i TÖLÖGÖN KASIMBEKOV'UN “SINGAN KILIÇ” ROMANINDA ...

ÖZET
TÖLÖGÖN KASIMBEKOV’UN “SINGAN KILIÇ” ROMANINDA KELİME DÜNYASI
Cazgül CAKAKOVA
Yüksek Lisans Türkoloji Anabilim Dalı
Tez Danışmanı
Yard. Doç.Dr.Hüseyin ÖZBAY
Kelime dünyası çalışmaları, dil biliminin önemli bir alanıdır. Ne yazık ki, bu alanda
ülkemizde yeterli çalışma yapılmamıştır. Oysa dünyada çağdaş dil biliminin gelişmesiyle, bu tür
incelemeler stilistiğin bir malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Biz, yaptığımız bu çalışmada, Tölöğön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanını inceledik ve
onun üslubunu oluşturan unsurları tespit etmeye çalıştık.
Çalışmamızın giriş kısmında Tölögön Kasımbekov’un hayatı ve edebî kişiliği üzerinde
durulmuştur. Yaptığımız çalışma, Türk lehçeleri alanında metne dayalı tematik-leksik bir inceleme
olduğu için yazarın biyografisi üzerinde ayrıntıya gidilmemiştir.
Çalışmanın ilk bölümünde, Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanının dili hakkında
bilgi verilerek alıntılar yapılmıştır. Bu bölümde, tarih ile eserin bağlantısı da gösterilmeye
çalışılmıştır.
Yaptığımız bir çalışma bir tür üslup-veri çalışması olduğu için ikinci bölümün girişinde
anlam bilimi ve anlam biliminde yazarın yeri hakkında kısa bir bilgi verilmiştir.
Çalışmanın ikinci bölümünü inceleme çalışması oluşturmaktadır. Burada önce leksikolojinin
dil bilimindeki yeri ve önemi üzerinde durulmuş, sonra da sırasıyla kelimelerin sıklıkları, onların
mahiyetleri, cinsleri eserde yer alan sıfat ve isim tamlamaları incelenmiştir.
Sonuç bölümünde ise yaptığımız incelemelerin genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır.
Çalışmamızın kaynakçası, çalışmamızın muhtelif safhalarında faydalandığımız eserlerde
dilbilimi alanında yapılan önemli çalışmalardan meydana gelmektedir.
КЫСКАЧА МААЛЫМАТ
Төлөгөн Касымбековдун “Сынган Кылыч” романынын лексикасы
Жакакова Жазг³л
Магистрант, багыт т³ðêîëîãèÿ
Èëèìèé æåòåê÷è: ôèëîëîãèÿ èëèìäåðèíèí êàíäèäàòû,
äîöåíò Õóñåéèí £çáàé
Сөз байлыгын изилдөө, филологиянын орчундуу бөлүгү болуп эсептелет. Тилекке
каршы, Кыргызстанда бул тема боюнча көңүл жылытаарлык изилдөө болгон эмес. Башка
маммлекеттерде болсо, заманбап филологиянын өнөгүүсү менен бирге бул сыяктуу изилдөөлөр
стилистиканын куралы катары колдонулуп келе жатат.
Эмгегимде Төлөгөн Касымбековдун тарыхый романын изилдеп, анын усулун түзгөн
i

факторлорду аныктаганга аракет кылдым.
Изилдөөнүн киришүү бөлүгүндө Төлөгөн Касымбековдун өмүрү жана
чыгармачылыгына токтолдум. Изилдөөм түрк тили боюнча текстке байланыштуу
тематикалык-лексикалык изилдөө болгондуктан жазуучунун өмүр баянын өтө майдалап
баяндаган жокмун.
Биринчи бөлүмдө болсо, Төлөгөн Касымбековдун тарыхый романы боюнча
кененирээк маалымат берилип, жазуучунун тарыхый романдарынан кыскача баяндалды.
Изилдөөбүз метод-дата ыкмасы менен аткарылгандыктан экинчи бөлүмдүн киришинде
маани билими жана маани билиминдеги жазуучунун орду жөнүндө кыскача маалымат
берилди.
Эмгегимдин экинчи бөлүмүн изилдөө түзөт. Бул жерде алгач лексиканын филология
илиминин орду жана мааниси боюнча баяндалып, андан улай сөздөрдү жыштыгы, алардын
типтери боюнча өзгөчөлүктөрү, романдагы сын атооч жана зат атоочтор талданды.
Жыйынтык бөлүмүндө болсо изилдөөнүн жалпы корутундусу жасалган. Изилдөөбүздүн
булактары, изилдөө убагында колдонгон адабияттар көрсөтүлгөн .
АБСТРАКТ
Лексика в романе “Сломанный Меч” Тологона Касымбекова
Жакакова Жазгуль
Магистрант, направление тюркология
Научный руководитель: кандидат филологических наук,
Хусейин Озбай
Изучение лексикологии является важной частью филологии. К сожалению,
в Кыргызстане изучение этой области проводилось не на должном уровне. В других
странах подобные исследования с развитием современной филологии используются как
составляющая стилистики.
В данной магистрской диссертации рассмотрен исторический роман Тологона
Касымбекова, также определяются факторы составляющие методологию романа.
В введении место отведено жизни и творчеству Тологона Касымбекова. Так как в
диссертационной работе изучается тематическо-лексические значения слов на турецком языке,
биография писателя дана в краткой форме.
В I ой главе дается информация об исторических романах Тологона Касымбекова и в
частности о романе «Сломанный меч».
Так как исследования проводились способом метод-дата, в ведении II и главы дается
краткая информация о значении знания и место писателя в значении знания.
ii

II ая глава относится изучению и исследованию. В начале данной главы дается
информация о месте и значении лексики в филологии, далее определяются частота слов и
особенности их типов, также слова существительные и прилагательные в романе.
В последней главе дано общее заключение диссертации. Указаны источники и литература,
использованные в работе.
ABSTRACT
Lexica in novel “Syngan Kylych” by Tologon Kasymbekov
Jazgul Jakakova
Research papers related to lexical are basic area of philology. Unfortunately, in our country
this area was not studied well. With improvement of the modern philology such researches are
becoming part of the stylistic learning.
In this research work the historical novel of T. Kasymbekov was studied and I tried to fiend
the connection elements of the novel
In introduction the autobiography of Kasymbekov and its role as an author in Kyrgyz
literature were represented. The main objective of this research study was study of lexical-thematic
part of the Turkish language part of the text.
In the first chapter of the research thesis, the wide literature review on historical novel of
Kasymbekov was written, where I tried to eliminate historical elements of the novel
This work was directed to development of the methods, therefore in the second part of the
thesis information was about basic lexicology, then lexicology of the novel and role of the author
were studied.
Second chapter of the thesis comprised research works, where concepts of the lexicology
were given in philosophy science. The iteration of the words, types and characteristics, nouns and
adjectives in the novel were studied.
In the last part of the thesis, the overall conclusion of whole research work was done.
iii

Kısaltmalar
a.i. : Arapça İsim
a.g.e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Gecen Makale
g. : Grafik
f.i. : Farsça İsim
Nu. :Numara
S. : Sayı
s. : Sayfa
t. : Tablo
TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ
Tablo l.
Tablo 2.
22
32
Tablo 3. 33
Tablo 4. 38
Tablo 5. 38
Tablo 6. 40
Tablo 7. 48
Tablo 8. 53
GRAFİK 1. 39
GRAFİK 2. 39
GRAFİK 3. 48
GRAFİK 4. 53
iv

GRAFİK 5. 54
I. GİRİŞ
TÖLÖGÖN KASIMBEKOV'UN HAYATI, ESERLERİ VE
ŞAHSİYETİ
HAYATI
Tölögön Kasımbekov Calalabad vilayetine bağlı Aksı ilçesinin Akcol
köyünde 15 Ocak 1931 tarihinde dünyaya gelmiştir. Aynı köyde okulu
tamamladıktan sonra ilk okulda öğretmenliğe başlar; daha sonra Akcol köy
Muhtarlığında sekreterlik işiyle iş hayatına girer.
1952 - 57 yıllarında Kırgız Devlet Üniversitesi'nin Filoloji Fakültesinde okur.
Daha öğrenciyken devlet edebî yayınlarda eserleri yayınlanır. 1956 yılında
“Kiçinekey Cılkıçı” (Küçük Atçı) isimli eseri basılır.
Genç yazar, 1957 yılında, okul kitapları yayınlayan "Mektep" yayınının
çocuk edebiyatı alanında tahrir müdürlüğü görevine getirilir. 1959 yılında ilk
edebiyat eserleri ile tanınmaya başladığında Cumhuriyetin yazarlar birliğine kabul
edilir. 1960 - 66 yıllarında Kırgız Sovyet Cumhuriyetinin "Ala-Too" dergisinin nesir
bölümünde başkanlık ve sorumlu sekreterlik 1966 - 73 yıllarında ise baş redaktörlük
yapar. 1973 - 74 yıllarında Cumhuriyet yayınlar komitesinin redaktörlüğü
görevlerinde bulunur.
5

Aynı yıllarda edebiyatta ustalaşır; "Cetim", "Adam Bolgum Kelet” adlı
eserlerle “Sıngan Kılıç”, "Kelkel" tarihî romanlarını yazmıştır. 1
Uzak köyde yetişmiş genç yazar kültür seviyesini yükseltmenin, entellektüel
tepeye tırmanmanın edebî estetik anlayışa ve genel kültüre sahip olmanın zor iç
dramını yaşadı. Yazarlık zorluklarının inişli çıkışlı kayalarında ayakları yırtıldı.
"Sıngan Kılıç" romanında tarihin acı gerçeklerini çekinmeden söylediği için resmî
iktidarın baskısı ve takibi yazara bayağı zor günler yaşatmıştır. Bundan ötürü çekilen
kaygılar, yazarın psikolojik dünyasında acı izler bırakmıştır.
Böylece iç ve dış güçlere karşı savaşarak daha bilenmiş, yolundaki zorlukları
ısrarla birer birer aşıp, insan olarak da, yazar ve vatandaş olarak da iyi yetişmiş,
milletinin önüne büyük bir şahsiyet olarak çıkmıştır.
Ayrıca demokratik bağımsızlık döneminde Tölögön Kasımbekov'un yazar-vatandaş
olarak Kırgız halkına yaptığı hizmet de çok büyüktür.
Tarihçi ve yazar Tölögön Kasımbekov 1990 yılında şimdiki Aksı ilçesinden
milletvekili seçildi. Cogorku Keneş (Meclis)'in daimi komisyonunun başkanı ve
Yönetim Kurulunun üyesi olarak görev aldı. Cogorku Keneşte ele alınan konularla
yakından ilgilendi, Cumhuriyetin ismi, başkentin kendi ismini alması, milli bayrak,
amblem ve toprak meseleleriyle doğrudan ilgilenip, meselelerin olumlu
çözülmesinde çok büyük katkıda bulunmuştur. Kültür, eğitim, din, vatandaşlık ve
yayın hakkında yasaların hazırlanması ve kabul edilmesinde de yazarın büyük emeği
vardır. Ayrıca bağımsız Cumhuriyetin ilk anayasasının hazırlanması ve kabul
edilmesinde de katkıları büyük olmuştur. 2
Halk yazarı Tölögön Kasımbekov bugün de millî edebiyatımıza katkılar
sağlıyor, halkımızın tarihî kaderini araştırıyor, yeni eserler yazmaya devam ediyor.
ESERLERİ
1. Cılkıçının Uulu (Atçının Oğlu) (çocuklar için hikaye). Frunze: Kırgızokuu
pedmambas, 1956. 36.sayfa.
2. Ata-Curt (Vatan). (delikanlılar için hikaye). ). Frunze:Kırgızokuu
1 Kırgız Adabiyat Hristomatiyası II Bölük. (Bişkek, 2002), s.166
2 Adı geçen eser, s. 167.
6

pedmambas, 1958. 118.sayfa.
3. Adam Bolgum Kelet (İnsan Olmak İstiyorum). (povest). ). Frunze:
Kırgızokuu pedmambas, 1960. 163 sayfa.
4. Cetim (Yetim). (povest). ). Frunze: Kırgızokuu pedmambas, 1960.
5. Sıngan Kılıç. (tarihî roman). Frunze: Kırgızstan, 1.Bölüm, 1966,302 sayfa.
6. Sıngan Kılıç Frunze: Kırgızstan, 1971.II-Bölüm, 567 sayfa.
7. Sıngan Kılıç. (tarihî roman). Bişkek, Kırgızstan, III-Bölüm 1998. 704 sayfa.
8. Cetilgen Kurak (Olgun Yaş). (roman). Frunze, Kırgızstan 1976, 473 sayfa.
9. Kelkel. (tarihî roman). Frunze: Kırgızstan 1986 568 sayfa.
10. Baskın. (tarihî roman). Bişkek: Kırgızstan 2000. 3
İlk dört eser belli bir seviyede, Akcol köyünde doğup, büyümüş, hayata yeni
adımlar atmış, kendi yolunu, yönünü, yerini bulmaya çalışan yazarın kendi
hayatından söz eder. "Adam bolgum Kelet” (İnsan Olmak İstiyorum) eserinin baş
kahramanı Asıl üniversiteye başvurup, kazanamayınca tekrar köyüne gelir, köy
yönetiminde aktîv(yönetici memur) olarak çalışmaya başlar. Bir sürü uğraş sonucu
aktiv olmadan önce insan olmak gerektiği kanaatine varır.
“Ata-Curt” (Vatan), “Adam Bolgum Kelet”" kitapları yayınlandıktan sonra
nesir dalında yeni bir yetenekli yazarın geldiğine tüm edebiyat toplumu şahit olur.
Çünkü "Adam Bolgum Kelet", "Cetim" kitapları zamanında hem eleştiriciler, hem de
okurlar tarafından iyi not almıştır. 4
Tölögön Kasımbekov'un "Sıngan Kılıç" romanı Kırgız edebiyatında ilk tarihî
romandır. Romanda 1842-1876 yılları arasındaki, yani 19. asrın ortası ve ikinci
yarısında güney Kırgızların hayatı, Hokant Hanlığı döneminde hanlık ile halk
arasındaki toplumsal siyasî, ekonomik sorunlar ve Rus çarlığının istilacı seferleri
gibi tarihî olaylar anlatılmıştır. Eserde adı geçen kahramanların çoğunluğu (Alımkul,
Alımbek, Ishak Şerali, Kudayarhan, Abdurahman Aptabaçı, Çernyaev, Skobelev
v.s.) tarihte yaşamış insanlardır. Anlatılan olayların tamamı gerçek tarihtan
alınmıştır .
"Cetilgen Kurak” (Olgunluk Dönemi) romanında Tölögön Kasımbekov
şimdiki zamanın hayat gerçeklerini göstermeye çalışmıştır. Esen adlı delikanlı okulu
3 Kırgız Adabiyat Tarıhı. VII-tom, (Bişkek, 2002), s.124.
4 Adı geçen eser s.168.
7

tamamladıktan sonra kendi köyüne öğretmen olur. O öğrencilerine iyi eğitim
vermek, edep-ahlak aşılamak ve gerçekleri öğretmek için çabalar. Tüm gönlüyle
çalışmakta olan Esen okulda ve okul yönetimince yapılmakta olan yanlışlıkları
görüp dayanamaz ve mücadeleye başlar. Yanlışları ortadan kaldırmaya çalışır.
Maalesef, onun bu çalışmaları okul yönetiminin hoşuna gitmez ve onlar Esen'e karşı
kin beslemeye başlarlar. Ancak, sonunda yönetimin pis işleri ortaya çıkar, adalet
Esen tarafına kayar.
“Kelkel” romanı büyük ozan Toktogul hakkında dersek yanlış olmaz.
Kırgızların XIX. asrının ikinci yarısı XX. asrın başındaki tarihinin objektif mantığına
göre yazılmış olan “Kelkel” romanın ideolojik merkezini; zamanın sosyal, ekonomik,
siyasî ve sanatsal hayatını oluşturur. Ayrıca Kırgızların, Rusya egemenliği altındaki
hayatı, sömürgecilikle karşı karşıya kalması aydınlık kesiminin yanlışlıklardan
kurtulup, adaleti ve eşitliği araması bu eserde anlatılmaktadır. Genel perspektif
içerisinde eserin mesajını Kırgız vatanına Sovyet yönetiminin gelmesini, silahlı ve
ideolojik karşı haraketleri imha etmek için yapılan acımasız savaşın konu eder.” 5
''Baskın" romanında ise "barış ve ilim seferi" bahanesiyle Çarlık Rusya yönetiminin
casuslar gönderip, yine onların güvenliğini yerli boyların önde gelen kişileriyle iyi
ilişki kurarak sağlamaya çalışması, Şabdan Baatır gibi etkili insanların yardımına baş
vurması konu edilmektedir. Şabdan Baatır gibi önder kişilerin yardım etmekten
başka yapabilecekleri birşey yoktu. Onlar isteseler de istemeseler de iktidar ve
askerî baskıdan kurtulamazlardı. Dolayısıyla onlar da halkı soykırımdan kurtarmak
ve kendi iktidarlarını korumak maksadıyla Skobolev gibi komutanlarla işbirliği
yapmaya mecbur kalmışlardır.
EDEBÎ ŞAHSİYETİ
"Tölögön Kasımbekov, halkın atın kaşkası gibi bilip tanıdığı yazarlardan
biridir. Halk tarafından tanınıp kalplerinde yer edinmek, her yazarın harcı değildir.
Bir yazarın hayatında, halk tarafından sevilmekten öte mutluluk yoktur. Çekinmeden
Tölögön Kasımbekov’un zamanın klasiklerinden biri olduğunu söyleyebiliriz.
5 Tölögön KASIMBEKOV: Kelkel. (Frunze, Kırgızstan,1986) s. 201.
8

Kırgız tarih romancılığının temelini atmıştır. Sadece temel atmakla kalmayıp,
sanatsal boyuta taşıyıp, canlı tarihî kahramanlar yaratmıştır.” 6
Tölögön Kasımbekov eşi benzeri olmayan yeteneğiyle Kırgız edebiyatında
anlamı büyük, sanatsal açıdan zengin hikaye ve romanlar yaratmıştır. Ayrıca
Kırgız halkının yanında komşu devletler ve dış ülkelerde de tanınmış büyük bir
yazardır.
Edebiyata; ellili yılların sonu, altımışlı yılların başında sanatta olgunlaştığı
devrede, kanatlarını açıp gelişmenin yeni basamaklarına yükseldiğinde geldi.
Tölögön Kasımbekov eline kalem aldığında; A. Tokombayev'in şiirleri, Kasımalı
Cantöşev'in, T. Sıdıkbekov'un romanları, M. Elebayev'in hikayeleri, A. Osmonov'un
şiirleri hüküm sürüyordu. Bu edebî temel T. Kasımbekov için ayrıca bir okul
olmuştur. Ancak böyle demekle T. Kasımbekov'un edebiyatta yer alması kolay
olmuştur demek yalnış olur. Her bir şahsın başkalarına benzemeyen kendine has
zorlu, sıkıntılı gelişme devresi vardır; tekrar edilmez kendine has kaderdir bu.
Yetenekli genç yazarın yazarlık kabiliyetinin uyanışına ilk desteği babası vermiştir.
"Benim babam mollaydı. Yanında her zaman alimler toplanırdı. Ben de onları
dinleyip, otururdum. Babam "Leyla ve Mecnun'u, Kız Saykal'ı Arap harfleriyle
okurdu. Ben on üç on dört yaşımdayken vefat etmişti. Annem ise daha sonra
"babasıyla birlikte büyüyen ateş çıkarır" sözünde anlatıldığı gibi, yazarlık mirasının
babamdan kaldığını söylemiştir. 7
T. Kasımbekov Rus ve dünya klasik edebî bilgileri iyi öğrenerek edebiyatta
tecrübe etmiş sağlam bir yöntemle sanatkarlığın yüksek seviyesine çıkmıştır.
Zamanımızda T. Kasımbekov eserleriyle ün kazanmış bir yazarımızdır. Onun
"Adam Bolgum Kelet" hikayesi çoktan beri eğitim kurumlarının edebiyat
programlarında yeralmakta ve genç okurlar tarafından sevilerek okunmaktadır.
Eleştiricilerinin "Sıngan Kılıç" romanını Muhtar Avezov'un "Abay"
romanına denk eser olarak değerlendiriyorlar. Güney Kırgızistan'ın tarihindeki çetin
karışıklıkları, zor zamanı her yönden yansıtmak yazarın sadece büyük yeteneğini ve
sanat söz ustalığını göstermez. O ayrıca, tarihçi ve ilim adamı gibi haraket etmiştir.
6 6 Kalık AKIEV: Baskan Col. (Frunze, Kırgızistan Basması., 1964), 89.
7 Kalık AKİYEV: Baskan Col. (Frunze, Kırgızstan,1964) s.91.
9

