

Türk D›fl Politikas›. Cilt-I, Bask›n Oran (edit.), 

‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde ss. 796-801. 

F›rat, Melek-Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001a), “Arap Devletleriyle 

‹liflkiler”, Türk D›fl Politikas›. Cilt-I, Bask›n 

Oran (edit.), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde ss. 

615-635. 

F›rat, Melek-Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001b), “Arap Devletleriyle 

‹liflkiler”, Türk D›fl Politikas›. Cilt-II, Bask›n 

Oran (edit.), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde 

ss. 124-148. 

F›rat, Melek-Kürkçüo¤lu, Ömer. (2001c), “Sancak (Hatay) 

Sorunu”, Türk D›fl Politikas›. Cilt-I, Bask›n 

Oran (edit.), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde ss. 

279-292. 


225 

Gönlübol, Mehmet-Sar, Cem. (1989), “1919-1938 Y›llar› 

Aras›nda Türk D›fl Politikas›”, Olaylarla Türk D›fl 

Politikas›, Mehmet Gönlübol (edit.), Ankara: Alk›m 

Kitabevi, ss. 3-133. 

‹nat, Kemal. (2000), Türkische Nahostpolitik am Anfang 

des 21. Jahrhunderts, Doktora Tezi, Siegen: 

Siegen Üniversitesi 

‹nat, Kemal. (2006), “Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas› 

2005”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 2005, Kemal ‹nat-Ali Balc›, 


‹nat, Kemal. (2008), “Türkiye’nin Orta Do¤u Politikas› 

2006”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 2006, Kemal ‹nat-Muhittin 

Ataman (edits.), Ankara: Nobel Yay›nlar›, içinde 

ss. 1-54. 

‹nat, Kemal. (2009a), “Türkiye’nin ‹ran Politikas› 2007”, 

Orta Do¤u Y›ll›¤› 2007, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman-Murat 

Yefliltafl (edits.), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›, 


‹nat, Kemal. (2009b), “Türkiye’nin ‹ran Politikas› 2008”, 

Orta Do¤u Y›ll›¤› 2008, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman-Burhanettin 

Duran (edits.), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›, 


‹nat, Kemal. (2010), “Irak: ABD ve Saddam Hüseyin “‹flbirli¤i” 

ile Gelen Y›k›m”, Dünya Çat›flmalar›. Cilt- 

I, Kemal ‹nat-Burhanettin Duran-Muhittin Ataman 

(edits.), Ankara: Nobel Yay›nlar›, içinde ss. 9-98. 

‹nat, Kemal. (2011a), “Türkiye’nin ‹ran Politikas› 2009”, 

Orta Do¤u Y›ll›¤› 2009, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman- 

Cenap Çakmak (edits.), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›, 


‹nat, Kemal. (2011b), “Türkiye’nin ‹ran Politikas› 2010”, 

Orta Do¤u Y›ll›¤› 2010, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman- 

‹smail Numan Telci (edits.), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›, 


‹nat, Kemal-Duran, Burhanettin. (2005), “AKP D›fl Politikas›: 

Teori ve Uygulama”, Demokrasi Platformu, 

Y›l 1, Say› 4, Güz 2005, ss. 1-39. 

‹nat, Kemal-Telci, ‹smail Numan. (2011a), “Türkiye’nin 

‹ran, ‹srail/Filistin ve Suriye Politikas› 2009”, Türk 

D›fl Politikas› Y›ll›¤› 2009, Burhanettin Duran-Kemal 

‹nat-Muhittin Ataman (edits.), Ankara: SETA Yay›nlar›, 


‹nat, Kemal-Telci, ‹smail Numan. (2011b), “Türkiye’nin 

‹ran, ‹srail/Filistin ve Suriye Politikas› 2010”, Türk 

D›fl Politikas› Y›ll›¤› 2010, Burhanettin Duran-Kemal 

‹nat-Mesut Özcan (edits.), Ankara: SETA Yay›nlar›, 

içinde ss. 67-136.

226 


Kardafl, Tuncay. (2006), “Türkiye-‹srail ‹liflkilerinin ‘Analiz 

Düzeyi’ Kapsam›nda De¤erlendirilmesi: 1996- 

2006”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 2005, Kemal ‹nat-Ali Balc›, 


Mifl, Nebi. (2009), “Suriye 2007”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 

2007, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman-Murat Yefliltafl 

(edits.), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›, içinde ss. 249-277. 

Mifl, Nebi. (2011), “Suriye 2009”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 

2009, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman- Cenap Çakmak 


Olson, Robert. (2005), Türkiye-‹ran ‹liflkileri 1979- 

2004, Ankara: Babil Yay›nc›l›k. 

Özcan, Mesut. (2009), “Irak 2008”, Orta Do¤u Y›ll›¤› 

2008, Kemal ‹nat-Muhittin Ataman-Burhanettin Duran 


Steinbach, Udo. (1996), Die Türkei im 20. Jahrhundert, 

Bergisch Gladbach: Bastei Lübbe Verlag. 

Stratejik Düflünce Enstitüsü. (2011), Türkiye-‹srail ‹liflkileri, 

‹stanbul. 

Türkmen, ‹lter. (2010), Türkiye Cumhuriyeti’nin Orta 

Do¤u Politikas›, ‹stanbul: Bilgesam 

“Davuto¤lu’dan ‹srail Aç›klamas›”, Sabah, 2 Eylül 2011. 

“Suriye’ye Beklenen Yapt›r›mlar Aç›kland›, Sürpriz 

Yok”, Zaman, 30 Kas›m 2011.



 

 

 

 


Orta Do¤u güç dengesindeki temel parametreleri aç›klayabilecek, 

Büyük Güçlerin Orta Do¤u’da egemen olmak istemelerinin ard›ndaki sebepleri 

s›ralayabilecek, 

Bölgeye en uzak ülke olan ABD’nin Orta Do¤u’daki ç›karlar›n› tart›flabilecek, 

Rusya’n›n bölge ülkeleri ile olan iliflkilerini aç›klayabileceksiniz. 


• Orta Do¤u 

• ABD 

• Rusya 



Küresel Güçlerin 

Orta Do¤u Politikas›: 

Mücadelenin 

Diplomatik ve 

Stratejik Boyutlar› 

• Büyük Güçler 

• ‹ngiltere 


• ‹NG‹LTERE’N‹N ORTA DO⁄U 

POL‹T‹KASI 

• ÇARLIK RUSYASI VE ORTA DO⁄U 

• SSCB’N‹N ORTA DO⁄U 

POL‹T‹KASI 

• SSCB SONRASI RUSYA’NIN ORTA 

DO⁄U POL‹T‹KASI 

• RUSYA-‹RAN ‹L‹fiK‹LER‹ 

• RUSYA-‹SRA‹L ‹L‹fiK‹LER‹ 

• ARAP BAHARI’NIN RUSYA-SUR‹YE 

‹L‹fiK‹LER‹NE ETK‹LER‹ 

• AMER‹KA B‹RLEfi‹K 

DEVLETLER‹’N‹N ORTA DO⁄U 

POL‹T‹KALARI 

• SO⁄UK SAVAfi SONRASINDA 

ABD’N‹N ORTA DO⁄U’DA 

HEGEMON‹K GÜÇ 

POL‹T‹KALARININ 

GELECE⁄‹NDEK‹ BEL‹RS‹ZL‹KLER

Küresel Güçlerin Orta Do¤u 

Politikas›: Mücadelenin 

Diplomatik ve Stratejik 

Boyutlar› 

G‹R‹fi 

Orta Do¤u bölgesi, sahip oldu¤u do¤al kaynaklar›, jeopolitik ve sosyokültürel de- 

¤erleri dikkate al›nd›¤›nda tüm insanl›k tarihî boyunca büyük güçlerin küresel mücadelelerinin 

odak noktas›n› teflkil etmifltir. 

Orta Do¤u politikalar› doktrinde Bat›l› oryantalistler ve d›fl politika uzmanlar› 

taraf›ndan, genel olarak kültürel, etnik ve dinsel farkl›l›klar›n alg›lanmas› ve Bat› 

modernizasyonu, demokrasi prensip ve kurumlar›n›n iflleyifl modellerindeki k›yaslamalar› 

esas alan yaklafl›mlar içinde yorumlanm›flt›r. Söz konusu bak›fl aç›s›, uygulamada 

Orta Do¤u toplumlar›n›n petrol rezervlerine sahip olmalar›na ra¤men, 

Sanayi Devrimi ve teknolojik kalk›nma yolunda baflar›l› olamad›klar›, öte yandan 

toplumsal düzen içinde ise Bat› demokratik kurumlar›na olumlu yönde ayak uyduramad›klar› 

gerekçesi ile elefltirilmifltir. Buna karfl›n, petrolün Bat›l› toplumlar›n endüstriyel 

kalk›nmalar›, ticari ürünlerin pazarlara ulaflt›r›lmas› ve modernleflmesinde 

müspet rol oynad›¤› ileri sürülmüfltür. (Speiser, 1953:133). Avrupa ile Arap Orta 

Do¤u’su aras›ndaki iliflki XIX. yüzy›lda ciddi biçimde de¤iflmifltir. Orta Do¤u halklar›n›n 

yeni koflullara uyum sa¤lama çabas›, yerel ekonomilerle toplumlar›nda 

köklü de¤ifliklikleri beraberinde getirmifltir. (Rafeq, 2011:53) Ancak, dönemin siyasal 

retorikleri çerçevesinde petrol kaynaklar›n›n Osmanl› Devleti egemenli¤i alt›nda 

olmas›, Büyük Güçlerin Orta Do¤u siyasetini de¤ifltirmek için statükonun farkl›laflt›r›lmas› 

yolundaki politikalar›n› ön plana ç›karm›flt›r. Nitekim Fransa-‹ngiltere 

aras›nda, gizlice yap›lan ve Osmanl› Devleti topraklar›n›n paylafl›lmas›n› hedefleyen 

tarihî Sykes-Picot Antlaflmas› ve Belfaour Deklarasyonunun, Orta Do¤u’nun 

önemli geliflmelerinden birisi oldu¤unu belirtmek gereklidir. Gerçekten de emperyal 

politikalar›n merkezi hâline gelmesinde I. Dünya Savafl› sonunda Orta Do¤u’da 

Osmanl› yönetiminin tasfiyesi ile birlikte, bölge dönemin Büyük Güçleri konumundaki 

‹ngiltere ile Fransa aras›nda pay edilmifltir. Bu bölüflüm denklemine yak›ndan 

bak›ld›¤›nda ise M›s›r ve Basra Körfezi ülkelerinde denetimi daha önceden 

tesis eden ‹ngiltere’nin savafl›n ard›ndan Ürdün, Irak ve Filistin’de manda yönetimleri 

kurdu¤u görülmektedir. Fransa ise Tunus, Cezayir ve Fas’›n d›fl›nda Lübnan ve 

Suriye’yi ele geçirmifltir. Nitekim ‹ngiltere ve Fransa, Orta Do¤u bölgesinde Osmanl› 

‹mparatorlu¤u’nun tasfiyesinde I. Dünya Savafl› esnas›nda Arap ve Yahudi 

milliyetçili¤ini desteklemifllerdir. (Said, 1973:35) Nihayetinde, Büyük Güçler, I. 

Dünya Savafl› sonras›nda, Osmanl› miras›ndan kalan, Orta Do¤u ve Kuzey Afrika’n›n 

büyük bölümünü sömürgelefltirmifltir.

230 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


‹NG‹LTERE’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI 

‹ngiltere, sahip oldu¤u sömürge imparatorlu¤u için en yak›n ve ciddi tehlike olarak 

endüstriyel gücü sergileyen Almanya’n›n Londra’n›n ç›karlar›na ayk›r› revizyonist 

politikalar güdebilecek aktör oldu¤una kanaat getirmifltir. Almanya’n›n “Pan 

Germanist” politikalar›n Orta Avrupa’da giderek artan ideolojik etkisi, Berlin’in alabilece¤i 

pozisyonlar hakk›ndaki de¤erlendirmelerde öne ç›kan belirsizlik boyutu, 

‹ngiliz askerî ve siyasal elitinin güvenlik endiflelerini derinlefltirmifltir. ‹ngiltere, Almanya’n›n 

Avrupa Ahengine flekil veren klasik Büyük Güçler dengesindeki gidifla- 

t› dikkatle mercek alt›na alm›flt›r. XX. yüzy›l›n bafl›nda Büyük Güçler aras›ndaki 

SIRA S‹ZDE 

mücadelede, ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti ve O’nun müttefiki konumundaki Almanya’y› 

etkisiz k›larak, Mezopotamya bölgesinde Çarl›k Rusya’s›n›n nüfuzunun 

önlenmesiDÜfiÜNEL‹M yolunda bir temel diplomatik çizgi izledi¤i söylenebilir. Osmanl› Devleti’ne 

karfl› ‹ngiltere, M›s›r, Suudi Arabistan, Irak ve Körfez ülkeleri üzerinde kurmay› 

planlad›¤› yeni düzende Fransa ile k›smen Suriye ve Lübnan üzerinde bir ortak- 

SORU 

l›k ittifak›n› benimsemifltir. 

D‹KKAT 

‹ngiltere, Orta D‹KKAT Do¤u bölgesindeki hayati ç›karlar›n› gözeterek 1877-1878 Osmanl›-Rus 

Savafl›ndan yenik ç›kmas› üzerine Avrupa dengesinin Rusya lehine bozulmas›n› önlemek 

SIRA S‹ZDE maksad› ile 

SIRA 

takip 

S‹ZDE 

etti¤i geleneksel Türkiye’ye destek politikas›n› 1878 Berlin Kongresi 

sonras›nda de¤ifltirmifltir. ‹ngiltere, Balkanlarda Slav milliyetçili¤ini harekete geçirmek 

sureti ile bu halklar›n ayaklanmalar›n› ve ba¤›ms›zl›k hareketlerine destek sa¤la- 

AMAÇLARIMIZ m›flt›r. Londra, AMAÇLARIMIZ 1829’da Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›lmas› ile ba¤l› kalmay›p 

1912-1913 Balkan Savafllar› esnas›nda Yunanistan’a askerî ve siyasi yard›m temin etmifltir. 

Ayr›ca, Türk deniz gücünü zay›flatmak maksad› ile paras› ödenmesine ra¤men Sultan 

K ‹ T A P 

Reflat ve Sultan K ‹ TOsman A P ad› verilen iki dretnot s›n›f› savafl gemisine ambargo uygulayarak, 

Ege Denizi’nde üstünlü¤ün Yunanistan’a geçmesini sa¤lam›flt›r. Nihayet, Londra 

son tahlilde Yunan Ordusu’nun mutlak yenilgisi ile sonuçlanan 1919 Anadolu iflgaline 

TELEV‹ZYON destek temin TELEV‹ZYON etmifltir. 

Harita 8.1 

‹NTERNET 

Ba¤dat Demir yolu 

‹NTERNET 

Projesi 

Kaynak: http://freepages.military.rootsweb.ancestry.com/~worldwarone/WWI/TheGeographyOfTheGreatWar/

8. Ünite - Küresel Güçlerin Orta Do¤u Politikas›: Mücadelenin Diplomatik ve Stratejik Boyutlar› 

‹ngiltere’nin Orta Do¤u’da I. Dünya Savafl› öncesi haz›rlanan ve Sovyet Devrimi 

sonras›nda Lenin taraf›ndan aç›klanan Anadolu gizli paylafl›m planlar›nda Rusya 

ile Bo¤azlar›n kontrolü esasa ba¤lanm›flt›r. Bu do¤rultuda, Kafkaslar bölgesinde 

Osmanl› Ordusuna karfl› Ermeni ayaklanmas› desteklenmifltir. ‹ngiltere, Türkiye 

ile Rusya aras›na bir set çekmek için Amerika himayesinde bir Ermenistan devleti 

kurmak istemifltir. (Kürkçüo¤lu, 1978:65) ‹ngiltere, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun 

Çarl›k Rusya’s› karfl›s›nda toprak bütünlü¤ünün muhafazas›nda destek verilmesini 

öngören politikas›nda 1907 y›l›nda de¤iflikli¤e gitmifltir. Almanya’n›n Ba¤dat Demiryolu 

projesi ile Orta Do¤u petrollerine hakim olabilece¤i düflüncesi, Rusya ile 

ittifak edilmesi fikrini ön plana ç›karm›flt›r. (Shwadran, 1958:7). ‹ngiltere, bu noktada, 

Almanya’n›n Osmanl› devleti ile yak›nlaflmas›, askerî ve ekonomik yard›mlar›n› 

art›rmas›n› ve Ba¤dat demir yolu projesi ile bölgedeki Arap devletleri üzerindeki 

nüfuz alan›n›n güçlendirmesini çok ciddi bir tehdit olarak tan›mlam›flt›r. (Reinsch, 

1910). 

‹ngiltere, Almanya’n›n deniz gücündeki bu giriflimini Orta Do¤u’da kesintiye 

u¤ratabilmek için Fransa ile ittifak ederek bloke etmenin ç›karlar›na uygun olaca- 

¤›na karar vermifltir. Rusya’n›n 1905’te Japonya karfl›s›nda ald›¤› a¤›r yenilgi, ‹ngiltere’nin 

Rusya’y› “‹kinci S›n›f Askerî Güç” olarak tan›mlamas›na yol açm›flt›r. Öte 

yandan ‹ngiltere, “Alman-Rus” ekonomik ittifak›n›n 1910 tarihinde Ba¤dat Demiryolu 

projesinde ifl birli¤i yapmas›n› flüphe ile karfl›lam›flt›r. ‹ngiltere Almanya’n›n 

Ba¤dat Demiryolu Projesi ile Basra Körfezini ve Osmanl›’n›n Aç›k Deniz limanlar›n› 

kontrol alt›na alabilece¤i, Alman diplomatik bask›s›n›n Rus siyasal elitini de 

etkileyerek, bir ülkeye yak›nlaflmas›n›n olas› tehlikeler olarak hesaplam›flt›r. Böylece, 

‹ngiltere Rusya’n›n ‹ran önünde bask› unsuru olarak da kullan›labilece¤ini 

düflünmüfltür. 

Osmanl› Döneminde ‹ngiltere’nin Orta Do¤u politikas›n› aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

1 

‹ngiltere, deniz egemenli¤ini Hint Okyanusu’na kadar garanti alt›na almay› he- 


def edinmifltir. Öte yandan, Do¤u Akdeniz’in güvenli¤ini sa¤layan Süveyfl Kanal› 

vas›tas› ile M›s›r- Hindistan deniz ticaret hatt›n›n aç›k tutulmas› için, Osmanl› ‹m- 


paratorlu¤u’nu tasfiye ederek Londra’n›n ç›karlar›n› kay›ts›z flarts›z SORUdestekleyecek 

küçük devletler kurulmas›n›n sa¤lanmas› politikas›n› bafllatm›flt›r. Bu maksatla, ‹n- 

SORU 

giliz ekonomisi için hayati önemi haiz bulunan Arap yar›madas›ndaki petrol kay- 

D‹KKAT 

naklar›n›n elde edilmesinde Arap milliyetçili¤i Osmanl› devletine karfl› ideolojik 

ana eksen olarak kullan›lm›flt›r. ‹ngiltere XIX. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren, Orta 

D‹KKAT 

Do¤u’ya gönderdi¤i misyonerler, istihbarat ajanlar›, siyasi flarkiyatç›lar, SIRA S‹ZDE arkeolog- 

SIRA S‹ZDE 

lar, vas›tas› ile bir yandan bölgede petrol kaynaklar›n› ararken di¤er yandan Hilafet’in 

Osmanl› yönetiminden al›narak, kendi kontrolü alt›ndaki SIRA Arap S‹ZDE devletlerine 

SIRA S‹ZDE 


devrini amaçlam›flt›r. Sultan Abdülhamit, bu tehlikeyi zaman›nda tespit ederek, 

‹ngiltere’yi 

güçlü bir Osmanl› hilafetinin ‹ngiliz ç›karlar›na hizmet edece¤ini ikna et- 


meye çal›flm›flt›r. Osmanl› Sultan› Abdülhamit, ‹ngiltere ve Fransa’n›n K ‹ T A PDo¤u 

Sorununu” 

kesin bir çözüme ulaflt›rmak için Osmanl› topraklar›n› kendi aralar›nda pay- 


K ‹ T A P 

laflmaya haz›rland›klar›n› öngörmüfltür. 

