bübi̇yna ömürzakovna oruzbayeva'nin akademi̇k hayati ve ...

ÖZ 

Konu: BÜBİYNA OMÜRZAKOVNA ORUZBAYEVA’NIN 

AKADEMİK HAYATI VE DİLCİLİĞİ 

YÜKSEK LİSANS TEZİ 

Danışmanı: Doç. Dr. Burul SAGINBAYEVA 

Hazırlayan: Recep YÜRÜMEZ 

29.04.2008 

Tezimizin konusu Kırgızcanın bugünkü durumuna gelmesi için yıllarını 

vermiş olan Oruzbayeva’nın akademik hayatı ve dilciliğidir. Giriş bölümü yıllarca 

Oruzbayeva ile birlikte çalışmış olan Ş. CAPAROV’un Oruzbayeva hakkında yazmış 

olduğu bir yazısının çevirisidir. Tezimizin birinci bölümünde Oruzbayeva’nın 

akademik hayatı incelenmiştir. Okuduğu okullar, hazırladığı tezler tarih sırasına göre 

verilmiştir. Daha sonra Oruzbayeva’nın tüm çalışmaları, makaleleri, katılmış olduğu 

konferanslar, sunmuş olduğu bildiriler orijinal isimleriyle verilmiş ve yanına Türkçe 

tercümeleri eklenmiştir. Bundan sonra Oruzbayeva’nın editörlüğünü yaptığı eserler 

ve yetiştirmiş olduğu öğrencileri hazırladıkları tez konularıyla birlikte yıllara göre 

sıralanarak verilmiştir. 

İkinci bölümde öncelikle kitapları ve kitaplarının içerikleri, makalelerinin 

isimleri Türkçeleriyle birlikte verilmiştir. Bunun ardından seçilmiş olan on dört 

makalesi incelenmiştir. Bu makaleler seçilirken yazarın ilgilendiği her konudan en az 

bir makalesi Türkiye Türkçesine kısaca özetlenmiştir. Makalelerin dipnotlarında ilk 

yayın tarihleri bildirilmiştir. Çünkü yazarın komünizm devrimdeki düşünceleri ve 

hedeflerinin ne olduğunun görülmesi onun karakterini ve fikir dünyasının ortaya 

koyması bakımından önem taşımaktadır. Makalelerden sonra Kırgız Terminolojisi 

Kitabı konu konu özetlenmiştir. Terminolojinin ortaya çıkışı, Kırgız terminolojisinin 

durumu, hangi dillerden terim alınabileceği bundan sonra neler yapılmalı gibi 

konulardan sonra Oruzbayeva yeni terim alma konusunda ilk başvurulan kaynak olan

Rusçadan alınan terimlerde gördüğü yanlışları bildirmektedir. Bundan sonra da 

yanlışları engellemek için Rusça eklerin Kırgızcaya nasıl çevrileceğini tek tek 

sıralamaktadır. Biz de çalışmamıza bu bilgileri aktardık. Kitabın sonunda yer alan ve 

Oruzbayeva’nın Kırgız terminolojisiyle ilgilenenlerin faydalanmaları için verdiğini 

bildirdiği çalışmalar tezimizde de aynen aktarıldıktan sonra Kelime Yapımı adlı 

çalışmasını inceledik. Kelime Yapımı adlı eserinde Kırgızca ve diğer Türk dillerinin 

kelime yapımı alanında çalışmalar yapan önemli Türkologların listesi verilmektedir. 

Kitabın ilk bölümünde kelime köklerini inceleyen Oruzbayeva, kitabın ikinci 

bölümünde Kırgızcadaki ekleri örnekler vererek incelemektedir. İkinci bölümün 

sonunda da yazarın kitabında yaptığı gibi, biz de çalışmamızın sonunda yeni gelen 

kuşağın bu konularda yapabileceği çalışmalar için ışık tutabilecek kaynakçayı verdik. 

Sonuç bölümünde ise yazarın çalışmaları eleştirel bir gözle değerlendirilmiş, 

Kırgızcaya katkıları, Kırgızca için verdiği mücadele ortaya konulmaya çalışılmıştır. 

Çalışmanın sonunda kaynakça yer almaktadır.

КЫСКАЧА МАЗМУНУ 

Б. Ө. ОРУЗБАЕВАНЫН ИЛИМИЙ ИШМЕРДҮҮЛҮГҮ 

МАГИСТРДИК ДИССЕРТАЦИЯ 

Илимий жетекчи: Доц. Док. Бурул Сагынбаева 

Даярдаган: Режеп Йүрүмез 

29.04.2008 

Ишибиздин темасы – кыргыз тилин азыркы даражага жеткириш үчүн 

өмүрүнүн жарымын берген Орузбаеванын чыгармачылык жолу жана тил 

илимине кошкон салымы. Ишибиздин биринчи бөлүмүндө Орузбаеванын 

чыгармачылык жолу каралып, Орузбаева окуган окуу жайлар менен илимий 

иштери хронологиялык тартипте берилген. Андан кийин тилчинин бардык 

илимий иштери, макалалары, ал катышкан конференциялар, окуган 

докладдарынын оригинал аттары жанында түркчө котормосу менен кошо 

берилген. Мындан кийин Орузбаева редактор болгон илимий иштер менен ал 

окуткан студенттердин илимий иштери темалары менен бирге хронологиялык 

тартипте берилген. 

Экинчи бөлүмдө китептери алардын мазмуну жана макалаларынын 

аттары түркчө котормосу менен берилген. Ошондой эле тандалган 14 макаласы 

каралган. Бул макалалар тандалып жатканда тилчи кызыккан ар темадан эң 

кеминде бир макаласы алынып, түрк тилинде кыскача мазмуну берилген. 

Шилтемеде макалалардын алгачкы чыгарылышы берилген. Анткени бул 

макалалар тилчинин коммунизм доорундагы көз караштары менен 

максаттарын чагылдырып турат. Макалалардан кийин “Кыргыз 

терминологиясы” деген китеби темаларга бөлүнүп кыскача берилген. Бул

эмгекте терминология илиминин пайда болушу, кыргыз терминологиясынын 

абалы, кайсы тилдерден термин алсак болот, терминология жаатына дагы 

кандай салым кошсок болот деген сыяктуу темалар камтылып орус тилинен 

алынган терминдердеги жаңылыштыктар көрсөтүлгөн. Андан кийин бул 

жаңылыштыктарды кетирбеш үчүн орус тилиндеги мүчөлөрдү кантип которуу 

керектиги жөнүндө айтылган. Биз болсо өз ишибизде бул маалыматтардын 

бардыгын бердик. Китептин акырында орун алган Орузбаеванын кыргыз 

терминологиясына кызыккандар үчүн даярдаган эмгектерин да өз ишибизде 

бергенден кийин академиктин “Сөз курамы” деген китебинде кыргыз жана 

башка боордош тилдердин сөз жасоо кубулушун изилдеген тюркологдордун 

тизмеси берилген. Китептин биринчи бөлүмүндө Орузбаева уңгуларды, ал эми 

экинчи бөлүмүндө мүчөлөрдү изилдеп мисалдар менен кошо берген. Экинчи 

бөлүмдүн аягында биз дагы Орузбаевадан үлгү алып жаңы муунга жол көрсөтө 

турган булактарды бердик. 

Корутунду бөлүмүндө болсо академиктин эмгектерине сын көз менен 

карап, анын кыргыз тилине кошкон салымы жана кыргыз тилин өнүктүрүү 

үчүн белгилеп көрсөтүүгө аракет кылдык. Ишибиздин аягында библиография 

жана Орузбаеванын сүрөттөрү берилген.

АННОТАЦИЯ 

Тема: НАУЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Б. О. ОРУЗБАЕВОЙ 

МАГИТЕРСКАЯ ДИССЕРТАЦИЯ 

Научный руководитель: Доц. Док. Бурул Сагынбаева 

Подготовил: Режеп Юрумез 

29.04.2008 

Наша работа включает в себя творческую деятельность и бесценный 

вклад академика Орузбаевой, посвятившей себя исследованиям в области 

языкознания. 

В первой части нашей работы дается информация о её творческой 

жизни. В хронологическом порядке упоминаются учебные заведения, где она 

получила образование и её научные труды. Далее также упоминаются все её 

научные труды, статьи, коференции, где она принимала активное участие, 

названия её докладов в оригинале с последующими переводами на турецкий 

язык. А также научные труды её студентов, которые были изданы под её 

редакцией в хронологическом порядке. Вторая часть этой работы включает в 

себя названия книг, написанные Орузбаевой, их содержание, тема статьи и 

избранные 14 статей на турецком языке. Статьи были выбраны из областей 

интересовавших академика Орузбаевой и переведены на турецкий язык. В 

сносках дается информация о первых изданиях, потому что они дают 

представление о её взглядах в эпоху коммунизма. После статей мы можем с 

вами рассмотреть её книгу “Кыргызская терминология” в деталях. Эта книга 

делится на несколько тем с последующим кратким содержанием. В этой книге 

дается информация о происхождении терминологии, состоянии кыргызской 

терминологии, из каких языков мы смогли бы взаимствовать термины, какие

еще работы должны быть проделаны в этой области и ошибки 

взаимствованных русских терминов. Далее упоминается правильный перевод 

окончаний с русского на кыргызский язык. И все это мы написали в своей 

работе. В конце книги академика Орузбаевой “Кыргызская терминология” 

указана библиография произведений для заинтересованных читателей. Далее в 

нашей работе мы рассмотрели её книгу “Словообразование”. В этой книге 

дается список тюркологов, внесших вклад в словообразование кыргызского и 

других родственных языков. В первой части академик Орузбаева просмотрела 

основу слов, а во второй окончания с примерами. Во второй главе нашей 

работы также, как и академик Орузбаева мы приложили все усилия 

предоставить все источники и правильно направить следующее поколение. 

В заключении мы постарались дать оценку её работам, отметить её 

бесценнный вклад в кыргызскую филологию и неизменное желание служить 

своему народу. К работе прилагается библиография и фотографии академика 

Орузбаевой.

SUMMARY 

Theme:Academic life and activities of B. O. Oruzbayeva 

Skientific Adviser: Doç. Dr. Burul SAGINBAYEVA 

Prepared by: Recep YURUMEZ 

29.04.2008 

The theme of dissertation is the academic life and linguistics researches of 

Bubuyna Oruzbayeva. This put the years of life to development Kyrgyz language. 

On the first unite of dissertation was explained about academic life of 

Oruzbayeva. The school and universities (where she study) are description on list by 

the time of defend a thesis or graduation papers. After this there were added all of her 

which read at conferences (there were descriptions by original) and there were added 

translations into Turkish. 

Else there were decrypted on a list, by year when her pupils are defend a thesis 

and all efforts which being her editor. On the second unite there were decrypted all 

books with they contents and all names of her articles with the translations into 

Turkish. After there were researches 14 selected articles. By the selections of articles 

there were abstracted by Turkish every article of specialist. On the footnote of 

articles there were noted the first time of publication, because it is important the 

development of her opinions and expression by the communist life. 

After article there were researched the book “Kyrgyz terminology” by theme to 

theme. The emergence of terminology, the condition of Kyrgyz terminologies from 

which languages can be take the terms and what we have to do after themes like to 

these Oruzbayeva for persons which interesting by Kyrgyz terminology, were 

transfer too. After this we research her effort “The making word”. On this work there 

were listed the names a lot of important persons which made huge labors about 

Kyrgyz and Turkish language. On the first unite of her book there were researched

the roots of words and on the second unite she research by taking and examples from 

Kyrgyz appendix. 

So as made academic Oruzbayeva by end of our thesis we gave bibliography 

which can be help to generations. 

By result unite the works of Bubuyna Oruzbayeva was criticize and was 

marked her assists to Kyrgyz language. By the end of thesis there were decrypted 

bibliography and some pictures of Oruzbayeva.

ÖNSÖZ 

20. yüzyılın başlarından itibaren Çağatayca’nın bir kolu olarak ortaya çıkan 

Kırgızca üzerine ilk ciddi çalışmaları Kasım TINISTANOV yapmıştır. 1928’den 

1939’a kadar Kasım TINISTANOV ve arkadaşlarının çalışmalarıyla birlikte Kırgız 

Dili Latin alfabesiyle yazılmıştır. Bu tarihten sonra siyasi Rus hakimiyetinin 

neticesinde diğer Türkî topluluklarda olduğu gibi Kırgızlar da Kiril alfabesini 

kullanmaya başlamışlardır. 

Bu gelişmeler ORUZBAYEVA’nın çocukluk yıllarına denk gelmiştir. 1980’li 

yıllarda ilk bayan Kırgız filologu olarak ilim dünyasına adım atmış olan 

ORUZBAYEVA o günden bu güne kadar Kırgızcanın tüm safhalarını bire bir 

yaşamıştır. Gelişmelerin içersinde bir dil neferi olarak çalışmış, bu süreçte birçok 

çalışmaya imza atmış olan Kırgızistan’da doktora yapan ilk bayandır. Kırgızcayla 

ilgili hemen hemen her konuda çalışma yapmış olan yazarımız özellikle terim 

sözlükleri, terminoloji ve morfoloji alanlarında çalışmalarda bulunmuştur. 

Kırgız Dilinin resmi dil olması için çalışıp teklifi meclise sunanlar arasında 

da, daha sonra bağımsız Kırgızistan’ın imla kılavuzunu hazırlayanlar arasında da 

ORUZBAYEVA’yı görüyoruz. Bugünkü Kırgızcaya en çok emek verenlerden biri, 

belki de en çok emeği geçen Kırgız dilcisi ORUZBAYEVA’dır diyebiliriz. 

Kırgızca ve Kırgızistan için bu kadar çalışmış ve öneme sahip olan bir dilcinin 

akademik hayatı ve dilciliğinin bugüne kadar incelenmemiş olmasının bir eksiklik 

olduğunu düşünerek bu konu hakkında çalışma yapmaya karar verdik. 

Tezimizi hazırlarken ORUZBAYEVA’nın kitaplarını bulmakta büyük 

zorluklar çektik ancak kütüphaneden fotokopisi çektirmek yoluyla temin edebildik. 

Bu konuyu almam konusunda beni yönlendiren ve daha sonra da yardımlarını 

esirgemeyen ve ilk tez danışmanım Yard. Doç. Dr. Hüseyin ÖZBAY’a, daha sonraki 

tez danışmanım Doç. Dr. Burul SAGINBAYEVA’ya, her zaman yardımıma koşan 

Anara DUYŞENBEKOVA, A. Şinasi BAŞTABAK, Asel KADIROVA ve 

Döölötbek EŞKENOV’a teşekkür eder, saygılar sunarım. 

Recep YÜRÜMEZ 

Bişkek, 2008

İÇİNDEKİLER 

Öz……………………………………………….………………...…………….....… I 

Türkçe……………………………………………………..…………………………. I 

Kırgızca……………………………………………………………………….....…. III 

Rusça……………………………………………………………………………....... V 

İngilizce……………………………………………………………………...…….. VI 

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….. IX 

İÇİNDEKİLER 

Kısaltmalar Cetveli……………………………………………………………….… X 

I. GİRİŞ……………………………………………………………………….……...1 

1.1 B. O. ORUZBAYEVA’nın İlmî, Sosyal ve Pedagojik Faaliyetleri………….…...1 

1.2 B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Akademik Hayatı…….…………………………...... 8 

1.2 Yayınlanmış Eserlerinin Bibliyografyası……………………………………..…12 

1.3 B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Redaktörlüğünü Yaptığı Eserler………………….. 28 

1.4 ORUZBAYEVA’nın Danışmanlığında Hazırlanan Doktora Tezleri…….……. 33 

II. İNCELEME 

2.1 B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Kitapları…………………………………………... 34 

2.2 B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Rusça Makaleleri……………………………...…. 40 

2.3 B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Kırgızca Makaleleri……………………………… 45 

2.4 MAKALE ÖZETLERİ………………………………………………………… 55 

2.5.1 Dil Medeniyeti ve Terminoloji………………………………………………. 55 

2.5.2. Ansiklopedi ve Terminoloji…………………………………………………. 57 

2.5.3. Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Bilim Hazinesi………………………………... 60 

2.5.4. Kırgız Dilinin Resmi Statüsü ve Kullanım Sınırlarının Genişlemesi- Milli Dil 

Siyasetinin Yeni Görünüşü………………………………………………… 63 

2.5.5 Kırgız Edebi Dili İçin Yazım Kuralları Belirlenmeli mi?................................ 65 

2.5.6 Kırgızca Yazım Kuralları Ne Zaman Kalıplaşacak?........................................ 66 

2.5.7 Ana Dilin Resmi Dil Statüsünü Kazanması İçin Neler Yapılmalıdır?............. 67 

2.5.8 Kırgızca Hayır Dua (Kırgızca Alkış (Akloo))……………………………...... 72 

2.5.9 Bildiri Projeleri Hakkında Bazı Fikirler……………………………………... 72

2.5.10.Kırgız Medeniyeti Cumalıgı’nın Baş Redaktörü Sayın Calil SADIKOV’a 

Açık Mektup…………………………………………………………..…….73 

2.5.10 Kırgız Dil Komisyonu…………………………………………………..........74 

2.5.11 Ulusal Dile Resmi Statü…………………………………………………….. 74 

2.5.12 Ses Değişimlerinin Eş Anlamlı İkilemelerin Ortaya Çıkışındaki 

Rolü……………………………………………………………………….... 75 

2.5.13 Anlamlı Fikirlere Biz de Katılacak Olursak………………………………... 78 

2.5.14 Yazım Kurallarının Durumu Üzerinde………………………………….….. 79 

2.6. KIRGIZ TERMİNOLOJİSİ…………………………………………………… 84 

2.6.1. Terminoloji ve Onun Leksikolojideki Yeri:………………………………… 84 

2.6.2. Terminoloji Teorisi Hakkında Kısaca Bilgiler……………………………… 84 

2.6.3. Terim ve Terimler Listesi……………………………………….................... 86 

2.6.4 Kırgız Terminolojisinin Oluşma Tarihiyle İlgili Kısaca Bilgi 

(Terminolojinin Kaynakları) ………………………………………………. 86 

2.6.5. Kırgız Terminolojisini Bilim Dallarına Göre Tasnifi………………….......... 87 

2.6.6. Kırgız Milli Terminolojisinin Oluşmasında Rusçanın Önemi………………. 88 

2.6.7. Kırgız Terminolojisinin İlmi Problemlerini Araştırma ve Terminolojiyi 

Düzenleme Meseliyle İlgili Bazı Görüşler Hakkında……………………… 89 

2.6.8. Terimlerin Sistemlerini Düzeltme Meseleleri, Onların Bugünkü Hali ve 

Gelecekteki Görevleri……………………………………………..……….. 91 

2.6.9. Milli Terminolojinin Sistemleştirilmesiyle İlgili Teklifler………………….. 95 

2.6.10. Terimleri Rusçadan Çevirmenin Yolları ve Yardımcı Unsurlar…………… 97 

2.6.11. İki veya Daha Fazla Kelimeden Oluşan İsim Soylu Terimleri Çevirme…..108 

2.6.12. Kısaltılmış Terimleri Çevirme Yolları……………………………………. 110 

2.6.13. Sıfat Olan Terimleri Çevirmek………………………………….………....111 

2.6.14. Sıfat ve İsim anlamında Kullanılan Kelimeler……………………………. 115 

2.6.14. Rusçadaki Ön Ekli Kelimelerden Oluşan Terimleri Kırgızca’ya Çevirme 

Yolları ……………………………………………………………………. 115 

2.6.15. Birleşik Terimlerden Oluşan Sıfatları Çevirerek Alma Yolları…..………. 116 

2.6.16. Fiillerden Oluşan Terimler………………………………………………... 117 

2.6.17. Sonuç………………………………………………………………………117 

2.6.18. Terminoloji Meseleleriyle İlgili Kaynakların Listesi……………………… 119

2.6.19. 1938—1981 Yıllarında Yayınlanan Terimler Sözlükleri………………… 125 

2.7. KELİME YAPIMI……..…………………………………………………….. 131 

2.7.1. Birinci Bölüm………………………………………………………………. 131 

2.7.2 Önsöz……………………………………………………………………….. 131 

2.7.3. Kök Sözcükler……………………………………………………………… 131 

2.7.4. Giriş................................................................................................................ 134 

2.7.5. Kaynaklara Dair……………………………………………………………. 135 

2.7.6.Sözcük Üzerine Genel Kavram……………………………………………... 136 

2.7.7. Kök Üzerine………………………………………………………………... 145 

2.7.8. Kök Sözcüklerin Hece ve Ses Yapısı Üzerine…………………...………… 147 

2.7.9. Kitabın Birinci Bölümünde Faydalanılan Eserler……………………150 

2.7.9. İkinci Bölüm…………………………………………………............ 164 

2.7.10. Yapım Ekleri……………………………………………………………… 164 

2.7.11. Kelime Yapımı Nedir?................................................................................. 164 

2.7.12. Kelime Yapımı ve Özellikleri…………………………………………….. 170 

2.7.13. Kırgızcadaki Yapım Ekleri………………………………………….......... 174 

2.7.14. Kitabın İkinci Bölümünde Faydalanılan Eserler…………………………… 181 

2.8. Röportaj............................................................................................................. 192 

III.SONUÇ………………………………………………………………………...197 

Kırgızca Özet……………………………………………………………………... 207 

Kaynakça………………………………………………………………………….. 222

Kısaltmalar Cetveli 

Age.: Adı Geçen Eser 

BK: Merkezi Komite 

İzv. AN Kirg. SSR.: SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi 

KPSS: Sovyetler Birliği Komünist Partisi 

KSE: Kırgız Sovyet Ansiklopedisi 

L.: Leningarad, Sen Petersburg 

M.: Moskova 

MER: Moğolistan Halk Cumhuriyeti 

Sov. Kırgızstan: Sovyetskiy Kırgızstan (Sovyet Kırgızistanı) 

Sov. Tyurkologiya: Sovyet Türkolojisi 

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 

TsK: Merkez Komite 

VDNH: Milli Ürünler Fuarı

GİRİŞ: 

B. O. ORUZBAYEVA’nın İlmî, Sosyal ve Pedagojik Faaliyetleri 1 

B. O. ORUZBAYEVA Kırgızistan’ın Isık Göl bölgesinin Ak Suu ilçesinde 

20 Aralık 1924 yılında fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 

1945’te Kırgızistan Devlet Pedagoji Enstitüsü’nün Kırgız Dili ve Edebiyatı 

Bölümü’nü bitridi ve SSCB İlimler Akademisi’nin Kırgızistan şubesinde ünlü 

Türkolog K. K. YUDAHİN’in danışmalığı altında doktorasını yapmaya başladı. 

1951’den 1976’ya kadar Kırgızistan ilimler Akademisinde araştırma görevlisi olarak 

çalıştı. Daha sonraları farklı dönemlerde Kırgızistan İlimler Akademisinin Dil ve 

Edebiyat Enstitüsünde müdür yardımcısı, bölüm başkanı ve enstitü müdürü olarak 

görev yaptı. 1976’dan 1987’ye kadar Kırgız Sovyet Ansiklopedisi’nin baş 

editörlüğünü yaptı. 1984 yılından günümüze kadar Kırgızistan İlimler Akademisi 

Başkanlık Divanı üyesidir. 1987-1990 yılları arasında Kırgızistan İlimler Akademisi 

Dil ve Edebiyat Enstitüsünün Çağdaş Kırgız Dili ve Edebiyatı ve Türkoloji 

Bölümlerinde başkanlık yaptı. 

1952 yılının sonunda yüksek lisansa başladı. 1964’te Kırgız kadınlarının 

arasında doktorasını yapan ilk kadın oldu. 1967 yılında profesörlük unvanı aldı. 

1974’te Kırgızistan İlimler Akademisi Muhabir Üyesi oldu. B. Ö. ORUZBAYEVA 

Kırgızistan İlimler Akademisi’nin Kırgız filolojisi dalında ilk bayan akademisyeni 

olmuştur. B. O. ORUZBAYEVA’nın çalışmaları Kırgızcanın grameri (morfoloji ve 

kelime yapısı) leksikoloji ve leksikografi, Kırgızcanın tarihi, yazılı eserler, Kırgız 

terminolojisi, halk ve edebi dilin münasebeti, diller arasındaki bağlantı ve çift 

dillilikle ilgilidir. (Mesela: “Geçmiş Zaman Ekleri” Bişkek, 1955). Çağdaş Kırgız 

dilindeki geçmiş zaman eklerinin türleri ve Kırgız dilbiliminde –çu ve –ıptır, geçmiş 

zaman ekleri hakkında yazı yazan ilk dilci o olmuştur. 

Daha sonra bu çalışmanın esas tezleri okul ve üniversitelerin ders kitaplarının 

ilgili bölümlerinin temelini oluşturmuştur. B. O. ORUZBAYEVA’nın “Kırgız 

1 Prof. CAPAROV, Şerali, Bübüyna Ömürzakovna ORUZBAYEVA, İlim Basımevi, Bişkek, 1994.

Dilindeki Kelime Yapımı” (Bişkek 1964) adlı monografisi Kırgız dil bilimciliğinde 

önemli bir yere sahiptir. 

Bu çalışma vakalara dayalı malumatlar ve teorik incelemeler esas alınarak 

milli Türkoloji’de Kırgızcanın kelime yapımının genel mekanizması ve çağdaş 

Kırgızcanın kelime yapma araçlarının temel gruplarına tahsis edilmiştir. Ayrıca ilk 

defa yapım eklerinin tesiriyle genişlemiş (ilerlemiş, büyümüş) fonksiyonel, genetik 

bağların tespitinin yapılmasına çalışılmıştır. Aynı zamanda B. M. YUNUSALİYEV 

ve D. Ş. ŞUKUROV’un çalışmalarından sonraki birleşen ve birleşik kelimelerin yapı 

ve anlam özelliklerini derinden analiz eden bir çalışma olmuştur. Bu monografinin 

diğer bir önemi de birleşik kelimelerin tasnifini ve eş anlamlı kelimelerin oluşum 

mekanizmasının tespitini içermesidir. Bununla birlikte adı geçen çalışma içersinde de 

eleştirmenler tarafından olumlu olarak değerlendirilen etimolojik taslaklar 

gösterilmiştir. Daha sonra bu monografinin içerdiği konulardan bu konularla 

ilgilenen monografiden kitap ve kılavuz yazarları yararlanmışlardır. Kırgızcadaki 

kelimelerin yapısını, özellikle kelime köklerini incelemeye devam eden B. 

Ömürzakovna bu çalışmalarıyla ilgili daha sonra başka çalışmalarında da bilgi 

vermiştir. Örneğin: “O strukturno-morfologiçeskih osobennostyah kornevıh morfem 

tipa glasnıy + soglasnıy v kırgızkom yazıke (Kırgızcadaki ünlü+ ünsüz gibi kök 

morfemlerin yapısı ve morfolojik özellikleri) (Leningrad’da düzenlenen VII. 

Türkoloji konferansında sunduğu bildiridir. 3-6 Haziran 1973) “Rol’ çeredovaniya 

zvukov v obrazovanii sinonimiçnıh par s odnim znaçeniyem” ( Sesteş kelimelerin 

yapılmasında seslerin sıralanmasının rolü) (Kırgızca, Kırgızistan SSCB ilimler 

Akademisi haberleri, 1974, No:5 sayfa 78-81). Bu çalışmanın en önemli neticesi ise 

kök morfemlerin türlerini ve ses yapısını tespit etmesindedir. Eklemeli dillerde 

kelime yapımı sürecinde en önemli mesele kök meselesidir. Bunun yapısal 

özelliklerini inceleyen yazar “İlim” yayınevinde basılan “slova (Kelime) adlı mühim 

araştırmasını 1964’te yayınlanmıştır. 

Kırgızcanın kelime yapım mekanizmasının genel teorik durumları 

“obş’enarodnoya osnova kirgizkogo literaturnogo yazıka” (Kırgız Edebi Dilinin 

Milli Esasları) adlı kitapta gösterilmiştir. Bu kitapta edebi dil kavramının açıklanması 

ve onun halk diliyle olan münasebetleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Kırgız 

leksikolojisinin karşılaştırmalı ve tarihi planındaki bazı meseleleriyle ilgili sadece

yukarda belirttiğimiz kitaplarda değil, aşağıdaki uluslararası ve Sovyetler Birliği 

sempozyum konferanslarında da bahsedilmiştir. Ob etnonimah iz eposa “Manas” 

(Manas Destanındaki Etnonimlerle İlgili, VIII. Uluslararası Antropoloji ve Etnografi 

İlimleri Kongresi, Japonya Tokio- Kioto, 1968), O kirgizko-mongolskih 

toponomiçeskih parallelyah (Kırgız –Mongol Toponomilerindeki Benzerliklerle 

İlgili, XII. Sürekli Altaistler Konferansı, Berlin, 1969), “Slovar M. Kaşgarskogo 

Divani Lugatit Tyurk kak istoçnik dlya istorii kirgizkogo yazıka ( Kırgızcanın Tarihi 

İçin Kaynak Olarak Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügatit-t Türk Sözlüğü, Sovyetler 

Birliği Türkoloji Konferansı, Fransa, 1971), Mesto iranskih leksiçeskih 

zaimstvovaniy v kirgizkom yazıke (Kırgızcaya Farsçadan Geçmiş Olan Kelimelerin 

Yeri, XIX. Sürekli Altayistler Konferansı, Helsinki, 1976), Daha sonra bu bildirilerin 

özeti konferansların kaynaklar külliyatında yayımlanmıştır. Bunlar arasında Kaşgarlı 

Mahmud’un sözlüğü ile ilgili yazı dikkate değerdir. 

B. O. ORUZBAYEVA’nın asıl çalışmaları Kırgız terminolojisiyle ilgili 

olmuştur. Çağdaş Kırgızcanın ilmi ve teknik terminolojisinin sistemleştirilmesi 

ORUZBAYEVA tarafından yapılmıştır. 1966’dan 1976’ya kadar Kırgızistan İlimler 

Akademisinin Dil ve Edebiyat Enstitüsü Terminoloji Dalı Başkanlığı yaptığı 

dönemde Kırgızca-Rusça terminoloji sözlüklerini sistemleştirme ve yayınlama 

işlerini de o organize etmiştir. 11 yıl içersinde 40’tan fazla sözlük yayınlamıştır. Bazı 

kitap ve makalelerini de çağdaş Kırgız terminolojisine adamıştır. Bu araştırmalar 

sonunda Rusçanın tesiri altında şekillenen ve işlenen çağdaş Kırgız terminolojisini 

öğrenmenin ilmi temeli atılmıştır. Dilin tüm sahalarında kullanılması dolayısıyla 

terminoloji dilinin artık halk diline yaklaşmaya başladığı belirtilmiştir. İlim ve 

teknolojinin gelişmesi sonucunda milli Kırgız dilinin sosyal görevlerinin genişlemesi 

dolayısıyla terimlerin yapısı da değişmiştir. Bu yüzden terimlerle ilgili o zamanlar 

konulmuş kriterler şuan onları kısmen kapsamaktadır. Bununla birlikte terimleri 

düzene koyma ihtiyacı lengüistik araştırmalarının hala gündemindedir. 1966-1976 

yılları arasında B. O. ORUZBAYEVA Kırgızistan İlimler Akademisinin Dil ve 

Edebiyat Enstitüsünün Terminoloji Anabilim Dalı başkanıyken onun katkısı ve 

editörlüğü altında “ Voprosı Kirgizkoy terminologii (Kırgız terminolojisinin 

meseleleri) adlı dört ciltlik ilmi eserler serisini yayınlamıştır. Bu konudaki 

çalışmalarını devam ettirerek “Kırgızko- ruskiy slovar’ gramatiçeskih terminov”

(Kırgızca-Rusça Gramer Terimleri Sözlüğü (Öğretmen ve öğrenciler için) ve 

Kırgızkaya terminologiya (Kırgız Terminolojisi, Bişkek, Mektep, 1983) 

monografisini yayınlamıştır. Kırgızcanın geçmişini araştırmada hem dilbilimciler 

hem de dil tarihçilerine göre yazılı eserler önemli birer kaynak hükmündedir. Bu 

bakımdan Almatı’daki A. S. PUŞKIN Devlet Kütüphanesi’nin elyazmaları fonunda 

bulunan ünlü yurt bilgini F. V. POYARKOV’un çalışmaları dikkate değerdir. Bu 

çalışmalar 1957 yılında ORUZBAYEVA tarafından (İ. İ. YUSUPOV ile birlikte) 

bulunmuştur. Bununla birlikte ORUZBAYEVA tarafından F. V. POYARKOV’un 

çalışmalarının lengüistik özeti ve analizi yapılmıştır. Bu makalede F. V. 

POYARKOV’un Kırgızca metinleri kaydetmede Rus grafiğini kullanmış 

araştırmacıların huzuruna sunulmuştur. Bu çalışma ağızların dil özelliklerini ortaya 

koyması bakımından da önemlidir. Dil bilimin özelliklede milli dil bilimin güncel 

sorunlarından biri dillerin bir birini etkileme sürecini öğrenme, çift dillilik sürecinde 

ve dillerin gelişmesinde Rusçanın rolü gibi konular olmuştur. Bu meseleler ilk olarak 

B. Ö. ORUZBAYEVA tarafından araştırılmıştır. Çift dillilik meselesiyle ilgili 

makalelerinde genel olarak onların türlerinden bahsetmiştir. Bu alandaki 

çalışmalarının sonuçları 1983’te Kişinev’de yapılmış olan “Natsional’niye yazıki v 

razvitom sotsialistiçeskom obş’estve (Gelişmiş Sosyalist Toplumdaki Milli Diller) 

Uluslararası sempozyumunda sunulmuştur. Bu sempozyumda “ Kırgızkiy yazık na 

sovremennom etape” (Çağdaş Dönemde Kırgız Dili) konusunda bildiri sunmuştur. 

1951 yılından itibaren ülkede yapılmaya başlayan leksikolojik çalışmalara 

katılan B. Ö. ORUZBAYEVA Rusça-Kırgızca sözlüğün yazı işleri heyeti üyesi ve 

yazarlarından biri olmuştur. (M. 1957 K. K. YUDAHİN’in editörlüğü altında) 

ORUZBAYEVA tarafından V, U, ve P ile S harflerinin bir kısmını hazırlanmıştır. B. 

Ö. ORUZBAYEVA Rusça-Kırgızca terimler sözlüğünü düzenlemiş ve 

yayımlamıştır. (Projesi 1963’te yapılmış; 1972’de de son düzeltmeleriyle 

yayımlanmıştır.) Bu çalışma Çağdaş lengüistiğin en çok kullandığı terimleri, onların 

Kırgızca karşılıklarını ve her kavramın Kırgızca kısaca açıklamalarını içeriyor. Bu 

kılavuz ülkedeki üniversitelerin filoloji fakülteleri için genel dil bilim kursunun 

kılavuzu işlevini yerine getirmektedir. ORUZBAYEVA’nın editörlüğü altında D. 

ŞUKUROV ile Yu. YANŞANSİN’in okullar için hazırlamış oldukları Rusça- 

Kırgızca sözlüğün dört baskısı yapılmıştır. (1955, 1964, 1975, 1988, Bişkek,

Mektep) Bunun dışından “M. Gorkii stat’i i pamfletı (M. GORKİ’nin Makaleleri ve 

Politik Hicivleri) külliyatı (Bişkek, Kıgızmambas, 1951), S. 

KUDAYBERGENOV’un “Sistema slovoizmeneniya v kirgizkom yazıke 

(Kırgızcanın Kelime Değişim Sistemi, Bişkek, Kırgızistan İlimler Akademisi 

Yayınları, 1957) ve “Mestoimeniya v kirgizkom yazıke” (Kırgızcadaki Kişi 

Zamirleri, Bişkek, Kırgızistan İlimler Akademsi Yayınları, 1960) adlı çalışmaları ve 

K. KARASAYEV ile A. KARASAYEVA’nın “Spravoçnik po pravopisanıyu 

dubletnıh slov (Alıntı Kelimelerin İmla Kılavuzu, Bişkek, Mektep, 1971) 

yayımlanmıştır. O “Grammatika kirgizkogo yazıka” (Kırgız Dilinin Grameri) adlı 

ortak çalışmaya da katılmıştır. “Morfologiya” (Morfoloji), Bişkek, İlim, 1964), K. 

KARASAYEV’in, “Kırgızcanın Orfografi Sözlüğü”, (Bişkek, Mektep 1966) ve K. 

K. YUDAHİN’in 80. yıldönümüne adanmış “Tyurkologiçeskiye issledovaniya” 

(Türkolojik Araştırmalar) çalışmalarının ortak editörlüğünü ve K. KARASAYEV’in 

“Orfografiçeskiy slovar’ kırgızkogo yazıka” (Kırgızcanın Orfografik Sözlüğü) gibi 

çalışmaların baş editörlüğünü yapmıştır (Bişkek, Kırgız Sovet Ansiklopedisi 

Yayınevi, 1983). Bunun dışında B. Ö. ORUZBAYEVA’nın başkanlığı altında 

ülkenin büyük bilginlerinin de katıldığı Kırgız Sovet Ansiklopedisinin 6 ciltlik Milli 

Üniversite Ansiklopedisinin ana dilde hazırlığı ve yayın (1976-1980) Rusça ve 

Kırgızca özel ciltler (1982-1983) ve bu esere alfabetik kılavuz hazırlayarak 

yayımlamıştır. Bu Sovet Kırgız Ansiklopedisi alfabetik kılavuz ve Kırgızca ve Rusça 

özel ciltleriyle birlikte yaklaşık olarak 360 civarındadır. Kırgz Sovet 

Ansiklopedisinin adı geçen ciltlerinin dışında yazı işleri kurulu tarafından “Velikaya 

oktyabırkaya sotsialistiçeskaya revolyutsiya (Sosyalist Ekim Devrimi, Kırgızca, 

Bişkek, 1983) Prof Dr. K. KARASAYEV’in “ Orgografiçeskiy slovar’ kırgızkogo 

yazıka” (Kırgızcanın İmla Kılavuzu, Bişkek, 1983) “Gorod Frunze – stolitsa 

Kirgizkoy SSR (Sovyet Kırgızistan’ın Başkenti Bişkek, 1984,1987, Rusça ve 

Kırgızca), “Sovetskiy entsiklopediçeskiy slovar’ (Sovyet Ansiklopedik Sözlüğü, 4 

cilt, 1984-1987) gibi ansiklopedik kılavuzlar yayımlamıştır. Ayrıca Kırgız Sovyet 

Ansiklopedisi için 20 tane makalenin B. Ö. ORUZBAYEVA tarafından yazılmış 

olduğunu da belirtmemiz gerekir. Örneğin “Kırgız Dili, Codexcumanicus, Gramer” 

vb. Genel olarak Sovyet Kırgız Ansiklopedisi’nde çalıştığı sıralarda onun editörlüğü

altında yaklaşık olarak 1000 civarında kılavuz, 20 tane de kitap basıma 

hazırlanmıştır. 

Son günlerde ORUZBAYEVA’yı Kırgızcanın onomastiği de ilgilendirmeye 

başladı. Bu alanda onun “ Ob etnonimah iz eposa Manas (Manas Destanındaki Boy 

Adları), “O kirgizkih i mongol’skih leksiçeskih paralelyah v toponi’mike” 

(Toponomi Bakımından Kırgızca ve Moğolcadaki Benzerlikler) , “Slovar’ Mahmuda 

Kaşgari kak istoçnik dlya izuçeniya leksiki kirgizkogo yazıka “ Kırgızcayı 

Öğrenmenin Kaynağı olarak Kaşgarlı Mahmut’un Sözlüğü), Nekotorıye voprosı 

kirgizkoy antroponomii (Kırgız Antropolojisinin Bazı Meseleleri), “Liçnoye imya 

vaşogo rebenka” (Çocuğunuzun Özel İsmi), O sobs’tvennih imenah v epose Manas” 

(Manas Destanındaki Özel İsimler), “Manas-istoçnik dlya izuçeniya leksiki 

kirgzikogo yazıka v istoriçeskom plane (Kırgzıcanın Öğrenilmesinde Tarihi Kaynak 

Olarak Manas Destanı) gibi yazılar yazmıştır. 

1987’de akademisyen ORUZBAYEVA Kırgızistan ilimler Akademisi’ne 

dönmüş ve diğer bilginlerle birlikte çağdaş Kırgızcanın sorunları üzerine yapılan 

çalışmalara katılmıştır. Bu çalışmalar sonunda Kırgızistan Cumhuriyeti’nin Yüksek 

Şurası tarafından Kırgızistan SSCB’nin resmi diliyle ilgili kanun kabul edilmiştir. 

(23.09.1989) 

Bunların dışında S. MUSAYEV, Ç. MURATALİYEV, İ. ABDUVALIYEV, 

A. CAPAROV, S. SIDIKOV, ve T. SIDIKOV ile birlikte Kırgızcanın yeni imla 

kurallarını hazırlama işine aktif olarak katılmıştır. 

B. O. ORUZBAYEVA ülkedeki Kırgız Dili cemiyetinin kurucularından biri 

olmuş ve cemiyetin toplantısında Kırgız Dili Cemiyeti’nin amacı ve görevleri 

konusunda bir de sunumda bulunmuştur. ORUZBAYEVA 21 kitap ve (10 tanesi 

ortaktır) 130’dan fazla yazı yayınlamıştır. 

B. O ORUZBAYEVA Kırgızistan İlimler Akademisi’nin Terminoloji 

Bölümünün Başkan Yardımcısı (1959-1990), Kırgızistan Kadınları (1951-1959), 

Sovyet Türkolojisi (1972-1986), SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi’nin Haberleri 

(1966-1978), gibi dergilerin yazı işleri heyetinin üyesi, SSCB İlimler Akademisi Dil 

ve Edebiyat Cemiyetine Bağlı Sovyet Komitesi Başkanlık Heyetinin üyesi (1973’te 

kurulmasından günümüze kadar), Cusup Balasagun adındaki Kırgızistan Devlet 

Üniversitesi’nin senato üyesi, Kırgızistan Cumhuriyeti İlimler Akademisi Dil ve

Edebiyat Enstitüsünün Bilim Senatosu üyesi ve Kırgızistan İlimler Akademisine 

bağlı “Kırgızcanın Tabii Gelişmi” bilim senatosunun başkanlığını yürütmektedir. 

Bübiyna Ömürzakovna ORUZBAYEVA Bişkek Belediyesi Yürütme 

Komitesinde iki kez milletvekili ve Kırgızistan Komünist Partisi’nin Lenin 

mıntıkasındaki komitenin üyesi seçilmiştir. SSCB-Çekoslovakya cemiyetinin 

Kırgızistan şubesinin başkan yardımcısı, SSCB-Suriye, SSCB-Pakistan 

cemiyetlerinin üyeliklerini yapmıştır. 

B. Ö. ORUZBAYEVA ilim ve teknoloji alanında Kırgızistan 

Cumhuriyetinin devlet ödülüyle ödüllendirilmiştir. SSCB Kırgızistan Yüksek 

Şurasının şeref diplomaları, V. İ. LENİN’in 100 yıl dönümüne ithaf edilmiş jübile 

madalyasıyla ve SSCB VDNH’nin gümüş madalyasıyla ödüllendirilmiştir.

BÜBİYNA ÖMÜRZAKOVNA ORUZBAYEVA’NIN AKADEMİK HAYATI 2 

B. Ö.ORUZBAYEVA, 20 Aralık 1924’te Isıkköl Bölgesi Aksu İlçesi’ne bağlı 

Çolpon köyünde dünyaya geldi. 

1935 yılında Kırgızistan Cumhuriyeti Prjevalsk (Karakol) Şehri’nde M. 

GORKİ Öğretmen Okulu’na yazıldı ve bu okuldan 1940 yılında mezun oldu. 

1940-1942 yıllarında Prjevalsk Devlet Öğretmen Enstitüsü’nde okudu. 

1942 yılında Isıkköl Bölgesi El ağartuu (Halkı Eğitimi) Bölümü başkanlığını 

yürüttü. 

1942-1943 yıllarında Kırgız Devlet Öğretmen Enstitüsü’ne kaydoldu. 

1943-1944 yıllarında Kırgızistan Komünist Partisi, Narın Bölgesi Komünist 

Parti teşkilatına üye olamadan sorumlu başkan olmadığı halde çalıştı. 

1944-1945 yıllarında Bişkek Şehri’nde Kırgız Devlet Pedagoji Enstitüsü’ne 

kaydoldu. 

1947 yıllında SSCB Bilimler Akademisi Kırgızistan Şubesi’nde yüksek lisans 

yapmaya başladı ve 1951 yılında yüksek lisansını tamamladı. 

1952 yılında Moskova’da SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü 

Bilginler Meclisi’nde ‘Kırgız Tilindegi Ötkön Çaktın Formaları (Kırgızcadaki 

Geçmiş Zaman Kipi Türleri)’ adlı tezini savundu. 

1951-1953 yıllarında SSCB Bilimler Akademisi Kırgızistan Şubesinin Dil, 

Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde araştırma görevlisi olarak çalıştı. 

1953-1955 Bişkek Belediye Meclisi üyesi oldu. 

1954-1956 yıllarında Kırgız SSCB Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat 

Enstitüsü müdür yardımcısı oldu. 

1956-1959 yıllarında Kırgız SSCB Bilimler Akademisi’nin Dil ve Edebiyat 

Enstitüsü Dilbilgisi Bölüm Başkanı oldu. 

1959-1961 yıllarında tekrar Bişkek Belediye Meclisi üyesi oldu. 

1959-1962 yıllarında SSCB Bilimler Akademisi’nin Dil ve Edebiyat 

Enstitüsü Müdürü oldu. 

2 Bu bölümde AKMATOV, T. K’nın , Bübüyna Ömürzakovna Oruzbayeva, (Kırgızistan Milli 

İlimler Akademisi, Bişkek, 2004) adlı kitabından faydalanılmıştır.

1964 yılında Kazak SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü’nde ‘Kırgız 

Tilindegi Sözdördün Casalışı (Kırgızca Kelimelerin Yapımı)’ adlı doktora tezini 

savundu. 

1962-1966 yıllarında Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Dil ve 

Edebiyat Enstitüsü Çağdaş Kırgız Dili Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı 

1966-1971 yıllarında Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi 

Terminoloji Bölümü Başkanı oldu. 

1967 yılında Kırgız Dili profesörü ünvanını kazandı. 

1968 yılının Eylülünde ‘Manas Eposundagı Etnonimder (Manas Destanında 

Milletler)’ adlı makalesiyle Antropoloji ve Etnografi Bilimleri 8. Uluslararası 

Kongresi (Tokyo, Kyoto – Japonya)’ne katıldı. 

1969 yılının Eylülünde ‘Kırgız-mongol toponimderindegi paralleder (Kırgız- 

Moğol Yer Adlarında Benzerlikler)’ makalesiyle Altayistik ile ilgili PIAC 12. 