T. Kasımbekov bu iki niteliği ustalıkla birleştirerek kullanmıştır. Orta Asya ve
Kazakistan edebiyatlarını araştıran ünlü uzman Z. Kedrina onu "Samarkan
Yıldızları" adlı eserle aynı sırada değerlendiriliyor. 8
"Kelkel" romanı hakkında edebiyat eleştirmeni K. Asanaliyev’in
değerlendirmesi şudur: “"Kelkel" romanı çok kahramanlı ve çok konulu bir eserdir.
Bu eser 1860 yıllardan itibaren Ekim devriminine kadarki uzun zamanı kapsar.
Roman Kırgız halkının tarihindeki büyük ve önemli dönemlerin olaylarını yansıtır.
Dolayısıyla tasvir edilen hayatî olaylar da niteliği yönünden çeşitlidir. Hayat tarzı;
etnografikten başlayarak, tarihî-devrimcilik vakalarına kadar her şey beyan edilir.
Kırgız halkının çetin ve çok zor tarihi devrini açık olarak tasvir etmiş zamanın zor
meselelerinin çözülüp anlaşılmasında sanatkarlık kabiliyetini iyi kullanmıştır.
Bu yönden bakarsak T. Kasımbekov’un "Kelkel" eseri tarihî romantizmde de
kendi yerini bulabilir diye düşünüyoruz. Hem romandaki kavram meselelerinin
boyutlarına, hem muhtevasına hem de onların sanatkârane işlenmesine göre de böyle
düşünebiliriz”.
“ Sıngan Kılıç” romanı yüzünden sıkıntılar yaşayan T. Kasımbekov'un
"Kelkel" romanı da beş-altı yıl yayınlanmadan beklemiştir. Buna üzülen Tügölbay
Sıdıkbekov 1958 yılında Kırgız Kompartisinin yönetim kuruluna şu mektubu
yazmıştır: "T. Kasımbekov'un "Kelkel" isimli yeni romanını okuduktan sonra ben
SSCB Yazarlar Birliğ Genel Sekreteri G.M. Markov’a Moskova'da Rus dilinde
yayınlanması gerektiği hakkında mektup yazmıştım.
Kitabın Rusça tercümesi yapılmış "Sovetskiy Pisatel" yayınlarına yazar
tarafından teslim edilmiş, romana olumlu not verilip yayın planına eklenmiştir.
Maalesef, bizim Kırgız şartlarında iyi bir eseri bekletme, sorunlar yaratma,
ayak direme, yüksek yetkili kurumlara yalnış bilgi verme gibi işler yapılmaktadır.
Sonunda adalet kazanacaktır, ancak vakit kaybedilmekte , yazarlar gereksiz yerde
zarar görmektedir. Yazar iktidarın baskısına rağmen kendi düşüncesinde sabit
kalmıştır. En önemlisi tarihi gerçeği inkâr etmemiştir.” 9
T. Kasımbekov, Kırgız Edebiyatını; güvenilir yüksek estetiğe sahip
kişilikler, bireysel karakterler, psikolojik analizler, kapsamlı felsefe düşünceler ve
8 Z.S.KEDRİNA: Bir Tuugandıktın Terendegi Tamırı.(Kırgızstan Madaniyatı,1975). No 3
9 Adı geçen eser s.170.
10

tarihî kültürle zerginleştimıiştir. Bir söyleşisinde T. Kasımbekov şöyle demiştir.
"Eseri düşüncede olgunlaştırmak lazım.İlham olmadan birşeyler karalamayı
sevmem. Her yıl bir roman yazan da, ömrü boyunca bir roman yazan da var.
Yaratılan eserin hayatta kalmasını dileyip, o kadar da üzülmeye gerek yoktur.
Şükretmem bundadır. 10
II. TÖLÖGÖN KASIMBEKOV'UN "SINGAN KILIÇ" ROMANI
TARİH VE ESER
Resim çizen herkes ressam, şiir yazan herkes şair değildir. Bazı hikaye ve
romanları okurken yazar okuyucuyu güldürmeye çalışır, ancak komik olur. Bazı
kahramanlar kaderine lanetler yağdırıp, hüngür hüngür ağlarlar da, okuyucuda hiçbir
his uyanmaz. Bazı yazarların güzel dilleri vardır, fakat, kitaplarında boş
laftan başka bir şey bulamaz okuyucu. Yazar kendi felsefesiyle, aklıyla etkilemek
ister, ancak sonu gelmeyen nasihat ve didaktikten okuyucunun canı sıkarlar.
Tarih; genel anlamda geçmiş gün, geride kalmış zaman, bugünden uzak, geri
gelmez tarafta kalan zaman dilimdir. İlim de sanat da tabii ki tarihe döner. Tarihçi
ve ilim adamı herhangi bir tarihi olay hakkında kesin kanıt ve bilgilere ulaşmak
isterse, yazar da onu renklendirerek anlatmak ister. "Biri, ispatlar, diğeri
renklendirir. İkisi de inandırır. İlki mantıklı ispatlarla, diğeri renklendirerek anlatır.
Gerçek olaylar, tarihî eserde yazar tarafından ele alınır ve bazı olay ve
görüntüler, şahıslar uydurulmuş olsalar bile gerçeğe uyarlanarak renklendirilirler.
Tarihçi için kanıt en önemli şeydir, yazar için de o kanıttan estetik ders almak,
sanatsal resim çizebilmek önemlidir. Bundan dolayı geçmişi okurun algılaması,
10 Kırgız Adabiyat Hristomatiyası II Bölük. (Bişkek, 2002), s.178
11

akış açısı ile bağdaştırması, zamanın rengine büründürme zorunluğu ortaya çıkar.
Romancı eserin tarih ilminin kanıtlarına, kaynaklarına dayandırır; uydurduğu
olayları, kahramanları geçen zamanın özelliklerine ayrıcalıklarına adapte eder.
Belirtiği zamanı gerektiği şekilde yapılandırır. 11
Dünya edebiyatı içerisinde tarih konusunun işlenişine baktığımız zaman bu
konuda İngiliz yazarı V. Scott'un (1771-1832) eserlerinden itibaren geniş bir
şekilde çalışılmış, İ.Gete, F. Sebiller'in eserlerinden sonra bu çalışmalar daha da
ilerlemiştir.
Tölögön Kasımbekov'un "Sıngan Kılıç" romanı dünyadaki tarihi
romancılığın devamı niteliğindedir. Tarihî eserler genelde tarihi kişiliklerin
kaderleri ve hayatları hakkındadır. Biyografik tarihi eserler eserdeki alakadar
kişilerin özeliklerini gerektiği gibi işlemiştir.
Bir milletin tarihindeki önemli zamanlar, tarihi kendisine malzeme yapan
eserlerde çokça işlenir. Asıl amaç geçmişteki bir olayı anlatarak bundan ders
çıkarmak, geri dönülmez yıllara bugünün penceresinden bakmaktır.
Yazar, dönemin özelliklerini aktarabilmek için halkın hayat tarzını anlatmış,
kahramanlarının eşyalarını, elbiselerini, zamanına has önemli özelliklerini sıralar.
Bunları belirtirken de tarihi kelimeleri kullanmıştır. Halk arasında söylenen
hikayeleri, rivayetleri de kullanarak onlara tarihî bir yüz kazandırmıştır.
Tarihi anlatırken yazar tarihçilik prensibine uyar, yani yazar yaşamakta
olduğu döneme o tarihi devreyi uydurur, şimdiki okurun idealine ve yaşayışına
yakınlaştırır.
Tölögön Kasımbekov'un "Sıngan Kılıç" romanındaki milli sanat anlayışında
tarihin yeri yüksektir. Eseri XX. asırdaki Kırgız Edebiyatının büyük başarısı olarak
kabul edilir.
Eserin birinci bölümü yayınlandıktan sonra felsefeci A. Satiyev şöyle
demiştir: "Bu roman zorluklar üzerine şekillenmiştir. Çeşitli ulaşılması zor
kaynaklar bazında kurulmuştur. Roman Kırgız halkının Rusya yönetimi altına
girmeden önceki zamanını tarihi gerçeklerle aydınlatır. Puşkin'in "Poltavası", ''Boris
Godunov'u", A. Tolstoy'un "I. Petrosu", Borodin'in "Samarkand Yıldızları" gibi
11 K. DAUTOV, Tarıhıy Romandın Tarıhı, Kırgızstan Madaniyatı
12

tarihi gerçekler üzerine yazılmış eserler Kırgız Edebiyatında yoktu” 12
Edebiyatın önemli unsurlarından birisi dildir. Dil olmayınca yazar da yoktur.
Tölögön Kasımbekov’un tartışmasız ayrıcalığı onun zengin halk dilinin
kaynaklarından beslenmiş olmasıdır. “Sıngan Kılıç”, yazarın Manas Destanının
dilinden yararlanıp, Kırgız nesrinin ustaları Kasımalı Cantöşev, Tügölbay
Sıdıkbekov gibi önderlerinin okulundan geçtiğininin ispatıdır.
Ailesinden söz sanatına dair ilk eğitimi alan Tölögön Kasımbekov,
çocukluğundan delikanlılık dönemine kadar şarkı, şiir ve müziğin egemen olduğu
bir bölgede yetişmiştir. Ünlü âşıklar, kopuzcular, söz sanatı ustalarının ülkesinde
büyüyüp, söz edebiyatının miraslarını ve ana dilinin kelime zenginliklerini iyi
kavramıştır. Doğduğu yerin Fergana vadisinde yer alması ve atalarının Hokand
Hanlığı döneminde tarihi olaylarda aktif olarak rol almış olması nedeniyle, iyi
dinleyici olan geleceğin yazarı, Tölögön Kasımbekov geçmiş olaylar, insanlar ve
ilişkiler hakkındaki rivayetleri, hikayeleri gören, bilen büyüklerinden duymuş, ve
iç dünyasını bununla geliştirmiş bir yazardır. Bu belirtilen şartlar ve beslenilen
kaynak Tölögön Kasımbekov’u zamanı geldiğinde ünlü bir edebiyatcı olması için
ayrıcalıklı bir şekilde hazırlamıştır.
Tölögön Kasımbekov, ünlü olmasını sağlayan eserlerinde açıkça görülen
hayat, folklor, dil özelliklerini daha köy çevresindeyken iç hazmetmeye başlamıştır.
Yazar sanatkarlık başarısına tarihi romancılık alanında ulaşmıştır. Bu
alandaki ilk eseri olan “Sıngan Kılıç” romanı ile nesir yazarlarının arasında ön
sıralara çıkmıştır. O Kırgız Edebiyatındaki kelimelerin örgüsü altında tarihi
romancılığın temelini de atmıştır.
12 A. SATİYEV, “Sıngan Kılıç” romanı cönündö uçkay söz, Ala-Too dergisi, 1966, No:7, s.157
13

LEKSİKOLOJI
Çağdaş Kırgız lehçesinin Leksikolojisi asırların ürünü olarak Kırgız halkının
tarihi, geçmişi ile çok yakın ilişkidedir. Kırgız lehçesinin leksikolojik tabakaları,
milletin yaşadığı devirlerin, hayatının, dünyaya bakış açısının başka halklarla
bağlantısının tarihî şahididir.
Kelime dünyasında önemli değişmeler olmasına ve dilimize çok sayıda yeni
kelimeler girmesine rağmen, esas kelime yapısı çok değişmeden, eski hâlini
korumuştur.
Örneğin; adam, ay, kün, cer, suu, taş, at, koy (koyun), ak, kara, alıs, cakın,
men, sen, bir, on, beş, baruu, körü, ata, kuş, tabu, kök, ün, v.s. Bu kelimeler önceden
nasıl kullanıldıysa, günümüzde de hiç değişmeden o anlamlarda kullanılıyor.
“Kırgız dilinin Leksikolojisini nasıl tespit edebiliriz; onun esas işaretleri
nelerdir?” gibi sorular aklımıza geliyor. Bunlara cevap vermek için aşağıdaki
bilgileri bilmek gerekiyor.
a) Öz leksikoloji sabit hususiyetlidir. Bu sabitlik kelimelerin asırlar boyunca
değişmeden sağlam kalmasını işaretliyor.
b) Dilde yeni kelimelerin türetilmesi ve onların anlamlarının gelişimi
için ona kaynak olarak hizmet eder.
14

c) Yabancı kelimelere göre ortak millî özellikler taşıyıp, aynı dilde
konuşanlar için aynı derecede anlamlı olmasıdır.
Kırgız dilinin esas kelime sabitliğini aşağıdaki olgular ispatlıyor:
1) Milattan sonra VII-VIII asırlarına ait Orhun Yenisey abidelerindeki
çağdaş Kırgız dilinin öğeleri: at (isim), kün, tün, uluu, kiçi (küçük), siz, al (o), özüm
(kendim),, tışkarı (dışarı), alp (dev), er (koca), kök, sarı, boz, altı, on, otuz, v.s. Bu
gibi başka isim, sıfat, sayı ve zarflar o vakitlerde hangi anlamda kullanıldıysa bugün
de o anlamı vermektedir.
Abidelerdeki fiillerin bazılar çağdaş Kırgız dilindeki fiillerden biraz
farklılaşıyor. Bar- (gitmek), kel-, bol- (olmak), bil-, toku- (hatırlamak, tarka -
(dağıtmak), , ur- (vurmak), iç- 13 v.s.
2) XI. asırda yaşamış olup Türk lehçelerini araştıran, dilci Kaşkarlı
Mahmud’un sözlüğünde geçen çok sayıdaki kelimeler evvelki asırlardan itibaren
kullanıldığı şeklinde verildiği için yakından ilgili olan insanlar için iyi kaynaktır .
Kırgız dilinin esas kelime varlığı adı geçen sözlükte tam olarak yansıtılmıştır: at,
ökiz, koy (koyun), kısırak, tay 14 -iki yaşındaki at yavrusu
biraz farklılaşıyor. Yurtdım, bar (gitmek), kel-, bol-(olmak), bil-, toku-(hatırlamak,
tarkat-(vermek), ur (vurmak), iç 15 v.s.
Böyle durumlara başka kategorideki kelimelerde de rastlanır. Ayrıca
sözlükteki coğrafya ve astronomi ile alakalı sözlerin günümüzde de, şeklini
koruduğunu görüyoruz: ay, kün, tün, köl, tengiz, yulduz, yıl 16 v.s.
Bu sözlükte Türk lehçelerindeki ortak fiiller ve biçimleri gösterilmiştir:
sıkmak, söknek (sökmek), taralmak, kutılmak, tutulmak, tabmak (bulmak), tabılmak
(bulunmak), kaçmak, keçirmek (affetmek), barmak (gitmek), kelmek, tınlamak 17 (dinlemek)
v.s.
3) Codex Cumanicus’un dili Türk dilinin Kıpçak kümesindeki Kırgız,
Kazak, Kara Kalpak, Başkır, Tatar dillerine yakın. Mukayese için: yol, yolaysi
13 Pamyatnik v çest “Kyl”-Tegin; S.E.Malov. Pamuatniki drevne turkskoy pismennosti, M., 1951
14 Mahmud Kaşkari, Divani Lügat-it Türk, İstanbul,I.II.III.
15 a.g,e, s. 21
16 a,g.e. s. 23
17 a.g.e. s. 24
15

(seyahet), emik, ak (beyaz), kara, kızıl (kırmızı), kalkan, kamal (kale), kanıray, kır
(bozkır) karamak (bakmak), kutkarmak v.s.
Yukarıdaki maddelerde belirtilmiş olan Kırgız dilinin esas kelime yapısının
eskiden beri az bir değişimle şimdiki yapıyı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
SINGAN KILIÇ ROMANININ LEKSİKASI
Dünyada her şey, sözün gücüyle gerçekleşir; doğru yola girer veya bozulur.
Siyaseti, bilimi ve ideolojiyi söz belirler. Yani bütün faaliyetlere, düşüncelere,
amaçlara, haraketlere v.b. söz katılır. Sözün kutsallığını ve büyük gücünü
siyasetçiler, bilim adamları, yazarlar ve şairler çok iyi bilirler. Zaten yazarlar, sözün
doğrusunu ve güzelini arayan ustalardır. Bu yüzden, söz ustalarının dilleri hakkında
konuşurken dikkatli ve saygılı olmak gerekir. Son yıllarında yazarlık tecrübesi
artmış olan Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanındaki dilsel özellikleri
üzerinde özenle durmak gerekmektedir.
Çağdaş edebî dilimizin zenginleşmesinin bir yolu da halk kaynaklarıdır.
Bunu en çok yazarlar bilirler. 1950,li yıllardan sonraki eserlerde gizli kalmış olan
dilsel zenginliklere yol açılmış gibidir. Bu zenginlik, dilimizin cografi sınırları
aşarak, halk arasında yaygınlık kazanmaya başlamasını sağlamıştır. Mahali sözleri
çekinmeden kullanmak 1960,li yıllardan sonra çoğalmıştır. Edebî eserlerdeki
dialektik özelliğe araştırmacılar dikkat çekmişler ve incelemeler yapmışlardır.
Son yıllarda halk dilinin henüz belirsiz olan zenginliklerine dikkat ederek
onları araştırarak kendi eserlerinde geniş bir şekilde kullanmaya başlayan
yazarlardan birisi de Tölögön Kasımbekov’dur. İlke yönünden yazarın tuttuğu yol
doğaldı. Çünkü dünyadaki bir çok halkın edebî eserlerine bakıldığında da, dilin
16

yerli özelliklere sahip olduğu bir çok araştırmada belli olmuştur. Burada önemli olan
yerli dil özelliklerinin hangi yolla, nasıl bir amaçla ve ne ölçüde, kullanılabildiğidir.
Onu kullanmanın şartlarının,doğru veya yalnış taraflarının araştırılması gerekir.
Bazen toplumun bir çok kesimi tarafından anlaşılmadığı için dialektik unsurlar
edebî eserlerde kullanılmaz. Bazı insanlar “eserin değerini aşağılar, anlamsız
taraflarını çoğaltır deseler de, bazı insanlar çekinmeden diyalektleri kullanmak
mümkündür” şeklinde düşünebilir.“Ölçü gerekir, diyalektizmi ölçülü kullanarak
onların anlamının açıklamasını yapmak gerekir” şeklinde düşünenler de mevcuttur.
Bu üç anlayışların da kendilerine has önemli tarafları vardır.
Ceenbay Mukanbayev’in de belirttiği ğibi “Edebî eser dilsiz olmaz, edebî
eser her zaman diliyle zenginleşir, çeşitlenir. O dil üslup yönünden kuvvetlenir. Isık-
Göl kendisiyle birleşen kaynaklarından yoksun kalsaydı ne durumda olacaktı?! İşte
edebi dil kendisine erzak olan zengin halk dili olmadan köklerini kuvvetle bir
şekilde her tarafa salamaz. Gerçekten de , edebî eserde yerli dil özelliklerini
kullanmak gerekir”. 18
Dilin üslup bakımından kullanımı çeşitlidir. Ağacın kökleri gibi her tarafa
yayılır. Kanın aktığı damar da böyledir. Bunun gibi diyalektizmin türleri de
çeşitlidir. Diyalektik sözleri herhangi bir bitmiş kuru ağaç gibi görmek mümkün
değildir.
Diyalektik sözlerin kendi başına özellikleri vardır. Onlar dilde hem
nominativ hem de iletişim görevini yerine getirebilir. Onlar alt tarafı demir, üst tarafı
taş sözlerden değildir. Onların bir dalı halk dilinin mayasına batmış olsa, başka bir
dalı edebî dilin içinde kökleşir. Bunun hepsini iyice bilen yazar Tölögön
Kasımbekov “Sıngan Kılıç” romanında dialektik sözleri güzel kullanmıştır. Tölögön
Kasımbekov halk ağzındaki sözleri bilmemiş olsaydı: “kaşkar çapan”, “çalbar”,
“ketzol”, “nooda”, “şaatıt”, “kabarcıkta”, “atpay”, “teñşerik”, “tabat”,
“meyirleş”, “bazıra”, “kayrımcı”, “şarpa”, “cortmoloo”, “çım kök”, “pir”,
“aguşak”, “maale”, “logloo”, “ayıñçı”, “kanavayran”, “çalkeş”, “mukumdaş”,
“zardı”, “ten” gibi sözleri kullanmaz veya onları diğer dialekt ve govorların (şive)
sözleriyle değiştirmez, yerli hayatı, olayları, şartları, diğer özellikleri yapmacıksız
18 Ceenbay MUKANBAYEV, Kırgızstan Madaniyatı, No1, 1972.
17

tarihî gerçekleri, objektif şekilde tasvir edemezdi. Yazar söz ettiği olayları, olayın
geçtiği yeri, o yerin dilsel malzemeleriyle dile getirmiştir. Tölögön Kasımbekov’un
“Sıngan Kılıç”romanındaki dil kullanım başarısından biri ve önemli olanı budur.
Romanda ayrıca “leksikalık dialektizm” doğrultusunda söz grupları çoktur:
“alem”(kıskanmak, içi yanmak), “adalet”, “avazköy”(şakacı), “aste-sekin”(yavaş),
“atarap”(etraf), “astaydil” (içtenlikle), “alpi” (görkemlik, renk, yüz ifade), “apta”
(hafta), “asel” (bal), “alaka” (ilişki), “bapaluu” (kuvvetli), “bagalañ” (kuzu),
“darçe” (küçük pencere veya küçük kapı), “daramat” (gelir), “camagat” (toplum),
“bir dikide” (her hangi bir zaman), “aşına” (komşu), “kulunçak” (iç), “bayım”
(perişan), “sütak” (kuş adı), “çelek” (kova), “nabıt” (param parça), “dudala”
(tasa, can sıkıntısı), “ortocu” (elçi), “abtabaçı” (hanın eline su döken hizmetçi),
“çak” (neşelenmek), “datka” (halkı yönetenlere verilen bir ünvan), “tastıkta”
(tasdiklemek), “maslahat” (maslahat) v.b. Yazar sadece tek kulak, tek dudak vardır
demeden, diyalektik sözlere, herhalde üslup amacıyla, çoğunlukla eşanlamlı sözleri
çoğaltmak, gereksiz tekrardan kaçmak, bu yolla eserin dilsel sıfatını yükseltmek,
kahramanlarının konuşmalarının gerçek olduğunu anlatmak, gerçek özelliklerin
rengini vermek amacıyla başvurmuştur. Yazar dilin yerli özelliklerini , onların ne
zaman ne gibi görevlerde kullanacağını iyi bilir.
Diylektlerin içinde özellikle Hokan Beyliği zamanındaki ünvanlara ve
askerî-savaş terimlerine, çok rastlanır: pansat, parnavaçı, atalık, sarker, ökümdar,
canger, sıpay, sarbaz, mirşan, şartnama, vilayet vb. Geçmişte ağızdan düşmeyen bu
sözler bugünkü günde kullanımdan düşse de, yazar onları kendi yerinde doğru
kullanabilmiştir. Bu sözlerin kullanılmasıyla, bütün Hokan hanlığının tarihi ve sosyal
hayatı , önümüze getirilir.
“Sıngan Kılıç” romanında dilsel hususların bilinçle kullanılabilmesi dilsel
formüllerde açık gözükür. Dil kültüründe söz her zaman sağlam unsurlara dönüşerek
nesilden nesile geçerek kullanılagelmiştir. Cümleler, bazı söz grupları dilsel
formüllerdir. Örneğin: Kırgız lehçesinde ziyaret ederken, selamlaşırken, her çeşit
ritüel anlarında, dua ederken, beddua ederken, cesaret verirken, her çeşit oyun
oynarken; hayvancılık ve çeftçilik yaparken kalıplaşmış ilişki sözler kullanılır.
Bunlardan bazı örnekler:
1) Misafirlikte: “ırahmat çakırdınız, konok bolduk: dastorkonunar kenen
18

olsun, ırıskınar üygö tolsun” (ağırlanan misafirlere teşekkür ederiz, sofranız çok
güzel, sofranıza bereket olsun!!).
2) Kırgız halkı misafirseverdir, “kel demek bar, ket demek cok, uruksat ber
üy-üylörgö kaytalı” (gel demek vardır, git demek yoktur, müsait ederseniz, biz
gidelim) vb.
3) Geline dua ederken: “Aldıñdı bala bassın, artıñdı mal bassın, köşögöñör
kögörsün, ömürlüü bol, alganıñ menen teñ karı, agarıp kögör, aylanayın” (Tanrı
sana çocuk versin, zengin olun, sağ olup eşinle beraber hayat geçir, yavrum) gibi
çok sayıda ilişki sözlere rastlanır. Bunlar kalıplaşmış sözlerdir. Bunlar binlerce
yılldır kullanıla kullanıla üsluplaşmış öz sözlerdir.
Nesilden nesle geçerek halkın eleğinden çıkmış kavramları “bozmak” veya
onları küçümseyip kullanmamak yazarlara, söz ustalarına yakışmaz. Tam tersi,
onlar çok iyi bilinip, dikkatlice kullanılırsa, sözün etkisi de güçlenir.
İşte bu yönden bakıldığında “Sıngan Kılıç”ta, halkın bu sözlerine
bozulmamış şekileriyle rastlanır.Aşağıdaki örneklerle görüldüğü gibi yazar onları
çok dikkatlice kullanmıştır.
1)“O, tagdırdın oyunu... Alımkul atalık emes bele? Bütündöy bir uruktuu
curttun tutkasımın deçü emes bele? Kayda alar? Kayda ketti baarısı? Kan cutkurup
cıgılganda koltugunan cölörgö bir can bolbodu canında...”(10 s.) “Kaderin
oynu...Alımkul atalık değil midir? Büyük bir halkın önder kişisiyim diyordu. Onlar
nerde? Hepsi nereye gittiler? Kan kustuğunda desteklemeye kimse yoktu yanında
...”
2) “Oy... Atalık kayda? Emne adise boldu?” “Oy... Atalık nerde? Bir şey mi
oldu?” (11 s.) gibi sıradan fakat etkili sözlerin çok dikkatlice kullanıldığı görülür.
Böyle ifadeler romanda çoktur. Tabii ki bütün sözlere diğer yazarların eserlerinde
de rastlanır. Fakat, Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanında bu unsurlar
çok başarılı kullanılmıştır.
Her hangi bir yazar “yukarıdaki gibi hazır sözler folklora aittir, onu çağdaş
romanlar için kullanmak mümkün değildir” diye düşünmemelidir. Çünkü dil folklor
için nasıl hizmet ederse, yazılı edebiyata da onun gibi hizmet eder. Dil, “folklora
hizmet ediyorum” diye yere batmaz “yazılı edebiyata hizmet ediyorum” diye de
göğe çıkmaz. Önemli olan onun doğal yapısının bozulmadan iyi kullanılmasıdır.
19