SORU 

SORU 

TELEV‹ZYON 

Abdülhamit Han, ‘’‹ttihad-‹slam/Müslüman Birli¤i’ni’’ sa¤lamak sureti D‹KKAT ile cihat ça¤r›s› yapmas› 

hâlinde ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’n›n hâkimiyeti alt›ndaki Müslüman topraklarda çok 

TELEV‹ZYON 

D‹KKAT 

ciddi bir tehdit oluflturmak kart›n› elinde muhafaza etmeye ve bu suretle tarihî bir cayd›r›- 

SIRA S‹ZDE 

c›l›k unsurunu diplomatik pazarl›k unsuru olarak masada tutmaya çaba ‹NTERNET sarf etmifltir. 

SIRA S‹ZDE 

‹NTERNET 

AMAÇLARIMIZ 

231 

AMAÇLARIMIZ 


232 

Büyük Güçler aras›ndaki 

Orta Do¤u mücadelesi, 

günümüzde oldu¤u üzere, I. 

ve II. Dünya Savafllar› 

esnas›nda da devam 

etmifltir. Esasen, 

uluslararas› iliflkiler disiplini 

aç›s›ndan “Great Game- 

Büyük Oyun” olarak 

tan›mlanan Rusya-‹ngiltere 

aras›nda Hindistan-Orta 

Asya bölgesindeki hâkimiyet 

mücadelesini k›r›lma 

noktas› Afganistan 

olmufltur. 


Bir baflka ifade ile, Abdülhamit Osmanl› topraklar›n›n pay edilme planlar›na 

karfl›, Cihat tehdidini politik bir enstrüman olarak kullanm›flt›r. Abdülhamit bu ba¤lamda, 

Hilafeti merkezî ve evrensel bir konuma yükselmifl ve kendisi de bizzat bütün 

dünyadaki Müslümanlar›n sözcüsü hâline gelmifltir. Böylece, Türkler, bir kez 

daha Sünni ‹slam’›n bayraktar› ve koruyucusu rolünü üstlenmifllerdir. (Karpat, 

2012:49) Nitekim doktrinde kültürel, siyasal, askerî aç›dan ele al›nd›¤›nda Orta 

Do¤u halklar› taraf›ndan “Osmanl› Türkleri, Müslüman dünyas›n›n Romal›lar› 

olarak adland›r›lm›flt›r.” (Lustick, 1997: 653) 

‹ngiltere ise kendi yönetimi alt›ndaki Müslüman halklar›n, Osmanl› Hilafetinden 

etkilenmesini önlemek maksad› ile Arap ülkeleri üzerindeki etkinli¤ini art›rmay› 

ve alternatif Hilafetin bu zay›f devletlerin kontrolüne geçmesini sa¤layacak 

de¤iflim için dü¤meye basm›flt›r. ‹ngiltere, bu do¤rultuda 1871 tarihinden itibaren 

Orta Do¤u politikalar›nda en zay›f halka olan Bahreyn, Kuveyt ve di¤er emirliklerin 

bulundu¤u Basra Körfezinde imtiyazlar elde ederek, bu bölgeyi kontrol etmeyi 

amaçlam›flt›r. Bu ba¤lamda, Osmanl› Ba¤dat demir yolunun Almanya ile bu topraklara 

girmesi önlenmifltir. ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’ne karfl› Arap yar›madas›nda 

bafllatt›¤› “böl ve yönet’’ politikas›nda vaat etti¤i Büyük Arabistan topraklar›n› 

kontrol edecek Vahhabi Devleti’nin kurulmas›n› sa¤lamak maksad› ile Suud Ailesine 

destek sa¤lam›flt›r. (Lutskiy, 2011: 325) Ancak, I. Dünya Savafl› sonras›nda 

Orta Do¤u’da ‹ngiliz emperyalizmi uzun ömürlü olmam›fl, M›s›r ve Irak’ta 1930’larda 

çökmüfltür. Çok geçmeden Fransa da Suriye ve Lübnan’daki etkinli¤ini II. Dünya 

Savafl›’ndan sonra kaybetmifltir. (Halliday, 1988: 3). 

Büyük Britanya ‹mparatorlu¤u’nun ulus devlet format›ndaki devam› olarak ‹ngiltere’nin 

d›fl politika çizgisinin geride kalan yar›m as›rl›k süre zarf›nda izledi¤i seyir, 

karmafl›k uluslararas› ittifak sistemleri aras›nda denge kurmaya çabalarken küresel 

siyasetteki geliflmelere somut siyasi, askerî ve ekonomik gücünün üzerinde 

tesir etmeye çal›flan bir aktörün serencam› olarak özetlenebilir. XX. yüzy›l›n ikinci 

yar›s›nda ‹ngiliz d›fl politika tercihlerinin temel parametrelerini II. Dünya Savafl› sonunda 

belirleyen Winston Churchill, “üzerinde günefl batmayan imparatorluk” 

unvan›n› yitiren ‹ngiltere’nin bu kayb›n telafisi için “üç daire” prensibi üzerine 

kurulu çok boyutlu bir diplomatik rol oynamas› gerekti¤ini savunmufltur. K›smen 

kesiflen bu daireler ise imparatorluk bakiyesi milletleri bir çat› alt›nda toplayan ‹ngiliz 

milletler toplulu¤u (British commonwealth), Amerika Birleflik Devletleri ile 

stratejik ortakl›k seviyesinde sürdürülmesi umulan iliflkilerin oluflturdu¤u transatlantik 

Anglo-Sakson ekseni ve ‹ngiltere’nin belirleyici bir rol oynamak istedi¤i Avrupa’daki 

iliflkileri kapsam›flt›r. “Üç daire” modelinin ‹ngiliz milletler toplulu¤unu 

temsil eden k›sm›, dekolonizasyon sürecinde ciddi bir problem alan› hâline gelip 

özellikle Afrikal› ülkelerin sömürge geçmifline matuf ekonomik talepleri sonucu tafl›nmas› 

zor bir yük hâlini al›nca d›fl politika çerçevesinden 1970’li y›llar›n bafllar›nda 

sessiz sedas›z d›fllanm›flt›r. Geriye, II. Dünya Savafl› sonras›nda “küresel hegemon” 

rolünü ‹ngiltere’den devralan ABD ile bölgesel bir güç olarak öne ç›kan Bat› 

Avrupa aras›nda stratejik bir z›plama tafl› ya da siyasi-diplomatik çevrelerde tercih 

edilen ifadeyle, “köprü” olmak kalm›flt›r. (Ünay, 2008). 

‹ngiltere, özellikle 1917 Sovyet Devrimi’nden sonra Komünist ideolojinin Hindistan 

bölgesine yay›lmas›n› önlemek için “Tampon Bölge” olarak tan›mlad›¤› Afganistan’a 

yard›mlar›n› 1919’dan itibaren artt›rm›flt›r. ‹ngiltere bu maksatla Afgan 

afliretleri ile temaslar›n› artt›rm›flt›r. Sovyet yönetimi ise Kral Emanullah yönetimine 

askerî ve siyasi deste¤ini sürdürmüfltür.


ÇARLIK RUSYASI VE ORTA DO⁄U 

Rusya, Büyük Güçler mücadelesinde. XIX. yüzy›lda, ‹ngiltere ile Hindistan yar›madas› 

ve bölgenin kontrolünü içeren Great Game - Büyük Oyun teorisi içinde rekabet 

hâlinde olmufltur. Öte yandan, öncelikle belirtmek gerekir ki Türk Bo¤azlar›n› 

kontrol ederek, Akdeniz’de s›cak denizlere inmek, bu ülkenin asli stratejik hedefleri 

içinde yer alm›flt›r. (Cafl›n, 2008). Rusya, I. Dünya Savafl›na kadar bölgede, Türkiye 

ve ‹ran ile ortak s›n›rlar›n›, paylaflm›flt›r. Ayr›ca, SSCB topraklar›nda yaflayan 

24 milyon Müslüman Türk halklar›n›n varl›¤›, Moskova’n›n bölgeye olan ilgisinin 

sürekli olmas›n› sa¤lam›flt›r. (Wheeler, 1959). Rusya’n›n Orta Do¤u politikas›nda 

“Büyük Güçler” teorisi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda jeopolitik endiflelerin ön planda oldu¤u 

göze çarpar. Rus modernleflmesini bafllatan Çar Petro’nun Orta Do¤u’ya 

“Aç›lan Koridor” olarak Karadeniz ve Türk Bo¤azlar›’na hâkimiyet kurmak sureti 

ile ‹stanbul’un kontrolünü amaç edinen bir politikay› benimsedi¤i ifade edilebilir. 

Nitekim 1696-1711 y›llar› aras›nda devam eden Osmanl›-Rus güç mücadelesi; Rus 

Donanmas›’n›n Karadeniz’i kontrolü ile sonuçlanm›flt›r. Rusya, Osmanl› ‹mparator- 

SIRA S‹ZDE 

lu¤u ile mücadelesinde 1853 K›r›m Harbi’nde ald›¤› yenilgiye ra¤men, 1877 Harbi 

ile kazand›¤› prestiji, Balkanlar ve Kafkasya’ya tafl›may› baflarm›flt›r. Ancak Çar Petro’nun 

hedefledi¤i Karadeniz’e askerî deniz üslerini kurup Osmanl› DÜfiÜNEL‹M donanmas›’n›n 

zay›flat›lmas›ndan sonra, ‹ran Körfezi ve Hindistan su yolunun kontrolünde “Pan 

Slavizm” ve “Ortodoks” ideolojiyi müfltereken derinlefltirmekte araç olarak kullan- 

SORU 

may› hedefledi¤i unutulmamal›d›r. 

Rusya Osmanl› devleti hakk›nda ortaya att›¤› iki fenomen “Do¤u Sorunu” D‹KKAT ve “Hasta Adam” 

D‹KKAT 

çerçevesinde flekillendirdi¤i d›fl politika yaklafl›mlar›n›, jeopolitik rekabet ve üstünlük 

aray›fl› ile sürdürmeye çaba sarf etmifltir. Rusya, Balkan Savafl›’nda bu 

SIRA 

noktada 

S‹ZDE 

Balkan Dev- 

SIRA S‹ZDE 

letleri’nin Osmanl› Devleti’ne karfl› ba¤›ms›zl›k hareketine dolayl› destek sa¤lam›flt›r. Rusya 

I. Dünya Savafl›’nda, Büyük Güçler’in paylafl›m kavgas›ndaki önemli aktörler aras›nda 

yer alarak, Osmanl› Devleti’nin paylafl›m›nda Bo¤azlar ve Marmara AMAÇLARIMIZ Bölgesi’nin kontrolü 

AMAÇLARIMIZ 

avantaj›n› elde etmifltir. Lenin 1917 Sovyet Devrimi sonras›nda Türkiye’nin Büyük Güçler 

taraf›ndan paylafl›m amac› ile yap›lan gizli antlaflmalar› aç›klam›flt›r. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

SSCB’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI 

SORU 

Sovyetlerin Türk Bo¤azlar›n› kontrolü hedefinin, Stalin taraf›ndan da sürdürüldü- 

¤ü ve meselenin Sovyet D›fliflleri Bakan› Molotov’un Almanya TELEV‹ZYON ile yap›lan gizli gö- 

TELEV‹ZYON 

rüflmelerde dile getirildi¤i bilinmektedir. Molotov, Sovyetlerin savafl sonunda, ‹stanbul 

ve Çanakkale Bo¤azlar›nda askerî deniz-kara üsleri kurulmas›, ‹ran Körfezi 

ile Batum-Bakü limanlar›n›n Sovyet nüfuz alan›na b›rak›lmas› taleplerini Alman 


muhataplar›na iletmifltir. Sovyetler döneminde Orta Do¤u bölgesindeki hâkimiyet 

politikas›n› doktrin olarak “Sömürge ve Yar› Sömürge Halklar›n Özgürlefltirilmesi”ne 

dayand›rm›flt›r. Buna göre, emperyalist Bat› Sömürgecili¤inden kurtulmak 

için Marksist-Leninist ideolojiye dayal› ba¤›ms›zl›k savafllar›n›n iflçi s›n›f› taraf›ndan 

gerçeklefltirilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür. 

Bu maksatla, 1928’de gerçeklefltirilen 6. Komintern Toplant›s› ve sömürgeci 

emperyalist güçlere karfl› “Birleflik Cephe” oluflturulmas›na karar verilmifltir.1935 tarihinde 

7. Komintern Toplant›s›nda ise “anti-emperyalist” halk kitleleri hareketlerini, 

ulusal reformcu liderler himayesinde desteklenmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. Sovyet liderleri 

bu ba¤lamda 1949’da “Birleflik Cephe’nin” iflçiler, köylüler, ayd›nlar, orta s›n›f 

esnaflar ve zanaatkârlar sanayi ile geniflletilmesi fikrini benimsemifltir. (Stalin, 

233 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

234 

Resim 8.1 

K›z›l Meydan 

(MOSKOVA) 

Kaynak: Tayyar Ar› 

Arflivinden 


1942: 186) Sovyetler bu amaçla, Orta Do¤u’da ‹ran, Suriye Lübnan, M›s›r ve ‹ran’daki 

Komünist parti üyelerine destek çabalar›n› yo¤unlaflt›rm›fllard›r. Nitekim Stalin 

Afganistan’da yerli halk› kontrol maksad› ile mevcut siyasal yap›da hüküm süren 

Afgan Emirliklerinin bu maksatla desteklenmesinin emperyalizmin siyasal gücünü 

zay›flatabilece¤ini ileri sürmüfltür. Stalin, M›s›r’da tüccarlar›n ve burjuva entelektüellerinin 

desteklenerek, bu ülkedeki milliyetçi ba¤›ms›zl›k devriminin gerçekleflmesinin 

gerekli oldu¤unu ileri sürmüfltür. Kruflçev ise M›s›r Devlet Baflkan› Nas›r’›n 

bir komünist olmad›¤›n› komünistleri hapse att›¤›n›, ancak ulusal ba¤›ms›zl›k için 

savaflan kendi ulusu için bir kahraman olan ve sempati duyduklar› bir lider oldu- 

¤una dikkat çekmifltir. (Lenczowski, 1958). 

Nitekim, Sovyet d›fl politikas›, Büyük Güçler mücadelesinde Orta Do¤u dengelerinin 

belirlenmesinde baflat unsur olarak yer alm›flt›r. Orta Do¤u krizinin asli sebebi 

olarak gösterilen Arap ‹srail uyuflmazl›¤›, Sovyet yaklafl›m›na göre esas›nda 

‹ngiltere ve ABD’nin ortaklafla politikalar›n›n bir sonucudur. Bir baflka ifade ile 

Londra’da hayata geçirilen Balfour Deklarasyonu ile Orta Do¤u’da Filistin topraklar› 

üzerinde ba¤›ms›z ‹srail devletinin kurulmas›n› planlayarak ‹ngiltere emperyalist 

çizgisini devam ettirmifltir. Ancak, ‹ngiltere, II. Dünya Savafl› sonras›nda u¤rad›¤› 

güç kayb›n› da dikkate alarak, ABD’yi projeye dahil etmifltir. SSCB, M›s›r’›n 

ekonomik kalk›nmas›na yard›mda bulunarak bu ülkede tar›m›n geliflmesinde 

önemli bir dev yat›r›m olan Assuan Baraj›n›n gerçekleflmesine yard›m etmifltir. 

SSCB yönetimi ayr›ca M›s›r’a askerî silah yard›m›n› bafllatm›fl ve Orta Do¤u dengelerinin 

flekillenmesinde Arap ülkeleri yan›nda yer alm›flt›r. Bu noktadan hareketle 

‹ngiltere, Fransa ve ‹srail’in ortaklafla organize ettikleri 1956 Süveyfl Kanal› harekat›nda, 

M›s›r’›n yan›nda yer alarak bu ülkeye askerî ve siyasal destek sa¤lam›flt›r. 

Sovyetler ayn› zamanda Cezayir’in ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›nda, Irak ve Suriye’de 

Baas partisinin iktidar› ele geçirmesinde önemli rol oynam›flt›r. Bu geliflmelere ra¤men, 

‹srail devleti kurulduktan sonra, SSCB ‘de yaflayan Yahudilerden ilk 25 y›lda


toplam 45.000 kifli, ‹srail’e mülteci olarak göç etmifltir. (Belyaev, 1973). Sovyetler 

Birli¤i’nin II. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan Orta Do¤u Politikas›n› So¤uk Savafl dinamiklerinin 

ve ABD ile olan rekabeti ile çevreleme politikas›n›n yaratt›¤› ortam içerisinde 

incelemekteyiz. Elbette ki So¤uk Savafl döneminde iki süpergücün d›fl politikas›n› 

belirleyen faktör birbirleri aras›ndaki iliflki ve rekabet ortam›ndan etkilenmifltir. 

Yukar›da özetlendi¤i üzere, II. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan bölgedeki Frans›z 

ve ‹ngiliz varl›¤›n›n azalmas› ile bofllu¤u So¤uk Savafl’›n iki büyük aktörü, Sovyet 

Rusya ve ABD doldurmufltur. Sovyetleri ve komünizmi Türkiye ve Yunanistan’a 

karfl› tehdit olarak gören ABD, bu konudaki ilk ad›m›n› atm›fl ve Truman 

Doktrinini aç›klam›flt›r. (Kuniholm, 1980). Bu geliflimi Eisenhower doktrini takip 

etmifltir. 

RUSYA’NIN ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI 

SSCB’nin da¤›lmas›, dünya güç dengelerini etkilerken ABD’nin 1991 Körfez Sava- 

fl› ile Orta Do¤u bölgesini, Kuzey Afrika’dan, Afganistan’da Çin s›n›r›na kadar 

SIRA S‹ZDE 

askerî ve ekonomik kontrol alt›na alacak ileri hamlesi ile flekillenen yeni bir süreci 

tetiklemifltir. Rusya, 1991-2000 y›llar› aras›nda ana vatan topraklar›n›n da¤›lma 

tehlikesinin bertaraf edilmesi, Çeçenistan savafl›n›n kontrol alt›na DÜfiÜNEL‹M al›nmas›, çöken 

ekonomi ve Rusya’dan kaç›flla bafllayan Rusya s›n›rlar› d›fl›ndaki Rus diyasporas›n›n 

haklar›n›n garanti alt›na al›nmas›n› amaçlayan bir geçifl süreci ile karfl› kar- 

SORU 

fl›ya kalm›flt›r. 