Uluslararası Konferansı (Berlin, Almanya)’na katıldı. 

1969 yılının Kasım ayında ‘Manas eposu Kırgız eldik oozeki 

çıgarmaçılığındagı uluu estelik (Manas Destanı Kırgız Halk Edebiyatının Büyük 

Eseri)’ adlı makalesini Moskova’da Kırgız Bilim Günü’nde sundu. 

1971-1976 yıllarında Kırgız SSCB Bilimler Akademisinin Dil ve Edebiyat 

Enstitüsü Terminoloji ve Türkoloji Bölümü başkanı oldu. 

1972 yılında Türk dilbilimcilerinin Türk Dil Kurumu’nun 40. yılına ithaf 

edilen Uluslararası Türkoloji Kongresi’ne katıldı (Ankara, Türkiye). 

1974 Nisan ayında Kırgız SSCB Bilimler Akademisi’nin muhabir üyesi oldu. 

1975 yılında ‘Kırgız madaniyatının bir tuugan Sovet elinin üybülösündö 

güldöşü (Kırgız Medeniyetinin Kardeş Sovyet Halk Ailesinde Gelişimi)’ adlı 

makalesini sundu (Şam-Suriye, Dostluk Evi). 

Haziran 1976’da ‘İran tilinden alıngan sözdördün kırgız tilindegi ordu 

(Farsça’dan Ödünç Alınan Kelimelerin Kırgızcadaki Yeri)’ makalesiyle Altayistik ile 

ilgili PIAC 12. Uluslar arası Konferansı (Helsinki, Finlandiya)’na katıldı. 

1976-1980 yılları arsında Kırgız Sovyet Ansiklopedisi editörlüğünü yaptı. 

1979 Haziranında Kırgız SSCB Bilimler Akademisi’nde akademisyen olarak 

görev aldı.

1980’de ‘Kırgız dialektilerin üyrönüünün mildetteri cönündö (Kırgız 

Ağızlarını Öğrenme Görevine Dair)’ adlı makalesini yayınladı. Sovyetler Birliği 

içersindeki Türk ağızlarıyla ilgili konferansa katıldı (Ufa, Başkurdistan). 

1984’te Kırgız SSCB Bilim ve Teknoloji ile ilgili Devlet Onur ödülünü aldı. 

1984 yılından beri SSCB Bilimler Akademisinin üyesidir. 

1985 Eylülünde ‘Yenisey Cazma Estelikterinin Tarıhınan (Yenisey Yazı 

Anıtlarının Tarihinden)’ makalesiyle Uluslararası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 

Türkiye)’ne katıldı. 

1986 yılında 32. Uluslararası Kuzey Afrika ve Asya Ülkelerini Tanıma 

Kongresi (Hamburg, Almanya)’ne katıldı. 

1986 yılında 29. Uluslararası Altayistik Bilimi PIAC Konferansı (Taşkent, 

Özbekistan)’na katıldı. 

1988 yılının Ekiminde Türk Dilbilimcileri arasında TDK Yabancı ülke 

muhabir üyesi oldu. 

1989 yılında 32. Uluslararası Altayistik Bilimi, PJAC Konferansına katıldı 

(Oslo, Norveç). 

1990 yılında 33.Uluslararası Altay Bilimi PJAC Konferansına katıldı 

(Budapeşte, Macaristan). 

1991 yılında 34.Uluslararası Altay Bilimi, PJAC Konferansına katıldı (Berlin, 

Almanya). 

1991 yılında 4. Avrupa, Orta Asya’yı İnceleme Semineri’ne katıldı 

(Vamberg, Almanya). 

1992 yılında TDK’nın 60. yılına ithaf edilen Uluslararası Türkoloji Kongresi 

(İstanbul-Ankara, Türkiye)’ne katıldı. 

1996 yılında Söz (Kelime) Monografisinden dolayı Kasım TINISTANOV 

devlet ödülüyle ödüllendirildi. 

1996 Martında ‘Kırgız, türk tilderin salıştırma planda izildöönün birinçi 

kadamdarı cönündö (Kırgız Türk Dillerini Karşılaştırma Sürecinde Araştırmanın İlk 

Adımları Hakkında)’ adlı makalesiyle Türk Dünyası Kurultayı (Bursa, Türkiye)’na 

katıldı.

1997 yılında ‘XX kılım –kırgız til iliminin kalıptanışının cana önügüşünün 

mezgili (20.Yüzyıl-Kırgız Dilbiliminin Oluşma ve Gelişmesi Dönemi)’ makalesiyle 

Uluslararası Şarkiyat Kongresi (Budapeşte, Macaristan)’ne katıldı. 

1998 yılında Türkiye Cumhuriyeti Liyakat Nişanı ile ödüllendirildi. 

1999 Eylülünde ‘Kırgız tilinin mamlekettik til katarı funktsiyalanışı (Kırgız 

Dilinin Devlet Dili Olarak Kullanılması)’ makalesiyle 42. PIAC Konferansına katıldı 

(Prag, Çek Cumhuriyeti). 

2000 yılında ‘XX kılımda kırgız ayaldarı ilimde (20. Yüzyılda Kırgız 

Bayanları İlim Hayatında)’ makalesiyle uluslar arası sempozyuma katıldı (Pekin, 

Çin). 

2002 yılında 3. Derece Manas Nişanı ile ödüllendirildi. 

2002 yılında ‘Cañı zamandagı Kırgıztandın madaniyatının örkündöşündö 

latın alfavitinin rolu (Latin Alfabesinin Günümüzdeki Kırgız Medeniyetinin 

Gelişmesindeki Rolü)’ adlı makalesiyle Ortak Dil Sorunu Sempozyumu (Ankara, 

Türkiye)’na katıldı.

YAYINLANMIŞ ESERLERİNİN BİBLİYOGRAFİYASI 

1951 

1) Kogda budet utverjdena orfografiya kirgizkogo yazıka? (Kırgız Dilinin 

Yazım Kuraları Ne Zaman Onaylanacak?), 14 Aralık 1951, Kırgızistan. 

1952 

Formı proşedşego vremeni v kirgizkom yazıke (Kırgız Dilinin Geçmiş Zaman 

Ekleri) (SSCB Bilimler Akademisi Kırgızistan Şubesi Dil Edebiyat ve Tarih 

Enstitüsü), 1952, Bişkek. 

Glagol kak çast’ reçi v kirgizkom yazıke, (Kelime Çeşidi Olarak Kırgızcadaki 

Fiiller) SSCB Bilimler Akademisinin Kırgızistan Şubesi Dil Edebiyat ve Tarih 

Enstitüsü, Bişkek, 1952. 

İ. V. STALİNdin tildin grammatikalık tüzülüşü cana negizgi sözdük fondusu 

cönündögü okuusunun negizinde kırgız tilinin kee bir maseleleri // Mugalimderge 

cardam (İ. V. STALİN’in Dilin Dilbilgisi Yapısı ve Temel Kelime Birikimi 

Hakkındaki Kitabının Temelinde “Kırgız Dilinin Bazı Meseleleri”), 1952 No:12 

sayfa 19-27. 

Kırgız tilinin sintaksisinin sapatı jakşırtılsın. (Kırgızcanın Söz Diziminin 

Derinlemesine İncelenmesi, adlı makalesini A. CAPAROV’un Kırgız tilinin 

grammatikası (Kırgızcanın Dilbilgisi) adlı çalışmasına eleştiri olarak yazmıştır.) 

Mugalimderge cardam, 1952 No:6 sayfa 56-64. 

1953 

Formı proşedşego vremeni v kirgizkom yazıke (Kırgızcadaki Geçmiş Zaman 

Kipleri) SSCB Belleten, No:4 Sayfa 122, 1953. 

İlim oçogunun mayramı (İlim Ocağının Bayramı), Kırgızstan ayaldarı, No: 5 

Sayfa 20, 1953. 

Etiştin ötkön çagın uyuşturuuçu –çu müçösü (Fiili Geçmiş Zaman Yapan 

“Çu” Eki) Mugalimderge cardam, No:9 sayfa 20-23, 1953. 

1954 

Kırgız tilin izildöönün kee bir natıycaları (Kırgız Dili Araştırmalarının Bazı 

Sonuçları, İ. A. BATMANOV’un Günümüz Kırgız Dili çalışmasına eleştiri olarak 

yazmıştır). Mugalimderge cardam, No:3 sayfa 51-55, 1954.

1955 

Formı proşedşego vremeni v kirgizkom yazıke (Kırgız Dilindeki Geçmiş 

Zaman Kipleri), SSCB Bilimler Akademisi Yayınları 1965 sayfa 62, Bişkek. 

Nekotorıye voprosı morfologiçeskogo slovoobrazovaniya v kirgizkom 

yazıke// Pervaya nauçnaya sessiya Akademii Nauk Kirgizkoy SSR (Kırgızcada 

Kelimelerin Morfolojik Yapısındaki Bazı Meseleler), Bişkek, 1955. 

Nauçnaya sessiya, posvyaş’ennaya voprosam kirgizkogo yazıkoznaniya// 

Vop. Yazıkoznaniya. (Kırgız Dili Hakkında Bilim Oturumu “ Dil Bilimi Sorunları”), 

No:3 sayfa 142-146, 1955. 

1956 

Azırkı Kırgız tilinin programması (Modern Kırgız Dilinin Programı), Yüksek 

Öğretim Kurumlarının dil bölümleri için. Ortak Yazarları: İ. A. BATMANOV, I. C. 

Cakıpov, K. K. SARTBAYEV, B. C. ÜMETALİYEVA, D. MAYRIKOV, B: M. 

YUNUSALİYEV B. Ö ORUZBAYEVA. Bişkek Kıgız Devlet Üniversitesi, 19 

sayfa, 1956. 

1957 

Russko- kirgizkiy slovar: 51 000 slov (Rusça Kırgızca Sözlük: 51.000 

Sözcük), Editörlüğünü K. K. YUDAHİN yapmıştır. Moskova, Moskova Devlet 

Yayınevi 1957, 992 sayfa. Düzenleyenler: C. ŞÜKÜROV, H. KARASAYEV, R. 

ŞUMURZİNA, E. EŞMAMBETOV, S. KANGELDİYEV, A. KANGELDİYEV, Yu 

YANŞANSİN, G. BAKİNOVA, B. BAYSERKEYEV, S. ÇOLOKOV. 

Nekotorıye zametki o parnıh slovah, SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi 

Yayınları. (İkilemelerle İlgili Bazı Notlar, SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi 

Yayınları), 1957, 8. Basım, sayfa 77-101. 

Kirgizkaya yazıkovedçeskaya nauka za 40 let, SSCB Kırgızistan Bilimler 

Akademisi Yayınları (Kırk Yıl İçinde Kırgız Dilbilimi, SSCB Kırgızistan Bilimler 

Akademisi Yayınları) 1957, 9. Basım, sayfa 5- 14. 

Kırgız til ilimi 40 cıl içinde (Kırk Yıl İçinde Kırgız Dilbilimi), 

Mugalimderge cardam, 1957 No:7 sayfa 33-40.

1958 

Kırgız tilindegi söz casooçu affikster, Kırgız SSR ilimder akademiyası 

(Kırgızcadaki Yapım Ekleri, SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları), 

Bişkek,1958 sayfa 68. 

Etiş// Azırkı kırgız tili: Söz türkümdörü (“Fiil” Günümüz Kırgız Dili 

Kitabının Kelime türleri ikinci bölüm) Bişkek, 1958 sayfa 88-118. 

Tataal sözdör cönündö (Birleşik Kelimelerle ilgili) Mugalimderge cardam, 

1958 No:4 sayfa 44-51. 

Maanileş koş sözdör cönündö kee bir maalımattar (Eş Anlamlı İkilemelerle 

İlgili Bazı Notlar), Mugalimderge cardam, 1958 No:8 sayfa 46-51. 

1959 

Adabiy tilibizdin kalıptanışına körköm çıgarmalardın roluna baylanıştuu kee 

bir maseleler (Edebi Dilin Oluşmasında Edebi Eselerin Rolüyle İlgili Bazı 

Meseleler), Alatoo, 1959 No:5 sayfa 115-122. 

Bizdin cetişikendikter cana mildetter (Bizim Başarılarımız ve Görevlerimiz), 

LENİNçil caş, 20Aralık 1959. 

1962 

Kommunistik koomdo uluttuk tilderdin ösüş özgöçölüktörü cönündögü 

maselege karata (Komünist Toplumunda Milli Dillerin Gelişimi), Komünist, 

Bişkek,1962 No: 1 sayfa 18-22. 

1963 

Russko kirgizkiy slovar’ lingvistiçeskih terminov (Proekt)-İzdatel’stvo SSCB 

Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları, (Rusça Kırgızca Lengüistik Terimler 

Sözlüğü (Proje)), Bişkek, SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları,1963 

sayfa 218. 

Kırgız tilinin bayışında orus tilinin rolu (Kırgız Dilinin Zenginleşmesinde 

Rusçanın Rolü), Mugalimder gazetası, 8 Ekim 1963. 

Praktikalık maanisi bar emgek (C. ŞÜKÜROV’un Kırgız Dilindeki Birleşik 

Kelimeler makalesine yazdığı eleştiri “Pratik Öneme Sahip Bir Eser”) Bişkek, İzd-vo 

SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları, 16 Kasım 1963.

1964 

Slovoobrazovaniye v kirgizkom yazıke (Kırgız Dilinin Kelime Yapımı), 

Bişkek, İlim, 1964, 331 sayfadır. 

Slovoobrazovaniye v kirgizkom yazıke (Kırgız Dilinin Kelime Yapısı), 

Bişkek, B.İ, 1964, sayfa 103. 

Kırgız tilinin garammatikası: Morfologiya (Kırgız Dilinin Dilbilgisi: 

Morfoloji Bölümü), (Yüksek Öğretim Kurumlarının Dil Bölümleri İçin Ders Kitabı) 

Bişkek, Kırgız mamlekettik okuu-pedagogikalık basması, 1964). 

Kratkiy obzor yazıkovıh i grafiçeskih osobennnostey materialov F. V. 

Poyarkova (F. V. Poyarkov’un Kaynaklarının Dil ve Yazım Özelliklerini Kısaca 

İnceleme), SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları, 1964, sayfa 77-104. 

Ponyatiye literaturnogo yazıka v kirgizovedenii (Kırgızcanın Dilbilimindeki 

Edebi Dil Anlayışı), Sovyetler Birliği kapsamında yapılmış olan bir konferansta 

sunulmuştur, Alma-Ata, 1964. 

1966 

O razvitii leksiki kirgizkogo yazıka za 40 let (Kırk Yıl İçersinde Kırgız 

Dilinin Kelime Bakımından Gelişimi), Kırgızistan SSCB ve Kırgızistan Komünist 

Partisinin 40. yılına İthaf edilmiş olan ilmi oturumda sunduğu rapor, Bişkek, 1966, 

sayfa 111. 

Osnovnıye tipı dvuyazıçiya na terrirorii Kirgizii (Kırgızistan İçersindeki İki 

Dilliliğin Esasları), Yüksek Öğretim Kurumları arasında düzenlenen İlk Dilbilim 

Konferansında sunmuştur, Bişkek 1966, sayfa 8-9. 

O nekotorıh tipah dvuyazıçiye v Kirgizii (Kırgızistan İçersindeki İki Dilliliğin 

Bazı Yönleri), SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları, 1966, No:2 sayfa 82- 

89. 

Okumuştuu cana işmer (Bilgin ve Faaliyet Adamı), Sov. Kırgızstan, 27 Aralık 

1966 (İ. K. AHUNBAYEV ile birlikte yazmıştır). 

1967 

O teoriçeskih osnovah printsipov razrabotki terminologiçeskoy leksiki 

(Terminolojik Kelimelerin Hazırlamasında Teorik Temeller), Bişkek, 1967 

Sovettik koomdun zor küçü (Sovyet Toplumunun Büyük Gücü), Kommunist, 

Bişkek, 1967 No: 10. 47-51 sayfalar.

Skazaniye kirgizkih rabsodov 1967 No:23 sayfa12 

1968 

Kırgız adabiy tilinin calpı eldik negizi cönündö (Kırgız Edebi Dilinin Genel 

Esasları Hakkında), Bişkek, İlim, 1968, 92 sayfa. 

Kırgız tili (Kırgız Dili): ( 9 ve 10. sınıflar için ders kitabı, yazarları: A. 

CAPAROV, E. ABDULDAYEV.) Bişkek, Mektep Yayınları,1968 144 sayfa. 

İkinci baskı, Bişkek, Mektep, 1969, 144 sayfa. 

Üçüncü baskı, Bişkek, Mektep, 1970, 144 sayfa. 

Dördüncü baskı, Bişkek, Mektep, 1971, 152 sayfa. 

O sostoyanii i zadaçah razrabotki terminologiçeskih slovarey v sovremennom 

kirgizkom yazıke (Modern Kırgızcadaki Terminolojik Sözlüklerin Durumları ve 

İşlevleri Hakkında) Kırgız Terminolojisinin Sorunları, Bişkek, 1968, sayfa:5-8. 

Uluu geniy cana gumanist A. M. Gorkiydin tuulganına 100 cıl toluşuna karata 

(Büyük Dahi ve Hümanist A. M. Gorki’nin Doğumunun 100 Yılına, Kırgızstan 

ayaldarı, 1968, No:3, 8-9. sayfalar. 

Birdiktüü terminologiyalık talaptar cönündö (Birleşik Terminolojik Talepler 

Hakkında), Mugalimder gazetası, 8 Aralık 1968. 

1970 

O leksiçeskom sostave kirgizkogo literaturnogo yazıka (Kırgızcanın 

Leksikolojik İçeriği Hakkında)/ Türkoloji Araştırmaları, Akademisyen K. K. 

YUDAHİN’in 80. yıl dönümüne armağan, Bişkek, 1970, sayfa:182-206. 

Kırgız tili cana adabiyatı sabaktarına koyuluuçu birdiktüü terminologiyalık 

talaptar cönündö (Kırgız Dili ve Edebiyatı Derslerinde Kullanılacak Terminolojik 

İhtiyaçlar Hakkında), Kırgız Dilinin ve edebiyatının öğretiminin kalitesini artırma 

üzerine II. ilmi konferans, Bişkek, 1970, sayfa 206-215. 

Akademik Konstantin Kuz’miç YUDAHİN: K 80-letiyu so dnya rojdeniya 

(Akademisyen K. K: YUDAHİN’in Doğumunun 80. Yılı Anısına), İzv. AN Kirg. 

SSR. (SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi Yayınları), 1970, No:3, sayfa: 94-96. 

Türkologiyaga baaluu salım (Türkolojiye Değerli Katkı/ A. T. KAYDAROV, 

Modern Uygurcayı Geliştirme, Almata, Bilimler Akademisi, Mugalimder 

gazetası,1969, sayfa:359.

Entsiklopediya cana terminologiya (Ansiklopedi ve Terminoloji), Kırgızistan 

Medeniyeti Dergisi, 11 Şubat. 

G. tyurkologiya kueşue litu vuhali jıçaç guzı (makale Dunganca yazılmıştır.) 

Almata, Nauka,1959 sayfa 359. 

1971. 

İlimiy tehnikalık cana koomduk-sayasiy terminderdin oruçsa-kırgızça 

sözdüktörün tüzüü cana tartipke keltirüü boyunça koldonmo (İlmi Teknolojik ve 

Siyasi Terimlerin Rusça Kırgızca Sözlüğünü Oluşturmak ve Düzenlemek için 

Kaynakça), İlim, Bişkek, 1971 76.sayfa. 

O sostayanii i zadaçah uporyadoçeniya kirgizkih natsional’nıh terminov 

(Kırgız Dilinin Milli Terimlerini Düzenlemenin Sorunları ve Durumları), Bilimsel 

Sempozyum, Bilim ve Terminoloji dilinin sorunları, Moskova, 1971 358-359. 

sayfalar. 

Ensiklopediya cana terminologiya (Ansiklopedi ve Terminoloji), Kırgız 

Terminolojisinin Sorunları, Bişkek, 1971, 3-14. sayfalar. 

O kirgizkih i mongol’skih leksiçeskih parallyah v toponomike (Toponomide 

Kırgızca ve Moğolca Kelimelerin Bilimsel Benzerlikleri), İzv. AN Kirg. SSR 

(SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi), 1971 No: 2 sayfa 108-111. 

O terminologii po doislamskim verovaniyam kirgizov (Kırgızların İslam 

Öncesi İnançlarındaki Terminolojileri Hakkında), İzv. AN Kirg. SSR (Kırgız SSCB 

Bilimler Akademisi), No:3 sayfa 76-80. 

SARTBAYEV Kalkabay Kalıkoviç / K 60-letiyu so dnya rojdeniya (S. K. 

Kalıkoviç’in Ölümünün 60. Yıl Dönümüne), İzv. AN Kirg. SSR (SSCB Kırgızistan 

Bilimler Akademisi), No:4 sayfa:100. 

Matematikalık terminderdi kotoruu prentsipterine karata (Matematik 

Terimlerini Çevirmenin Prensipleri Üzerine), Mugalimder gazetası, 22 Aralık 1971. 

1972 

Russko-Kirgizkiy slovar’ lingvistiçeskih terminov (Dilbilim Terimlerinin 

Rusça Kırgızca Sözlüğü), Bişkek, İlim,1972, 425. sayfa. 

Yazık nauki, kul’tur i prosesa/ O mirovom znaçenii russkogo yazıka (Bilim, 

Medeniyet ve Sürecin Dili/ Rus Dilinin Dünyadaki Yeri), Sov. Kirgiziya, 15 Haziran 

1972.(K. KARAKAYEV ve B. CAMGIRÇINOVAile birlikte hazrılanmıştır.)

İlimdin, madaniyayattın cana protsesstin tili (Bilim, Medeniyet ve Gelişimin 

Dili), Sov. Kirgiziya, 15 Haziran 1972. 

Slovar’Mahmuda Kaşgari kak istoçnik dnya izuçeniya leksiki kirgizkogo 

yazıka v istoriçeskom plane: / K 900-letiyu slovarya Mahmuda Kaşgari (Kırgızcanın 

Leksikolojisini Öğrenmede Kaşgarlı Mahmut’un Sözlüğünün Önemi, Kaşgarlı 

Mahmut’un Sözlüğünün 900. Yıl Dönümüne), Sov. Tyurkologiya, 1971, No:1 sayfa: 

43-46. 

Yazık nauki, kul’tırı i progressa (İlim, Medeniyet ve Gelişiminin Dili)/ Kırgız 

Okullarında Rusça, 1972, No: 5-6, sayfa: 1-4. 

Kırgız tilindegi antroponimder cönündö kee bir pikirler/ Voprosı kirgizkoy 

terminologii (Kırgızcadaki İnsan Adları Hakkında Bazı Görüşler/ Kırgız Dili 

Terminolojisinin Sorunları), Bişkek, İlim, 1972 sayfa: 137-148. 

Uluttuk terminalogiyalık sistemalardı izildöönün kezektegi mildetteri (Milli 

Terminolojik Sistemleri Araştırmanın Amaçları), Bişkek, 1972, sayfa 3-12. 

Sovremennaya kirgizkaya terminologiya (Modern Kırgız Terminolojisi), Sov. 

Tyurkologiya 1972 sayfa 72-77. 

1973 

Rojdeniya novıh slov (Yeni Kelimelerin Doğuşu), Sovyet Kırgızistan, 10 

Nisan 1973. 

1974 

Siz cana sizdin balañızdın atı (Siz ve Sizin Oğlunuzun Adı), Kırgızstan 

ayaldarı, 1974 No: 6 sayfa 14-15. 

Tıbıştık almaşuu kubuluşunun sinonimdeş sıñnar maanilüü koş sözdördün 

payda boluşundagı rolu (Ses Değişimi Olayının İkilemelerin Ortaya Çıkmasındaki 

Rolü)İzv. AN Kirg. SSR. 1974. 

Kırgız Sovet entsiklopediyası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Kırgızstan 

madaniyatı, 6 Haziran 1974 (Röportaj yapan: K. Saktanov). 

İlimge arnalgan ömür: Akademik B. M. Yunusaliyevdin tuulganına 60-cıl 

toldu (Bilime Adanan Ömür, B. M. YUNUSALİYEV’in Doğumunun 60 Yıl Oldu) 

Kırgızstan madaniyatı, 4 Ocak 1974 (T. K. AHMETOV, S. MUSAYEV ile birlikte.).

Kırgız entsiklopediyasının tildik özgöçölügü cana aga koyuluuçu talaptar 

(Kırgız Ansiklopedinsin Dil Özelliği ve Ondan Beklentiler), Kırgız Medeniyeti 6 

Haziran 1974. №:6 76.79. sayfalar. 

O kirgizkih i mongol’skih leksiçeskih parallelyah po toponimike 

(Toponomide Kırgız ve Moğol Benzerlikleri Hakkında), (12. Altay Konferansı 

Kaynakları, Berlin, 1969), 1974 yılında yayınlanmıştır. Sayfa 459-463. 

1975 

O strukturno-morfologiçeskih osobennostyah kornevıh morfem tipa GS v 

kirgizkom yazıke (Kırgızcadaki Temel Morfemlerin Morfolojik Özellikleri 

Hakkında), Sov. tyurkologiya, 1975, No:5, sayfa:75-81. 

Mahmut Kaşgarinin Divanı ve Kırgız Dili Tarihinin Bazı Sorunları, Ankara, 

Ankara Üniversitesi Yayınları, 1975 sayfa: 447-453. 

İz opıta sozdaniya kirgizkih terminologiçeskih slovarey (Kırgızcanın 

Terminolojik Sözlüklerini Oluşturmada Tecrübe), Sov. tyurkologiya ve SSCB’de 

Türk Dilini Geliştirme, Almata, 1976, sayfa: 278-280. 

Kodeks Kumanikus/ Kırgız sovet entsiklopediyası, Bişkek, 1976, 1. cilt 292. 

sayfa. 

Bayırkı türk tilderi (Eski Türk Dilleri), Kırgız Sovet entsiklopediyası, Bişkek, 

1976, 1. cilt sayfa:391-392. 

Birikken sözdör (Birleşik Kelimeler) 

Kırgız sovet entsiklopediyası, Bişkek, 1976, 1. cilt 496. sayfa. 

Bayırkı türk cazma estelikteri (Eski Türk Yazma Yazıtları), Kırgız Sovet 

entsiklopediyası, Bişkek, 1976, 1. cilt, 396. sayfa. 

Terminologiçaskaya rabota v Kirgizii (Kırgızistan’da Terminolojik 

Çalışmalar), Değişik Sözlüklerin Terimlerini İncelemenin Sorunları, Leningrad, 

1976, sayfa: 261-263. 

Tunguç entsiklopediyanın brinçi tomu (İlk Ansiklopedinin Birinci Cildi), 

Sov. Kırgızstan, 19 Eylül 1976. 

1977 

Areal’nıy “C” v kirgizkom yazıke (Kırgızcada Bölgesel “S”), Kırgızcanın 

Diyalektolojisi ve Tarihi ile İlgili Sorunlarla İlgili Konferans, Moskova, 1977, 

sayfa:43-44.

Tunguç entsiklopediyabız: Kırgız sovet entsiklopediyası (İlk 

Ansiklopedimiz: Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Kırgızstan ayaldarı, 1977 No: 5 

sayfa: 9-10. 

Alippeden- Entsiklopediyaga çeyin (Elifba’dan Ansiklopediye Kadar), 

Komünist, 1977, No:12 sayfa:60-61. 

KSE- el kızmatında (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Halkın Hizmetinde), 

Kırgızistan Madaniyatı, 22 Aralık 1977, (Yazarlar: S. CİGİTOV, T. ABDILDAYEV, 

S. DORCENOV, K. İSAYEV, A. KAKİYEV, M. SULTANOV, D. 

KAZAKBAYEV, N. KULMATOV, B. Ö. ORUZBAYEVA). 

Mesto iranskih leksiçeskih zaimstvovaniy v sovremennom kirgizkom yazıke 

(Modern Kırgızcada İran Leksikolojisinin Yeri), Uluslararası Altay Konferansı, 

Helsinki, 7-11 Haziran 1976 sayfa 205-211. 

1978 

Sovettik ayaldar- kommunizmdin aktivdüü kuruuçuları (Sovyet Kadınları/ 

Komünizmin Aktif Kurucuları), (8 Mart Kadınlar Günü Dolayısyla) Bişkek, SSCB 

Kırgızistan Bilim Derneği, 1978 sayfa 12. 

Kırgız tili // Kırgız Sovet entsiklopediyası (Kırgız Dili/ Kırgız Sovyet 

Ansiklopesi), Bişkek, 1978, 3. cilt, sayfa: 606, 607. 

O kirgizkoy sovetskoy entsiklopedii (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Hakkında/ 

Metodolojik Kaynaklar), Moskova, 1978, 11. 12. baskı, sayfa 18-19. 

Orus tili – SSSR’de ulut aralık katnaştın maanilüü kuralı (Rus Dili/ SSCB’de 

Uluslararası İlişkilerin Önemli Aracı), Sov. Kırgızistan, 28 Temmuz 1978. 

Ot bukvarya do entsiklopedii (Abeceden Ansiklopediye), Veçerniy Bişkek, 

18 Ağustos 1978. 

Kırgız sovet entsiklopediyası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Sov. Kırgızstan, 

13 Aralık 1978. 

Kırgız sovet entsiklopediyası, (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Mugalimder 

gazetası, 13 Aralık 1978. 

Kırgız sovet entsiklopediyası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Kırgızstan 

madaniyatı, 21 Aralık 1978.

1979 

Velikaya Oktyabr’skaya revolyutsiya i sostsial’nıye preobrazovaniya (Ekim 

İhtilali ve Sosyal Eğitimin Yenilenmesi), Bişkek, 1979, sayfa:90-114. 

İzuçat’ problemı yazıkogogo stroitel’stva (Dil Yapısının Sorunlarını 

Öğrenme), Bişkek, 1979, sayfa:70-73. 

Razvitiye pis’mennosti v Kirgizii i formirovaniye literaturnogo yazıka 

(Kırgızistan’da Yazı ve Edebiyat Dilinin Şekillenmesindeki Gelişmeler), Bişkek, 

1979, sayfa: 101-107. 

Kırgız Sovet entsiklopediyası – bilim bulagı (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi 

Bilginin Kaynağıdır), El Agartuu, 1979. No:1 sayfa: 57-62. 

Bekem tınçtık- düynö elinin tilegi (Dünya Halklarının İsteği Sürekli Huzur), 

Leninçil caş, 26 Haziran 1979. 

1980 

Kırgız adabiy tilinin grammatikası: (Kırgız Edebi Dilinin Dilbilgisi), 1. kısım 

Fonoloji ve Morfoloji, Bişkek, İlim, 1980 sayfa: 540.(Yazarlar: K. K. 

SARTBAYEV, K. K. AHMATOV, S. KUDAYBERGENOV, A. DURSUNOV, M. 

MURATALİYEV, C. MURATALİYEVa, S. DAVLETOV, B. TOYÇUBEKOVA, 

E. ABDULLAYEV, D. İSAYEV, C. SIDIKOV, B.Ö. ORUZBAYEVA). 

İz opıta sozdaniya kirgizkih terminologiçeskih slovarey (Kırgızca 

Terminolojik Sözlükleri Hazırlama Tecrübelerinden), Modern Türkolojinin 

Sorunları, Almata, 1980, sayfa:168-170. 

“Manas” istoçnik dlya izuçeniya leksiki kirgizkogo yazıka v istoriçeskom 

plane ( “Manas” Kırgızcanın Leksikolojisini Araştırmada Kaynakça), Taşkent, 1980, 

sayfa:186-187. 

O sobstvennıh imenah v epose “Manas”// Onomastika Sredney Azii (Manas 

Destanındaki Özel İsimler Hakkında/ Orta Asya’nın Onomastiği), 2. baskı, Bişkek, 

1980, sayfa: 67-80. 

Grammatikalık terminderdin kırgızça-orusça sözdügü: (Dilbilgisi 

Terimlerinin Kırgızca Rusça Sözlüğü), Bişkek, Mektep, 1981, sayfa 104. 

Moguçiy faktor natsional’no-yazıkogogo razvitiya (Milli Dili Geliştiren Güç 

Kaynakları), Bişkek, Kırgızstan, 1981, sayfa:314. (Yazarlar: K. N. KULMATOV, A. 

K. KALKULOV, S. T. TABUŞAYEV, Y. D. BEŞELİYEV, E. ABDULDAYEV, C.

Osmanova, T. K. AHMATOV, A. İ. VASİLYEV, K. S. ÇONBAŞOV, A. O. 

ORUZBAYEV, E. K. OZMİTEL, A. E. İZMAİLOV, S. USENALİYEV, A. 

TURSUNOV, S. SARTBAYEV, B. ÖMÜRALİYEV, L. M. ŞEYMAN, G. S. 

ZENKOV). 

Osnovnıye problemı sovremennogo kirgizkogo yazıka (Modern Kırgızcanın 

Temel Sorunları), İzv. AN Kirg. SSR (SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi), 1981, 

No:5 Sayfa: 85-87. 

Ob areal’nom s-Z v kirgizkih dialektah (Kırgız Lehçesindeki Gerçek 

Olmayan “Z” Hakkında, İzv. AN Kirg. SSR. (SSCB Kırgızistan Bilimler 

Akademisi), 1981, No:5 Sayfa: 85-87. 

Ot azbuki do entsiklopedii (Elifbadan Ansiklopediye Kadar), Sov. 

Kırgızistan, 20 Ocak 1981. 

1982 

Kirgizkiy yazık / Kirgizkaya sovetskaya sotsialistiçeskaya respublika (Kırgız 

Dili) Kirgizkaya sovetskaya entsiklopediya, Bişkek, 1982, sayfa 347-350. 

Kırgız sovet entsiklopediyası- Kırgız madaniyatının küzgüsü (Kırgız Sovyet 

Ansiklopedisi Kırgız Medeniyetinin Aynası), Kırgızstan ayaldarı, 1982, №:6, 19-20. 

sayfalar. 

Yubileynıy tom: O kirg. sov. entisklopedii (Jübile Cildi: Kırgız Sovyet 

Ansiklopedisi Hakkında)1982, №:24, sayfa 2. 

Entsiklopediya el kızmatında (Ansiklopedi Halk Hizmetinde), Röportaj 

yapan: R. Masırkanov, Sov. Kırgızstan, 28 Aralık 1982. 

1983 

Kırgız terminologiyası (Kırgız Terminolojisi), Bişkek, 1983, 168. sayfa. 

Kırgız leksikasının bayışına orus tilinin taasiri (Kırgızca Leksikolojinin 

Gelişiminde Rusçanın Etkisi), Kommunist, Bişkek, 1983, №:7, sayfa 41-46. 

Otrajeniye leksiçeskogo svoyebraziya kirgizkogo yazıka v pamyatnikah 

material’noy kul’turı (Anıtlardaki Kırgız Dilinin Leksikolojik Özelliklerinin 

Yansıması), 1983, sayfa 63. 

Yurta (Boz üy) jilişe koçevnika (terminı yurtı) (Çadır Göçebelerin Yaşam 

Alanı), Bişkek, 1983, Sayfa 22-23.

Bolot Murataliyeviç YUNUSALİYEV // Sov. Tyurkologiya,1983, №:5, sayfa 

99-100. 

Kırgız tilinin programması: 4-10 Klasstar üçün (Kırgız Dilinin Programı 4- 

10. Sınıflar İçin.), (Kırgız SSCB Milli Eğitim Bakanlığı. Kırgız Pedagoji Araştırma 

Enstitüsü), Bişkek, Mektep, 51 sayfa.(Yazarları: AHMATOV T. K., DAVLETOV S. 

A., CAPAROV A. J., İMANOV A. İ., OSMANKULOV A. O., MURATALİYEVA 

J. M., B. Ö. ORUZBAYEVA). 

Otrojeniye leksiçeskogo svoyeobraziya kirgizkogo yazıka v pamyatnikah 

material’noy kul’turı (Anıtlardaki Kırgız Dilinin Leksikolojik Özelliklerinin 

Yansıması), 3-6 Haziran 1983 sayfa 63. 

Problemı vzaimoobogoş’eniya leksiki (Leksikolojiyi Karşılıklı 

Zenginleştirme Meseleleri), Mugalimder gazetası, 8 Haziran 1983. 

Russkiy yazık i problemı obogoş’eniya leksiki kirgizkogo yazıka (Rus Dili ve 

Kırgız Dilinin Kelimelerini Zenginleştirme) Mayıs 1983, Bişkek sayfa 88-85. 

Alippeden- entsiklopediyaga çeyin (Elifba’dan Ansiklopediye Kadar), 

Bişkek, 1984, 104-105. sayfalar. 

Kırgız SSRi.- Güldögön sotsialistik respublika: “Kırgız Sovettik Sotsialistik 

Respublikası” dep atalgan Kırgız cana orus tilindegi bir tomduk entsiklopediya 

cönündö (SSCB Kırgızistan’ı Gelişmiş Sosyalist Cumhuriyet: SSCB Kırgız Sovyet 

Sosyalist Cumhuriyeti Adındaki Kırgızca ve Rusça Tek Ciltlik Ansiklopedi 

Hakkında), Kommunist, 1984, №:4. sayfa 24-30. 

Uçurdun talabına ündöş: (Zamanın Talebinin Sesi) Kırgız sovet 

entsiklopediyası, Kırgıztan ayaldarı, 1984, №: 11. 13 sayfa. 

Orus tilinin cagımduu taasiri (Rus Dilinin Yararlı Tesiri), Sov. Kırgızstan, 5 

Haziran 1984. 

Ves’ spektr znani: O leksiki kirgizkogo yazıka (Tüm Bilimlerin Toplamı: 

Kırgızcanın Kelimeleri Hakkında), Sov. Kırgıztan, 27 Haziran 1984. 

1985 

Bolot Murataliyeviç YUNUSALİYEV// Tandalgan emgekter (Seçme 

çalışmaları), Bişkek, 1985, sayfa 3-8. (Ş. CAPAROV ile).

Yurta-jiliş’e koçevnika: Tyurkologiçeskiye issledovaniya (Çadır Göçebenin 

Yaşam Yeri: Türkoloji Araştırmaları), Bişkek, 1985, sayfa 42-47. (M. A. Yusupov 

ile birlikte). 

Ob odnom kirgizskom etnoantroponime // Onomastika Kirgizii (Bir Kırgıza 

Ait Özel İsim Hakkında// Kırgızistan Onomastiği), Bişkek, 1985, sayfa 116-118. 

“Manas”- istoçnik dlya izuçeniya leksiki kirgizkogo yazıka v istoriçeskom 

plane (Kırgız Dilinin Kelimelerinin Tarihi Araştırmak için Kaynak Olarak “Manas” 

Destanı), Tyurkskoye yazıkoznaniye, Taşkent, 1985, sayfa 304-309, (Z. 

MUSABAYEVA ile birlikte). 

Bizdin interv’yu: Kırgız SSR’nin akademigi KSE’nin baş redaktoru B. O. 

ORUZBAYEVA menen mayek (Bizim Röportajımız: SSCB Bilimler Akademisinin 

Akademisyeni Kırgız Sovyet Ansiklopedisinin Baş Redaktörü Olan ORUZBAYEVA 

ile Sohbet), Kırgızstan ayaldarı, 1985, 1-2-3-6. 

1986 

Printsipi postroyeniya istoryaçeska grammatiki kirgizkogo yazıka i 

harakteristika yeyo materialov (Kırgız Dili Tarihinin Dilbilgisinin Oluşum 

Prensipleri ve Onun Kaynaklarının Karakteristik Özellikleri), Tyurkologiçeskiye 

issledovaniya, Bişkek, 1986, sayfa 9-17. 

Eto bıl şedrıy talant (Bu Mert Yetenekliydi)// russkiy yazık i literatura v 

kirgizkoy şkole (Kırgız Okullarında Rus Dili ve Edebiyatı), 1986, No:6 sayfa 47. 

1987 

Grammatika kirgzikogo literaturnogo yazıka/Fonetika i morfologiya (Kırgız 

Edebi Dilinin Grameri), Bişkek, İlim, 1987, 402 sayfa. (Yazarlar: A. ORUZBAYEV, 

O. V. Zaharova, D. İSAYEV, E. A. ABDULDAYEV, K. K. SARTBAYEV, C. 

SIDIKOV, S. KUDAYBERGENOV, A. TURSUNOV, B. ÜMETALİYEVA, S. 

DAVLETOV, C. MURATALİYEVa, N. ÇEÇEYBAYEVA, M. MURATALİYEV, 

B. TOYÇUBEKOVA). 

Leksiçeskiye paralleli v kirgizkom i yujno-sibirskih yazıkah v svete ih 

istoriko- kulturnıh obş’nostey (Kırgız ve Güney Sibirya Dillerinin Tarihi Kültürel 

Alanda Leksikolojik Benzerlikleri), Sov. Tyurkologiya, 1987, No: 3, sayfa 20-26. 

Ayal cana Oktyabr’(Kadın ve Ekim İhtilali), Kırgızstan ayaldarı, 1987, 

No:112, 2-3. sayfalar.

Orfografiya erecelerinin cagdayında (Yazım Kurallarının Durumu), 

Kırgızstan madaniyatı, 8 Ocak 1987, 2-4. sayfalar. 

Kalk kazınasına kaydıgerlik bolbosun: kün tartibindegi masele: (Halk El 

Yazmalarının Bilimsel Önemi, Bunları Koruma ve Fondunu Zenginleştirme 

Meselesi), Kırgıstan madaniyatı, 5 Mart 1987, No: 10. 10-11. sayfalar (Yazarları: V. 

M. PLOSKIH, S. KAYIPOV). 

Til madaniyatı cana terminalogiya (Dil Medeniyeti ve Terminoloji), 

Mugalimder gazetası, 22-26-29 Mayıs 1987. 

1988 

Razgovornik russko-kirgizkiy –Kırgızça orusça süylöşmö (Kırgızca Rusça 

Konuşma Kitabı), Bişkek, 1988, 384 sayfa. 

Rusko-kirgizkiy slovar’ (13500 kelime) Bişkek, Kırgız sovet 

entsiklopediyasının başkı redaktsiyası 1988, 480 sayfa.(R. P: HAVAN, C. 

ŞUKUROV, Yu. Ya. YANŞANSİN ile birlikte). 

Printsipı postroyeniya istoriçeskoy grammatiki kirgizkogo yazıka i 

harakteristika yeyo materialov, Voprosı Sovetskoy tyurkologii (Kırgız Dilinin Tarihi 

Dilbilgisinin Oluşma Prensipleri ve Onun Kaynaklarının Karakteristik Özelliği), 

Aşkabad, 1988, sayfa 43-49. 

Kazak tilinin tüsindirme sözdigi (Kazak Dilinin Açıklamalı Sözlüğü), Sov. 

Tyurkologiya, 1988, No: 5, sayfa 103-104. 

U istokov kirgizkogo yazıkoznaniya: // O pervom issledovatele kirgizkogo 

yazıka Prof. K. Tınıstanove (Kırgız Dilbiliminin Başında: Kırgız Dilinin İlk 

Araştırmacısı Prof. Dr. K. TINISTANOV Hakkında), Sov. Kirgiziya, 9 Ekim 1988. 

Okumuştuular menen mugalimder birgeleşip isteşse (Bilim Adamları ile 

Öğretmenler Birlikte Çalışırlarsa), Mugalimder gazetası, 26 Şubat 1988. 

1989 

Za vsemirnoye razvitiye tyurkskogo yazıkoznaniya v novıh obş’estvennıh 

usloviyah sovetskoy deystvitel’nosti (Türkçe Dilbilimin Sovyetlerin Sosyal 

Şartlarında Dünyaca Çapında Gelişmesi), Sov. Tyurkologiya, 1989, №: 1 sayfa 3-15. 

Uluttuk tilge- mamlekettik status (Milli Dile Devlet Statüsü), Sov. 

Kırgızstan,21 Mayıs 1989.

Mezgilge ündöş masele (Cumhuriyetimizdeki Kaynak Sularının Adlarını 

Düzenleme), Kırgızstan madaniyatı, 1 Haziran 1989, 3 sayfa. 

1990 

Konstantin Kuz’miç YUDAHİN, K 100-letiyu so dnya rojdeniya 

(Doğumunun 100.Yıl Dönümü için), Sov. Tyurkologiya, 1990, №: 6, sayfa 101- 

1006. 

Ene tildin mamlekettik statusu emnege mildettendiret? (Ana Dilin Olması Ne 

Gibi Yükümlülükler Getiri?), El agartuu, 1990, №:3, 7-10. sayfalar. 

Jizn’ otdannaya slovu (Söze Harcanan Ömür): Segodnya ispolnyayetsya 100 

let so dnya rojdeniya K. K. Yudahina (Bügün K. K. YUDAHİN’in doğumunun 

100.yıldönümü), Sov. Kırgızstan, 31 Mayıs 1990. 

Tagdırıbız- tandagan colubuz (Kaderimiz- Seçtiğimiz Yol), Sov. Kırgızstan 

18 Ağustos 1990. 

Aytuuga tuura kelgen kee bir oylor… (Söylenmesi Doğru Olan bazı 

Fikirler…), Sov. Kırgıztan, 25 Eylül 1990. 

1991 

Razgovornik russko-kirgizkiy (Rusça Kırgızca Konuşma Kitabı), Bişkek, 

Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1991, 240 sayfa.(R. B. 

Bekjanova, R. P: Havan ile birlikte). 

Kasım TINISTANOV – Kırgız til ilminin negiz saluuçusu ( Kırgızca 

Dilbilimin Temellerini Atan Kasım TINISTANOV.), 17-18 Ekim 1991, Bişkek, 9 

sayfa. 

Sözdön işke ötsök bolo…(Konuşmadan İşe Geçelim), Kırgız tuusu, 18 

Ağustos 1991. 

1992 

Kırgız adabiy tili üçün cazuu erecelerinin taktıgı zarılbı? (Kırgız Edebi Dili 

için Yazı Kuralının Gereği Var mı?), Kırgız tuusu, 28 Ocak 1992. 

Nooruzbu ce cılacıraşbı? (Nevruz mu Yoksa Yıl Dönümü mü?), Kırgız tuusu, 

5 Mart 1992, 

Komu ono nujno, takoye vseobş’eye sredneye? (Kim için Önemli Böyle 

Genel Orta), Slova Kırgıztana, 26 Mart 1992 (R. Hvan ile birlikte).

Slovesnıy meç – ne orudiye sozidaniya (Sözlü Kılıç Yaratıcılığın Kuralı 

Değil), Slovo kırgıztana, 16 Eylül 1992. 

Tınıstanovdun cibek colu (TINISTANOV’un İpek yolu), Kırgız madaniyatı, 

26 Kasım- 3 Aralık 1992. 

1994 

K. Tınıstanovdun ene tilibiz, kırgız tili degen emgekterin sebat basmasınan 

çıgaruuga dayardap, aga baş söz cazgan (Kasım TINISTANOV’un Ana Dilimiz 

Kırgız Dili, adlı eserlerini Sebat Matbaasında çıkarmaya hazırlamış; bir de baş söz 

yazmıştır). 