Yazar o dönemdeki silah adlarını, savaş sürecinde kullanılmış sözleri iyi
bildiğini göstermektedir. Romandaki “tolgomo, oromo, hayt, tepse, damakşi, kınırak
kılıç, kara mıltık” gibi o dönemdeki ünvan ve savaş terimleri kullanılmamış olsaydı,
yazar tarihi olayların yüzünü bu kadar aydınlatamazdı. T. Kasımbekov o dönemdeki
dil araçlarını iyi kullandığı için başarıya ulaşmıştır. Bu başarı için yazar
kutlanmalıdır. Çünkü bu dilsel kaynakla o dönemin sesini kulaklarımıza duyuruyor
ve zor hayatı zorluk çekmeden anlamamıza yardım ediyor. Bu sesler tarihin
seslerine dönüyor.
Romanda şimdi artık kullanılmayan ve (ünvan, askeri-savaş terimleri)
gündelik hayatla ilgili o dönemde aktif sayılan sözler, din, örf adet ve davranışlara
bağlı ifadeler yaygın olarak kullanılır. Örneğin: allayar, buddaris, garem, kazıy,
divanhane, kalender, kara çapan, secde, şayık, rivayet, hutba, hanike vb.gibi sözler
tasvirlerde de, kahramanların konuşmalarında da uygun bir şekilde kullanılmıştır.
Bu sözleri bazılarını metnin içinde bazılarını ise sayfa sonunda, dipnotlarda,
atıfta kullanmıştır. Örneğin: “udayçı”, “sıpay”, “askerbaşı”, (16 s.), “sarbaz” (17
s.), “minbaşı” (78 s.), “mudarris” (418s.), “aalim” (41s.), “parvanaçı” (420 s.).
Okuyucu metni okurken kendisi daha bilmediği sözlerin manasını anlar. “Hazıret”,
“amir”, “ıkrar”, “daramut”, “kasaba”, “oyluk”, “tarkî”, v.b. Bununla beraber
“biri kem düynö”- (kadere şikayet ederken söylenen söz), “tamagından kanıñ alınıp
kalıp cürbösün” – (birisine sinirlenirken söylenen söz). Sarı ulagıñ boloyum –
(annenin çocuğunu şımarttığında söylenen söz.) vb. açıklamalar verilmiştir. Bence,
bunun gibi sözlerin çoğu, zamanımızda, daha çok gençler için anlaşılmayabilir.
Tabii kî, bazılarını, metne göre anlayabiliriz. Bu sebeble eserlerin sonunda tarihî
sözlere, arkaik, dialektik ve dilin yerli özelliklerine bağlı atasözleri, idiomalarla ilgili
dizin hazırlanırsa ve sözlük eklenirse okuyucular için yararlı olacağını düşünüyorum.
Yazar arkaik sözleri kahramanların durumuna göre dile getirir. Bu yöntem,
eseri monotonluktan, tek bir üslûpta konuşmaktan ve inanılmazlıktan kurtarıp, olayın
gerçekle sağlam kaynaşmasına yardımcı olur. O dönemin toplumsal hâlini, halkın
yaşamını ve onun her çeşitini yansıtır. Örnek olarak aşağıdaki cümleleri verebiliriz.
“Ata”, cügörüsün çanaktan çıgartıp taştap... “ baba, mısırı soyarak...”
(değirmende konuşan yiğidin sözü).
- “Dinislamın zulpukarı Nasrullu baatır hanga bu tamsil pastık kılat”.
20

- “İslam dininin babası Nasrullu kahraman han bu hikmetli sözleri duymak
istemiyor”.
(Abusatar mollanın sözü). – “ Sen amirindin kim ekenin bilesinbi? Nasrulla amir
emes, Nasrulla bir kara özgöy”. “ Sen hükümdarın kim olduğunu biliyormusun?
Nasrulla amir değil, o bir haylazdır”. (Atalık Nüzüp’ün sözü 94s.) vb. İyice dikkat
edilirse, konuşanların üçünün de tavrı, sözü, sesi, vurgusu farklıdır. İşte bu
farklılıkları açık ve net gösterebilmek, ustalıktır. Yazar kendi beyanlarında da bu tip
etkili sözleri kullanır.
1) ... “eptep bir şartnama tüzö salıp, Nüzüptün atalıgın coyup ciberüügö
ümüttöndü” .... (çabuk bir anlaşma tanzim ederek Nüzüb’ü atalık ünvanından
uzaklaştırmaya niyetlendi) (96 s.).
2) ... “oşol zamat eki sarbaz çakırıp, alarga birdeme dep buyruk kılıp..” (... o
an iki askeri çağırıp onlara emir vererek....) (96s.).
3) “... handıktın paydubalın turguzgan ataktuu Ali handın balası...” (...
hanlığın temelini yerleştiren şöhretli Ali hanın evladı) (97s.). vb. Burda da arkayik
sözler kendi yolu ve yerinde kullanılmıştır. Bir başka özellik de şudur ki, çoğu zaman
arkayik ve diyalektik sözler kahramanların dilinden yazarın diline veya tam tersine
yazarın dilinden kahramanların diline geçebilmektedir.
Nehir ve sularda, karlı, büyük dağlarda halk içinde hayatı ilgilendiren ilginç
sözler, olağanüstü haller, ömür tükendiğinde sönecekmiş gibi gelir insana. İyi ki,
onlar üslup kategorisi olarak, bu “Sıngan Kılıç” romanında canlandırılıyor.
“Sıngan Kılıç” romanında halktan alınıp, tekrar bütün halkın konuşma diline
yayılan sözler çoktur. Örneğin: “asteydil” (içtenlikle, coodar), “ayu şaşır, kulunçak”
(125 s.), “bürüldöt” (131 s.), “lıglık” (139 s.), “sapata” (143), köpçünkü (149 s.),
“alpık” (167 s. bitki adı), “çekeşki” (171 s. oyun adı), “ildire” (171 s.), “kalkilem”
(174 s.) v.b. “Sıngan Kılıç”ta edebi dile kazandırılan bunun gibi sözler çoktur.
Yukarıdaki gibi sözler halk dilinden edebî dile geçerse, dilimizin leksikasını
zenginleştirecek araçlardan biri olacaktır.
Burda V. G. Bekinskiy’in “asırlarca kullanılmış ve kalıplaşmış konuşma dili,
ne zaman olursa olsun, edebî dile göre zengin ve güçlüdür. Tasvir için en güçlü
kaynak budur”sözünü hatırlamak gerekir.
Her bir dönemin kendi yüzü vardır. Şimdi demirden yapılmış yol, uzay
21

evimize çok yakın olduğu zaman ile Hokanlıların “kanavayran” savrulmuş zamanın
arasında büyük farklılık vardır. Hokandlıların zamanı yünü yenilenmeyen deve
yavrusunun yüzünü ifade eder. İşte o dönemdeki hayatı, toplumun yüzünü, örf adeti,
gelenek göreneği, her türlü eşyaları, ilişkileri o zamana uygun bir dille anlatmak
eserin sanatsal başarısını göstermektedir.
II. İNCELEME BÖLÜMÜ
Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” Romanındaki Kelime Dünyası
Anlam Bilimi ve Kelime Araştırmaların Eserdeki Yeri
Üslûbu tayin eden önemli vasıtalardan biri de kelime çalışmalarıdır. Yazarın
duygu, düşünce ve ruh dünyası, seçilen kelimelerle yakından ilgilidir. Üslûp, seçilen
kelimelerin esrarengiz izdivacıyla ortaya çıkar. Bu yüzden modern stilistikte yapı
analizlerine önem veri üslûp, kelimeler arasındaki ilişkiler ile yazarın zihin dünyası
arasındaki ilişkilerin sentezidir. İşte burada da anlambilimi ve kelime çalışmaları
devreye girmektedir. 19 Bu yüzden Tölögön Kasımbekov’un tarihi romanında yapılan
bir kelime dünyası araştırması, onun üslûbunu ortaya çıkarmada, önemli bir veri
oluşturacaktır. Bu ve bunun benzeri araştırmalar sadece dil bilimi açısından değil
aynı zamanda edebiyat araştırmaları açısından da büyük bir öneme sahiptir.
Yazarın romanının üzerinde yapılacak anlam bilimi ve kelime araştırmaları,
aynı zamanda yazarın gerçek niteliklerini ön plana çıkartacak ve onun sanat kalitesini
tayin etmede faydalı olacaktır.
Üslûp, başlangıçta belirttiğimiz gibi yazarın zihin dünyası ile kelimeler
arasındaki ilişkileri nasıl kullandığı demekse, bunun bize verecek olanlar da
19
Gülsüm SALDERE, Abdurahim KARAKOÇ’un Sevda Şiirlerinde Kelime Dünyası, Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ankara, 2003
22

kelimeler olacaktır. Kelimeler de sadece gerçek anlamları değil aynı zamanda mecaz,
yan ve duygu anlamlarını çağrıştırdığı için anlam bilimi ve kelime dünyası alanında
yapılan çalışmalar, edebiyat araştırmalarına da büyük bir ivme kazandıracaktır.
Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanındaki kelime dünyası araştırmasına
bu açıdan bakıldığında, yapılacak bir kelime çalışmasının ne kadar yararlı olduğu
görülecektir.
“Gerçek eserin ortaya konabilmesi bir yazarın yeteneğinden çok dile
bütünüyle hâkim olmaya ve dilin bütün gizlerini, güçlerini yeterince tanımaya
bağlıdır… Yazarın zihnindekini okuyucuya anlatmadaki başarısı büyük ölçüde
sözcüklerin seçimi ve birleşmesindeki ustalıktan kaynaklanmıştır” 20
Üslûp sahibi olan sanatçıların eserleri incelenirse, bunların dile bütünüyle hâkim
oldukları ve dilin ifade imkanlarını başarıyla kullandıkları görülecektir. Bu bilgiyi de
bize metinler üzerinde yapılacak titiz bir kelime dünyası (leksikoloji) çalışması
verecektir.
Kelime Dünyası
Her hangi bir dilin kelime dünyası ve kelime hazinesinin temel kaynağı,
şüphesiz yerli dil özelliklerine bağlıdır.
“Sıngan Kılıç” romanı 1960-70 yılları içinde tamamlanıp, Sovyetler döneminde dört
defa yayınlanmış, 1998 yılında roman düzeltilmiş ve eklemeler yapılıp beşinci defa
yayınlanmıştır.
“Sıngan Kılıç” romanı yedi yüz sekiz sayfadan oluşan büyük bir roman
olduğundan, bu çalışmamızda her beş sayfanın bir sayfasını alarak yüz kırk sayfayı
inceledik.
Yazar, romanın incelediğimiz sayfalarında toplam 34587 kelime kullanmıştır.
Bu kelimelerin 4026’sı farklı kelimelerden meydana gelmektedir. Toplam kelime
sayısını oluşturan farklı kelimelerin ortalama yoğunluğu “8.3” civarındadır. Yani
müellif bir kelimeyi ortalama “8.3” defa kullanmıştır.
Dil çalışmalarında müellifin kalitesi ve çalışmadaki verimlilik kullanılan
farklı kelime sayısıyla ölçülür. Bir yazar, yüzlerce eser yazabilir fakat yazarın
kullandığı farklı kelime sayısı, toplam kelime kadrosuna oranla çok azsa, bu
20 Doğan AKSAN, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara, 1993, s. 277-278
23

müellifin kendi kendini tekrarladığını aynı kelimeleri âdeta bir çerez gibi
kullandığını göster.
Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanının incelediğimiz kısmında
kullanılan farklı kelime sayısının çokluğu yazarın Kırgızca’ya hâkim oluşunun delili
sayılabilir.
Kelimelerin Sıklık Dereceleri
Kelimeler, yazarların kişilikleri ve sanat anlayışları hakkında bilgi veren
şifrelerdir. Bu yüzden stilistiğe malzeme sağlamak üzere, takip edilen metodlardan
biri de kelime sıklıkları (frekansları)’ndan yararlanmaktır. Çünkü müellif ya iradî ya
da gayri iradî olarak bazı kelimeleri diğerlerine oranla daha fazla kullanabilir. Çok
kullanılan kelimelerle yazarın hayata ve esere bakış açısı arasında doğrudan bir ilişki
söz konusudur. Bu ilişki Tölögön Kasımbekov’un eserinde de görülmektedir. Eserde
bazı kelimelerin sıklık değeri altı yüzü aştığı hâlde bazıları ancak üç yada iki kez
kullanılmış. Tabiî ki az kullanılan kelimeler üslûp veri çalışmasında çok anlam ifade
etmemektedir. Biz de bu yüzden çalışmamızda çoktan aza doğru (yüz kelime
kullanışa kadar) bir sıralama yaptık ve ondan daha az kullanılan kelimeleri dikkate
almadık. Bu kelimelerin listesi aşağıdadır.
EN ÇOK TEKRARLANAN KELİMELER VE SIKLIK DERECELERİ
No KELİME SIKLIK DERECESİ
1 De- 839
2 Bol- 611
3 Kel- 443
4 Tur- 411
5 Bir 405
6 Kal- 383
7 Al- 323
8 Ket- . 256
9 Kör- 254
10 Da 252
11 Köz 240
12 Kıl- 238
13 Al 233
14 Baş 232
15 Çık- 222
16 Otur- 222
17 Menen 220
18 El 197
19 Koy- 197
20 Ayt- 195
24

21 At 185
22 Kol 183
23 Çok 175
24 Cür- 173
25 Cat- 170
26 Eki 162
27 Bul 144
28 Eken 141
29 Tüş- 139
30 Biy 136
31 Tikt- 136
32 Cer 136
33 Bek 132
34 Özü 128
35 Bas- 123
36 Tart- 121
37 Kim 119
38 Sal- 111
39 Ordo 109
40 Akırın 105
41 İç- 105
42 Kara- 103
43 Öt- 103
44 Bar 102
45 Un 102
46 Kişi 101
47 Oşol 97
48 Emes 96
49 Biz 96
50 Kara 96
51 Bil- 94
52 Emi 90
53 Uk- 88
54 Cigit 87
55 Oy 86
56 Emne 84
57 Ak 83
58 Bar 83
59 Ol- 82
60 Kötör- 91
61 Tokt- 80
62 Et- 80
63 Başt- 79
64 Kün 78
65 Datka 77
66 Eç 77
67 Han 77
68 Kop 76
69 Bala 76
25

70 Cakşı 74
71 Adam 74
72 Usul 74
73 lyk- 72
74 Könül 68
75 Ciber- 67
76 İş 67
77 Üçün 67
78 Ce- 66
79 Ooz 62
80 Karm- 60
81 Sura- 59
82 Narı 59
83 Bir 58
84 Tigi 55
85 Cet- 55
86 Aga 55
87 Kız 54
88 Siz 54
89 Süyl- 54
90 Taşta- 54
91 Kan 54
92 Cıl 54
93 Es 53
94 Sen 52
95 Men 52
96 Kayda 52
97 Can 52
98 Sez- 52
99 Cakın 51
100 Baarı 50
Tablo 1
Sıklık derecesi en yüksek kelime “de”-fiilidir. Bu fiilin eserde toplam 839
defa kullanılması önemli bir üslûp özelliğidir. Çünkü duygu ve düşüncelerini ifade
etme ihtiyacı her insanda vardır. Ama bu ihtiyaç yazarda daha fazladır. Bu kelime
diyaloglarda daha çok kullanılmıştır. Böylece esere sohbet havası verilmiştir. Yazar
“de” fiilinin bir çok biçimini kullanmıştır. Örneğin: dedi, deyt, dep catat, degen, dep,
deşip, deşken, degende, degendey.
Bu kelimeden başka onunla aynı anlama gelen “ayt”-ve “süylö-” fiillerine de
eserde yer verilmiştir. “Ayt-” fiili eserde 195 defa, “süylö-” fiili 54 defa
kullanılmıştır. Eserde bu fiillerin gramatikal biçimine rastlanır. Örneğin: ayt, ayttı,
aytıp catat, aytkan, aytkanday, aytkanda, aytkança: süylö, süylödü, süylöp catat,
26

süylögön, süylögöndö, süylögönçö.
“De”-fiilinden sonra en çok kullanılan kelime “bol-” dur. Bu kelime eserde
toplam 611 defa kullanılmıştır. Bu fiil Kırgızcada daha çok yardımcı fiil işlevinde
kullanıldığı için incelediğimiz çalışmada da karşımıza bu fonksiyonda çıkmaktadır.
“Bol”-fiili tek başına, bir oluşu, meydana gelişi anlattığı için “bar”
kelimesiyle sıkı bir ilişki içerisindedir.
Beçaraga sakavat ber, coomart bolup bar bolgun,
Irayım çaç kalkına sen kündöy carkın şoolandı.
Biçare’ye sadaka ver, olarak hayatta var ol,
Merhamet saç halkına gün gibi aydın şöleni.
Bu “bol”-fiiline örnek olup, eserin 568. sayfada Aksakalın, İshak’a söylediği
sözdür.
Kelimeler arasında kullanım sıklığı fazla olan bir başka kelime de 443 defa
kullanılan “kel-”fiilidir. Bu fiil eserde 443 defa kullanılmıştır. Bu fiil sıklık derecesi
bakımından listede üçüncü sırada yer almaktadır “kel”-fiili hem hareketi hem de
daveti ifade eder.
…Kardınan başka covu cok,
Katından başka eli cok…
Bakıl bolor pendeler,
İştep kursak toybogon
Aç, mırzalık kün keler…
Beytine, beykut tün keler…
Yemekten başka sözü yok,
Kadından başka halkı yok…
Cimri olur insanlar,
Çalışsa bile karnı doymayan
Açın beylik günü gelir…
Rahatsızın , bahtsız gecesi gelir…
Yukarıdaki verdiğimiz örnek, 693. sayfada Kalender’in Kurmancan Datka’ya
27

söylediği sözdür.
Sıklık derecesiyle dikkati çeken diğer bir kelime dördüncü sırada yer alan
“tur-” fiilidir. Bu fiil nesnenin hâlini ve durumunu gösterir. Bu fiilin biçimleri
şunlardır: Turat, turdu, turgan, turganda.
“Tur-” fiilinden sonra en çok kullanılan kelimeler arasında sırayı 405 defa
kullanılan “bir” kelimesi almaktadır. Bu kelime işlevsel olarak hem sayı ismi hem
de belgisiz sıfat ve sayı sıfatı olarak kullanılmıştır. “Bir” in eserde fazla kullanılması,
üslup özelliğinden kaynaklanmamaktadır. Çünkü bu kelimenin çok kullanılması bir
üslûp özelliği değil, Kırgız dilinin bir gerçekliğidir. “Bir” belirtisizlik ifade eden bir
kavram olduğu için gerek konuşma, gerekse yazı dilinde en çok kullandığımız
kelimelerden biridir.
Eserde geçen kişilerden birisi olan Bolot’un 41. sayfada söylemiş olduğu
sözler “bir” kelimesine örnek olabilir.
-Temirden ayrıldık. Bir künü baarıbız oşobuz. Biribiz attan, biribiz taştan,
biribiz okton uçup, bir künü baarıbız cazmışıbızdı körörbüz.
(-Temiri kaybettik. Bir gün hepimiz onun gibi olacağız. Birimiz attan, birimiz
taştan, birimiz oktan öleceğiz. Bir gün hepimiz yazğımızı göreceğiz).
“Bir” kelimesinden sonra en çok kullanılan “kal-” ve “al-”fiilleridir.
Çalışmamızda “kal-”fiili 383 defa, “al-” 323 defa kullanılmıştır. “Kal-” fiili nesnenin
bir yerde bulunmasını “al-” fiili ise, nesnenin elimizde bulunmasını ifade eder.
-Barı coogo atanıp, ayılda ayaldar cana caş baldar kalıştı (84. sayfa).
(-Hepsi savaşa gidip, köyde kadınlar ve çocuklar kaldılar.)
-Süyümkan, kızın boruna basıp, öksöp ıyladı: Berbeym! Kızımdı. Meni
öltürüp salıp algıla kızım azır caş…(373.)
(-Süyümkan kızını bağrına basıp, hıçkırarak ağladı: Vermem! Kızımı. Beni
öldürün sonra alın, kızım şimdi küçük...).
Yukarıdaki diyalog kızın Hansaraya gitmesini istemeyen Süyümkan’ın sözleridir.
Kelimeler arasında kullanım sıklığı eazla olan bir başka kelime, 352 defa
kullanılan “da” edatıdır. Bu kelime sıklık derecesi bakımından listede onuncu sırada
yer almaktadır. “Da” bağlantıyı ifade eden bir kavram olduğu için gerek konuşma,
gerekse yazı dilinde en çok kullandığımız kelimelerden birisidir.
-Caman künündö beline tanuu boldum ele, ıldıyışta öbök da, öydödö cölök da
28

oldum ele. (181. s).
(-Kara günde beline bağ olmuştum. Aşağıda temel, yukarıda destek
olmuştum).
Narmambet Datka’nın Kudayar Hana hitâp ettiği sözlerdir.
“Ket-”fiili “kel”in zıddıdır ve eserde 256 defa kullanılmıştır.
Ketse döölöt başından,
Kelmeği kıyın al kaytıp
Ömür ötör bir künü,
Kızıl öndü sargayıp.(559.s).
(Gitse servet başından,
Tekrar gelmesi zordur.
Hayat geçince bir gün,
Kızıl yüzü sararır).
“Kör-”, gözün fiil olarak karşılığıdır. “Kör-” fiili sıklık değeri 254’tür. “Kör-
” le aynı anlamda olan başka fiiller de “tiktöö-”ve “karoo-”dır. “Tiktöö-” fiili
eserde 136, “karoo-” fiili 103 defa kullanılmıştır.
“Köz” le birlikte bu fiillerin eserde sık kullanılması Tölögön Kasımbekov’un
varlık karşısında ilgisiz kalmadığını ve onu dikkatle gözleyerek tespitlerini eserinde
aktardığını göstermektedir.
“Kör-” ile sıklık değeri yüksek olan “köz” kelimesi arasında büyük bir
bağlantı vardır. Çünkü her nesneyi gözümüzle görürüz ve algılarız. Bu kelimenin
sıklık değeri 240’tır. “Köz” gözlem, dikkat etme gibi anlamları da çağrıştırmaktadır.
Düülükön eldin közünö akboz argımak çubalgan bulut, İshaktın söölötü
çatırap küygön calın bolup körünüp ketip baratat. (499. s).
(Heyecanlanan halkın gözüne beyaz argımak uzun bir bulut gibi İshak’ın
heybeti çatır çatır yanan alev gibi görünüm veriyor.
“Köz” gözlem, dikkat etme anlamları dışında güzelliğin de ifade eder.
Edebiyatta gözleri tasvir etmede “kara” sıfatı kullanılır . Bu sıfat 96 defa
kullanılmıştır.
“Köz” den sonra en çok kullanılan kelime “al” zamiridir. “Al” kelimesi
29