SORU 

So¤uk savafl›n aksine, Moskova, Washington’a karfl› durmaktan daha D‹KKAT ziyade bu ülke ile 

D‹KKAT 

ifl birli¤i yoluna gitti¤i söylenebilir. Nitekim Rusya, 1991 Körfez Savafl›nda BM Güvenlik 

Konseyinde veto hakk›n› kullanmad›¤› gibi, Baflkan Bush’un terörle SIRA mücadele S‹ZDEpolitikas›na SIRA S‹ZDE 

destek vermifltir. Bu ba¤lamda, Rusya, Putin ‹ktidar› ile birlikte 2000’li y›llar›n bafl›nda 

öncelikle iç meselelerini çözüme kavuflturmufltur. Kremlin, müteakiben yeniden ve kademeli 

olarak küresel siyasal ve ekonomik hedeflere odaklanm›flt›r. Bununla AMAÇLARIMIZ birlikte, son on 

AMAÇLARIMIZ 

y›l›n ortalar›ndan itibaren Rusya’n›n Orta Do¤u’daki siyasal ve askerî faaliyetlerinin gittikçe 

artt›¤› gözlemlenmektedir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Rusya bu faaliyetlerini enerji politikalar›, Avrupa Birli¤i ve Amerika ile rekabet 

gibi di¤er alanlardaki hedeflerine ulaflmak amac›yla yürüttü¤ü söylenebilir. Yani 

Rusya’n›n Orta Do¤u politikas› onun genel politikas›n›n yürütülmesinde TELEV‹ZYON araç rolü 

TELEV‹ZYON 

oynad›¤› söylenebilir. Rusya, Orta Do¤u’da etkin roller oynayarak siyasi etki alan› 

oluflturmakla, Amerika Birleflik Devletleri ve Avrupa Birli¤i ile iliflkilerinde pazarl›k 

gücü edinmeye çal›flmaktad›r. Rusya bölge meselelerinin çözülmesine sunaca- 


¤› katk› ile “küresel büyük güç” imaj›n› pekifltirmeyi istemektedir. (Kacmarski, 

2012). Ayr›ca Orta Do¤u politikalar› Rusya’n›n Müslüman dünya ile iliflkilerinde 

önemli bir faktör hâline dönüflmüfltür. 

Gerçekte Rusya bölgede ihtiyatl› bir rol oynama arzusundad›r. Arap Bahar›’ndan 

sonra bölgedeki güçler dengesi de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu de¤iflim Rusya için 

hem daha genifl f›rsatlar sunuyor hem de çeflitli tehditler bar›nd›r›yor. Rus siyasal 

eliti Arap Bahar›’n›n sonuçlar›n› de¤erlendirme bak›m›ndan bölünmüfl durumdad›r. 

Tart›flman›n bir taraf›, bölgedeki devrim niteli¤indeki de¤iflimlerin Rusya’n›n 

pozisyonu güçlendirecek f›rsatlar do¤urmaktan çok, bir tehdit unsuru oldu¤u görüflünü 

savunarak flüpheci bir yaklafl›m sergilemektedir. Bu görüfle göre, Arap Bahar› 

bölgenin demokratikleflmesi sürecinden ziyade istikrars›zlaflmas› ve radikal 

‹slam tehlikesinin artmas› olarak alg›lanmaktad›r. Di¤er bir taraf ise devrimler böl- 

235 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

236 


gede meydana gelen sosyal de¤iflimlerin do¤al bir sonucudur demektedir. Bu belirsizlik 

ortam›nda Rusya, özellikle Arap Bahar›’n›n ilk ortaya ç›kt›¤› dönemde defansif 

bir politika izlemifl ve bölge problemlerinin çözümü noktas›nda çok istekli 

davranmam›flt›r. Rusya bu pozisyonu ile bölgenin di¤er aktörleri ile olan iliflkisini 

bozmak istememifl ve yeni durumun ortaya ç›karaca¤› f›rsatlardan istifade etmeye 

çal›flm›flt›r. Rusya uluslararas› politikada ve özellikle Orta Do¤u bölgesinde daha 

aktif bir d›fl politika izlemeyi amaç edinmifltir. 1990’lar boyunca Bat› ile iyi iliflkiler 

sürdürme temeli üzerine infla edilen ve etkisiz oldu¤u ortaya ç›kan d›fl politika 

bir kenara b›rak›lm›fl, Sovyetler Birli¤i dönemindeki küresel güç olma iddias› yinelenmifltir. 

So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile birlikte Orta Do¤u co¤rafyas›ndaki etkisi zay›flayan 

Rusya, 2002 y›l›ndan bu yana Müslüman ülkeler ile yeniden yak›nlaflarak 

bölgeye geri dönüfl yapmaya bafllam›flt›r. Rusya’n›n bu dönemde bölgeye olan ilgisinin 

ana nedeni Çeçen savaflç›lar›n Arap dünyas›ndaki deste¤ini kesme iste¤i olarak 

ön plana ç›km›flt›r. Bu dönemden bafllayarak Rusya’n›n Orta Do¤u’daki emelleri 

ve varl›¤› önemli ölçüde artm›flt›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra 

onun ard›l› olan Rusya Federasyonu kendini tamamen farkl› bir çevrede bulmufltur. 

Rusya’n›n güney s›n›r›nda alt›s› Müslüman olan yeni ba¤›ms›z devletler ortaya 

ç›km›flt›r. Bölgede Komünizm taraf›ndan bask› alt›nda tutulan ‹slam yeniden canlanmaya 

bafllam›flt›r. Orta Do¤u ve özellikle de ‹ran üzerinden bu bölgeye radikal 

‹slami ak›mlar›n yay›lmas›ndan endifle duyan Rusya, Orta Do¤u politikalar›nda 

‹ran’a öncelik vermifltir. Ticari iliflkiler, Çeçenistan meselesi, Tacikistan’daki iç savafl 

ve Hazar havzas›ndaki enerji kaynaklar› konusundaki Rusya-ABD rekabetindeki 

‹ran’›n rolü gibi belirli etmenler ‹ran’›n Moskova için önemine katk›da bulunmufltur. 

(Kamalov, 2012). Sovyetler Birli¤i dönemi sonras› Rusya’n›n Orta Do¤u’da 

yak›ndan ilgilendi¤i bir di¤er mesele Arap-‹srail anlaflmazl›klar›d›r. Bugün Sovyet 

döneminde ‹srail karfl›t› birli¤in oluflmas›n› destekleyen ve bu ülkeyle iliflkilerini s›n›rl› 

tutan Moskova’n›n bölgedeki en önemli ticari orta¤› ‹srail’dir. Sovyetler Birli- 

¤i döneminde göç etmelerine izin verilmeyen Rusça konuflan Yahudiler, Birli¤in 

da¤›lmas›ndan sonra ‹srail’e göç etmifltir. Çeçenistan Savafl› s›ras›nda ‹srail’in Rusya’y› 

desteklemesi de Rusya-‹srail iliflkilerini olumlu yönde etkilemifltir. Ancak Rusya’n›n 

Suriye ve ‹ran’la nükleer enerji ve askerî sahalarda ifl birli¤ini gelifltirmesi 

baz› dönemlerde Rusya-‹srail iliflkilerinde belirli problemlerin yaflanmas›na yol açm›flt›r. 

Di¤er taraftan Rusya’n›n ‹srail dâhil bölgenin bütün ülkeleriyle irtibatta olmas› 

onun bölgenin önemli problemlerinin çözümünde arac› rolü oynamas›na imkân 

tan›maktad›r. 

Rusya Bat›l› devletler ve ABD ile Orta Do¤u’da ABD’nin bölgeyi tek bafl›na 

kontrol etmesinden rahats›zl›k duymaktad›r. Bölgesel anlamda ABD’nin hayati etki 

alan› olarak kabul etti¤i Orta Do¤u bölgesinde Akdeniz ve ‹ran Körfezi aras›ndaki 

su yollar› ve enerji nakil hatlar›n› tek bafl›na kontrolünü sak›ncal› bulmaktad›r. 

Nitekim Somali Korsanlar›n›n sald›r›lar›na karfl› Rusya, bölgeye askerî savafl gemileri 

yollam›flt›r. Ancak, Rusya bölgedeki rakibi konumundaki ABD ile Orta 

Do¤u’da do¤rudan bir çat›flman›n kendisine yarardan çok zarar getirece¤ini fark›ndad›r. 

Bu itibarla klasik Güç Dengesi teorileri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Rusya bölgede, 

Çin ve ‹ran ile ortak hareket etmektedir. Rusya, ayr›ca örgütsel denklem düzleminde 

Orta Do¤u’da fianghay Örgütü ile NATO ve AB’nin üstünlük giriflimlerini 

dengelemeyi amaçlamaktad›r. Rusya’n›n Orta Do¤u ülkelerindeki çat›flmalar›n birbiri 

ile iç içe geçmifl sorunlardan kaynakland›¤›n› düflünüyor olmas›, bu sebeple de 

uluslararas› destekli diplomatik bir seçene¤in gereklili¤ine vurgu yapmas›d›r. 2006


y›l›ndaki krizde Rusya, Hizbullah’›n provokasyonlar›na tepki göstermifl ancak Lübnan’›n 

da ‹srail müdahalesinden ma¤dur oldu¤unu vurgulam›flt›r. Rusya flimdiye 

kadar ‹ran ve Suriye ile diyalogu korudu¤u gibi bölgedeki devlet d›fl› aktörler ile 

de diyalo¤unu sürdürmüfltür. HAMAS’› seçim yoluyla meflruiyet kazanm›fl önemli 

bir Filistinli aktör olarak görmektedir. Moskova, Putin dönemi d›fl politika prensiplerine 

uygun olarak Bat›’n›n tek tarafl› politikalar›n›n sorguland›¤› bir dönemi 

gündemde tutmaya çal›flmaktad›r. Rusya böylece küresel etkinli¤ini artt›rma hedefi 

do¤rultusunda, Orta Do¤u’daki siyasi süreçlere daha da aktif bir flekilde müdahil 

olmaya bafllayacakt›r. 

So¤uk Savafl sonras› Rusya’n›n de¤iflen Orta Do¤u politikas›n› analiz SIRA ediniz. S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

2 

Yukar›da dikkatle analiz edildi¤i üzere So¤uk Savafl döneminde Orta Do¤u, 



Sovyetler ile ABD’nin çat›flma alanlar›ndan biri olmufltur. Sovyetler Birli¤i’nin da- 

¤›lmas›ndan günümüze kadar geçen süreçte bu çekiflmenin, de¤iflim göstermesine 

ra¤men mevcudiyetini hâlen muhafaza etti¤i görülmektedir. Moskova’n›n SORU bu pers- 

SORU 

pektifte Orta Do¤u’yu ABD ve Bat› karfl›s›nda uluslararas› siyasi rekabette bir pazarl›k 

jargonu olarak kulland›¤› gözükmektedir. Gerçekten de Rusya’n›n Suriye’ye 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

silah satmas›, BM Güvenlik Konseyinin Suriye iç savafl›na müdahalesini veto etmesi, 

NATO’nun 2011 Libya Harekat›na fliddetle karfl› ç›kmas›, Hamas liderlerinin 

SIRA S‹ZDE 

Moskova’da a¤›rlanmas›, uluslararas› arenada ‹ran’a destek sa¤lamas› gibi ad›m- 

SIRA S‹ZDE 

lar›, ABD’yi endifleye sevk etmifltir. Rusya’n›n Orta Do¤u politikas›n›n en önemli 

amaçlar› flu flekilde özetlenebilir: 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

• Bölgedeki ABD etkisinin k›r›larak Rusya etkisinin art›r›lmas›, 

• Rusya’n›n bölge ülkelerinin askerî savunma pazar›n› sahip oldu¤u K ‹ T yüksek A P askerî 

K ‹ T A P 

teknoloji ile kontrol edilmesinin sa¤lanmas›, 

• Orta Do¤u ticari pazar›nda ham madde ve nükleer enerji gibi alanlar›nda ön al›nmas›, 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

• Dünya enerji pazar›nda monopolist hâkimiyetin güçlendirilmesi ve bu suretle geçmiflte 

nükleer silahlar ve komünist ideolojinin araç olarak kullan›lmas› yerine Rusya’n›n 

enerji silah› ile dünya politikalar›nda yeniden söz sahibi olmas› için OPEC 


ile yak›n politikalar yürütülmesi, 

• Bu maksatla Orta Do¤u bölgesinde gaz ve petrol rezervlerinin pazar›nda Rus flirketlerinin 

ve mühendislerin yer almas›n›n temin edilmesi ile Rus vatandafllar›na yeni 

istihdam alanlar› yarat›lmas›, 

• ABD ve AB’den farkl› olarak bölgede istikrar›n sa¤lanmas›, 

• Kremlin’in de¤iflen konjonktüre ba¤l› olarak Orta Do¤u’da ABD hegemonyas›n› 

k›rmak, bu konuda gerekirse Çin ile k›s›tl› ortakl›klar yürütülmesi, 

• ABD’nin Körfez ülkeleri ile Suudi Arabistan’a yüksek teknolojiye sahip silah sat›fllar› 

ile güç dengesini bozmas›na karfl› tedbirler gelifltirmek 

• Arap Bahar›’nda Suriye Krizi ile t›rmanan Sünni-fiii ihtilaf›nda, ABD’nin Suudi 

Arabistan,-Körfez ülkeleri, M›s›r ile kurdu¤u ortakl›¤a karfl›, ‹ran-Irak ve Suriye ile 

fiii ‹ttifak› derinlefltirmek, bu konuda özelikle Irak Savafl› sonras› yükselen ABD 

karfl›tl›¤›na destek vermek, 

• Kültürel aç›dan ›l›ml› Arap devletleri ile ifl birli¤i sayesinde Rusya s›n›rlar› içinde 

yaflayan Müslüman nüfus ile iletiflimin derinlefltirilmesi, 

237

238 

SIRA S‹ZDE 

3 


• Orta Do¤u’daki güvenlik sorunlar›n›n Kafkasya ve Orta Asya bölgesine s›çramas›n›n 

önlenmesi maksad› ile ‹slami radikalizmin neden oldu¤u yay›lan terörizmin 

Rusya ulusal güvenli¤ini tehlikeye düflürmesinin etkisiz hâle getirilmesi, 

• ‹srail ile dengeli ekonomik ve siyasal ifl birli¤i gelifltirilmesi, bu maksatla Rus Yahudileri 

ve ‹srail’e göç eden Yahudiler aras›nda yeni ortakl›klar kurulmas›, 

• Filistin sorunu ve Orta Do¤u Bar›fl Süreci’nde Moskova’n›n etkinli¤inin muhafazas›, 

• Orta Do¤u’da Ortodoks halklar›n hamili¤inin Moskova ve Kudüs Patrikli¤i ile 

yürütülmesi. 

Belirtilen genel amaçlar do¤rultusunda flekillenen Rusya’n›n Orta Do¤u politikas›n› 

de¤erlendirebilmek için onun bölgenin önemli ülkeleri ile karfl›l›kl› iliflkilerinin 

irdelenmesini gerektirmektedir. 

Rusya’n›n Orta SIRA Do¤u S‹ZDE politikas›ndaki temel amaçlar›n› aç›klay›n›z. 

RUSYA-‹RAN ‹L‹fiK‹LER‹ 

DÜfiÜNEL‹M Moskova, ‹ran-Irak DÜfiÜNEL‹MSavafl›’nda 

önceleri Irak’› desteklemiflken 1987’de ani bir karar- 

SIRA S‹ZDE 

la ‹ran taraf›na SIRA S‹ZDE geçmifltir. 1989 y›l›nda Rusya ve ‹ran MIG-29 ve Su-24 gibi askerî 

SORU 

teknolojiyi ‹ran’a SORUsatmas› 

konusunda anlaflmaya varm›fllard›r. 1990 ve 1991 y›llar›n- 


D‹KKAT 

da ‹ran’›n Rus askerî teknolojisine ba¤›ml›l›¤› artm›flt›r. (Freedman, 2006:270). As- 


kerî teknolojiye ilaveten Rusya, ‹ran’a nükleer teknoloji de satmaya bafllam›flt›r. Di- 

D‹KKAT 

¤er taraftan ABD’nin muhalefetine ra¤men 1997 y›l›nda Gazprom, ‹ran Körfezi’n- 

SORU 

de do¤al gaz SORU rezervlerinin keflfi ve iflletilmesine yönelik projeler bafllatm›flt›r. 


D‹KKAT 

XX. yüzy›l›n sonunda D‹KKAT ‹ran ve Rusya aras›ndaki iliflkiler her iki taraf›nda ortak ç›karla- 

SIRA S‹ZDE 

r›na hizmet eden bir denge içinde olmufltur. Rusya ‹ran’› askerî ve nükleer teknoloji ba- 

AMAÇLARIMIZ 

k›m›ndan desteklerken ‹ran Rusya’n›n Çeçenistan politikas›na fazla elefltirel yaklaflmaktan 

SIRA S‹ZDE 

kaç›nm›flt›r. Bölgedeki enerji üretimi ve nakil hatlar›ndaki hâkim konumlar›n› sürdürmek 

K ‹ T A P 

istedikleri için K ‹ hem T ARusya P hem de ‹ran Azerbaycan’›n bu alanlarda güçlenmesinden rahats›zl›k 

duymufllard›r AMAÇLARIMIZ ve bu perspektiften hareketle Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hatt› projesini 

desteklemekten kaç›nm›fllard›r (Kamalov, 2012). 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

K ‹ T A P 

Bütün bu K ‹ karfl›l›kl› T A P olumlu iliflkilere ra¤men, Boris Yeltsin’in baflkanl›¤› döneminde 

Rusya ve ‹ran aras›nda belirli problemler de yaflanm›flt›r. Örne¤in ‹ran’daki 

olumsuz ekonomik koflullar nedeniyle Tahran yönetimi Rusya taraf›ndan sat›lan 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET askerî ve TELEV‹ZYON nükleer ‹NTERNETteknolojinin 

karfl›l›¤›n› zaman›nda ödeyememifltir (Freedman, 

2006:221). Di¤er taraftan Rusya, ‹ran ve di¤er k›y›dafl ülkelerin Hazar’›n statüsü ve 

kaynaklar›n›n kullan›m› konusunda anlaflamamalar› Rusya-‹ran iliflkilerinin geliflmesini 

yavafllatm›flt›r. Rusya’n›n So¤uk Savafl sonras›nda Kafkasya’da karfl›laflt›¤› 


en büyük sorun olan Çeçen Savafl› iki ülke iliflkilerini bir miktar menfi etkilemifltir. 

Bununla beraber, Bat›’dan gelen tepkilere ra¤men, Rusya kendi ekonomik ve siyasi 

ç›karlar›n› düflünerek ‹ran’›n Buflehr flehrinde infla etmekte oldu¤u nükleer santrali 

tamamlamak konusunda geri ad›m atmam›flt›r. Hatta Moskova taraf›, evrensel 

normlara uyulmas› flart›yla ‹ran’da ikinci bir santralin inflas›n› da gerçeklefltirebileceklerini 

deklare etmifltir. (Kamalov, 2008:223-224). 