2000 

Söz kuramı (Kelime Yapısı). 

2004 

Kırgız tililimi (Kırgız Dilbilimi). 

Retsenziya cana otzıvdar (Tenkit ve İtirazlar), 2004, 25 sayfa. 

Mamleketik tildin örkündöö keleçegi (Milli Dilin Gelişimi) Entsikl. basması, 

Bişkek, 2004. 

2006 

Mamleketttik tildi mıyzamdı işke aşıruu boyunça toskoolduktar.(Milli Dili 

Kurallı Olarak Yoluna Koymada Engeller), Milli Üniversite Haber Bülteni, 2006. 

1916’daki ürkün cönündö Azamat Atlaydın makalası turaluu (1916’daki 

Sürgün Hakkında Azamat Altay’ın Makalesiyle İlgili), Akademinin Haber Bülteni, 

2007 

Mamlekettik tildi koldonuuda keltirilip catkan kemçilikter (Milli Dili 

Kullanmada Ortaya Çıkarılan Sorunlar), Mahmut Kaşgari Çıgış universiteti İlim 

jurnalı, 2007.

B. Ö. ORUZBAYEVA’nın Redaktörlüğünü Yaptığı Eserler: 

1951 

Gorkiy A. Makalalar cana pamfletter (Makaleler ve Yergiler), Bişkek, Kırgız 

basması, 19851, 249 sayfa. 

1955 

ŞUKUROV D., YANŞANSİN Yu. Ya. Russko-kirgizkiy slovar’ dlya şkol- 

Oruçsa-Kırgızça sözdük, mektepter üçün, (İlkokullar İçin Kırgızca Rusça Sözlük) 

Bişkek, Kirgosuçpedgiz, 1955, 360 sayfa. 

To je; 2-e izd.- (A.G.E. 2. Baskı)Bişkek, Mektep, 1964, 668 sayfa. 

T oje 3-ye izd- (A.G.E. 3.Baskı)Bişkek, Mektep, 1975, 665 sayfa. 

1957 

YUDAHİN K. K., Russko-kirgizskiy slovar’ (Rusça Kırgızca Sözlük), 1957, 

992 sayfa. 

KUDAYBERGENOV S., Kırgız tilindegi söz özgörtüü sisteması 

(Kırgızcadaki Kelime Yapımı Sistemi), Bişkek, İzd-vo AN Kirg. SSR (SSCB 

Kırgızistan Bilimler Akademisi), 1957, 120 sayfa. 

1960 

KUDAYBERGEN S., Kırgız tilindegi at atooçtor (Kırgızcadaki Zamirler), 

Bişkek,İzd-v o AN Kirg. SSR (SSCB Kırgızistan Bilimler Akademisi), 1960 81 

sayfa. 

1964 

Kırgız tilinin grammatikası: (Morfologiya) Kırgızcanın Dilbilgisi (Morofloji), 

Bişkek, 1964, Kırgızmambas, 380 sayfa. 

1966 

KARASAYEV H. K., Kırgız tilinin orfografiyalık sözdügü (Kırgızcanın İmla 

Kılavuzu), Bişkek, Mektep, 1966, 764 sayfa. 

1968 

Kırgız terminologiyasının maseleleri (Kırgız Terminolojisinin Meseleleri), 

Bişkek, İlim, 1968, 71 sayfa.

1969 

KARASAYEV K. H.,Orfografiyalık sözdük (İmla Kılavuzu) (İlkokullar için), 

İlk baskısı Bişkek, 1969 Mektep 196 sayfa. İkinci Baskısı, Bişkek, Mektep, 1969, 

196 sayfa. 

1970 

Türkologiyalık izildöölör (Türkoloji Araştırmaları), ( Akademisyen K. K. 

YUDAHİN’in 80. Yılına Hediye Edilen Makaleler Kitabı), Bişkek, İlim, 1970, 262 

sayfa (Kırgızca ve Rusça redaktörlerinden biri). 

1971 

KARASAYEV H., KARASAYEVA A., Tügöylüü sözdör (Dublettüü 

sözdördün spravoçnigi) po pravopisaniyu dubletnıhn slov.( Kılavuzu). 

Kırgız terminologiyasının maseleleri (Kırgız Terminolojisinin Sorunları), 

Bişkek, İlim, 1971, 70 sayfa (Kırgızca ve Rusça). 

1972 

Kırgız terminologiyasının maseleleri, Bişkek, İlim, 1972, 164 sayfa (Kırgızca 

ve Rusça). 

1977 

Kırgız Sovet Entsiklopediyası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), 2. cilt, Bişkek, 

Kırgız Sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1977, 672 sayfa. 

1978 


Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1978, 640 sayfa. 

1979 



1980 




Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1980, 656 sayfa.

1981 

Moguçiy faktor natsional’no- yazıkogogo razvitiya (Milli Dili Geliştiren Güç 

Kaynakları), Bişkek, Kırgıztan, 1981, 314 sayfa. 

Kırgız Sovet Entsiklopediyası: Alfavittik körsötküç (Kırgız Sovyet 

Ansiklopedisi: Alfabetik Gösterge), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı 

redaktsiyası, 1982, 436 sayfa. 

Kirgizkaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya respublika: Entsiklopediya (Kırgız 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti: Ansiklopedi), Bişkek, Kırgız sovet 

entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1982, 448 sayfa. 

1983 

KARASAYEV H. K. Orfografiyalık sözdük (İmla Kılavuzu), Bişkek, Kırgız 

sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1983, 576 sayfa. 

Kırgız tilinin programması,: 4-10. Klastar üçün (Kırgızcanın Programı: 4-10. 

sınıflar için) (Kırgız SSC Eğitim Bakanlığı , Kırgız Pedagojik İlim Araştırma 

Enstitüsü) Bişkek, 1983, 51 sayfa. 

Uluu Oktyabr’ sotsialistik revolyutsiyası: Entsiklopediyası (Büyük Sosyalist 

Ekim Devrimi: Ansiklopedi), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı 


1984 

Frunze: Entsiklopediya (Bişkek: Ansiklopedi), Bişkek, Kırgız sovet 

entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1984, 288 sayfa. 

Sovettik entsiklopediyalık sözdük 1- cilt (Sovyet Ansiklopedi Sözlüğü 1. 

cilt), Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1984, 556 sayfa. 

1985 

Sovettik entsiklopediyalık sözdük 2- cilt (Sovyet Ansiklopedi Sözlüğü 2. 

cilt), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1985, 656 sayfa. 

Moldobayev İ. B., Otrajeniye etniçeskih svyazey kırgızov v epose Manas 

(Manas Destanındaki Kırgızların Etnik İlişkilerinin Yansımaları), Bişkek, İlim, 1985, 

111 sayfa. 

YUNUSALİYEV B. M., Tandalgan emgekter (Seçme Çalışmalar), Bişkek, 

İlim, 1985, 509 sayfa (Ş. CAPAROV ile birlikte).

1986 

Sovettik entsiklopediyalık sözdük 3- tom (Sovyet Ansiklopedik Sözlüğü 3. 

cilt), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1986, 664 sayfa. 

KARASAYEV H. K., Özdöştürülgön sözdör: Sözdük (Alıntı Kelimeler: 

Sözlük), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1986, 424 

sayfa. 

1987 

Sovettik entsiklopediyalık sözdük 4- tom (Sovyet Ansiklopedik Sözlüğü 4. 

cilt), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası,1987,424 sayfa. 

Geografiyalık entsiklopediyalık sözdük: Düynönün geografiyalık atooloru 

(Coğrafî Ansiklopedik Sözlük: Dünya Toponomisi), Bişkek, Kırgız sovet 


Frunze: Entsiklopediyası (Frunze: Ansiklopedisi), Bişkek, Kırgız sovet 


Oşskaya oblast: Entsiklopediya (Oş Bölgesi: Ansiklopedi), Bişkek, Kırgız 

sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1987, 448 sayfa. 

1988 

Ukuk: Kıskaça Entsiklopediya (Hukuk: Kısaca Ansiklopedi), Bişkek, Kırgız 

sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1988, 496 sayfa. 

Russko-kirgizkiy slovar’-Orusça-kırgızça sözdük: 13 500 söz (Rusça Kırgızca 

Sözlük 13 500 kelime), (B. Ö. ORUZBAYEVA, R. P. HAVAN, C. Ş. ŞUKUROV, 

Yu. Ya. YANŞANSİN ile birlikte), Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı 


1989 

Üy tiriçiligi kıskaça entsiklopediyası (Ev Yaşamı Kısaca Ansiklopedi) 

Bişkek, Kırgız sovet entsiklopediyasının başkı redaktsiyası, 1989,630 sayfa. 

1991 

SIDIKOV S., MUSAYEV S., DIYKANOV Ç, TOLUBAYEV M., Kırgız 

tilinin tarıhıy leklsikasının oçerkteri (Kırgızcanın Tarihi Leksikolojisinin Dönemleri), 

Bişkek, İlim, 1991, 227 sayfa.

1992 

SADIKOV T., Osnovı kırgızkoy fonologii i morfologii (Kırgızcanın Fonoloji 

ve Morfolojinin Temeli), Bişkek, İlim, 1992, 157 sayfa. 

ORUZBAYEVA’nın Danışmanlığında Hazırlanan Doktora Tezleri 

1967 

BAHDICSNOVA Rabiga, Omonimı v kigizkom yazıke (Kırgızcadaki Eş 

Sesler), Bişkek, 1967. 

1969 

OSMONOVA Cusakan, İdiomı v kırgızkom yazıke (Kırgızcadaki 

Deyimler),1969, Bişkek. 

1971 

SURANÇİYEVA Bulbul, Sinonimı v kırgızkom yazıke (Kırgızcada Eş 

Anlamlılar), 1971, Bişkek. 

İSABEKOVA Acar, Obşestvenno-politiçeskaya terminologiya v kırgızkom 

literaturnom yazıke i voprosı yeyo uporyadoçeniya (Kırgız Dilindeki Kamuoyu ve 

Politika Terimleri ve Bunları Düzenleme Meseleleri ) Bişkek, 1971. 

ÇERNIŞEVA Yulya İvanovna, Leksiçeskiye zaimstıvovaniya iz kırgızkogo 

yazıka v yazıke mestnoy russkoye periodiki (Kırgızcadan Rusça Yerli Basına 

Aktarılan Leksikoloji), Bişkek, 1971. 

1978 

BAZARKULOVA Tokon, Formirovaniye i razvitiye kırgızkoy 

biologiçeskoye terminologii (Kırgız Biyoloji Terimlerinin Oluşumu ve Gelişimi), 

Bişkek,1978. 

MUSABAYEVA Zibi Muhammedovna, Omonimı v Divanu Lugat-it Tyurk 

Mahmut Kaşgari (Kaşgarlı Mahmudun Divan’ü- Lügatit Türkündeki Eş Sesli 

Kelimeler), Bişkek, 1978. 

1988 

CUMAKUNOVA Gul’zura, Bıtovaya leksika v epose Manas (Manas 

Destandaki Leksikolojik Unsurlar), Bişkek, 1988.

YUSUPOVA Maryam Acıbekovna, Kırgızkiye narodnıye terminı 

materialnoy kul’turı (Milli Kültürdeki Halk Terimleri), Bişkek, 1990. 

1990 

AŞIRBAYEVA Toktosun, Yazık romana “Slomannıy Meç” (“Slomannıy 

Meç (Kırılan Kılıç)” Ramanının Dili), Bişkek, 1990. 

2000 

CUSAYEVA C., Modaldık kategoriyası cana azırkı kırgız tilinde anı berüüçü 

karacattar (Yardımcı Kelimeler ve Günümüz Kırgız Dilinde Onun Anlamını Taşıyan 

Unsurlar), Bişkek, 2000. 

MUSAYEV S. C., Teksttin kommunikativdik strukturası, (Metnin İletişimsel 

Yapısı) Bişkek, 2000. 

2001 

DERBİŞEVA Z. K., Teoriçeskiye osnovı sopostavitel’noy grammatikı 

russkogo i kırgızkogo yazıkov (Teorik Olarak Kırgızca ve Rusçanın İskeletlerinin 

Karşılaştırılması), Bişkek, 2001. 

AŞIRBAYEV T., Tildin fonetikalık cana leksikalık birdikterinin stilistikalık 

tabiyatı (Dilin Fonolojik ve Leksikolojik Birimlerinin Stilistik Yapısı), Bişkek, 2001. 

2002 

MAMITOV C., Lingvostlistika ustarevşih slov i dialektizmom 

hudojestvennogo teksta (Edebi Metinlerdeki Ağızların ve Eski Kelimelerin Dilsel 

Yapısı), Bişkek, 2002. 

2003 

İBRAGİMOV S., Kırgız tilindegi teñ baylanıştagı koşmok süylömdör 

(Kırgızcadaki Bir Biriyle Bağlantılı İkilemeler), Bişkek, 2003. 

2004 

SIDIKOV S., Yenisey cana talastagı bayırkı run cazuuları (Yenisey ve 

Talas’taki Eski Runik Yazılar), Bişkek, 2004. 

ASANALİYEV Ü., Tunguz- mancur, mongol bayırkı türk cana Kırgız tilinin 

kee bir leksikalık parellederi (Tunguz–Mançur, Moğol, Eski Türk ve Kırgız 

Dillerinin Bazı Leksikolojik Benzerlikleri), Bişkek, 2004.

İNCELEME: 

B. Ö. ORUZBAYEVA’NIN KİTAPLARI 

Kırgız Terminologiyası (Kırgız Terminolojisi), B. Ö. ORUZBAYEVA, 

Mektep, 1983. 

Terminoloji ve Leksikolojideki Yeri 3-19 

Kırgız Terminolojisinin Yerleşmesinin Tarihiyle İlgili Kısaca Bilgi 19-61 

Kırgız Terminolojisinin İlmi Problemlerini Araştırma ve Terminolojiyi Düzenleme 

Meseleleriyle İlgili Bazı Görüşler 61-102 

Rusça Kırgızca Terminoloji Sözlüklerinin Düzen Sistemleri 102-156 

Kırgız Tili (Kırgızca), B. Ö. ORUZBAYEVA, E. ABDULDAYEV ve Ş. 

CAPAROV, Mektep, 1969 

Dille İlgili Genel Görüş 3. 

Kırgız Diliyle İlgili Genel Görüş 4-12. 

Sesbilgisi 12-30. 

Leksikoloji 31-37. 

Şekil Bilgisi 37-45. 

Kırgızcanın Yazım Kuralları 46-90. 

Söz Dizimi ve Noktalama İşaretleri 90-111. 

Derinleştirilerek Tekrarlanan ve Tekrar Öğretilecek Konular 112-128. 

Noktalama İşaretleri 129-139. 

Kırgız Adabiy Tilinin Calpı Eldik Negizi Cönündö (Halk Dili Temelinde 

Kırgız Edebi Dili), İlim, Bişkek, 1968 

1) Halk Ağzı Nedir? 3-21. 

2) Halk Dilinin Leksikolojik Katmanlarıyla İlgili Genel Halk Ağzından Örnekler 21- 

32. 

3) Yabancı Dillerden Alınan Kelimeler ve Bunların Halk Ağzındaki Yeri: 

Moğolcadan Giren Kelimeler 33-38. 

Arap, Fars Dillerden Giren Kelimeler 38-40.

3.1.Arapçadan Giren Kelimeler 40-43. 

3.2. Farsçadan Giren Kelimeler 43-47. 

Rusçadan Giren Kelimler47-51. 

4) Edebi Dilin Leksikolojisinin Gelişim Safhaları 51-76. 

4.1. Kelime Yapımının Leksik-Semantik Yöntemi 52-60. 

4.2. Kelime Yapımın Analitik Yöntemi 60-76. 

4.3. Kellime Yapımının Morfolojik Yöntemi 76. 

Söz Kuramı ( Kelime Yapımı), Bişkek, Mektep, 2000 

Önsöz 3-8. 

Giriş 8-12. 

Dille İlgili Açıklamalar 13-18. 

1. Bölüm: söz cönündökü calpı tüşünük (Kelimeyle İlgili Genel Bilgi) 19-200. 

1.1 Ungu cönündö tüşünük (Kökle İlgili Bilgi) 47-52. 

1.2 Ungu sözdördün muun cana tıbıştık tüzülüşünö münözdömö (Kök 

Kelimelerin Ek ve Ses Sistemlerinin Özellikleri) 53-68. 

1.3 Ungulardın tıbıştık tüzülüşünö carama tiplerinin kıskaça münözdömösü 

(Köklerin Ses Özelliklerine Kısaca Bakış ) 68-190. 

Birinci bölümde faydalanılan kaynaklar 191-200. 

2. Bölüm: 

2.1 Söz casoo degen emne? (Kelime Yapımı Ne Demek?) 201-213. 

2.2 Söz casoo cana anın münözdüü belgileri (Kelime Türetme ve Onun Genel 

Özellikleri) 213-222. 

2.3 Kırgız tilindeki kurandı müçölör (Kırgızcadaki Yapım Ekleri) 222-345. 

İkinci Bölümde Faydanılan Kaynaklar 346-353. 

Mamlekettik Tildin Örkündöö Keleçegi (Milli Dilin Gelişim Süreci), 

SSCB Kırgız respublikasının uluttuk ilimder akademiyası mamlekettik til boyunça 

uluttuk komissiya, Bişkek, 2004. 

Kiriş söz (Giriş), 5-6. 

Etnos cana til (Halk ve Dil), 7-46.

Kırgız respublikasının cogorku keñeşinin mıyzam çıgaruu palatasının töragası 

Urmattuu Mukar ÇOLPONBAYEV mırzaga cana mıyzam çıgaruu palatasının 

depultattarına (Kırgızistan Cumhuriyeti Büyük Millet Meclisi Adalet Komisyonu 

Başkanı Sayın Mukar ÇOLPONBAYEV Beye ve Adalet Komisyonu Üyelerine) 46- 

59. 

Mamlekettik til mıyzamının atkarılışı cana ene tildi önüktürüügö arnalgan 

respublikalık cıyındagı sözdün teksti (Milli Dil Kanunun Gerçekleştirlmesi ve Ana 

Dili Geliştirmeye Adanan Devlet Toplantısındaki Sunumun Metni), 59-65. 

1998-2007. Cıldarı mamlekettik tildi önüktürüü programması (1998-2004 

Yılları Arasındaki Ana Dili Geliştirme Programı), 65-111. 

Kırgızstan kommunistik partiyasının borborduk komitetinin birinçi sekretarı 

coldoş T. U .Usubaliyevge (Kırgızistan Komunist Partisi Birinci Sekreteri Coldoş U. 

USUBALİYEV’e), 116-120. 

Kırgız SSRnin mamlekettik tili cönündö (Kırgız SSC’nin Milli Dili 

Hakkında), 130-137. 

Kırgız SSR ministrler soveti, iş çaralar (Kırgız SSC Bakanlar Kurulu ve 

Faaliyetleri), 139-158. 

Retsenziya cana Pikirler (Eleştiriler ve Fikirler), Biyiktik, Bişkek, 2004, 

(Makaleler). 

Kırgız Til İliminin Maanilüü Maseleleri (Makaleler) (Kırgız Dil Biliminin 

Önemli Meseleleri), B. Ö. ORUZBAYEVA, İlim, Bişkek, 1995. 

Kırgız Tililimi (Makalalar Cıynagı) (Kırgız Dil Bilimi), B. Ö. 

ORUZBAYEVA, Kırgız Respuplikasının Uluttuk İlimder Akademiyası, Bişkek, 

2004. 

Formı Proşedşego Vremeni V Kirgizskom Yazıke (Kırgızcadaki Geçmiş 

Zaman Ekleri), B. O. ORUZBAYEVA, SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi, 

Bişkek, 1955.

Lingvistikalık Terminderdin Orusça-Kırgızça Sözdügü (Dil Bilim 

Terimlerinin Rusça-Kırgızca Sözlüğü), B. ORUZBAYEVA, B. SAGINBAYEVA, 

Avrasya Yayınları, Bişkek, 2004. 

(Dolboor) (Proje), SSCB Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimder 

Akademiyası Mamlekettik Til Boyunça Uluttuk Komissiya (SSCB Kırgız İlimler 

Akademisi Terminoloji Komisyonu), Bişkek, 1963, 220 sayfa. Dil terimlerinin 

Rusçaları verilmiş ve Kırgızca olarak açıklamaları yapılmıştır. 

Kırgız Tilinin Frazeolegiyalık Sözdüğü (Kırgızca’nın Deyimler Sözlüğü), 

Bişkek, 1980, İlim, E. ABDULDAYEV,, D. İSAYEV, B. Ö. ORUZBAYEVA, C. 

OSMANOVA, K. SARTBAYEV, A. TURSUNOV, K. K. YUDAHİN 

Grammatikalık Terminderdin Kırgızça-Orusça Sözdügü (Dilbilgisi 

Terimlerinin Kırgızca-Rusça Sözlüğü), B. Ö. ORUZBAYEVA, V. ZAKİROVA, 

Mektep, Bişkek, 1981. 

Mamlekettik Tildin Örkündöö Kelecegi, (Devlet Dilinin Geleceği), B .Ö. 

ORUZBAYEVA, Entsikl. Basması, Bişkek, 2004. 

1958. 

Kırgız tilindegi söz cаsooçu аffikster, ORUZBАYEVА, B. Ö., Bişkek, 

Slovoobrаzovаniye v kirgizskom yazıke, ORUZBАYEVА, B. Ö., 

İlim, Bişkek, 1964. 

Russko-kirgizskiy slovar’ lingvistiçeskih terminov, 

ORUZBAYEVA B. Ö., Frunze, 1972. 

ORUZBAYEVA B. Ö., Nekotorıye zametki o parnıh slovah // Trudı İYAL. 

Vıp. VIII, Bişkek, 1957.

Tandalgan emgekter (Predisloviye), ORUZBAYEVA B. Ö., CAPAROV 

Ş. J. Bolot Muratalieviç YUNUSALIYEV //B. M. YUNUSALIYEV., Bişkek, 

1985. 

Pal’mbah A. İ., İSHAKOV F. G., Yavleniya metatezı v tuvinskom i v 

nekotorıh drugih tyurkskih yazıkah // İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike 

tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M., 1955. 

Persidsko-russkiy slovar’, ORUZBAYEVA B. Ö., M., 1953. 

Grammatika gagauzskogo yazıka. Fonetika i morfologiya, 

POKROVSKAYA L. A., M., 1964. 

Problema obş’nosti altayskih yazıkov, ORUZBAYEVA B. Ö., L., 1971. 

Problemı tipologii i etnografii, ORUZBAYEVA B. Ö., M., 1979 

Oçerki sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, ORUZBAYEVA B. 

Ö., L., 

Kırgız Tilinin Grammatikası, ORUZBAYEVA B. Ö., Bişkek, 1964. 

Söz, ORUZBAYEVA B. Ö., İlim, Bişkek, 1994 

Formı proşedşego vremeni v kirgizskom yazıke, ORUZBAYEVA, 

B. O., Bişkek, 1955. 

Obş’enorodnoya osnova kirgizkogo literaturnogo yazıka (Kırgız Edebi 

Dilinin Milli Esasları), ORUZBAYEVA B. Ö., 

Kırgız Dilinde Kelime Yapımı, Bişkek, 1964.

RUSÇA MAKALELERİ 

Bolot MURATALİYEViç YUNUSALİYEV Sovetskaya Tyurkologiya No:5, 

1983 (Şerali CAPAROV ile birlikte yazmışlardır). 

Retsenziya (Eleştiri),SSCB Milli Edebiyat Matbaası’nın isteği üzerine 1960 

yılında hazırlanmıştır. 

Otzıv (Fikir), Bişkek, Mart 1962. 

Otzıv (Fikir),17.10.1964. 

Otzıv (Fikir), Almata,08.10.1967. 

Otzıv (Fikir), SSCB Bakü, 08.10.1966. 

Otzıv (Fikir), 28.11,1966. 

Otzıv (Fikir),10.02.1967. 

Otzıv (Fikir),01.02.1967. 

Otzıv (Fikir),17 Mart 1967. 

Retsenziya (Eleştiri), napisana v soavtorstve s çlen Prof.Dr. K. K. 

SARTBAYEVım. 

O Knige E. İ. Korkinoy “Nakloneniya Glagola v Yakutskom Yazıke, Nauk, 

10.12.1970. 

Otzıv (Fikir), Mart, 1970. 

Otzıv (Fikir), Moskova, 29.12.1971. 

Otzıv (Fikir), 27.06.1977. 

O slovare C. Mukambayeva (Dlya İzdatel’stva “İlim” SSCB Kırgızistan 

İlimler Akademisi) 27.06.1977. 

Otzıv (Fikir), SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi,1974. 

Otzıv (Fikir), SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi,15.11.1974. 

Otzıv (Fikir), 23.05.1972. 

Retsenziya (Eleştiri), SSCB Kırgızistan İlimler Akademis, 11 Mayıs 1981. 

Otzıv (Fikir), SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi, Moskova, 09.02.1981. 

Otzıv (Fikir), Bakü, 09.12.1981. 

Otzıv (Fikir), A. CAPAROV ile birlikte 25.10.1982 ‘de Taşkent’te 

sunmuşlardır.

Otzıv (Fikir), 10.05.1982, Moskova Yabancı Diller Akademisi. 

Otzıv (Fikir),24.11.1983, Almata. 

Otzıv (Fikir),19.01.1972. 

Otzıv (Fikir), 19.10.1967. 

Otzıv (Fikir), 21.04.1971, Almata. 

Kratkiy Otzıv (Kısa Fikir), 23.05.1972, Almata. 

M. Moçeyev. Arabizmı v Kirigzkom Yazike (Etimolojik Sözlük, Bişkek, 

Aybek yay.1998) Eleştirinin tarihi:19.02.1999. 

Kratkiy Otzıv (Kısa Fikir), 19.02.2001. 

Otzıv (Fikir),22.02.1984. 

Otzıv (Fikir), 24.11.1986. 

Kratkiy Otzıv (Kısa Fikir), 25.03.1986, Moskova’ya gönderildi. 

Zaklyuçeniye, 10.12.1987, Bişkek. 

Otzıv (Fikir),1988, Taşkent. 

Otzıv (Fikir),16.03.1985. 

Otzıv (Fikir),20.04.1981. 

Retsenziya (Eleştiri), 1969, Almata. 

Kratkiy Otzov (Kısa Fikir),03.04.2002, Bişkek. 

Kratkiy Otzov (Kısa Fikir),Haziran 2002, Bişkek. 

Predsedatelyu Soveta Ministrov Kirgizkoy SSCB A. Cumagulovu 

22.02.1990. 

V Komissiyu Soveta Natsional’nostey Verhovnogo Soveta SSSR no 

Voprosam Razvitiya kul’turı, yazıka, natsional’nıh i internatsional’nıh traditsi, ohranı 

istoriçeskogo nasseleniya, 20.02.1990 ‘da Moskova’ya gönderildi. 

Zamestitelyu predsedatelya Soveta Ministrov Kirg. SSR tov. Tumenbayevoy 

J. T., 

Vitse-prezidentu Akademii nauk kirgizkoy SSR predsedatelyu Terminkoma 

akademiku T. K. Koyçuyevu, 24.04.1989. 

İ.o. Prezidenta AN Kirgizkoy SSR akademiku Yakovlevu Vl. G.,13.03.1986. 

Nekotorıye Voprosı Morfologiçeskogo Tipa Slovoobrazovaniya v Kirgizkom 

Yazike, SSCB Kırgızistan İlimler akademisi İlk Bilimsel Kurultayı, 1955, Bişkek. 

Nekotorıye Zametki O Pervıh Slovah, Dil ve Edebiyat çalışma kitabı, 1957, Bişkek.

Kratkiy Obzor Yazıkovıyh i Grafiçeskih Osobennostey Marterialov F. N. 

Poyarkova, SSCB Kırgızistan İlimler akademisi izvestiyah yayınlanmıştır, 77-86. sf., 

1964. 

O Nekotorıh Tipah Dvuyazıçiya v Kirgizii, SSCB Kırgızistan İlimler 

akademisi izveshıh yayınlanmıştır, 1966 

O sostoyani i Zadaçe Razravotki Terminologiçeskih Slovarey v 

Sovremennom Kirgizkom Yazıke, Kırgız Terminologiyasının Maseleleri, Bişkek, 

1968. 

O Kirgizkih Mongolskih Leksiçeskih Parallelyah Toponomike, 12 PIAC 

Berlin, 1969, Akademiya Verlag Berlin 1974, SSCB Kırgızzistan İlimler Akademisi 

İzvestiya, 1971. 

O Terminologii po Doislamskim Verovaniyam Kirgizov, SSCB İlimler 

Akademisi İzvestiya, 1971. 

Sovremennaya Kirgizkaya Terminologiya, Sovyetskaya Tuyurkologiya, 1972 

Slovar’ Mahmuda Kaşgari Kak İstoçnik Dlya İzuçeniya Leksiki Kirgizkogo 

Yazıka v İstoriçeskom Plane, Türk Dili Kurultayı, 1972, Ankara. 

Mesto İranskih Leksiçeskih Zaimstvovanyi v Sovremennom Kirgizkom 

Yazike, UluslararasıAlta Konferansı, Helsinki, Haziran 1976. 

O Sobstvennıh İmenah v Epose “Manas”, Onomastika Sredney Azii (Orta 

Asya Onomastiği), Bişkek, 1980. 

Ob Areal’nom S-Z v Kirgizkih Diyalektah, SSCB Kırgızistan İlimler 

Akademisi İzvestiya Degisi, 1981. 

Osnovniye Problemı Sovremennogo Kirgizkogo Yazıka, SSCB Kırgızistan 

İlimler Akademisi İzvestiya Degisi, 1981. 

Ob Odnom Kirgizkom Etnoantroponime, Onomastika Kirgizii, 1985, Bişkek. 

Sovremennoye Sostoyaniye i Perspektivı Razvitiya Tyurkologiçeskoy Nauki 

v Kirgizii v Oblasti Lingvistike, Uluslararası Türkoloji Kongresi,1985, İstanbul, Eto 

Bıl Şedrıy Talant, Russkiy Yazık i Literatura v Kirgizkoy Şkole Dergisi (Kırgız 

İlkokularında Rus Edebiyatı ve Dili Dergisi), 1986. 

Leksikologiçeskiye Parelleli v kirgizkom i yujno Sibirskih Tyurskih Yazıkah 

v Svete ih İstoriko kul’turnıh obş’nostey, Sovyetskaya Tyurkologiya, 1987.

U İstokov Kirgizkogo Yazıkozinaniya, Sovyetskaya Kirgiziya Gazetesi, 

1988. 

Tolkovıy Slovar’ Kazahskogo Yazıka, Sovyetskaya Tyurkoogiya Dergisi, 

1988. 

Zavisemernoye Razvitiye Tyorkskogo Yazıkoznaniya v Novıh Obşestvennıh 

Usloviyah Sovyetskoy Deystvitel’nosti, Sovyetskaya Tyurkologiya Dergisi, 1989. 

Srednevekovıye Tyorkoyazıçnıye Pismennıye Pamyatniki Kak İstoçniki 

Sravnitel’no İstoriçeskogo İzuçeniya Sovremennogo Kirgizkogo Yazıka, Norveç, 

Haziran 1989. 

Konstantin Kuz’miç YUDAHİN, Sovyetskaya Tyurkologiya Dergisi, 1990. 

Kirgizkiy Yazık v Roli Gosudarstvennogo Yazıka v Novıh Usloviyah, 

ESCAS, Vamberg, Almanya, 1991. 

Kırgızko Altayskiye Paralleli v Noveriyah i Tabu, Macaristan Budapeşte, 

1990. 

Grammatika Altayskogo Yazıka i Kirgizkiy Yazık, Gammatiki dergisi 22- 

23Temmuz 1989. 

Kogda Budet Utverjdena Orfografiya Kirgizkogo Yazıka, Sovetskaya 

Kirgiziya Gazetesi, 14.12.1951 No:185. 

Glagol Kak Çast’ Reçi v Kirgizkom Yazıke, SSCB Kırgızistan İlimler 

Akademisi Dil, Sanat ve Tarih Enstitüsü, 1952. 

K probleme Dorevolyutsionnoy Pis’mennosti, Ekim Devrimi Öncesi Yazı 

Meseleleri, SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi, Mayıs 1960. 

Pol’ Dvuyazıçiya v Formirovanii Kirgizkoy Nauçnoy Terminologii (Kırgız 

Terminolojisinin Oluşmasında İki Dilliliğin Rolü), Yayınlanmamış makaLENİN el 

yazması. 

Kal’kirovaniye Slojnıh Slov (Birleşik Kelimelerin Kabulü), MakaLENİN El 

yazması. 

Vıstupleniye na Zaş’ite Dissertatsii na Temu “Slovoobrazaniye v Kirgizkom 

Yazıke”, Predstavlennoy na Soiskaniye Uçoney Stepeni Doktora Fililogiçeskih Nauk 

(“Kırgız Dilinde Kelime Yapımı” Doktora Tezi Olarak Sunulmuştur). 

İstoriya Pis’mennosti i Fol’klora Kirgizov (Kırgız Yazısı ve Folklorunun 

Tarihi), Knijnoye Obozreniye Degisine 19.04.1967’de göndermiştir.

Terminologiçeskaya Komissiya Akademii Nauk Kirgizkoy SSR (SSCB 

Kırgızistan İlimler Akademisi Terminoloji Komisyonu), Ü. Asanbayev 

Sanpetersbug’da düzenlenen bir konferansta bu makaleyi okumuştur. Ancak 

makalenin yazarı ORUZBAYEVA’dır. 

O Teoretiçeskih Osnovah Prentsipov Razrabotki Terminologiçeskih Sistem 

Kirgizkogo Literaturnogo Yazıka (Kırgız Edebi Dilinin Terminoloji Sistemini 

Oluşturmanın Ana Prensipleri), İlimler Akademisinin 27 Eylül 1967’de düzenlen 

Konferansta sunulmuştur. 

O Leksiçeskom Sostave Kirgizkogo Literaturnogo Yazıka (Kırgız Edebi 

Dilinin Kelime Yapısı), Tyurkologieskiye İssledovaniya makaleler kitabı, Bişkek, 

1968, sayfa 182-206. 

Otraslevaya Leksika i Territorial’nıye Osobennosti Yeyo Rasprostraneniya, 

1969 yılında İlimler Akademisinde düzenlenen konferansta sunulmuştur. 

Epos “Manas” Veliçayşiy Pamyatnik Ustnogo Narodnogo Tvorçestva 

Kirgizov (Manas Destanı Kırgızların Sözlü Halk Sanatının Abidesi), Bu Makale 

Kasım 1969’da Moskova’da düzenlenen “Kırgız İlimleri Günün’de” sunulmuştur. 

Slovar’ M. Karşgarskogo i Otde’nıye Voprosı İstorii Kirgizkogo Yazıka 

(Mahmut Kaşgarlı’nın Sözlüğü ve Kırgız Dili Tarihinin Bazı Meseleleri), 

Yayınlanmamıştır. 

Razvitiye Tyurkologiçeskoy Nauki v Kirgizii (Türkoloji İlminin 

Kırgıziztandaki Gelişimi), SSCB İlimler Akademisi’nin 20. Yıl Dönümü 

Kutlamalarında sunulmuştur. Ortak yazılmıştır. 

O Razvitii Leksiki Kirgizkogo Literaturnogo Yazıka za Sorok Let (Kırgız 

edebi Dilinin Kırk Yıllık Gelişimi Hakkında), Kasım 1974’te Cumhuriyetin Kırkıncı 

Yılı için düzenlenen konferansta Kırgızistan İlimler Akademisinde sunulmuştur. 

O Zvukovom Svoyeobrazii Nekotorıh Kornevıh Morfem Kizgizkogo Yazıka 

(Kırgız Dilinin Kendi Eklerinin Ses Özellikleri) El yazması. 

İz Opıta Sozdaniya Kirgizkih Terminologiçeskıh Slovarey (Kırgız 

Terminoloji Sözlüklerini Düzenleme Tecrubelerinden), 1976’da Almata’da 

yayınlanan Makaleler Kitabında yayınlanmıştır. 

İz Leksiki “Manasa” (O Kliçkah Skakunov) (Manas Leksikolojisinde (Atların 

Lakapları Hakkında), Leningrad’lı tarihçi V. A. Romodin’in isteği üzerine

14.10.1975’te yazılmış olan makale. (Yayınlanıp yayınlanmadığı hakkında yazarın 

bilgisi yok). 

Rastsvet Kul’turı Kirgiztana v Bratskoy Sem’ye Sovetskih Narodov (Kardeş 

Sovyet Milletlerinin Arasındaki Kırgızistan’ın Kültürel Gelişimi), Şam’da 

120.12.1975 tarihleri arasında düzenlen konferansta sunulmuştur. 

O Zadaçah Dal’neyşego İzuçeniya Kirgizkih Diyalektov (Kırgız Ağızları 

Araştırmalarını İleri Götürme Meselesi), Bütün Sovyetler Birliğinde Türk 

Diyalektolojisi Konferansında sunulmuştur, Ufa, Eylül 1980. 

İz İstorii Kirgizkogo Yazıka (Kırgız Dili Tarihinden), E. R. TENIŞEV ile 

birlikte yazılmıştır.17.08.1982. 

Moşnıy istoçnik formirovaniya nauçnıh terminosistem v kirgiskom yazıke. 

B. Ö. ORUZBAYEVA’NIN KIRGIZCA MAKALELERİ 

Retsenziya cana Pikirler (Eleştiriler ve Fikirler), Biyiktik, Bişkek, 2004, 

(Makaleler) 

Retsenziya (Eleştiri),12-14, Eleştirmenler Dil Edebiyat ve Tarih Enstitüsünün 

Araştırma Görevlilerine: B. Malov ve B. ORUZBAYEVA, Agustos, 1951. 

Prof. Dr. İren Hanım’ın 75. Yıl Dönümü 14-15. 

Retsenziya (Eleştiri), Porf. Dr H. KARASAYEV’in hazırlamış olduğu 

“Yazım Kuralları Sözlüğü” el yazmasına, Mektep yayınlarının isteği üzerine 

hazırlamış olduğu eleştiri.21.10.1968. 

Retsenziya (Eleştiri), 1921, H. KARASAYEV’in “Alıntı Kelimeler Sözlüğü” 

adlı sözlük çalışmasına yazmış olduğu eleştiri. 

K. Artıkbayev’in, “A. Tokombayev’in Şiirciliği ve Onun Manzum Tañ 

Aldında Romanı”adlı teziyle ilgili fikri mütalaa, 16.09.1966, sayfa:21-27. 

Kırgızcayı Araştırmanın Bazı Neticeleri, Mugalimderge Cardam Dergisi, 

Mart 1954, 3. sayı 51-55. sayfalarda yayınlanmıştır, sayfa:28-38. 

Urmattuu, Coldoş Redaktor, 18.08.1990 tarihli Sovettik Kırgızstan 

Gazetesi’nde yayınlanmıştır, sayfa:39-43.

K. Abalbekov ve A. Osmonkulov’un hazırlamış oldukları Sözdük-Sprovoçnik 

Cönündö Kee Bir Pikirler (Sözlük-Kılavuz Hakkında Bazı Fikirler), Mektep yayın 

evine 27.04.1971 tarihinde gönderilmiştir, sayfa:43-44. 

Türk Tarihine Avrupai Bakış, K. Menges’in “Türk Elderi cana Tilderi” adlı 

eserinin Kırgızca tercümesinin önsözü yerine yazılmıştır, sayfa: 45-46. 

Matematikalık Terminderdin Kee Bir Maselelerine Karata (Matematik 

Terimlerinin Bazı Meselelerine Bakış),Terminoloji Komisyonunun 

değerlendirmesine Mugalimderge Cardam Gazetesi’nde yayınlanmıştır, sayfa:46-49. 

Turkologiyaga Baaluu Salım (Türkoloji’ye Değerli Katkı), KAYDAROV’un 

çalışmalarına bakış, (Filolog Doç. Dr. Ü. ASANALIYEV ile birlikte hazırlanmıştır), 

30.12.1969, sayfa: 49-53. 

Kırgız Tilinin Cana Adabiyatının Programması (Kırgızca’nın ve Kırgız 

Edebiyatının Programı) 04.12.1981, sayfa: 53-57. 

Kırgız Tilinin Grammatikası (Kırgızcanın Dilbilgisi), (II. Bölüm söz 

dizimi),Mektep Yayınevi, 16.12.1970, sayfa: 57-66. 

Kırgız Tilinin Sintaksisinin Sapatı Cakşırtılsın (Kırgızcanın Söz Dizimi 

Güzelleştirilsin), Mugalimderge Cardam Dergisi, 6. sayı Haziran 1952, derginin 56- 

64. sayfaları, sayfa:66-77. 

Kırgız Tili Okuu Kitebine Retsenziya (Kırgızca Ders Kitabına Eleştiri), 

08.12.1971, 77-93. 

Kırgızistan’ın B. Beyşenaliyeva adındaki Sanat Enstitüsünün milli Gelenekler 

ve Folklor kürsüsünün öğretim görevlisi, Kırgızistan’ın halk sanatçısı Toktogul adına 

verilen devlet ödülüne sahip ünlü aşık Zamirbek Üsünbayev hakkında şahsi görüş, 

Kırgızistan Milli Terfi Komisyonu’na sunulmuştur, 22.01.2001, sayfa: 93-95. 

Bazarkul Daniyarov- Kırgızdardın Arasınan Çıkkan Agartuuçulardın Biri 

(Kırgızların Arasından Çıkan Aydınlardan Biri Bazarkul Daniyarov), Bazarkul 

DANIYAROV hakkında yayınlanan kitabın tanıtımında yaptığı konuşma metni, 

sayfa: 95-98. 

Gülşara Dulatova “Kırgız Teatırının Sahnalık Reçi, Attuu Okuu Kuralının 

Kol Cazmasına Pikir (Gülşara Dulatova’nın Kırgız Tiyatrosunun Sahne Dili Adlı 

Okuma Kitabı Hakkında Fikirler), T. K. AKMATOV ile birlikte, 02.06.2003, sayfa: 

99-100.

Kıtay Cana Kırgız Tilderin Salıştıruu (Çince ve Kırgızca’nın 

Karşılaştırılması), Bişkek, 06.03.2002, sayfa: 101-102. 

Kırgız Tilindegi Koomduk Sayasiy Terminologiyanın Tartipke Keltirüü 

Maselesine Karata, (Kırgızcanın Sosyal, siyasi Terminolojisini Düzenleme 

Meselesine Bakış), 26,11,1970 tarihli Kırgız Madaniyatı Dergisi, sayfa: 104-105. 

Kırgız Sovet Entsiklopediyası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi), Sovettik 

Kırgızstan Gazetesi, 13.12.1978, No:285, sayfa: 105-107. 

Kırgız Madaniyatının Küzgüsü (Kırgız Medeniyetinin Aynası), Kırgızstan 

Ayaldarı Dergisi, Bo: 6, 1987, sayfa: 113-118. 

Doktor Graf D’erdè Almaşinin Kırgızstanga Casagan Sayakatına 100. Cıl 

(Doktor Graf D’erdèAlmaşin’in Kırgızistan’a yapmış Olduğu Seyahatin 100. Yılı), 

8-12 Kasım 1999, Türkiye’de Osmanlı İmparatorluğunun 700. Yılı ve İstanbul 

Üniversitesinde Türkoloji Enstitüsünün 75. yılı dolasıyla düzenlemiş olan kongrede 

okumuş olduğu bildiri metni, 119-122. 

KSE- Maalımatçıl Adabiyat: (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Bilgi Kaynağı), 

LENİNçil Caş Gazetesi, No:33 1986, sayfa: 122-125. 

Tuñguç Entsiklopediyasının Birinçi Tomu (Birinci Ansiklopedinin Birinci 

Cildi),Sovettik Kırgızstan Gazetesi, 19.10.1976, sayfa: 125-129. 

Bolot MURATALİYEVİÇ YUNUSALİYEV, Şerali CAPAROV İle Birlikte, 

Sovetskaya Tyurkologiya Dergisi No: 5, 1983, sayfa: 130-134. 

Baardıgı Kırgızstan Cönündö (Hepsi Kırgızistan Hakkında), Kommunist 

Dergisi No: 4, 1984, sayfa: 134-144. 

Maalımatçıl Adabiyattın İlimiy Tehnikalık Progress Mezgilindeki Maanisi 

Cönündö (Bilgi Kaynaklarının Bilim ve Teknolojik Gelişmeler Dönemindeki 

Önemi), LENİNçil Caş Gazetesi, 1986, sayfa: 144-148. 

Uluu Geniy Cana Gummanist (Büyük Deha ve Hümanist), Kırgızstan 

Ayaldarı Dergisi, No:3, 1968, sayfa: 149-152.

Kırgız Til İliminin Maanilüü Maseleleri, B. Ö. ORUZBAYEVA, İlim, Bişkek, 

1995. 

Entsiklopediya Cana Terminologiya “Kırgız Terminologiyasının Maseleleri 

Kol Kitabı ( Ansiklopedi ve Terminoloji “Kırgız Terminolojisinin Sorunları), Bişkek, 

1971, sayfa 3-14 kitapta 124-134. sayfalar. 

Tıbıştık Almaşuu Kubuluşunun Sinonimdeş Sıñar Maanilüü Koş Sözdördün 

Payda Boluşundagı Rolu (Ses Değişmesi Hadisesinin Eş Anlamlı Kelimelerde 

Olduğu Gibi İkilemelerin Ortaya Çıkışındaki Rolü), Kırgız SSR İlimler Akademisi 

Haber Bülteni’nde yayınlanmıştır. No:6, 1974, 76-79 sayfalar, Kitapta 142-147. 

sayfalar. 

Kutadgu Bilig, (Gramer farklılıklarıyla ilgili kısaca açıklama), K. İ. A. Dil 

Bilim Enstitüsü Türkoloji Bölümü’nün başkanlığını S. SIDIKOV’un yaptığı 

komisyonu tarafından düzenlenen ve yayınlanan Kutadgu Bilig eserinin Kırgızcaya 

ilmi çevirisinin giriş bölümüne ilmi açıklama olarak yazılmış olan araştırma 

yazısıdır. 

Kırgız Sovet Entsiklopediyası Bilim Kazınası (Kırgız Sovyet Ansiklopedisi 

Bilim Hazinesi), El Agartuu Dergisi No:1, 1976, sayfa 57-62, kitapta 173-184. 

Orfografiya Erecelerinin Cagdayında (Yazım Kuralları Hususunda), 

Kırgızstan Madaniyatı Dergisi, 8 Ocak 1987, 221-241. sayfalar. 