üçüncü şahıs zamiri olarak eserde 233 defa kullanılmıştır. “Al” dan başka Kırgız
dilindeki şahıs zamirleri “sen” ve “ben” kelimeleridir.
“Sen” eserdeki insanların diyaloglarında birbirlerine seslendikleri kişi yada
unsur olarak eserde 52 kez kullanılmıştır. “Sen” den sonra kullanılan ikinci kelime
yine bir zamir olan “ben” dir. “Ben” eserde toplam 52 defa kullanılmıştır. “Ben”
diyaloglarda konuşan insanlardan birisidir. Tölögön Kasımbekov bu şahıs
kelimelerinin çokluk şekli olan “biz” eserde 96 defa kullanılmıştır. “Siz” 54,
“baarı” ise 50 defa kullanılmıştır.
“Baş” 232, “köz” 240, “kol” 183 defa en fazla kullanılan leksikolojik
elemanlardır. Bu kelimelerin ilk anlamı kişinin organların ifade eder. İkinci anlamı
ise üçünün de “insan” anlamını vermesidir. Tölögön Kasımbekov’un bu şekilde
kullanması onun sanatkarlık kabiliyeti niyansıtır.
-“Bizge başsız, ökümdarsız dedi Nasirdin han (522.s)
(-“Bize hansız, hükümdarsız dedi Nasirdin han).
“Can” kelimesi de “kişi ” anlamını vermektedir. Bu kelimenin sıklık değeri
“52”dir.
Kıştakta kıbır etken can cok. (382 s.) (Köyde kıpırdayan hiç kinse yok).
Bu kelimelerle sıklık değeri fazla olan “el” kelimesi, yukarıdaki kelimelerle
aynı anlamda olup, eserde 197 defa kullanılmıştır.
-Datka, el emnege umtulup, düülüktü, elge emne kerek? Elge beypildik kerek,
toyunçuluk kerek, ökümdardın adildiği, kamı kerek (414 s).
(-Datka, halk niye hücum ederek heyecanlandı. Halka ne gerek? Halka refah
içinde yaşamak, tokluk, hükümdarın adaleti gerek).
Yukarıdaki satırlar eserde Abil biyin halka söylediği sözlerdir.
“At” kelimesi göçebe Kırgız halkın önemli öğesi olduğu için Tölögön
Kasımbekov’un romanında en sık kullanılan kelimelerden biridir. Bu kelime 185
sıklık derecesiyle listede yirmi birinci sırada bulunmaktadır. Kırgızlar için at,
arkadaş ve dosttur. Atın üstünde hayat geçiren Kırgızların at ile ilgili birçok atasözü
vardır. Örneğin: At adamdın kanatıdır. At sıylagan cöö baspayt. (At kişinin
kanatıdır).( Ata hürmet gösteren yaya kalmaz).
“Cok” kelimesi “bar” ın zıddı olmasına rağmen “bar” la ilgili bir kavramdır
ve eserde toplam 175 defa kullanılmıştır. Bir şeyin yok olduğunu söylemek, onun var
30

olmadığını ispatlamamıza bağlıdır. Bu yüzden “var” ile “yok” birbirine tezat olsa
bile anlamca yakın kelimelerdir.
“Bar” kelimesi eserde 102 defa kullanılmıştır. “Bar” evrende yada düşüncede
yer alan “yok” un karşıtıdır. Çünkü varlık eğer görürseniz vardır. Evrende
milyarlarca varlık olduğu hâlde biz onları göremiyoruz, öyleyse onlar yok mudur?
Hayır! Bu “bar” sözcüğünün izafî bir özelliği olduğunu göstermektedir.
“İki” kelimesi sayı sıfatı olarak 162 defa “bir” kelimesi ise 58 defa
kullanılmıştır.
Tölögön Kasımbekov’un kullandığı işaret sıfat olan “bul” kelimesinin sıklık
derecesi 144’tür. Diğer işaret sıfatlarına nazaran daha yüksek olduğunu görmekteyiz.
Uzak nesneler için kullanılan “oşol” 97 “uşul” 74, “narı” 59, “tigi” 55 defa
kullanılmıştır. “Bul” yakın nesneler için kullanılan bir işaret sıfatıdır. Bu sıfatın
eserde fazlaca kullanılması üslûp açısından önemlidir. Yazar eserde geçen insanların
gördüğü, dokunduğu nesneleri tasvir ederken özellikle “bul”u tercih etmiştir.
“Biy” belli bir bölgenin veya boyun, hükümdarı ve iktidarı elinde bulunduran
kimse olarak tarihi romanda toplam 136 defa kullanılarak, sıklık değerinin eazlalığı
ile otuz kelime arasında yer almıştır. Çünkü halkın olduğu yerde yönetici da vardır.
Biy halkı yönetir ve sosyal problemleri çözer, halk ve vatanı düşmanlardan korur.
Biy boluu elge karamduu, curt keregine caraktuu bolu abzel dedi Kurmancan
Datka. (210.s)
(Bey olmak halka bağlı, yurt için yararlı iş yapmak şart dedi Kurmancan
Datka).
İncelediğimiz eserde “biy” in dışında onunla ilgili kelimelerin de fazlaca
kullanıldığını görmekteyiz. Bunların dağılımı şöyledir. “Bek” 132 defa, “Han” 77
defa, “Aga” 55 defa kullanılmıştır.
“Datka” Buhara Emirliğinde vilayet yöneticisidir. Tölögön Kasımbekov bu
kelimeyi eserde 77 defa kullanmıştır. “Datka” kelimesinin eserde yoğunluğuna
sebep Hokand Hanlığının, Kurmancan Datka olmaksızın gözümüzün önüne
getirmemiz mümkün olmaması sebebiyledir. Kurmancan Datka’nın, o zamandaki
sosyal ve idari meselelere etkisi büyük olmuştur.
-Bu orus degen at tügündöy köp eken, a biz attın kaşkasınday birtike
elbiz...(659. s).
31

(-Bu Rus halk,ı at tüyü gibi çok. Biz ise atın kaşkası gibi az bir milletiz...).
Yukarıdaki satırlar eserdeKurmancan Datka’nın, Şabdan Baatıra söylediği
sözlerdir.
“Han” Hokant Hanlığının yöneticisi olarak Tölögön Kasımbekov’un eserinde
77 defa kullanılmıştır.
“Cer” kelimesi 136 sıklık derecesiyle biyden sonra gelen kelimedir. Bu
kullanım sıklığı, Tölögön Kasımbekov’un Hokant Hanlığının mekanına kayıtsız
kalmadığını ve Kırgız, Kıpçak boylarının yaşadığı alanları eserde açıkça
göstermesiyle alakalıdır.
“Fergana” (23), “Andican” (13), “Margalan” (8).
“Kim” bir soru ifadesidir. Listede otuz yedinci sırada yer almaktadır. Eserde
toplam 119 defa kullanılmıştır. Yazar o zamandaki halkın birbirlerine soru sorması
sebebiyle, hayatı sorgulaması ve olumsuz tutumlara karşı devamlı bir isyan hâlinde
olduğu için soru ifadelerine eserde sıkca yer vermiştir. Eserde kullanılan soru
kelimelerinin başlıcaları şunlardır:
“Emne” (84), “kayda” (52), “sura” (59), “kanday” (23), “emnege” (34).
Bazen de cevabını bildiğimiz hâlde sorular sorulur.
Kayda ketip baratasın, o azamat
Bir kılçaybay, tagdırına baş baylap? (415 s.)
(Nereye gidiyorsun, yiğit.
Arkaya bakmaksızın, kaderine boyun eğip?)
Yukarıdaki satırlar eserde Nauman’ın kaderini hatırlayarak, İshak’ın
düşünceye dalıp, kendi kendine sorular sorarduğu kısımlar).
Soruların cevabını ifade eden kelime “üçün” eserde 67 defa kullanılmıştır.
“Ordo” eserde halkın ve yönetim sistemin bulunduğu alan olarak
kullanılmıştır. Kendi vatanı, halkı ve askeri olan idari birimi karşılar. Bu kelime
eserde 109 defa kullanılmıştır. Ordonun ilk anlamı, göçebe halkın aksakallarının,
yiğitlerinin, önderlerinin sosyal problemleri konuşarak çözdüğü mekan boz üydür.
…Ordosu bolboy el bolboyt,
Ordoluu el kem bolboyt (15 s.)
(…Ordosu olmayan halk olmaz
ordosu olan halk, eksik olmaz)
32

Yazar eserde hal zarflarını da fazlaca kullanmıştır. “Akırın” 105, “cakşı” 74,
“cakın” 51 defa kullanılmıştır. Bu hal zarfları fiillerin tarzını, nasıl gerçekleştiğini,
ne durumda olduğunu belirten zarflardır. Hal ve tavır ifade eden her isim nasıllıknicelik
zarfı olarak kullanılabildiği için vasıf da bir hal ve tavır olduğu için hemen
hemen bütün sıfatlar, bilhassa nitelendirme sıfatları hal zarfları olarak çokça
kullanılırlar. “Akırın” zarfına bu gibi fiiller gelebilir “kıl” 238, “çık” 22, “koy”
197, “sal”. “Cakşı” zarfına ise “otur” 222, “cür” 173, “tart” 121, “bil” 94, “uk”
88. “Cakın” zarfına: “tuş” 139, “baş” 123, “toktoo” 80 defa kullanılmıştır.
Ayrıca durum zarfları içinde “menen” edatıyla yapılan vasıta zarfları da
dikkat çeken bir sıklıkta kullanılmıştır. “Menen” edatı eserde 220 kez kullanılmıştır.
Menen edatı bu isimlere gelir. “Ün” 102, “oy” 86, “iş” 67, “es” 53 defa
kullanılmıştır.
Kırgızca’da yardımcı fiil işlevinde kullanılan “eken” 141, “et-” 80 defa ve
bu yardımcı fiillerin olumsuz biçimi olan “emes” 96 defa eserde kullanılmıştır.
Eser göçebe Kırgızların hayatı, yaşam tarzı, siyasi ve sosyal ekonomik
durumlarını tarif eder. Yukarıda saydığımız durumların olması için en önemli
unsurun yani insan unsurunun olması gerekir. Bu “adam” kelimesidir. Bu kelimenin
sıklık değeri 74’tür.
Könülübüz çagılgandın otunan,
Köz caşıbız şoro sudan koşulgan,
Cuurluşup boz topurak bir cankep,
Caralganbız atı uluk “adam” dep,
Az bolup içer suusu, körör künü,
Köp bolup kör ookattın tiriliği……(560 s.)
(Gönlümüz şimşeğin ateşinden yaralmış
Göz yaşımız bulanık sudan katılmış,
Yoğurarak boz toprakla bir şekil
Yaratılmışız adı ulu “insan” olarak,
İçecek suyumuz, görecek günümüz azdır,
Ama çok olur kör nefsin istediği…)
İncelediğimiz eserde “adam” ın dışında onunla ilgili kelimelerin de fazlaca
33

kullanıldığını görmekteyiz. Bunların dağılımı şöyledir.
“Kişi” (101), “ciğit” (87), “kız” (54), “bala” (76).
Yazarımız renk sıfatları içinde “kara” ve “ak” sıfatlarının sıklık derecesi
yönünden diğerlerine göre daha fazla kullanmıştır. “Kara” sıfatının sıklık derecesi
96’dır. Eserde yazar “kara” kelimesini hem sevgilinin gözleri, kaşları ve saçlarını
nitelendirmek için kullanmıştır.
Hem de “kara” sıfatını Tölögön Kasımbekov eserinde kötülüğün, pisliğin
sembolü olarak verir.
Emne kılam? Murunku kara tagımdı uşul ak kızmatım menen cuumakçı elem
go?! Iyık tuu bolupturgan adamga kantip kol kötöröm? (548 s.).
(“Ne yapacağım? Önceki kara lekemi bu yaptığım sevabımla düzeltecektim?!
Kutsal bayrak olan insana nasıl saldıracağım?” )
Yukarıdaki kısım eserde yer alan Atakul Baatırbaşının düşüncesidir.
“Ak” sıfatı eserde 83 defa kullanılmıştır. “Ak” kelimesi “kara” nın zıddıdır.
Hayatta kara sıfatı olunca ak sıfatı da olur.
“Gönül” kelimesi eserde sık kullanılan kelimelerden biridir. Bu kelime
eserde 68 defa kullanılmıştır. “Gönül”, sevginin kaynağı ve sevgilinin barınağıdır.
Acının, neşenin, zevkin yaşadığı yer gönüldür.
“Cıl” kelimesi 54 sıklık derecesiyle “gönülden” sonra gelen bir kelimedir.
Bu kullanım sıklığı yazarın eserdeki zamana kayıtsız kalmadığını ve o zamanda
yaşayan milletin sosyal hadiselerin de tarif ettiğini gösterir.
“Kün” kelimesinin sıklık değeri 78’dir. “Kün” akışı durdurulmayan büyük
bir hakikattir. Kün adeta bir sabun köpüğü gibi akıp geçer.
Kündör ketet kayaka?
Uçkan kuştay zımırap(180 s.).
(Günler r nereye gidiyor?
Uçan kuş gibi süzülerek ).
Tölögön Kasımbekov yıla felsefi açıdan da yaklaşmıştır. Çünkü yıl kelimesi
sadece “kün, saat” kavramları değildir; ayrı zamanda yaşam ve ölüm ifadesini de
verir.
Ömür ötör bir künü
34

Çırpığı sınsa talından
Çınar bolbos al kaytıp
Ötkön ömür-kaçkan kuş (559s.).
(Hayat geçer bir günü
Dalı kırılsa söğüdünden
Tekrar o çınar olmaz
Geçmiş hayat-kaçan kuştur )
Tölögön Kasımbekov’un yılın akıcılığı için kullandığı imajlar da oldukça
çarpıcıdır. Onda yıl bir suu gibi akmaz tıpkı bir kuş gibi uçar.
Tölögön Kasımbekov’un tarihî romanında en çok kullandığı kelimelere
baktığımızda isimlerin fiillerden daha fazla olduğunu ve sıfat ile zarfların daha az
kullanıldığını görmekteyiz. Listedeki kelimeler içinde belgisiz sıfat olan “bir” in
beşinci sırada yer alması özel bir anlam taşımamaktadır. Bu tamamen bir linguistik
gerçektir. Çünkü gerek konuşma dilinde, gerekse yazı dilinde belgisiz sıfat fazla
kullanılır.
Sayıları isimlerden az olmakla birlikte bazı fiiller listede ilk sıralarda yer
almaktadır. En fazla kullanılan fiiller birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü sırada yer alan
“de-”, “bol-”, “kel-”, “tur-” fiilleridir. Bu fiillerden sonra “kal-”, “al-”, “ket-”,
“kör” fiillerinin sıklık değerinin yüksek olduğu görülmektedir. Bu fiillerle frekansı
yüksek çıkan isimler arasında büyük bir paralellik vardır. “Bol-” fiili ile “köz”,
“baş”, “kol” arasında, “kel-” fiili ile “el”, “biy”, “kişi” arasında “cür-” fiili ile
“at”, “ciğit” arasında “kör-” ile “bek”, “ordo”, “kün” arasında, “de-” fiili ile
“ün”, “datka”, “han”, “aga”, “kız” arasında, “a…-” fiili ile “akıl”, “oy” arasında,
“kıl-” fiili ile “iş” “kötör-” ile “könül” arasında “ce-” fiili ile “ooz”, “kara-” fiili
ile “bala”, “adam”, isimler ile “ne, neden, kim, nasıl” gibi soru kelimeleri arasında
sıkı, kopması imkânsız bir bağ vardır.
Eserde kullanılan fiillerin sıklık (frekans) derecesinin fazlalığı, Tölögön
Kasımbekov’un aksiyomatik üslubunun işaretidir.
Sonuç olarak, girişteki listeden ve buraya kadar söylenenlerden, yazarımızın
üslûbu hakkında şu özellikleri çıkartabiliriz.
Tölögön Kasımbekov zengin bir iç dünyaya, geniş bakış açısına sahip,
35

milletini seven, saygı gösteren, önem veren aynı zamanda gözlemleyen, sorgulayan,
düşünen ve zaman akışı ile savaşan bir yazardır. Ayrıca tarihî olaylara tekrar yaşantı
vererek onları hayata geri döndüren yazar kendisini ruhsal yönden etkileyen tarihi
kahramanlarla yaklaşmaktadır. Geçmişi niteleyen kelime gruplarıyla hareketi anlatan
fiiller arasındaki eşitlik Tölögön Kasımbekov’un geçmişi sadece bir okunmuş kitap
olarak görmediğini aynı zamanda onun insanı etkileyen bir kutsal yol olduğunu
göstermektedir.
EN ÇOK TEKRARLANAN İSİMLER VE SIKLIK
DERECELERİ
NO İSİM SIKLIK DERECESİ
1 Köz 240
2 Baş 232
3 El 209
4 At 185
5 Kol 183
6 Biy 136
7 Cer 136
8 Bek 132
9 Ordo 109
10 Un 102
11 Kişi 101
12 Çiğit 87
13 Oy 86
14 Kün 78
15 Datka 77
16 Han 77
17 Bala 76
36

18 Adam 74
19 Konul 68
20 İş 67
21 Ooz 62
22 Ağa 55
23 Kız 54
24 Kan 54
26 Bet 52
27 Can 52
Tablo 2
Tablo 3
EN ÇOK TEKRARLANAN FİİLLER VE SIKLIK DERECELERİ
Ns FİİLLER SIKLIKDERECESİ
1 De- 839
2 Bol- 611
3 Tur- 411
4 Kal- 383
5 Al- 323
6 Ket- 256
7 Kör- 254
8 Çık- 222
9 Otur- 222
10 Ber- 197
11 Koy- 197
12 Ayt- 195
13 Cür- 173
14 Cat- 170
15 Tüş- 139
16 Tikt- 136
37

17 Bas- 123
18 Tart- 121
19 Sat- 111
20 Kara- 103
21 Öt- 103
22 Bar- 102
23 Bil- 94
24 Uk- 88
25 Öl- 82
26 Kötör- 81
27 Tokt- 80
28 İyk- 72
KELİME MAHİYETLERİ
Kırgız lehçesinde kullanılan kelimelerin çoğu diğer Türk lehçelerinde de
vardır. Yani Kırgız dilinin öz leksikası olarak sayılan birçok kelimeye başka Türk
lehçelerinde de rastlanır.
Örneğin: Dört-sayı sıfatı: Kırgızca “tört”, Kazakça “tort”, Tatarca “durt”,
Başkırtça “dört”, Özbekçe “tört’tür”. “Biz” zamiri Kırgızca “biz”, Tatarca, Kara
Kalpakca, Uygurca “biz”, Altay dilinde “bis”dir. “Cat” fiili: Kırgızca, Kazakça,
Kara Kalpakça, Nogoyca “cat”, Tatarca, Başkırtça, Özbekçe”yat”; Şorca,
Hakasça, Altayca-cat; Oyrotça “ cat”tır.
Kırgızcadaki köz, kol, kel- , kör-, kal- kelimeleri: Kazakçada köz, kol, kel,
kör, kal; Hakasça kös, kol, kel, kör, hal; Türkiye Türkçede göz, kal, geç, gör; Azeri
Türkçesinde ise göz, gel, gur, gal’dır.
Kırgızcadaki “baş”: kazakça “bas”, Tatarca “baş”, Hakasça “pas”,
Oyrotça “baş”, Türkiye Türkçesinde “baş”dır”.
Kırgızca “cok”: oyrotça “cok”, Türkiye Türkçesinde “yok”.
Tatar, Başkırt, Azerbaycan, Türkmen, Özbek Türkçesinde “kız”, Hakasçada
“hız’dır.
Kırgız lehçeşinin esas söz hazinesinin böyle tabakalaşmasını aşağıdaki
unsurlar etkiliyor.
38

Eski Türkçenin söz varlığı Kırgızcanın da temel varlığıdır bazı. Ortak söz
varlığı olan kelimeleri belirli bir lehçenin payına vermek mümkün değildir. Çünkü
onlar bugünkü Türk lehçelerinin asıl şöz varlığına kaynaklık ediyor. Elbette, böyle
ortaklık, rastgele görünüm değildir. Onlar yukarıda gösterildiği gibi lehçelerin aynı
kökten geldiğini gösteriyor.
Yukarıdaki örnekler; listede en çok kullanılan yüz kelimenin Türk
lehçelerindeki yakınlığını gösteriyor.
a ) İsimler: cer, kişi, bala, baş, kün, at,köz, ordo, ciğit, kız, akıl, can gibi
kelimeler; Kara Kalpak, Kazak, Tatar, Özbek, Başkırt, Türkiye Türkçesi, Nogay,
Altay lehçelerinde ortak leksikolji olarak görülür. Ortak kelimelerden bazıları
fonetik bakımdan çok değişmemiştir.
b) Renkler: ak, kara, kızıl, kök, sarı, caşıl.
c ) Zamirler: ben, sen, al, biz v.ş. Böyle zarflar da yukarıdaki Türk lehçeleri
için ortaktır. Ama bunların arasında fonetik farklılıklar vardır.
d ) Filler: al-, kel-, tur-, iç-, kara- v.s.
Bir şeyi göz önümüze almamız gerek. Leksikolojik elemanların birliği fonetik
değil, kök ve anlam birliğine dayanır.
Tölögön Kasımbekov hem Kırgız hem de müşterek Türkçede yaşayan ve
kullanılan kelimeleri tercih etmiştir. İncelediğimiz eserde 4026 farklı kelime
üzerinde yaptığımız değerlendirmenin sonuçları şudur .
Farklı kelime toplamı: 4026
Aslî Türkçe kelime miktarı: 2641
Alınma kelime miktarı: 1385
Aslî Türkçe kelime oranı: %65
Alınma kelime oranı %34
Bu tabloda görüldüğü gibi eserde Türkçe kelimeler, alınma kelimelerden daha
fazladır. Alınma kelimelerin büyük kısmı, müşterek yazı dili ve edebiyatımızda
kullanılan Arapça, Farsça ve Moğolca kelimelerden teşekkül etmiştir.
Moğol dilinden alınan kelimeler
Kırgızca”altın”, Moğolca (altan), Kırgızca “bürküt”, Moğolca (birgad),
“darkan” (darhan), “bosogo” (bosgo), “kapkak” (havhag), “kunan” (gunan).
a) Akrabalık kelimeleri: baja, abısın, küyöö, aga.
39