Ancak Rusya ‹ran’da nükleer santral infla etmesine ra¤men, Bat› gibi kendisi de 

‹ran’›n nükleer silahlara sahip bir güç hâline gelmesini arzu etmemifltir. Fakat Ba-


t›’n›n aksine Rusya, herhangi bir ülke gibi ‹ran’›n da bar›flç›l amaçlarda kullan›lmak 

üzere nükleer bir program gelifltirme hakk›na sahip oldu¤unu savunmufltur. Bu 

tespite ilaveten Rusya, ‹ran’›n nükleer program› ile ilgili problemlerin diplomatik 

yollarla çözülmesinden yana tav›r almaktad›r. 

Rusya, hâlen Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi daimi üyesi s›fat› ile sorunun 

çözümüne yönelik kurulan, 5 daimi üye ve Almanya’dan oluflan (5+1) grup çal›flmalar› 

çerçevesinde çabalar›n› sürdürmektedir. Bu cümleden olmak üzere 5+1 grubu 

konuya iliflkin son toplant›s›n› 18-19 Haziran 2012 ‘de Moskova’da gerçeklefltirmifltir. 

Toplant›da problemin çözümüne yönelik somut bir ad›m at›lmam›fl olmas›na 

ra¤men, ‹ranl› yetkililerin toplant›daki olumlu tav›rlar› bir ilerleme olarak görülmüfltür. 

Bu toplant›yla taraflar 15 ay sonra karfl›l›kl› görüflmelere yeniden bafllam›fl 

oldular (Kamalov, 2008:9) Böylece konumuz aç›s›ndan dikkatle analiz edildi¤inde 

Rusya Orta Do¤u sorunlar› da dâhil uluslararas› problemlerin çözümünde Büyük 

Güç olarak önemli roller oynayabilece¤ini bir defa daha ortaya koymufltur. Önümüzdeki 

süreçte, istisnai geliflmeler d›fl›nda Rusya’n›n ‹ran politikalar›nda önemli 

bir de¤ifliklik beklenmemektedir. 

Rusya’n›n ‹ran ile Bat› aras›nda arabulucu olmas›n›n arakas›nda yatan SIRA faktörleri S‹ZDE aç›klay›n›z. 

RUSYA-‹SRA‹L ‹L‹fiK‹LER‹ 



So¤uk Savafl döneminde SSCB Orta Do¤u’da daha çok Arap ülkeleri yanl›s› bir politika 

gütmesine ra¤men günümüzde Rusya ve ‹srail’in birçok alanda karfl›l›kl› ve 

çok farkl› parametrelere dayal› yeni iliflkiler gelifltirdikleri gözlerden SORUkaçmamakta 

SORU 

d›r. Bununla birlikte, Sovyet yaklafl›m›na göre, Orta Do¤u’da as›l önemli soru, ‹srail’in 

bar›fl› gerçekten isteyip istemedi¤i ve e¤er bar›fl› istiyorsa ne 

D‹KKAT 

tür bir bar›fl istedi- 

D‹KKAT 

¤i paradoksuna cevap verilmesidir. ‹srail, Araplar karfl›s›nda, “Israeli-style” veya 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

“American-style” olarak tan›mlanabilecek, nükleer silah üstünlü¤ünün verdi¤i öz- 


güvene dayal› olan bir bar›fl modelini takip etmektedir. ‹srail bu ba¤lamda, esasen 

garnizon devlet modeli olarak, Araplara karfl› sahip oldu¤u askerî DÜfiÜNEL‹M güç üstünlü¤ünü 


kullanmak sureti ile dinî fanatizm, fanatik milliyetçi militarist esaslara AMAÇLARIMIZ dayal› olan ve 

AMAÇLARIMIZ 

bas›n taraf›ndan da mutlak surette desteklenen diplomatik çözüm yöntemlerinin 

so- 

SORU 

SORU 

nuçlar›n› dikte etmeye dayanan bir politikay› takip etmektedir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

‹srail taraf›n›n önünde üç önemli engel bulunmaktad›r. Bunlardan ilki, D‹KKAT demografik denge 

D‹KKAT 

olarak, hem ‹srail’in iflgal etti¤i topraklarda hem de Orta Do¤u’da ‹srail nüfusunun Arap 

nüfustan az olmas› ve nüfus art›fl oran›n›n Araplardan yana olmas›d›r. TELEV‹ZYON 

SIRA ‹kinci S‹ZDEhusus, Filis- 

TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE 

tin’in gelecekte self determinasyon-kendi kaderini tayin hakk›n› kullanarak, ayr› devlet 

kurmak iste¤ini meflrulaflt›rma çabalar›d›r. Üçüncü belirsizlik denklemi ise yükselen güç 

olarak ‹slami radikalizmin, Siyonizm’e karfl› duruflunda, ‹srail devletinin AMAÇLARIMIZ varl›¤›n› ve Filis- 

AMAÇLARIMIZ 

tin topraklar›n› iflgalini kabul etmemesidir (Vassiliev, 1989:15). ‹NTERNET ‹NTERNET 

Rusya’dan ‹srail’e göç eden Yahudi gruplar iki ülke aras›ndaki 

K ‹ T 

iliflkileri 

A P 

etkile- 

K ‹ T A P 

yen önemli bir faktördir. Bunlar aras›nda önemli bilim adamlar› ve mühendisler de 

bulunmaktad›r. Bu nedenle Rusya, ‹srail ile birlikte ortak askerî teknolojik faaliyetler 

gerçeklefltirmek iste¤inde oldu¤unu bildirmifltir. ‹srail de Rusya TELEV‹ZYON ile iliflkilerini ge- 

TELEV‹ZYON 

lifltirmek konusunda oldukça hevesli gözükmektedir. ‹srail ülkenin nüfus art›fl›na 

önemli katk›s› olan Rusya’dan Yahudi gruplar›n göçünün devam›n› istemektedir. 

Geliflmekte olan ticari iliflkiler de ‹srail aç›s›ndan son derce önem ‹NTERNET arz etmektedir. 

‹NTERNET 

Rusya-‹srail iliflkileri bütün bu olumlu geliflmelere ra¤men son on y›lda iniflli ç›k›fl- 

4 

239 

SIRA S‹ZDE

240 

Günümüzde her fleyden 

önemlisi ‹srail, Rusya’n›n 

bölgedeki en büyük ticari 

orta¤›d›r. Eski SSCB 

devletleri d›fl›nda en 

kalabal›k Rusça konuflan 

halk grubu ‹srail’de 

yaflamaktad›r. Eski SSCB 

devletlerinden ‹srail’e göç 

eden ve art›k bu ülkede 

ikamet eden bir milyondan 

fazla Yahudi nüfus, iki ülke 

aras›nda turizm ve kültürel 

ifl birliklerinin artmas›na 

önemli katk›larda 

bulunmaktad›r. Günümüzde 

Rusya’dan ‹srail’e göç eden 

Yahudiler ‹srail’in toplam 

nüfusunun yaklafl›k 

%20’sini oluflturmaktad›r. 

Nisan 2005 y›l›nda M›s›r 

gazetesi Al-Ahram’a verdi¤i 

demeçte Putin; “Rusya bu 

insanlar›n kaderine karfl› 

kay›ts›z kalamaz” 

aç›klamas›nda 

bulunmufltur. 


l› bir yol izlemektedir. 1967’de kesilen diplomatik iliflkiler ancak 1991 y›l›nda tekrar 

kurulabilmifltir. (Petrovskaya, 2008). 

Rus ‹srail iliflkilerindeki iniflli ç›k›fll› trendler, Vladimir Putin döneminde de devam 

etmektedir. Rusya’n›n Çeçenistan politikas›nda ‹srail, Rusya’y› Bat› nezdinde 

savunmufltur. Karfl›l›¤›nda Putin, Arap-‹srail problemlerinde sadece ‹srail’in de¤il, 

Filistin yetkililerinin de suçlu oldu¤u görüflünü dile getirmifltir. (Kamalov, 11). W. 

Putin’in 2005 ve 2012 y›llar›nda ‹srail ziyaretleri iki ülke iliflkilerinin geliflmesine 

katk› sa¤lam›flt›r. Bununla birlikte Rusya’n›n ‹ran’la iliflkileri ve Esad rejimine verdi¤i 

siyasi, ekonomik ve askerî destek ‹srailli yetkililer taraf›ndan iki ülke iliflkilerinin 

daha da geliflmesinin önündeki en büyük engel olarak ifade edilmifltir. ‹ki ülke 

aras›ndaki ticaret hacmi 2011 y›l›nda 4 milyar dolara ulaflm›flt›r. 2008 y›l›nda uygulamaya 

konan yeni vize rejimiyle ‹srail’i ziyaret eden Rus turist say›s›nda önemli 

bir art›fl kaydedilmifltir ve y›lda 500 bin turist rakam›na ulafl›lm›flt›r. Bu rakam son 

y›llarda ‹srail’i ziyaret eden Rus turistlerin say›s›n›n ‹srail’in dünyadaki geleneksel 

koruyucusu ve müttefiki olan Amerika’dan gelen turistleri geçti¤ini de ortaya koymaktad›r. 

(Katz, 2012:9). 

‹ki ülke iliflkilerindeki bu olumlu geliflmeler ra¤men, gerçekte bu iliflkilerin 

ulaflt›¤› seviye hâlâ ‹srail’in arzulad›¤› noktada olmaktan uzakt›r. Rusya’daki Yahudi 

karfl›t› çevreler bu iliflkilerin ilerlemesinin yavafl seyrinde önemli bir etkendir. 

Rusya-‹srail iliflkilerini olumsuz yönde etkileyen bir di¤er faktör Moskova’n›n Hamas’a 

yönelik tutumudur. 2006 y›l›nda ‹srail ve ABD’nin terörist örgütler listesinde 

bulunan Hamas Filistin seçimlerini kazand›¤›nda, Putin Hamas liderlerini Moskova’ya 

davet etmifltir. Kremlin’in bu tutumu baz› çevrelerce Rusya’n›n Bat›’ya karfl› 

meydan okumas› olarak alg›lanm›flt›r (Stepanova, 2006:3). Rusya Hamas’›n seçim 

kazanarak meflruiyet kazand›¤›n› ileri sürmüfltür. Rusya’n›n Hamas’a karfl› bu olumlu 

yaklafl›m› Arap dünyas› içinde Rusya’n›n prestijinin artmas›na katk›da bulunmufltur. 

Rusya bugün için bölgedeki bütün ülkelerle iliflki kurabilen tek ülke konumundad›r. 

Bu yaklafl›m Moskova’ya bölge meselelerinde ara bulucu rolü oynayabilme 

imkân› vermekte ve büyük planda Orta Do¤u politikalar›nda daha etkin 

bir aktör olma f›rsat› sa¤lamaktad›r. Rusya- ‹srail iliflkileri zaman zaman iniflli ç›k›fll› 

seyir izlese dahi, hem k›sa hem de uzun vadede olumlu bir flekilde geliflmeye 

devam etmesi beklenmektedir. 

ARAP BAHARI VE RUSYA’NIN POL‹T‹KASI 

Orta Do¤u’da patlak veren son olaylar›n Moskova’n›n bölgedeki varl›¤›na zarar 

vermeyece¤i ve hatta bölgedeki k›sa dönemli istikrars›zl›¤›n Rusya’n›n ç›kar›na 

olaca¤› beklenmifltir. Çünkü bölgede geliflen bu olumsuz olaylar nedeniyle dünya 

petrol ve enerji fiyatlar›nda bir yükselme olaca¤› ve bunun da dünyan›n önde gelen 

petrol ve do¤al gaz ihracatç›s› Rusya için k›sa vadede daha fazla gelir elde etme 

imkân› do¤uraca¤› öngörülmüfltür. Fakat Rusya bu geliflmelere haz›rl›ks›z yakalanm›flt›r. 

Bunun neticesinde Rusya, bölgede geliflen ilk olaylar karfl›s›nda “bekle 

ve gör” politikas› takip etmifltir. Kremlin ilk baflta Tunus, Libya ve M›s›r’da patlak 

veren hadiselere sessiz kalm›flt›r. Geliflmelere haz›rl›ks›z yakalan Rusya’daki politik 

çevreler, olaylara nas›l tepki verecekleri konusunda karmafla ve ikilem yaflam›flt›r. 

Kuflkusuz Moskova, Libya’dan sonra di¤er bir önemli müttefiki olan Suriye’yi 

de kaybetmek istememektedir. Suriye’nin Rusya için Orta Do¤u ve Akdeniz’e aç›lan 

bir kap› niteli¤inde olmas› bu ülkenin konumunu Libya’dan da önemli k›lmaktad›r. 

Rusya’n›n Suriye’de mevcut rejimle kurdu¤u iyi iliflkiler sayesinde elde etti¤i 

ticari ve askerî ç›karlar› bulunmaktad›r. Kremlin ülkede yaflanacak bir rejim de¤i-

SIRA S‹ZDE 



flikli¤i ile bu ç›karlar›n› kaybetmek istememektedir. Ayr›ca Tartus deniz üssünün 

Rusya Donanmas› için Akdeniz’de askerî olarak stratejik önemi bulunmaktad›r. 

SORU 

Rusya bu üssün kontrolünü de kaybetmek istememektedir. 

Rus d›fl politika anlay›fl›na göre, Suriye’de Esad rejimi sonras› iktidara D‹KKAT gelebilecek Bat› 

D‹KKAT 

yanl›s› bir yönetim, Rusya’n›n özelde bu ülkedeki genelde bütün Orta Do¤u’daki varl›¤›na 

bir tehdit oluflturabilece¤ini düflünmektedir. Di¤er taraftan Arap Bahar› 

SIRA S‹ZDE 

diye adland›ran 

SIRA S‹ZDE 

bu olaylar›n ilk etapta ‹ran ve sonras›nda di¤er bölge ülkelerine s›çrama riski mevcuttur. 

Hatta bu olaylar Rusya’n›n arka bahçesi olarak adland›r›lan Kafkasya ve Orta Asya’ya da 

yay›labilir ve bölgede büyük bir kaotik ortam oluflturabilir. Böylesi AMAÇLARIMIZ ortamlar d›fl müdaha- 

AMAÇLARIMIZ 

lelere aç›kt›r. Bu nedenle Rusya her ne pahas›na olursa olsun Suriye’deki Esad rejiminin 

devam›n› istemektedir. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Resim 8.2 

TELEV‹ZYON 

Rusya aç›ktan Esad rejimine destek vermekte ve Suriye yönetiminin kendi halk›na 

karfl› iflledi¤i zulmü hakl› gerekçelerle yapt›¤›n› iddia etmektedir. Rusya’ya 

göre Suriye muhalefeti d›fl güçlerin k›flk›rtmas› ve deste¤i ile ülkede terör estirmektedir. 

Rusya BM Güvenlik Konseyinde Çin ile birlikte Suriye’yi k›nayan kararlar› 

mümkün olabildi¤ince yumuflatmaya çal›flm›fl ve yapt›r›m ve müdahale kararlar›n› 

engellemifltir. Rusya’n›n Esad rejimine verdi¤i somut deste¤in bir örne¤i de Tartus 

liman›na gönderdi¤i Rus savafl gemileridir. Daha önce de belirtildi¤i gibi Rusya Suriye’ye 

ciddi miktarda silah sat›fl› gerçeklefltirmifltir. Mevcut durumda fiii yönetimiyle 

Irak, ‹ran, Çin ve Rusya Suriye’deki Baas rejimine destek vermektedir. Denklemin 

di¤er taraf›nda ise baflta Suudi Arabistan olmak üzere Körfez Arap ülkeleri, 

ABD, AB ve Türkiye bulunmaktad›r. Ancak ABD özellikle 2012 Baflkanl›k seçimlerini 

Obama kazand›ktan sonra Suriye’de lider pozisyonunda insiyatif kullanma konusunda 

ihtiyatl› davranmaktad›r. AB’nin ise Suriye’de önemli ç›karlar› bulunmamaktad›r. 

Irak ve Afganistan müdahalelerinden ç›kard›klar› dersler Bat›y›, Suriye’ye 

müdahale konusunda isteksiz davranmaya itmektedir. 

SIRA S‹ZDE 

241 


SORU 

Rusya D›fliflleri 

Bakan› Lavrov TELEV‹ZYON 

Beflar Esat ile 

Birlikte 



dunyabulteni.net/? 

aType=haber& 

ArticleID=245575

242 

SIRA S‹ZDE 


Suriye, Rusya’n›n bölgede çok boyutlu ifl birli¤i gelifltirdi¤i en önemli ülke olarak 

ön plana ç›kmaktad›r. Rusya, terörizmi destekledi¤i gerekçesiyle Bat›l› ülkeler 

taraf›ndan sevilmeyen Suriye’ye BM kararlar› ile yapt›r›m uygulanmas›n›, Güvenlik 

Konseyindeki deste¤i ve veto hakk› ile birkaç defa önlemifltir. 31 Ekim 2005 tarihli 

Güvenlik Konseyi toplant›s›nda Refik Hariri suikast›ndan sorumlu tutulan Suriye’ye 

ekonomik yapt›r›mlar uygulanmas› yine Rusya taraf›ndan engellenmifltir. 

Uzun zamand›r Rusya gerek BM nezdinde gerekse di¤er uluslararas› alanlarda Suriye’nin 

savunuculu¤unu yürütmektedir. Suriye’deki son iç kargaflalarda önce iki 

ülke aras›ndaki ticari iliflkiler çok h›zl› bir art›fla sahne olmufltur. 2005 ile 2010 y›llar› 

aras›nda Moskova, Suriye’ye yaklafl›k 3 milyar dolar de¤erinde silah satm›flt›r. 

‹ki ülke aras›ndaki karfl›l›kl› ticaret 2010 y›l›nda yaklafl›k 2 milyar dolar seviyesinde 

gerçekleflmifltir. 

Orta Do¤u’da SIRA yaflanan S‹ZDEArap 

Bahar›’n›n Rusya-Suriye iliflkilerinde yaratt›¤› olumlu ve olumsuz 

etkileri aç›klay›n›z. 


Suriye’deki DÜfiÜNEL‹M Tartus limandaki Rus askerî varl›¤› da Rusya-Suriye iliflkilerinde 

önemli bir yer iflgal etmektedir. So¤uk Savafl y›llar›nda Tartus liman›, Rusya tara- 

SORU 

f›ndan bir üs SORU ve bak›m merkezî olarak kullan›lm›flt›r. Bu üs günümüzde Rusya’ya 

ait de¤ildir ancak Rus askerî yetkilileri limandaki Suriye yetkililerine dan›flmanl›k 

ad› alt›nda hizmet etmektedir. 2010 y›l› itibar›yla Rusya, Tartus liman›n›n moderni- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

zasyonu ifline giriflmifltir (Kamalov, 2008:13). Rusya bu liman›, Rus Karadeniz Donanma 

Filosunun ihtiyaçlar›n› gidermek amac›yla yenilemektedir. 


AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE 


K ‹ T A P 

SORU 

TELEV‹ZYON 

5 

ABD’N‹N ORTA DO⁄U POL‹T‹KASI 

ABD özellikle II. Dünya Savafl› sonras›nda Orta Do¤u bölgesine olan ilgisini art›r- 

AMAÇLARIMIZ 

m›flt›r. Günümüzde SIRA S‹ZDEyükselen 

güç Çin, ABD’nin Orta Do¤u ve Afrika bölgesindeki 

en ciddi rakibi olarak görülmektedir. ABD I. Dünya Savafl› sonras›nda bölgeye petrol 

flirketleri ile yerleflmifltir. Richard Falk, ABD’nin Orta Do¤u politikas›n›n ana s›k- 

DÜfiÜNEL‹M K ‹ T A P 

let merkezinin petrol oldu¤unu ileri sürmüfltür. Falk, 1980’li y›llar itibar›yla petrol ithalat›n›n 

ABD %34’nü, Bat› Avrupa ülkeleri %61’ini, Japonya %72’sini Körfez bölge- 

SORU 

sinden karfl›lam›fl olduklar›n› belirtmektedir. 

TELEV‹ZYON 

D‹KKAT 

ABD temelde D‹KKAT Orta Do¤u’da petrol kaynaklar›n›n ve deniz ulafl›m yollar›n›n eriflilebilir 

olmas›n›, buna mukabil en hayati müttefiki konumundaki ‹srail’in Arap dünyas›na 

‹NTERNET 

SIRA S‹ZDE 

karfl› ba¤›ms›zl›k ‹NTERNET ve güvenli¤inin korunmas› asli amaç edinmifltir. Nitekim Carter Dok- 

SIRA S‹ZDE 

trini ile ABD bölgeye askerî güçlerini yerlefltirmeye karar vermifltir. 

ABD Arap AMAÇLARIMIZ dünyas› içinde ‹ran, Suudi Arabistan, Lübnan, Ürdün, Körfez ülkeleri 

ile Camp David Antlaflmalar› sonras›nda M›s›r’› müttefik olarak benimsemifltir. 

II. Dünya Savafl› sonras› ortaya ç›kan iki kutuplu dünya düzeni ve bu rekabe- 

K ‹ T A P 

tin kaç›n›lmaz K ‹ Tsonucu A P olan So¤uk Savafl Amerika Birleflik Devletleri’nin d›fl politika 

stratejisindeki en radikal de¤iflime iflaret eder. Savafl sonras›nda bölgedeki ‹ngiltere’nin 

etki alan›n› ABD üstlenecektir. Bat› ve Güney Avrupa’daki güç bofllu¤u 

TELEV‹ZYON askerî alanda TELEV‹ZYON NATO, ekonomik alanda Marshall Plan› ile ABD taraf›ndan doldurulacakt›r. 

1917’de Filistin’de Yahudilere yaflanacak bir yer tahsisini destekleyen Balfour 

Deklarasyonu’nu yay›mlayan ‹ngiltere, II. Dünya Savafl›’n›n bafllang›c›ndan itiba- 


ren bölgeye yönelik Yahudi göçüne karfl› bir durufl sergilemifltir. Siyonistler de dö- 

AMAÇLARIMIZ


nemin konjonktürünü do¤ru de¤erlendirerek ‹ngiltere yerine ABD’ye odaklanmay› 

tercih etmifllerdir. Söz konusu politika 1942’de New York Biltmore Oteli’nde düzenlenen 

Amerikan Siyonistleri Konferans›’nda kabul edilmifl ve Beyaz Saray üzerinde 

bask› kurulmas› amaçlanm›flt›r. Süreç 1948’de ABD’nin de deste¤iyle ‹srail 

devleti kurulmufltur. 

1945 sonras› Orta Do¤u’da özellikle de ‹ran’da ABD alg›s› belki de uzun dönemde 

bir daha tekrar etmeyecek derecede olumluydu. Söz konusu imaj ülkedeki 

ö¤retmenler, misyonerler, arkeologlardan oluflan küçük bir grup taraf›ndan infla 

edilmifltir. Bu kiflilerin demokrasi, özgürlük, ba¤›ms›zl›kla ilgili fikirleri petrol 

endüstrisini ‹ngiliz hâkimiyetine kapt›rm›fl ‹ran halk›na umut afl›lam›flt›r. 1951 Nisan 

ay›nda baflbakan seçilen Muhammed Musadd›k’›n ilk dönemlerinde dahi iki 

ülke aras›ndaki sempati devam etmifltir. Musadd›k’›n ‹ngiliz flirketlerini ülkeden ç›kartarak 

‹ran petrolünü millîlefltirmesi dahi iliflkilerde azalmaya sebep olsa da ciddi 

bir kopufl yaflanmam›flt›r (Gasiorowski, 2010:51). Zira as›l k›r›lma s›k› bir cumhuriyetçi 

ve anti-komünist olan Dwight D. Eisenhower’›n ABD’nin Baflkanl›k koltu¤una 

oturmas›yla olacakt›r. SSCB’yi çevrelerken savunma harcamalar›n› k›sma 

plan› dâhilinde Eisenhower ve D›fliflleri Bakan› John Foster Dulles Musadd›k yönetimindeki 

‹ran’a yönelik politikada ciddi bir de¤iflime gitmifllerdir. 

SIRA S‹ZDE 

‹ngiltere’nin bölgedeki etkisine son darbe ise M›s›r’da iktidara gelen Cemal Nas›r’›n 

26 Temmuz 1956’da Süveyfl Kanal›’n› millîlefltirmesi olmufltur. A¤ustos ay›nda 

bafllayan ‹ngiliz-Frans›z ortak operasyonuna ‹srail de kat›lm›fl, DÜfiÜNEL‹M söz konusu sald›r› 

ABD’ye bilgi verilmeden gerçeklefltirilmifltir ve bu iki ülke aras›ndaki iliflkilere 

büyük zarar vermifltir. ABD’nin bask›s›yla 22 Aral›k’ta ‹ngiliz-Frans›z birlikleri son- 

SORU 

ras›ndaysa ‹srail birlikleri M›s›r’dan çekilmek zorunda kalm›flt›r. 

1957’de yay›mlanan Eisenhower Doktrini âdeta ABD’nin bölgedeki D‹KKAT yeni rolünün alt›n› 

D‹KKAT 

çizmektedir. Doktrine göre kendini tehdit alt›nda hisseden her ülke Amerikan ekonomik 

ve askerî yard›m›na baflvurabilecektir. Buradaki as›l amaç ise M›s›r SIRA ve Suriye S‹ZDEgibi ülkele- 

SIRA S‹ZDE 

rin SSCB ile yak›nlaflmalar›n› engelleyerek, uluslararas› komünizmin Orta Do¤u’da 

etkisini artt›rmas›n›n önüne geçmektir. Doktrinin hayata geçirilmesi sürecinde ilk deneme 

ise Lübnan’da olmufltur. 

AMAÇLARIMIZ 

Lübnan Cumhurbaflkan› Camille 

Chamoun 1958’de M›s›r ve Suriye’deki 

komünistlerle iliflki içerisinde olan 

siyasi rakiplerine karfl› Eisenhower’dan 

yard›m istemifltir. ABD ça¤r›ya 

Amerikan birliklerini Lübnan’a 

göndererek cevap vermekle kalmam›fl 

ayn› zamanda bölge ülkelerine de 

ABD’nin Orta Do¤u’da aktif ve etkili 

bir aktör oldu¤u mesaj›n› vermifltir. 

Di¤er yandan bölgesel çekiflmelerin 

içine çekilerek ülkelerin içifllerini müdahaleler 

de Washington için Arap 

dünyas›ndan prestij kayb›na sebep olmufltur. 

Ürdün’de yaflananlar buna örnektir. 

Ürdün’e ‹srail’den s›¤›nm›fl bu- 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

Resim 8.3 

SORU 

243 

SIRA S‹ZDE 


Amerikan K Baflkan› ‹ T A P 

Dwight D. 

E›senhower 

TELEV‹ZYON 

Kaynak: TELEV‹ZYON 

http://tr.wikipedia. 

org/wiki/Dosya: 

Dwight D. 

Eisenhower, official 

‹NTERNET photo portrait, ‹NTERNET May 

29, 1959.Jpg

244 


lunan 900 bin mülteci ülkede siyasi dengeleri de¤ifltirmekle kalmam›fl ayn› zamanda 

SSCB ile iliflkilerini gelifltirmiflti. Bu noktada ülkedeki 400 bin Bedevi’nin lideri 

konumundaki kral Hüseyin uluslararas› komünizm tehlikesinden bahsederek Akdeniz’deki 

Amerikan Alt›nc› Filosu’nun müdahalesinin gölgesinde tüm siyasi partileri 

feshederek kendi görüflünde olan bir hükûmet kurmufltur. Uluslararas› komünizm 

tehlikesi olsun ya da olmas›n, ABD böylece Araplar aras›ndaki bir soruna, k›sacas› 

Ürdün’ün iç ifllerine kar›flm›fl oluyordu (Sander, 1996:276). ABD’nin Atlantik 

Gücü olarak uzak oldu¤u Orta Do¤u bölgesinin, Sovyetlerin ‘arka bahçesi’ (backyard) 

durumunda olmas›na ve co¤rafi yak›nl›¤›ndan dolay› Sovyetlerin ABD’ye göre 

daha avantajl› konumda bulunmas›na ra¤men ABD’nin bölgede daha etkin oldu¤u 

görülmektedir (Kupchan, 1987). 

Bölgede yükselen sosyalist Baas hareketlerine mesafeli duran ABD ‹srail ve 

Arap ülkeleri çat›flmalar›nda ise ‹srail taraf›nda yer alm›flt›r. Hatta 1960’lar›n ikinci 

yar›s›ndan itibaren ‹srail, ABD savafl uçaklar›n›n bölgedeki en önemli müflterisi konumuna 

gelmifltir. Savafl ‹srail’in mutlak galibiyetiyle bitse de uzun vadede Arap 

ülkelerini ABD’ye yabanc›laflt›rm›flt›r. 1973 Arap-‹srail savafl›nda da Washington 

kurdu¤u hava koridoruyla müttefikine destek vermekten geri kalmam›flt›r. Di¤er 

yandan ABD, Orta Do¤u’da bar›fl› sa¤lamak için de çaba göstermifltir. 1978’de 

Camp David’de Jimmy Carter, Enver Sedat ve Menahem Begin 13 gün süren görüflmelerin 

ard›ndan uzlaflmaya varm›fllard›r (pbs.org/americanexperience). Camp 

David Antlaflmas› asl›nda M›s›r’›n yüzünü ABD’ye çevirirken, s›rt›n› Arap ülkelerine 

dönmesi anlam›na geliyordu. Di¤er taraftan ‹ran’da ABD’nin deste¤i ile fiah R›za 

Pehlevi bir dönem bölgedeki Rusya, ‹ngiltere gibi devletlerden daha iddial› politikalar 

yürüterek bölgesel bir askerî güç olmay› hedeflemifltir (Skocpol, 1982:269). 

1973 Arap-‹srail savafl› sonras› petrol fiyatlar›ndaki keskin yükselifl, ‹ran’›n gelirlerine 

de benzer flekilde yans›m›flt›r. 1954 y›l›nda yaklafl›k 35 milyon dolar olan petrol 

gelirleri 1975’e gelindi¤inde 20 milyar dolara yükselmifltir (Fesharaki,1976:132). 

Gelirlerdeki bu art›fl Pehlevi’ye hayallerini gerçeklefltirme f›rsat› vermifltir. Asker say›s› 

127.000’den 410.000’e ç›km›flt›r. Askerî bütçenin ço¤u afl›r› geliflmifl silahlara 

harcanm›flt›r. 1975’te fiah›n emrinde Basra Körfezi’nin en genifl donanmas›, Bat› 

Asya’daki en büyük hava kuvvetleri ve dünyan›n en büyük beflinci ordusu vard›. 

Bu silahlanma giriflimlerini yeterli bulmayan ‹ran fiah’›, 1978’de 12 milyar dolarl›k 

bir silah siparifli daha vererek ‹ran’› Basra Körfezi’nde oldu¤u kadar Hint Okyanusu’nda 

da güçlendirecek ad›mlar atm›flt›r (Abrahamian, 2011:165). 

Fakat silahlanma sadece bu al›mlarla s›n›rl› kalmam›flt›r. Muhammed R›za Pehlevi 

1974’te ‹ran Atom Enerjisi Kurumu’nu kurarak h›rsl› bir nükleer programa bafllam›flt›r. 

Amaç 20 nükleer güç reaktörü üretmekti ve program ABD, Almanya, Fransa 

gibi Bat›l› büyük güçler taraf›ndan desteklenmifltir.Ancak Askerî harcamalar, bütçedeki 

gelirlerin büyük k›sm›n›n petrole ba¤l› olmas› ve s›n›flar aras› eflitsizlik ‹ran’› 

1979 Devrimi’ne sürüklemifltir. fiah ülkeden kaçarken 31 Ocak’ta Tahran’a inen Air 

France uça¤›ndaki Ayetullah Humeyni ile birlikte ‹ran art›k Amerikan karfl›tl›¤›n›n 

Orta Do¤u’daki merkezi hâline gelmifltir. Pehlevi döneminde ABD ile sürdürülen 

yak›n ifl birli¤inin sona erdirildi¤i aç›klanm›flt›r. 4 Kas›m 1979’da Tahran’daki ABD 

büyükelçili¤i bir grup silahl› ö¤renci taraf›ndan bas›lm›flt›r ve ö¤renciler fiah’›n 

ABD hükûmeti taraf›ndan geri verilmesine kadar büyükelçilik personelini rehin tutacaklar›n› 

aç›klam›fllard›r. (Sander, 1996:499).

SIRA S‹ZDE 



SORU 

ABD’nin Orta Do¤u politikas›nda önemli partneri konumundaki ‹ran D politikas›, ‹KKAT 1979 Humeyni 

Devrimi ile ciddi ölçüde de¤iflime u¤ram›flt›r. Özellikle ABD Elçili¤inin bas›lmas› ve 

D‹KKAT 

diplomatik personelin rehin al›nmas›, krizin t›rmanmas›ndaki bafll›ca SIRA unsurlar S‹ZDE olmufltur. 

SIRA S‹ZDE 

1979 Ekim’ini müteakiben yap›lan askerî planlamalarda, rehinelerin askerî operasyon yolu 

ile kurtar›lmas› seçene¤i ön plana ç›km›flt›r. Baflkan Carter yönetimi, Nisan 1980’de harekat 

için dü¤meye basm›flt›r. 24 Nisan 1980 tarihinde Tahran’da AMAÇLARIMIZ rehine olan ABD vatan- 

AMAÇLARIMIZ 

dafl› diplomatik personelin kurtar›lmas› için bafllat›lan askerî harekât baflar›s›z olmufl ve 

8 helikopterden 3’ü düflmüfltür. (Smith, 1986). 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

ABD’nin temel Orta Do¤u politikalar›n› aç›klay›n›z. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

6 

22 Eylül 1980’de Tahran’daki yeni rejimin askerî alandaki TELEV‹ZYON zay›fl›¤›n› f›rsat bilen 

TELEV‹ZYON 


Irak lideri Saddam Hüseyin ‹ran’a sald›rm›flt›r. Sekiz y›l süren savaflta her iki taraf da 

ciddi bir baflar› elde edemediler. Büyük güçler ise savafl boyunca her iki tarafa da 


silah satarak savunma sanayilerine kaynak yaratt›lar. SSCB, 1980’de ‹NTERNET 

SORU ‹ran ve Irak’a silah 

sat›fl›n› durdurmuflken 1982’de Irak’a tekrar silah satmaya bafllam›flt›r. ‹ran’›n bu- 

‹NTERNET 

SORU 

na cevab› ülkesindeki sosyalist siyasi parti olan Tudeh’i feshetmek ve liderlerini in- 

D‹KKAT 

faz etmek fleklinde olmufltur (globalsecurity.org/military/world/war/iran-iraq). Di- 

¤er yandan ABD ‹ran’a yasa d›fl› yollardan silah sat›fl›nda bulundu. Buradan gelen 

D‹KKAT 

para ile Güney Amerika’daki sa¤c› gerillalar› finanse etti¤i ortaya SIRA ç›km›flt›r S‹ZDE ve pres- 

SIRA S‹ZDE 

tij kayb›na yol açm›flt›r. Savafl›n bitifli ise çat›flmalar›n t›rmand›¤› noktada Bat›l› devletlerin 

petrol yollar›n›n tehlikede oldu¤unu düflünmeleriyle gerçekleflmifltir. Bu sü- 


reçte ABD Basra Körfezi’ne donanma göndermifl ve her iki devlet de bu 

güçle çat›flmak 

istemedikleri için taviz vererek geri ad›m atmak durumunda kalm›fllard›r. 

Körfez’de istikrars›zl›k ise savafl sonras›nda da devam edecektir. K ‹ T1990’da A P Saddam 

Hüseyin Kuveyt’i iflgal etmifltir. Suudi Arabistan öncülü¤ünde Arap devletlerinin 

bask›s› ve Birleflmifl Milletler deste¤i ile ABD liderli¤indeki koalisyon 17 Ocak 

K ‹ T A P 

1991’de hava harekat›na bafllam›flt›r. Ard›ndan 23 fiubat’ta bafllayan 

TELEV‹ZYON 

kara harekat› 

baflar›l› olmufltur ve dört gün sonra ateflkes imzalanm›flt›r. Körfez Savafl›’n›n ABD’ye 

maliyeti bugünkü rakamlarla 102 milyar dolar› bulmufltur (Daggett, 2010). Bunun 

büyük k›sm›n› ise Suudi Arabistan ödemifltir. Savafl sonras› Arap devletleri aras›nda 

TELEV‹ZYON 

bir birlik sa¤lanamayaca¤› anlafl›lm›flt›r. Müteakip süreçte bölgede ‹NTERNET uzun y›llar sürecek 

istikrars›zl›k ortaya ç›km›flt›r ve ›l›ml› bir d›fl politika sergileyerek durumdan faydalanan 

‹ran güçlenen bir aktör olarak Orta Do¤u sahnesine geri dönmüfltür. 

‹NTERNET 

SO⁄UK SAVAfi SONRASINDA ABD’N‹N 

ORTA DO⁄U’DA HEGEMON‹K GÜÇ 

POL‹T‹KALARININ GELECE⁄‹NDEK‹ BEL‹RS‹ZL‹KLER 

Gerçekte 1990/91 Körfez Krizi çok de¤iflik bir ortamda bafllam›fl ve geliflme göstermifltir. 

So¤uk Savafl’›n bir sembolü olarak nitelendirilen Berlin Duvar›’n›n 1989’da 

y›k›lmas› sonucunda beynelmilel münasebetler yeni bir biçim almaya bafllam›flt›r. 

Körfez Krizi s›ras›nda flimdiye kadar karfl›t kutuplarda bulunan ABD ve SSCB bu 

kriz s›ras›nda efline rastlanmam›fl bir ifl birli¤i örne¤i göstererek BM çerçevesinde 

art arda kararlar›n al›nmas›nda etkili olmufllard›r. ‹ran-Irak Savafl› süresince ve 

ertesinde ‹ran tehdidini engellemekte gösterdi¤i baflar›dan ötürü ödüllendirilen 

Saddam’›n bu kuvvetini tarihsel iddialar›n›n oldu¤u Kuveyt’i iflgal etmede kullanmas› 

beynelmilel bar›fl ve güvenli¤e yönelik son derece önemli bir tehdit olarak nitelendirilmifl 

ve birlikte tepki gösterilmifltir (Ar›, 2010:43). 