Til Madaniyatı Cana Terminologiya (Dil Medeniyeti ve Terminoloji), 

Mugalimder Gazetası, 22,27,29, Mayıs,1987, No:41-42-43, sayfa 242-264. 

Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi (Kazakcanın Açıklamalı Sözlüğü), 

Sovetskya Tyurkologiya, 1988, No:5, Sayfa 103-104, kitapta 280-302. 

Uluttuk Tilge Mamlekettik Status (Milli Dile Milli (Resmi) Statü), Sovettik 

Kırgızstan Gazetesi, 21 Mayıs 1989,kitapta 303-309. 

Cüyölüü Sunuştarga Ün Koşsok… (Önemli Sunuşlara Katılsak…), Kırgızstan 

Madaniyatı, 1 Haziran 1989, kitapta 310-315. 

Ene Tildin Mamlekettik Statusu Emnege Mildettendiret (Ana Dilin Milli 

Statüsü Neyi Gerektirir), El Agartuu Dergisi, No:2, 1990, kitapta 319-324. 

Suverenitetdik Bekemdööçü Dekleratsiyanın Dolbooru Cana Aga Baylanıştuu 

Ayrım Maseleler Cönündö Kee Bir Oylor (Bağımsızlığı Sağlamlaştırmak

Beyannamesi Projesi ve Onunla İlgili Bazı Meseleler Hakkında Bazı Görüşler), 

Sovettik Kırgızstan Gazetesi, 25 Eylül 1990, kitapta 332-336. 

“Kırgız Madaniyatı” Cumalıgının Başkı Redaktoru Coldoş Calil 

SADIKOVgo Açık Kat (Kırgız Medeniyeti Haftalık Dergisi Redaktörü Calil 

SADIKOV’a Açık Mektup), bu mektup 29-Aralık 1990’da Kırgızstan Madaniyatı 

dergisine gönderilmiştir, kitapta 337-342. 

Kırgız Til Koomu (Kırgız Dil Kurumu) (Maksattar Cana Mildetter), Devlet 

Kırgız Dil Kurumunun 26 Mart 1991’de organize ettiği konferansın 1. oturumunda 

sunduğu yazı, kitapta 343-351. 

Kırgız Tilinin Mamlekettik Statusu Cana Anın Koldonuluu Çeginin Keñeyişi 

Uluttuk Til Sayasatının Cañı Körünüşü (Kırgızcanın Milli Statüsü ve Onun Kullanım 

Sınırlarının Genişlemesi Milli Dil Siyasetinin Yeni Görünüşü), PİAk’ın 34. 

Konferansındaki sunumu, Berlin, 21-26 Temmuz 1991, kitapta 355-356 

Kırgız Adabiy Tili Üçün Cazım Erecelerinin Taktıgı Zarılbı? (Kırgız Edebi 

Dili için Yazım Kurallarının Doğruluğu Önemli mi?), Kırgız Tuusu Gazetesi, 28 

Ocak 1992, kitapta 362-364. 

Nooruzbu ce Cılacıraşpı? (Nevruz mu Yeni Yıl mı?), Kırgız Tuusu Gazetesi, 

5 Mart 1992, kitapta 365-367 

Kırgızca Alkış (Alkoo) (Kırgızca Övgü), 26 Eylül, 3 Ekim 1992 Yılı 

Uluslararası Türkoloji Kongresi, İstanbul, Ankara’da sunulmuştur. Kitapta 373-376. 

Kırgız Til İlimi Cana Kasım TINISTANOV (Kırgız Dil İlmi ve Kasım 

TINISTANOV), Bu makale “TINISTANOVdun Cibek Colu” adı altında “Kırgız 

Madaniyatı” haftalık dergisinin 48-49. sayfalarında 26 Kasım, 3 aralık 1992 yılında 

yayınlanmıştır, kitapta 372-392.

Kırgız Tililmi (Kırgız Dilbilimi)(Makalalar Cıynagı), B. Ö.ORUZBAYEVA, 

Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimder Akademiyası, Bişkek, 2004 

Önsöz 3-4. 

Maanileş Koş Sözdör Cönündö Kee Bir Maalimattar (Aynı Anlamdaki 

İkilemelerle İlgili Bazı Bilgiler), Mugalimderge Cardam Dergisi No:8 sayfa 46- 

51,1958, 20-24. 

Tataal Sözdör Cönündö (Birleşik Kelimeler Hakkında), Mugalimderge 

Cardam Dergisi No:4, sayfa 44-51, 1958. 

Bizdin Cetişkendikter cana Mildetter (Başarılarımız ve Görevlerimiz), 

LENİNçil Caş Gazetesi, No:152, 20.12.1959, 24-30. 

Kırgız Adabiy Tilinin Salınışının Kee Bir Özgöçölüktörü cana Tildegi 

Madaniyattuuluk Üçün Küröşüü Maselesinin Zarılçılıgı Cönündö (Kırgız Edebi 

Dilinin Kuruluşunun Bazı Farklılıkları ve Dil Medeniyet İçin MücadeLENİN Önemi 

Hakkında), Arşivdeki El Yazısı, Nisan-Mayıs 1958, 31-38. 

Adabiy Tilibizdin Kalıptanışında Körköm Çıgarmalardın Roluna Baylanıştuu 

Kee Bir Maseleler (Edebi Dilimizin Oluşmasında edebi Eserlerin Rolüyle İlgili Bazı 

Meseleler), Ala Too Dergisi, No:5 sayfa 115-122, 1959, 38-50. 

Kaşkardık Mahmuttun Sözdügü cana Kırgız Tilinin Ayrım Maseleleri 

(Kaşgarlı Mahmud’un Sözlüğü ve Kırgızca’nın Bazı Meseleleri), M. Kaşgari’nin 900 

yılı dolaysıyla 1970 yılında Fergana’da Sovyetler Birliği çerçevesinde düzenlenmiş 

olan konferansta sunulmuştur. 86-89. 

Ayaldar –Koomduk Emgektin Kaarmandarı (Kadınlar- Sosyal Çalışmanın 

Kahramanları), Sovyettik Kırgızstan Gazetesi, 08.03.1971, 89-92. 

Orus Tili- SSSR’de Ulut Aralık Katnaştın Maanilüü Kuralı (Rusça- SSCB’de 

Milletler Arası İletişimin Önemli Kaynağı), Sovyettik Kırgızstan Gazetesi, No:172, 

28.07.1978, 11-116. 

Til- Etnostun Baylığı (Dil-Halkın Zenginliği), Kırgız Madaniyatı’na verilen 

ropörtaj, Mart 1975, 116-117. 

Kırgızstan’da Bayırkı Türk Estelikterinin Tilinin İzildenişi Cönündö 

(Kırgızistan’da Eski Türk Abidelerinin Dilinin Araştırılması Hakkında), 1985 yılında 

İstanbul’da düzenlenen konferansta sunulmuştur. 128-132.

Kırgız Adabiy Tilinin Azırkı Abalı, Örkündöö Bagıtı, Aza Orus Tilinin 

Taasiri (Kırgız Edebi Dilinin Şuandaki Hali, Gelişim Yönü, Rusça’nın Tesiri),1988 

yılında İlimler Akademisi sosyal Bilimler Enstitüsünde okunmuş; herhangi bir yerde 

yayınlanmamıştır, 132-138. 

Kasım TINISTANOV Kırgız Tililiminin Negiz Saluuçusu (Kasım 

TINISTANOV Kırgızcanın Temelini Atan Kişi), Prof. Dr. Kasım TINISTANOV’un 

90.yılı dolayısıyla hazırlanan kitapta yayınlanmıştır.17-18. sayfalar Karakol, 

10.1991, 151-152. 

Rossiyadagı Türk Kalktarının Kongressinin 1. Uyumdaştıruu Syezdi 

Cönündö (Rusya’daki Türk Halkları Kongresinin 1. Kurultayı),Kırgız Tuusu 

Gazetesinde 23.11.1993’te “Orusiyadagı Türk Tukumu” adıyla yayınlanmıştır. 159- 

161. 

Cañılangan Terminder Tuuraluu Uçkay Söz (Yenilenen Terimler Hakkında 

Kısaca Bilgi), S. K. Kenenbayev için hazırlanan kitaba hazırlanan makale, 

04.05.1995’te Almatı Dil İlimleri Enstitüsününe gönderilmiştir. 163-165. 

Kırgız Tilinin Tarıhın Tüzüüdö Manas Eposunun Tili Negizgi Bulaktardın 

Biri (Kırgızcanın Tarihini Düzenlemede Manas Destanın Dili Temel Kaynaklardan 

Biri),Ala Too Dergisi’nin 1993’teki Kırgız Ruhu Özel sayısında 132-135. 

sayfalarında yayınlanmıştır. 165 167. 

Tilibizdegi Ayrım Sözdördün Törkününö Baylanıştuu Kee Bir Oylor 

(Dilimizdeki Bazı Kelimelerin Ortaya Çıkışıyla İlgili Fikirler), TDK’nın Prof. Dr. 

Hasan Eren’in 80. yılı dolasıyla yayınlamış olduğu özel kitaba gönderildi, 

06.05.1996 167-169. 

Kırgız Tili menen Türkiya Türkçösünün Salıştırma Planda İzildöönün Birinçi 

Kadamdarı Cönündö (Kırgızca ile Türkçe’nin Karşılaştırmalı Olarak İncelemenin İlk 

Adımı Hakkında), 1996’da Bursa’da düzenlenen Türk Kurultayı’nda sunuldu.171- 

172. 

XX Kılım- Kırgız Lingvistikasının Negiz Salıp Örkündöy Baştagan Mezgili 

(XX. yy. Kırgız Lenguistiğinin Köklenip Gelişmeye Başladığı Dönem), S.K. 

Kenenbayev’in 90.yıl dönümü nedeniyle düzenlenen konferansta 19.10.1997’de 

sunulmuştur. 172-175.

Kırgız Respublikasının Mamlekettik Tilin Önüktürüü Colundagı Kedergiler 

(Kırgızistan Cumhuriyeti’inin Milli Dilinin Gelişimi Yolundaki Engeller), 

Kırgızistan Cumhuriyeti’nin milli dili geliştirmek için 23.03.1997’de yayınlamış 

olduğu kitapta yayınlanmıştır.175-178. 

Kırgız Tilinin Mamlekettik Statusu (Kırgızcanın Milli Statüsü), Anın 

Tegeregindegi Printsipalduu Maseleler, 1998 yılında “Oş 3000” adlı konferansta 

dille ilgili panelde Oş şehrinde okunmuş olan sunumdur. 178-181. 

Til Mıyzamı Cana Kırgız Tilinin Casoo, Koldonuluu Çöyrösü (Dil Kanunu ve 

Kırgızcanın Yapım ve Kullanılma Çevresi), Kırgız Radyosu’nda beş defa 

yayınlanmış söyleşinin metnidir. Şubat-Mart 1998 181-183. 

Mamlekettik Til Mıyzamı Cana Ene Tildi Okutuu (Mili Dil Kanunu ve Ana 

Dili Okutma), 183-185. 

Til Mıyzamı Alfavit Cana Orfografiya (Dil Kanunu Alfabe ve Yazım 

Kuralları), 185-188. 

Terminologiya Maselesi (Terminoloji Meselesi), 188-189. 

Manas cana G. Almaşi (Manas ve G. Almaşi ), Uluttuk İlimler 

Akademiyası’nın “Kabarlar”’ında yayınlanmıştır. 189-192. 

Kırgız Respublikasının K. TINISTANOV Atındagı Mamlekettik Sıylıgının 

Laureatı (Kırgızistan Cumhuriyeti’nin K. TINISTANOV Adındaki Devlet Ödülü 

Adayı), Kırgız Respublikasının Cumhur Başkanı A.A. Akeyev’in ilim ve teknik 

ödüllerini verdiğinde akademisyen B. Ö. ORUZBAYEVA’nın törende yaptığı 

konuşmanın metni. 192-193. 

Kırgız Tiline Mamlekettik Til Statusun Iygargan Mıyzamdın (23.09.1989) 

Turmuşka Aşırıluu Abalı Cönündö Bügünkü Kündün Çındıgınan Turup Emnelerdi 

Aytuuga Bolot (Kırgızcaya Milli Dil Statüsünü Veren Kanunun Hayata Geçirişi 

Hakkında Günümüzde Neler Söyleyebiliriz ), 1995 yılında Devlet Meclisini 

hazırlamak için yazılan metin 193-195. 

Kırgızstanda Mamlekettik Til İşteybi? (Kırgızistanda Milli Dil Çalışıyor mu?) 

9 Haziran 1995’te C. Akimaliyev aracılığıyla meclise sunulan teklif 195-200. 

Maalimatçıl Adabiyattın İlimiy-Tehnikalık Progress Mezgilindegi Maanisi 

Cönündö (Yazılı Basının İlmi ve Teknolojik Gelişim Sürecindeki Önemi 

Hakkında),19.02.1986’da LENİNçil Caş Gazetesi’nde yayınlanmıştır 200-202.

Kırgız Tililiminin Bügünkü cana Erteñkisi Cönündö Uçkay Oylor (Kırgız 

Dilbiliminin Bugünü ve Yarını Hakkında Kısaca Fikirler) 208-211. 

XX Kılımda Kırgız Ayaldarı İlimde (XX. yy.da Kırgız Kadınları İlimde), Çin 

Halk Cumhuriyeti’nin milli meselelerle ilgili komisyonun kararı ile milletlerin 

üniversiteleri kurmak için Pekin’de 10-13 Haziran 2001’de düzenlenen ikinci 

uluslararası sempozyumda sunulmuştur. 211-213. 

Kırgız Tilinin Altay Mezgilin (XII-XV kk.) Münözdööçü Leksikalık Ayrım 

Materialdar (Kırgızcanın Altay Devrini (XII-XV.yy.) Tanımlayan Leksikolojik Bazı 

Kaynakları),KTMÜ’de 27.08.2001’de düzenlenen Tarih ve Tarihi Kırgız Kültürü 

adlı konferansta sunulmuştur. 213-217. 

Kırgız Tilinin Orfografiyasının Cañı Redaktsiyası Cönündö (Kızgızcanın 

Yazım Kurallarının Yeni Yayını Hakkında), Kırgızistan meclisinin 28 Haziran 

2002’de kabul ettiği yazım kurallarının bildirilmesi için yayınlanmış olan bildirinin 

ön sözü. 217-219. 

Kırgızdar Konstitutsiyasın Algaç Orusça Cazıp, Anan Kotortuşat (Kırgızlar 

Anayasasını Önce Rusça Yazıp Sonra Tercüme Ettiriyorlar), Agım Gazetası 

5.11.2002, Gazeteci Coldoşbek Zarlıkbekov ile sohbetlerinin metni. 219-221. 

Cañı Zamandagı Kırgızstandın Madaniyatının Örkündöşündö Latın 

Alfavitinin Rolu (Günümüz Kırgızistan’ın Medeniyetinin Gelişiminde Latin 

Alfabesinin Rolü), 24,28.09.2002’de Türksoy ve TİKA’nın düzenlemiş oldukları 

Türk Dili Kurultayı’nda sunulmuştur. 221-223. 

Kostyuktan Keçirim Surayt Elem (Kastyuk’tan Özür Dilerdim), 30 Nisan 

2002 Kırgız Tuusu Gazetesi’nde yayınlanmıştır 223-224. 

Til Mıyzamı: Mildetter, Maseleler; Nege Unçukpay, Dımıp Kladık? (Dil 

Kanunu: Görevler, Meseleler, Neden Ses Çıkartmıyoruz?), Sovyettik Kırgızstan 

Gazetesi 6. Ocak 1990 224-225. 

Kırgız Tilinin Mamlekettik Statusu Cana Anın Koldonuu Çeginin Keñeyişi- 

Uluttuk Til Sayasatının Cañı Körünüşü (Kırgız Dilinin Milli Statüsü ve Onun 

Kullanılma Sınırlarının Genişleyişi, Milli Dil Siyasetinin Yeni Görünüşü), 1999 

yılında Hindistan’da İngilizce olarak yayınlanmıştır 225-228.

Mamlekettik Til Mıyzamına Oñdoolor Boyunça Pikirler (Mili Dil Kanununun 

Düzeltmeleriyle İlgili Fikirler), Kırgızistan Cumhurbaşkanı’nın özel kaleminin 

siyaset bölümü başkanı İ. Rısaliyev’e 26 Nisan 1999’da gönderilmiştir 228-229. 

K.TINISTANOV-Lingvist, Kırgız Filolojisinin Ayrım Maseleleri (K. 

TINISTANOV Dilbilimci, Kırgız Filolojisinin Bazı Meseleleri), Bişkek, 1999, 21- 

24. sayfalar 229-231. 

Mamlekettik Til Mıyzamının Atkarılışının Bügünkü Kündögü Abalı Turaluu 

Kee Bir Oylor (Milli Dil Kanununun Yürürlüğe Girişinin Günümüzdeki Haliyle İlgili 

Bazı Fikirler), 04.12.1996’da Kırgız hükümet komisyonun isteğine uygun olarak 

gönderilen metin 233-238. 

Ene Tilim Ölsö, Meni da Öldü Dep Eseptegile (Ana Dilim Ölürse Beni de 

Öldü Diye Kabul Edin), Kırgız Ruhu Gazetesi, 26.02.1992 No:8 243-245. 

Kırgızstandın Toolorun İzildöödö Venger Sayakatçı G. Almaşinin 

Sayakattarının Maanisi Cönündö (Kırgızistan’ın Dağlarını Araştırmada Macaristanlı 

Seyyah G. Almaşi’nin Seyahatlerinin Önemi Hakkında), Kırgızistan Cumhuriyeti 

Uluttuk İlimler Akademisi’nin “Kabarlar”’ında 1999 yılında 74-76. sayfalarda 

yayınlanmıştır. 256-259. 

Kırgız Tililiminin Bügünküsü Cana Erteñkisi Cönündö (Kırgız Dilbiliminin 

Bugünü ve Yarınıyla İlgili), KTMÜ’de 28.02.2003’de sunulan yazı 263-267. 

Kırgız Mamlekettülügü Cana Til (Kırgız Milliyetçiliği ve Dil), 26 Haziran 

2003’te Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademisi’nin Kırgız Devletçiliğinin 

Yılı dolayısıyla düzenlenen konferansta sunuldu. 276-280.

MAKALE ÖZETLERİ 

Dil Medeniyeti ve Terminoloji 3 

Gerçek terimler terim olmayan farklı anlamlı kelimelerden nasıl ayırt edilir 

ve dildeki hangi kelimler terim özelliğine sahiptir? 

Terim kelimesi Latince terminus kelimesinden gelmektedir. Önceleri Roma 

mitolojisindeki sınır tanrısının ismi sonraları gerçek sınır anlamında kullanılan 

kelime anlam kaymasına uğrayarak mecaz anlamda ilimdeki anlamların ismi, adeta 

pasaportu anlamını almıştır. Günümüz dünyasında kullanılmakta olan ilimler 

terminolojisinin tarihi, o ilimlerle beraber aynı zamanda gelişmiştir. Örneğin: Eski 

felsefe terimleri yaklaşık Aristo zamanında (M.Ö. 4. yy) eski Yunanca olarak 

gelişmiş sonra Avrupa’daki Latin, Roma, Alman, Slavyan dillerine dağılmıştır. 

Orta Çağda sanat, ticaret, matematik, kimya, astronomi, coğrafya ile ilgili 

terimler Arapça olarak literatüre girmiştir. Örneğin: Algabra, azimut gibi bir kaç 

terim Hint-Avrupa dillerine girmiştir. 

Ekonominin, ilmi felsefenin geliştiği Rönesans devrinde ilmi terminoloji 

ortaya konmuştur. Latince, Batı Avrupa devletlerinde milletler arası ilim dili 

olmuştur. Dolayısıyla şu anki tıp, biyoloji, kimya, zooloji, botanik, jeoloji, 

matematik, fizik, felsefe, sanat bilimlerinin ve teknolojinin terim dili olarak Latince 

ve Yunanca kelimeler kullanılmaktadır. 

Bu terminolojinin kullanılmasına Rusya’da 18. asırlarda başlanmıştır. Daha 

sonra İlimler Akademisi’nde V. M. Lomonosov’un katkılarıyla gelişmiştir. 

Kırgızistan’da ise 1926’dan beri terminoloji ile ilgili çalışmalar 

yürütülmektedir. İlim adamları terimlere ihtiyaç duyulduğunu öne sürerek aşağıdaki 

prensipleri ortaya koymuşlardır: 

1) Terim olarak Kırgızca kelimelerin kullanılması. 

2) Arapça ve Farsça terimlere belli ölçüde kısıtlamalar getirilmesi. 

3) Rusça ve milletler arası kelimeleri terim olarak geniş biçimde 

kullanılması 

3 Oruzbayeva, B. Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim 242-265. sayfalar. 

(İlk yayın: Mugallimder gazetası, 22-27-29 Mayıs 1987, No:41-42-43.)

Bir dildeki terimi o dildeki kelimelerden ayırt etmek için terminoloji uzmanları 

tarafından bazı kurallar konulmuştur. Bunlar: 

1) Terimin sadece belli olan herhangi bir anlamı bildirme özelliği. 

2) Hangi anlam olursa olsun onu bildiren terimin kısa olması (Bir kelimeden 

oluşması). 

3) Terimin aynısı veya benzerine ihtiyacı yoktur. (Kendisini başka bir 

kelimeyle açıklamaya gerek yoktur.) 

Ülkemizde terminoloji sistemli olarak tüm ortaokul ders kitaplarında 

kullanılmalıdır. Örneğin: Fizik, coğrafya terimlerinin sistemi klimatoloji, hidroloji 

vs. alanlarında orta okul kitaplarına bu alanlarla ilgili terimlerin yazılması lazımdır. 

Asıl amaç uygun bir planla biyoloji, orta okulda öğretilecek miktarda zooloji, 

botanik, insan anatomisi, ve fizyoloji, mikrobiyoloji, hidroloji vb. gibi bilimsel 

terimler öğrencilere öğretilmelidir. Terimin sistemleri ise geniş planda (Örneğin 

üniversite programları düzeyinde) işlenmeli ve bütün derslerdeki terimleri 

Kırgızcalaştırılmalıdır. 

Tıp ilimlerinin terminoloji sistemlerini Kırgızcalaştırmak gerekiyorsa o 

zaman ilaç isimlerini, hastalık çeşitlerini ve tıp okullarında okutulan derslerdeki 

terimlerin sözlüklerinin yapılması gerekir. 

Yukarda bahsedilen bütün ilim alanlarındaki terminoloji sistemleri ortaokul, 

lise ve üniversitelerde uzman yetiştirmekte kullanılmalı ve böylece ilimde elde 

edilmiş olan her başarının halk arasında propagandasının yapılması uygun 

olabilecekti.. 

İşte dilde yeni hasıl olan anlamlar için terimlerin bulunarak kullanılır hale 

getirilmesi Terminoloji Komisyonu’nun ilk görevidir.

Ansiklopedi ve Terminoloji 4 

Günümüz ilim ve teknolojisini öğrenmek için diller çok önemlidir. Bizler 

ilmin ve teknolojinin hızla geliştiği bir zamanı yaşıyoruz. Herkes etrafında gelişen 

olaylardan, gelişmelerden haberdar olmak ister. 

Ancak bu haberleri tek bir kitapta veya dergide bulmak mümkün değildir. İşte 

ansiklopedik rehber, ansiklopedik gelişmelerle tanışmak için en önemli yardımcı 

kaynaktır. 

Kırgızcadaki bu tür kaynaklardan bir tanesi de Kırgız Sovyet 

Ansiklopedisi’dir. Kırgız Sovyet Ansiklopedisi’nin yazılması kamuoyu tarafından 

çok büyük bir ilgiyle karşılanmıştır. Ancak Kırgız Sovyet Ansiklopedisinin 

hazırlanması kolay olmamıştır. Yapılacak işlerle ilgili olarak terminolojinin bazı 

özellikleri üzerinde durmak zorundayız. 

Terim, ilim alanındaki anlamların adı ve pasaportudur. Terminoloji ise 

1) Belli bir ilim alanındaki terimlerin toplamı ve sistemidir. 

2) Dil bilimin terimler üzerinde araştırma yaptığı bir alandır. 

Kırgız milli terminolojisini düzenleme işi ülkemizin Sovyetler Birliğine 

girmesiyle birlikte başlamıştır. Terminoloji Komisyonu, İlim Komisyonu’na bağlı 

olarak 8 Mayıs 1926 yılında kurulmuştur. 

Terimlerin ilk kayıtları 1926-1929 yılları arasında gazetelerde yayınlanmış ve 

tartışılmıştır. (Bu yıllar arasında toplumsal, siyasal, askeri, hukuki, muhasebe gibi 

alanlarda 500 den fazla terim yayınlanmıştır.) 

Daha sonra 1938-1940 yıllarında terimler düzenlenerek sistemli bir şekilde 

Rusça Kırgız terminoloji sözlükleri oluşturulmaya başlamıştır. Örneğin: “Coğrafya 

Terimleri Sözlüğü”, “ İnsan Anatomisi ve Fizyolojisiyle İlgili Terimler Sözlüğü”, 

“Matematik Terimleri Sözlüğü” vd 

1946’dan itibaren yaklaşık 50 sözlük yayınlanmıştır. Ancak terminoloji 

sistemlerinde birçok yanlış vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: 

1) Her bir ilim alanının şimdiki durumuna uygun tüm terimlerini kapsayan 

sözlükler henüz hazırlanamamıştır. 

4 Oruzbayeva, B. Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 124-133. sayfalar.. 

(İlk yayın: Kırgız terminologiyasının maseleleri, Bişkek, 1971, 3-14. sayfalar.)

2) Milli dillerdeki ilmi prensipler yetersiz olduğu için bunlar arasında 

uyuşmazlıklar yer almaktadır. 

3) Bir kelimenin çeşitli manalarda tekrarlanmasından kaynaklanan 

karışıklıklar vardır. 

4) Ana dilde kelime manası olan alıntı kelimelerin iyi araştırılmadan kelime 

kelime tercüme edilmesi anlam karışıklığına yol açmaktadır. 

Tercümesi mümkün olan bazı terimlerin hiç tercüme edilmeden aynen 

kullanılmakta olduğunu görmekteyiz. Örneğin: Glinozem, anomaliya, peregar, 

belmo, sulema, sumka, parazit, antipatiya, apatiya, appetit, travma, bolevaya tokça, 

baryer, gibi terimler aynen kullanılmaktadır. 

5) Terimlerin yazılmasında zarureti olmamasına rağmen –lık eki çok fazlaca 

kullanılmaktadır. 

6) Terminoloji komisyonu tarafından belirlenen terminoloji sistemleri ile 

basında yer alan çeviri ve metinler arasında uyuşmazlık bulunmaktadır. 

Son olarak terimlerin yanlış kullanılması edebiyat dilinin yapısını (sitiline) 

olumsuz etkilemektedir. Yukarıdaki dile getirilen sorunların çözülmesi için sadece 

komisyonun değil tercüman, ilim adamları ve gazetecilerin de önemli vazifeleri 

vardır. Terimleri ansiklopedi de makale konusu olarak yerleştirmede bazı zorluklarla 

karşı karşıya geleceğimiz önceden hatırlatıyoruz. Bunlardan bazıları: 

1) Terminolojide tercüme edilen terimlerin eş anlamlı kelimelerle beraber 

yazıldığına rastlıyoruz. Örneğin: Stroy, katar, tartip, tüzülüş, kuruluş; 

gosudarstvonnıy tüzülüş, mamlekettik tüzülüş, mamlekettik kuruluş; stroy yazıka, 

tildin tüzülüşü; stroy materyali, kuruluş materialdarı, öndürüü, proizvodit, kızılça 

öndürüü (Şeker üretmek). 

2) Tercüme edilmeden kullanılan kelimelere gramatik şekil vermede zorluklar 

vardır. Örneğin: kaustiçeskaya soda, kosmos-kosmiçeskiy, diyeta-diyetiçeskiyu, 

yurist-yuridiçeskiy, gibi kelimelerin çevirilerine bakalım. Normalde diyetiçeskiydietikalık, 

kaustiçeskiy –kaustikalık, kosmiçeskiy-kosmikalık, yuridiçeskiyyuridikalık 

olarak tercüme ediliyor. Ancak bu tercümeler doğru değildir. Çinkü 

Rusça veya diğer Batı dillerinde diyetika, kaustika, kosmika, yuridika gibi kelimeler 

yoktur. Burada yapılması gereken en doğru şey terim olan kelimenin ilk kökünün 

bulunarak Kırgızca gramerine uydurmaktır. Bu durumda diyetikalık veya diyeta-

tama, kaustik- tüzüü kosmostuk gibi değiştirlmeleri gerekmektedir. Kırgızcadaki – 

izim, -log gibi kelimeler tercüme edilmeden aynen kullanılmalıdır. Sinolog, 

Leninizm, sosyalizm vb. 

3) Basında veya ilim dünyasında bazı coğrafik terimlerin bazen tercüme 

edildiğini bazen de orjinalinin kullanıldığını görüyoruz. Örneğin: Zakarpatiye, 

Povoljiye, Primoriye gibi yer isimleri tercüme edilmezken Çornoye More: Kara 

Deñizi, Sredizemnoye More: Ortoluk Deñiz, Zapadnaya Sibir: Batış Sibir, Blijniy 

Vostok: Cakınkı Çığış, Dalniy Vostok: Iraakı Çıgış, Kraynıy Sver: Çetki Tündük, 

Srednyaya Aziya: Orto Aziya Severnıy Ledovitiy Okean: Tündük Muz Okean vb. Bu 

örneklerde yer alan “za” ve “po” ekleri belli bir prensibe göre tercüme edilmelidir. 

4) Ansiklopedi de yer alan toponomiler vardır. Örneğin: Semipolatinsk- 

Semey, Kokçetarskaya-Kökçü Too, Kaşgar-Kaşkar, Andijan-Anciyan, Kokand- 

Kokan, Morgelan-Margalan, Alma-Ata, Almatı, Duşambe-Düyşömbü gibi. Bu 

durmlarda bu isimlerin hangi kurallara göre yazılması gerektiği Kırgızcada 

belirtilmemiştir. Bunlar belirtilmelidir. 

5) Ansiklopedideki sorunlardan biri de etnonimlerin (halkların kavimlerin) 

adlarının dillerinin grameri açısından doğru yazılıp yazılmaması sorunudur. Bunları 

dilimizin gramerine uyduracak olursak; angliçan veya angliçanin, angliçanka veya 

angliya tili mi diyeceğiz yoksa anglis, anglis ayal, anglis tili mi diyeceğiz? 

Ransujenka mı yoksa fransuz ayalı mı? 

6) Birkaç kelimeden oluşan bazı terimlerin tercümesinde de sorunlar vardır. 

Mesela: Doilnaya maşina- süt saagıç maşina değil de süt saap aluuçu maşina, 

elektrostrijka-elektr kırkını değil elektr küçü menen koylordu kırkuu, avtopoilkaavtosugat 

değil maldı sugaruu üçün atayın casalgan avtomattık tetik olarak tercüme 

edilmiş ve gereksiz yere terim çok uzatılmıştır.

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Bilim Hazinesi 5 

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi 1976’dan itibaren basılmaya başlanmıştır. Kırgız 

halkı bu ansiklopedinin basımıyla birlikte dünyadaki ilimi ve teknolojik gelişmeleri 

takip etmeye başlamıştır. Ayrıca Kırgız Sovyet Ansiklopedisi halk arasında 

Leninizm ve Marksizm’in yayılmasını sağlamıştır. Kendi milli yazısıyla fazla eseri 

olmayan Kırgızlar yıllarca dünyadaki kültürel, ekonomik, siyasi gelişmelerin 

gerisinde kalmışlardır. Şu anda bu ansiklopedi Kırgızistan’da yılda yedi bin civarında 

basılmakta ve bu baskıların yarıdan fazlası Kırgızca olarak yapılmaktadır. 

Ansiklopedi Yunanca, bütün bilimlerin toplamı anlamına gelir. Manası tarihte 

birçok değişikliğe uğramıştır. Antik devirde (Eski Yunan ve Rum) gramer, ritorik, 

diyalektik, logik, geometri, aritmetik, müzik ve antroponomi’ ye genel olarak 

ansiklopedi deniyordu. Ansiklopedi anlamında yazılan eserler eski Mısır, Çin ve 

Yunan’da ortaya çıkmıştır. Örneğin: Eski Yunan filozofu Aristo ve Demokri’in 

(M.Ö. 322-160) eserlerinde o zamanın bütün ilimlerinden haberler bulunmaktadır. 

Fakat bu eserlere bugünkü anlamda ansiklopedi diyemeyiz. 

Ortaçağda Roma İmparatorluğu’nda meşhur olan Kassidor Senator’un (490- 

575) Nasattar ve Sevilyalı İsador’un (560-636) Etimoloji adlı eserleri sistemli birer 

ansiklopedik sözlüktür. Aynı zamanda Yakın Doğu, İç Asya, Orta Asya ve İran 

bölgelerinde yetişmiş olan El-Farabi’nin (870-950) İlimler Listesi, Biruni’nin (973- 

1048) Eski Halkların Kronolojisi, İbni Sina’nın Bilimler Kitabı, Kaşgarlı Mahmut’un 

(11 yy.) Divan-ı Lügati’t Türk’ü gibi Farsça, Arapça ve Türkçe ansiklopedik eserler 

ve sözlükler yayınlanmıştır. 14.yy.’da özellikle Mısır’da Arapça ansiklopedik eser 

çalışmaları yoğunlaşmaktadır. 

Dünya ve Avrupa ansiklopedi tarihinde 1751-1780 yılları çok önemlidir. Bu 

yıllarda Paris’te basılmış olan, Ansiklopedi, İlimlerin, Sanatların Açıklama Sözlüğü 

önemli bir yer tutmaktadır. Başlıca editörler ise, Deni Didro, J. J. Russo, Volter, P. 

Colbak’tır. Fransa’daki bu sözlüğün vücuda getirilmesi 18. asrın sonlarındaki Fransız 

ihtilaline zemin hazırlamıştır. 18-19.yy.lar arasında Fransa’da 160 ciltten fazla 

5 Oruzbayeva, B. Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 173-185. sayfalar. 

(İlk yayın: El Agartuu Degisi, Bişkek, 1979, No: 1, 57-62. sayfalar.)

“Sistematik Ansiklopedi” 15 cilt “Laruss Sözlüğü” ve 31 cilt “Büyük Ansiklopedi” 

basılmıştır. 

Bu yüzyıllarda arasında İngiltere ve Amerika’da da birkaç ansiklopedi 

yazılmıştır. Almanya’da “İlim ve Sanatın Ortak Ansiklopedisi” adlı 14 ciltlik eser 

yayınlanmıştır. İkinci dünya savaşından sonra Sosyalist ülkelerde öncekinden çok 

daha fazla ansiklopedi yayınlanmaya başlamıştır. 

Rusya’da ilk sözlükler 13.yy.’dan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Rus 

tarihçisi V. N. TATIŞEV “Rusya’nın Tarihi, Coğrafyası, Siyaseti ve Sivil 

Leksikonu” adlı bir sözlük hazırlanmıştır (1830). Y. İ. LENİN sözlük ve 

ansiklopedilerin hazırlanmasına çok büyük önem vermiştir. LENİN, 1924 yılında 

SSCB Merkez Komitesi’nin 17 Nisan toplantısında “Büyük Sovyet 

Ansiklopedisi’nin” hazırlanmasıyla ilgili kararı imzalamıştır. Bu görevi de Otto 

YULYEVIÇ ve ŞIMID’e vermiştir. 

Bu ansiklopedinin ilk baskısı 1926’da yapılmaya başlanmış ve 1947 yılında 

tamamlanmıştır. Eser 50 cilttir. İkinci kez basılması için 1949 yılında tekrar karar 

alınmıştır. Dünya siyasi haritasının değişmesi, ilimde ve fendeki gelişmeler 

nedeniyle eser 1967 yılında eserin yenilenerek tekrar basılmasına karar 

verilmiştir.1970-1977 yılları arasında 28 ciltlik olarak yayınlanmış ayrıca esere 

İngilizce ve Yunanca terimler sözlüğü eklenmiştir. Bundan başka “ Küçük Sovyet 

Ansiklopedisi”, Ansiklopedik Sözlük”, 29 ciltlik “Teknik Ansiklopedi”, 6 ciltlik 

“Büyük Tıp Ansiklopedisi”, 4 ciltlik “Çiftçilik Ansiklopedisi”, 5 ciltlik “Fizik 

Sözlüğü”, 10 ciltlik “Edebiyat Ansiklopedisi”, 16 ciltlik “Sovyet Tarih 

Ansiklopedisi”, Felsefe Ansiklopedisi” gibi ansiklopedik eserler de yayınlanmıştır. 

Bu eserlerden sonra ana dillerde hazırlanmış olan ansiklopedi ve sözlüklerin 

hazırlanıp yayınlanmasıyla o dili konuşan milletlerin üst düzey eğitim alması 

sağlanmıştır. 

Sovyet ülkelerinden Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilk defa kendi 

ana dilinde ansiklopedi hazırlamak için 1957 yılında karar almıştır. “ Ukrayna 

Sovyet Ansiklopedisi” Ukraynalı meşhur şair N. P. BAJAN’ın başkanlığında 1959- 

1965 yılları arasında hazırlanarak yayınlanmıştır. Bu eser Ukrayna Sovyet Sosyalist 

Cumhuriyeti özel ödülünü kazanmıştır. Böylece bütün ilim, sanat alanlarında 

ansiklopedi ve sözlükler hazırlanmıştır.

Ukrayna’dan sonra SSCB’ye bağlı Baltık ülkelerinde sözlük faaliyetleri 

hızlanır. 1966’da Litvanya ve Letonya’da ansiklopediler basılmıştır. Aynı yıllarda 

diğer Sovyet ülkeleri Estonya ve Beyaz Rusya kendi ansiklopedilerini 

yayınlamışlardır. Daha sonra ise sırasıyla: 

1970-1977 yıları arasında “Moldova Sovyet Ansiklopedisi” 8 cilt 

1971 yılında “Özbek Sovyet Ansiklopedisi” 14 cilt 

1972’den itibaren “Kazak Sovyet Ansiklopedisi” 12 cilt, 

1974’ten itibaren “Ermenistan Sovyet Ansiklopedisi” 10 cilt, 

1975’ten itibaren “Gürcistan Sovyet Ansiklopedisi” 10 cilt, 

1976’dan itibaren “Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi” 10 cilt olarak 

hazırlanarak yayınlanmıştır. 

1974’ten itibaren “Tacik Sovyet Ansiklopedisi” 6 cilt, 

1974’ten itibaren Türkmen Sovyet Ansiklopedisi” 10 cilt 

1976’dan itibaren “Kırgız Sovyet Ansiklopedisi” 6 ciltlik yayınlanmıştır. 

Kırgız Sovyet ansiklopedisi edebiyatın, gen biliminin, sosyal bilimlerin bütün 

alanlarında bilgi içermektedir. Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Marksist ve Leninist 

ideoloji esaslarına dayalı, Komünist Parti ve Sovyet İhtilali için emek veren bütün 

siyaset ve devlet adamlarına geniş yer vermekte olan bir ansiklopedidir. 

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi Kırgız halkının tarihi ve özgürlük mücadelesi, 

maddi ve manevi değerleri hakkında geniş bilgiler içermektedir. Böyle bir 

ansiklopedinin hazırlanmasında emeği geçenler şunlardır: İ. AYDARBEKOV, T. 

AYTMATOV, O. ALIYEV, C. CAPAKOV, T. BEÇELOVA, M. L. BELOTSKIY, 

M. K. AMMASOV, C. SADAYEV, ESENAMANOV, S. KULMATOV, T. 

OSMANOVA, H. O. ŞAHRAY, V. P. ŞUBRIKOV, İ. KABEKOV, H.Y. 

LOGVINENKO, A. İ. İVATITSIN, H. MUSABAYEV, vd. 

Ansiklopedide Kırgız edebiyatçıları ve yazarları U. ABDUKAIMOV, M 

ABDUKARIMOV, T. ABDUMOMUNOV, M. ALIBAYEV, A. ÜSÜNBAYEV, Ş. 

BEYŞENALIYEV, C. Böküömbayev’in hayatları ve eserleri yer almaktadır. 

Kırgız Sovyet Ansiklopedisi’nde eski arkeolojik kalıntılar hakkında da 

bilgiler yer almaktadır. Orta Çağlara ait Taşrabat, Özkent, Şahfazil, Balasagun, 

Burana, Manas’ın kümbözü fotoğraflarıyla birlikte verilmişlerdir. Dil tarihiyle ilgili 

ise eski Türk yazıları, eski Türk dilleri hakkında bilgiler vardır.

Kırgız Dilinin Resmi Statüsü ve Kullanım Sınırlarının Genişlemesi- Milli 

Dil Siyasetinin Yeni Görünüşü 6 

Kırgızistan Cumhuriyeti Yüksek Kurulunca 23.09.1989 yılında alanın kararla 

Kırgızcaya resmi statüsü verilmiştir. Bu siyasi olay Kırgız halkının devlet olma 

basamaklarından birini oluşturan Kırgızcanın bağımsız Kırgız Cumhuriyeti’nin 

devlet dili olduğunu resmi olarak kanıtlamıştır. 

1) Ana dilimizin bu görevi üslenebilmesi için hangi yöntemler 

kullanılmalıdır? 

2) Bu görevin gerçekleşmesi neye bağlıdır? 

I. Kırgız halkının tarih sahnesine 2000 yıl önce çıktığı Çin yıllıklarından 

anlaşılmaktadır. (B. B. BARTOLD) Uzun süren böyle bir tarihi maraton içersinde 

Kırgız halkı çok şeyler yaşamıştır. Geçen bu süre zarfında Kırgız halkı Orta Asya 

bölgesinde başka halklarla etkileşim içersinde bulunmuştur. Bunun sonucunda Kırgız 

halkının halk destanları, halk masalları ortay açıkmıştır. Bu eserler halkın nasıl 

yaşadığını anlatmakta ve çok değerli tarihi kaynakları oluşturmaktadır. Bugünkü 

konuşulan Kırgızcanın eski Orhun Yenisey yazılarıyla birçok yönden benzerlikler 

gösterdiği anlaşılmaktır. Başka bir deyişle Kırgızcanın Kırgız halkının tarihinin 

korunmasında önemli bir etken olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Örneğin, Manas 

destanında Kırgız halkının yaşamı açıkça tasvir edilmektedir. Demek ki bir halk 

kazanmış olduğu değerleri ancak bir dil ile kendinden sonra gelen nesle 

aktarılabilmektedir. 

II. Çağdaş uygarlık, dünyanın dört bir yanındaki halkların günlük yaşamını 

etkilemektedir ve bu durum eski kültürel değerlerin kaybına yol açmaktadır. Bunun 

temel sebebi uluslararası ilişkileri geliştirme programlarıdır. Kırgızcada bunların 

etkisi altında kalmıştır. Kısaca bu etkiler şunlardır: 

1) Okullarda Kırgız dili saatlerin azaltılması 

2) 1970’li yıllardan sonra Rus okullarından Kırgızca derslerinin kaldırılması. 

6 Oruzbayeva, B. Ö., Kırgız Tililmi, 1994, Bişkek, Kırgızistan Cumhuriyeti Milli İlimler Akademisi, 

225-228. sayfalar. (İlk yayın:PİAK’ın 34. Konferansı, Berlin, 21-26 Temmuz 1991).

3) Yüksek okullarda Kırgız dilinin programlardan çıkarılması. 

Bu ve benzeri sebeplerden dolayı ana dil konuşulan ortamlardan kaybolmaya 

başlamış bilim, siyaset ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır. Bu acı olaylar gösteriyor 

ki Kırgızca sadece resmi yazılarda devlet dili olarak kullanılmaya mahkûm 

edilmiştir. Hangi dil olursa olsun, onun dil olarak sayılması ve gelişebilmesi için 

siyaset ve ekonomi alanlarında kullanılması gerekir. Ekim devriminden sonra Rusya 

İmparatorluğunun yönetimi altına giren Orta Asya devletlerinin siyasi ve ekonomik 

yönden bağımsızlıklarını kaybetmeleriyle beraber bu toplumların ana dilleri de etki 

altında kalmıştır. Bu kötü durumdan kurtulmanın tek çaresi ana dilin konuşulmasıyla 

ve gelişmesiyle, ayrıca okullarda dil derslerinin saatlerinin çoğaltılmasıyla 

mümkündür. Ayrıca hukuki şart ve standartların ortaya konması gerekmektedir. Bu 

gerekçelerden yola çıkarak 23.09.1989 tarihinde Kırgız ana dili yasası kabul edildi. 

Böylece Kırgızcaya hukuki statü verilmiş oldu. 

Kırgızcanın Kullanıldığı Temel Ortamlar: 

1) Günlük yaşamın her alanında milli dili kullanma 

2) Dilin gelişmesinin sağlanması için devlet politikalarının hazırlanması. 

3)Toplumun kitlesel özelliklerine göre programlar düzenleme, Rusçanın 

uluslararasıdil olarak kalmasının sağlanması, azınlıkların kendi dillerini rahatça 

kullanmalarına izin verilmesi, okullarda farklı dillerde eğitim vermek, kültür 

merkezleri oluşturmak, ders kitapları ile bunları sistemli hale getirmek. 

Bu hedeflere ulaşabilmek için sekiz maddeden oluşan yasa kabul edilmiştir. 

Bu maddeler: 

1) Devlet yüksek organlarında 

2) İş yerlerinde, iş dünyasında 

3) Eğitim kurumlarında 

4) İletişim araçlarında 

5) Sosyal kurumlarda 

6) Adalet organlarında 

7) Reklâm ve ilan gibi alanlarda 

8) Bu kanunun bozulmasına neden olabilecek unsurları ortadan kaldırmak.

Kabul edilen bu yasanın uygunluğu hala tartışılmaktadır. Belirlenen hedef 

doğrultusunda çalışmalar tam olarak yürütülmemektedir. Ama elde edilen en önemli 

kazanç ana dile halkın soğuk davranmamasıdır. 

Kırgız Edebi Dili İçin Yazım Kuralları Belirlenmeli mi? 7 

Siyaset ve kültür adamlarına ana dille ilgili sorular soruldu ve onlardan alınan 

cevaplara Kırgız Tuusu gazetesinden baktık. Araştırmalara göre Kırgızistan’da 

medyada ana dilin konuşulmaması, okullarda ders saatlerinin yetersiz olması, kaliteli 

elemanların yetiştirilememesi, devlet tarafından yeterli desteğin verilmemiş olması 

gibi konular ele alınmıştır. Buna karşın ülkedeki yazarların, devlet adamlarının 

sorunlara ellerinden geldiğince çözüm üretmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Neticede 

istenilen seviyede olmasa da emeklerin boşa gitmediği görülmektedir. Ana dille ilgili 

yasa kabulü ve ana dile verilen yasal destek bunun en önemli kanıtıdır. Günümüzde 

gazete ve dergi gibi medya unsurlarında edebi Kırgız diline ne kadar önem 

verilmekte ve bu dil doğru olarak kullanılmakta mı? Ayrıca bunu Kırgız Devlet 

Komisyonu dilcileri ne kadar kontrol etmekte? Şu an kullanılmakta olan Kırgız 

alfabesi ne kadar doğru kullanılmaktadır? Bu arada harflerin sesleri karşılamada 

eksik olduğunu görebiliyoruz. Bu durum Kırgızcayı yeni öğrenen çocuklar için 

öğrenme zorluğuna neden olmakta, öğretmenler içinse öğretim güçlüklerine neden 

olmaktadır. 