) Hayvanlarla ilgili kelimeler: kırgool, corgo, serke.
c) Eşya kelimeleri: saba, bakan, tabak, dege.
Arap-Fars dilinden alınan kelimeler:
“bak”, “darak”, “mömö”, “danek”, “sooda”, “zıyan”, “taraza”, “tıt”, “şabdalı”,
“anar”, “meyiz”, “almurut”, “dan”, “pahta”, “kürüç”, “din”, “imam”, “arbak”,
“duba”, “bitir”, “kat”, “kitap”, “mektep”, “sabat”, “talim”, “düynö”, “kubur”,
“kabar”, “sabır”, “tartip”, “urmat”, “ubayım”, “azap”, “akıykat”, “adalet”, “kusa”,
“kalp”, “maksat”, “kayrat”, “daam”, “aba”, “şam”, “supura”, “şamal”, “mamleket”,
“mildet”, “kazına”, “tabıp”, “alkım”, “ubakıt”, “cuma”, “kıyal”, “can”, “nur”, “kalk”,
“tacı”, “takt”, “kancar”, “akmak”, “rahat”, “ayban”, “ümüt”, “abal”, “akı”, “dart”,
“çara”, “aram”, “düşman”, “nazik”, “saltanat”, “künöö”.
Tölögön Kasımbekov’un eserinde kullandığı aslî Türkçe kelimelerden bazı
örnekler de aşağıdakiler: “ata”, “ana”, “köz”, “kün”, “kök”, “cal”, “ordo”, “el”,
“cer”, “cakşı”, “oy”, “oyloo”, “cüz”, “cılkı”, “at”, “ciğit”, “Tenir”, “öç”, “toprak”,
“oyun”, “ak”, “kara”, “kalın”, “kelin”, “erkek”, “bir”, “oturuu”, “kaluu”, “içüü,
“kişi”, “et”, “bala”, “kız”, “iş”, “cıl”, “kaygı”, “kargış”, “turmuş”, “kanday”, “carı”,
“on”, “tüş”, “cancal”, “eregiş” “katın” v.s.
Görüldüğü gibi bu örnekler Tölögön Kasımbekov’un müşterek Türkçe’ye
verdiği önemi ortaya çıkıyor. Tölögön Kasımbekov Türkçe kelimeleri eserde
kullanmakla dil biliminin “leksikolojik” anlayışına da uygun hareket etmiş
olmaktadır. 4026 kelime üzerinde yaptığımız müşahadenin ortaya çıkardığı başka bir
tablo bu hususiyeti açıkça teyit etmektedir.
Türkiye Türkçesiyle müşterek kelime sayısı 2914
Kırgız Türkçesinde kullanılan kelime sayısı 1112.
Türkiye Türkçesiyle müşterek kelimelerin oranı %72.
Kırgız Türkçesinde kullanılan kelimelerin oranı % 28.
Bu tabloda görülen ve Türkiye Türkçesi konuşma ve yazı dilinde de yaygın
kullanılış özelliğine sahip 2914 kelimenin yüzde altmış üçü alınma, yüzde otuz
yedisi ise aslı Türkçe kelimelerdir. Sadece Kırgız Türkçesinde kullanılan 1112
kelimede ise, Türkçe kelime oranı yüzde yetmiş dokuz, alınma kelime oranı ise
yüzde yirmi bir olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sonuç, alınma kelimelerin “müşterek
40

Türkçede oynadığı rolü ifade etmektedir. İster aslî Türkçe kelime olsun, isterse
alınma kelime olsun eserde “müşterek Türkçenin”şu kelimeleri bu hususta açık bir
fikir vermektedir.
“Padişah”, “alim”, “adalet”, “adep”, “azazil”, “hava”, “ariyet”, “ahlak”,
“zaman”, “savaş”, “din”, “taze”, “taht”, “tün”, “dil”, “tan”, “hayal”, “yer”, “yurt”,
“canlanmak”, “erte”, “tutkun”, “küz”, “yaz”, “tag”, “zencir”, “tilek”, “yoksul”,
“uzak”, “sultan”, “belki”, “halk”, “millet”, “hayat”, “küç”, “öç”, “açlık”, “hayvan”,
“bosogo”, “baht”, “zaman”, “yakın”, “sır”, “umid”, “namus”, “erkin”, “fikir”,
“saltanat”, “sapar”, “tirüü”, “tokluk”, “dost”, “düşman”, v.b. gibi.
Eserde kullanılan Kırgız Türkçesine ait bazı kelime örnekler şunlardır: “tokoç
(ekmek)”, “çal (yaşlı), “suluu (güzel)”, “açkıç (anahtar)”, “aşık (fazla)”, “algaç (ilk)”,
“cınalaç (çıplak)”, “çeke (alın)”, “köp (çok)”, “kaysı (hangi)”, “coo (düşman)”,
“birok (fakat)”, “orun (mekan)”, “ötüü (geçmek)”, “kanday (nasıl)”, “çon (büyük)”,
“anık (gerçek)”, “kıyın (zor)”, “eken (imiş)”, “özgöçö (ayrıca)”, “ökürüü
(bağırmak)”, “örgöö (ev)”, “ösüü (büyümek)”, “ötünüü (rica etmek)”, “öcör
(inatçı)”, “sırga (küpe)” v.b. gibi.
41

III. KELİME TÜRLERİ
“Sıngan Kılıç”ın incelediğimiz bölümlerinde isim başlığı altında isim, zamir,
sıfat ve zarflar; fiil unsurları başlığı altında da fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil ve isim-fiiller
incelenmiştir. Bunları bir tabloda gösterelim:
I. İsim Cinsinden Kelimeler
A. İsim
B. Zamir
C. Zarf
D. Sıfat
II. Fiil unsurları
A. Fiil
B. Sıfat-fıil
C. Zarf-fiil
D. İsim-fiil
Tablo 4
Kelimeleri biz de bu tablodaki başlıklar altında inceledik ve gruplara ayırdık.
İncelenen eserdeki toplam kelime sayısı ve bunların gruplara ayrılışı şu şekildedir:
42

Tölögön Kasımbekov'un “Sıngan Kılıç” romanında toplam 4026 farklı kelime
kullanılmıştır. Bunlardan 1670 tanesi isim, 1051 tanesi fiil, 758'i sıfat, 547'si ise
zarflardan oluşmaktadır. Bunları grafik haline getirirsek çıkan tablo aşağıdaki
gibidir.
KELİME
TÜRLERİ
TOPLAM SAYISI ORANI
İSİM 1670 41,48%
FİİL 1051 26,11%
SIFAT 758 18,82%
ZARF 547 13,59%
TOPLAM 4026 100,00%
zarf
sifat
fiil
grafik
isim
Tablo 5
0 500 1000 1500 2000
43

grafik 2
14% zarf isim
19% sifat
41% isim fiil
26% fiil
sifat
zarf
Yukarıdaki kelimelerin ikili mukayesesi ile yüzdelik oranları ise şöyledir.
SIFAT VE FİİL UNSURLARININ
TOPLAMI
1809
Sıfatların Fiil Unsurlarına Oranı 41%
Fiil Unsurlarının Sıfatlara Oranı 59%
SIFAT VE İSİMLERİN TOPLAMI 2428
Sıfatların isimlere oranı 31%
İsimlerin Sıfatlara Oranı 69%
FİİL UNSURLARIYLA İSİMLERİN
TOPLAMI
2721
Fiil Unsurlarının isimlere Oranı 39%
İsimlerin Fiil Unsurlarına Oranı 62%
Tablo 6
Yukarıdaki tablolarda sıfatların ve fiillerin oran olarak daha az kullanıldığı
görülmektedir. Sıfatların isimlere oranı % 31. Sıfatların fiillere oranı % 41’dir.
Burada isimler ile fiilerin sayısı arasında bir denge görülmektedir.
44

İSİM CİNSİNDEN KELİMELER
Tölögön Kasımbekov’un tarihî eserindeki kelime türlerinin büyük bir kısmı
isimlerden oluşmaktadır. Bu özel bir kullanımdan ziyade her dilde olması gereken bir
gerçekliğidir. İncelenen eserdeki toplam isim sayısı 1670’dir. Bu isimler içinde
araştırmamıza bağlı olarak tarihî konulu isimlerin sayısı daha fazladır.
Çalışmamızda isim cinsinden kelimeler, inceleme kolaylığı olması açısından
ifade ettikleri kavramların özelliklerine göre gruplara ayrılmış ve bu gruplarda en çok
kullanılan kelimeler alınmıştır. Bu yüzden gruptaki isimlerin toplam sayısı yaklaşık
değerleri ifade etmektedir.
a. İdarî İsimler
“Datka” (77), “Han” (65), “Bek” (132), “Biy” (136), “Aga” (10), “Bay” (1),
“Bekzaada”(1), “Mırza” (10), “Ökümdar” (1), “Padışa” (4), “Paşa” (13), “Padişah”
(13), “Törö” (7), “Taksır” (14), “Töböl” (2), “Uvazir” (1), “Haci” (3), “Hazrati” (11),
“Hanzaada” (8), “Hanike” (1), “Ayım”(29), “Biykeç” (1), “Aksakal” (11), “Baybiçe”
(7), “Oluya” (2), “Bilerman” (4), “Aco” (8), “Ake” (14), “General” (8).
“Bek, biy” belli bir bölgenin veya boyun hükümdarı, iktidarı elinde bulunduran
kimse. “Datka” Buhara Emirliğinde vilayet yöneticisidir. “Kalendar” f.i. din ve
mahşer günü üzerinde şiir söyleyen kimse. Kırgızlarda kalendar derviş yerine
kullanılır. “Dubana” f.i. hayatını dini insanlara yaymaya adayan, maddi değeri
önemsemeyen, sürekli halkı dolaşan kimse. “Oluya” a.i Evliya, “Haci” hacca gidip
gelen kimse. “Hanike” hanın eşi, hanımı. “Molla” din işlerini yürüten kimse. Halk
arasında mollaya “ak seldelüü” moldo denir 21 .
Bu gruptaki isimlerin toplam frekans değeri 593’dür. Bu sonuçlardan yola
çıkarak Tölögön Kasımbekov‘un eserin geçtiği zamandaki idarî kelimeleri iyi
bildiğini ve onları eserinde sanatkarane bir şekilde kullandığını söyleyebiliriz. Bu
isimlerin arasında dinî kavramları içeren isimler de vardır. Bununla yazarın
İslamiyete bağlı ve dinî konuları da iyi bildiğini anlıyoruz. Bir ordunun olması için
halkın ve idarî kişilerin olması şarttır. Göçebe halkta içerisinde her idareciye
kendine özgü ünvanlar verilmiştir. Bunu Tölögön Kasımbekov’un eserinde
21 Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü,1.tom, (Frunze,1984).
45

ütünüyle görüyoruz.
b. Meslekî İsimler.
“Abtabaçı” (4), “Askerbaşı” (7), “Atkıç” (2), “Dıykan” (1), “Caager” (1),
“Catakçı” (2), “Celdet” (11), “Cooker” (1), “Cüzbaşı” (4), “Baatır” (23), “Ciğitbaşı”
(1), “Colbaşçı” (1), “Camakçı” (1), “Casool” (1), “Zerger” (2), “Kazınabaşı” (4),
“Kolbaşçı” (5), “Küzötçü” (5), “Karakçı” (1), “Koonçu” (3), “Mergençi” (3),
“Korbaşçı” (1), “Minbaşı” (8), “Münüşkor” (1), “Nökör” (2), “Onbaşı” (3), “Sarbaz”
(7), “Sarker” (6), “Sayakatçı” (1), “Tilmeç” (49), “Tamırçı” (5), “Çabandes” (1),
“Irçı” (1), “Elçi” (30), “Dubana” (7), “Kalander” (21), “Kalpa” (5), “Molla” (3),
“Canciğit” (1), “İmam” (1).
“Minbaşı” bin askerden oluşan asker birliğinin komutanı. “Cüzbaşı” yüz askerden
oluşan asker birliğinin komutanı. “Sarbaz” asker, “Sarker” asker başlarından birisi.
“Ökümdar”-hükümdar, “Padişa”-padişah, “Nöökör”-hükümdarın özel birliğinin
askeri “Caager” yaycı. “Camakçı”- aşık, “Zerger”- altın ve gümüş gibi değerli
metallerle çalışan kuyumcu. “Münüşkör”- kartalı av için eğitip, avlanan kimse.
“Mergen”- avcı, savaşlarda tüfek kullanılan kimse. Romanda anlatılan devirde çok
az kimse tüfek kullanabiliyordu, tüfek çok pahalı bir silah türüydü. “Çabandes”- ata
iyi binen kimse at yarışlarında ata binen kimse. “Colbaşçı”-önder kimse, “Cooker”asker,
Bu gruptaki isimlerin toplam frekans değeri 272‘dir. İdarî isimlerden sonraki
en kalabalık isim grubunu meslekî isimlerin oluşturduğu görmekteyiz. Bugün kelime
haznemizde kullanılmayan bazı meslekî kelimeler o zamanda aktif olarak
kullanılmıştır. Onların bazıları savaşla ilgili isimlerdir. Örneğin: Sarbaz, Sarker,
Cooker, Nökör, Kolbaşçı‘dır.
c. Akrabalık İsimleri
“Abışka” (23), “Ayal” (4), “Baba” (1), “Bala” (29), “Cubay” (1), “Kaynaga”
(2), “Kayni”(3), “Karındaş” (4), “Katın” (10), “Kız” (44), “Kaynata” (4), “Kempir”
(4), “Kuda” (2), “Nebere” (2), “Oğlan” (3), “Taga” (8), “Ükö” (2), “Uul” (14), “Çal”
(6), “Ece” (5), “Kelin” (21), “Küyöö” (4) v.s.
Yukarıdaki isimlerin toplam sayısı 197’dir. Bu da önemli bir değer
oluşturmaktadır. Kırgız halkı akrabalığa çok önem verir. O zamanda kullanılan
46

kelimeler şimdi bizim kelime dünyamızda da hiç değişmeden kullanılıyor. Çünkü biz
her zaman akrabalarımızla yaşarız ve onları hiçbir şeyle değiştirmeyiz. Yazar da
göçebe halkın psikolojisini iyi algılayarak eserinde akrabalık bağlarını ifade eden
unsurları bol bol kullanmıştır.
d. Hayvanlarla İlgili İsimler
“Argımak” (20), “aygır” (3), “corgo” (10), “cöcö” (1), “colbors” (2),
“böltürük” (11),“börü” (3), “bürgö” (3), “bürküt” (20), “bee” (12), “bıştı” (3),
“donuz” (1), “ilbirs” (2), “karışkır” (9), “kumurska” (3), “kunduz” (16), “kögüçkön”
(1), “mışık” (4), “susar” (1), “sagızgan” (1), “sarançı” (3), “tülkü” (2), taylak (4),
ulak (2), “çımçık” (1), “elik” (2), “töö” (7).
“Caa”- yay, “Kılıç”- kılıç savaşta kullanılan kesici bir silah türüdür. “Nayza”-cirit.
“Surnay”-zurna, “Mıltık”-tüfek, “Aygır”-yetişkin erkek at. “Bee”-yetişkin dişi at.
“Bıştı”-üç yaşındaki erkek at. “Börü”- karışkır. Kurt, Kırgız efsanelerinde börü ayrı
yer tutmakta ve önemli rol oynamaktadır. Ç.Aytmatov’un eserlerinde de “Börü Ana”
hikayesi bulunmaktadır. Bütün Türk halklarında da buna dair efsaneler vardır.
“Bürküt” kartal, Kırgızlar göçebe hayatında birçok hayvanları evcilleştirmişler ve
onları arkadaş olarak saymışlardır. Onlardan birisi de kartaldır. Kırgızlar kartalı
avcılık için beslemişler. “İlbirs”-dağ kaplanı, Kırgızlarda özel saygıya sahip hayvan
türüdür. “Colbors”-kaplan.
Bu gruptaki isimlerin toplam sayısı 145’tir. Tölögön Kasımbekov’un eserinde
hayvancılık ve avcılıkla ilgili isimler çoktur. Çünkü Kırgız halkı göçebe halk olduğu
için Kırgız hayatını bunlar olmadan düşünmek mümkün değildir. O, yediği
yemekten giydiği giysilere kadar bunlarla ilgilidir. Çünkü insanoğlu tabiatın bir
parçasıdır.
ç. Askerliğe İlişkin İsimler.
“Bayrak” (2), “baraban” (3), “cebe” (1), “zambirek” (16), “arkan” (1),
artilleriya (2), “kernay” (1), “kılıç” (34), “kazık” (1), “mıltık” (11), “nayza” (3), “ok”
(19), “surnay” (2), “sıyırtmak” (3), “tokmok” (2), “tapança” (3), “çalma” (3), “bıçak”
(5).
Bu gruba dahil olan isimlerin toplam frekans değeri 112’dir. “Sıngan Kılıç”
tarihî eser olduğu için o dönemde insanlar arasında savaşlar çok olmuş. Dolayısıyla
47

yazar şimdi bizim yaşamımızda kullanılmayan nesneleri o zamanın resmine renk
vererek tasvir etmiştir.
e. Eşya İsimleri.
“İçik” (1), “kemer” (2), “kepiç” (3), “kur” (5), “ötük” (6), “selde” (3),
“tebetey” (7),“ton” (8), “topu” (3), “çapan” (8), “çapçak” (8), “çokoy” (11), “ıştan”
(3), “cooluk” (6).
“Kepiç”-bir tür kolay çıkarılabilen ayakkabı türü. “Çaçbak”-kadınların saçlarına
takılan altından veya gümüşten yapılmış bir süs türüdür. “Tebetey”-kenarları hayvan
derisiyle kaplanmış bir erkek baş giyimi türüdür. “Selde”-sarık, “Topu”-daha
evlenmemiş genç kızların, erkeklerin ise tebetey altınan giydiği baş giyim türüdür.
“Çokoy”-ayakkabı. 22
Bu gruptaki isimlerin toplam sayısı 76’dır. Yazar o dönemdeki insanların
giysilerine tasvirlenmede yer vermiştir. Yazar güney ve kuzey Kırgızların hayatlarını
da anlatarak bunlara yer vermiştir. Kırgızların giysileri iklime göre değişmiştir.
Çünkü Kırgız yerinin kuzey tarafı soğuk olduğu için onlar ton, içik, ötük, tebetey;
güney bölgesindeki Kırgızlar ise çapan, topu, çokoy, kepiç giymişlerdir.
ZAMİ RLER
Zamirler, dilin kolaylık olsun diye ürettiği kategorik elemanlardır. Zamirler
de tıpkı isimler gibi bir dilin ulaştığı seviyeyi gösterdikleri için kelime çeşitleri içinde
önemli bir yere sahiptirler.
Zamirler, nesneleri ve kişileri temsil veya işaret suretiyle karşılayan, fakat tek
başlarına bir şey ifade etmeyen kelimelerdir. Onlar da tıpkı sıfat zarf gibi isim
cinsinden kelimeler içindedir. Çünkü, Muharrem Ergin’in de söylediği gibi çekilen
bir kelime çeşidini isim cinsinden ayırmaya hiçbir sebep yoktur.
İncelediğimiz bölümde en fazla kullanılan zamirler sırasıyla “al” ve “biz”
dir. “Al”, “gösterilen”, yani üçüncü şahıs, biz ise “hitap eden” unsur olarak sadece
Tölögön Kasımbekov’un değil genellikle bütün yazarların en çok kullandığı
kelimeler arasındadır.
İncelenen eserde en fazla kullanılan zamirlerin “caktama at atooç-kişi
22 Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü,1.tom, (Frunze,1984).
48

zamirleri” olduğunu görüyoruz. Bunların toplam sayısı, 504’tür. Bunların eserdeki
sıklık dereceleri ise şu şekildedir: “al” (233 defa), “biz”(96 defa), “men”(52 defa),
“sen”(52 defa), “siz”(37 defa), “alar” (33 defa).
Kişi zamirlerden sonra eserde en çok kullanılan zamirler “surama at
atooçtor – soru zamirler”dir. Soru zamirleri, eserde toplam 183 defa kullanılmıştır.
Bunlar; “kim?” (114 defa), “emne” (ne) (64 defa) işaret zamirleridir.
Belgisiz zamirlerin sayısı ise 194'tür. Belgisiz zamirlerin dağılımı ise
şöyledir. “barısı” (hepsi) (50 defa), “eç kim” (kimse) (86 defa), “ar kim” (her
kes) (58 defa).
Şilteme at atooç ( işaret zamirleri) de eserde diğer zamir çeşitlerine göre
daha çok kullanılmıştır. Bunların dağılımı ise şu şekildedir: “bul” (bu) (161 defa),
“uşul” (şu) (71 defa), “al, tigil”, “bular” (bunlar) (37 defa), “uşular” (şunlar) (32
defa), “oşolor, alar, tigiler (onlar) (39 defa). İşaret zamirlerinin toplam sıklıkları
sayısı 330’dur
SIFATLAR
“Bir ismin başına gelip o ismi nitelendiren veya belirten kelimelere sıfat denir.
Fakat bu kelimeler tek başlarına ortak isimlerden başka bir şey değildir. Türkçede
sıfatlar yanlarındaki isim ne şekilde bulunursa bulunsun daima çekimsizdir. Hiçbir
işletme eki almaz bu bakımdan hiçbir şekilde isme uymazlar” 23 .
İncelenen “Sıngan Kılıç” romanının inceledigimiz kısmında toplam 758 sıfat
kullanılmıştır. Bu inceleme, bir üslüp alt çalışması olduğu için sıfatlar gramatika ve
yargı sıfatları olmak üzere iki grupta incelenmiştir.
Gramatikal Sıfatlar
Bir ismin önüne gelerek o ismi niteleyen ya da belirten sıfatlara denir. .Bu
sıfatların nitelendirme ve belirtme sıfatı olarak iki gruba ayrılır.
Nitelendirme sıfatları nesnelerin
a) renk: kızıl-kızıl, kırmızı, ak-beyaz, kara-sıyah, caşıl-yeşil, sarı, boz-gri, kök-mavi,
kürön-kahverengi, kızgılt-turuncu, kızıl kök-mor, roza tüstüü-pembe.
23 Muharrem ERGİN: Türk Dil Bilgisi (İstanbul,1993), s. 232-234
49