SIRA S‹ZDE 


245 

S ORU

246 

Resim 8.4 

‹srail’i Lübnan’da 

Sur kentini 

bombal›yor 

(A¤ustos 2006) 

Kaynak: 

htpp://upload. 

wikimedia.org/ 

wikipedia/ 

commons/archive/ 

7/72/ 

20070105144453% 

21Tyre_air_strike. 

jpg 


Sonuç olarak büyük bir koalisyonu karfl›s›nda bulan Irak bu amac›n› gerçeklefltiremedi¤i 

gibi askerî ve politika bak›mdan büyük bir darbe yemifltir. Bu ba¤lamda 

Türkiye, Saddam’a karfl› di¤er Orta Do¤u ülkelerinin de ifltirak etti¤i ve Bat›l› güçlerin 

meydana getirdi¤i koalisyona destek sa¤lam›fl ve Çöl F›rt›nas› Operasyonu esnas›nda 

topraklar›n› ABD’nin kullan›m›na sunmufltur. Ankara, 2,5 milyar dolarl›k bir 

ticaret hacmine sahip bulundu¤u Ba¤dat’a karfl› BM’nin ambargo karar›na ifltirak 

etmifl ve bu ba¤lamda Kerkük-Yumurtal›k petrol boru hatt›n›n faaliyetleri ask›ya alm›flt›r. 

Buna ilaveten Ankara, üs ve tesislerini ABD ve NATO’nun kullan›m›na sunmufltur. 

687 say›l› karar›n hemen ertesinde Güvenlik Konseyinin 2982. oturumunda 

kabul edilen 688 (5 Nisan 1991) say›l› kararla sadece kurtarma ve yard›m amaçlar›yla 

s›n›rland›r›lan Huzur Operasyonu’nun birinci aflamas› devreye girmekteydi. 

Amerikan baflkan› Bush’un 10 Nisan’da aç›klama neticesinde 36. Paralelin kuzeyi 

Irak uçaklar› “uçufla yasak bölge” olarak ilan edilmifltir. 

Birleflik Devletlerin Orta Do¤u’ya yönelik izledi¤i politikalar üzerinde en etkili 

unsurlardan birisini ‹srail’le tesis etti¤i iliflkiler oluflturmaktad›r. 1967’deki Alt› Gün 

Savafl›’ndan bu yana bu durum devam etmektedir. Geçti¤imiz 40 y›l süresince 

Washington’un Tel-Aviv’e verdi¤i maddi ve diplomatik deste¤in yan›nda di¤er ülkelere 

verdikleri ihmal edilebilir seviyededir. Yukar›da izah edildi¤i üzere Suudi 

Arabistan, Körfez ülkeleri veya ‹ran’a petrol karfll›¤› yard›m›n aksine, söz konusu 

yard›m›n herhangi ön flart› bulunmamaktad›r (MearsheimerWalt, 2008:8). 

Tel-Aviv ne yaparsa yaps›n, kendisine verilen destek de¤iflmemektedir. Beyaz 

Saray, Tel-Aviv’e özellikle Filistinlilere karfl› destek vermektedir. Bat› fieria’da yerleflim 

birimleri ve yollar›n›n inflas›n› sona erdirme hususunda herhangi bir bask› 

uygulanmamaktad›r. Birleflik Devletler ayn› zamanda genifl perspektiften Orta 

Do¤u’da ‹srail’in tercihlerini ortaya koyan politikalar uygulam›flt›r. Bir örnek vermek 

gerekirse 1990’lar›n bafl›ndan beri ‹ran’a yönelik Amerikan politikas› o tarihten 

itibaren yönetime gelen bütün ‹srail hükûmetlerinin arzular›na uygun olarak 

geliflmifltir. Tahran son zamanlarda Washington’la iliflkileri iyilefltirmek ve farkl›l›klar› 

ortadan kald›rmak için de¤iflik ad›mlar atm›flt›. Fakat Tel-Aviv ve onun Amerikal› 

destekçileri Tahran ve Washington aras›ndaki yumuflamay› engelleme ve iki 

ülkeyi birbirine yak›nlaflt›rmama konusunda baflar›l› olmufllard›r.


‹srail’in 2006’da Lübnan’› iflgali esnas›nda dünyadaki neredeyse tüm ülkeler Tel- 

Aviv’in bombard›man›na sert elefltiriler getirirken ki bu bombalar sonucunda binden 

fazla ço¤u sivil Lübnanl› hayat›n› kaybetmifltir, Washington tam bir sessizlik 

politikas› takip etmifltir. Tercihen, Beyaz Saray Tel-Aviv’e bu savafl› devam ettirmesi 

için yard›mda bulunmufltur ve hem Demokratlar hem de Cumhuriyetçilere mensup 

kifliler ‹srail’in davran›fl›n› aç›kça desteklemifllerdir. Tel-Aviv’e sa¤lanan kay›ts›z 

destek Beyrut’taki Amerikan yanl›s› iktidar›n zay›flamas›na, Hizbullah’›n güçlü bir 

hâle gelmesine ve ‹ran, Suriye ve Hizbullah’›n birbirine yak›nlaflmas›na yol açm›flt›r. 

Ayr›ca ‹srail’e bahfledilen cömert Amerikan deste¤i sayesinde ‹srail’in Filistin 

topraklar›n› uzun zamandan beri iflgal alt›nda tutmas› tüm Arap ve ‹slam dünyas›nda 

Amerikan karfl›tl›¤›n› besleyen bir unsur olmufltur. 

Birleflik Devletlerin 2000li y›llar›n bafl›nda izlemekte oldu¤u Orta Do¤u politikalar›n› 

etkileyen ve bu politikalar› kökünden de¤ifltiren olay 11 Eylül 2001 tarihinde 

Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a yolcu uçaklar›yla gerçeklefltirilen terör 

sald›r›lar›d›r. 

11 Eylül’ün yaratt›¤› uluslararas› ortamda asimetrik tehdit olarak ifade edilen ve 

beynelmilel sistemde terörist gruplar gibi küçük aktörlerin büyük aktörlerde a¤›r 

kay›plara yol açmas›n› ifade eden yeni tehlikeyle bafl edebilmek için ABD güvenlik 

politikalar›nda köklü de¤ifliklikler yap›lm›flt›r (Brzezinski, 2008:142). Bu yöndeki 

ad›mlardan birincisi Baflkan Bush’un Ocak 2002’de gerçeklefltirdi¤i Birli¤in Durumu 

konuflmas›d›r. Bu konuflmada Bush, Reagan’›n fler imparatorlu¤u söylemine 

at›fta bulunurcas›na, Kuzey Kore, ‹ran ve Irak’a atfen fler ekseni (axis of evil) ifadesini 

kullanarak bu ülkelerin kitle imha silahlar›na sahip olma çabalar›n›n bertaraf 

edilmesinin alt›n› çizmifltir. Burada Washington yönetimi eskinin çevreleme ve 

cayd›r›c›l›k stratejilerini çöpe at›p eskiden haydut rejimler olarak adland›r›lan bu 

ülkelere yönelik ön al›c› müdahalede bulunma hakk› oldu¤unu savunmas›n› yapmakta 

fakat ayn› anda kitle imha silah› gelifltirerek bu kategorinin içinde yer almaya 

aday, olas› düflman ülkelere yönelik de ayn› biçimde davranabilece¤inin mesaj›n› 

vermekteydi. 

Resim 8.5 

11 Eylül 2001’de 

ABD’de Dünya 

Ticaret Merkezine 

Yap›lan Sald›r› 

Kaynak: 

http://fotogaleri. 

hurriyet.com.tr/ 

GaleriDetay.aspx? 

cid=18408&rid= 

2&p=7 

247

248 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

7 


Di¤er taraftan, Irak Savafl›, büyük Orta Do¤u’daki politik manzaray› oldu¤u kadar 

ülkenin iç siyasi yap›s›n› da sonsuza kadar de¤iflikli¤e u¤ratm›flt›r. Yaln›zca bir 

Arap ülkesi olmakla kalmay›p ayn› esnada Arap medeniyetinin de temeli olarak say›lan 

Irak’ta yönetimin fiiiler taraf›ndan ele geçirilmesiyle beraber Arap tarihinde bir 

ilk yaflanm›fl oldu. Orta Do¤u’ya bu aç›dan bak›ld›¤› zaman Irak Savafl› ve neticelerinin 

bölgenin güçler dengesinde de¤ifliklik yaratt›¤› flüphesizdir. Amerika’n›n ‹ran 

ve Irak’a yönelik faaliyete geçirdi¤i ikili çevreleme politikas› - iki ülkeyi karfl› karfl›ya 

getirmek suretiyle ikisini de dengede tutmay› amaçlayan politika - neredeyse bir 

gecede b›rak›lm›flt›r ve bir fiii hükümeti meydana getirilmifltir. Kuflkusuz ‹ran, Irak’la 

birlikte, Orta Do¤u’da petrol rezervlerinin yaklafl›k %50’sine sahip bulunan fiiilerle 

seksen milyonluk bir fiii hilali yaratm›fl olmufltur. Irak Savafl›, her iki ülke aras›ndaki 

tarihsel düflmanl›¤›n ve mücadelenin içeri¤inde de¤ifliklik yapm›flt›r ve neticede Tahran 

Amerikan iflgalinden en fazla yarar sa¤layan ülke hâline gelmifltir. Bu çok kayda 

de¤er jeopolitik dönüflümün idrakinde olan Tahran yönetimi kendini bölgenin yeni 

hakimi olarak ilan ederek yeni elde etti¤i pozisyonundan dolay› faydalanma hususunda 

hiç zaman kaybetmemifltir. Irak Savafl›’n›n en kayda de¤er olumsuz yönlerinden 

bir tanesi ise küresel ölçekte Amerikan demokratik imaj›n›n ve siyasal prestijinin 

sars›nt›ya u¤ram›fl olmas›d›r. Irak askerinin çabucak yenilmesinin ertesinde vaziyetin 

dramatik bir boyut almas›, Washington’un Irak’taki hizipçilik ve çok ciddi boyutlara 

ulaflan Sünni-fiii mücadelesi hususunda büyük yanl›fl hesaplar yaparak hata iflledi¤ini 

göstermifltir. ABD Ordusu ve Irakl› can kay›plar›n›n say›s›ndaki art›fla ilaveten 

yaln›zca savafl›n geldi¤i hâl de¤il ayn› esnada kendisine do¤rudan tehdit oluflturmayan 

bir ülkede savafl› sürdürme konusunda ›srar eden Washington’un hakl› bir 

yetkiye sahip olup olmad›¤› hususu da ciddi tart›flmalar yaflanmas›na sebebiyet vermifltir. 

Her ne kadar El Kaide’nin de içinde oldu¤u baz› Müslüman radikal unsurlar 

Irak’ta bir araya gelerek kutsal bir harpte kâfirlere karfl› savaflsalar da son tahlilde 

ABD, kendi gelecekleri için mücadele etmekte olan yerli Sünnilere karfl› savaflmas›d›r. 

Beyaz Saray’›n Irak’ta teröre karfl› savafl icra etti¤i yönündeki sav› çok yetersiz bir 

biçimde ifade edilmifltir. Baflkan Bush, ancak bir trilyon dolar üzerinde bir zarar, 

5000 genç ABD askerinin annelerinin evlatlar›n› kaybetmeleri ve tahmini olarak 

600.000’i geçen Irakl›n›n hayat›n› kaybetmesinin ertesinde bir ç›k›fl stratejisi uygulama 

karar›n› alm›flt›r. Geçen zaman süresinde ise uluslararas› topluma - özellikle de 

Arap ve Müslüman dünyas›na- karfl› sergilenen umursamaz tav›rdan ötürü Amerika’n›n 

dünya çap›ndaki imaj› önemli ölçüde erozyona u¤ram›flt›r. Askerî Birliklerin 

Durumu Antlaflmas›’n›n “Amerika’n›n Irak’tan çekilmesi” bafll›kl› hükmünde flu ifade 

yer almaktad›r: “2011’in 31 Aral›k günü tüm Amerikan kuvvetleri Irak kara, deniz 

ve hava sahas›ndan çekilmifl olmal›d›r.” Bu antlaflma 27 Kas›m 2008 tarihinde geçerlilik 

kazanm›flt›r. 

11 Eylül sonras› SIRA ABD’nin S‹ZDE Orta Do¤u politikas›nda yaflanan de¤iflimleri aç›klay›n›z. 

Öte yandan, Körfezin di¤er k›y›s›nda Irak ile savaflan Tahran yönetiminde 1979 


y›l›nda gerçekleflen ‹ran ‹slam Devrimi’nin ertesinde Tahran ve Washington aras›nda 

ciddi gerginlikler cereyan etmeye bafllam›flt›r. Bu devrimin ertesinde Tahran, 

“terörizmi desteklemek, SORU Orta Do¤u Bar›fl Sürecini engellemek, insan haklar›n› ihlal 

etmek ve kitle imha silahlar› yapmak suçlamalar›yla dünyan›n en önemli gündem 

maddelerinden D‹KKAT birisi hâline gelmifltir (Bozkurt, 2007:79). Fakat bütün bu ko- 


AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ


nularla suçlanmas›na karfl›n Tahran dünyada ciddi anlamda bir endifleye mahal 

vermemifltir. Dünyay› esasen endiflelendiren konu, özellikle son zamanlarda kamuoyunu 

meflgul etmekte olan ‹ran’›n nükleer çal›flmalar›n› h›zland›rmas›d›r. 

‹ran’›n sahip oldu¤u devlet kimli¤i, bölgesel aray›fllar› ve küresel sistemdeki pozisyonu 

ad› geçen sorunu daha da karmafl›k ve hassas bir duruma sokmaktad›r. ‹ran 

Cumhurbaflkan› Mahmud Ahmedinecad’›n sertlik yanl›s› tav›rlar›, ‹ran’›n fiii mezhebine 

dayanan bir devlet olmas›, dinsel kimli¤ini bölgede yaymay› hedeflemesi Beyaz 

Saray’› rahats›z etmeketdir. Ancak en önemlisi, Tel-Aviv ve Washington ile çeliflkili 

münasebeti ve Washington taraf›ndan terörist olarak adland›r›lan gruplarla 

olan yak›n ifl birli¤i dünya çap›nda Tahran’›n nükleer program›na çok farkl› bir anlam 

ve önem yüklenmesine yol açmaktad›r. Bu çerçeveden bak›ld›¤›nda, ABD 

Orta Do¤u politikas›nda geçmiflten oldukça farl› bir çizgi takip etmifltir. Gerçekten, 

11 Eylül 2011’de New York’a yap›lan sald›r›lar ço¤unlu¤u yeni muhafazakârlardan 

oluflan Bush Yönetimi’nin bölgeye bak›fl›n› de¤ifltirmifltir. Yeni yaklafl›m dâhilinde 

Kuzey Kore, ‹ran, Irak haydut devletler olarak ilan edilmifltir. Terörle savafl kapsam›nda 

öncelikle El Kaide’nin en güçlü oldu¤u ülke konumundaki Afganistan operasyonu 

bafllat›lm›flt›r. Ard›ndan 20 Mart 2003’te ABD ve ‹ngiltere güçleri Irak’› vurmaya 

bafllam›flt›r. 

Savafl›n sonunda Saddam Hüseyin devrilmifl fakat Irak istikrars›zl›k içerisine itilmifltir. 

ABD birlikler Irak’ta sekiz y›l boyunca kalm›fllar, 15 Kas›m 2011’de Washington 

taraf›ndan savafl›n sona erdi¤i aç›klanm›flt›r. Di¤er yandan Irak Savafl›’n›n 

ABD’ye maliyeti giderek artm›fl ve yaklafl›k 784 milyar dolar› bulmufltur. Öte yandan 

ABD’yi en çok kayg›land›racak ve gündemi en uzun süre iflgal edecek geliflme 

‹ran’›n Arak ve Natanz’da uranyum zenginlefltirme çal›flmalar› yaparak gizli 

bir nükleer program yürüttü¤üne dair aç›klamas› olmufltur. ‹ran söz konusu program›n 

amac›n›n bar›flç›l oldu¤unu iddia etse de gerek nükleer teknolojinin iki yüzlülü¤ü 

gerekse gizlilik içinde yürütülmesi Bat›l› ülkeleri özellikle de ABD’yi rahats›z 

etmifltir. Bu süreçte Avrupa Birli¤i daha yumuflak ve diplomasi arac›l›¤›yla çözüm 

arayan taraf olurken ABD ve ‹srail ise daha sert bir söylem belirlemifllerdir. 

Asl›nda krize bir çözüm bulunamay›fl›n›n ana nedeni de yaflananlar›n ABD ile ‹ran 

aras›nda bir bölgesel üstünlük yar›fl›na dönüflmesidir (Celalifer, 2009:4). Washington, 

Tahran’a terörizme destek vermekle, kitle imha silahlar› gelifltirmekle, Orta 

Do¤u Bar›fl Sürecini engellemekle ve iç politikada insan haklar› ihlalleri suçlamalar›n› 

yapmakta ve Tahran’dan bu konularda de¤iflmesini istemektedir. ABD’li yetkililer 

‹ran’›n bu davran›fllar›n› terk etmemesi durumunda münasebetlerin SIRA S‹ZDE bafllat›lmayaca¤›n›n 

alt›n› çizmektedirler. Her iki ülke öteden beri birbirini düflman olarak 

nitelendirmifl ve birbirlerine karfl› politikalar gelifltirmifllerdir. ‹ran, ABD’yi “Büyük 


fieytan” olarak adland›rm›fl, ABD ise buna karfl›l›k olarak ‹ran’› “fier Ekseni” ülkeleri 

aras›nda göstermifltir. Bahse konu düflmanl›k her iki ülkenin küresel ve bölge- 

SORU 

sel politikas›na ciddi flekilde yans›malar› olan bir durum olmufltur. 