Sizinde aklınızda olan fakat söyleme ihtiyacı duyduğum Kırgız edebi diline 

bağlı sorunlardan biri de alfabe sorunudur. Dilimizin göz kamaştıran sözleri alfabe 

kadrosunda kendi öz yerlerine sahip olamadıklarından mektepte eğitim alan 

çocuklarla onların öğretmenlerinin çektikleri azabın üzerinden artık yarım yüz yıl 

geçti. Böylelikle 1953 yılından beri yenilenmesine ihtiyaç duyulan ancak eski 

yöneticilerimizin ve onlardan öncekilerin inatları ve dediğim dedik anlayışları 

sebebiyle bir tülü değiştirilemeyen yazım kurallarının yeni şekli (üç harfin 

eklenmesi, K,F,C) Büyük Dil Komisyonunda aramızdaki uzun kavgalardan sonra 

nihayet değiştirildi ve bunun üzerinden henüz bir yıl geçmedi. Bu sorun Büyük Dil 


(İlk yayın: Kırgız tuusu Gazetesi, 28 Ocak 1992.)

Komisyonunda bundan sonra da tartışılmasına devam edildi. Ancak bu tartışmalar bir 

türlü sonuca ulaşamadı. Sebebini sorduğumuzda da: “Niçin; ana dilin, yazım 

kurallarının yenilenmesine ihtiyaç duyulmuyor mu?” Eğer böyle bir fikirin 

kanıtlanmasına ihtiyaç varsa, birçok dilci çalışarak çabalayarak yazım kurallarının 

yenilenmesine ihtiyaç duyulduğunu ispat etti. Eğer bu fikirler kabul edilmiyorsa biz 

boşuna mı uğraştık? O zaman, “Sizin yaptığınız işler okumaya değer değil.” diye 

önceden söyleyemez miydiniz? Yok değerli diyorsanız sayın dil büyüklerimiz, ana 

dilimizin alfabesini, yazım kurallarını, terimlerini yenilemeye, düzenlemeye çok 

ihtiyacımız var. Bu sorunları böylece orta yerde bırakmaya hiç kimsenin hakkı 

yoktur. 

Duyduğumuza göre bütün Türk dünyası Latin alfabesine geçecekmiş. Latin 

alfabesine geçtikten sonra kiril alfabesini düzenleme güncelliğini kaybedecektir. 

Eğer Türk dünyası Latin alfabesine geçerse Kırgızlar da Latin alfabesine geçebilir. 

Ama bunlar kısa sürede yapılabilecek işler değildir. Bu gerçekleşene kadar 

çocuklarımızı okutmayalım mı? Çocuklarımızı okutmazsak da gazete ve kitaplar 

çıkmaya devam edecek. Demek ki bu tür sorunlar kaçınılmaz. Niçin bu tür sorunlar 

bakanların başını ağrıtmıyor? Bence bu tür sorulara cevap bulmanın zamanı 

gelmiştir. 

Kırgızca Yazım Kuralları Ne Zaman Kalıplaşacak? 8 

Kırgız yazısı 1924’ten başlayarak iki defa değişikliğe uğramıştır. İlk Kırgız 

alfabesi Arap alfabesinin temelinde kurulmuştu ve 1927’de Latin alfabesiyle değişti. 

Arap alfabesinde Latin alfabesine geçmek çok anlamlı bir olaydı, fakat Latin alfabesi 

Kırgızcanın tüm özelliklerini yansıtamadı. 

Alfabenin değişmesi 1940 yılında Kırgız SSCB Yönetim Kurulu tarafından 

alınan kararla oldu. Kırgızistan Kiril alfabesine geçti ve bu değişiklik yazım 

kuralarının yeniden düzenlenmesine neden oldu. Bu yazım kuralları eskisine göre 

daha iyiydi. Fakat o günlerin üzerinden çok uzun zaman geçti. Kırgızistan’da 

ekonominin, kültürün, teknolojinin gelişmesiyle birlikte dilin kelime kadrosu yeni 

8 Oruzbayeva, B.Ö., Sovyetskiy Kırgızstan Gazetesi, 14 Aralık 1951, No: 185.

terim ve kelimelerle zenginleşti. Bu nedenlerden dolayı son yıllarda dilbilgisinin bazı 

bölümlerinde bilimsel değişiklikler yapmak gerekmektedir. 

SSCB İlimler Akademisi’nin Kırgızistan şubesi olan Dil, Edebiyat ve Tarih 

Enstitüsü ve Kırgız Eğitim Enstitüsü tarafından oluşturulan sektör okulları, bilim 

adamlarının fikirlerini dikkate alarak günümüzde kullanılmakta olan yazım 

kurallarına eklemeler yapmalıdırlar. 

Bilim adamları tarafından gerçekleştirilen proje 1948 yılında yayınlandı. 1949 

yılında tekrar yayınlandı ve üzerinde tartışmalar başladı. Ancak bu yayının üzerin bir 

yıl geçmesine rağmen hala Dil Yüksek Kurulu’na öneri olarak sunulmamıştır. 

Yani yazım kuralları hiçbir yerde kullanılmıyor; ne ortaokullarda ne de 

üniversitelerde kullanılıyor. Bundan dolayı “noyabrda” yerine “noyabr’da”, 

“dekabırga” yerine “dekabr’ge” yazılıyor. Bu sorunlar hala çözülememiştir. 

Ana Dilin Resmi Dil Statüsünü Kazanması için Neler Yapılmalıdır? 9 

1985 yılının Nisan ayındaki toplantıda yeniden yapılanmanın her türlü 

görevlerinden biri SSCB’ye giren her sovyet ülkesinin egemen hukuklarından 

meydana gelen kalıntıları tam manasıyla yeniden kurmak veya onarmak idi. Bunların 

en önemlisi sovyet ülkelerinin yavaş yavaş ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel 

gelişmesini sağlamakla sovyet federasyon prensibinin kendilerine verdiği hakları 

sağlamlaştırma, geliştirme ve hayata geçirmektir. 

Yeniden yapılanma döneminde ülkemizin siyasi, ekonomik, sosyal ve 

kültürel gelişmesindeki eksiklikler siyasetinin (politikasının) değiştirilmesiyle, sosyal 

hayatın özellikle merkezileştirilmesinden dolayı halkarın dostluğu ancak çağrı 

(perde) olarak kalmış ve her milletin gerçek eşit haklarının, kendi kültür ve tarih 

değerlerinin uygarlığın gerçek sınırlarına ulaşma imkânları objektif ve subjektif 

sebepler ile değiştirilmiştir. Böyle değiştirmeler neticesinde ana dile zarar vermiştir. 

9 Oruzbayeva, B.Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 319-325. sayafalar. 

(İlk yayın: El agartuu Dergisi, 1990, No:2.)

Sovyet hâkimiyeti yıllarında (20–30) düzgünce gerçekleştirilmeye başlayan 

çabalar, siyasi hukuka sahip olması, az da olsa işçi gücünün ( işçi tabakasının ) 

oluşması, edebi dilin kalıpsallaşması ile nitelendirilir. Bilim alanlarının başlangıcı 

oluşmakla milli aydın kesimi de oluşmuştur. (kurulmuştur) 

Fakat SSCB’deki birçok milletler gibi Kırgızlar da belli başlı insanlardan baskı 

rejimi yüzünden ayrılmış idi. İkinci Dünya savaşı çokça kayıplara maruz kaldı. 

Ülkenin hiç durgunluk yıllarında ekonomik ve manevi hayattaki görülen 

bozukluk milli psikolojiye ( milletin psikolojisine) zarar vermiştir. Kırgızların yerlere 

paylaştırılması, ‘Bilgiçlik’ (ukalalık yapmak) büyükleri saymama, ana dili ve milli 

gelenekleri tanımamama gibi meseleler. 

Böyle etkilenme ana dilimizde de olmuştur. Çünkü ana dilin her ülkenin ilişki 

kurmasındaki büyük zaruri silahı olduğu bellidir. Fakat yukarıda söylenen durumdan 

dolayı ana diller yavaş yavaş kendi tabii görevlerini yerine getirmekten 

uzaklaşmıştır. (ayrılmıştır) Çünkü dil toplumu ileri götüreceksürecek olan silah (alet) 

olarak kendi toplulumunda tam manasıyla kullanıldığında ancak ömrü uzayacaktır. 

Elbette ki, toplumu bir kalıpta aynı şekilde durmaz. Bilimsel- teknik devrim 

bizim ülkede (Sovyet sınırlarının tümünde olduğu gibi) ekonomik, sosyal ve kültüreldemografik 

ilerlemeleri yaratmıştır.(göstermiştir). Bu iri endüstride, verimli yerleri 

benimsemede (özümsemede), siyasi ‘ayıplamalar’ ile tüm halkları yer değiştirme v.s 

gibi büyük eylemler bölgelerin milli yapısında karışıkları doğurmuştur. Onun için 

hangi Sovyet ülkesi olursa olsun orada çok milletlilik bulunmaktadır. Onlar siyasisosyal 

yönden çalışabilme, eğitim görme, kendi kültürünü (medeniyetini) geliştirme 

hakkına eşit seviyede sahiptirler. Demek ki o halklara dil ve kültürel yönden de 

onların istedikleri yönden bakılması (gereksinimlerin karşılanması) yerli hükümet 

organlarının kutsal görevi olarak sayılır. 

Kendi dilinden adını alan ülkenin bütün alanlarına o dil hakim olması milletin 

egemenlik haklarını tamamlaması ve ona gerçek anlamda hizmette bulunması gerekli 

değil midir? Bu nasıl hayata geçirilebilir? 

1. Ülkedeki devlet, hükümet ile yönetim kurulunun, toplumsal ve kooperatif 

kurumlarının, sağlık merkezleri, ticaret, ulaşım, hizmet (servis) alanlarının

tümünde kitle iletişimde, ulaşımda, işi yapmada hizmetçi dil olması 

gereklidir. 

2. Ekonomiyi geliştirmede siyasi yapıyı sağlamlaştırmada elemanları 

yetiştirmenin silahı olmalıdır. Bu ise ana dilde orta ve yüksek eğitim gören 

uzmanları halka hizmette tüm alanlarda (zaruriyetlere layık olarak) 

hazırlamada geniş, tam hukukta kullanılmalıdır. 

3. Kitle İletişim Araçlarında (radyo, televizyon, tiyatro ve basın) tüm haklarıyla 

kullanılmalıdır. Bu önemli görevleri yerine getirmede ülkedeki gerçek durum 

mutlaka dikkate alınmalıdır. Çünkü ülkenin topraklarında birlikte yaşayıp, 

birlikte çalışmakta olan milletlerin dil ihtiyaçlarının dikkate alınması da 

gündemdedir. Bu görevi, başarılı uygulamada o ülkenin temel halkının 

(Kırgızların) doğru anlayışlı muamele yapılması onların manevi (ruhi) 

ihtiyaçlarına yasal olarak özen göstermeyi destekleme işini enternasyon 

görevi olarak algılamaktadır. 

4. Ülkenin siyasi, ekonomik gelişmesine göre halklara eşit haklar, özgürlük, 

ilerici düşüncenin yayılmasında özel emek gösteren Rus halkının rolü, onun 

dilinin doğal bir şekilde yayılıp, yavaş yavaş halklar arası ilişkinin ortak 

diline dönmüştür. Biz de şimdi Rusçayı öğrenmek isteyenler çok. Bu dili çok 

iyi bilenler kendi ana dillerinden tamamen ayrılmış olanlarda var. Bundan ‘ 

Rusçayı iyi bilmek eksiklikler anlamı çıkmaz. Aksine iki dilin arasındaki 

etkilenmeler özel plan ile araştırmalar gerektiren problemlerdendir. Buna 

bağlı birçok araştırmalar da var. Fakat onlar probleme bir yönlü bakmakta 

sınırlı kalmışlardır. Oysa gerçekten edebi dilimizdeki çokça ilmi- teknik 

terim, terim kavramların adlandırmaların ilk kaynağı elbette ki Rusça veya 

onun aracılığıyladır. 

Böyle olsa da bazen bir taraftan aşırı derecede dilimizin söz varlığının 

‘zenginleşmesine’ neden olduğunu söyleyebiliriz. Neticede solo, derevnya, 

territoriya, uçastok, peçat, dogolor, pratika, raspisaniya, ostonovka v.s kelimeleri 

çevirmeksizin kullanıldığı için dilimiz ‘karışık dile ‘dönüşmüştür. 

Ana dili geniş kullanma, onun sosyal görevini geliştirme ülkede yürütülen 

kültürel-ekonomik çabalara bağlıdır. Bu öncelikle eğitimi ana dilde yola koymak: işe

u yönden baktığımızda başarılarımızda çoktur. Buna ülkedeki 983 okulda eğitimin 

tertemiz ana dilinde görülmesi de bir delildir. Ondan sonra işte o okulları koruma, 

donatma, binlerce öğretmenin çalıştığı işi ama dilde 20’den fazla ders (bilim alanları) 

ile ilgili ders kitaplarını, programlarını basıp çıkartmak v.s iş yüzünde gerçekleşmesi 

devlet kontrolündedir. Bu amaçlarda, ana dilini kullanma işi doğru yürütüp 

gelmektedir. Fakat okullarda çalışacak olan geleceğin öğretmenlerinin (Kırgız dili ve 

Kırgız edebiyat uzmanlığından başkaları) Rus dilinde okutup hazırlama ana dili 

kullanımdaki bozukluğu açık göstermektedir. Çünkü gelecekte öğretmen olacak 

eleman 5 yıl boyunca üniversitede kendisinin gelecekteki iş silahı olan ana dilini 

özümsemezse kendi alanına ait terimleri, onların içeriğini çözümleyen açıklamaları, 

tanımları benimsemezlerse okulda çalıştıklarında gücüne göre bir ‘dil olmuş’ ile 

konuşarak ders anlatacak, hem kendisi zorlanır, hem öğrenciyi olumsuz etkiler. 

Öğrencileri dil kültürüne ( edebi dilin normalarını bozmaksızın kullanmaya) 

alıştırmayı destekleyemez(sağlayamaz) uzmanın insan haklarını çiğnemesi dili yanlış 

kullanma ‘hastalığı’ yaşamını devam ettirecektir. Durumu düzeltme çabaları kanunda 

yansıtılmış gibi oldu. 

Buna örnek olarak hukuk uzmanlarının yetişmesini gösterebiliriz. Çünkü suçceza 

sorumluluğu kanununun 158. maddesinde her suç işleyen ve kanun cevap 

verecek olan kişinin kendi bildiği dilde (bizim ülkemizin şartlarında Kırgızca) cevap 

verme hakkına sahip olduğu açıkça belli olsa da KMU (Kırgız Devlet 

Üniversitesi)’nun Hukuk Fakültesinde eğitim sadece Rusçadır. Demek ki geleceğin 

hukukçuları kendi görevlerini Kırgız dilinde yerine getirmekte zorluk çekecekler. 

Böylece, ana dil zaruri olarak kullanılacaktır. Kabul edilen kanun bu bozukluğun 

düzeltilmesine de vesile olabilecek maddeleri içermektedir. 

20 yıldan beri ülke için gerekli kadroları hazırlamakta olan B. 

BEYŞENALIYEVA adındaki sanat enstitüsünde de Kırgız dili ve Kırgız edebiyatı 

ders olarak görülmemektedir. 

Kanun böyle durumları onarmaya yönelik maddeleri içeriyor. Söz konusu 

eksiklikleri gidermeye çalışıyor. Gerçekten bize göre kanun kabul edilir edilmez ise 

başlanmalı ve maddeleri tek tek nüfusun yapısına göre, daha çok milletin 

temsilcilerinden oluşan topluluklarda (kolhoz, soukoz, köy yönetimi, ilçe, çalışma 

yerleri, okul, bazı üniversitelerin bazı fakülteleri, toplumsal –siyasi tesisler v.s)

uygulanmalıdır. Mesela, toplantı, meclis, kurul, seminer v.b. organizasyonları ana 

dilde uygulama, onların çözüm ve kararlarını teşkil etmek, yazışmaları,, gündelik 

konuşmaları kültürel ilişkiler de uygulama gibi. 

Farklı milletlerin temsilcilerinden (Rus veya başka millet üyelerinden gelen) 

oluşan topluluklarda veya resmi evraklarda elbette ki önceki gibi Rusça yazılmaya 

devam edilecektir. Kırgızcanın resmi dil olarak kullanılması konusunda çalışmalar 

yapılmakla birlikte bu işin 5–10 yılda gerçekleşmesi Millet Meclisi (Cogorku Sovet) 

kararnamesinde belirtilmiştir. 

Elbette ana dilimizin devlet statüsünü sağlamlaştıran kanun siyasi olarak 

önemli ve Kırgızların ruhunu yükselten onun Sovyet ülkesine kendi adını veren 

temel, tarihte evvelden iz bırakmış olan halk olduğunu bir kere daha somutlaştıran 

tarihi belgedir. Onun her maddesi öncelikle ‘Ben Kırgızım!’ diyen vatandaşların en 

önemli görevlerinden biridir. Onun için her birimiz büyük özveriyle çalışarak 

Kırgızcanın yayılmasını, her Kırgız’ın yüreğinin derinliğinde yer almasını 

sağlamamız gerekir. Buna bağlı olarak yapılacaklar şunlardır: 

1. Ana dili öğrenmede gruplar, okullar, orta ve yüksek eğitim veren 

kurumlar için program, ders kitaplarını,(kullanma ) sözcükleri hazırlama 

ilmi topluluğun aktif katımlı sağlamak 

2. Basın, radyo, televizyon, dolayısıyla düzenlenen sunumlara katılmak 

onun yüksek seviyede (uzmanlıkla) açık, anlamlı, olmasından sorumlu 

olmak; 

3. Basında dil kültürünün korunmasına yardım etmek 

4. Yüksek ve ortaokullarda, Kırgız Dilini anlayışlı, derin ilmi derecede 

öğretmeye ulaşmak 

5. Konuşma dilinde ana dilinin sağlıklı olarak kullanılmasına, temizliğine 

önem göstermek 

6. Başka milletlerin temsilcileri ile konuşurken Kırgız dilini yaymak veya 

‘Benim dilimin resmi statüsü beni bu dilde konuşmaya mecbur ediyor.’ 

demekten uzak durup, gerçek kültürlülüğü, dostluğu ve iyi muameleyi dil 

aracılığı ile gösterebilme yetisine ulaşmak; resmi dil statüsüne sahip olan 

dilimizin kadrinin, kıymetinin başkalarının önünde bir daha tespit 

edilmesinde faydalı olacağı fikrindeyiz.

7. Kırgızca Hayır Dua (Kırgızca Alkış (Akloo)) 10 

Şükür ve şükretmek kelimelerini birçok Türkolog araştırmıştır. Mesela 

Yudahhin’in sözlüğünde “alka: dilek, hayır duada bulunma, blagaslavliyat, prinosit, 

kabul etmek” diye tercüme edilmiştir. Bu fiil eski Türk yazılarında da övgülerle, 

güzel sözlerle dilekte bulunmak.” anlamlarında kullanılmaktadır. E. E. B. 

SEVERDIYAN hayır dua sözünü araştırdığında (lanet etmek) sözüyle zıt manada 

olduğunu söylemiştir. Tunguç, Mancur ve Eveginçe sözlüklerini inceledikten sonra 

(minnet, şükran) kullanılan kelimelerin anlamlarının birbirlerine yakınlıklarını 

belirlemiştir. 

Bu tür sözleri K. AKMATOV ve HAYDAROV araştırmışlardır. 

Araştırmalara göre (alka) hayır dua, dilek; yakın dillerde ise bir manaya değil birçok 

manaya gelmektedir. Bunlar: şükran, dilek, hayır dua, minnet vb. (Alkış:) Hayır dua 

aslında iyi dileklerde bulunma şükran, minnettarlık manalarında kullanılmaktadır. Bu 

söz aile içerisinde baba oğul, küçük büyük, genç yaşlı, arasındaki ilişkilerde 

kullanılır. Bu sözcüklere atasözlerinde, hikâyelerde ve masallarda sık sık rastlamak 

mümkündür. Örneğin Manas Destanı’nda Kökötey’in mevlüdünde Koşoydun 

Kanıkey’e yaptığı duayı biliyoruz. (Alkıştı) Genelde hayır duada bulunmayı yaşlı 

kişiler ve sözü geçen saygı değer insanlar ev sahiplerine, küçüklerine “uzun ömür, 

sağlıklı hayat, zenginlik gibi” yürekten kalpten hayırlı dileklerde bulunarak yerine 

getiriler. Örneğin, yemekten önce ellere su döken gence teşekkür ömrün uzun olsun, 

bahtiyar ol, aziz ol, mutlu olasın gibi dileklerde bulunulur. 

10 Oruzbayeva, B. Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 373-377.sayfalar. 

(İlk yayın: Uluslararası Türkoloji Konferansı, İst-Ankara, 26Eylül-3 Ekim 1992.)

Bildiri Projeleri Hakkında Bazı Fikirler 11 

Sovyet cumhuriyetleri özgürlüklerini pekiştirecek olan egemenlikleri 

hakkında bildiriler yayınlamaktalar. Ancak devlet dilinin projede 

gösterilmemesinden dolayı projelerin meşruluğunu denetleyen komisyonun dikkatini 

şunlara çekmek istiyorum. 

Bildirinin ikinci maddesinde sembol olan (gim) marştan sonra “devlet dili” 

maddesinin bulunması gerekmektedir. Oysa yasa teklifinde böyle bir şey yoktur. Bu 

Yasanın 17., 19., 20. maddelerin uygulanmasında hatalar var .Ders kitaplarının 

basılacağı yerlerin mevcut olmaması gibi vs. Eğer bu halde devam edilecek olursa dil 

yasası sadece kağıt üzerinde kalacaktır. 

Kırgız Medeniyeti Cumalıgı’nın Baş Redaktörü Sayın Calil SADIKOV’a Açık 

Mektup 12 

Sayın redaktör, benim size yazmamdaki sebep ana dilimizin bugünkü 

durumuyla ilgili yazım kuralları sorununun hala çözülememiş olmasıdır. Bugüne 

kadar başkanlık yapmış olduğunuz Cumalık dergisinin sayfalarında dil ile ilgili bir 

çok makale yayınlanmıştır. Bunların neticesi olarak ana dilin devlet statüsüne 

yükselmesine ulaşılmıştır. Kanunun 35. maddesinde bu durum açıkça belirtilmiştir. 

Yazım kurallarıyla ilgili yeni proje (yazarları, B. ORUZBAYEVA ve S. 

MUSAYEVA) 1989 20-21 Aralıkta İlimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsünde 

tartışılmış ve beğenilmiştir. Ancak bunu düzeltme ve tamamlama görevi bize 

verilmiştir. Bununla ilgili olarak 1990 yılında “Frunze Şamı’nda T. SADIKOV, İ. 

ABDUVALIYEV, K. SIDIKOVA’nın Mugalimder geziti’nde ise C. 

MURATALİYEVA’nın yazım kuralları ile ilgili teklifleri yayımlanmıştır. Yazım 

kurallarında aşağıdaki ilmi prensiplere uyulmalıdır. Bunlar: 1) Yazı sisteminde her 

bir sesin bir harfi olmalıdır. 2) Kelimeleri duyuldukları gibi yazım kurallarına uygun 

olarak kullanmalıdır. 3) Yazı kurallarını bozmadan kelimeleri kurallarına uygun 

11 Oruzbayeva, B, Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 332-336. sayfalar. 

(Sovettik Kırgızstan Gazetesi, 25 Eylül 1990.) 


(İlk yayın: Kırgız cumalıgı Dergisi, 26 Aralık 1990.)

olarak kullanmalıdır. 4) Farklı kelimelerin yazılışında kalıplaşan tarihi ilkeleri 

kullanmayı akıldan çıkarılmamalıdır. Bunlar dikkate alınması gereken unsurlardır. 

Kırgız Dil Komisyonu 13 

Değerli arkadaşlar; biz bugün çoktan beri önümüze koyduğumuz amaçlar 

doğrultusunda adımlar atmaya başladık. Buna Kırgız milli dilini oluşturma adımı 

diyebiliriz. Bildiğiniz gibi milli dile geçmek için ilk adımlar atıldı. Önümüzde daha 

çok sorun var. Bunlardan bazıları şunlardır: 

1) Ana dilin okutulduğu bütün eğitim kurumlarında eğitimin yetersizliği, 

2) Eğitim kurallarının yeterince düzenlenmemiş olması 

3) Okullarda dil kanunu kabul edildiğinden beri matbaaların yetersizliği 

Dil Komisyonu’nun Amaçları: 

1) Dil Komisyonunun yaptığı faaliyetleri göstermek için gazete ve dergi 

çıkartması gerekmektedir. 

2) Dil ailesine yaraşır bir ortamın uygun bir binada kurulması. 

3) Köylerde ve mahallelerde eğitim faaliyetlerini devam ettirmek 

gerekmektedir. 

4) Başka organizasyonlarla yardımlaşmak gerekmektedir. 

5) Dil ailesine devletini seven, dil için can atan insanları üye yapmak 

gerekmektedir. 

Ulusal Dile Resmi Statü 14 

Yeniden kurma dönemi olan günümüz dünyasının somut gerçekler döneminin 

önemli meselelerinden biri de, uluslararası ilişkilerdeki taraflı tutumların ters 

görünüşlerinden kurtulmanın çarelerini bulmaktır. Geçen dönemlerde özel kişilere 


(Kırgızistan Dil Komisyonu’nun 26 Mart 1991’de düzenlemiş olduğu konferansta okumuş olduğu 

bildiri.) 


(İlk yayın: Sovettik Kırgızstan Gazetesi, 21 Mayıs 1989.)

tapmak milli meselelerde zor durumları çözmedeki formalite ve voluntarizmden 

dolayı uluslararasıilişkiler sorunlarını saklama adeti genelleştiği için milli duygulara, 

onun gerçek izlerine dil, kültür, medeniyet, tarihi gelenek ve başka devlet 

zenginliklerini önemsememektedirler. Bununla ilgili eleştirilerimizi açıkça 

yazabiliriz. Bunları söylememize neler sebep olmaktadır? 

Elbette Sovyetler zamanında Kırgız dili yazı diline geçirilip okullarda 

öğretim araçlarına yaygın radyo, televizyon, sinemaların konuşma diline dönüşmesi 

büyük bir başarıdır. Bunları görmezlikten gelemeyiz. 

Ana dilimizde edebi çalışmaların gelişmesi kadar tercümanlıkta beli ölçüde 

belli bir seviyeye getirilmiştir. Bunun neticesinde, kütüphane ve mağazaların 

vitrinleri Kırgızca yazılmış olan kitaplarla dolmuştur. Fakat biz bunlarda bulunan 

bilgileri kullanarak ilmi seviyemizi yükseltebiliyor muyuz? Bunların bize faydası 

oluyor mu? Toplumun ihtiyaçlarına bu eserler ne kadar cevap verebiliyor? 

Toplantılarda sunulmakta olan tebliğlerin hazırlanmasında bu malzemelerin 

kullanılış oranı ne kadardır acaba? Toplantılarda alınan kararların ne kadarı Kırgızca 

yazılıyor acaba? Bu ve benzeri sorular aklımızdan hiç çıkmamaktadır. Burada sayılan 

soruların çözüm yollarını bulmak için sosyolojik araştırma metotlarının kullanılması 

gerektiğini düşünmekteyim. 

Dil elbette milliyetimizin, halkımızın en önemli işaretidir. Bu onun tarihinin, 

ruh dünyasının, adetlerinin gelenek göreneklerinin hazinesini barındıran ve koruyan 

en önemli unsurudur. Mili birliğinde esas göstergesidir. 

Ses Değişimlerinin Eş Anlamlı İkilemelerin Ortaya Çıkışındaki Rolü 15 

Türk dilinin kök birliği kendi arsındaki benzerlik ve farklılıkları hakkında 

bilgi verecek olursak seslerin doğru gelmesi ses değişmesi olgusu dikkate alınır. 16 Bu 

ses kanunlarının içinde r~l // -ç~ş// d~t// y ve l/t değişimleri Türk dillerinin veya uzak 

ama aynı kökenli Moğol, Tunguz, Mançu dillerinin benzerlik ve farklılıklarını 

göstermedeki esas göstergesi olarak kabul edilir. Ama bu ses değişimleri aynı dil 


(İlk yayın: SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi Kabarlar, 1974, No:6 76-79. sayfalar.) 

16 Baskakov. N. A., V vedeniyev üzuçeniye tyurskih yazıkov, M. 1962.113-117. sayfalar.

içinde de görülebilir 17 . N. BASKAKOV bu konuda, r~z, s//d, t//y değişimleri sadece 

farklı lehçelerde değil bir dilde de olabileceğini söylüyor.. Örneğin: tabak (ayak), son 

ve bacak Altayca’da adak (sonuncu), (d~y) değişimi görülür 18 . Buna Kırgızcadaki 

bölük ve bötön, katın ve kalaç kelimelerindeki l~t, sorpo//şorpo’da olduğu gibi s~ş, 

alan-açık araan kelimelerindeki l/r/ç, batve baçım kelimelerindeki t~ç, eşik ve elik 

kelimelerindeki l~ş, şaa ve çama kelimelerindeki ş//ç, ıyla ve sıkta kelimelerindeki 

y//s gibi değişimler BASKAKOV’un yukarıdaki görüşünü desteklemektedir. 

Bu konudan bahsederken eş anlamlı kelimelerden yapılan ikilemelerdeki ses 

değişiklikleri yukarda belirtildiği gibi bu meseleye tekrar dönmemizin gerekli 

olduğunu düşündürmektedir. İkilemelerin bu türüyle ilgili önceki makalede bu 

ikilemelerin eş kelimelerinin ilk anlamları hakkında bazı etimolojik malumatlar 

verilmişti. Bu ikilemler aşağıdaki gibidir: kir-kok (çamaşır), kiyim-keçek (elbise), 

azgan-tozgan (gariban), el-curt (halk), üy-bülö (aile), sorpo-şileñ (çorba), bala-çaka 

(çocuklar), arık-toruk (zayıf), can-çaçıv (yağmur), uyat-sıyıt (ayıp), ant-şert (ant), 

kübö-tank (tanık), vb. 

Bu örneklerde olduğu gibi böyle ikilemelerin genel özelliği, 

1) İki kelimeden birinin anlamı olmayabirlir. Mesela: et-met (et), 

may-say (yağ), at-mat (at), mal-sal (mal) vb. 

2) İki kelimeden bazılarının ikisi de anlamsız olabilir ve bu kelimeler 

tek başlarına kullanılmazlar. Mesela: ürüñ-barañ (akşam), alda-calda, aptapcaptap 

vb. 

3) İkilemelerdeki kelimelerin ilk heceleri ünsüz, ünlü, ünsüz+ ünsiz, 

ünlü, ünsüz şeklindeki ses uyumlarıyla yapılmış olabilir. Mesela: çakar-koroo 

vb. Ünlü, ünsüz+ünlü, ünsüz şeklinde yapılmış olabilir. Mesela: arıp-açıp 

(miskin, hep aç) vb. 

4) İkilemelerin eşleri eş anlamlı kelimelerden yapılmış olabilir. 

Mesela: bala-çaka, kaçkan-bozgon (kaçak), kübö-tanış (şahit, tanık), cançaçın 

(yağmur) vb. 

5) Bazı örnekler, ünlü ünsüz+ünsüz ünlü ünsüz şeklindeki 

ikilemelerden birinin eşlerinin ilk kökleri ünsüz ünlü ünsüz şeklinde kapalı 

17 Bakınız, Baskakov N. A., Vvedeniye v üzuçeniyr tyurskihyazıkov, M., 1962, 116-117 s. 

18 A.g.e..

heceli kelimeler olduğunu belirtir. Mesela: ıylap-sıktap’da olduğu gibi zarf 

fiille yapılan iklemelerde iklemelerin kökleri ıy- ve sık-‘tır. Günümüzde “sık” 

kullanılmasada M. Kaşgari’nin sözlüğünde ıy vr sık aynı anlamda 

kullanılmaktadır. “tün kün turup yiglayu (M. K. 19 II 201); ol anı s’htatt’ 

(II.227). Altayca sıgıt- ıy (ağlama), Hakasça sıkta//ıgla (ağla) anlamına 

gelmektadir. Uyat-sıyıt ikilemesinde de aynı olay ortaya çıkmaktadır. Eski 

Türk dillerinde arıg ubutiyrg (utanmayı bilmek iyidir) (DTS 20 603) 

uyad>uyaz>uyat (utanmak) vb. 

Arık-toruk ikilemesindeki toruk günümüz Kırgızcasında kullanılmamaktadır. 

Şu örneklerde görüleceği üzere, azık-tülük (yiyecekler), aksak-teksek (aksak), 

ıpır-sıpır (toz), emçi-dumçu (falcı, bahşı), ukum-tukum (sülale) vb. Bu ikilemelerde, 

ikinci kelimelerinin ilk ünsüzlerinin düşmesiyle birinci kelimeleri oluşmuş olabilir. 

Bu ikilemelerin benzerleri dilimizde de kullanılmıyor ancak diğer Türk dillerinde 

kullanılmaktadır. Mesela: kelin-kesek (kızlar, gelinler) ve kampir-kesek (yaşlı 

kadınlar) ikilemelerindeki keçek//kesek bazı lehçelerde kadın anlamında 

kullanılmaktadır. 

Fakat ünsüz ünlü ünsüz+ünsüz ünlü ünsüz, ünlü ünsüz+ünsüz ünlü ünsüz, 

ünsüz ünlü+ünsüz ünlü veya ünsüz ünlü+ünsüz ünlü ünsüz şeklindeki bazı ikilemeler 

ikinci kelimenin hece değişimi ile oluşmayıp eş anlamlı kelimelerin birleşmesiyle 

oluşmuştur. Mesela: ürp-adat (gelenek), karız-borç (borç), uşak-ayım (dedikodu), atkölük 

(at), boron-çakkın (boran), vb. Bazı ikilemelerin eşleir de alıntı kelimeler 

olabilir. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki: 1) Yukarda incelenmiş olan ikilemelerde aynı 

kökten dillere ait en eski olaylar (hece düşmesi ve hece değişimi) görülür. 2) Bu ses 

hadiseleri kelimelerin çoğalmasının temeli olmuştur. 3) Demek dilimizdeki anlamı 

unutulmuş ve az görülen kelimelerin ortaya çıkış sebeplerini incelediğimizde bu ses 

olaylarına özellikle dikkat etmek zaruridir. 

19 Mahmud Kaşgariydin “ Divan-ı Ligat’it Türk, Ankara, 1939-1940. 

20 Drevnetyurskiy slovar’, 1969.

Anlamlı Fikirlere Biz de Katılacak Olursak 21 

Kırgızistan Medeniyeti dergisinin 1988 yılı 45-46. sayılarında ünlü yazarlar 

tarafından Isık Göl bölgesinin merkez şehri Rıbaçiye şehrini merkez şehir yapmak ve 

onu önceki tarihi adının verilmesi, Balıkçı veya Balıktı, teklif edilmiştir. Bu tekliften 

sonra bunun gibi fikirler artıp yazılı yayınlarda bu konu belirtilmeye başlandı. 

Sovyetler Biriliği döneminde yer, su, tarla, geçit, yol, dağ, tepe, göl, ırmak, 

işyeri, kolhoz, mağaza, şehir, köy ve bunların sokakları ve meydanları, okul, orta ve 

yüksek öğretim kurumları, fabrikalar, yazılı yayınlara isim verme çoğalmıştır. Bunlar 

arasında ünlü insanların isimlerinin verildiği yerler artmış ve sonuçta aynı kişinin adı 

bir ilçede, ilde ve bölgede onlarca yapıya verildiği için benzer isimler dilimizde 

artmıştır. Özel isimler dilimizde onomastik terimi ile karşılanır. Bununla ilgi ben 

uzman dilci olarak özel isimleri irdeleme meselesini dikkate alıp kendi fikirlerimi 

ilgili yönetim birimlerine sunacağım. Bunlar: 1) Nereye özel isim verilecekse verilsin 

bundan sonra yeni isimleri Yüksek Meclis Komisyonu vermelidir. 2) Özel isimlerin 

doğru yazımıyla ilgili özel kurallar Kırgızcanın İmla Kuralları kitabının yeni 

basımında verilmelidir. 3) Kırgızistan SSCB’sinin yüksek meclisine bağlı Milli 

Toponomi Komisyonu düzenlenmeli ve onun çalışma şekli ilmi kurumlar tarafından 

belirlenmelidir. 4) Özel isimlerin sayısını çıkarıp bunları düzenlemek lazım. Yoksa 

İlim Yayın evinden yakında yayınlanan “slovar’ geografiçeskih nazvaniy Kirgizkoy 

SSR” (Kırgızistan SSCB’sinin Yer Adları Sözlüğü) adlı sözlükte (Bişkek, 1988, 

hazırlayanlar: S. U. UMURZAKOV, A.A. KEŞIKBAYEV, L. İ. MAHRINA, T. 

EŞENKULAV, B. RISKULBEKOVA) Kırgızistan’da, Kalenin–7, Kirov-11, 

Kommunizm-7, Komsomol-10, Krupskaya-3, Kuybişev-3, Kızıl Kırgızstan -3, Lenin 

(veya bu kişinin ismi Leninskaya, Caş-Lenin, Leninpol’, Lenin-Col, gibi şekillerde), 

Oktyabr’-10, Panfilov-3, Pervomoy-6, Jdanov-6, Jdanov-2, defa kullanılmaktadır. 

Özel isimleri düzenlemeyle ilgili bazı arkadaşlarımız Rus köylerinin çoğunun 

isimlerini değiştirmeyi teklif ediyorlar. Gerçektende Romanovka, Nikolayevka, 

Aleksandrovka’lar kendi devirlerinde Çarlara saygı amacıyla verilmiştir. Bu fikirler 

doğruysa bu köyde yaşayan yerli halkın fikirlerini aldıktan sonra ve toponomi 

21 Oruzbayeva, B.Ö., Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim. (İlk yayın: 

Kırgızstan Madaniyatı Haftalık Dergisi, 1 Haziran 1989.)

komisyonun teklifleriyle birlikte dikkate alınarak karar vermek gereklidir. Ayrıca 

İvanovka, Petrocka, Ovo-Pavlovka, beklide köylerde yaşamaya başlayan ilk 

insanların soyadları böyle olduğu için köylere bu isimler verilmiş olabilir. Buradan 

şunu anlayabiliriz, eğer bu köyler daha önce kimse yoksa ve bu köylerde yaşayan ilk 

insanların soyadlarına göre adlandırılmışsa bu isimlerin değiştirilmesi teklif 

edildiğinde bu köylerin yeni ismi ne olacak? Çünkü eski ismi bulunmamaktadır. 

Dolayısıyla böyle bir teklife ne gerek var? 

Eğer Balıkçı, Balıktı konusuna geri dönecek olursak Kırgız toponimlerinin 

arasında Balıktı kelimesine adı geçen sözlükte 13 kez rastlanmaktadır ve bu eskiden 

beri dilimizde kullanıldığının delilidir. Rıbaçiye’nin yerine Balıkçı, Balıktı, Kölabad 

vb. isimler teklif ediliyor. Bunda tartışacak hiçbir şey yok. Çünkü eskiden bu şehrin 

Balıkçı olduğu hepimiz tarafından bilinmektedir. Oraya ilk önce balık tutan Ruslar 

yerleşmişlerdir. Onların mesleklerine uygun olarak yerleşik halk bu eski şehri Balıkçı 

diye adlandırmıştır. Bu anlaşılır bir durum. Demek ki değiştirecek olursak şimdiki 

bölgenin merkezinin ilk önceki ismiyle adlandırılması daha uygundur. Balıktı’nın 

eski anlamı “balığı çok olan”dır. Eğer şehir böyle adlandırılırsa yeni bir anlama sahip 

olmuş olur (mallı, paralı gibi anlamlar ortaya çıkar). Bundan dolayı bütün özel 

simlerin, yukarıda belirtildiği gibi önceki söylenişi şeklinde kullanılması fikrini 

dikkate aldığımızda Rıbaçıye’nin Balıkçı diye adlandırılması yukarıdaki fikirlerle 

örtüşmektedir. 

Yani ülkemizdeki özel isimleri düzenleme meselesi planlı, düzenli, ilmi 

prensiplere uygun olarak geciktirilmeden kısa süre içinde ele alınıp işe başlanarak 

Kırgızistan Bakanlar Kurulu’nun ve Kırgızistan SSCB Yüksek Meclisi’nin alakalı 

birimleri tarafından düzenlemesi iyi olur. 

Yazım Kurallarının Durumu Üzerinde 22 

Yazım kurallarının zaman zaman gözden geçirilmesi, yenilenmesi, kesin olarak 

belirlenmesi, edebi dil normlarının düzenlenmesinin en önemli şartıdır. Kırgız yazı 

22 Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri,1995, Bişkek, İlim, 221-242. sayfalar. (İlk Yayın: 

Kırgızstan Madaniyatı Dergisi, 8 Ocak 1987.)

dilinin eskiden kullandığımız (Arap, Latin) yazı sistemlerinin, özellikle de Rusça 

yazım kurallarının iyi örneklerinden faydalanılarak oluştu desek yanlış olmaz. Rusça 

başka dillerin zenginleşmesine kaynak oldu. Özellikle terimler hazır olduğu gibi 

kullanılıyor; ya da dilin morfolojik özelliklerine göre çeviriliyordu. Kullandığımız 

yazım kurallarının her gün artmakta olan kelimeleri kapsamadığı bellidir. Burada 

yazım geleneklerini korunmamız ve dilin iç özelliklerini dikkate almamız gerek. 

Yazım kurallarının ilk görevi, okuryazarlığı sağlamaktır. Dil kültürünün 

görevlerini yerine getirmede araçtır. 

Kırgız yazı dili Arap alfabesinden ibaretti ve 1924 yılında oluşmuştu. Sonra 

Latin alfabesiyle değiştirilmişti (1928). Halkların yakınlaşması, eşit gelişmesi 

amaçlarıyla 1940 yılında SSCB’deki başka Türk dilleri gibi Kırgız dili de Kiril 

alfabesiyle yazılmaya başlandı. 

Kırgız dilinin yazım kurallarının tarihi uzun bir zamanı kapsar. Bugün ise 

Kırgız dilinin yazılı, edebi dilinin göstergeleri (imla, leksikoloji ve gramer, üslup) 

düzene koyuldu. Yazım kurallarının tartışılmaz şekilde kullanılmasına alışıldı. 

Yabancı kelimelerin alınması, çevrilmesi düzene koyuldu. 

Durum böyle olsa da diğer diller de olduğu gibi Kırgızcanın imlasında da 

değişiklikler olmaktadır. Bazı kurallar kullanılmaz hale gelir, bazıları ise baştan beri 

bazı olayları kapsamadan gelir. En önemlisi, bir zamanlarda oluşan kural dildeki 

devamlı leksikolojik hareketlerden dolayı kelime gruplarının yazım özelliklerini 

kapsayamayabilir. 

23 Mayıs 1953 yılında onaylanan ‘Kırgız dilinin yazım kuralları’nın kullanımı 

kanununun üzerinden otuz yıl geçti. Bütün basın ve yayınlar, sözlüklerin 

oluşturulması bu kurallara uygun olarak gerçekleştiriliyordu. Fakat, yazım 

kurallarının büyük eksiklikleri her geçen yıl fark edilmektedir. Eğitimdeki ve edebi 

dilin kullanıldığı bütün alanlardaki karışıklıklar bu durumu belli ediyor. Bu, yazım 

kurallarının gözden geçirilmesinin zamanının geldiği anlamına gelmektedir. Buna 

rağmen biz kayıtsız davranmaktayız. Bu kayıtsızlığı gazeteciler, çevirmenler, 

yazarlar bir yana, dilbilimciler bile göstermektedir. Benim gözlemime göre bunların 

nedeni. 1) Yazım kurallarının yıllardır yenilenmemesi, 2) Kuralların yeterince açık 

olmaması veya iyice açıklanmamış olmasıdır.

Bu konuyla ilgili önerileri, fikirleri içeren onlarca makale yayımlanmıştı. Fakat, 

bundan sonuç çıkarmak için Kırgız SSCB Eğitim Bakanlığınca hiç bir çaba 

gösterilmedi. 

Yazım kuralları neleri içermeli, hangi noktaları düzeltilmeli konusunda bizim 

düşüncemiz: 

1. Yazım kurallarıyla ilgili yeni tasarı hazırlanmalı 

2. Kırgız dilinin şimdiki durumunda düzeltmeler yapılmalı 

3. Yazım kuralları geleneksel olarak alfabe ve onların şekil yazısını içerir, 

çünkü dilin yazım sistemi o dilin ses kanunlarına göre oluşursa alfabe de 

bütün dile özgü sesleri içerir, onlar da harf olarak alfabede yerini bulur. 

Eğer bir ses harf olarak yerini almazsa bu, dilin kullanımında hemen belli olur. 

Birçok dilde bu yaşanmıştı (Latin, Rus). Örneğin Kırgız dilinde de ‘и’(i) harfi yoktu. 

Yerine ‘ы’ (ı) kullanılırdı (тил yerine тыл yazılırdı). Kırgız dilinin edebi normları 

yapılırken dilde oluşan yeni tür hecelere (cта+кан) ve bileşik kelimelere (телефонавтомат) 

göre kurallar belirlendi. 