) vasıf: cakşı-iyi, caman-fena, suluu-güzel.
c) biçim-yapı; uzun, dar, kısa, kenen-geniş, çoñ-büyük, kiçine-küçük, ağırlık v.s. gibi
vasıfları bildiren gerçek sıfatlardır. Yalnız bu sıfatlar, anlam bakımından iki çeşit
nitelik bildiriler. Bir kısmı nesnenin nesnel vasfını, bir kısmı da nesnenin haraket
vasfını ifade ederler. Nesnenin, nesnel vasfını bildiren sıfatlar, tek başlarına kalıcı
isimler olarak da kullanılan isim asıllı kelimelerdir. Nesnenin haraket vasfını bildiren
nitelendirme sıfatları ise tek başlarına kalıcı nesne ismi olarak fazla kullanılmayan,
umumiyetle geçici isimler olarak kullanılan sıfat-fiiler(partisipler)dir.
Tölögön Kasımbekov’un kullandığı nitelendirme sıfatlarının 327'si nesnel nitelik
bildiren niteleme sıfatlarından, 112'i ise sıfat-fiillerden oluşmaktadır.
Yazarımız, nitelendirme sıfatları içinde renk sıfatlarını sıklık derecesi
(frekans) yönünden diğerlerine göre daha fazla kullanmıştır. Bunların sıklık
dereceleri şöyledir: "kara" (48), "ak" (58), "boz" (12), "mavi" (18), "sarı" (8), "yeşil"
(11) ve "gök" (9).
Yukarıdaki sıfatlardan da anlaşılacağı gibi Tölögön Kasımbekov'un eserinde
zengin bir renk armonisi göze çarpmaktadır. Bu da yazarımızın “Sıngan Kılıç”ta
bütün renkleri ve canlılığıyla ayrıntılı olarak tasvir etmeye verdiği önemi
göstermektedir.
Renk sıfatları içinde “kara” ve “ak” diğerlerine göre daha fazla
kullanılmıştır. Çünkü “kara” kötülüğün, “ak” iyiliğin ve tazeliğin semboludur.
Tölögön Kasımbekov Kırgız halkının hayatını tasvir etmede “kara” ve “ak”
sıfatlarını sembollik anlamında da kullanmıştır.
“Başıma kara gün tüşköndö maga cakın dep sanagan biri cok”(126 s.)
(başıma kötülük geldiğinde bana yakın diye saydığım insanlardan kimse yok)
s.)
olmasıdır.
Şeralını Nüzüp menen Musulmankul ak kiyizge orop takka oturguzuştu” (70
( Şerali’yi Nüzüp ve Musulmankul ak halıya sararak tahta oturttular.)
Buradaki ak kiyizin anlamı Han’ın halka adaletli han olup iyi yönetici
Tölögön Kasımbekov’un eserinde “gök” yani mavi yüksekliğin ve
hürriyetin, (erkinliğin) sıfatı olarak kullanılmıştır.
“Soguşka kök bayraktı alıp çıgıp, ortodo kele catkan orustar karşılık
50

körgözsö cakşı bolot” (469 s.)
( Savaşta gök bayrağı ele alıp, orduyu almak isteyen Ruslara karşı harakette
bulunsa iyi olur).
Tölögön Kasımbekov’un “ Sıngan Kılıç” romanında yer alan nitelendirme
sıfatların 19 % sıfat fiilerden oluşmaktadır. Bu sıfat-fiilerden bazı örnekler
aşağıdadır.
“Kızıl kanga boyolgon akboz atçan” (kızıl kana boyanan akboz atlı). “Akkan
suunun boyu” ( akan suyun kenarı). “Ketken kün kelbeyt” ( giden gün tekrar
gelmez).
yaşlandı).
güzelleştirdi).
“Ketken caştığın estep közünö caş aldı” (giden gençliğini hatırlayıp gözleri
“Caynagan közdörü anı dagı suluu kılıp körgözdü” (Gülen gözleri onu daha
Sıfat – fiiler(partisipler)den oluşan sıfatların eserde çok kullanılması, esere
“dinamik bir üslüp” katmıştır. Buna bağlı olarak da yapılan tasvirler, dinamik tasvir
karakteri kazanmıştır.
Gramatikalık sıfatların ikincisini belirtme sıfatları oluşturur. Tölögön
Kasımbekov’un kullandığı sıfatların 319’u bu tür sıfatlardan oluşmaktadır.
Dil terminolojisinde belgisiz sıfatlar, işaret, sayı ve soru sıfatlarının
oluşturduğu gruba belirtme sıfatları denir. Bu sıfatlar, nesnenin bünyesindeki bir
özelliği göstermeyen sadece nesneyi şu veya bu şekilde belirten sıfatlardır. Eserde
kullanılan belirtme sıfatlarının sıklık durumları şöyledir.
sıfatları(21)”
“Belgisiz sıfatlar (163), işaret sıfatları (71), sayı sıfatları (64), soru
Belgisiz sıfatlar, nesnelerin dış vasıflarını bilhassa sayılarını, miktarlarını
belirsiz bir şekilde ifade eden sıfatlardır. Tölögön Kasımbekov, belgisiz sıfatlar
içinde en çok “bir”i tercih etmiştir. Bu sıfat 98 kez eserde kullanılmıştır.
Diğerlerinin dağılımı ise şu şekildedir: "ar” (her) (21), "ar kaysı” (her hangi) (12),
"baarı” (hep) (18), "baarısı” (hepsi) (21), "büt” (bütün) (12).
Belgisiz sıfatların sayısının özellikle de “bir”in fazla kullanılmasının üslup
açısından değeri…. realitesidir. Çünkü, niteliklerini ya da miktarlarını tam olarak
bilmediğimiz nesnelerden bahsederken bu sıfatları farkında olmadan fazlaca
51

kullanırız.
Tölögön Kasımbekov’un kullandığı işaret sıfatlarını incelediğimiz zaman
"bu"nun sıklık derecesinin diğerlerine nazaran daha yüksek olduğunu görürüz. Uzak
nesneler için kullanılan "oşol” (şu) 13 defa, "al, tigi” (o) 8 defa kullanılırken
"bul” (bu) sıfat eserde toplam 14 defa kullanılmıştır.
“Bul” (bu) yakın nesneler için kullanılan bir işaret sıfatıdır. Bu sıfatın eserde
fazlaca kullanılması üslup açısından önemlidir. Çünkü yazarı eserdeki kahramanların
gördüğü, dokunduğu nesneleri söylerken özellikle “bu” yu tercih etmiştir.
İncelediğimiz eserde, nesnelerin sayılarının da ayrıntılı bir şekilde ifade
edildiğini görmekteyiz. 63 sayı sıfatı kullanılmıştır.
dört, altmış.
İki, üç, bir, bin, yüz, ön, üç yüz, on bin, yedi, kırk, dokuz, tek, yedinci, üç
Tölögön Kasımbekov’un üslûbunda "soru sorma”nın önemli bir yer
tuttuğunu daha önceki bölümlerde söylemiştik. Yazar soru kelimeleri içinde soru
zamirleri kadar olmasa da soru sıfatlarına da yer vermiştir. Soru kelimelerin dağımı
şöyledir: “emne” (ne) (9), "kaysı” (hangi) (7), "kança” (kaç) (5).
GRAMATİKAL SIFATLAR
Nesnelerin HaraketleriniGösteren Niteleme Sıfatları 327
Nesnel Niteleme Sıfatları 112
Toplam Niteleme Sıfat Sayısı 439
Belgisiz Sıfatlar 163
İşaret Sıfatları 71
Sayı Sıfatları 64
Soru Sıfatları 21
Toplam Belirtme Sıfat Sayısı 319
TOPLAM GRAMATİKAL SIFAT SAYISI 758
Tablo 7
Grafik 3
52

Yargı Sıfatları
Dilbilgisi alanında yapılan çalışmalara biçimci bir bakış açısı hakimdir. Dilin
anlam yönünden çok biçim karakteri üzerinde durulur. Bu yüzden de klâsik anlayışa
göre, bir sözcüğün ya da sözcük grubunun sıfat sayılabilmesi için isimden önce
gelmesi kuralı vardır. Fakat yapı olarak bu özellikte olmayan, fakat anlamca bir ismi
niteleyen o kadar çok kelime ya da kelime gruplarımız var ki bunlar ne yazık ki
dilbilgisi kitaplarında değerlendirmeye alınmamışlardır.
“Közdörü kirsiz, künösüz, möltür” (Gözleri lekesiz, suçsuz, temiz) ile “Kirsiz
künözüs, möltür, közdörü” (lekesiz, suçsuz, temiz gözleri) arasında anlamca bir
farklılık yoktur. İki cümlede de gözlerin vasıf olarak niteliği ifade edilmektedir.
Aralarında tek farklılık birincisinde isim unsuru olan “göz” sözcüğünün, sıfatın
“kirsiz, künösüz, möltür” önünde olması, diğerinde ise klâsik sıfat tanımına uygun
olarak sıfatın ismin önünde olmasıdır. O hâlde birinci cümledeki “kirsiz, künösüz,
möltür” için “sıfat değildir” demek, sıfatın ifade ettiği anlamla çelişkiye düşmek
demektir.
Eserde yukarıdaki gibi olan sıfat örnekleri bir hayli fazladır. Bu incelemede
bir gramer çalışmasından çok üslûp çalışması yapıldığı için bu tür sıfatlar da
incelenmiş ve onları gramatikalık sıfatlardan ayırmak için de “yargı sıfatları” tanımı
53

kullanılmıştır.
etmektedir.
Bu sıfatlar varlığın yapışık vasıflarını değil varlığın “oluşunu” ifade
Yargı sıfatları, ismin arkasına geldiği hâlde yine de gramatika sıfatlar gibi
ismin niteliğini belirtmektedir. Çünkü bu sıfatları isimden önce getirsek de anlamı
bozulmamaktadır. “lekesiz, suçsuz temiz su gibi gözleri”, “ ayo tolgon, cubatkan,
soorotkon, ıylagan cüzdör” (acıyan, avutan, teselli veren, ağlayan yüzler).
ZARFLAR
Zarflar zaman, yer, hâl ve miktar isimleridir. Cümlede yüklemi ve fiilimsiyi
niteler ve belirtirler.
Tölögön Kasımbekov “Sıngan Kılıç”ın incelediğimiz bölümünde toplam 547
zarf kullanılmıştır. Bu zarflardan 159'u yani toplam zarf sayısının %28 zarf-fiiller
(gerundiumlar)'dan oluşmaktadır. Zarf-fıiller, haraket hali ifade eden fiil şekilleridir.
Asıl haraketin yardımcı hararetlerini ifade ederler. Bu yüzden gerek zarf-fiiller
gerekse nesnelerin haraket vasıflarını karşılayan sıfat-fiillerin çokça kullanılması
esere bir aksiyon kazandırmaktadır. Tölögön Kasımbekov hem bu fiilimsiyi hem de
asıl fiileri eserde çokça kullanmış ve sanâtkârlıkla birlikte esere dinamizm de
kazandırmıştır.
Tölögön Kasımbekov, zarf-fiillerden en çok “-Up”, “-ganga” , “–ar menen”, ve “–
baştan, -gandıktan” ekleriyle yapılanları kullanmıştır. İncelediğimiz eserde "-Up",
ekiyle yapılan zarf-fiiler çoktur. Bu ek, zamanı, sebebi, hâli ifade eden zarf-fiildir.
“Ayzada köz caşını ceñi menen sürtüp, başını kötörüp, balanın beşenesinen
sıladı” (286 s.) (Ayzada göz yaşını yeniyle sürtüp, başını kaldırıp, çocuğun alınan
okşadı)
"-p" den sonra en fazla kullanılan zarf-fıil ekleri “-ganda, -ar menen "dir.
Bu ekler, zaman ifade eden zarf-fiillerdir. Bu yüzden de bunlara "zaman zarf-fiilleri"
de denir. Tölögön Kasımbekov eserinde zaman kavramını bazen zaman isimlerini
kullanarak bazen de zaman ifade eden bu gibi zarf-fiilerden yararlanarak eserine
katmıştır.
“Ordogo baratkanda coldon Kalender ve İshaka coluktu”. (Orduya giderken
yolda Kalender ve İshak’a rasgeleli).
54

“Sarıbay örgögö barar menen (barganda) komuzun koluna alat”. (Sarıbay
obaya varınca eline komuzunu alır).
“-bastan” eki – fiilin olumsuz şekli. Örneğin: “konuşmadan” (süylöböstön).
“Eşim közdörünü Ayzadadan eç ayırbastan karap turdu” (396 s.) (Eşim
gözlerini Ayzada’dan hiç ayırmadan bakıyordu). (396 s.).
a. Durum Zarfları
Bu zarflar, fiilerin tarzını, nasıl gerçekleştiğini, ne durumda olduğunu
belirten zarflardır. Hal ve tavır ifade eden her isim nasıllık-nicelik zarfı olarak
kullanabildiği için bu zarflar diğer zarflara göre daha çoktur. Vasıf isimleri oldukları
için, vasıf da bir hâl zarfı olarak çokça kullanılır. Eserdeki şu zarflar gibi “akırın
(bas-) – yavaş (yürü-)”, “bat, tez (kel-) – çabuk (gel-)”, “cakşı (üyrön-) – iyi (öğren-
)”, “açık (süylö-)-açık konuş-), “tımızın (kel-) – gizli (gel-)”. Durum zarfları
kanday (nasıl), kantip (ne surette) gibi sorulara cevap verir.
Tölögön Kasımbekov’un eserinde isimler ve sıfatlar diğer kelime çeşitlerine
göre fazlaca kullandığı için durum zarflarına diğer zarflardan daha çok
rastlanmaktadır. İncelenen eserdeki durum zarflarından bazıları şunlardır: “cürö-
cürö” (yürüye yürüye), “süyünüp” (sevinerek), “şaşılış” (acele), “süylöy-süylöy”
(söyleye söyleye), “basıp” (basarak), “külümsüröp” (gülerek), “ökürüp ökürüp”
(hüngür hüngür), “kiyinip” (giyinerek), “korko korko” ( korka korka), “caman”
(fena), “az” (az), “cılt cılt” (cıvıl cıvıl), “mınday” (böyle), “oşondoy” (şöyle),
“cay” (yavaşça), “tınç” (dınç), “ayrıkça” (ayrıca).
Yukarıdaki durum zarfları arasında ikilemeler ile “-Ip”, gibi ekle yapılan
zarfların yoğunlukla olması dikkat çekicidir. Hatta diyebiliriz ki incelenen eserdeki
durum zarflarının büyük bir kısmı bir az önce saydığımız zarf-fiilerle yapılmıştır.
Tölögön Kasımbekov da her sanatkâr gibi benzetme sanatına eserinde yer
verdiği için “sıyaktuu, öndüü, şekildüü, sımal – day” (gibi) edatıyla yapılmış durum
zarflarına rastlanmaktadır. Bu tür zarfların kullanımına şunları örnek verebiliriz:
“gül sımal” (çiçek gibi), “ak buluttar şekildüü” (beyaz bulutlar gibi), “kölöködöy
tünörüp” (gölge gibi karalıp), “cöcö sıyaktuu bücüröp” (civciv gibi korkarak)
“asman sıyaktuu kenen” (gökyüzü gibi geniş).
55

Ayrıca durum zarfları içinde, "menen” (ile) edatıyla yapılan vasıta zatfları da
dikkat çeken bir sıklıkta kullanılmıştır. Bu zarflardan bazıları şunlardır: “köz caş
menen” (göz yaşıyla), “namız menen” (namusla), “ kaygı menen” (kaygıyla),
“toktooluk menen” (sabırla).
b. Zaman zarfları
Durum zarflarından sonra en çok kullanılan zarflar zaman zarflarıdır.
Romanın incelediğimiz bölümünde 191 zaman zarfı vardır ve sayı bakımından bu
sonuç durum zarflarına çok yakın bir değerdedir.
Tıpkı durum zarflarında olduğu gibi zaman zarflarının da büyük bir kısmı
zarf-fiillerden oluşmaktadır. Bu zarf-fiiller, “-ganda", “gandıktan". Bu zarflar kaçan
(ne vakit, ne zaman), kaçandan beri, (ne zamandan beri) gibi sorulara cevap veririr.
Diğer zaman zarfları, zaman ifade eden kelime veya kelime gruplarıyla
sağlanmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:
“keçee” (dün), “erten” (yarın), “azır” (şimdi), “kiyin” (sonra), “tündö”
(gece), “kündüz” (gündüz), “cazın” (baharın), “keç” (geç), “erte keç” (er geç),
“erte” (erken), “kayra” (yine, gene), “keçinde” (akşam), “erteñ menen” (sabah),
“kün murun” (bir gün önce), “kıştın uzun tündörü” (kışın uzun geceleri), “tañga
maal” (şafak vakti), “ar bir münöt” (her dakika), “caydın ısık kündöründö” (yazın
sıcak günlerinde).
c) Yön zarfları
Bu zarflar durum ve zaman zarflarından sonra en çok kullanılan zarflardır.
Yön zarfları haraketin yerini, yönünü işaretleyerek kayda (nerede), kaysı cakka
(nereye), kaydan, kaysı caktan (cerden) – (nereden), kaysı cerge çeyin (nereye
kadar) sorularına cevap verir. Örneğin: “ilgeri” (ileri), “art(ka)” (geri), “cogoru”
(yukarı), “beri” (beri), “içkeri” (içeri), “sırtkarı” (dışarı), “astı(nda)” (alt), “narı”
(öte), “karşı(aldında)” (karşı), “uzak” (uzak), “cakın” (yakın).
d) Miktar zarfları
Miktar zarfları haraketin miktar özelliklerini işaretleyerek kança? (nice, kaç,
56

ne kadar), kançalık? (ne derece) sorularına cevap verir. Örneğin: “abdan, köp
(çok), “eñ” (en), “abdan” (pek), “az” (eksik), “cuka” (seyrek), “tıgız,nık” (sık) v.b.
Sıklık değeri yönünden eserde en çok tekrarlanan zarflar ise şunlardır: “azır”
(şimdi) (23), “murun” (önce) (19), “kiyin” (sonra) (24), “balkim” (belki) (15),
“köptön beri” (çoktan beri) (15), “keçinde” (akşam)(12).
FİİLLER ve FİİL UNSURLARI
Fiiller, haraketleri karşılayan ve geniş anlamda nesnelerin zaman ve mekân
içindeki her türlü yapma, olma ve durmaları için kullanılan sözcüklerdir.
Fiiller sadece çekimli fiillerle sınırlı değildir. Bu yüzden çalışmamızda
haraketleri karşıladıkları için fiillerin isim şekilleri ile sıfat, zarf çekimlerini de fiil
grubu başlığı altında topladık.
Tölögön Kasımbekov’un eserinde, isimlerden sonra en çok kullanılan
sözcükler fiillerdir. “Sıngan Kılıç” incelediğimiz bölümde farklı fiil sayısı, 1051'dir
ve kelime sayısının %26'sını oluşturmaktadır.
En çok kullanılan fiiller ve bunların sıklık dereceleri şu şekildedir.
EN ÇOK TEKRARLANAN FİİLLER VE SIKLIK DERECELERİ
Ns FİİLLER SIKLIK DERECESİ
1 De- 839
2 Bol- 611
3 Tur- 411
4 Kal- 383
5 Al- 323
6 Ket- 256
7 Kör- 254
8 Çık- 222
Tablo 8
57

GRAFİK 4
İncelememizde fiil sayısının 378’ini, yani yaklaşık %37’sini fiilimsi adını
verdiğimiz sıfat-fiil,zarf-fiil , isim fiiller oluşturmaktadır.
Bunu bir grafikte gösterirsek fiil ile fiil unsurlarının oranları şu şekilde olur.
İncelenen eserde, yazarın çekimli fiillerin yanında isim, sıfat ve zarf-fiilleri de
fazlaca kullandığını görmekteyiz. Tölögön Kasımbekov’da nesne ve kavramıları
hareket halinde anlatma yaygın bir üslûp özelliğidir. Bu üslûba “hareket üslûbu”
demek mümkündür.
Fiil unsurları adını verdiğimiz sıfat-fiil, zarf-fiil, isim-fiillerin yüzdelik oranları ise
şu şekildedir.
37%
Fiil ve Fiil Unsurları
ıı
%45 Sıfat-Fiil
%42 Zarf-Fiil
%13 İsim-Fiil
63%
Fiil unsurları
Fiil
58

42%
13%
Bu tablodan da anlaşıldığı gibi eserdeki şiirlerde hareket unsurları olan fiil ve
fiilimsilerin çokça kullanıldığını görürüz. Aşağıdaki şiirde de bunu görüyoruz.
... el dımağı tügönör,
er kayratı mukurar...
... ayrılar ana tilinen,
azgırılar dininen,
özgörülör türünön...
... esi köyü bilinen,
öz eline küyünön
öspürüm “caman” delet... (693 s.).
( ... halk arzusu tükenir,
er cesareti körlenir
... ayrılır ana dilinden
aldatılır dininden
değişir sureti ...
... akıllı bilinen
kendi halkı için yaşayan
delikanlı “kötü” denilir.
Grafik 5
45%
Sıfat-Fiil
Zarf-Fiil
İsim-Fiil
Eserde yer alan farklı fiilerin herbiri ortalama “7.1” defa kullanılmıştır. Bu
59

da güçlü bir fiil hakimiyeti demektir. Bu aynı zamanda “kolay anlatım”ın da
göstergesidir.
Eserde en çok kullanılan fiiler ve bunların sıklık dereceleri şu şekildedir.
İncelediğimiz bölümde toplam fiil sayısının 378’i, yani yaklaşık %37’si
fiilimsi adını verdiğimiz sıfat-fiil zarf-fiil ve isim-fiiler oluşmaktadır.
Bunu bir grafikte gösterirsek fiil ile fiil unsurlarının oranları şu şekilde olur:
a) Sıfat-Fiiller
Zaman ve hareket kavramını muhafaza eden fakat isim gibi kullanılan isim
gibi çekilen fiil şeklidir. Sıfat-fiiler kelime çeşidi bakımından isim ve esas itibarıyla
nitelik isimleri oldukları için özellikle sıfat olarak kullanırlar.
Sıfat-fiiler, isimlerin hareket halindeki durumlarını gösterirler. Eşya ve
insanın hareket hâlindeki idraki ise “yapışık vasıf ayrıntıları’ndan çok “haraket
durumlarını” esas alır. Böylece “ayrıntı değil öz”; “tasvir değil hareket” öne çıkar bu
da üslûbu yalınlaştırır……
Tölögön Kasımbekov fiilimsiler içinde en çok sıfat-fiiler kullanmıştır.
Eserdeki sıfat-fiil sayısı 167’dir. Bu da hareketin niteliğe dönüşümü biçiminde
üslûba yansımaktadır.
Eserde kullanılan sıfat-fiilerin bazıları şunlardır:
“kelgen” (gelen): “başıma kelgen bak döölöt” (başıma gelen talih ve
zenginlik), “kelgen konok koydon cooş” (gelen misafir koyundan daha sâkin).
“külgön” (gülen): “külgön cüzdör” (gülen yüzler), “ay aalamga carıgın
çaçıp külgön kün” (dünyaya ışığın saçarak gülen gün).
“tögülgön” (dökülen): “arkaya tökülgön çaç” (arkaya dökülen saç),
“bışkan kazdın içinen tögülgön altındardı körgöndö polkovnik şaşıp kaldı”, (pişmiş
kazın içinden dökülen altınları görünce asker başı şaşırdı).
“agargan” (ağaran): “agargan tañ” (ağaran şafak).
“ketken” (giden): “ubakıt ketken kuş” (zaman uçan kuştur), “ketken ömür
(giden hayat), “ketken caştık” (giden gençlik).
“degen” (denen): “süyüü degen eki caş” (sevgi denen iki gençtir), “köñül
degen gül” (gönül denen güldür).
“caagan” (yağan): “caagan camgır” (yağan yağmur), “caagan kar”
60