SORU 

2009 y›l›nda baflkan olarak göreve bafllayan Barack Obama ile birlikte D‹KKAT en az›ndan krizin 

D‹KKAT 

Tahran ve Washington aras›nda müzakere yoluyla çözülmesinden bahsedilmeye bafllanm›fl 

ve bir k›s›r döngü hâlini alan süreç yeni bir aflamaya girmifltir. SIRA S‹ZDENeticenin ne 

SIRA S‹ZDE 

olaca¤› henüz belirsiz olmas›na karfl›n Obama’n›n Baflkan Bush’tan farkl› olarak çözümü 

amaçlayan bir yol haritas› belirleme aray›fl›nda oldu¤u, fakat gerek Tahran içerisindeki 

muhalefet hareketinin sürüyor olmas› gerekse uluslararas› camian›n AMAÇLARIMIZ de¤iflik görüfllerin- 

AMAÇLARIMIZ 

den ötürü flu anda somut bir ad›m at›lamad›¤› söylenebilir. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

249 

SIRA S‹ZDE 


K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

250 


Suudi Arabistan ile Amerika Birleflik Devletleri aras›ndaki münasebetlerin bafllamas›nda 

Standart of Oil of California flirketinin Suudi yönetimiyle 1933’te El-Hasa 

bölgesindeki petrolün araflt›r›lmas›n› ve iflletilmesini içeren 60 y›ll›k bir imtiyaz 

anlaflmas› imzalamas› kayda de¤er bir role sahip olmufltur (Ar›, 2007:288). Baflka 

ortaklar›n da kat›l›m›yla daha sonra ARAMCO olarak nitelendirilecek bu firma 

1938’de petrol üretimine bafllam›flt›r. Gerçi 1980’lerin son dönemlerinde firman›n 

kontrolü neredeyse tümüyle Suudi idaresinin denetimine geçmifl olsa da bu geliflme 

o zamanlarda her iki taraf bak›m›ndan oldukça kayda de¤er olmufltur. Amerikal› 

yetkililer daha evvel oldu¤u gibi 1990 sonras›nda da esas politikalar›n›n bölgedeki 

bu zenginli¤in bölge içi ya da bölge d›fl› bir gücün eline geçmesine engel olmak 

oldu¤unu aç›klamay› sürdürmüfllerdir. Nihayetinde esas amac› krall›¤›n bütünlü¤ünü 

ve egemenli¤ini devam ettirmek olan Riyad yönetiminin kendi bafl›na 

hem bu hedefine varmas› hem de sahip oldu¤u ekonomik zenginli¤ini korumas› 

oldukça zor olmas›ndan ötürü Washington’un siyasi ve askerî deste¤ine dayanmak 

zorunda olmufltur. So¤uk Savafl süresince Amerika ve Avrupa için kayda de¤er bir 

enerji ihracatç›s› durumunda bulunan Suudi Arabistan, hâlen dünyan›n en önemli 

petrol ihracatç›s› konumundad›r. 

Riyad ve Washington aras›ndaki münasebetlerde Irak’›n Kuveyt’ten ç›kar›lmas› 

kapsayan 1991’deki savafl›n ertesinde bir gevfleme ve so¤uma bile gözlemlenmifltir. 

Riyad, bölgede artan Washington karfl›tl›¤›ndan etkilenmifl ve yükselen kamuoyu 

bask›s› karfl›s›nda münasebetlerini daha alt seviyelere çekmek zorunda b›rak›lm›flt›r. 

Riyad’›n d›fl politikas›nda dört kayda de¤er unsurdan söz etmek mümkündür. 

Suudi Arabistan d›fl politikas› kesinlikle bu unsurlar taraf›ndan s›n›rland›r›lmamakla 

beraber bu unsurlar di¤erlerine nazaran daha ön planda yer almaktad›rlar 

(Diriöz, 2012) Bunlar s›ras›yla afla¤›daki gibi s›ralanabilir; 

• Dini unsurlar 

• Arap davalar›na ba¤l›l›k 

• Petrol ve D›fl Ekonomik ‹liflkiler 

• Bölgesel ‹stikrar ve Güvenlik 

Burada alt› çizilmesi gereken din unsuru ve Müslüman ülkeler aras›ndaki ifl 

birli¤ini gelifltirme belki de bu unsurlar aras›nda en kayda de¤er olanlar›d›r. Fakat 

özellikle bölgesel güvenlik ve boyutunda ele al›nd›¤› zaman Washington ile olan 

münasebete ve buna ba¤l› olarak Tahran ve Washington aras›ndaki gerilim de kayda 

de¤er bir role sahiptir. Arap Ligi’ne üyelik de Riyad’›n Arap davalar›na ba¤l›l›¤›n›n 

alt›n› çizmektedir. Bu bak›mdan Katar gibi Suudi Arabistan da Suriye’deki hadiseleri 

yak›ndan izlemekte ve Esad yönetiminin kendi halk›na ve özellikle Sünnilere 

karfl› uygulamakta oldu¤u afl›r› fliddetten hoflnutsuzluk duymaktad›r. Riyad genelde 

Arap davalar›na çok kayda de¤er mali yard›m sa¤lamaktad›r. Riyad’›n izledi- 

¤i d›fl politikan›n hem ülke geliri hem de d›fl politika unsuru olarak maddi yard›m 

ve fon tahsis edebilmesini olanakl› k›lan en kayda de¤er faktör petrol gelirleridir. 

Bu bak›mdan petrol ve hidrokarbon sat›fl› bu ülkenin d›fl siyasetinin en kayda de- 

¤er konular›ndan birisini oluflturmaktad›r. Petrol fiyat›ndaki ani inifl ve yükselifllerden 

dolay› meydana gelebilecek hem iktisadi hem de bundan ötürü politik istikrars›zl›¤›n 

bölgeye yay›lma kayg›s› da Riyad’›n fiyat istikrar›n› önemli görmesinde etkili 

olan bir husustur. Enerji tafl›mac›l›¤›nda lojistik güvenlik de Riyad bak›m›ndan ha-


yati bir mesele olmufltur. ‹ki ülke aras›ndaki münasebetleri menfi yönde etkileyen 

bir baflka geliflme ise Guantanamo üssünde tutulan ve birço¤unu Suudi vatandafllar›n 

meydana getirdi¤i El-Kaide ve Talibanla iliflkili oldu¤u iddias›nda bulunulan tutuklulara 

yönelik ABD’nin gösterdi¤i hukuka ayk›r› davran›fllar olmufltur. Netice itibar›yla, 

ABD’nin Orta Do¤u bölgesindeki d›fl politikalar›n›n Güçler Dengesindeki 

de¤iflime ba¤l› olarak süreklili¤ini muhafaza etti¤i, bununla birlikte Rusya ve Çin ile 

rekabet hâlinde zaman zaman fliddetlendi¤ini ve gere¤inde Pentagon’un mevcut 

kazan›mlar›n ve statükonun devam› yolunda askerî kuvvet kullan›ld›¤›n› belirtmek 

gereklidir. 

SO⁄UK SAVAfi SONRASI ORTADO⁄U GÜÇLER DENGES‹ 

RUSYA 

AB 

Ç‹N 

Resim 8.6 

251

252 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 


Orta Do¤u güç dengesindeki temel parametreleri 


Kadim medeniyetlerin merkezi konumundaki 

Orta Do¤u zengin hidrokarbon kaynaklar› ve kritik 

jeostratejik yap›s›na ra¤men XX. yüzy›lda kritik 

savafllara sahne olmufltur. XX. yüzy›lda Osmanl› 

‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas› ile bölgedeki 

askerî ve siyasal etkinliklerini art›ran Büyük 

Güçler (‹ngiltere-Rusya-ABD) aras›ndaki rekabet, 

Arap ‹srail Savafllar›ndan sonra günümüzde 

Arap Bahar› ile bafllayan yeni bir çat›flma sürecini 

XXI. yüzy›la miras olarak tafl›m›fllard›r. Uluslararas› 

iliflkiler ba¤lam›nda bölgedeki güç dengeleri 

ve sonuçlar›n›n analizi bu çal›flman›n ana fikri 

olarak tan›mlanabilir. 

Büyük Güçlerin Orta Do¤u’da egemen olmak istemelerinin 

ard›ndaki sebepleri s›ralayabilmek 

Endüstriyel kalk›nman›n temel ham madde kayna¤›n› 

teflkil eden petrol ve gaz kaynaklar›n›n 

paylafl›m›, bölge ülkeleri aras›nda silahlanma ve 

siyasal / ekonomik politikalar›n kendi hayati ç›karlar› 

do¤rultusunda flekillendirilmesi, Büyük 

Güçlerin Orta Do¤u d›fl siyasetlerinin s›klet merkezini 

teflkil etmifltir. Ancak, 1956 Süveyfl Krizi 

ve Filistin - ‹srail uyuflmazl›¤› ve bölgedeki s›cak 

çat›flmalar dikkate al›nd›¤›nda, Büyük Güçlerin 

de¤iflen ç›kar parametreleri bölgedeki rekabetin 

oldukça sert ve k›r›lgan bir yap›sal karakter arz 

etmesine neden olmufltur. Taraflar›n 11 Eylül sonras›nda 

artan terör olaylar› ve kitle imha silahlar› 

ile balistik füzeleri envanterlerine dahil k›lan güvenlik 

alg›lamalar›, Büyük Güçlerin ayn› zamanda 

So¤uk Savafl sonras›nda ‹slam ve Bat› dünyas› 

aras›ndaki farkl› bir uyuflmazl›¤›n da belirsizliklerini 

uluslararas› düzleme tafl›m›flt›r. Bu itibarla, 

Büyük Güçlerin geleneksel düzlemdeki Orta 

Do¤u politikalar›n›n de¤iflim süreçlerin sebep ve 

sonuçlar›n›n akademik analizinin, gelecekteki 

tercihlerinin de¤erlendirlmesi bak›m›ndan yararl› 

olaca¤› varsay›lmaktad›r. 

Bölgeye en uzak ülke olan ABD’nin Orta Do- 

¤u’daki ç›karlar›n› tart›flabilmek 

Atlantik ötesi hiper güç konumundaki ABD, XXI. 

yüzy›ldaki Orta Do¤u hâkimiyetini askerî, ekonomik, 

siyasal aç›dan en yüksek noktas›na tafl›m›flt›r. 

Denzi ve hava ulafl›m koridorlar›n› askerî 

üsleri ile Arap yar›m adas›na transfer eden Was- 

A MAÇ 

4 

hington, Çin ve Rusya’n›n; ‹ran-Suriye-Irak eksenli 

meydan okumalar›n› dikkatle takip etmektedir. 

Arap bahar› ile bafllayan istikars›zl›klar›n 

‹slam dünyas›nda yol açt›¤› kritik de¤iflimi hassasiyetle 

mercek alt›na alan ABD, israil-Arap uyuflmazl›¤›ndaki 

yeni çözüm yollar›nda diplomasiyi 

ön planda tutan bir durufl sergilemeye devam etmektedir. 

El Kaide ve Taliban terörü ile mücadelede 

mesafe kaydeden ABD, NATO ve AB’nin 

Oratado¤u politikalar›na yard›mc› olacak ç›kar›mlar› 

devreye sokmaktad›r. Türkiye’nin pozisyonunu 

iyi de¤erlendiren ABD, PKK terörü ve 

Kuzey Irak’da Ankara’n›n endiflelerine mukabil 

çözüm formüllerini paylaflmay› tercih ederek, Bat› 

ittikka› içinde demirli pozisyonunu korumas›na 

özen göstermektedir. Bir dünya gücü olarak 

Türkiye’nin NATO içindeki en önemli mütteifi 

konumundaki ABD’nin Orta Do¤u politikalar› ve 

bu ba¤lamda ‹srail ile hayati ifl birli¤i denklemlerinin 

iyi okunmas›n›n, gelecekteki dostluk ve ifl 

birli¤i zeminini güçlü k›laca¤› söylenebilir. 

Rusya’n›n bölge ülkeleri ile olan iliflkilerini aç›klayabilmek 

XX. yüzy›lda Türkiye’nin rakibi konumundaki 

Rusya’n›n Orta Do¤u politikalar›n›n ideolojik ve 

askerî güvenlik boyutundan daha ziyade, bölge 

ülkeleri ile ekonomik, siyasal ve teknik ifl birli¤ini 

esas alan bir de¤iflim içinde oldu¤u tespiti bu 

çal›flman›n temel argümanlar›ndan birisidir. Bir 

nükleer ve küresel güç olarak Rusya, So¤uk Savafl 

döneminden oldukça farkl› olarak bölge devletleri 

aras›nda etnik ve dinsel çat›flmalar›n yafland›¤› 

Orta Do¤u’da ‹srail ile de yak›n bir ifl birili¤i içine 

girmifl bulunmaktad›r. 1991 sonras› genel uluslararars› 

konjonktürel de¤ifliklikler dikkate ala›nd›- 

¤›nda Irak, Afganistan ve Libya krizlerinde etkili 

olamayan Moskova’n›n Baflkan Putin yönetimi ile 

bölgede daha aktif bir çizgi izleyece¤ini Suriye 

krizinde üç defa BM Güvenlik Konseyinde veto 

hakk› kullanmak sureti ile ortaya koymufltur. 

Kremlin, Orta Do¤u politikas›nda orta ve uzun 

dönem kapsam›nda ABD ile daha yo¤un ve iddial› 

bir rekabet konseptini takip edece¤inin mesajlar›n› 

vermifltir. Bu itibarla Rusya’n›n bölge dinamikleri 

konusunda takip edece¤i yol haritas›n›n 

ve tercihlerinin do¤ru okunmas›n›n son derece 

öenmli oldu¤u de¤erlendirilmektedir.



1. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Do¤u’nun önemini 

gösteren unsurlardan biri de¤ildir? 

a. Jeostratejik aç›dan bak›ld›¤›nda dünyan›n bilinen 

petrol rezervlerinin %65’ine sahip olmas›. 

b. Üç k›tay› birlefltiren kara ve demiryollar›n›n orta 

noktas›nda yer almas›. 

c. Medeniyetler ittifak›n›n ortas›nda yer almas› 

d. Deniz ve ticaret yollar›n›n geçifl noktas›nda yer 

almas› ve kontrollerinin gerçekleflti¤i co¤rafyada 

yer almas› 

e. Bölge ülkelerinin askerî aç›dan büyük bir silahlanma 

yar›fl›n› sürdürmeleri 

2. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere’nin Orta Do¤u bölgesindeki 

ç›karlar›n› gözetti¤inin göstergesi de¤ildir? 

a. ‹ngiltere’nin Kafkaslar bölgesinde Osmanl› ordusuna 

karfl› Ermeni ayaklanmas›n› desteklemesi. 

b. Türkiye ile Rusya aras›na set çekmek için Amerika 

ile ifl birli¤i yapmas› 

c. Osmanl›- Rus Savafl›’ndan yenik ç›kmas› üzerine 

Avrupa dengesinin Rusya lehine bozulmas›n›n 

önlemek maksad› ile geleneksel Türkiye’ye destek 

politikas›n› de¤ifltirmesi. 

d. 1912-1913 Balkan Savafllar›nda Yunanistan’a 

askerî ve siyasi yard›m etmesi 

e. Türk gücünü zay›flatmak için, paras› ödenmesine 

ra¤men Sultan Reflat ve Sultan Osman ad› verilen 

iki savafl gemisine ambargo uygulamas› 

3. Rusya’n›n Orta Do¤u politikas›ndaki en önemli 

amaçlar›ndan biri de¤ildir? 

a. Kremlin de¤iflen konjonktüre ba¤l› olarak Orta 

Do¤u’da ABD hegemonyas›n› k›rmak ve bu konu 

gerekirse Çin ve ‹ran ile ifl birli¤i yapmak 

b. Kültürel aç›dan ›l›ml› Arap devletleri ile ifl birli¤i 

sayesinde Rusya’n›n s›n›rlar› içinde yaflayan Müslüman 

nüfus ile iletiflimin derinlefltirilmesi 

c. ABD ve AB’den farkl› olarak, bölgede istikrar›n 

sa¤lanmas› 

d. Orta Do¤u ticari pazar›nda ham madde ve nükleer 

enerji gibi alanlar›nda ön al›nmas› 

e. Rusya’n›n bölge ülkelerinin askerî savunma pazar›n› 

sahip oldu¤u yüksek askerî teknoloji ile 

kontrol edilmesinin sa¤lanmas› 

253 

4. Rusya ve ‹ran’›n ç›kar iliflkilerine ve uygulad›klar› 

politikalardan biri de¤ildir? 

a. Rusya’n›n ‹ran’› askerî ve nükleer teknoloji bak›m›ndan 

desteklemesi 

b. ‹ran’›n Rusya’n›n uygulad›¤› Çeçenistan politikas›na 

karfl› sessiz kalmas› ve yorum yapmamas› 

c. Rusya, ‹ran ve Çin’in Orta Do¤u’da ABD karfl›t› 

ortak bir d›fl politika takip etmeleri 

d. 1979 y›l›ndaki Afganistan savafl›nda Rusya ve 

‹ran Taliban’›n ülkede kontrolü ele geçirmemesi 

için önlem almas› 

e. Bölgedeki enerji ve nakil hatlar›na hakim olabilmek 

için Rusya ve ‹ran’›n Azerbaycan’›n bu alanlarda 

güçlenmesinin engellenmesi 

5. Afla¤›dakilerden hangisi ABD’nin Orta Do¤u politikalar›n›n 

oluflmas›nda etken olan faktörlerden biri de¤ildir? 

a. Orta Do¤u’nun petrol kaynaklar›na ve deniz ulafl›m 

yollar›na sahip olmas› 

b. ‹srail’in Arap dünyas›na karfl› ba¤›ms›zl›k ve güvenli¤inin 

korunmas›, 

c. Çin’in Orta Do¤u’da güçlenmesinin engellenmesi, 

d. Orta Do¤u’da yaflanan terör olaylar› 

e. Kendini tehdit alt›nda hisseden her ülkeye s›n›r 

afl›r› askerî, ekonomik yard›m yap›lmas› 

6. ‹ran nükleer sorunun çözülmesinde Beyaz Saray taraf›ndan 

baflvurulacak alternatiflerden biridir? 

a. Nükleer güce sahip olan ‹ran’a karfl› ittifak oluflturmak 

b. Sorunu asker kullanmadan bar›flç›l yollarla çözmek 

c. ‹ran’da rejim de¤iflikli¤i hareketini desteklemek 

d. ‹ran ile ortakl›k antlaflmalar› imzalamak 

e. ‹ran’a nükleer teknoloji vermek 

7. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl sonras› dönemde 

Orta Do¤u’da meydana gelen de¤iflimlerden biri 

de¤ildir? 

a. Sömürge yönetimlerinden kurtulan devletlerde 

seküler esaslara dayal› Arap milliyetçili¤i ve sosyalist 

ideolojiye dayal› devlet modellerin ortaya 

ç›kmas› 

b. Çin’in bölgede hakim güç olarak yer almak istemesi 

c. Orta Do¤u’da bölgesel, küresel ve ulusal güçlerin 

içiçe geçmesi 

d. Orta Do¤u’da yer alan ülkelerin, ulusal ç›karlar›n› 

maksimize etmek amac› ile AB ve ABD ile 

iliflkiler kurmas› 

e. Araplar ve Museviler aras›nda siyasal ve dinsel 

kökenli çat›flmalar›n bafllamas›

254 


8. 20. Yüzy›l›n bafl›nda büyük güçler aras›ndaki mücadelede 

‹ngiltere’nin izledi¤i temel diplomatik çizgi hangisidir? 

a. ‹ngiltere’nin K›br›s Adas› üzerindeki kontrolünde 

faydalanarak deniz ulafl›m›n› kontrol alt›nda 

tutmak istemesi 

b. ‹ngiltere Osmanl› Devleti’ne karfl› Irak ve Körfez 

ülkeleri ile ortal›k ittifak› benimsemesi 

c. ‹ngiltere Osmanl› devleti ve onun müttefiki konumunda 

yer alan Almanya’y› etkisiz b›rakarak, 

Mezopotamya bölgesinde Çarl›k Rusya’s›n›n nüfusunun 

önlenmesi 

d. ‹ngiltere’nin Almanya ile karfl› karfl›ya gelmemek 

için sald›rmazl›k antlaflmas› imzalayarak Almanya’y› 

kontrol alt›na almak istemesi 

e. Almanya ile ticaretini gelifltirmek 

9. ‹ngiltere deniz ticaret yollar›n› aç›k tutmak için hangi 

politikalar› kullanmam›flt›r? 

a. ‹ngiltere Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu tasfiye ederek 

Londra’n›n ç›karlar›n› kay›ts›z flarts›z destekleyerek 

küçük devletler kurulmas›n›n sa¤lanmas› 

b. Arap yar›madas›ndaki petrol kaynaklar›n›n elde 

edilmesinde Arap milliyetçili¤ini Osmanl› devletine 

karfl› ideolojik olarak kullan›lmas› 

c. Bölgede petrol kaynaklar›n› ararken di¤er taraftan 

Hilafet’in Osmanl› yönetiminden al›narak 

kendi kontrolü alt›daki Arap devletlerine devrinin 

gerçekleflmesi 

d. Bütün Müslümanlar› alternatif hilafet alt›nda toparlayarak 

Orta Do¤u bölgesine entegre olmak 

e. K›br›s adas›nda askerî hâkimiyet kurmak 

10. Rusya,‹srail iliflkilerini zedeleyen göstergelerinden 

biri de¤ildir? 

a. Putin’in Kudüs’te A¤lama Duvar› ziyaretinde Kipa 

giyinmeyi reddetmesi 

b. Rusya’n›n Suriye’de Esat rejimine verdi¤i siyasi, 

askerî, ekonomik destek 

c. Moskova’n›n Hamas’a yönelik tutumu 

d. 2008 y›l›nda uygulamaya konan vize rejimi ile 

turist say›s›nda yaflanan azalma 

e. ‹srail’de Rus nüfusun artmas› 


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden 


2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’nin Orta Do¤u Politikas›” 


3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i’nin Tasfiyesi 

Sonras› Rusya’n›n Orta Do¤u Politikas›ndaki 

De¤iflimi Okumak” konusunu yeniden gözden 

geçiriniz. 