Bunun gibi düzeltmeler bugün da gerekmektedir. Üstelik alfabeyi de düzeltme 

zorunluluğu olabilir. Örneğin, q, G, g sesleri к (ке), г (ке), ж (же)’den farklı 

harflerle belirtilmesi ellinci yıllardan beri tartışılmaktadır. Kirile geçerken söz 

konusu olan seslerin harfle belirlenmemesi önemli eksikliktir. Ses bilgisi bakımından 

alırsak bazı araştırmacılara göre q, G seslerinin fonetik sıfatları yokmuş! Bu doğru 

değil, çünkü кол ve көл kelimelerinde olduğu gibi anlam farklılığı sadece ünlülere 

değil, fonetik sıfata sahip ünsüzlere de göre oluşmaktadır. Eskiden bu problem 

yaratmıyordu, ama bugün Rusçadan alıntı kelimeler çoktur. Bunun için yazım 

kuralları yenilenmeli ve q, Z, g (қ, ғ, җ olarak) kendi seslerinin karşılıkları olan 

harflerle ifade edilmedirler. O zaman кан (han), кан (kan), кан (susuzluğu gidermek) 

ya da Кан-Тоо (Hantengri zirvesi) ve Канто (Japonya’daki çukur), Гана (devlet) ve 

гана (edat) farklılıklarını anlamak kolay olur. Bunun gibi problem җ (дж) harfinin 

olmamasında da mevcuttur: жон (fiil), Жон Огустьен (ressam). Ж’yi her yerde 

kullanıyorsak neden Rusçadan Кембридж, Джон gibi kelimelerin Kırgızcada 

Кембриж, Жон diye yazmamızı gerektirecek bir kural yok. Alfabemize üç harf 

eklersek fazla olmaz (örneğin Kazakçada 42, Azericede 41 harf var). Dilimizdeki

harflerin sayısı 36 ve eksiklikler görülmektedir. Eğer yazım kuralları dildeki bazı 

olayları içermiyorsa onlar değiştirilmeli ve kuralları belirlenmelidir. 

Yazım kurallarında çözüm gerektiren problemlerden biri de birleşik 

kelimelerdir. Küçük çizgi ne zaman kullanılıyor, öğeleri büyük harfle mi yoksa 

küçük harfle mi başlıyor gibi problemler tekrar ele alınmalı. Kırgız dili genellikle 

başka dillerden etkilenmiştir. Örneğin, Кара деңиз, Оттуу жер. Eğer Kırgız 

dilindeki Кызыл-Суу ismini alırsak yapısı ve öğeleri bakımından Кара деңиз’e 

benzemektedir. Böyle durumlarda hangi yazım kurallarına başvurulmalı? İsimlerin 

dillerde kendi dil özelliklerine göre, söylendiği gibi yazıldığı görülür. Örneğin 

Токтогул Özbek dilinde Токтакул olarak yazılır. O zaman Özbek dilindeki 

Куңгурот, Ургенч Kırgrz dilinde Коңурат, Үргөнч olarak yazılmalı. 

Rehbere göre birkaç kelimeden oluşan özel isimlerin ilk sözcüğü büyük harfle 

yazılır. Русское бюро ЦК РСДРП teşkilatı РСДРП БКсинин орус бюросу olarak 

çevirilip, ‘орус бюросу’ özel ismi neden büyük harfle yazılmıyor? Bunun gibi 

problemler doğru yollarla çözulmeli. 

Yazım kuralları içerisinde bakılacak bir problem de kişi adlarıdır. Pasaportlar 

Rusça yazım kurallarına göre hazırlanmaktadır. Kırgız dilinin kuralları göz ardı 

edilmektedir. Sonuçta kişi adlarındaki uzun ünlüler ve bu adlardan soyadı türetme 

konusu çözülmemiştir. Böylece Аалы Аалиев değil Алиев, Сарууке ise Сарукеев 

olarak geçer. Lakap adlarının (Толубай сынчы, Жеңижок) ikinci öğesinin büyük ya 

da küçük harfle yazılmasını düzenleyen kural gerek. 

Келатат, келейтат, келе жатат gibi kelimelerin hangisinin edebi norm olarak 

kullanılacağı hala açık değil. Her türüne izin vermek ise doğru değildir. Birleşik 

kelimelerin her bir öğesinin anlamı açıksa onların ayrı yazılması gerektiğini belirten 

kural var. Öyleyse birleşik kelimeleri diğer tek kelimelerden ayran özellik nerede? 

Bunları ayırt etmek için açıklamak gerekir. Örneğin, аш казан / ашказан, 

алпкаракуш / ал кара куш gibi kelimelerin yazımını düzene koymak için kurallar 

gereklidir. 

Келүүчү/келүчү/келчү, өтүүчү/өтүчү/өтчү gibi hangisinin eylemi yapan isim, 

hangisinin geçmişi bildiren kelime olduğu zor anlaşılan kelimeler çoktur. Bunlar 

imla normlarında belirtilmeli. Örneğin –лар (-lar) ekini neredeyse үч докладчылар, 

он кишилер (üç sunucular, on kişiler) olarak kullanacağız. Ya da Французская

Сомали – Франциялык Сомали (Somali (Fr.)) gibi ad öbekleri coğalmakta. –лык 

ekinin yerli yersiz kullanımı dili bozmakta. Buna çözüm bulunmalı. 

İmlada tartışmaları oluşturan kelimeler benimsenmiş kelimelerdir. Burada 

birkaç kural vardır: 1) Benimsenmiş kelimeleri orijinal halinde yazmak (революция, 

комитет ж.б.) 2) İhtilalden önce Rusçadan gelen kelimeleri a) Duyulduğu gibi 

yazmak (ирет, чиркөө, ..); b) Her iki varyantını da kullanmak (булка-бөлкө). 

Burada da açıklama gerek, çünkü билет (belge) yazımı kabul edilse de белет olarak 

söylenir. Onu fiilden (билет) ayırt eden özelliği vardır. 

İmla Kılavuzda kurallar verilse de псевдоталант, гидрокөчүрмө gibi 

kelimelerde olduğu gibi ‘o’ bağlacının kullanılıp kullanılmaması, öğelerin çevirilip 

çevirilmemesi konuları netleştirilmeli. Bazı kısaltmalar çevirilmemekte. Агроөнөр 

жай gibi hecelerin veya öğelerin hangisinin tam, hangisinin kısaltılarak yazılacağı 

konusunda kuralların belirlenmesi gerekir. Совет, Мекен gibi kelimelerin yazımı her 

zaman büyük harfle mi yazılır yoksa bağlam ve üslüba göre değişir mi? Bu da 

kuralla açıkça belirlenmeli. 

Biz bu makalede sadece imla kurallarının içerdiği problemler üzerinde durduk. 

Oysa dille ilgili, edebi dilin üslübü, söz ve söz öbeklerinin yanlış kullanımı gibi 

başka birçok problem var. Bunların ve başka önemli fikirlerin her biri ayrı ayrı 

görüşülürse edebi dilin gelişmesi için uygun şartların sağlanacağı düşüncesindeyiz. 

Yazım kurallarının düzenlenmesinde en önemli faaliyet, gerekli komisyonları 

kurup, fikirleri iyice değerlendirip, kuralların tasarısını hazırlayıp genel görüşmeye 

sunmaktır.

KIRGIZ TERMİNOLOJİSİ 

1. Terminoloji ve Onun Leksikolojideki Yeri: 

Kırgız yazı dilinde terminoloji önemli bir yer tutmaktadır. Terimlerin ortaya 

çıkması ve edebi dilde yer alması doğrudan doğruya milli medeniyetin, bilimin, 

tekniğin gelişmesiyle ilişkilidir. Bilimlerin gelişmesiyle birlikte yeni kavramları 

adlandırma gereksinimi her zaman ortaya çıkmıştır. Örneğin orta çağda İslam dininin 

tüm dünyaya yayılmasıyla birlikte sanat, ticaret, astronomi, coğrafiye ile ilgili 

Arapça terimler, yeni kavramları adlandırmada kullanılmaya başlanmıştır. Netice 

olarak her bir bilim alanında terminolojik sistemler hazırlanır. Gün geçtikçe bunlar 

değişir ve bunlara yeni kavramlar eklenir. 

Sınır anlamına gelen terim sözcüğü dilimize Lâtinciden girmiştir. Bir bilim, 

sanat, meslek dalıyla veya konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan 

kelime, ıstılaha terim diyoruz. Yani bir bilimdeki kavramların sistemli birikintisidir. 

Terim belli bir kavramın bir kelime ile karşılığı onun anlamını tam olarak verebilirse, 

onu başka bir kavramda ayırt ederek anlatmaya kolaylık sağlar. Aynı anda 

terminolojinin yardımı ile dil her zaman gelişir. Terimlerin bu gibi görevleri dil 

biliminde ve leksikolojide önemli bir yer tutar. Dolaysıyla terminoloji hem dil 

bilimin hem de leksikolojinin bir bölümüdür. 

Yukarıda gösterildiği gibi bilimin, medeniyetin gelişmesiyle birlikte yeni 

kavramları karşılama gereksinimi ortaya çıkar. Dolaysıyla Latince Batı ülkelerinde 

uluslararası bir dil olarak kullanıldığı için felsefe, kimya, botanik, zooloji ve sanatta 

Yunanca, Latin kelimeler dilimizde terim olarak kullanılmaktadır. Mesela garnizon 

Fransızca’dan, soprano sözcüğü İtalyanca’dan dilimize girmiştir. Bu ve benzeri 

örnekleri kolaylıkla çoğaltabiliriz. 

1.1. Terminoloji Teorisi Hakkında Kısaca Bilgiler 

Rusçada olduğu gibi Kırgızcada da terminoloji bilimiyle ilgili araştırmalar 

yapılmaktadır. Genellikle bilimsel araştırmalarda Rusçadaki teorik bakış açısına, 

Türk dillerindeki terminolojik tecrübelere ve özel sözlükleri düzenleme usullerine

dayandırılmış olan malzemeler, terminolojik sistemler kullanılır. Başka bir deyişle 

Kırgızcada terminolojiyi inceleyen özel bir bilim dalı oluşup gelişmektedir. 

Terminoloji teorisyenlerine göre terimlerin iki esas özelliği vardır. Terimlerin 

en temel özelliği bir kavramı bir kelimeyle karşılayıp onun anlamını tam olarak 

vermesidir. Mesela ofort (sanatta kullanılır) kelimesi madenin üzerinde oyma resmi 

veya özdük narkı (maliyet ekonomisinde kullanılır) kelimesi üretimde bir mal elde 

edilinceye kadar harcanan değerlerin toplamını bildirir. Terimlerin ikinci temel 

özelliği çok anlamlılıklarıdır. Örneğin asimilyatsiya (benzeşme, özümleme) sözcüğü 

dil bilimde kullanılır. Anlamı bir kelimede bir sesin başka bir sesi kendisine 

benzetme etkisidir. Aynı anda Kırgızcada asimilyatsiya kelimesi tıp ve biyolojide 

organik maddeleri özümleme süreci olarak bilinir. Bununla birlikte dil bilimde eş 

sesli terimlerde yok değildir. Mesela Kırgızcada depressiya (depresyon) kelimesi 

tıpta ruhi çöküntü olarak tanımlanır. Bu kelime ekonomide de kullanılır. Açıklaması 

ise ekonomik bunalımdan sonra başlayan evredir (ekonomik gerileme, depresyon). 

Genellikle bu gibi terimler Rusçanın aracılığı ile girmiştir. Demek ki terimler hem 

çok anlamı hem de eş sesli olabiliyor. 

Kırgız dil biliminde cümle, yüklem, özne, zarf, virgül gibi birçok terimin belli 

bir anlamı olsa bile sadece Kırgızca ve Türk dillerinde değil Rusçada da terminolojik 

eşanlamlılık vardır. Çünkü belli bir kavramın adlandırılmasının her zaman onu kabul 

eden dilde karşılığı olmadığından değil uluslararası standartlaştırma ve özel ilmi 

eserlerde bir kavaramı uluslararasıterimle karşılama ihtiyacı olduğu için dilimize 

girmesi mümkündür. Buna rağmen gazetecilikte, edebiyatta, bazen de ilmi eserlerde 

onların uluslararası karşılıkları da kullanılarak terminolojik eşanlamlılık meydana 

gelebilir. Örneğin Rusçada vozrondeniya/ renessans (uyanış çağı, rönesans, sanatta 

kullanılır), azimut/ naproviniya (yön, jeolojide kullanılır) vb. 

Dil bilimde dogovor/ kelişim (sözleşme) gibi eşanlamlı terimler ortaya 

çıkmakta. Bu gibi terimlerin hem birinci hem de ikinci varyantı aynı anlamı verir mi 

gibi sorular ortaya çıkmakta. Bunun için ilk olarak terimlerin anlamını çok güzel bir 

şekilde anlamamız ve onların geçtiği metinlere bakmamız lazım. Örneğin dogovor ve 

kelişim (sözleşme) terimleri ele alacak olursak ikisinin arasında mana bakımından 

farklılık yoktur. Demek ki hiç korkmadan rahatlıkla bu terimleri kullanabiliriz. Ama 

bazı eşanlamlı terimler arasında bazı farklar olabilir.

Dil Bilimde modeldoo (kelime türetme) olarak tanımlanan bir kural vardır. 

Bu kuralın özelliği kelimelerle yapım ekleri ekleyerek yeni kelimeler türetmektir. 

İşte terminolojide modeldoo, (kelime türetme) önemli bir yer tutar. Örneğin teknikte 

kullanılan nalodçik kelimesi nöpdögüç, oñdooçu, cöngö saluuçu anlamlarına 

gelmektedir. Ama terim olarak cördögüç kelimesi kullanılır. 

Terim ve Terimler Listesi 

Genellikle terminoloji sistemi terimlerin listesini de içine alır. Dolayısıyla 

hem terimler hem de terimin ne olduğunu iyice anlamamız lazım. Terimler listesi 

herhangi bir bilimde, teknikte kullanılan kelimelerin adlandırılmaları ve terimlerin 

bütünüdür. Terim ise bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve 

belirli bir kavramı karşılayan kelime, ıstılah olarak tanımlanır. Ama terimler listesi 

her bir bilimin alanıyla ilgili hukuku (hakkı) olan uluslar arası teşkilat ve birlikler 

tarafından kabul edilen listeleri içine alır. 

Demek ki milli terminolojide hem terimlere hem de terimler listesine önem 

verilmelidir. 

1.2. Kırgız Terminolojisinin Oluşma Tarihiyle İlgili Kısaca Bilgi 

(Terminolojinin Kaynakları) 

Kırgız Muhtar Cumhuriyeti Bölgesel Askeri Devrim Komitesi’nin kararı ile 

Bilim komisyonun emri altında 1926 yılının 8 Mayısında Terminoloji Komisyonu 

kurulmuştur. 

Milli Kırgız yazısını hazırlama, kardeş halkların ve büyük Rusçanın zengin 

tecrübelerinden yararlanarak ders kitaplarını ve programları düzenleme, Rus klasik 

edebiyatı eserlerini Kırgızca’ya çevirme sürecinde birçok terim bulma ihtiyacı ortaya 

çıkmıştır. Bundan dolayı yeni terimler oluşturulurken nelere dikkat edilmesi 

gerektiğiyle ilgili aşağıdaki maddeler belirlenmiştir. 

1. Terim olarak öz kelimelerimiz kullanılmalıdır. 

2. Arapça ve Farsça kelimelerin terim olarak kullanılmasının önüne 

geçilmelidir. 

3. Rusça ve uluslararası kelimeler terim olarak kullanılmalıdır.

Terminolojik sistemlerin Kırgızca bölümünü hazırlama sürecinde 

uluslararasıkelimeler öz kelimelerimiz ile çevrilmişti. Örneğin biylik/blost’ (iktidar), 

toktom/postanovleniya (karar), çıgarma/protsvedeniya (eser), küröş/borba 

(mücadele) gibi sözcükler terim olarak kullanılmaktadır. Eğer Kırgızcada uluslar 

arası bir terimin manasını anlatan kelime veya kavram dilimizde yoksa terimleri 

olduğu gibi hiç çevirmeden Rusçadan alabiliriz. Mesela revolyutsiya (inkılâp, 

devrim), sovet (Sovyet), kosmos (uzay), orbita (yörünge) vb. Bu ve benzeri örnekleri 

kolaylıkla çoğaltabiliriz. 

2.1 Kırgız Terminolojisini Bilim Dallarına Göre Tasnifi 

Bilim dallarında kullanılan terimleri toplayarak sınıflandırmanın ve sözlük 

haline getirmenin teorik ve pratik bakımdan önemi büyüktür. Dolayısıyla terminoloji 

komisyonu 1938 yılından itibaren değişik bilim dallarıyla ilgili birçok terimler 

sözlüğü yayınlamıştır. Mesela coğrafya, matematik, fizik terimlerinin Rusça- 

Kırgızca sözlükleri gibi. Bu işe II. Dünya Savaşından sonra da devam edilmiştir. 

Terminoloji komisyonu terimler sözlüklerini düzenlemek için tecrübeli ve 

ehliyetli uzmanları çağırır. İlk önce uzmanlar değişik bilim dallarında kullanılan 

terimleri toplayarak incelerler ve sınıflandırırlar. Bundan sonra terimler sözlük olarak 

yayımlanır. Ama bu sözlükler sadece çok kullanılan terimleri kapsar. Yayımlanan 

sözlüklerdeki malzemeleri incelediğimizde terminolojinin %60-%70 

uluslararasıterimlerden oluştuğunu görüyoruz. Örneğin kommunizm (komünizm), 

partiya (parti), revolyursiya (inkılâp, devrim) vb. 

Terminolojik sistemleri hazırlayan araştırma enstitüleri yapılması gereken 

işleri yapmamıştı. Genellikle bazı uzmanlar Kırgızcanın söz varlığını çok iyi 

bilmediklerinden birçok sorun ortaya çıkmıştır. Burada birkaç sorun üzerinde 

duralım. 

1. Kimi uzmanlar uluslararası terimleri hiç araştırmadan, çevirmeden, yapım 

ekleri eklemeden olduğu gibi almışlardır. Bundan dolayı Kırgızcanın 

kurallarına aykırı değişik birçok kelime dilimize girmiştir. Genellikle bu 

kelimeler, yani terimler medyada kullanılmaktadır. Örneğin spirttik

içimdikter (doğrusu spirt içimdikteri; içkiler) narkotikalık zattar (doğrusu 

narkotik zattar; narkoman) vb. 

2. Uzmanlar terimleri başka dilden olduğu gibi kelimesi kelimesine tercüme 

ederek almışlardır. Ama terim çevrilerek ya da çevrilmeden alınsa bile onun 

kökü, şekli, ona eklenen yapım ekleri ve kelimenin Kırgızcadaki karşılığının 

uzmanlar tarafından belirtilmesi lazımdır. Örneğin yuridiçeskiy-yuristtik 

(hukuki) v.b. 

3. Bazı uzmanlar terimlerin Kırgızcada karşılıkları varken başka dillerdeki 

(Rusça) kelimeleri terim olarak kullanmışlardır. Örneğin parazit (parazit), 

apatya (gevşeklik), appetit (iştah), orginal (orijinal) gibi terimler hiç 

çevrilmeden makalelerde, ders kitaplarında, medyada kullanılmaktadır. 

Kırgızcada mite, ındın öçüü, tabit, tüp nuska, gibi. 

4. Başka dillerden gelen birleşik kelimeleri Kırgızca’ya tercüme etme sürecinde 

birçok problem oraya çıkmaktadır. Örneğin Rusçadaki Bertoletova Sol’ 

birleşik terimini Kırgızca’ya Bertoletov Tuzu olarak çevirmişlerdir. Ama bu 

çeviri doğru değildir. Doğrusu Bertole Tuzu olmalıdır. 

5. Dilde uluslararası kelimeler hiç çevrilmeden kullanılır. Genellikle bunlar 

ul’ra anti, gibi prefikslerle başlayan kelimeler. Örneğin ul’tramarin (deniz 

mavisi), antitelo (antikorlar) 

2.2. Kırgız Milli Terminolojisinin Oluşmasında Rusçanın Önemi 

Rusçanın yardımı ile Kırgızca’ya Değişik yollar ile edebiyat, ekonomi, tarih, 

siyaset, medeniyet ve başka bilim dallarına birçok kelime ve kavram girmiştir. Netice 

olarak ana dilin sözvarlığı zenginleşmiş. Bununla birlikte, Kırgızcanın hem edebiyat 

hem konuşma hem de yazı dili gelişmiştir. Tam olarak söyleyecek olursak Kırgız dili 

Büyük Ekim Sosyalist İnkılâbı’ndan sonra gelişmeye başlamıştır. 

Herkesin bildiği gibi Rusça Kırgız yazı dillini büyük ölçüde etkilemiştir. 

Genellikle bu görünüşü yayımlanan değişik gazetelerde görebiliriz. Mesela 1928 

yılının Mayıs ayında yayımlanmış olan “Erkin Too” gazetesinin vasıtasıyla yeni 

anlamları ve kavramları karşılayan 28 sözcük Kırgız diline girmiştir. Bunlardan 

bazıları komsomol (komsomol), komitet (komite), partiya (parti), soyuz (birlik),

kerebet (yatak), rayon (ilçe) vb.dir. Bunlar yıllar geçtikçe zenginleşmiş; genellikle 

değişik bilim dallarında kullanılmakta olan kelimelerdir. 

1) Siyasi ve sosyal kavramları karşılayan kelimeler: Konferentsiya (konferans), 

s’yezd (oturum), universitet (üniversite) revolyutsiya (inkılâp, evrim), student 

(öğrenci), imperializim (emperyalizm) vb. 

2) Bilim ve teknik alanlarıyla ilgili terimler: pres (pres), kosmos (uzay), 

filosofiya (felsefe), menizm (mekanizm) vb. 

3) Ayları karşılayan kelimeler: Yanvar’ (ocak), may (mayıs), fevral’ (şubat), mat 

(mart), dekabr’ (aralık) vb. 

Bu ve benzeri listeleri kolaylıkla çoğaltabiliriz. Neticede senatoda sosyal, 

siyasi ve başka bilim dallarıyla ilgili Kırgızca yeni kavramlı karşılayan yeni 

terimlerin ortaya çıkmasıyla birlikte değişik ilmi eserler orya çıkmaya aşlamıştır. 

Aynı anda kitaplar, makaleler Kırgızca yazılmaya başlanmıştır. 

Büyük Ekim Sosyalist İnkılâbı’ndan sonra dilimize medeniyet, ekonomi ve 

siyasetle ilgili birçok kelime ortaya çıkmıştır. Bunları adlandırırken uzmanlar dilin 

materyallerinden faydalanmışlardır. Genellikle kavramları Rusçadan hiç çevirmeden 

olduğu gibi alıp sonra yapım eki ekleyerek yeni terimler türetmişlerdir. Bununla 

birlikte uzmanlar çok anlamlı terimleri meydana getirmişlerdi. Örneğin “muun” 

kelimesi kuşak, nesil anlamına gelmektedir. Ama yeni kavramları karşılarken ikinci 

bir anlam kazanmıştır. Bu kelimeye yeni yüklenen mana “hece”dir. Buna benzer 

örnekleri çoğaltabiliri. 

Bu uzmanlar birleşik kelimelerin (terimleri) tüm kısımlarını hiç çevirmeden 

ya da sadece bir kısmını tercüme ederek Kırgızcanın dil bilgisine uydurarak alırlar. 

Neticede demokratiyalık mamleket demokratiçeskoye gosudortvo (demoktarik ülke), 

dealektikalık metod dealektiçeskiy metod gibi değişik terimler ortaya çıkar. Demek 

ki Kırgız milli terminolojisinin oluşma sürecinde Rusça’nın önemi çok büyüktür. 

3. Kırgız Terminolojisinin İlmi Problemlerini Araştırma ve Terminolojiyi 

Düzenleme Meseliyle İlgili Bazı Görüşler Hakkında 

Önceki bölümlerde belirlenmiş olan talepler (öz sözcükleri terim olarak 

kullanmak, Sovyet ve uluslararası terimleri benimsemek ve Arap, Farsça

kelimelerinin terim olarak kullanmaya yol vermemek) sonradan terimleri yaratma ve 

terminolojik sistemleri düzenleme sürecinde önemli bir yer tutmuştur. 

Büyük Anayurt Savaşından (II. Dünya Savaşı) sonra çeşitli bilim dallarıyla 

ilgili olan terimler sözlüklerini düzenleme işlerine C. ŞÜKÜROV, B. M. 

YUNUSALİYEV ve başka bilim adamları tarafından devam edilmiştir. Bu 

doğrultuda bilim adamları gerekli malzemeleri toplayıp terminoloji sistemlerinin 

oluşma ve gelişme yolları hakkında çalışmalarda bulunmuşlardır. Örneğin B. M. 

YUNUSALİYEV “Kırgız Sözvarlığı” adlı ilmi eserinde Kırgız terminolojisiyle ilgili 

sorunları, Büyük Ekim Sosyalist İnkılâbından sonra Rusçanın Kırgızcayı büyük 

ölçüde etkilediğini ve terim yaratmanın çeşitli metotları hakkında birçok bilgi 

vermiştir. Bununla birlikte Kırgız terminolojisinin ilmi problemlerine ve 

terminolojiyi düzenleme meseleleriyle ilgili T. DÜYŞÖNALIYEV, A. 

İSABEKOVA, T. BAZARKULOVA, B. Ö. ORUZBAYEVA, V. ZASAKIROVA, 

S. KUDAYBERGENOV tarafından doktora tezleri hazırlanmıştır. Örneğin A. 

İSABEKOVA, T. BAZARKULOVA, V. ZAKIROVA gibi bilim adamları dilbilgisi, 

biyoloji ve siyasetle ilgili olan terimleri inceleyip onların özelliklerine, terimlerin 

ders kitaplarından ve gazetelerde kullanılış yolların, terimler sözlüklerinin arasındaki 

farklılıklara ve bu gibi başka meselelere önem vermişlerdir. 

Yukarda belirlenen bilim adamlarının arasından sadece V. ZAKIROVA’nın 

ilmi eseri yayımlanmıştır. V. ZAKIROVA eserinde milli terminolojinin genel teorik 

meseleleri ve dilbilgisi terimlerinin ortaya çıkışının tarihi hakkında bilgi vermeye 

gayret etmiştir. Ama bazı bilim adamlarına göre V. ZAKIROVA kullandığı 

kitapların yazarlarını ve kaynaklarını hiç belirtmemiştir. 

Herkesçe bilindiği gibi malzemeler bilim adamları tarafından devamlı bir 

araya getirildiğinden dolayı Kırgız milli terminolojisiyle ilgili yeni ilmi meseleler 

meydana gelir. Dolayısıyla Terminoloji Komisyonu tarafından bu konuda çeşitli 

makaleler bazı gazetelerde ara sıra yayımlanıyordu. Bununla birlikte hem edebiyat 

dilinin hem de terminolojinin problemleriyle ilgili görüşlerde gazetelerde yazılmıştır. 

Genellikle Kırgız milli terminolojisini araştırmada birçok ilmi sorun ortaya 

çıkar. Burada birkaç sorunun üzerinde duralım. 

1) Gazetelerde yayımlanmış olan makalelerde (eşanlamlı) kelimeler doğru 

bir şekilde kullanılmamaktadır. Örneğin natsionalizattsiya

(millileştirme) makalelerde uluttaştıruu olarak kullanılmaktadır. 

2) 

Doğrusu ise mamleketteştirüü, duhovnıy (ruhi) duhtuk değil ruhıy, 

birdeylik değil okşoştuk (aynılık) vb. 

Gazetelerde terminoloji, imla ve üslup hataları yer almakta. Örneğin 

dolbor değil dolboor (proje), nobelevdik sıylık değil hobel’ sıylıgı 

olmalıdır. 

3) Kırgızcada değişik bilim dalarıyla ilgili yeterli sayıda terimler sözlüğü 

yoktur. 

4) Gazeteciler, çevirmenler, dilciler ve değer birçok ilim adamı hem 

Kırgızcayı hem de yabancı dili çok iyi bilmedikleri için terimleri, 

kelimeleri kullanırken yanlışlıklar yapmaktadır. 

Birçok bilim adamına göre bu ve benzeri olumsuzlukların önüne geçebilmek 

için ülkemiz Rusça-Kırgızca ve Kırgızca-Rusça sözlükleri, eşanlamlı, çokanlamlı ve 

zıt anlamlı kelimelerin sözlüklerini, imla kılavuzlarını yeniden düzenleyip 

yayımlanması lazım. 

4. Terimlerin Sistemlerini Düzeltme Meseleleri, Onların Bugünkü Hali ve 

Gelecekteki Görevleri: 

Önce Terimler komisyonu kendileri ürettikleri terimleri halk içinde 

kullanılması için özel kanun kabul ederek onların yayılması için basın ve terim 

sektörleri yardımıyla dağıtılması yani bildirilmesi sağlanıyordu. Ama bu sistem iyi 

işlemiyor, kendi görevini tam anlamıyla yerine getiremiyor. Çünkü 1) Terim 

komisyonun yayınlanmamış olduğu sözcüklerin sayısı 500’ü aşmıyor. Bu elbette ki 

aydınların, gazetecilerin ve halkın sıkıntı yaşamasına neden oluyor. 2) Bazen bizim 

yayın evlerimiz, gazeteciler, çevirmenler, sunucular terim komisyonunun aldığı 

kararlarları iyi takip etmiyorlar. Yani alınan kararları önemsemiyorlar, kafalarına 

göre iş yapıyorlar. 3) Terim komisyonunun işiyle ilgili bazı yasaların çalışmaması da 

türetilmiş terimlerin gerekli alanlarda yeterince kullanılmasını sağlayamıyor. 

Terim (unifikasiyonu) nedir? Bu üretilmiş bir terimin her zaman ve her yerde 

olduğu gibi kullanılması yani başka kelimeler ile değiştirilmesine ya da karışıklıklara 

izin verilmemesidir. İlmi ya da bir kavramı tek kelime ile göstermektir. Mesela:

Geometri de üçgeni (∆) Kırgızca da (Υч бурчтук) diye bir de (учкун) diye 

adlandırıyorlar ama terim olarak (Υч бурчтук) tercih edilmiştir. Terim 

unifikatsiyasının önemli hedefi tek kelime ile adlandırılmaktadır. Bu alanda Kırgız 

terminolojisinde bir sürü sorun halledilmiş ve ve sistemli çalışma başarılmıştır. 

1) İlkokul ve lise programlarının ilmi terimleri genel olarak işlenmiştir 

ve o terimler yaygın ve oturmuş ve bir şekilde kullanılmakta. Mesela: Ana dili 

derslerinde şçyle terimler görülmektedir: Ündü, ee, bayandooç, etiş vs 

2) Terim türetmenin kuralları belirlenmiştir. Bir kelimeden veya 

kelime öbeğinden terimler türetilebilir. 

3) Terim üretmekte öz kelimelere dayanmak, onları esas alarak almak 

gerekir. 

4) Yabancı dillerden olduğu gibi kabul edilerek alınmış olan 

terimlerin kullanılmasıyla Kırgız leksikası zenginleşmiş olur. 

Bunların dışında öz kelimelere ikinci bir anlam (terim anlamı) kazandırarak 

kullanma metodu da iyi bir şekilde gerçekleşti. Mesela: ee (sahip) kelimesi cümle 

öğelerinin içinden öznenin yerini tutmaya başladı. Bunların dışında terimler 

üretmekye yapım ekleri de yardımcı olmuştur. Mesela:-çı , -lık , -luu , -oo, -uu, -kıç,laş,-sız, 

tezdetgiç, muzdatgıç vs. ilimler akademisi tarafından yayınlanmış olan el 

kitabı 23 nı ciddiye almak ve her yerde terimleri kullanmak iyi netice verirdi. 

Terim üretmekte o terimin dilde yer bulması, kullanıcılar tarafından 

algılanması ve anlatacak kavramın yerini tutması önemlidir. 

Unifikatsiya işini tamamen değişmeyen bir şey olarak görmek doğru değildir. 

O belli bir müddet bir kelimenin terim olarak her yerde aynı anlamda kullanılmasını 

sağlar; ama zamanla kelime eskiyince ya da toplum değişince çağa göre uyum sağlar. 

Mesela: Kırgızca terim üretiminin ilk yıllarında bazı genel uluslar arası kullanılan 

terimler Kırgızca’ya çevrilip kullanılmıştır. İnkılâp, keneş, çerüü vs. (Bunlardan 

bazıları bağımsızlıktan sonra tekrar kullanılmıştır.) 

Terimler Rusçadan çevrildiklerinde birçok karışıklık doğuyordu, özellikle de 

gazetelerde ‘sudebnımharyadkom’ ‘sottuk tartipte’ diye çeviriyorlar oysa doğrusu 

‘sot arkıluu ’ olarak çevrilmelidir. Çoğunlukla kelimeler Rusça da olduğu gibi 

23 

İlim ve Teknik, Toplumsal, Siyasal Terimlerin Rusça ve Kırgızca Sözlüğünü Düzenleme ile İlgili El 

Kitabı, İlim, 1971.

Kırgızca’ya aktarılmış oysa o anlamını verecek başka bir kelime ile adlandırılmıştır. 

Mesela: Ruslar hayvanları saydıklarında ‘baş’ kelimesini kullanırlar. Binbaş koyun 

bunu aynen böyle kullanıyoruz. Oysa Kırgızlar hayvanları başlarına göre değil 

ayaklarına göre ‘tuyak’ kullanmışlardır. Eğer şimdi bu tuyak kelimesini kullanmak 

istemiyorsak sadece bin koyun diyebiliriz. Yani Rusçayı tamamen taklit etmemize 

gerek yoktur. 24 

Terimlerden söz ettiğimizde öncelikle terim sistemlerine ve sözlüklerine 

önem vermeliyiz. 50 sene içinde Kırgız teriminde 51 teknik terimler sözlüğü, 21 

toplum bilimleri sözlüğü yayınlandı. Bunlardan 53 tane sözlük açıklamaları ile 

verilmiştir. 17 sözlük terimlerin hem Kırgızca hem de Rusça listeleri ile 

yayınlanmıştır. 

Sözlük oluşturmada, kelime sistemlerini (sıralarını) seçmede (B. Ö. 

ORUZBAYEVA dil terimlerinin Rusça Kırgızca sözlüğü, ilim 1972. K. 

ASANALIYEV, H. KIDIRBAYEVA edebiyat tanımın Rusça ve kırgızça terimler 

sözlüğü, Bişkek 1961) sözlüklerden yararlanılmıştır. Çeşitli ansiklopediler çok ciltli 

sözlükler (K.KURMANALIYEV, M. M. ADIŞIV, jeoloji terimlerinin Rusça 

Kırgızca sözlüğü, Bişkek, 1971, A. MATTOV, A. SULTANBAYEV toponomi 

terimlerinin Rusça-Kırgızca sözlüğü, Bişkek 1968, P. USUBAKUNOV, Ç. 

CANIBEKOV matematik terimleri sözlüğü Bişkek 1978), bunlar da kelime 

hazinesinin oluşturulmasında yararlı olmuştur. 

Terimler hazinesi genelde Rus ve Kırgız kelimelerinin temelinde 

oluşturulmuştur. Terim oluşturmakta ana dilimizin işlek, kullanışlı olmasını, onun 

her alanda, ilim dilinde kullanılmasını sağlamak terim komisyonunun önemli 

amaçlarından olmuştur. Bu alanda gene de eksiklerimizin olduğu, üzerinde 

çalışmamız gereken birçok alan bulunduğu bilinmektedir. 

Özellikle terim sözcükleri oluşturduğumuzda belli bir alandaki sözlerin hepsi 

alınmayıp daha dar alanda, geneli kapsamaması bizim eksik yönümüzdür. Bunun 

tersine bazen o alanla hiç ilgisi olamayan alan dışı kelimeler de sözlüğe alınmaktadır. 

24 Rusça’daki bağlaç, önek, hal eklerinin anlamlarını doğru anlayamayanlar vıtselyahı dediklerinde 

her durum için ‘maksat’ın da ’ diye çevirmek yanlıştır. Bazen vıselyah etago dediklerinde “onun için” 

çevirileceğine o maksat da diye çevriliyor.’pod ’ Kırgızcada her zaman ‘astında’ olmuyor.Kı bağlacı 

kullanılan her yerde karata, karay bağlaçları ile beraber kullanılmasına ihtiyaç yoktur.Mesela:” 

abrasayus’ , “kınamu” , “aga karata kayralam” değilde “ağa kayralam ” diye çevrilebilir.

Bu karışıklıkları Terminoloji Komisyonu düzeltmelidir ve eğer bir terim sözcüğü bir 

alanı ele aldıysa o alana yakın yan dal, o alanla ilgili her türlü kelimeyi, terimleri de 

içermelidir. Mesela: Eğer terim jeoloji ile ilgiliyse o zaman minareleri, petrografi, 

jeoloji kuramı bilimi, sismoloji, jeoloji tarihi, hidroloji vs. alanlarının terimleriyle 

birlikte alınmalıdır. Aynen bunun gibi diğer alanlarda da mesela biyoloji terimleri 

sözlüğü oluşturulurken zooloji, botanik, anatomi, gibi alanların terim sözlüklerini de 

içermelidir. 

Terimler sözlükleri, hazırlayan araştırmacılarımızın bazı şartları göz önüne 

almaları önemlidir: 1) İlkokul, ortaokul, lise ve üniversiteler için seviyelerine göre 

ayrı ayrı terimler sözlüğü hazırlanmalıdır. 2) Hızla gelişmekte olan bilim ve teknoloji 

için ana dilimizden uygun kelimeleri seçip terim olarak kullanmalıyız. Ama 

günümüzde bunun istediğimiz gibi gelişme göstermediğini görmekteyiz. 3) İlmi 

kelimeleri ana dilimize çevirdiğimizde o ilmin ülkemizde ne derecede geliştiği ve 

yayınlanmakta olan basın materyallerinin çoğunlukla hangi dide olduğu da dikkate 

alınmalıdır. Mesela: Uzay bilgisi, biyoloji vs. gibi bilimlerin ülkemizde daha çok 

Rusça olarak geliştiği görülmektedir. Bu bilim alanlarında yayınlar Rusça yapılmakta 

ve uluslararasıilişkiler Rusça üzerinden sürdürülmektedir. Bu nedenle bu alanlarda 

şimdilik ana dilde terim üretmek mantıksız gibi gelmektedir. Bir de Sovyetler Birliği 

zamanında uluslararasıortak terimler sistemi olduğu için ve ilişkiler hala devam 

ettiğinden dolayı ortak hale gelmiş terimler öylece olduğu gibi kalmaktadır. 

Genel olarak aldığımızda terim alanında çoğunlukla teknik ve fen bilimleri 

terimleri üretilmiştir, toplum bilim terimleri ise eksik kalmıştır. Bundan dolayı radyo, 

televizyon, toplum ve siyaset genel olarak (toplum bilimi) terimlerinin sistemli bir 

şekilde üretilmesi bugünkü terim komisyonunun amaçlarından biridir. Öncelikle bu 

alanda terim üretmeli ve bunlarla belli bir kelime hazinesi oluşturmalıyız ve ondan 

sonra terimler sözlüğü hazırlamalıyız. Sözlüğün hazırlanmasından sonra ise bu 

terimlerin basın yayın organlarında, eğitim öğretim kurumlarında kullanılıp 

kullanılmadığını denetlemeliyiz. Ancak bunlardan sonra ağız ve şive karışıklıklardan 

kurtularak herkesçe anlaşılan bir terim sistemine sahip olmamız mümkün olabilir.

Milli Terminolojinin Sistemleştirilmesiyle İlgili Teklifler 

Kırgızcada toplum ve siyaset; ilim ve teknik terimlerini düzenlemek ve bu 

işlerde karışıklıklardan kurtulmak için terim sistemlerini iki dilde (Rusça-Kırgızca) 

düzenlemek için aşağıdaki öneriler sunulmaktadır: 

Rusça-Kırgızca Terimler Sözlüklerinin Düzenleniş Sistemleri: 

Sözlüklerin kelime sırasını oluşturmak 

1) Rusça-Kırgızca terimler sözlüklerini düzenlerken Rusça bölümünün 

kelime sırası düzenlenmelidir. Alanın tüm terimleri sözlüğe alınmalıdır. 

2) Terimlerin Rusça versiyonu alfabe sırasıyla olmalıdır. Mesela: 

Siyasi, Ekonomik Terimlerin Rusça-Kırgızca Sözlüğü’ nün terimlerinin listesi 

aşağıdaki gibi olmalıdır. 

Avons 

Avtarkiya 

Arenda 

Bazis 

Balans vs. 

3) Eğer terim kelime öbeklerinden oluşuyorsa terimler ilk kelimelerine 

göre alfabetik sıraya dizilirler. 

Bazis 

Bazis obşestva 

Balans 

Balans aktivnıy 

Balan narodnogo hoaystva vs. 

4) A) Kelime sırasında kelime öbeklerinden oluşan terimler esas 

kelimenin etrafında sıralanabilir. 

Çeredovaniye 

Çeredovaniye avtamatiçrskoye 

Çeredovaniye aktsentnoye 

Çeredovaniye grammatiçeskoye 

Çeredovaniye koçestvonnoye 

Çeredovaniye svobodnoye vs.

B) Bunlar kelime öbeklerinin kullanımına göre yani tamlayanın ya da 

tamlananın yerine göre de sıralanabilir. 

5) Rusça terimlerle beraber uluslararası terimler de kullanılabilir. 

Bunlardan en çok kullanılanı terim olarak sözlüğe alınır. 

Rusça-Kırgızca terimler sözlüklerinin Kırgızca bölümünü düzenlemenin 

yolları: Bizde bu alandaki terim üretimi 20. yüzyılın sonlarında başlamış ve yaklaşık 

60 yıllık tecrübeyle birçok terim üretilmiştir. Bu terimler günümüzde oturmuş ve 

sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Ama yine de Rusçadan çevrilen bazı kavramlar 

anlam olarak yanlış çevrilmektedir. Mesela: Teatralnoye obş’estve /Teatırçılar koomu 

veya teatırdık koom Teatr komu olarak çevrilmiştir. Anlam olarak daha doğrusu, 

Teatrçılar koomu olmalıdır. 

1) Anlamları aynı olan kelimelerle ana dile çevriliyor. Yani ana 

dilimizde o terimi karşılayacak kelimeler bulunuyor. Mesela: Brosevaya 

tsena-tömöndötülgön baa-indirilmiş fiyat, Dengi-Akça-Para, 

2) Ana dilimizde onu karşılayacak kelime bulunamazsa olduğu 

gibi kabul edilir. Bum-bum, byudjet-byudjet vs. 

3) İki kelimeden oluşan terimlerden bazılarının bir parçası ana 

dilimize çevrilir bir parçası olduğu gibi kalır Mesela: Valovaya produktsiyadüñproduktsiya. 

4) Zor terimler çevrilmeden sadece Kırgızcanın morfolojik ve 

sentaks yapısına uydurularak aktarılır. Mesela: Boykot ekonomiçeskiye- 

Ekonomikalık boykot. 

5) Bazı terimler çevrilmeden olduğu gibi alınır, bununla birlikte 

bu terimin çevirisi yanında verilebilir. Mesela: Ruda-Ruda, Ken, strukturastruktura, 

tüzülüş. 

6) Rusça-Kırgızca Terimler Sözlüğü’nde gösterilmiş olan her 

terimin Kırgızca açıklaması parantez içinde mutlaka gösterilmiştir. Mesela: 

Fond zapaşoy- Zapas fondu (Bütün maddi zenginliklerden oluşan hazine), 

Tovar zasttıynıy- ötpöy kalgan tavarlar ( Kriz döneminde satılamamış, elde 

kalmış mallar) , zatrata kapitala- Kapitaldın sarptalışı (Sermayenin belli bi işe 

harcanması).

7) Anlamları yakın terimlerden önce birincisine anlamı 

açıklanıyor sonra ikincisinin alfabe sırası gelince o açıklanıyor. Mesela: 

İzderjki proizvodstvo kapitalistiçeskiye- kapitalisttik öndürüşgö ketken 

karacattar, olarak çevrilir. Baştaki (izderjki proizvodstvo) terimi ise alfabe 

sırasına göre verilir. Kırgızca anlamı, öndürüşkö ketken karacattar ( ani 

üretimi harcanmış sermaye olur). Baştaki terim ise ( kapitalist üretimine 

harcanmış sermeye idi). 

8) Sözlüklerde gösterge verilmesi – (“Bakınız” …) Mesela: 

Kapitalizm imperialiçeskiy- imperyalisttik kapitalizm (emperyalist 

kapitalizm) (Emperyalizm kelimesine bakınız) şeklinde göndermeler 

yapmaktadır. 

9) Bazı sözlüklerde terimleri açıklarken daha anlaşılır şekilde 

olması için örnekler de gösterilebilir. Mesela: Kimya terimlerinin Rusça- 

Kırgızca sözlüğünde, Al’degid propionovıy- propion aldegidi (C3 H6O veya 

CH3- CH2-CHD) olarak gösterilmesi gibi. Bu da terimler sözlüklerinin 

özelliklerinden biridir. 

Terimleri Rusçadan Çevirmenin Yolları ve Yardımcı Unsurlar 

A) İsimlerin Çevrilmesi: Yukarda belirttiğimiz gibi bazı kelimeleri 

morfolojik, sentaks kuralları ve yapım eklerinin yardımıyla terim olarak 

çevirebiliriz. Eğer ana dilimizde kelimenin anlamını karşılayacak kelime 

bulunamazsa o zaman dilimizdeki ekleri o kelimelere ekleyerek de terim 

alabiliriz. Bunun bazı yolları şöyledir: 

1) Rusçada –ç/-aç ekleriyle yapılan nesnelerin özelliklerini gösteren 

kelimeler Kırgızca’ya –çı/-gıç ve -luu eklerinin ana dilimizdeki kelimeye 

eklenmesiyle çevrilir. Mesela: rvaç/ cegiç, silaç/ küçtüü. Eğer kelimelerin 

kökü çevrilmezse ona yukarıdaki ekler eklenir. Mesela: skripaç/skripkaçı vs. 

2) Rusçada –an (-yan) eklerinin yardımıyla yapılan nesnelerin 

özelliklerini gösteren kelimeleri Kırgızca’ya –çıl, -gıç, -ma, ekleriyle kelime 

hazinemizdeki anlamları aynı kelimelere ekleyerek çevirebiliriz. Mesela: 

intrigan/buzuçu, politikan/ sayasatçı, vs.

3) Rusçada –ak (-yak) ekleriyle yapılan kelimeleri Kırgızca’ya anlamı 

yanı olan kelimelere –lık, -dık eklerini getirerek çevirebiliriz. Sibiryak/ 

sibirdik, prusak/ Prusyalık olarak çevrilebilir. Yukarda yer ve memleket ismi 

oluşturan kelimeleri gördük. Eğer bu ekleri sıfata veya nesneye gelirse –lık, - 

çı olabilir. Voşak/ cetekçi, stepnyak/talaalık vs. 

4) Rusçada -ey (-ets) ekleriyle yapılan meslek adlarını Kırgızca’ya 

çevirirken –çı, -gıç, -luu, -gın, -ger, -keç, -man, -agan eklerini kullanmalıyız. 

1) borets/ küröşçü, gonets/ çabarman, jnets/orokçu, kupets/ soodager, pevets/ 

ırçı vs. 2) Eğer –ets eki yer belirtirse o zaman Kırgızca’ya –lIºk, ekiyle 

çevrilir. Mesela: gorets/ tooluk, Leningiradey/ Leningraddık. 3) Eğer –ets eki 

belli bir topluma aitliği bildirirse Kırgızca’ya –çı, -çu -ık, ekleriyle çevrilir. 