(yağan kar).
“cogolgon” (kaybolan): “cogolgon eskerüülör” (kaybolan hatıralar),
“cogolgon ümüt” (kaybolan ümit).
Sıklık dereceleri az olan sıfat-fiilerden bazıları ise şunlardır.
“Tolgon ay” (dolun ay), “uktagan akıl” (uyuyan akıl), “kuragan cıgaç”
(kurumuş ağaç), “ötkön tündör” (geçmiş geceler).
Yukarıdaki sıfat-fiileri incelediğimizde en çok kullanılan sıfat-fiil ekinin
“GAn” eki olduğu görülmektedir.
Sen, sen düynö, sen düynö
Kim cetken senin tübüñö?!
Carıktıktı körgözgön,
Uuz sütün emizgen,apam kayda sen düynö?!
... altın beşik termetken,
allanın atın üyrötkön
atam kayda sen düynö?! (446 s.)
(Sen, sen dünya, sen dünya
kim senin derinliğine inebilmiş?!
Gün yüzünü gösteren
ilk sütünü emziren
annem nerde sen dünya?
... altın beşik sallayan
Allah adını öğreten
babam nerde sen dünya?).
b) Zarf – Fiiller
“Hareket durum ve oluş hâli ifade eden zarf şekilleridir. Bunlar ne fiil
çekimleri gibi şekle, zamana ve şahsa bağlanmış bir hareket ne sıfat fiiler gibi nesne
ifade ederler. Zarf-fiiler, şahsa ve belirli bir zamana bağlanmayan mücerret bir
hareket hâli karşılarlar. Hâl ve durum karşılayan kelimelere zarf şekilleridir. Onun
için de bunlara zarf-fiil diyebiliriz. Sıfat-fiilerden çok farklı olarak bunlar, isim değil
61

fiil olan kelimelerdir. Asıl hareketin yardımcı hareketlerini ifade eden kelimeler
olarak zarf-fiiler Türkçe’ye birkaç hareketi basit bir cümle ile karşılayan, böylece
cümle kalabalığından uzak bulunan bir dil hâline sokarlar” 24 .
Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç”ın incelediğimiz bölümünde 159
zarf-fiil kullanmıştır. Zarf-fiiler ile sıfat-fiilerin sayısının birbirine yakın olması,
yazarımızın eserinde, durağan nesne nitelemeleri yerine, hareket halindeki nesnenin
hareket tasvirini yapmayı tercih ettiğini göstermektedir.
Yazarımızın eserinde en çok “-Up”, gibi durum bildiren zarf-fiilerle; “-
bAstAn”, “-gAndA”, gibi zaman bildiren zarf-fiiler kullanılmıştır. Zarflarla ilgili
bölümde bunlara dair bilgi verildiği için sadece en çok kullanılan zarf-fiilerden bazı
örnekler vereceğiz. Bunlar ve sıklık dereceleri şunlardır.
“dep” (diye) (21), “alıp”(15), “çıkıp”(13), “barganda” (gittiğimizde) (21),
“körgöndö” (görünce) (11), “turup” (durup) (10), “süylöböstön” (konuşmadan),
“süylöy süylöy” (konuşarak) (11), “korkup” (korkarak) (4), “oylonup”
(düşünerek) (12), “degende” (deyince) (13), “barbastan” (gitmeden) (11).
c) İsim Fiiller
Aşağıdaki parçada zarf-fiilerin kullanımını görüyoruz.
o, er cigit, eç oylonbo, atıñdan tüş.
öz eline artık baş bolgon çakta,
calgız coldoş kılıçıñdı çeçip ber da,
satıp algın ölümdü satıp catsa kan bazarda... (612 s.)
(Hay, kahraman yigit, hiç düşünmeden, atından in
kendi halkıña fazla sayıldığında
tek arkadaş sayılan kılıçını çıkarıp ver,
satın al ölümü satılırsa kan pazarında... ).
Fiil adlarıdır. Zaman zaman nesne isimleri olarak da kullanılırlar. Fakat asıl
görevleri fiilerin hareket ve iş isimlerini yapmaktır.
İncelenen eserde, isim-fiillerin sayısı sıfat ve zarf-fiillere göre daha az
24 Muharrem ERGİN: Türk Dili Bilgisi (İstanbul,1993),s. 319.
62

çıkmaktadır.
“Oo”, “uu” (-mEk” ve “-mE) ekleriyle yapılan isim-fiiller vardır. Bunlardan
bazıları şunlardır:
“körüü” (görmek), “uguu” (dinlemek), “oturuu” (oturmak), “karoo”
(bakmak), “kelüü” (gelmek), “berüü” (vermek), “tilöö” (dilemek), “basuu”
(yürümek), “kaluu” (kalmak), “oylonuu” (düşünmek), “suroo” (sormak), “izdöö”
(aramak), “kıluu” (yapmak), “oygonuu” (uyanmak).
SONUÇ
Çağdaş Kırgız edebiyatının yazarlarının ön safhalarında yer alan Tölögön
Kasımbekov milletinin soz sanatı hazinesine büyük katkılar sağlamış ve tarihi
romanları araçıyla kırgız halkını dünyanın bir çok ülkesine tanıtan büyük bir yazar
olarak tanınmıştır.
Ailesinden edebiyata dair ilk eğitimi alan Tölögön Kasımbekov,
çocukluğundan delikanlılık dönemine kadar şarkı, şiir ve müziğin egemen olduğu
bir bölgede yetişmiştir. Ünlü âşıklar, kopuzcular, söz sanatı ve ustalarının ülkesinde
63

üyüyümüş, sözlü edebiyatın miraslarını ve ana dilinin kelime zenginliklerini iyi
kavramıştır. Doğduğu yerin Fergana vadisinde yerl alması ve atalarının Hokand
Hanlığı döneminde tarihî olaylarda aktif olarak rol almış olması nedeniyle, iyi bir
tecrübî altyapıya sahip olan geleceğin yazarı, geçmiş olaylar, insanlar ve ilişkiler
hakkındaki rivayetleri, hikayeleri gören, , ve iç dünyasını bununla zenginleştiren
bir yazardır. Bu belirtilen şartlar ve beslenilen kaynak Tölögön Kasımbekov’un
zamanı geldiğinde ünlü bir edebiyatcı olması için ayrıcalıklı bir imkândır. Ana
dilinin lezzetini ve üslubunu daha köyde yazarken tatmıştır.
Yazar sanatkârlık başarısına tarihî romancılık alanında ulaşmıştır. Bu
alandaki ilk eseri olan “Sıngan Kılıç” romanı ile nesir yazarlarının arasında ön
sıralara çıkmıştır. Kırgız Edebiyatında tarihî romancılığın temelini de atmıştır.
“Sıngan Kılıç” romanı 1960-70li yıllar içinde tamamlanıp, Sovyetler döneminde dört
defa yayınlanmış; 1998 yıllında roman düzeltmeler ve eklemeler yapılıp beşinci defa
basılmıştır.
“Sıngan Kılıç” romanında Türkistan halklarının, özellikle Fergana vadisinde
yasayan türk halklarının 19.asırın ortalarındaki zor kaderi anlatılmıştır. Eserde genel
olarak asağıdaki gibi olaylar anlatılmıştır. Kokon hanlıgının baska Orta Asya
hanlıkları ile diüsmanlığı, han saraydaki kanlı iktidar çekişmesi, göçebe kırgız,
kıpçak boylarının siyasi çarpışmaları, boy önderlerinin ve sömürgecilerin alışık
kavgaları, çok milletli toplumdaki dağınık, hiyanetci, siyasi düzensizliklerden
meydana gelen devlet seviyesindeki stratejik hatalar; onların sonucu Türkistan
hanlıklarının Çarlık Rusya himayesi altına girmesi, zulme ve sömürgecilere karşı
halkın savaşı, yanında sıradan kişilerin yaşam özellikleri ve psikolojileri anlatılır.
Her sanatçı ve yazar düşünce ve gizli görüşlerini kelimeler ile anlatır.
Kelimeler ise bilgilerin şifreleridir. “Sıngan Kılıç” romanı yedi yüz sekiz sayfadan
olusan büyük roman oldugundan, bu çalışmamızda her beş sayfanın bir sayfasını
alarak seçmeli yöntem kullanmalı zorunda kaldık.
Yazar, romanın incelediğimiz sayfalarında toplam 34587 kelime kullanmıştır
ve bu kelimelerin 4026'si farklı kelimelerden meydana gelmektedir. Romanda her
kelime ortalama "8.3" civarında kullanılmıştır. Yani müellif bir kelimeyi ortalama
“8,3” defa kullanmıştır. Bu da yazarımızın Kırgızca'ya hakim olduğunu ve dilimizin
64

ifade yollarını çok iyi bildiğini gostermektedir.
Kelime dinyası (leksikoloji) arastırmalarının en onemli ana başlıklarından
birini kelimelerin sıklık (frekans) değerleri oluşturur. Çünkü çok kullanılan
kelimelerle yazarın sanatkarlığı, hayata bakış açısı arasında doğrudan bir ilişki söz
konusudur. Çalışmamızda, kelime çeşitleri ve bu kelimelerin birbirlerine oranlaryla
ilgili yaptığımız inceleme, Tölögön Kasımbekov'un ne tür bir üsluba sahip olduğunu
göstermesi açısından önemlidir. Eserde kullanılan kelimelerin çeşitlerine
baktığımızda, isimlerin yoğun olarak kullanılmasıyla birlikte fiillerle arasında bir
dengenin olduğu da gorülmektedir. Yazarın kullandığı isim ve fiiller çeşitliliğiyle
dikkatleri çekmektedir. Romanın incelediğimiz bölümünde toplam 1670 isim, 1051
fiil kullanılmıstır. Bunlardan isimlerin fiilerle oranı % 41, fiillerin isimlere orani ise
% 26'dir. Bu da yazarımızın hem zengin bir iç dünyaya sahip hem de yaşama bağlı,
olaylar karşısında duyduğu heyecanı, haraketli bir tarzla eserine aksettiren bir
sanatkarlığa sahip oldugunu gostermektedir.
Tölögön Kasımbekov'un kullandığı fiillerin sayisi 1051'dir ve her fiil
ortalama "7.1" defa kullanılmıştır. Bu da yazarımızın isimler kadar çeşitli ve zengin
bir fiil dünyasına sahip olduğunu göstermektedir. Tölögön Kasımbekov; bu dinamik
üslubu, sadece fiillerle değil sifat-fiil, zarf-fiil ve isim-fiil gibi fiil unsurlarını da
kullanarak sağlamıştır. Çünkü eserde kullanılan fiillimsi sayısı fiillerin % 36’sını
meydana getirmektedir. Demek ki, yazarımız durağan nesne nitelemelerinin yerine
haraket halindeki nesnenin haraket tasvirini yapmayi tercih etmistir.
İncelediğimiz metinde kullanılan sıfat sayısı 758'dir ve bunların isimlerle
oranı % 31’dir Demek ki, yazar gerektiği kadar ve yerinde sıfat kullanmıştır.
İsimleri sıfatlara boğmamiş boylece dili fazla süslü, anlaşılmaz bir hale gelmekten
kurtarmıştır.
Biz Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” romanının üçten bir kısmını
inceledik.Eğer romanın bütününü incelemiş olsaydık, bulduğumuz genel oranlarda
ufak farklılıklar çıkabilirdi.
Tölögön Kasımbekov’un tartışmasız ayrıcalığı onun zengin halk dilinin
kaynaklarından beslenmiş olmasıdır. “Sıngan Kılıç”, yazarın Manas Destanının
dilinden yararlanıp, Kırgız nesrinin ustaları Kasımalı Cantöşev, Tügölbay
65

Sıdıkbekov gibi önderlerinin okulundan geçtiğinin ispatıdır.
Bu romanda Tölögön Kasımbekov iyi bir üslupçü olduğunu göstermiştir.
Atalarımız nasıl konuştuklarını, genel olarak ana dilin özelliklerini öğrenmek
isteyenlere bu romanı iyi bir kılavuzdur.
"Sıngan Kılıç" romanı Kırgızcayla dikilmiş anıttır. XXI. asrın nesli için bu
romanın ana dili öğrenmenin okul kitabi olacağına hiç süphe yoktur.
КОРУТУНДУ
Ар кандай илимий иш кайсы бир илим тармагынын изилденбей келе
жаткан маселесин иликтеп жарык кылууга тийиш. Андыктан жазылуучу
иштин тема жагынан актуалдуу болушу шарт.
Дипломдук ишимде белгилүү кыргыз жазуучусу Төлөгөн
Касымбековдун өмүрү жана чыгармачылыгын учкай камтып,,
чыгармаларынын ичинен “Сынган Кылыч” романынын лексикологиялык
66

иликтөө жүргүздүм. Мунун себеби, биринчиден, кыргыз адабий илиминде
бул теманын айрым жактары гана изилденип келген, ишимдин эң маанилүү
максаты-Төлөгөн Касымбековдун сөз байлыгын көргөзүү менен бирге кыргыз
лексикасын изилдеп, иликтедим. Экинчиден, жазуучунун тарыхый романын
кененирээк иликтеп чыгуу маселеси кыргыз адабият илими үчүн актуалдуу
тема деп ойлойм. Түрк дүйнөсүнүн белгилүү романчыларынын бири Төлөгөн
Касымбековдун сөз казынасы абдан бай, ошондуктан, кыргыз тилин жакшы
билген кыргыз атуулдары чыгарманы түшүнүүдө кыйналышат.
Чыгарманын изилдениши түрк адабияты үчүн да пайдалуу. Анткени,
түрк дүйнөсүндө Чынгыз Айтматовдон башка кыргыз жазуучулары анча
жакшы таанылбайт. Роман т³рк тилд³³ кыргыз, өзбек, кыпчак элдеринин
орток тарыхы болгон Кокон хандыгы мезгилин камтыйт. Ошондуктан, т³рк
тилд³³ Орто Азия элдери менен Анадолу т³ктөрүнүн сөз казынасында абдан
көп окшоштуктар бар. Жазуучунун сөздөрүн маанисин куп келтире кынаптап,
чебер с³ð¼òêåðëèê ìåíåí колдонуу таланты кыргыз тарыхы, адабияты,
тили үчүн маанилүү булак. Анткени,чыгарма жаштарыбыздын түпкү тегин
билүүгө, элин-жерин сүйүү сезимин ойготууга жардамчы болоруна терең
ишенем.
Азыркы кыргыз адабиятынын тарыхый романдарды жаратуучулардын
алдыңкы катарында орун алган Төлөгөн Касымбеков өз улутунун көркөм сөз
казынасына орчундуу чыгармачылык салым кошкон жана тарыхый
романдары аркылуу кыргыз элин сырткы дүйнөнүн көп өлкөлөрүнө
тааныткан таланттуу жазуучу экендиги шексиз.
“Сынган Кылыч” романы 1960-1970-жылдары арасында жазылып бүтүп,
совет мезгилинде төрт жолу жарык көргөн. 1998-жылы роман бир аз
түзөтүлүп жана толукталып бешинчи жолу басылып чыккан.
“Сынган Кылыч” романында Түркистан калктарынын, айрыкча,
Фергана өрөөнүн мекендеген түрк тилд³³ элдердин XIX. кылымдагы
драмалуу тагдыры чагылдырылган. Чыгармада негизинен төмөнкүдөй
окуялар баяндалат: Кокон хандыгынын башка Орто Азия хандыктары менен
жоолашуусу, хан ордосундагы кандуу так талашуулар, көчмөн кыргыз,
67

кыпчак урууларынын саясий кагылыштарга катышуулары, уруу
башчыларынын жана феодал төбөлдөрүнүн өнөкөт чыр-чатактары, көп
улуттуу коомдогу ырксыздык, нааданчылык, саясий баш аламандык
көрүнүштөрүнөн келип чыккан мамлекеттик масштабдагы стратегиялык
катачылыктар, алардын натыйжасында Түркистан хандыктарынын Россия
империясына каратылышы, хандык зулумдукка жана колониялык
баскынчылыкка каршы эл массасынын күрөшү, ал замандагы эмгекчил
кишилердин жашоо өзгөчөлүктөрү жана рухий түшүнүк элестери ж.б.
Чыгарма жети жүз сегиз беттен турган көлөмдүү роман болгондуктан,
мен ар бир беш беттин бир бетин алып, жүз кырк бетин изилдедим. Жазуучу
романдын изилденген бөлүмүндө 34587 сөз колдонгон. Бул сөздөрдүн 4026сы
уңгу түрүндө кездешет. Романда ар бир сөз орточо “8,3” жолу колдонулган.
Лексикологияны изилдөөнүн эң маанилүү баскычтарынын бири сөздөрдү
колдонуу баалуулугу болуп эсептелет. Анткени, сөздөрдү колдонуу баалуулугу
болуп эсептелет. Анткени, сөздөрдү колдонуу ишмердиги жазуучунун сөз
байлыгын, жашоого болгон көз карашынын тереңдигин көргөзөт.
Эмгегимде сөз т³ðê³ìä¼ð³í жана бул сөздөрдүн бири-бирине болгон
катышын көргөзүү менен бирге, Төлөгөн Касымбековдун сүрөткерлик
талантын да ача алдым деп эсептейм. Романдагы колдонулган сөз
т³ðê³ìä¼ð³í³í è÷èíåí зат атоочтун кенен колдонгон. Ошондой эле, этиш
сөздөрдүн дагы кенен колдонулушу, экөөнөн ортосунда закон ченемд³³ тең
салмактуулуктун болушун кармап турат. Себеби, биринчи атоо, зат атооч
с¼зд¼р, андан со¾ çàòòûí êûéìûë-àðàêåòòèí ê¼ðã¼ç³³÷³ ýòèø
ñ¼çä¼ð пайда болгон. Романдын изилденген бөлүмүндө 1670 зат атооч, 1051
этиш колдонулган. Булардын зат атоочтун этишке болгон катышы 41%, ал
эми этиштин зат атоочко болгон катышы 26%. Бул катыштар жазуучунун жан
дүйн¼с³н³н бай экендигин далилдеп, бай жашоо тажрыйбага ээ экендигин
көргөзөт.
Төлөгөн Касымбековдун романынын изилденген бөлүмүндө этиш
сөздөрдүн саны 1051 жана ар бир этиш орточо “7,1” жолу колдонулган. Бул
дагы жазуучунун зат атооч сыяктуу бай этиш дөйнөсүн колдоно бтлгендигин
68

көргөзөт. Төлөгөн Касымбеков мындай таасирдуу ыкмасын бир гана этиш
сөздөрдө эмес, атоочтуктар жана кыймыл атоочтор сыяктуу этиштин
формаларында да колдонгон. Анткени, чыгармада колдонулган этиштин
формалары этиштин 36%тин түзөт. Романдын изилденген бөлүмүндө
колдонулган сын атоочтун саны 758 жана булардын зат атоочко болгон
катышы 31%. Демек, жазуучу сын атоочторду да орундуу колдоно билген.
“Сынган Кылыч” романы кыргыз тилинин балбал ташы сыяктуу
кылымдар бою жашаары шексиз. XIX. кылымдын урпактары үчүн бул роман
эне тилин үйрөнүүнүн окуу куралы катары калаарына терең ишенем.
KAYNAKÇA
ABDULDAYEV, Esengul. (1998). Azırkı Kırgız Tili, Bişkek: Kırgıztan Basması.
AKİYEV, Kalık. (1964). Baskan Col, Frunze: Kırgızstan basması.
AKSAN, Doğan. (1993). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara.
ARTIKBAYEV, Kaçkınbay (2004). XX Kılımdagı Kırgız Adabiyat Tarıhı,
Bişkek: TAC CÇK
BEKNAZAROV, K.(1987). Kırgız Cazuuçularının Çıgarmalarındagı
Diyalektizmder, Frunze.
69

BİYALİEV, A. (2000). Kırgız Diyalektologiyası, Bişkek.
DAYUTOV, K, (1989). Tarihıy Romandın Tarihi, Kırgızstan Madaniyatı.
EDİLBAYEV, K. (1977). Çeberçilitin Cetilgen Kuragı, Frunze: Kırgızstan
Madaniyatı.
ERGİN, Muharrem. (1993). Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
İSAYEV, D., KUDAYBERGENOV, S., (1970) Kırgı Tilinin Okuu Kitebi, Frunze.
Mektep basması.
CAPANOV, A. (2003), Kırgız Tilinin Tamak Aş Leksikası, Bişkek.
CUNUSALİEV, B. (1959), Kırgızskaya Leksikologiya, Frunze.
KASIMBEKOV, T. (1986). Kelkel, Frunze: Kırgızstan Basmakanası.
KARASAEV, H. (1986).Özdöştürülgön sözdör,Frunze.
KENRİNA, Z. (1975). Bir tuugandıktın Terendegi Tamırı, Kırgızstan Madaniyatı.
KONDUÇALOVA, S. (1964). Kırgız Tilinin Leksikalık cana grammatikalık
özgöçölüktörü, Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası.
KÖNKÖNOV, O. (1972) . Tarıhıy Çındık Baraktarı, Kırgızstan Madaniyatı.
KUDAYBERGENOV, S. (1960). Sın Atooç, San Atooçtordu Okutuu, Frunze.
KURIŞCANOV, A. (1970). İssledevanie po Leksike “Tyrksko-Arabskogo
Slavarya”, Nauka.
.Kırgız Adabiyat Tarihi, II. Tom, Frunze: (1990). İlim.
Kırgız Adabiyat Tarihi, VII. Tom, Bişkek: (2002). Manas Tanuu.
Kırgız Adabiyat Hristomatiyası II. Bölük, Bişkek: (2002).Mektep Basması.
Kırgız Tilinin Morfemalık Sözdüğü, Frunze: (1978). Mektep Basması.
Kırgız Tilinin Orfografiyalık Sözdüğü, Frunze: (1966). Mektep Basması.
Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, I-II.Tom, Frunze: (1984). Mektep Basması
Kırgız Tilinin Diyalektologiyalık Sözdügü, I-II. Tom,Frunze: (1976).
MAMITOV, S. (1977). Sıngan Kılıç Romanındagı Tarihiy Stilizatsiya, Ala-Too,
No 12.
MUKAMBAYEV, C.(1972). Söz Küçü, Kırgızstan Madaniyatı.
MUSAEV, K, (1984). Leksikologiya Tyrkskih Yazıkov.
MALOV, S. (1951). Pamyatniki Drevne-Turkskoy Pismennosti, Moskva:
Akademiya Nauk SSSR.
NAZARALİYEV, T.(1972). Tarihiy Çındık cana Körköm Çıgarmanın Tili,
70