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya-‹ran ‹liflkileri” konusunu 


5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerika Birleflik Devletleri’nin 

Orta Do¤u Politikalar›” konusunu yeniden 


6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya-‹ran ‹liflkileri” konusunu 


7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras›nda 

ABD’nin Orta Do¤u’da Hegemonik Güç Politikalar›n›n 

Gelece¤indeki Belirsizlikler” konusunu 


8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’nin Orta Do¤u Politikas›” 


9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’nin Orta Do¤u Politikas›” 


10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya-‹srail ‹liflkileri” konusunu 

yeniden gözden geçiriniz.




‹ngiltere, Orta Do¤u bölgesindeki hayati ç›karlar›n› gözeterek, 

1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’ndan yenik ç›kmas› 

üzerine Avrupa dengesinin Rusya lehine bozulmas›n› 

önlemek maksad› ile takip etti¤i geleneksel Türkiye’ye 

destek politikas›n› 1878 Berlin Kongresi sonras›nda 

de¤ifltirmifltir. ‹ngiltere, Balkanlarda Slav milliyetçili- 

¤ini harekete geçirmek sureti ile bu halklar›n ayaklanmalar›n› 

ve ba¤›ms›zl›k hareketlerine destek sa¤lam›flt›r. 

Londra, 1829’da Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›lmas› 

ile ba¤l› kalmay›p 1912-1913 Balkan Savafllar› 

esnas›nda Yunanistan’a ülkeye askerî ve siyasi yard›m 

temin etmifltir. Ayr›ca, Türk Deniz Gücünü zay›flatmak 

maksad› ile paras› ödenmesine ra¤men Sultan Reflat ve 

Sultan Osman ad› verilen iki dretnot s›n›f› savafl gemisine 

ambargo uygulayarak, Ege Denizi’nde üstünlü¤ün 

Yunanistan’a geçmesini sa¤lam›flt›r. 


So¤uk Savafl›n sona ermesi ile birlikte Orta Do¤u co¤rafyas›ndaki 

etkisi zay›flayan Rusya, 2002 y›l›ndan bu 

yana Müslüman ülkeler ile yeniden yak›nlaflarak bölgeye 

geri dönüfl yapmaya bafllam›flt›r. Rusya’n›n bu dönemde 

bölgeye olan ilgisinin ana nedeni Çeçen savaflç›lar›n 

Arap dünyas›ndaki deste¤ini kesme iste¤i olarak 

ön plana ç›km›flt›r. Bu dönemden bafllayarak Rusya’n›n 

Orta Do¤u’daki emelleri ve varl›¤› önemli ölçüde artm›flt›r. 

Sovyetler Birli¤inin da¤›lmas›ndan sonra onun 

ard›l› olan Rusya Federasyonu kendini tamamen farkl› 

bir çevrede bulmufltur. Rusya’n›n güney s›n›r›nda alt›s› 

Müslüman olan yeni ba¤›ms›z devletler ortaya ç›km›flt›r. 

Bölgede Komünizm taraf›ndan bask› alt›nda tutulan ‹slam 

yeniden canlanmaya bafllam›flt›r. Orta Do¤u ve özellikle 

de ‹ran üzerinden bu bölgeye Radikal ‹slami ak›mlar›n 

yay›lmas›ndan endifle duyan Rusya, Orta Do¤u 

politikalar›nda ‹ran’a öncelik vermifltir. Ticari iliflkiler, 

Çeçenistan meselesi, Tacikistan’daki iç savafl ve Hazar 

havzas›ndaki enerji kaynaklar› konusundaki Rusya-ABD 

rekabetindeki ‹ran’›n rolü gibi belirli etmenler ‹ran’›n 

Moskova için önemine katk›da bulunmufltur. 


Bölgedeki ABD etkisinin k›r›larak Rusya’n›n etkisinin 

artt›r›lmas›, Rusya’n›n bölge ülkelerin askerî savunma 

pazar›n› sahip oldu¤u yüksek askerî teknoloji ile kontrol 

edilmesinin sa¤lanmas›, Orta Do¤u ticari pazar›nda 

ham madde ve nükleer enerji gibi alanlar›n ön al›nma- 

255 

s›, dünya enerji pazar›nda monopolist hâkimiyetin güçlendirilmesi 

ve bu suretle geçmiflte nükleer silahlar ve 

komünist ideolojinin araç olarak kullan›lmas› yerine 

Rusya’n›n enerji silah› ile dünya politikalar›nda yeniden 

söz sahibi olmas› için OPEC ile yak›n politikalar yürütülmesi, 

bu maksatla Orta Do¤u bölgesinde gaz ve petrol 

rezervlerinin pazar›nda Rus flirketlerinin ve mühendislerinin 

yer almas›n›n temin edilmesi ile Rus vatandafllar›na 

yeni istihdam alanlar› yarat›lmas› olarak s›ralayabiliriz. 


Rusya, herhangi bir ülke gibi ‹ran’›n da bar›flç›l amaçlarda 

kullan›lmak üzere nükleer bir program gelifltirme 

hakk›na sahip oldu¤unu savunmufltur. Bu tespite ilaveten 

Rusya, ‹ran’›n nükleer program› ile ilgili problemlerin 

diplomatik yollarla çözülmesinde yana tav›r almaktad›r. 

Bu nedenle Rusya, kendi ç›karlar›n› da göz önüne 

alarak, uluslararas› arenada ‹ran’a deste¤ini sürdürmekte 

ve belki de en önemlisi bölgeye karfl› Irak veya 

Libya benzeri bir askerî d›fl müdahaleye karfl› ç›kmaktad›r. 

Rus diplomatik kaynaklar› ‹ran’a ambargo uygulaman›n 

problemi çözmekten çok daha da kötülefltirece- 

¤ini ileri sürmektedirler. Mevcut siyasi konjonktür dikkate 

al›nd›¤›nda Rusya, ‹ran ile Bat› aras›nda ara bulucu 

aktör olarak vazife görmekte ve sorunun çözümünde 

bar›flç› yöntemler önermeye devam etmektedir. Bu 

önerilerden biri de ‹ran’›n uranyum zenginlefltirme operasyonlar›n›n 

Rusya topraklar›nda gerçeklefltirilmesidir. 

Ancak ‹ran bu öneriyi reddetmifltir. 


Arap Bahar› diye adland›ran bu olaylar›n ilk etapta ‹ran 

ve sonras›nda di¤er bölge ülkelerine s›çrama riski mevcuttur. 

Hatta bu olaylar Rusya’n›n arka bahçesi olarak 

adland›r›lan Kafkasya ve Orta Asya’ya da yay›labilir ve 

bölgede büyük bir kaotik ortam oluflturabilir. Böylesi 

ortamlar d›fl müdahalelere aç›kt›r. Yani Rusya Orta 

Do¤u’da etkisini art›rmaya çal›fl›yorken ayn› bölge kaynakl› 

baflka tehditlerle u¤raflmak zorunda kalabilir. Bu 

nedenle Rusya her ne pahas›na olursa olsun Suriye’deki 

Esad rejiminin devam›n› istemektedir. Rusya’n›n yak›n 

zamanda Suriye politikas›n› de¤ifltirmesi beklenmemektedir. 

Ancak Kremlin’in ülkesinde kendi halk›na 

eziyet eden Esad rejimine destek olmas› Arap ve di¤er 

Müslüman halklar nezdinde Rusya’n›n prestijini sarsmaktad›r. 

Bu durumun uzun süre devam etmesi Rus-

256 


ya’n›n da faydas›na olmayacakt›r. Esad sonras› oluflturulacak 

yönetimde Rusya’n›n bölgedeki ç›karlar›n›n sürdürülece¤inin 

garanti edilmesi Rusya’ya Esad’a verdi¤i 

destek konusunda geri ad›m att›rabilir. Rusya’n›n mevcut 

yönetime deste¤i bu önemli ç›karlar› nedeniyle oldu¤unu 

belirtebiliriz. 


ABD temelde Orta Do¤u’da petrol kaynaklar›n›n ve deniz 

ulafl›m yollar›n›n eriflilebilir olmas›n›, buna mukabil 

en hayati müttefiki konumundaki ‹srail’in Arap dünyas›na 

karfl› ba¤›ms›zl›k ve güvenli¤inin korunmas› asli 

amaç edinmifltir. 


11 Eylül’ün yaratt›¤› uluslararas› ortamda asimetrik tehdit 

olarak ifade edilen ve beynelmilel sistemde terörist 

gruplar gibi küçük aktörlerin büyük aktörlerde a¤›r kay›plara 

yol açmas› ifade eden yeni tehlikeyle bafl edebilmek 

için ABD güvenlik politikalar›nda köklü de¤ifliklikler 

yap›lm›flt›r. Bu yöndeki ad›mlardan birincisi 

Baflkan Bush’un Ocak 2002’de gerçeklefltirdi¤i Birli¤in 

Durumu konuflmas›d›r. Bu konuflmada Bush, Reagan’›n 

fler imparatorlu¤u söylemine at›fta bulunurcas›na, Kuzey 

Kore, ‹ran ve Irak’a atfen fler ekseni ifadesini kullanarak 

bu ülkelerin kitle imha silahlar›na sahip olma çabalar›n›n 

bertaraf edilmesinin alt›n› çizmifltir. Burada 

Washington yönetimi eskinin çevreleme ve cayd›r›c›l›k 

stratejilerini çöpe at›p eskiden haydut rejimler olarak 

adland›r›lan bu ülkelere yönelik ön al›c› müdahalede 

bulunma hakk› oldu¤unu savunmas›n› yapmakta fakat 

ayn› anda kitle imha silah› gelifltirerek bu kategorinin 

içinde yer almaya aday, olas› düflman ülkelere yönelik 

de ayn› biçimde davranabilece¤inin mesaj›n› vermekteydi. 

Bu flekilde Washington yönetimi, El-Kaide ve Afganistan’› 

geri planda b›rakarak bunun çok ötesine geçmekte 

olan genifl ölçekli (11 Eylül ertesinde dünyan›n 

yeniden biçimlendirilmesi) projesini uygulamaya bafllam›flt›r. 

Irak Savafl›, ortada Saddam’dan ABD’ye yönelen 

bir tehdidin yoklu¤unda yap›lmas› gerekli de¤il, tamam›yla 

Bush yönetiminin bafllatmay› seçti¤i ön al›c› veya 

baz›lar›na göre önleyici bir tercih savafl›d›r 


Ar›, Tayyar (2007), Irak, ‹ran, ABD ve Petrol, ‹stanbul: 

Alfa Yay›nlar›. 

Ar›, Tayyar (2010), Liderler, Kanaat Önderleri ve Kamuoyunun 

Gözünden Yükselen Güç: Türkiye-ABD 

‹liflkileri ve Orta Do¤u, Bursa: MKM Yay›nc›l›k. 

Belyaev, Igor (1973), “The Middle East in Contemporary 

World Affairs”, Journal of Palestine Studies, Vol. 

2, No. 4,pp. 13-24. 

Borisov, Sergei (2004), “Russia and Israel to Join Forces 

in Ani-Terrorist Cooperation”, Pravda. 

Bozkurt, Giray Saynur (2007), “11 Eylül Sonras› Amerika-‹ran 

‹liflkileri ,” içinde Satranç Tahtas›nda ‹ran: 

“Nükleer Program”, ‹stanbul: TASAM Yay›nlar›. 

Brzezinski, Zbigniew (2008), Second Chance: Three Presidents 

and the Crisis of American Superpower, United 

States of America: Basic Books. 

Celalifer, Arzu (2009), ‹ran Nükleer Krizi, Ankara: USAK. 

Cömert, Servet (2002), “Jeopolitik ve Türkiye’nin yer ald›¤› 

yeni jeopolitik ortam”, Jeopolitik Dergisi, Y›l 

1,Say›,.33. 

Dannreuther, Roland (2011), “Russia and the Arab Revolutions”, 

Russian Analytical Digest, No:98. 

Dedeo¤lu, Beril (2002), Orta Do¤u Üzerine Notlar, ‹stanbul: 

Derin. 

Diriöz, Ali O¤uz (2012), “Suudi Arabistan D›fl Politikas› 

ve Bölge Ülkeleri ile ‹liflkileri”, ORSAM, Orta Do¤u 

Analiz, Cilt: 4, Say›:39. http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/201238_mak7.pdf. 

Fesharaki, Fereidun (1976), Development of the Iranian 

Oil Industry, New York: Praeger. 

Freedman, Robert O. (2006), “Russian-Iranian Relations 

Under Yeltsin”, The Soviet and Post-Soviet Review, 

vol. 25, No. 3, ss. 265-284. 

Gasiorowski, Mark (2010), “U.S. Foreign Policy Toward 

Iran During the Mussadiq Era,” in The Middle East 

and The United States: A Historical and Political Reassessment, 

ed. David W. Lesch, Colorado: Westview 

Press. 

Hahn, Peter L. (2007), Historical Dictionary of United 

States-Middle East Relations, Maryland: Scarecrow 

Press. 

Kacmarski, Marchin (12.10.2012), “Russia’s Middle East 

Policy after the Arab Revolutions”, 

http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2011-07-26/russias-middle-east-policy-after-arab-revolutions.


Kamalov, ‹lyas (13.10.2012), “Middle East Policy of Russia”, 

ORSAM Report, No: 125, July 2012 

http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/2012719_125%20ing.pdf 

Kamalov, ‹lyas (2008), Putin Dönemi Rus D›fl Politikas›. 

Moskova’n›n Rövanfl›, ‹stanbul: Yeditepe Yay›nevi. 

Katz, Mark N. (06.07.2011), Russia and the Arab Spring”, 

Russian Analytical Digest, No:98. 

Katz, Mark N. (2012),”Russia’s Greater Middle east Policy: 

Securing Economic Interests, Couting Islam”, 

Russie Nei Visions, No: 49. 

Keddie, Nikki R. (1973), “Is There a Middle East?”, International 

Journal of Middle East Studies, Vol. 4, 

No. 3, July, , s. 255-271. 

Kuniholm, Bruce R (1980), The Origins of the Cold War 

in the Near East: Great Power Conflict and Diplomacy 

in Iran, Turkey, and Greece, New Jersey: Princeton 

University Press. 

Kupchan, Charles (1987), The Persian Gulf and The 

West:The Dilemmas of Security/ 

Mearsheimer, John J. and Stephen M. Walt (2008), The 

Israel Lobby and US Foreign Policy, New York Penguin 

Books:. 

Moul William B. (1985), “Balances of Power and European 

Great Power War, 1815-1939”, Canadian Journal 

of Political Science, Vol.18, No.3, s.481-528 

Oil, Ian Smart (1977), “The Super-Powers and the Middle 

East”, International Affairs (Royal Institute of International 

Affairs 1944-), Vol. 53, No. 1, ss. 17-35. 

Orme, W. A. (25.11. 2000), “Jr. Barak and Arafat Agree 

by Phone to Keep Security Link”, New York Times. 

Ovendale, Ritchie (1996), Britain, the United States and 

the Transfer of Power in the Middle East, 1945-1962, 

London: Leicester University Press. 

Perry, Gleen E. (1983), The Middle East, Fourteen Islamic 

Centuries, NewJersey: Indiana State University. 

Petrovskaya, Yuliya (28.09.2006), “Voyn› Ne Vliyayut Na 

Otnofleniya Rossiyi i ‹srailya”, Nezavisimaya Gazeta, 

Said, Edward (1973), “US Policy and the Conflict of Powers 

in the Middle East”, Journal of Palestine Studies, 

Vol. 2, No. 3, pp. 30-50. 

Sander, Oral (1996), Siyasi Tarih: 1918-1994, Ankara: 

‹mge Kitabevi. 

Shwadran, Benjamin (1958), The Middle East, Oil, and 

the Great Powers, New York. 

Smith, Hollis and Steve, S. (1986), “Roles and Reasons 

in Foreign Policy Decision Making’’, Martin British 

Journal of Political Science, Vol. 16, No. 3, ss. 269- 

286. 

257 

Speiser,A.(1953),”Cultural Factors in SocialDynamics in 

the Near East,” The Middle East Journal, VII, ss.133- 

152. 

Stepanova, Ekaterina “Russia’s Middle east Policy: Old 

Disiions or New?”, PONARS Policy Memo, No: 429. 

Tellal, Erel (2008), Türk D›fl Politikas›, SSCB’nin Afganistan’a 

Müdahalesi Kutusu, ‹stanbul. 

Ünay, Sad›k (2008), Transatlantik Ortakl›k ve Avrupa 

Aras›nda ‹ngiltere’nin Orta Do¤u Politikas›, ‹stanbul: 

Orta Do¤u Y›ll›¤›. 

Wheeler G. E. (1959), “Russia and the Middle East”, International 

Affairs, Vol. 35, No. 3, ss. 295-304. 

Y›lmaz, Türel (2004), Uluslararas› Politikada Orta 

Do¤u, Ankara. “Interview with Egyptian Newspaper 

Al-Ahram” (2005), Kremlin.ru. “Iranian Leader: Wipe 

out Israel” (12.10.2012), CNN, 

http://www.cnn.com/2005/World/meast/10/26/ahmadinejad/http://history.state.gov/milestones/1953-1960/EisenhowerDoctrine 

http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RS22926.pdf 

http://www.globalsecurity.org/military/world/war/iran-iraq.htmhttp://www.jimmycarterlibrary.gov/documents/hostages.phtmlhttp://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/general-article/carter-peace/ 

1 “Interview with Egyptian Newspaper Al-Ahram”, 

Kremlin.ru, April 25, 2005. 

2 Daha fazla ayr›nt› için lütfen bak›n›z, 

http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/687(1991)

SIY302U

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?