Mesela: Kirovets/ kirovçu, Ancak bazen ek almadan da (ets) ekin anlamı 

sağlanabilir. komsomolets/ komsomol. 

5) Rusçadaki –lets ekiyle yapılan kelimeler Kırgızca’ya –çı, -gan 

ekleriyle çevrilebilir. Mesela: karmilets/ baguuçu, cilets/ turuuçu, vladelets/ 

ee vs. 

6) Rusçadaki –ovets (evets) ekleriyle yapılan kelimeler Kırgızca’ya – 

çı, -çıºl, -lık ekleri alarak çevrilir. Mesela: metrostroyevets/ metro kuruuçu, 

Tolstovets/ Tolstoyçul. 

7) Rusçadaki ovets (yanets) eki ile yapılan kelimeler kavramın belli 

bir yere, topluma ait olduğunu gösterir. Kırgızca’ya çevirirken –lıºk, -çıºl, 

ekleriyle çevrilir. amerikanets/ Amerikalık, Bakunets/ Bakuluk, 

respuplikanets/ respuplikaçıl. 

8) Rusçada –ik ekiyle yapılan meslek adlarını belirten kelimeler 

Kırgızca’ya çevrilirken –ça, -çıl ekleri kullanılır. Mesela: 1) vodnik/ suuçul, 

pereodvik/epkindüü, sapojnik/ ötükçü 2) Kelime başına (ön ek halinde) bez, 

bes ekleri varsa onlar Kırgızca’ya –sız ekiyle (son ek) çevrilir. 

bezbojnik/Kudaysız, bezdomnik/ üysüz, 3) Bu ek getirilerek nesnenin 

özelliğini belirtiyorsa Kırgızca’ya –çı, -çıl, -man, -luu ekleriyle çevrilir. 

Mesela: vinovnik/künöölüü, vıpusknik/bütürüüçü, ospatannik/tarbiyalanuuçu.

9) Rusçadaki –çik, -itsik, -ovşik, l’ş’ik meslek belirten isim kelimeleri 

Kırgızca’ya –çı, -keç, ekleriyle çevrilir. M: barabaiş’ik/ barabançı, 

gruzçil/cük taşuuçu, zimovş’ik/kıştooçu, çasovş’ik/ saatçı vs. 

10) Rusçada -tel’, itel’ ekleri fiillere getirilerek belli bir işi 

gerçekleiştirten belli bir meslek erbabını belirten isim kelimeleri yapılır. 

Bunlar Kırgızca’ya: 1) –çı, -çıl, -man, -keç, -gıç ekleriyle çevrilir. Mesela: 

vospitatel’/ tarbiyaçı, grabitel’/taloonçu, vdohnovitel’/ şıktandırgıç vs. 2) Bu 

ekler getirilerek bazı aletlerin isimleri yapılır. Kırgızca’ya –gıç ekiyle 

çevirilir. Mesela: dvigatel’/ kıymıldatkıç(motor), predohranitel’/ saktagıç, 

izmeritel’/ölçögüç, gluşitel’/basañdatkıç. 

11) Rusçada –un eki nesnenin çeşitli sıfatını belirten kelimeler yapar. 

Bunlar Kırgızca’ya çeşitli morfolojik düzenle çevrilir. Mesela: 

govorun/babırak, hvastun/maktançaak, şalun/tentek, vorun/cemekor. 

12) Rusçadaki –ok eki yardımıyla fiillerden yapılarak hareket 

isimlerini belirten kelimeler Kırgızca’ya –gıç, -çı, ekleriyle çevrilir. Mesela: 

strelok/atkıç, igrok/ oyunçu, znatok/bilgiç, bilerman vs. 

13) Rusçadaki -l’ eki hareketi yapanı belirtir ve Kırgızca’ya 

çevrilirken –çı eki olarak çevrilmelidir. Mesela: koval’/takaçı, 

strigal’/kırkmaçı vb. 

14) Rusçada ar’ eki getirilerek meslek adı belirten kelimeler yapılır. 

Kırgızca’ya çevrilirken: A) –çı, -man, -gıç ekleri getirilerek çevrilir. Mesela: 

vratar’/darbazaçı, glovar’/başçı, pahar’/ekinçi vs. B) tokar’, kabzar’ 

kelimeleri çevrilmeden aynen kullanılır. 

15) Rusçada –in, -anin (-yanin), -çanin ekleri insanların yurtları, 

milletlerini belirten kelimeler oluşturur. A) –dık ekinin yardımıyla çevrilir. 

Gorajanin/şardık, Egipityanin/ Egipittik, yujanin/tüştüktük. B) Bazı 

keliemeler eksiz olarak Kırgızca’ya çevrilir. Tatarin/tatar, mordvin/mordva. 

C) Değiştirilmeden olduğu gibi kullanılan kelimeler. Gruzin/Gruzin, 

osetin/osetin. Ç) Ek alamdan başka kelimelerle çevrilenler de vardır. 

Hozain/ee, 

16) Rusçadaki –iç eki getirilerek yapılan bulunulan yeri bildirir. 

Kırgızca’ya –lık eki ile çevrilir. Mesela: Moskviç/ Moskvalık vb.

17) Rusçada –ist eki meslek ve toplumdaki statüyü belirlemek için 

türetilen kelimelerde kullanılır. A) Bazıları çevrilmeden olduğu gibi alınırlar: 

maşinist. B) Uluslararasıkelimelerde çevrilmeden kullanılırlar: anarşist, ateist, 

gumanist vb. C) Bazı terimler –çı, -luu, -çıl, ekleri ile çevrilirler. Svyazist/ 

baylanışçı, velosipedist/ velosipedçi. 

18) Rusçada –tor, -ator, -itor ekleri ile meslek, özellik belirten 

kelimeler türetilir. A) Bir kısmı çevrilmende olduğu gibi kullanılırlar. 

direktor, operattor, aviator vb. B) Çevrilenler ise –çı eki ile çevrilirler. 

19) Rusçada –ant, -yant, -yent kleriyle yapılan çevrilmeden alınır. 

Arestant, kvartirant, kursant, muzıkant vb. 

20) Rusçada –ik ekiyle yapılan meslek, topluluk ve derece belirten 

kelimeler uluslararasıkelimeler şu şekiller de çevrilirler: A) Çevrilmeden 

aynen alınırlar. Akademik, himik, fizik, lirik vb. B) Anlamı aynı olan 

kelimelerle çevrilirler. Komik/kuudul, istorik/tarıhçı. 

21) Rusçada –yor eki meslek belirten kelimeler oluşturur. A) 

Kırgızca’ya –çı ekiyle çevrilir. Montajyor/montajçı, kioskyor/kioskçu. B) 

Çevrilmende olduğu gibi alınır. rejissor, suflyor. 

22) –tsioner eki Rusçada bir topluluğa aitliği bildirir ve 

uluslararasıterimler oluşturur. A) Çevrilmeden alınır. Militsioner, aktsioner, 

selektsioner. B) Kök aynen kalmak kaydıyla –çı, -çıl ekleri getirilir. 

Revolyutsioner/revolyutsiyaçıl, reaktsioner/ reaktsiyaçıl, C) İki kelimeyle 

Kırgızca’ya çevrilir. Kollektsioner/ kollektsiya cıynooçu. 

23) Rusçada –ar (-yar) ekiyle meskel isimleri yapılır. A) –çı ekiyle 

Kırgızca’ya çevrilir. Ovçar/ koyçu, B) çevrilmeden olduğu gibi kullanılır. 

Gusulyar. C) Bazıları kelime grupları halinde çevrilir. Stolyar/ cıgaç usta. 

24) Hayvanların ve kuş yavrularının adları Kırgızca’ya kelime 

karşılıklarıyla çevrilir. Kozlenok/ ulak, kotenok/ mışıktın balası, ormnok/ 

bürjüttün balası verblyujelok/ taylak/boto vs. 

25) Rusçada –itsa –nitsa ekleri özellikle bayanların özelliklerini 

belirtmek için kullanılır. Kırgızca’ya iki kelime ile çevrilir. Krasovitsa/ sulu 

ayal (kız), vevitsa/ ırçı ayal (kız).

26) Rusçada –nitsa eki bayanların mesleklerini ve özelliklerini 

belirtmek için kullanılır. vinovnitsa/ künççlü ayal, rabotnitsa/ cumuşçul ayal. 

BU ekler haricinde –nita, tel’nitsa ekleriyle de benzer kelimeler yapılır. 

Mesela: vdohiovitel’nitsa/şıktamdıruuçu, vospitatel’nitsa/ rarbiya ayal, 

pisatel’nitsa/ cazuuçu ayal vb. 

27) Rusçadaki -ş’itsa, -çitsa, -leş’itsa ekleriyle yapılan isimler 

Kırgızca’ya –çu, -çı ekleri veya ayal kelimesiyle çevrilir. Mesela: banş’itsa/ 

monçoçu ayalk, bufetçitsa/ bufetçi ayal, dokladçitsa/ dokladçı ayal (kız). 

28) Rusçada-anka, -ka, -yanka, -enka ekleri getirilmiş olan isimler 

KIgızcaya şu şekillerde çevrilir: A) Bir kısmı çevrilmeden olduğu gibi 

alınırlar. Mesela: artistka/aktivistka, studentka vb. B) Bazıları kelime 

gruplarıyla çevrilirler. Mesela: blondinka/akcuumal ayal, zemlyaçka/ cewrdeş 

ayal, pastuşka/ koyçu ayal (kız) vb. C) bazı kelimeler çevrilmez sadece ayal 

kelimesi eklenir. Mesela: delegatka/ delegat ayal. Ç) Eğer bu ekler bayanların 

milletlerini belirtiyorsa oldukları gibi alınırlar. Mesela: nemka, osetinka, vb. 

D) Kelimenin köküne ayal kelimesi eklenebileceklerin köklerine ayal 

kelimesi eklenir. Mesela: turçenka/türk ayal, greçanka/grek ayal, vb. E) Eğer 

–ka eki bayanın nereli olduğunu belirtmezse bezen –lık eki getirilmeden de 

çevrilebilir. Mesela: krest’yanka/ dıykan ayal, bejenka/ katçı ayal. F) Bayanın 

nereli olduğunu belirtmeyen bazı kelimeler oldukları gibi çevrilirler. Mesela: 

gragidanka, meş’anka. 

29) Rusçada –isa, -essa, -ınya, ve inya ekleri getirlen isimler 

Kırgızca’ya şu şekillerde çevrilir: A) Çevrilmeden aynen alınır. Mesela: 

aktrisa, poetessa, prentsesa vb. B) Aynı anlamam gelen kelime veya kelime 

gruplarıyla çevrilir. Mesela: geronya/batır ayal, barınya/ mırza ayal, 

boyarınya/ boyardın ayal vb. 

30) Rusçada –iha , -itsa ekleri hayvanların dişileri için kullanılır. 

Kırgızca’ya çevrilirken urgaaçı kelimesiyle birlikte çevrilir. Mesela: 

bolçiha/urgaaçı karışkır (dişi kurt), krol’çiha/urgaaçı koyon (dişi tavşan), 

orlitsa/ urgaaçı bürküt (dişi kartal) vb. 

31) Rusçadaki –hyak ekiyle bitkilerin hayvanların, yeraltı 

zenginliklerinin ve kazılan yerlerin adları yapılır. Bunlar Kırgızca’ya

çevrilirken kelime gruplarıyla çevrilirler. Mesela: jeleznyak/ temir taş, 

izvestyak/ aki taş, molodnyak/ caş mal (geç hayvan). 

32) Rusçada –ets eki getirilerek yapılmış olan isimler Kırgızca’ya 

çevrilirken –gıç eki kullanılır. Mesela: rezets/keskiç. Bazen anlamına göre de 

çevrilebilir. Mesela: rubets/tak, rumyanets/ bettin kızılı, sırets/ bışırılnagan 

kerpiç vb. 

33) Rusçadaki –ik eki beli bir nesnenin adını belirten isimler yapar. 

Kırgızca’ya çevirirken: A) –lık, -gıç, -çı ekleri getirilerek çevrilir. Mesela: 

gruzovik/ cük taşıgıç. B) Bazıları çevrilmeden olduğu gibi alınır. Mesela: 

çernovik (taslak, müsvedde), mahovik. C) Anlamına göre Kırgızca’ya 

çevrilenlerde vardır. Mesela: tupik/tuyuk (çıkmaz sokak). 

34) Rusçada –nik eki yardımıyla nesne isimleri yapılır. Kırgızca’ya 

çevrilirken: A) Çevrilmeden aynen alınan kelimeler. Mesela: gradusnik, 

çaynik, vb. B) Anlamına göre: spravoçnik/ maalımaçıl kitep vinogradnik/ 

cüzüm talaası, tsivetnik/ gülzar vb. 

35) Rusçada –l’nik eki nesnenin bir şeye ait olduğunu belirtir. 

Kırgızca’ya –gıç eki ile çevrilir. Umıval’nik/ cuuguç, holodel’nik/ muzdatkıç 

vb. 

36) Rusçada -ok ekiyele hareketin adını belirten isimler yapılır. 

Bunlar Kırgızca’ya üç yolla çevrilir. A) –uu, -oo ekleriyle fiileden isim yapan 

ekle çevrilir. Mesela: pinok/tebüü, prişok/ sekirüü, skaçok/sekirüü, veya –ım, 

-ma, -gı ekleri getirilerek isimler yapılır. Mesela: motok/ tüymök, otrezok/ 

bölüm, spisok/ tizme vs.B) Aynı ek (-ok, -ek) Kırgızca’ya farklı farklı 

kelimeler veya kelime gruplarıyla çevrilir. Mesela: perekrostok/ coldun 

kayçılaşkan ceri, prestenok/ aralık dubal vb. C) Aynı ekle yapılan ve 

küöültme anlamı taşıyan kelimelrr Kırgızca’ya farklı kelime veya kelime 

gruplarıyla çevrilirler. Mesela: desyatok/ on, belok/agı, joltok/ sarı vb. 

37) Rusçada -ş’ik (-çik) ekleriyele alet adları ve teknik terimler 

yapılır. Kırgızca’ya çevrilirken, A) –çı, -gıç, -ma, -uuçu,-ooçu, ekleriyle 

çevrilir. Mesela: razvedçik/ çalgıçı, sçokçik/ eseptegiç, peredatçik/ berüüçü 

vb. B) Teknik terimlerde yapılır ve bunlar genellikle çevrilmeden olduğu gibi 

alınırlar. Mesela: tralş’ik/ bombardirovş’ik vb. Şekkillerde çevrilir.

38) Rusçada –tor, -tisya, -atsiya, -fikatsiya ekleriyle teknik terimler 

yapılır. Bunlar, A) Çevrilmeden alınırlar. Mesela: izalyator, inkubator, 

likvidator, vs. 

B) Bazıları ise çevrilirler. Mesela: likvidatsiya/ coyuu, cpgotuu, 

izolyatsita/ çeçtetüü vb. dir. 

39 Rusçada –ış, -iş ekleriyle sıfat ve filler yapılır. Bunlar Kırgızca’ya 

çevrilirken –uu, -ış, -ım, -ık ekleri yardımıyla çevrilirler. Mesela: vıigrış/ 

utum, utuuu, vkladış/koşumça barak. 

40) Rusçada –ar’ ekinin yardımıyla yapılan kelimeler Kırgızca 

karşılıklarıyla çevrilirler. bukvar’/ alippe, slovar’/sözdük ancak bazıları 

çevrilmeden oldukları gibi alınırlar. Suhar gibi. 

41) Rusçada –ıp ekiyle yapılan hastalık isimleri Kırgızca’ya 

çevrilmeden alınırlar. Tıp terimleri deoldukları gibi alınırlar. Mesela: 

gavmorit, bronhit, uretit vb. 

42) Rusçada –nitsa ekiyle mutfak araç gereçleri ve malzemelerinin 

isimleri yapılır. Aynı zamanda bu ek kelimeleri dişi yapar. Kırgızca’ya 

çeviriken, A) Kelime gruplarından faydalanılır. Mesela: caharnitsa/ kant 

sootu, çernil’nitsa/ sıya çelek, peregnitsa/ kalempir sootu. B) Bazıları ise 

anlamlarına göre çevrilirler. Mesela: mel’nitsa/ tegirmen, skrebnitsa/ tarak vb. 

43) Rusçada –ina ekiyle yapılan kelimeler anlamlarıyla, kelime 

grupları veya benzer anlamlı kelimelerle Kırgızca’ya çevrilirler. Mesela: 

baranina/ koy eti, kuryatina/ took eti, solonina/ tuzdalgan tamaktar, Aynı ek 

getirilerek yapılan bazı kelimler anlamına göre Kırgızca karşılıklarını 

bulurlar. Mesela: bol’nitsa/ oorukana, temnitsa/ zından, leçebnitsa/ darıkana 

(sağlık ocağı). 

44) Rusçadaki –ina ekiyle yapılan dişi haldeki kelimeler Kırgızca’ya 

çeşitli kelimelerin yardımıyla çevrilebilirler. Mesela: vpadina/ oyduñ, 

morş’na/ ırış, otmetina/ tamga, belgi, podpalina/ kuykalangan, tsarapina/ 

tıtık, vb. 

45) Rusçada –ovina ekiyle yapılan ve dişilik anlamı veren kelimler 

Kırgızca’ya anlamına göre çevrilir. Mesela: gorlovina/ ooz, oyuk, certsavina/ 

özök, kotlovina/ oyduñ, pulovina/ kindik vb.

46) Rusçada –lık eki alet isimleir yapar ve Kırgızcay açevrilirken –gıç 

eki veya kelime gruplarıyla çevrilir. Veşalka/ kiyim ilgiç, grelka/ cılıtkıç, 

zajigalka/ tutandırgıç. 

47) Rusçada –ka ekiyle yapılan nesne ve alet isimleri Kırgızca’ya şu 

şekillerde çevrilir: 

A) Anlamsal karşılığı ile çevrilir. Listovka/barakça, vintovna/ multık, 

kladovka/ kampa (depo). 

B) Çevrilmeden alınır. Duhovka, dimovka, metrovka vb. 

C) Kelime gruplarıyla çevrilir. Vetryanka/ suu çeçek, vodyaika/ suu 

şişik. 

Ç) Rusçadan bazı kelimeler çevrilmeden alınır.1) Aleksandrinka 2) 

veçerka, dejurka, letuçka, kelimeleri çevrilmeden alınır. 3) Kelime gruplarıyla 

çevrilirler. Pyatiden’ka/ beş kündük. 

D) Bazı nesne isimleri ise çevrilmeden kullanılır. Putyovka, kursovka, 

spetsovka vb. 

48) Rusçada –iya eki imalathane ve yer tayin etmede kullanılır. Bu 

kelimeler Kırgızca’ya kelime gruplarıyla çevrilirler. Pekernya/ nan bışırıluuçu 

cay, solevarya/ tuz dayardoluuçu cay. 

49) Rusçada –l’nya eki hareketin gerçekleştiği yeri belirtir. 

Kırgızca’ya kelime gruplarıyla çavrilir. Mesela: jadil’naya/ ütüktüü bölmösü, 

parl’naya/ buu bölmösü, spal’naya/ uktoo bölmösü. 

50) Rusçada –ınya ekiyle yapılan kelimler Kırgızca’ya anlamına göre 

çevrilir. Pustınya/ çöl, tverdınya/ çep (det). 

51) Rusçadaki –uşa eki nesnenin sıfatını belirten isim soylu kelimler 

yapar ve Kırgızca’ya anlamına göre çeşitli şekillerde çevrilir. Kyakuşa/ 

şapayı ördek. 

52) Rusçadaki el’ ekiyle yapılan kelimler Kırgızca’ya anlamına göre 

çevrilir. Mesela: gibel’/ ölüm, kapel’/tamçı, kalıbel’/ beşik, jetel’/ burganak. 

53) Rusçada –lo eki nesne, alet ismleri yapar. Kırgızca’ya çeşitli 

kelimelerle çevrilir. Mesela: gruzilo/ salmak, şilo/ şibege, toçilo/ kayrak.

54) Rusçada -iş’e eki ile yapılan isimler Kırgızca’ya çeşitli morfolojik 

düzenlerle çevrilir. Mesela: grodiş’e/ urandı, (şehir kalıntıları), pojariş’e/ 

örttöngön cer, sboriş’e/ top vs. 

55) Rusçadaki -liş’e ekiyle yapılan isim soylu kelimler Kırgızca’ya 

kelime ve kelime gruplarıyla çevrilirler. Mesela: vmestiliş’e/ orun cay, idiş, 

zreliş’e/ körünüş, oyun tamaşa, hraniliş’e/ saktagıç cay. 

56) Rusçada –biş’e ekiyle yapılan ve isimlerin yerini belirten 

kelimeler Kırgızca’ya çeşitli morfolojik düzendeki kelimlelerle çevrilir. 

Mesela: pastbiş’e/ cayıt (mera), stoybiş’e/ kıştoo vs. 

57) Rusçada –vo, ivo, yevo, ovo ekleriyle yapılan ve nesne isimleir 

yapan kelimeler Kırgızca’ya, 1) Çevirilmeden alınıyor. Mesela: pivo 2) 

Anlamına göre çeşitli kelimeler ile çevirilir. Mesela: toplivo/ otun, krujevo/ 

tor. 

58) Rusçada –iye, ‘ye eklerine vz, za, po, pri, pod, pred ön ekleri ile 

gelen kelimelere getirilir ve yer tamlayıcısı yapılır. Kırgızca’ya A) Kelime ve 

kelime gruplarıyla çevirilir. Mesela: vzgor’ye/ adır, vzmor’ye/ deñiz ceegi, 

zaozer’ye/ köldün arkı öyüzü vb. B) Zakavkavkazi’ye, Zareç’ye, Primor’ye, 

Zapolar’ye gb. İsim olarak kullanılan adlar çevrilmez. 

59) Rusçada –ot, -a eki ile yapılan kelimeler Kırgızca’ya A) –luu, -lık 

ekleriyle çevirilir. Mesela: bıstrota/ tezdik, gluhota/ dülöylük vb.B) –oo, -uu 

ekleriyle gelen kelimlerle çevirilir. Mesela: zevota/ estöö, rvota/ kusuu vb. 

60) Rusçada –izna ekiyle isimler yapılır. Kırgızca’ya A) –çılık, -lık 

eklerinin yardımıyla çevirilir. Mesela: novizna/ cañılık, deşevizna/ arzançılk. 

61) Rusçada –ina ekiyle yapılan isimler, A) –lık ekiyle Kırgızca’ya 

çevirilir. Mesela: veliçina/ çoñduk, glubina/ tereñdik, tişina/ tınçtık vb. B) 

Ekleri farklı farklı kelimelerle de çevirilir. Mesela: malina/ dan kuuray, 

sedina/ buurul, ak. 

62) Rusçada –ş’ina –çina ekleri Kırgızca’ya –çılık ekinin yardımıyla 

çevirilir. Mesela: tolstovş’ina/ tolstoyçuluk. 

63) Rusçada –ost’ ekiyleyapılan kelimler Kırgızcay, A) –lık ekiyle 

çevirilir. Mesela: bodrost’ sergektik, veselost’/ köñüldüülük. B) –yest’

şeklinde de kelime yapılır. Mesela: jivuçest’/ çıdamkaylık, pevuçest’/ 

ukkuluktuuluk (güzel ses). 

64) Rusçada –nost’ ekiyle yapılan kelimeler Kırgızca’ya –lık ekiyle 

çevirilir. Mesela: gotovnost’/ dayardık, obş’nost’/ calpılık. Bazıları kelime 

gruplarıyla karşılanır. Mesela: suş’nost/ mazmun, bıtnost’/ oşando, kezde. 

65) Rusçada fiillerden –most’, -nnost’eklerinin yardımıyla yapılan 

isimler Kırgızca’ya –lık ekinin yardımıyla çevirilir. Mesela: uspevayemost’/ 

cetişüüçülük, dogovorennost’/ makulduk vb. 

66) Rusçada –itsa ekiyle yapılan isim soylu kelimeler Kırgızca’ya, A) 

–lık eki yardımıyla çevirilir. Mesela: bezrabotisa/ cumuşsuzduk, bezsonnitsa/ 

uykusuzduk. B) Anlamına göre çeşitli kelime ve kelime gruplarıyla da 

karşılanabilir. Mesela: bessmıslitsa/ sandırak, mazmnsuz, nebılitsa/ kalp, 

calgan vb. 

67) Rusçada –iye, ‘ye ekleri sıfatlardan adlar yapar. Bunlar 

Kırgızca’ya, A) –lık, -çılık ekleri kelime ve kelime ve kelime grupları 

yardımıyla çevirilir. Mesela: zdorov’ye/ den-sooluk, vsokomeriye/ 

menmensinüüçülük. B) aynı ekle yapılan kelimeler bazen –lık eki getirilmiş 

kelime grupları ile de çevirilir. Mesela: duvuliçiye/ eki cüzdüülük, 

dolgoletiye/ uzak caşoo vb. 

68) Rusçada –stvo, yestvo eklerinin yardımıyla yapılan isimler 

Kırgızca’ya, A) -lık, -çılık ekleri getilerek çevirilir. Mesela: mujestvo/ erdik, 

drujestvo/ dostuk, bogastvo/ baylık vb. B) Esas kelime çevirilmeden o 

kelimelere –lık, -çılık ekleri getirilerek çevirilir. Mesela: avtorstvo/ avtorduk, 

arendatorstvo/ arendalooçuluk vb. C) Çokluk anlamını vermek için de 

kullanılır. Mesela: krest’yanstvo/ dıykandar, uçitel’stvo/ mugallimder vb. 

69) Özel adları, adlandırmaları belirtmek için Rusçada –ianstvo eki 

getirilir. Genelde bunlar olduğu gibi alınır ve sonuna –çılık eki getirilir. 

Mesela: Gegel’yanstvo/ Gegelçilik, Vol’ter’yanstvo/ Volterçilik vb. 

70) Rusçada –çestvo eki getirilerek toplumun hali, değişimler, 

toplulukların adlandırılması gibi kelimeler türetilir. Kırgızcaya çeviriken 

–uuçuluk, -tırgıçtık ekleriyle ve kelime gruplarıyla çevirilir. Mesela: 

uproş’ençestvo/ cöönököylçştürgüçtük.

71) –ovstvo eki de genelde yukardaki gibi anlamdaki kelimler yapar. 

Kırgızca’ya çevirirken –çılık ekinde faydalanılır. Mesela: hvastovstvo/ 

maktançaaktık, svatovstvo/ kuda tüşüüçülük vb. 

72) –niçestvo yukardakiyle aynı anlamı taşıyan kerlimler türetir. 

Mesela: brodiyajniçestvo/ selsayaktık vb. 

73) –tel’stvo eki getirilerek fiil isimleri yapılır. Bunlar Kırgızca’ya – 

oo, -uu, -çılık ekleriyle çevirilir. Bazen kelime ve kelime gruplerıyle çevirilir. 

Mesela: voditel’stıvo/ cetekçilik kıluu, aydooçuluk, stroitel’stvo/ kuruluş vb. 

74) –yenstvo ekiyle yapılan isimler Kırgızca’ya –çılık ekiyle çevirlir. 

Mesela: pervenstvo/ birinçilik. 

75) –şestvo ekiyle yapılan isimler Kırgızca’ya –lık ekiyle çevirilir. 

Mesela: pirşestvo/ toy. 

76) –izm ekiyle yapılan toplum, ilmi topluluk, bakış açısı vb. 

Kırgızca’ya çevirilmeden olduğu gibi alınır. Mesela: Leninizm, idealizm, 

turizm, feodalizm vb. 

77) –ist eki bellli bir derneği, topluluğu adlandırmak için kullanılır. 

Kırgızca’ya olduğu gibi alınır. Mesela: turist, yurist, faşist, materialist vb. 

78) –ur, -a ekleri getirilen kelimeler, A) Bazıları çevirilir. Mesela: 

literatura/ adabiyat, registratura/ kattoo, tizmelöö. B) Kelimenin kökü 

çevirilmeden –lar eki getirilir. Mesela: inspektura/ inspektorlor. C) Bazıları 

çevirilmeden alınır. Mesela: arhitektura, doktorantura vb. 

79) –ant, yent ekleri getirilerek yapılan kelimeler olduğu gibi alınırlar. 

Mesela: aspirant, doktorant, agent, dotsent vb. 

80) –ni, -ye, ekleri getirilerek yapılan kelimeler Kırgızca’ya –oo, -uu, 

-gıç ekleriye çevirilir. Mesela: arendovaniye/ arendaloo, zameçaniye/ 

eskertüü vb. 

81) –tiye, t’ye ekleiyle yapılan kelimeler –uu, -ış ekleriyle Kırgızca’ya 

çevrilirler. Mesela: mıt’ye/ cuuş, zakrıtiye/ cabuuvb. 

82) –ka eki hareket belirtir. A) –uu, -oo, -ış ekleriyle Kırgızca’ya 

çevirilir. Mesela: varka/ bışıruu, zapravka/ may kuyuu vb.B) Çeşitli 

kelimelerle çevirilir. Mesela: zanaveska/ köşögö, terka/ sürgüç C) Bazıları

çevirilmeden alınır. Mesela: zastavka (ekrandaki görüntü), seçka (gıda türü), 

zapiska (mektup), zakuska (meze). 

83) –yej, -yoj ekleriyle yapılan kelimeler –oo, -uu, -ma, -ış ekleriyle 

çevirilir. Grabej/ taloon, delej/ bölüü, platej/ tölöö, vb. 

84) –b, -a eki fiilden isim yapan ekler Kırgızca’ya çevirilirken şu 

şekillerde çevirilir: A) -uu, -lık, -ış, -loo, ekleriyle çevirilir. Bor’ba/ küröş, 

drujba/ dostuk. 

B) Kelime ve kelime gruplarıyla çevirilir. Slujba/ kızmat, sud’ba/ tagdır, 

jaloba/ arız vb. 

85) –atsiya (-yatsya), isimden isim yapım ekidir. A) Kelimelerin kökü 

olduğu gibi alınır ve -laşuu, -laştıruu, -ekleri getirilir. Aktivizatsiya/ 

aktivdeşüü, kollektivizatsiya/ kolektivdeşüü vb. B) Çevrilmeden aynen alınır. 

Agitatsiya, bulkanizalitsiya vb. 

86) –aj ekinin yardımıyla uluslararasıkelimeler yapılır. A) 

Çevrilmeden aynen alınırlar. massaj, montaj, estampaj vb. B) Kelimenin kökü 

aynen alınır, Kırgızca ekler veya Kırgızca karşılılları olan kelimeler le 

çevirilirler. Şpionaj/ şpionduk iş, metraj/ metrlep, listaj/ baraktap vb. 

87) –ın, -ya, eki ile yapılan kelimeler kelime veya kelime gruplarıyla 

çevirilir. Svyatınya/ ıyık. 

88) –zi’ eki ile yapılan kelimeler morfolojik düzende çeşitli şekilde 

çevirilir. Bolezi’/ ooru, jizin’/ turmuş, boyazn’/korkoktuk vb. 

2. İki veya Daha Fazla Kelimeden Oluşan İsim Soylu Terimleri 

Çevirme 

1) Rusçada –o/-e bağlaçlarının yardımıyla yapılan iki ve ondan fazla 

öğeli kelimelere Kırgızca anlam eşliği olan kelimeler ve kelime gruplarının 

yardımıyla çevirirler ve ilk kelimesi olduğu gibi alınır. Mesela: snegopod/ 

kap caaş, pılesos/ çannnnn sorguç. 

2) Yukarıda iki öbekten oluşan kelimelerin birinci öğesi A) -vod, -voz, 

-del, -kop,- lov,-mer, -provod, -rez, -zem kelimelerinden oluşuyorsa 

Kırgızca’ya –çı, -gıç ekleriyle çevirilir. Mesela: yazıpoved/ tişçi, krayeved/

ölkö taanuuçu (seyyah), çeriozem/ kara torurak, zimlehop/ cer kazgıç, 

hleborez/ nan keskiç. B) Eğer böyle kelimelerin ikinci kelimesi –met, ctroy 

ekleri varsa çevrilmez. Mesela: pulemyot, bolgostroy, dneprostroy vb. 

3) İki kelimeden oluşan sözlerin ikincisi, -graf//grafiya, metr//metriya, 

skap//skapiya, -fil gibi kelimem veya eklerden oluşuyorsa bu sözcükler 

çevrilmeden olduğu gibi alınırlar. Mesela: ibliografiya, slavyanofil, termopitr, 

spektroekopiya vb. 

4) İkinci kelimenin sonuna –yets, -tel’ ekleri getirilerek yapılan 

kelimeler Kırgızca’ya, A) –gıç, -çı, -luu ekleri yardımıyla çevirilir. 

Molotoboyets/ bolkaçı, ordenonotsets/ ordendüü, zaponodattel’/ zakan 

çıgaruuçu vb. 

5) İkinci Maddede gösterilen kelimelerin sonuna, A) –stvo, -iye, -‘ye, 

-ka, ekleri getirilirse Kırgızca’ya –çılık –gıç ekileriyle çevrilir. Mesela: 

Pçelovostvo/ bal çelekçilik, zampidaşe/ dıykançılık, myasorubka/ et tuuragıç 

vb. B) –yeniya, eki getirilirse iki kelimenin ikincisine –çılık eki getirilir veya 

taanuu kelimesi eklenerek çevirilir. Mesela: literaturovedeniye/ adabiyat 

taanuu vb. 

6) İki kelimeden birisi –ist’ eki almışsa, A) Kelime grubuyla 

karşılanır. Mesela: rukopist’/ kol cazma vb. B) Çevrilmeden olduğu gibi 

alınır. Mesela: jivopist’, ikolopist’ vb. 

7) İki kelimeden oluşan sözcüklerden ikincisi –liteyş’ik, -provodçik 

eklerinden herhangi birini almışsa,, A) Çevrilerek alınır. Mesela: 

staleliteyş’ik/ bolot eritüüçü, vodoprovodçik/ suu jürgüzüüçü vb. B) Eğer 

bunun gibi kelimelerin ikinci kelimesi, mehanik// mehanika, prokatçik, 

svariş’ik, tehnik, kelimelerinden oluşuyorsa bunlar çevrilmeden olduğu gibi 

aynen alınır. Mesela: avtomehanik, zootehnik, radiomehanika vb. 

8) İki kelimeden oluşan bazı sözcüklerin birinci ya da ikinci kelimesi 

Kırgızca’ya çevirilerek alınır. Mesela: teplotehnik/ cıluuluk tehnigi, 

radiouzel/ radio tüyünü vb. 

9) –e/-o bağlaçlarıyla yapılan ekleriyle bazı adlandırmaların, A) İki 

öbeği de çevrilir. Mesela: severo-vostok, tündük-çığış (kuzey doğu), ovetoten’/ 

carık-kölökö vb. B) Sadece birinci öğesi çevrilir. Mesela: temir-beton

vb. C) Sadece ikinci öbeği çevrilir. Mesela: kilovat-ças/ kilovat saat vb. Ç) 

Çevrilmende olduğu gibi alınır. Mesela: zubrobizon-zubr-bizon vb. 

10) Rusçada –o/-e bağlaçlarının yardımıyla yapılmayan ama anlamca 

birbirine bağlı kelimeler Kırgızca’ya şu şekillerde çevrilirler: A) İkisi de 

Kırgızca’ya çevrilir. Mesela: pila-rıba/ araa-balık, B) Bir tanesi çevirilir bir 

tanesi olduğu gibi alınır. Mesela: çilen-korrespondent-korrespondent-müçö 

vb. C) İki kelimesi de çevrilmeden alınır. Mesela: vitş’e-prezident vb. 

11) Aşağıdaki Rusça kelimeler Kırgızca’ya şu şekillerde çevrilirler: 

A) Tamamen Kırgızca’ya çevrilirler. Mesela: çetırehgrannik/ tört kırduu, 

tredgol’nik/ üç burçtuk B) Çevrilmeden olduğu gibi alınır. Mesela: camavorsamoor, 

samalyot vb. 

3. Kısaltılmış Terimleri Çevirme Yolları 

Bir dilden başka bir dile kısaltılmış terimleri çevirmek kurallara uygun ve 

mümkündür. Fakat bu durumlarda olduğu gibi alınarak kullanılan ve artık 

yerleşmiş yerleşmiş olanlarını çevirmeye gerek olmadığını da belirtmek 

gerekir. Mesela: SEV, KNSS, SSCB (Bunlardan bir kısmı yeni 

yerleşmektedir). 

1) Heceleri kısaltılarak alınan kelimeler. A) Çevrilmeden alınırlar. 

Mesela: komsomol, sovhoz vb. B) Kelime çevrilmez ama Kırgızca ek alır. 

Mesela: kolhoznik/ kolhuzçu. 

2) Birinci kelimesi kısaltılan ama ikinci kelimesi aynen alınan terimler 

Kırgızca’ya şu yollarla çevrilirler: A) Çevrilmeden alınırlar. Apitpunkt, 

avlobaza vb. B) Birincisi çevrilir ikincisi aynen alınır. Mesela: hozrosçet-çarba, 

rasçetu 25 vb. C) İki kelime de çevrilerek alınır. Mesela: politotdel/ sayasiy 

bölüm vb. D) Eğer, iki kelimeyse çevrilmeden olduğu gibi alınır. Mesela: 

sel’sovet promfinplan vb. 

25 Ama basında bazen özdük esep (ekonomik hesap) olarak da kullanılmaktadır.

3) İlk harfleri kısaltılan terimler çevrilerek veya kısaltılarak alınır. 

Mesela: TsK (Tsigral’nıy Komitet), BK (Borborduk Komitet), (Mongol El 

Respuplikası) vb. 

5. Sıfat Olan Terimleri Çevirmek 

Sıfat olan kelimeler terim olarak kullanıldıklarında kavramların özelliklerini 

belirtirler. Mesela: -burjuazio- demokratiçeskayarevolyutsiya (toplum ve siyaset 

terimleridir), burjuaziyalık-demokratiyalık evelyutsiya, umerennıy poyas-(coğrafik 

terimdir) melüün alkak (mutedir kuşak) vb. Sıfatlar Kırgızca’ya şu yöntemlerle 

çevrilirler: 

1) Eğer Rusçada tamlayan olarak kullanılan birinci kelimenin sonuna – 

ov-ıy, (-ev) ekleri getirilerek yapılmış olan sıfatsa bunlar Kırgızca’ya şu 

yöntemlerle çevirilirler: A) Aitlik eki getirilerek çevrilirler. Kitovıy jir/ kitin 

mayı, slonovaya kost’/ pildik söögü vb. B) Birinci kelimesine –luu eki 

getirilerek çevirilir. Berezovıy les/ kayıgınnnnnduu tokoy vb. 

2) Birinci kelimesine –ov-ıy (-lvıy) ekleri getirilerek yapılanlar 

Kırgızca’ya: A) –luu ekinin yardımıyla çevrilir. Mesela: krovavoye 

voskreseniye/ kanduu cekşembi B)Anlamına göre çeşitli kelimelerle karşılanır. 

Mesela: dıryavıy/ cırtık, kuduryavız/ tarmal vb. 

3) Rusçada –at, -ıy ekiyle yapılan sıfatlar Kırgızca’ya: A) –luu eki 

getirilerek çevirilirrler. Mesela: pernatıy/kanattuu vb. B) Anlamına göre 

kendisine karşılık gelen kelimelerle Kırgızca’ya çevrilir. Mesela: 

gorbotnıy/bükür, krılatoye slova/ uçkul söz, raçotıy skot/ bodo mal vb. 

4) Rusçada –çat (-ıy) eki getirilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya: A) –luu 

eki getirilen kelimelerle çevrilir. Mesela: uzarçatıy/ köçöttüü vb. 

5) Rusçada –it, -ıy eki getirilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya –luu eki 

yardımıyla çevrilir. Mesela: znalişitıy/ ataktuu, serditıy/ açuuluu (sinirli) vb. 

6) Rusçada –ovit- ıy (-yevit-ıy) ekleri getirlerek yapılan sıfatlar 

Kırgızca’ya: A) –luu eki getirlerek çevrilir. Mesela: darovitıy/ şıktuu 

(kabiliyetli) vb. B) Anlamına uygun kelimelerle karşılanır. Mesela: yadovitıy 

grib/ uuluu kozu korın vb.

7) Rusçada –ist- ıy eki getirilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya: A) –luu 

eki ile çevrilir. Mesela: jelezistıy/ temir aralaşmaluu vb. B) Kelime olduğu gibi 

alınır ve sonuna –lu eki getirilir. Mesela: hloristıy/ hlorduu vb. 

8) Rusçadaki –liv-ıv eki iel yapılan sıfatlar Kırgızca’ya: A) –luu, -çok, - 

gıç, -ma,-aagan veya –aanak ekleri getirilen kelimelerle çevrilir. Mesela: 

stıdlivıy/ uyalçak, tproplıvıy/ şaşma (her zaman acele eden) vb. B) Kelimenin 

kökü çevrilmeden kelimeye –luu eki eklenerek çevrilir. Mesela: talantlivıy/ 

talanttuu vb. 

9) Rusçada –k-iy eki getirilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya: A) 

Kelimelere –ma, -gıç, -luu, -galak ekleri getirilerek çevrilir. Mesela: skol’ckiy/ 

taygak, kleykiy/ ileeşme vb. B)Anlam olarak Kırgızca karşılıklarıyla 

çevrilirler. Mesela: gromkiy zvuk/ katuu dobuş vb. 

10) Rusçada –sk-iy, esk-iy ekleri getirilerek yapılan sıfatlar 

Kırgızca’ya: A) Kırgızca kelimelerin sonuna –lık eki getirilerek çevrilir. 

Mesela: doktorskaya disertatsiya/ doktorduk disertatsiya vb. B) aynı kelimeler 

alındığında Rusçadaki g,k,h/ j,ç,ş seslerinin ses değiştirme kuralına uygun 

olarak kelimelerin kökleri alınır ve –lık eki getirilir. Mesela: voljskiy/ volgalık, 

projskiy/ pragalık, çeşkiy/ çehdik vb. 

11) Rusçada aynı kelimeye bazen –sk, -esk bazen –n eki getirilerek 

sıfatlar yapılır. Bunlar Kırgızca’ya aşağıdaki şekillerde çevrilirler: A) Kök 

aynen alınır ve –sk eki ile yapılmışsa –lık eki, eğer –n eki ile yapılmışsa –lık, – 

luu ekleri getiril veya kelime gruplarıyla çevrilir. Mesela: intelligentskiye 

çrabı/ intelligenttik adattar, intelligentıy çelovek/ intelligent adam vb. B) 

Kelime kökleri Kırgızca’ya çevrilir ve –luu/ -lık ekleri getirilir veya anlamsal 

karşılıklarıyla Kırgızca’ya çevrilirler. Mesela: komiçnıy sluçay/ külkülüü 

okuya (gülünç olay) vb. 

12) Rusçada –ansk-iy, -lnsk-iy, iansk-iy, ‘yan-sk-iy ekleri 

getirilerek yapılan sıfatlar kökleri çevrilmeden alınır. Ve sonuna –lık, -çılı 

ekleri getirilir. Mesela: ital’yanskiy/ italyandık vb. 

13) Rusçada –epsk-iy eki getirilerek özel isimlerden sıfatlar 

oluşturulur. Bunlar Kırgızca’ya çevrilirken –lık eki getirilerek çevrilir. Mesela: 

graznanskiy/ graznıylık vb.

14) Rusçada -iysk-iy eki eklenerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya 

yalın halde alınır ve sonuna –lık eki getirilir. Mesela: al’piyskiy/ al’pılık, 

buddistskiy/ buddalık vb. 

15) Rusçada –insk-iy eklerii getirilerek özel isimlerden sıfatlar 

yapılır. Bunlar Kırgızca’ya çevrilirken kökleri alınır ve bu köklere Kırgızca 

–lık eki getirlir veya kelime gruplarıyla çevrilir. Mesela: almaatinskiy/ 

Almatılık, bakinskiy/ bakuluk vb. 

16) Rusçada -ictsk-iy eki ile yapılan sıfatlar oldukları gibi alınırlar 

ve sonuna –lık, -çılık ekleri getirilir. Mesela: bal’şevistskiy/ bal’şeviktik, 

menşevistskiy/ men’şeviktik vb. 

17) Rusçada –içesk-iy eki ile yapılan sıfatlar Kırgızca’ya, A) Yalın 

halde alınarak sonuna -lık eki getirilir. Mesela: Biologiçeskiy/ biologiyalık vb. 

B) Anlamına uygun kelimelerle çevrilir ve sonuna –lık, -luu ekleri getirilir. 

Mesela: aromatiçeskiy/ cıpar cıtuu, energiçeskiy/ canduu, kayrattuu vb. 

18) Rusçada -n-ıy, -n-oy ekleri ile yapılan sıfatlar Kırgızca’ya, A) 

–luu –ma ekleri getirilen kelimelerle çevrilir. Mesela: vrednıy/ ziyanduu, 

dohodnıy/ kireşelüü vb. B) Kök çevrilmeden köke –luu, -lık ekleri getirilerek 

ve aitlik ekinin 3. çoğul eki ile kelime tamamlanır. Mesela: efirnıye masla /efir 

mayları, gryazevıye vannı/balçık vanaları vb. 

19) Rusçada –enn-ıy eki getirilerek yapılan sıfatlat Kırgızca’ya, 

A) –luu, -lık, -ma ekleriyle çevrilir. Mesela: Gosudarstvennıy/mamlekettik, 

kaçestvennıy/sapattuu, iskustvennıy/casalma vb. B) Kelimenin kökü 

çevrilmeyerek köke –lık eki getirilerek çevrilir. Mesela: kazarmennıy/ 

kazarmalık, vedomstvennıy/vedomstvoluk vb. 

20) Rusçada -esnıy eki getirilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya –lık 

eki ile birleşen kelimelerle çevrilir. Mesela: nebesnıy yavleniya/ asman 

kubuluştarı vb. 

21) Rusçada –içn-ıy eki getitilerek yapılan yapılan sıfatlar 

Kırgızca’ya, A) –lık,-çalık ekleri getirilerek çevrilir. Mesela: 

tretiçnıy/üçünçülük vb. B) –çı, -nçı ekleri getirilen kelimelerle çevrilir. Mesela: 

pervıçnıy/ birinçi vb. C) Anlamsal karşılıları ile çevrilir. Mesela: yediniçnıy/ 

birin, serin vb.

22) Rusçada –lın-ıy eki getitilerek yapılan sıfatlar Kırgızca’ya, A) 

–looçu eki getitilen kelimelerle çevrilir. Mesela: toçil’nıy/ kurçutuuçu vb. B) 

Çevrilmeden alınır ve sonuna –looçu eki getitilir. Mesela: hopiroval’nıy/ 

hopirpvkalooçu vb. 

23) Rusçada –tel’n-ıy eki ile yapılan sıfatlar keliemelere –gıç, -lık, 

-ma ekleri eklenerek çevrilir. Mesela: Nablyudatel’nıy/baykogıç, 

prostititel’nıy/keçirimdüü vb. 