Mugalimder Gazetası.
SALDERE, Gülsüm (2003). Abdurahim Karakoç’un Sevda Şiirlerinde Kelime
Dünyası, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
SATİYEV, A. (1966). “Sıngan Kılıç” romanı cönündö uçkay söz, AlaToo Dergisi.
No7.
SEYDAKMATOV, K. “Kırgız Tilindeki Söz Maanisinin cana Variyanttarının
Önügüşü, İlim Basması.
ÖNER, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara, TDK yay.
ÖZBAY, Hüseyin (1994). “Çolpanın Şiirleri”, (İnceleme ve Metin). Ankara,TAKE
TALAT, Tekin (1988). Orhon Yazıtları, Ankara.
Türkologiyalık İzildöölör, (2000). Bişkek, BGU
Rossko-Mongolskiy Slovar’, Leningrad (1935).
Sravnitelnaya Gramatika Mongolskogo Pismennogo Yazıka, Leningrad (1929).
Sravniteln’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyrkskih Yazıkov, (1988). Moskova:
Nauka.
LATIN HARFLERE TRASKRİSİYONLU ÖRNEK METİN
1865 cıl...
General Çernayev boz çaptuu dündü calgız közdüü dürbü salıp turdu. Bet
aldındagı tüz talaa gana emes, te alda kayda karargan çooçun Taşken dubalı,
munarıktın aldında catkan daraktuu kıştaktar, say boylorundagı küdüröygün
kamıştar, andan beri kanattuu çegirtkelerdey caynap, akırın cılıp kelarkan köp asker
daana cattı. Kılka kılka atçandar. Artı körünböy iyrilip, çubalgan cöölör. Boz çan ar
cerden birtkelep tütöp, kayra cerge süyrölüp, suydan sarala tulan çöptörgö, calgız
ayak kök cantaktarga samsıp tögülöt. Alıstan at kişeneyt. Adamdın can-cunu kulakka
ileşet. Kokonduktar mınçalık kamduu kelerin general kötpögönele. Birok, cürögünün
örtü öçö elek kuragı, aksargıl cüzünön kandaydır bir kooptonuu körünbödü, cenişinin
71

tagdırına sanarkoo bolbodu. Kayt eç kaparsız gana, karalcın sargıç murutunun
aldınan tekeber cımıyıp tiktep turdu. Bu iyri kılıççandardı birinçi colu körüp oturabı?
***
Birok, ogo beter münözü caydarı tartıp, öröpküp çıktı:
- Tez! Orudiyelerge tayanıp tegerene korgonup turalıçı. He, aytpadım bele,
bular da cılanaçtanıp oktun aldına çapmay ali bar dep! Meyli ala çapandarınan ok
ötpöy turgan bolso, meyli, kele berişsin!- dep süylöp, kögültür tunuk közdörü
caltırap, en aldınkı toptun tezdigin eerçiy tiktep, tınçı ketkeni bilinip barattı. A
kanattuu atçandar orudiyelerdin artına çıksaçı?...
Kokon asker başçısının cürögün öyügön da uşul boldu. A degende tike
kaçırbastan, duşmandın bir kanatın tolgoy kaçırıp, kuyun sıyaktuu ulam sıgıp orolo
çaap, celkeden uruu, bettegen bagıtınan acıratıp, aralaşıp, kılıçtaşuuga macburloo. O,
al üçüç okko çıdoo kerek! Okko çıdasa ceniş. Çıday albasa cildey kaçıp kırılış.
Kaçıp kayda barasın? Kaysı ubakka çeyin kaçıp oturasın? .. Al örttönüp, bir cerge
tınçıp karap turalbay, tutalanıp, ar cookerinin aldına ıylap bergidey bolup, caagının
etin cep, büt koşundu çabuulga kötördü.
-Hayt, de! Ayt de! Karışkır tuzakka kabıldı... özü kelip kabıldı. Hayt degile!
Orogula.. tepsep ötkülö...
Köp koşun çubalıp şarınday turmök-turmök bolu en katuu tezdik menen,
boroondoy küüldöp, general Çernyayevdin sol flangasın cemirip kirdi. Ok möndür
bolup tostu. Tobokelçi candar örttöy çıtırap, acal kanatına carmaşıp, kılıçtarın
bulgalap, attan murda alga obdulup, iri aldıda dürdügüp baratıştı. U-u-u! U-u-u!
Hayt! Hayttayt! Izıldagan kıykırıktan, dabıldın ününön, at tuyagınan cer düngürödü.
General Çernyayevdin biyik cerge katar ornotulgan zambirekteri cabıla ok burkup
toso baştadı. Uçkayak argımaktar aralaşa tiygen yadradan çakçandap elirip kaçıp,
ölüktördün östünön cıgılgan attardın üstünön tak tüyülüp ok canılganı çınıra kişenep
alasalıp, kay bir attar üzöngügö butu ilinip kalgan çala can kişilerdi süuröp, kara
seldin sürdönündö ürküp çurkap kelattı. Kandın cıtı, küygön darının cıtı abanı mas
kıldı.
***
kayradan kayra dürbü salıp. – Mına, saga künçıgış. Ylam bir kütülbögön işke
72

urunasın...
Oynoktogon ak boz at eç cerden dürbünün közünö ilinbey koydu.
Kök özön ...
Ceekteri biribirine ulanışkan cal kamış, mayda badal. Türkün çöptör, capayı
bedeler mala kızıl gül açıp ar cerinde ak kakım ülpüldöp, cıttuu ermendin baştarı sarı
tartıp kılkıldap turat. Köktün cıtı ankıyt. Çon ak, satı köpölöktör beykut uçuşup ,
kayra ver tandap konuşup, künöstöşüp, birdemeden ürkköndöy kayra serpile
kötörülüp, serüün abda kılaktap cürüşöt. Koşbaş cürüşkön çımçıktardın tilinen başka
eçteme magdıroosun oygotpoy, aba tıptınç.
Tenirberdi caşıl adırdan çöp basıp ketken bir taman iyri col menen kulunduu
sarala beesin cay bastırıp özön boyuna tüşüp keldi.
Kök özön boyunda dam bayırlagan calgız darak uşul tüp şaatıt. Cerge soylop,
çögüp catkan kızıl nardın moynunday iyri noodalarının şagı kalın, tünü cayluu,
kölökölüü. Cel bolso bolboso da, başına mayda tolkun cürüp balıgı ürkkön köldün
betindey cıbırap, köykölüp, dayıma akırın şıbırlap turar ele. Tenirberdi beesinin belin
boşotup, oozdugun çıgarıp, capayı bedege koyo berdi da, kancıgasına baylana kelgen
kiçinekey kol çanaçtagı kımızdıçeçip alıp, şaşılbay basıp, şaatıttın tübünö kirdi, anı
butakka ildi.
Eki sarı barpı çımçıkşaatıttın şaktarının arasınan kubalaşıp çıgıp,
obolopkötörülüşüp, altın tustüü kızgılt sarı kanattarın kün nuruna cıltıldata kayta
şaatıtka imerilip, kucurap sayraşıp, kalkıldap cürüşkön. Karı oşolordu tiktep, tilin
tınşap, kanattarının
***
bir kayrıl. Arpadan at cemi, kışka bozoluk taruu alıp ketersin. Kayır, Sarım!…- dedi.
Esen bololuçu!-dedi Sarıbay cönöy bere.
-Kayır, Tenirberdi ake!..
artınan Tenirberdi ünün biyik çıgarıpuguzup, berer kiyitin kulakdar kılıp
kaldı:
-Oşent, Sarım! Bir kayrılıp ket, esinden çıgarba, Sarım!...
Tenirberdi kayra kelip, tıtta çubalıp ilinip turgan buluttay kögültür su
73

sülöösündü karmalap körö baştadı. Tartuunun kayrımcısı kiyit kiyit tatuudan ken baa
bolboşu kerek. Tartuu apkelüü, aga ılayıkm kiyit kayruu elette sıylaşuunun belgisi,
birok, tartuu zarılın tilep birdemege kolko salıpkelet, oşo cagına karaganda bul tübü
kişilerdin ortosundagı alış beriş alakası, iç ara cürgüzgön soodası öndüü. Tenirberdi
taruunun kiyitine bir uloo dan çaktap, münüşkör oşogo ıraazı bolor dep içinen
oylondu.
Kün kılkıldap toodon narı enkeyip kök özöngö cımıragan salkın keç kirip
kelattı.
III
Kubalap tiygen oktordon ürküp, ötö kıstalış cerde kolbaşçını mert kılgan
içtegi tımızın küç cürökkö küdük salıp, uyasına ançı kirgenin tuyup kalgan
bürküttördöy şaşıla , ata-ene, asılkeç car, süygünçük bala, kalgan meken konuş
kaydasın de, künü tünü tınbay at zorukturup col cürüp, kolgo ketken beş cüz cigit
kaytıp kelattı. Alıstan bülbüldöp, ak coolugun salınıp tosup turgan ene sıyaktuu,
taanış too kırkaları körünö baştap, dagı katuu degdetip sagınıç sürödü. Köynöktörü
etke carmaşıp, takım tırışıp, attarı suuga tüşkön torgoydoy şömtüröp arıp, Taşkenden
çıkkab cetinçi tan sürgöndö adır etektep cazdoo konuştarga kez kelişti. El kayda?
Sarı curt. Külü kögörüp catkan cer kemege. Kalıp kalgan kuu kazık. Sarala
çöptördü şuuduratıp, mal köp catıp çandak kılgan takırlardı üylöp mayda.
***
saltın uluu aldında kiçüü iymenip, tobosü kökkö cetip ketken kündö da, ızat biliş
sıpaalıgın aytıp, alardı şariyat menen bekemdep öttü, anan iştin tok eter cerine keldi.
-Özünör kördünör, ordo dago buzuldu, tiyaktan tigintip orus kısıp çıktı, munu
da özünör kördünör. Mınday uçurda eenbaştık ırktı ketiret, koldu baylayt. Keler
coonun aldında bizdi alsız kılat. Oşon için, baatırlar, kolubuz bir adamga koye
turgan bolsun. Men karı adammın. Tilinde emi bar, bileginde küçü barcaş
azamattardan koşunbaşı kötörüp algıla. Beknazar baatırdan ötöörü cok. Buga kanday
deysiner. – Calpıga uguzup: -Emne bolson oşo bol dep taştap salbaspıs, baatırdı.
Baştagan, caki bütürgön, caki kılam degen işterinde başında bolup, kolubuzdan
kelse, akılıbız cetse, iyrisin tüzöp, kemdigin bütöp turarbız! -dep koşumçaladı.
Bul canı kabar col aluuga durdugup turgan beş cüz koldun kıyrına tolkun
tüşürdü. Bir tarabı açık kubanıç bildirip, beknazarlap uraan çakırıp, tündü başına
74

kötörö baştaştı bir tarabı küüldöp,m öz ara talaş kurup, sözdün akırına karaşıp, cay
tolkudu. Uşulardın baarın baykap, Abil biydinkayta içi tarıp ketti. Birok, sır berbedi.
Beknazar kolgo taazim kıldı. Te cigitterdin çetinen kimdir biröö beknazarlap
kıykırdı. Beknazar ün çıkkan cakka serp taştap kim ekenin taanıy algan cok.
Bozomtuk tankı şoola içinde kara atçan at oynotup kamçısın bulgalap turganın gana
kördü.
-Cigitter! dedi Beknazar, kayrat tolgon ünün çuunu şart carıp öttü. –Pansattın
kaaloosun uktunar. Eger uşunday çalkeş zamanda sırtaman atınardın küçün,
baaşınardın başın maga işenip, meni eerçip, maga col koygunar kelse, anda asker
işindegi men oylogon oygo, men baştagan işke, men bütürgön bütümgö, kim gana
bolbosun, kişi kirişpesi! Birinçi şartım uşul...
bul eskertüü tak özünö aytılıp catkanın Abil Biydin ayar kökürögü kantip
tüşünböy ötköröt. Eski aylakre mostoydu. Neçen ordo şumduktarına katışıp körgön
kuu uşul azır kiçine aldanıp turganın tuydu.
***
ketti. Temirler beken. Çelekterindegi suu çaypalganına, tögülgönünö karabay, al dagı
şaşıldı. Atçandar ulam cakındadı. Bölöktör okşoyt. Temir körüngön cok. Ayıldın
tuşuna kelgende ele şart burulup, teminip duu ökürüp ciberişti.
-Boo-o-o-o-orum....Boo-o-o-o-orum!
-Kurdaşı-ı-ı-ı-ım. Kurdaşı-ı-ımdan ayrıldı-ı-ı-ım.
O kuradşımdan ayrıldı-ı-ı-ım, kokuy!...
Ayzadanın iyninen çelekteri tüşüp ketti. Közdörü çımırap, arkaykan toolor
tenselip, arçalar karaluu zayıp bolup köründü. Kim. Ayzada dagı ele cakşı ümüttön
acıray albay oturdu. Muunu titiredi. Ayzada üydön çınırıp çıgıp, ak çaçtarın
saksandatıp, ar kimge çurkap cürgön kaynenesin kördü... Oşol zamat tanooloru
kıpçılıp, eki zayıp aga cetip keldi...
Emne..Emne! – dep tili kürmölböy ketençiktedi, Ayzada. Al kumsargan
zayıptardın biri kelip ele koldon aldı.
Tuygunun koldon uçuptur, beybak...
Andan arkısın sezbedi. Al misireyip turup: Koy! Anday debe! Oozuna karap
süylö! Oşondoy da tamaşa bolobu!- dedi. Katındardın közdörünön möltüldöp caş
çıktı oşondo bir tanırkap, bir korkup tiktep, erinderi titirek basıp, kaça turgan
75

öndönüp boyun cıyrıp, közdörü çikireyip barıp, Ayzada esin aldırdı...
Camagat çoguldu. Ökürük too titiretti. Beknazar baştagan top ökürüp
bütüşüp, kumsarıp-kumsarıp ar kimisi ar cerde sınar tizelep oturup kalıştı. Eşim gana
canı ökürüktördü tosup kırçoo karmap, böyrögün tayanıp:
-Kubatı-ı-ı-ım! Kubatı-ı-ı-ım senden ayrıldım! Dep bütkül denesi mene
solkuldap ıylap turdu.
Beknazar sınar tizelep, buldursundubüktöy karmap cerge madap tayanıp, bılk
etpey katıp oturdu. Tenirberdi üygö cölönüp, kıbılanı karap nes bolup, nuru ketken
kızıl közdörünön caş da körünböy, tek ireni cıgaçtay kubarıp, sakalı serbeyip,
koldoru kaltırap oturdu. Anda- sansa:
***
Beknazar, toktot! Beknazar! Dep çınırıp ciberdi.beknazar toktolboy elçige tike
kadalıp:
-Tuugan! Can küyörlük kılınız,bizden uşul dubay salamdı ala ketiniz.,-dedi. –
tapsın bat atar mıltık, kazınanın altının arı beri çaçkan sayın artınıp cürböy, satıp
alsın oşol orustun özünön. Ante albayt eken, ubara bolbosun. Biz karış cıla albaybız,
at bizdin kanatıbız. Kanatıbızdı culdurup boorubuz menen söylöp kalgıbız cok.
Cigitter bizdin cürögübüz, cürögübüzdü okko cılanaç tosor alıbız cok!
-Curt buzar! Dedi Abil biy kalçıldap, anın kiçinekey kızıl közdörü zaarduu
cıltılday baştadı.
-Uşul curt buzganbı, pansat ake. Cok! Men alakanda turgan akıbaldı
ayttım.böödö ölümdön cigitterdin başın araçaladım. A boluptur- baram degendin
coluna men tuura catıp albaymın. Böödö ölgüsü kelgen barıp körsün. Kural tabıldı
degile, barbay koysom oşondo aytkıla. Emi ıraazısızbı.
Beknazar cigitterim dürbötüp, artın karabay cürp ketti. Eç kim batınbadı. Eç
kim aldıoga çıkpadı. Elöi da Abil biy da ölüp gan akörbögön ayar karıyalar da
şaldırap ordularından kıymıldabay kala berdi.cıyındap bölüngön azganaktay karaan
toktoolboy közdön alıstap barattı.
-Ha, kan kuskur.... dep ontop ciberdi Abil biy. Koldorunun uçu titirep, beli
sokkuldadı. Cıyın demin tartı tüyşölö tüştü. Cakın cerden kimdir biröö:
-Kantebiz, ya....– dedi uşunu mene tosmosu cabılıp ketken köl suuday büt ele
tilge kirip ketti. Karbalastap düülügüp ordularından tura baştaştı.
76

-Tuura ayttı, baatır!
-Iya, Tete kural bersin da uruşka sala turgan bolso! – Koydoy çuurutup ele
ölümgö aydap bara berebi!
-Koy, böödö ölgüm cokmenin...
Kabak çıtılıp, kolgo kjamçılar karışıp, köpçülük seldey küüldöp, ee-caa
berbey, birinin ünün bir ukpay, ızı-çuu bolup, cabıla atka çurkadı. Uşunun
***
izdep Ogan tarapka cer kotorup ketişke argasız boldu...
Tamagın kır kır degizip, alsız cötölüp oturup, Acıbay datka cay süylödü.
Şeralı kirkipigin oysuz kıymıldatıp, baş kötörböy, bul sözdördün kimge aytılıp
catkanın acırata albay, dal bolup otura berdi.
-Sultan Babır üy-bülöösün alıp, az gana kişileri mene kaçıp, colgo çıkkan
eken oşondo. Atandın körü, bapasız düynö... Oomatı ketkende öz tokoyunda cürüp
colbors açka ölöt degen ıras belem. Kindik kanı tamgan ata-curtunan, ata-babasının
uşunça ken ölkösünön taman koyer, baş kalkalar cer kalbaptır go oşondo. Şoşol
kezde Seyde-Bak bir zayıbının boyunda bar eken, ayı kününö cetişip turgan eken.
Too camınıp baratışkan çende Seyde-Bak tolgoo tarıp kalat. Ayla kuruganda cerge
tüşürüşöt. Oşerde Seyde-Bak kılıç tayanıp oturup köz carıp, uul tabat eken. Emi
emne kılşmakçı. Artta kugunçu. Aldıda kıyın col... Tizgin cıybay katuu cürüş kerek
andan narı. Kızıl et bala şalkıldap atka urunar, terdep kurgap kamıgar. Aga karap
caycarakat boluşsa, arttan kuugunça cetip, baarının başına capa tüşüp kaları belgilüü
iş. Emne ayla bar. Kana emne ayla bar. Mümkün boluşunça atatrdın kubatı barınça
tez, katuu ketiş zarıl. Mından başka akıl cok. Bala kantet. Ala ketse da ölüm, taştap
ketse da ölüm. Atka urunup ölöörü bışık. A col boyuna taştap ketse, kokus biröö kez
kelip taap alsa aman kalışı ıktımaal, biröö taap albasa da bayagı bir ölüm. Uşintip
tegeretip oylop turuşup balanı col boyuna tagdırdın erkine taştap ketişmek boluşat.
Enesinin uuzu menen oozantıp altın sırluu beşikke salıp, üstünö ak şayı oromol caap,
cup attanarda tütpöy Sultan Babır naristenini mandayına kolunun uçun tiygizip ööp,
bir üşkürüp, anan belindegi kauhar kemerin çeçip beşiktin üstüna arta taştayt. Oşol
boydon eki emçeginin dürüldep iyip kökürögün cuup, inildöp ıylap baratkan Selde-
Baktı candap bastırışıp, koltugunan süyöşüp, cönöp kete berişken eken. Argasızdan
ata
77

***
at üstündö uktap, ömürün cookerçilikte ötkörgön. Tacının Ömör han kiydi, takka
oturup arız suragandı birinçi Ömör han baştadı. Al şaarlarga meçit. Medrese saldırdı,
kayrakı cerlerge koş arık çıgarttı. Konşuları mene dostoşup duşmanın azayttı. Uşintip
agası Alimhan adamdın kanına cuurup caratkan mamleketin içten bekemdedi. Ömör
handın közü öttö. Ömöh handın közü ötköndön kiyin anın uulu Madali ordun bastı.
Ey. Cakşı atanın kaşık mene cıynagan mülkün caman bala çömüçtöp tügötöt degen
min mertebe ıras eken go. Şariyat urgandı han kötörgöndö saltanatına men da bargan
elem. Erkelikten cindi öskön, çırgoo, açuuluu, anan kalsa ordodogu koşomatçılardın
koşomatı, şarap, katın aylanasındagı adamdardın caman cürüm turumu onolboy
turgan kılıp buzgan, tirtendegen arık bala boluuçu. Kokondu kulaçı bir cagı
Vadahşan, bir cagı Ceti-Şaar, bir cagı Aral denizine cetip kalgan ele. Bir ce eki şaarı
aldırıp tim bolso kan!. Akılsız Madalı ataları uluu emgek menen kuragan ordonun
tarkin ketirdi, baarın kolunana çıgardı. Mına bıyıl cazda Buharanın amiri Nasırulla
Batır han kapiletten kol salıp, Madali Handın kolun Kocon şaarının canında
kıyratıptaştap, Kokongo kiriptir. Ölörünö cakın Ömör han bir koconun suluu kızına
ınak eken. Ömör han ölgöndön kiyin şariyat urgan Madali suluuluguna azgırılıp,
colop koygon imiş. Nasırulla batır han mına uşul cerden karmaptır. ‘madali enesin
aldı. Şariyattan çıktı. Şariyattan çıkkan kara bet kişi musluman tagına otura albayt!
Dep cayıp uruş baştaptır. Kördünbü, Nasırulla batır handın aylasın. Madali din
urgandı cırılbas cerden karmap, elden çıgarıp turup cıgıptır. Din urgandı ordosunun
bosogosuna muuzdatıp taştap, Kokondun büt eli, büt ceri Buhara-i Şariftin bektıluu
amiranı Nasırulla batır handın adil biyligi astına ıkrar boldu dep car çakırtıp,
Kokongo özünün begin koyup ketiptir. Mına, uktunbu, carıgım. Cetim elen cetildin.
Karıp elen onoldun. Emi zamandın kezmeti saga keldi.
60
***
78