24) Rusçada -al’n-ıy eki getirilerek yapılan sıfatlat Kırgızca’ya, 

A) Kelimelerin kökleri olduğu gibi alınır –lık, -luu ekleri getirilir. Mesela: 

kolonial’nıy/koloniyalık, industrial’nıy/ industriyaluu vb. B) Kırgızca 

karşılıklarıyla çevrilir. Mesela: genial’nıy/ danışman, momental’nıy/ oşol 

zamat, sentralnıy/borborduk vb.C) Aynı ek –ual’n-ıy şeklinde olursa sıfatlar 

çevrilmeden sonuna –lık, -luu ekleri getirilir. Mesela: intellektual’nıy/ 

intelektüü vb. D) Aynı ek –onal’n-ıy şeklinde yapılırsa Kırgızca’ya, 1) –lık eki 

ile çevrilir. Mesela: natsional’nıy/uluttuk vb. 2) Kelimelerin kökleri olduğu 

gibi alınır ve sonuna –lık eki getitilir. Mesela: professional’nıy/ professiyalık 

vb. E) Aynı ek –arn, -yarn –ıy şeklinde yapılmışsa Kırgızca’ya, 1) Kelimenin 

kökü çevrilmeden sonuna –luu, -lık, -day ekleri getirilir. Mesela: 

legendarnıy/legendarluu, molekulyarnıy/molekulalık vb. 2) Kırgızca 

karşılıklarıyla çevrilir. Mesela: elementarnıy/cönököy vb. 

25 Rusçada –an-ıy (-en-ıy, yan-ıy) ekleriyle yapılan sıfatlar Kırgızca’ya 

anlamına göre çevrilir, bazen tamlayıcılar aynen alınır. Mesela: kojanıy 

portfel’/bulçaarı partfel’, derevyannıy dom, cıgaç üy vb. 

26 Rusçada –n-iy ekiyle yapılan sıfatlar Kırgızca’ya –çı eki ile çevrilir. 

letnıy/caykı, proşlogodnıy/ bıltırkı vb. 

27) Rusçada –n-ıy ekiyle yapılan sıfatlar Kırgızca’ya –ma, -gıç, -gan, 

-luu, -uu ekleri getirilen kelimelerle veya diğer anlamlı aynı kelimelerle 

çevrilir. Mesela: otrıvnoy/ayırma, ponyatnıy/tüşünüktüü vb. 

28) Rusçada –l-ıy ekiyleriyle yapılan sıfatlar Kırgızca’ya –gan ekiyle 

yapılan kelimelerle çevrilir. Mesela: tusklıy/küygüm, okamenelıy/taşka 

aynalngan, otstalıy/arta kalgan vb.

5. Sıfat ve İsim anlamında Kullanılan Kelimeler 

1) Rusçada –uç-iy (yuç-iy) –a-iyç (-yaç-iy) eklerinin yardımıyla yapılan 

sıfatlar. Kırgızca’ya anlamca karşılıları olan kelimelerle çevrilir. Mesela: 

kçpuçiy/kaynagan, goryuçiy/püyüüçü, polzuçiy/ soylomo vb. 

2) Rusçada –uş-iy (yuş’-iy), -aş’-iy (-yaş’-iy) ekleri getirilerek yapılan 

kelimeler Kırgızca’ya çeşitli morfolojik düzendeki kelimelerle çevrilir. Mesela: 

voinstvuyuş’iy/soguşçul, ugrojayuşiy/korkunuç tuuduruuçu vb. 

3) Rusçada –m, -ıy, -om, -ıy ekleri ile yapılan kelimeler –uuçu, -ma 

ekleri getirilerek çevrilir. Mesela: izleçimıy/ayıguuçu vb. 

6. Rusçadaki Ön Ekli Kelimelerden Oluşan Terimleri Kırgızca’ya Çevirme 

Yolları 

1) a- ön eki getirilen kelimeler Kırgızca’ya esas kelime çevrilmeden 

alınır ve sonuna -siz eki getirilir. Mesela: alogiçnıy/logikasız, 

amoral’nıy/moralsiz vb. 

2) anti- ön eki getirilen kelimeler Kırgızca’ya şu yollarla çevrilirler: A) 

Esas kelime çevrilir ondan sonra karşı kelimesi eklenir. Mesela: 

antireligoznıy/ dinge karşı, antiobş’estvennıy/ koomgo karşı vb. B) Esas kelime 

çevrilmeden alınır sonra karşı kelimesi getirilir. Mesela: antisanitarnıy/ 

sanitariyaga karşı vb. C) Çevrilmeden sonuna –lık eki eklenerek alınır. Mesela: 

antisovetskiy/antisovettikantifaşistkiy/antifaşisttik vb. 

3) inter- ön eki alan kelimeler çevrilmeden alınırlar ve sonuna –lık eki 

alırlar. Mesela: proamerikanskiy/proamerikalık, profaşistkoy/profaşistik. 

4) Sverh- ön eki alan kelimeler çevrilerek ya da çevrilmeden alınırlar. Bu 

ek yerine, aşık, ötö, eñ kelimeleri kullanılır. Mesela: sverhskorostnıy/ötö 

ıldam, sverhmatsnıy/ötöküçtüü vb. 

5) ul’tra- ön eki alan kelimeler Kırgızca’ya şu yollarla çevrilirler: A) 

Çevrilmeden alınır. ul’trakonservator/ul’trakonservator vb. Bazen ötö, ayabay 

kelimeleriyle beraber çevrilir. ul’trakonservativnıy/ ötö konservativdüü vb.. B) 

Kelime gruplarıyla çevrilir. Mesela: Ul’tralevıy/ötö solçul vb.

6) ekstra- ek ve kök kelime olduğu gibi alınır sadece kelimenin sonuna 

ek getirilir. Mesela: ekstraordiharıy/ekstraordinarduu vb. 

7) Rusçada do-, pred- ön ekleri getirilerek yapılan kelimler Kırgızca’ya 

şu yollarla çevrilir: A) Kelimenin kökü çevrilmeden alınır ve çeyinki, 

aldındağı kelimelerini alır. Mesela: 

Dorevomotsionnıy/pevomotsiyaga çeyinki vb. B) Kelime Kırgızca’ya 

çevrilir. Mesela: predvoyennıy/soguştun aldındagı vb. 

8) Rusçada po- ön eki Kırgızca’ya şu yollarla çevrilir: A) Kelimenin 

kökü çevrilmez ve kiyinki kelimesi eklenir. Mesela: 

poreformennıy/reformadan kiyin vb. B) caraşa kelimesiyle çevrilir. Mesela: 

podohodnıy/kireşesine caraşa vb. 

9) Rusçada za- ön eki ile yapılan kelimler, çet, tışkarı kelimeleriyle 

çevrilir. Mesela: zarubejnıy/çet ölkölük vb. 

10) Rusçada mej-, mejdu- ön ekleriyle yapılan kelimler Kırgızca’ya 

aralık kelimesiyle çevrilir. Mesela: mejvedomctvennıy/vedomctvo aralık 

mejdunarodnıy/el aralık vb. 

11) Rusçada nad- ön eki üstündögü, üstü kelimeleriyle çevrilir. Mesela: 

nadzemnıy/ cer üstündögü; na- ön eki –gı eki ile çevrilir. Mesela: 

nazemnıy/cerdegi, pred- ön eki aldındağı kelimesiyle çevrilir. Mesela: 

predvıbornıy şayloo aldındagı. Pod- ön eki astındagı, canındagı ekleri ile 

çevrilir. Mesela: podpoçveşıy/topurak astındagı, podvodnıy/ suu astındagı vb. 

12) vne- ön eki tışkarı, tış, sırt kelimeleriyle çavrilir. Mesela: 

vneklassnıy/ klastan tışkarı, vnepartiynıy/partiyadan tışkarı vb. 

13) vnutri- ön eki ile yapılan içindegi, içki, kelimeleriyle çevrilir. 

Mesela: vnutriatomnıy/ atomdun içindegi, vnutripartiynıy/ partiyanın içindegi 

vb. 

7. Birleşik Terimlerden Oluşan Sıfatları Çevirerek Alma Yolları 

1) –o, e- bağlaçlarıyla yapılmış olan sıfatları Kırgızca’ya nasıl çeviririz? 

A) İki kelimesi de Kırgızca kelime gruplarıyla karşılanır. Mesela: 

vodoprovodnıy/suu cürüüçü, senoubopoçnıy/çöp cıynooçu vb. B) Bir kelimesi

çevrilerek diğeri çevrilmende alınır. Mesela: jelezobetonnıy/temir-betonduu, 

vagonostroitel’nıy/vagon kuruuçu vb. C) İki kelimede çevrilmende alınır ve 

sonuna Kırgızca ekler getirilir. Mesela: dialektikomaterialistiçeskiy/dialektikalık-materialisttik 

vb. D) İki kelimesi de çevrilerek 

alınır. Mesela: narodnohozyaystvennıy/el çarbaçılık vb. E) Bazı gruplar yalın 

halde çevrilir. Mesela: raboçe-krest’yanskiy/ cumuşçul-dıykan, 

tovaropassajirsky/tovar-passajir vb. 

8. Fiillerden Oluşan Terimler 

1) Rusçada çekim eki almamış olan fiiller Kırgızca’ya aşağıdaki şekillerde 

çevrilirler. A) –oo, -uu eki getirtilen mastar haldeki kelimelerle çevrilirler. Mesela: 

reşat’/çeçüü, çıgaruu, umnojat’/köböytüü, krasnet’/kızaruu vb. B) Kelimelerin 

kökleri çevrilmende alınıyor ikinci kelimesinin sonuna –oo, -uu ekleri getiriliyor. 

Mesela: informirovat’/informatsiya berüü, drevfovat’/derevfte cürüü, 

lakirovat’/laktoo, lak menen sırdoo vb. 

Sonuç 

Böylece Büyük Ekim Sosyal Devrimi sonucu önce okuryazar olmayan Kırgız 

halkı bölgeye Sovyet idaresinin yerleşmesinden sonra ve LENİN’in ulus siyasetinin 

gerçekleşmesiyle kültürlü ve ekonomisi gelişmiş, ilmin ve bilimin yüksek 

seviyelerine ulaşmış, tümü okuryazar olan, yeni teknik bilgilere sahip yeni sosyal 

uluslardan biri olmayı başarmıştır. 

Kırgızlar kendi edebi yazı dillerine sahip oldular ve bu dilin ilmi terim 

alanları düzenlendi. 

Hatta ilmi terimlerin sistemleri oluşturularak ana dilimizdeki terimler 

sözlükleri meydana getirilmiştir. Milli ilim terminolojisini oluştururken bu konuyla 

ilgili çeşitli sorunlar ortaya çıktı. Sonuçta Kırgız milli terminolojisinin dil biliminde 

özel bir alan olarak oluşturuldu. Bu alanda özel ilmi araştırmalar yapılarak tecrübe ve 

teori alanında çalışan ve bunları araştıran bir sürü uzman yetiştirildi.

Kırgız milli terminolojisi Sovyetler Birliği döneminde Rusça olarak 

düzenlendi ve onun çerçevesinde gelişmeler gösterdi. 

Bunda dolayı Rusça terim ve terim sistemlerini Kırgızca’ya çevirmek bunu 

ana dilimizin kendi sözcükleriyle karşılamakta bazı sorunlar ortaya çıkmıştır. Dil 

öğelerini (yapım eklerini ve kelime gruplarını) doğru şekilde kullanmak terimlerin 

sabit kullanımına ulaşmamıza yardımcı olur. Bundan dolayı terim sistemlerini 

oluşturma sırasında ilmi temellere oturtulmuş şekilde terim çevirmenin yöntemlerini 

ve yardımcı öğeleri kullanmanın kurallarını içeren kitabın bulunması çok önemlidir. 

Bu gibi kitaplar belli bir alanın terimlerini milli dilimizde yaymanın dışında bir de 

dildeki çelişkileri önleyerek dilin belli bir düzen içinde olmasını sağlar. Herhangi bir 

alanda Kırgızca yeni bir terim oluşturma sırasında dilin kendi öğelerini kullanmak, 

ilmi yaklaşımla kurallara önem vermek her uzmanın görevidir.

Terminoloji Meseleleriyle İlgili Kaynakların Listesi 

А KILBEKOVА , Z., O roli zаimstvovаnnoy leksiki v formirovаnii 

terminologiçeskih sistem. Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1975, 

57—78. 

АLIKULOV, B., Sözdüktü okugаndаn kiyinki oy. «Kırgızstаn mаdаniyatı», 

№ 43 (770), 22. X. 1981. 

АHMАNOVА, O. S., Slovаr’ lingvistiçeskih terminov. İz—vo «Sovetskаya 

Entsiklopediya», M., 1969. 

B А Z А RKULOVА , T., U istokov formirovаniya kirgizskoy 

biologiçeskoy terminologii, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1976, 

55—62. 

B А Z А RKULOVА , T., İz istorii stаnovleniya kirgizskoy biologiçeskoy 

terminologii, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze. 1972, 51—79. 

B А Z А RKULOVА , T, Puti i sredstvа obrаzovаniya kirgizskoy 

biologiçeskoy terminologii, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 

1975, 17—38. 

B А Z А RKULOVА , T., Formirovаniye i rаzvitiye kirgizskoy 

biologiçeskoy terminologii, Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii. Frunze 1978. 

BАJINА, İ. N., Russkiye zаimstvovаniya v kirgizskom yazıke 

dooktyabr’skogo periodа, Tyurkologiçeskiye issledovаniya. İlim, Frunze, 1970, 

207—217. 

BАJINА, İ. N., O voennoy leksike i terminologii Kirgizskogo yazıkа, 

Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1972, 80—105. 

BАRАTOV, Ş., Professionаl’nаya leksikа uygurskogo yazıkа, Аvtoreferаt 

kаnd. dissertаtsii, Аlmа-Аtа, 1971. 

B А RHUDА R O V , S. G., O znаçenii i zаdаçаh nаuçnıh islledovаniy v 

oblаsti nаuçnoy terminologii, Lingvistiçeskie problemı nаuçnoy tehniçeskoy 

terminologii, Nаukа, M., 1970, 7—10. 

B А SKА KOV, N. А., Sovremennoye sostoyaniye terminologii v 

yazıkаh nаrodov SSSR, Voprosı terminologii, M., 1961.

BIYALIEV, А., Аtçılık terminologiyasının izildenişine kаrаtа, Kırgız 

terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1968. 54—59. 

BIYALIEV, A., Bürkütçülük terminderinen, Tyurkologiçeskiye 

issledovаniya, İlim, Frunze, 1970, 238—248. 

VINOGRАDOV, B. V., Vstupitel’noye slovo nа Vsesoyuznom 

terminologiçeskom soveş’аnii, Voprosı terminologii, M., 1961, 6—7. 

VINOKUR, G. O., O nekotorıh yavleniyah slovoobrаzovаniya v 

russkoy tehniçeskoy terminologii, «Trudı Mosk. in-tа istorii, filosofii i literаturı», t. 

V, 1939, 3—54. 

GАSIMOV, M. Ş, Osnovı terminologii аzerbаydcаnskogo yazıkа, (аzerb- 

çа), Bаku, 1973. 

DАNILENKO, V. P., Leksiko-semаntiçeskie i grаmmаtiçeskie osobennosti 

terminov. İssledovаniya po russkoy terminologii, Nаukа, M., 1971, 7—67. 

DАNIL E N KO, V. P., Russkаya terminologiya (opıt lingvistiçeskogo 

opisаniya). Nаukа, Moskvа, 1977. 

D А NIYAROV, R., Nekotorıe voprosı uzbekskoy tehniçeskoy 

terminologii, Tаşkent, 1977. 

DMİ TRİ Y E V , N. K., Grаmmаtiçeskаya terminologiya v uçebnikаh 

rodnogo yazıkа, M., 1955. 

DUYŞENАLIEVА, T., Kırgız tilindegi mаl çаrbаçılıgınа bаylаnıştuu 

eldik terminder cаnа аlаrdın sözdük sostаvdı bаyıtuudаgı rolu cönündö, Kırgız 

terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1968, 24—41. 

DUYŞENАLIYEVА, T., Kirgizskiye nаrodnıye terminı jivotno- 

vodstvа, Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Frunze, 1969. 

DUYŞ ENА LIYEVА , T., Türk tilderindegi mаl çаrbаçılıgınа 

bаylаnıştuu termin sözdördögü kee bir tıbıştık özgöçölükter cönündö bаykoolor, 

Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1971, 37—47. 

DUYŞ ENА LIYEVА , T., Uluttuk ilimiy terminologiyalık sistemаlаrdı 

tüzüü cаnа tаrtipke keltirüü işterinin аyrım mаselelerine kаrаtа, Kırgız 

terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1972, 13—22.

DUYŞ ENА LIYEVА , T., Kırgız terminologiya sistemаlаrın tаrtipke 

keltiruu tаcrıybаlаrınаn, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1975, 

3—16. 

1. 1976. 

C А N А LIYEV, N., Mааnilüü iş, «Kırgızstаn mаdаniyatı», № 2 (470) 8. 

C А N А L I Y E V , N., Oydun tаktıgı mаdаniyattuuluktun körünüşü, 

«Kırgızstаn mаdаniyatı», № 36 (503), 26. VIII, 1976. 

CUMАDILOV, K., Koomduk-sаyasiy terminderdin sözdügü cönündö, 

«Kırgızstаn mаdаniyatı», № 5 (212), 3. II. 1971. 

Z А KIROVА , V., Grаmmаtiçeskiye terminı v kirgizskom yazıke, 

Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Frunze, 1973. 

İ BRА GIMOV, K., O nekotorıh drevnetyurkskih nаzvаniyah nаsekomıh 

v sovremennıh tyurkskih yazıkаh, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, 

Frunze, 1975. 109—125. 

İSАBEKOVА, А. B., Obş’estvenno-politiçeskаya terminologiya v 

kirgizskom literаturnom yazıke i voprosı ee uporyadoçeniya, Аvtoreferаt kаnd. 

dissertаtsii, Frunze, 1971. 

İSАBEKOVА, А. B., Kırgız tilindegi koomduk-sаyasiy terminologiya 

sistemаlаrının tüzülüşündö cаnа tаrtipke sаlınışındа kotormo mаselelerinin rolu 

cönündö, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1972. 23—50. 

İSАBEKOVА, А. B., Bаşkа tilderden özdöştürülgön koomduk-sаyasiy 

terminder, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1971. 

KАNDELАKI, T. L., Rаbotа po uporyadoçeniyu nаuçno-tehniçeskoy 

terminologii i nekotorıe lingvistiçeskiye problemı, voznikаyuş’iye pri etom. 

Lingvistiçeskiye problemı nаuçno-tehniçeskoy terminologii, Nаukа, M., 1970, 40— 

52. 

K А S I M O V , N., Funktsionаl’nıye osobennosti аffiksov v uzbekskoy 

tehniçeskoy terminologii, Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Tаşkent, 1979. 

K А R А YEV, O., Eş’yo rаz o terminаh «Kırgız» i «Hаkаs», Kırgız 


KАRАYEV, O., O nаimenovаnii i titulаh kаrаhаnidov, Kırgız 

terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1975, 171—181.

KАRАSАYEV, H., Termin аluu printsibi cаyındа, «Kızıl Kırgızstаn», 1930, 

6, 8, 10-yanvаr’. 

KOGOTKOVА, T. S., İz istorii formirovаniya obş’estvenno-politiçeskoy 

terminologii, İssledovаniya po russkoy terminologii, Nаukа, M., 1971, 114—165. 

KONONOV, A. N., Eş’yo rаz ob etnonime «Kırgız», Tyurkologiçeskiye 

issledovаniya, İlim, 1970, 16—20. 

KOTELOVА, N. Z, K voprosu o spetsifike terminа, Lingvistiçeskiye 

problemı nаuçno-tehniçeskoy terminologii. Nаukа, M., 1970, 122—126. 

KULEBА K I N , V. S., Ya. А. Klimovitskiy. Rаbotı po 

postroeniyu nаuçno-tehniçeskoy terminologii v SSSR i sovetskаya 

terminologiçeskаya şkolа, Lingvistiçeskiye problemı nаuçno-tehniçeskoy 

terminologii, Nаukа, M., 1970, 11—39. 

KUTINА, L. L., Yazıkovıye protsessı, voznikаyuş’iye pri stаnovlenii 

nаuçnıh terminologiçeskih sistem, Lingvistiçeskiye problemı nаuçno-tehniçeskoy 

terminologii, Nаukа, 1970, 83—94. 

LOTTE, D. S., Osnovı postroyeniya nаuçno-tehniçeskoy terminologii, 

İz—vo АN SSSR, M., 1961. 

LOTTE, D. S., Obrаzovаniye i prаvopisаniye trehelementnıh nаuçno- 

tehniçeskih terminov, Nаukа, M., 1969. 

M., 1971. 

LOTTE, D. S., Krаtkiye formı nаuçno-tehniçeskih terminov, Nаukа, 

MАMITOV, J., Neologizm kirgizskogo yazıkа sovetskoy epohi, 

Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Frunze, 1976. 

MАMITOV, C., Neologizmder cönündögü mа'selege kаrаtа, 

Tyurkologiçeskiye issledovаniya, İlim, Frunze, 1970. 218—228. 

MIS’KEVIÇ, G. İ., Nekotorıye nаblyudeniya nаd novımi terminаmi, 

İssledovаniya po russkoy terminologii, Nаukа, M., 1971, 166—182. 

1981. 

Moguçiy fаktor nаtsionаl’no-yazıkovogo rаzvitiya, «Kırgızstаn», Frunze, 

MOLDOBА YEV, M. B., O nekotorıh sotsiаl’nıh terminаh eposа 

«Cаnış-Bаyış», Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1975, 

182—198.

MUSАBАYEVА, Z., Ob etimologii dvuh terminov iz slovаrya «Divаnu 

lugаt-it turk» M. Kаşgаrskogo, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 

1975. 149—156. 

MUSАYEV, S. M., Kırgızçа mаtemаtikа terminologiyasının tаrtipke 

keltiruu mаseleleri cönündö, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 

1968, 10—16. 

N А Z А R А L I Y E V , T.,Tüştük diаlektidegi kee bir termin sözdör 

cönündö, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1968, 50—53. 

N А Z А R А L I Y E V , T., Eldik terminologiya cаnа аlаrdı tаktoo, 

«Kırgızstаn mаdаniyatı», № 42 (197), 14. X. 1970. 

NURА KUNOV, M., Kırgızçа fizikа terminologiyasının аzırkı аbаlı 

cаnа аnı tаrtipke keltirüünün kаy bir mаseleleri, Kırgız terminologiyasının 

mаseleleri, İlim Frunze, 1968, 17—23. 

1958. 

ORUZBАYEVА, B. O., Kırgız tilindegi söz cаsooçu аffikster, Frunze, 

ORUZBАYEVА, B. O., Slovoobrаzovаniye v kirgizskom yazıke, 

İlim, Frunze, 1964. 

ORUZBАYEVА, B. O., Kırgız аdаbiy tilinin cаlpı eldik negizi cönündö, 

İlim, Frunze, 1968. 

ORUZB А YEVА, B. O., Birdiktüü terminologiyalık tаlаptаr cönündö, 

«Mugаlimderge cаrdаm», 1968, 8. XII. 

ORUZBА YEVА , B. O., O sostoyanii i zаdаçаh rаzrаbotki 

terminologiçeskih slovаrey v sovremennom kirgizskom yazıke. Kırgız termi- 

nologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1968, 5—9. 

ORUZBА YEVА , B. O., O leksiçeskom sostаve kirgizskogo 

literаturnogo yazıkа, Tyurkologiçeskiye issledovаniya, İlim, Frunze, 1970, 182— 

206. 

ORUZBА YEVА , B. O., Entsiklopediya cаnа terminologiya, Kırgız 

terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 1971. 3—14.

ORUZBА YEVА , B. O., İlim-tehnikаlık cаnа koomduk-sаyasiy 

terminderdin orusçа-kırgızçа sözdüktörün tüzüü cаnа tаrtipke keltirüü boyunçа 

koldonmo, İlim, Frunze. 1971. 

ORUZBА YEVА , B. O., O sostoyanii i zаdаçаh uporyadoçeniya 

kirgizskih nаtsionаl’nıh terminov, Semiotiçeskiye problemı yazıkov nаuki, 

terminologii i informаtiki, çаst’ 2, İz-vo MGU, 1971, 358—359 

ORUZBА YEVА , B. O., Sovremennаya kirgizskаya terminologiya, 

Sovetskаya tyurkologiya, Bаku, 1972, № 4. 

ORUZBА Y E V , B. O., Uluttuk terminologiyalık sistemаlаrdı 

izildöönün kezektegi mildetteri, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, Frunze, 

1972, 3—12. 

OSMONА LIYEVА , B., Mаhmud Kаşgаrinin sözdügü kırgız 

terminologiyasının uluttuk negizin izildöönün bulаktаrının biri, Kırgız 


OSMONА LIYEVА , B., «Öz» özdük аt аtooçunun negizinde 

tüzülgen sözdör termindik mааnide, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, 

Frunze, 1975, 1.26—148. 

OTАROV, İ. M., Professionаl’nаya leksikа kаrаçаyevo-bаlkаrskogo 

yazıkа, Nаl’çik, 1978. 

P I R N I Y A Z O V , K., Formirovаniye i rаzvitiye kаrаkаlpаkskoy 

lingvistiçeskoy terminologii, Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Аlmа-Аtа, 1981. 

REFORMА TSKIY, А. А., Çto tаkoy termin i terminologiya, Voprosı 

terminologii, M., 1961. 

SАFАROV, F., Sposobı peredаçi russko-internаtsionаl’nıh prefiksаl’nıh 

terminov nа uzbekskiy yazık, Аvtoreferаt kаnd. dissertаtsii, Tаşkent, 1979. 

Semiotiçeskiye problemı yazıkov nаuki, terminologii i informаtiki v 2-h 

çаstyah, İz-vo MGU, 1971. 

SKVORTSOV, L. İ., Terminologiya i kul’turа reçi, İssledovаniya po 

russkoy terminologii, Nаukа, M., 1971, 218—230. 

TOLIKINА, E. N., Nekotorıye lingvistiçeskiye problemı izuçeniya 

terminа, Lingvistiçeskiye problemı nаuçno-tehniçeskoy terminologii, Nаukа, M., 

1970, 63—67.

Ç А PLIGINI, S. А., D. S. Lotte. Zаdаçi i metodı rаbotı po 

uporyadoçeniyu tehniçeskoy terminologii, «İzv. АN SSSR, OTN», 1937, № 6. 

1954. 

ŞUKUROV, D., Voprosı kirgizskoy terminologii (tezisı doklаdа), Frunze, 

ŞUKUROV. J., Printsipı kirgizskoy terminologii, Trudı İYALİ KirFАN 

SSSR, III vıp., Frunze, 1952. 

ŞUKUROV, J., Voprosı Kirgizskoy terminologii, Trudı İYAL АN Kirg. 

SSR, vıp. 6, Frunze, 1956. 

Frunze, 1960. 

YUNUSАLIYEV, B. M., Kirgizskаya leksikologiya, Kirgizuçpedgiz, 

YUSUPOVA, M, Kol önörçülük kesipçiligine bаylаnıştuu terminderdi 

cıynoo cаnа izildöö mаselelerine kаrаtа, Kırgız terminologiyasının mаseleleri, İlim, 

Frunze, 1968, 42—49. 

YUSUPOVA, M., Kırgız elinin mаteriаldık mаdаniyatınа bаylаnıştuu 

eldik terminder ilimiy terminologiyalık sistemаlаrdı bаyıtuunun bir bulаgı, Kırgız 


YUSUPOVА, M.,Kilemçilikke cаnа şırdаk cаsoogo bаylаnıştuu 

terminderdin leksiko-semаntikаlık bölünüştörünö kаrаtа, Kırgız 


1938—1981 Yıllarında Yayınlanan Terimler Sözlükleri 

LUNIN, B., U m e t а liyev, А., Russko-kirgizskiy slovаr’ geogrаfiçeskih 

terminov (spisok), 1938. 

STА MBEKOV, А., Russko-kirgizskiy slovаr’ terminov po mаtemаtike 

(spisok), 1939. 

ÇOLPONKULOV, D., Russko-kirgizskiy slovаr’ terminov po 

аnаtomii i fiziologii çelovekа (spisok), 1939. 

LUNIN, B., X. Kаrаsаyev. Russko-kirgizskiy slovаr’ geogrаfiçeskih 


А B R A M O V , M. N., Terminologiçeskiy slovаr’ po fizike, 1940.

İSHАKOV, А., Russko-kirgizskiy slovаr’ mаtemаtiçeskih terminov, 

(spisok), 1949. 

STEPА NENKO, D. P., Russko-kirgizskiy slovаr’ botаniçeskih 


1959. 

ŞАTEMIROV, I., Russko-kirgizskiy slovаr’ himiçeskih terminov (spisok), 

SOORONBА YEV, K., ÇOLOKOV, S., ŞUKUROV. D., Russko- 

kirgizskiy slovаr’ obş’estvenno-politiçeskih terminov (spisok), 1960. 

TURUSBEKOV, M., Russko-kirgizskiy slovаr’ fiziçes. terminov 

(spisok), 1960. 

İ BRА I M O V , S., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

gidrotehnike i meliorаtsii, 1960. 

АLDАŞYEV, А., Russko-kirgizskiy slovаr’ biologiçeskih terminov, 1961. 

АLDАŞYEV, А.,Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

veterinаrii (spisok), 1964. 

YAR MUHАMEDOV, Ş. H., Russko-kirgizskiy slovаr’ аstronomiçeskih 

terminov, 1960. 

TUKEMBА YEV, А., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

politekonomii, 1961. 

K А R А Y E V , M., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

çerçeniyu i risovаniyu, 1961. 

АLIBАKOV, А., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

mаşinovedeniyu, 1961. 

C А M А NKULOVА , M., DIYKАNOV, K., Russko-kirgizskiy 

slovаr’ grаmmаtiçeskih terminov (spisok), 1961. 

А S А K E Y E V , C., ÇUKIN. T., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

аvtotrаktornıh terminov, 1961. 

KIDIRBАYEVА, R., АSАNАLIYEV, K., Russko-kirgizskiy termi- 

nologiçeskiy slovаr’ po literаturovedeniyu, 1963. 

1962. 

KOYÇUMАNOV, D., Russko-kirgizskiy slovаr’ pedаgogiçeskih terminov,

TOKTONА LIYEV, А., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ 

po elektrotehnike, 1962. 

1962. 

NURА L I Y E V , E., Russko-kirgizskiy slovаr’ yuridiçeskih terminov, 

А BDUMА N А P O V , S., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ 

po zemledeliyu, 1962. 

MURАTАLIYEV, B. T., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

ekonomike promışlennosti (spisok), 1962. 

1962. 

АMАNАLIYEV, B., Russko-kirgizskiy slovаr’ filosofiçeskih terminov, 

АMАNKULOV, Z., Omurzаkov, D., Russko-kirgizskiy slovаr’ sportivnıh 


MАMITOV, А,. SULTАNBАYEV, А., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy 

slovаr’ po poçvovedeniyu, 1962. 

LАYLIYEV, L., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po ekonomike 

sel’skogo hozyaystvа, 1963. 

АSАNАLIYEV, K., KIDIRBАYEVА, R., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

literаturovedçeskih terminov, 1963. 

ORUZBА YEVА , B., Russko-kirgizskiy slovаr’ lingvistiçeskih 


А HUNBА YEV, İ., Russko-kirgizskiy slovаr’ po аnаtomo-fiziolo- 

giçeskih terminov, 1964. 

S O O D O N B E K O V , K., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

piş’evoy promışlennosti, 1964. 

АLIMKULOVА, S., АLIMKULOV. C., Russko-kirgizskiy 

terminologiçeskiy slovаr’ po şveynoy i tekstil’noy promışlennosti, 1964. 

SАBIRKULOV, M., COLDOŞАLIYEV. B., Russko-kirgizskiy 

slovаr’ аrhitekturno-stroitel’nıh terminov, 1964. 

YAR-MU H А MEDOV. Ş. H., Russko-kirgizskiy slovаr’ аstronomiçeskih 


А S А NBАYEV, U., MА N А Y E V , E., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

istoriçeskih terminov, 1966.

1966. 

1967. 

1967. 

OROZАLIYEV, S., Russko-kirgizskiy slovаr’ geogrаfiçeskih terminov, 

BİYALIYEV, А., Kirgizsko-russkiy slovаr’ terminov promıslovoy ohotı, 

АHUNBАYEVА, B., Russko-kirgizskiy slovаr’ biohimiçeskih terminov, 

SUL А YMА N K U L O V , K., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy 

slovаr’ po himii, 1967. 

АHUNBАYEV, İ. K., АLTIMIŞEV. А., Аtlаs аnаtomo-fiziolo-giçeskih 


А M А N А L I Y E V , B., Russko-kirgizskiy slovаr’ filosofiçeskih 


MАMITOV, А., S U L T А NBА YEV, А., Russko-kirgizskiy termino- 

logiçeskiy slovаr’ po poçvovedeniyu, 1968. 

АDIŞEV, M., KURMА N А L I Y E V , K., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

geologiçeskih terminov, 1968. 

TUKEMBА YEV, А . , Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

politekonomii, 1968. 

1969. 

MАNАYEV, E., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po аteizmu. 

АLАGUŞEV, B., MАLDIBАYEV, B., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

muzıkаl’nıh terminov, 1969. 

MEDEROV, O., Russko-kirgizskiy slovаr’ tehniçeskih terminov, 1970. 

K А R А Y E V , M., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

çerçeniyu i risovаniyu, 1970. 

АLIMKULOV, C., А YTMА TOV, İ., İ M А N А L İ YEV, İ., 

MАMB E T O V , Ş., YALIMOV. N., Russko-kirgizskiy slovаr’ gornıh 

terminov. 1970. 

А HMА TOV, K., KА M Ç I BEKOV, N., Russko-kirgizskiy 

terminologiçeskiy slovаr’ po lesnomu hozyaystvu, 1971.

B А K А SOVА , Z., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

orgаniçeskoy himii, 1971. 

АDIŞEV, M. M., K U R M А N А LIYEV, K., Russko-kirgizskiy 

slovаr’ geologiçeskih terminov, 1971. 

АLIB А KOVА, Z., CАMАNKULOV, А., Russko-kirgizskiy slovаr’ 

аrhivnıh terminov, 1971. 

1972. 

ORUZBАYEVА, B. O., Russko-kirgizskiy slovаr’ lingvistiçeskih terminov, 

АLIMKULOV, K., ÖRDÖKOV. İ., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy 

slovаr’ po аvtomаtike, 1972. 

KIRBАŞEV, K., SOODONBEKOV. K., Russko-kirgizskiy 

terminologiçeskiy slovаr’ po şаhmаtu, 1972. 

NIGMА T U L L I N , H., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

sel’skohozyaystvennoy tehnike, 1973. 

D А N I K E Y E V , O., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

incenernoy grаfike, 1974. 

ŞАMBETOV, S., АYDАROVА, R., U B U K E Y E V А . А., Russko- 

kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po botаnike, 1975. 

1977. 

CUMАDILOV. K., Krаtkiy slovаr’ sprаvoçnik ekonomiçeskih terminov, 

CАNIBEKOV, Ç., U S U B А KUNOV, R., Russko-kirgizskiy 

slovаr’ mаtemаtiçeskih terminov, 1978. 

D А NIYAROV, S., KА NGELDIYEV, А.,Russko-kirgizskiy slovаr’- 

sprаvoçnik obş’estvenno-politiçeskih terminov. 1978. 

RUSTАMBEKOV, B., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

аrheologii, 1979. 

O R O Z G O C O Y E V , B., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ 

po gidrometeorologii, 1980. 

АLDАŞEV, А., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

civotnovodstvu i veterinаrii, 1980.

АBEKOV, B., B А K А NOV, B., RА DCА POVА , N., Russko- 

kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ osnovnıh terminov po аvtotrаnsportu, 

аvtomobil’nım dorogаm i dorocno-stroitel’nım mаşinаm, 1980. 

USUBА K U N O V , R., Russko-kirgizskiy terminologiçeskiy slovаr’ po 

mehаnike, 1981. 

АLIMKULOV, K., TOKTONАLIYEV, İ., Russko-kirgizskiy 

terminologiçeskiy slovаr’ po elektrotehnike, 1981. 

NURBEKOV, K., TURGUNBEKOV, R., АL’ÇINOV, S., 

SАTIBEKOV, S., Ç O K O Y E V . , Russko-kirgizskiy slovаr’ yuridiçeskih 

terminov, 1981.

KELİME YAPIMI 

BİRİNCİ BÖLÜM 

Önsöz 

Bu ders kitabı iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ana dilimizdeki 

öz Kırgızca köklerin ses ve hece özellikleri ilmi incelemeye tabi tutulmuştur. Kök 

kelimeler bir, iki ve birkaç heceden oluştuğu için bunların iç sistemleri, bunlardaki 

yazım kurallarına uygunluğu, kökleri birkaç bölüme ayırıp kendi içersindeki 

benzerlikler ve farklılıkların sebeplerini ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bununla 

birlikte leksikolojik olarak zengin kelimeler ve bunların yapı özellikleri, kelime 

üretme meseleleri, bunun yolları, araçları bunlarla ilgili kurallar incelenip bunların 

temelinde bunun dilbilgisel özellikleri hakkında bilgiler vardır. 

Ders kitabının ikinci bölümü yapım eklerini içermektedir. Bu eserde iki yüze 

yakın ek dikkate alınarak bunların görevleri ve anlam farklılıkları, hangi yollarla orta 

çıktıkları, yapım yolları, yapım eklerinin çekim eklerinden farklılıkları ve diğer aynı 

kökten olan dillerden giren ekler hakkında açıklamalar yer almaktadır. 

Kök Sözcükler 

SSCB’nin kurulmasıyla birlikte ve son elli yıl içinde Türk lehçeleriyle ilgili 

önemli derecede gramer, leksikoloji ve fonoloji kitapları hazırlanmıştır. Ek olarak 

günümüzde yaşayan Türk lehçeleri ve eski lehçelerle ilgili sözlükler oluşturulup eski 

yazılar araştırılmıştır. Bu durum bazı lehçelerin gramer gelişmesini takip etmek için 

büyük olanaklar sağlamıştır. 

Dilin tarihsel olarak ortaya çıkmasını, gelişmesini ve onunla ilgili çeşitli 

kuralları öğrenmek için o dilin sözvarlığında bulunan bütün kelimeleri, onların ses ve 

yapı biçimlerine, bir de cümle kalıplarına özellikle dikkat edilmesi gerekir. Bu durum 

dilin genel olarak bir bütünlük içerisinde incelenmesini ve o dilin gramer olaylarını 

anlatmayı kolaylaştırır. Bu bağlamda incelenecek olan sorunlardan biri, 

Kırgızca’nın kök ve ek biçimbirimleri, anlambilimi’dir. Çünkü dilin uzun yıllar

oyu gelişmesinde bir kökün sadece biçim veya ses değişmesine değil, aynı zamanda 

anlam bakımından da değişmeye uğradığını görmek mümkündür. 

Bazı sözcükler ses bakımından küçük değişme göstererek cümlenin çeşitli 

yerlerinde yer almasına karşın ses benzerlikleri o sözcüklerin aynı kökten türediğini 

bildirir. Örneğin, bötön ve bölök, koy, koçkor ve kozu, adım ve atta-. Demek ki bu 

tür olaylar gramerde bir takım kuralları gerektirirken kelimelerin de kendi 

anlatımlarına kavuşmalarını amaçlarlar. 

Adı geçen sorunları çözmek, yani dilimizdeki kök sözcükler ve yapım 

eklerinin çeşitli olması bu eserin temel kaynağı olacaktır. 

Çalışmanın giriş bölümünde araştırmanın amacı ve analiz edilecek olan 

materyaller açıklanacak; gerekli olan eser kaynaklarıyla problemin kuramsal 

gerekçesi üzerine durulacak ve problemin çözüm yolunda karşılaştığımız düşünceler, 

yorumlar hakkında bilgi verilecek, problemin gerçek çözüm derecesi araştırılarak 

gizli noktalar ortaya konulacaktır. 

Bu çalışma, sözcüklerin etimolojisini yapmayı amaç edinmez. Ancak şu veya 

bu kök türleri ve adı geçen bazı sözcüklerin eski zamandan beri kök olup olmadığına 

dair yüzeysel bilgi verecek ve dildeki ödünç alınan kelimelerle ilgili birkaç örneği 

ortaya koyacaktır. 

Etimolojiyle ilgili örnekler verilecek olursa sadece kaynak olarak verilen 

etimoloji kitabını kapsar. Bunun yanında biçimbirimiyle ilgili analizlerde anlatıma 

uygun olan bazı yabancı kaynakların adını vereceğiz. 

Bir de çalışmamız için K. K. YUDAHİN’in ‘Kırgızca-Rusça Sözlüğü 

(KRS)’nü kullandık. Adı geçen eserde sözcükler kelime türlerine göre sıralanarak 

verilmiştir. Bu durum araştırmacıların herhangi bir sözcüğü seçmesine yardımcı 

olmaktadır. 

Çalışmamızda şu veya bu sözcüğün morfolojik yönünü incelerken onun belli 

bir anlamı üzerine duracağız. Anlamları ayırabilmek için cümle içindeki şekli veya 

Rusça tercümesi verilecektir. Çünkü bir sözcüğün anlamını, içinde geçentiği 

cümleden anlayamadığımız durumlar olabilir, üstelik bir kelimenin anlamını uzun 

uzadıya anlatmaktansa Rusça karşılığını vermenin daha ekonomik olacağı 

kanısındayız. Bunun yanında kardeş lehçelerdeki kaynakların çoğu Rusça olarak 

yayınlanmıştır.

Türk lehçelerindeki kök sözcüklerle ilgili çalışmalar az değildir. Son 

zamanlarda Hint-Avrupa dil ailesindeki bazı ses olayları ve diğer biçimlerle eklemeli 

diller arasındaki benzerlikler birçok bilim adamı tarafından incelenmektedir. Türk 

lehçelerindeki ses olayları ve çeşitli biçimler ne kadar incelenmiş olsa bile sonuna 

kadar varılmış sayılmaz; çünkü kurala dönüşen kavram, tanımlarla onların somut 

örnekleri arasındaki benzeşmezliğin örnekleri çoktur. 

Onların en önemlilerinden birisi ise eski köklerin ses yapılarıyla sonradan 

türeyen tahmini köklerin ayırt edilmesidir. Farklılıklar yalnız ses yapısında değil, ilk 

anlamıyla dilin sonradan geliştirdiği anlamlar arasında da görülür. Böyle olduğuna 

göre de, ‘Kök, kelimenin anlam taşıyan parçasıdır’ tanımı gerçeği karşılayamaz. 

Çünkü şu veya bu kök, sonradan eklendiği anlamlarıyla ilk baştaki anlamından 

büyük derecede uzaklaşmış bulunuyor. Durum böyle olsa bile Türk lehçelerinde 

kullanılan sözcük, kök, ek, türemiş sözcük // türemiş gövde gibi terimler kendi 

varlığını korumaktadır. Aradaki ikilem dilin eşzamanlı ve artzamanlı olarak 

incelenmesinde yaşanıyor. 

Yukarıda sayılan problemlerden yola çıkarak yeni incelemeler, düşünceleri 

ortaya koymayı amaçlayacağız. Bu bağlamda Kırgızcanın gelişmesi için özel bir 

katkı sağlamayı düşünüyoruz. 

Birinci bölümde eski köklerin ses yapıları ve anlamları incelenecektir. Bunun 

yanında gövde ve kök, semantik ve semasiyolojinin dalları, anlam ile ilgili 

kuramlar üzerine duracağız. Bazı durumlarda şu veya bu dil olayının hacim, değişim 

biçimi, sınır, kullanım sıklığını belirtmek için son zamanlarda geniş ölçüde 

kullanılmaya başlayan istatistik metoduna başvuracağız. 

İncelenen kaynaklar genellikle K. K. YUDAHİN’in ‘Kırgızca-Rusça 

Sözlüğü’nden (M.; 1965) ve diğer sözlük, edebi eser, günlük yayınlardan alınmıştır. 

Az çok şive sözcükleri de araştırmanın evrenine girmiştir. 

Bir de çalışmanın kuramsal temelinde yurt içi uzmanlarının, Sovyetler 

zamanında araştırma yapan dilbilimcilerinin, Türkoloji alanında çalışan uzmanlarının 

ve Kırgız Diliyle ilgili çeşitli dallarda çalışagelen araştırmacıların kalemlerinden 

çıkan çeşitli bakış açılarından, düşüncelerden yararlandık. 

Eser Kırgız Dili üzerine olacaktır.

Giriş 

Bu bölümde Sovyet dilbilimciliğinde çığır açan V. V. VINOGRADOV 

üzerine durmakla beraber onun diğer lehçelerin araştırılmasına yaptığı katkı ve 

modele geniş bir şekilde dolaylı olarak gönderme yapılmıştır 26 . Ek olarak A. N. 

KONONOV’un eklemeli dillerin doğası ve bu dillerin kolay incelenebileceğine dair 

düşüncesini de ortaya koyduk; sonuç olarak KONANOV Türkoloji’deki birçok 

eserin meydana gelmesi ve pek çok kaynakta eklemeli dillerle ilgili bir düşünce 

olduğunu yazar. 

Kırgız dilbilimiyle ilgili olarak önceden yapılan araştırmalarda K. 

TINISTANOV’un sayımına göre 66 yapım ve çekim ekiminin olduğunu 27 , İ. A. 

BATMANOV’un sayımına göre 37 ek olduğunu belirtilmiştir 28 . Son zamanlarda 

yapılan araştırmalardan D. İSAYEV’in okullar için gramerinde 53 ek 29 , K. 

SEYDAKMATOV ise 381 ek 30 olduğu bildirilmektedir. Araştırılmakta olan eserde 

ise 193 yapım ekinin olduğu açıklanmıştır. 

Eklerin çeşitli sayılarda olması; anlam ve biçim arasındaki izlerin 

bilinmemesi veya çok nadir görülen eklerin henüz etimolojisinin yapılmamasıyla 

ilgili olan bir durumdur. 

Bir de kök olarak adlandırdığımız kelimelerdeki temel anlam, yan anlam ve 

mecaz anlamların arasındaki bağ tamamıyla incelenmemiştir. Dilimizin kendi 

sözvarlığındaki tüm kelimelerin sayımı daha çıkmamıştır. Bunun için günümüzde 

kullanılan köklerin eski ve yeni biçimlerinin incelenmesi ayrıca bir ilgiyi uyandırır. 

Sadece köklerdeki anlam değil, ek morfemlerdeki anlamlar da özel olarak 

incelenmeye değerdir. Tüm bilgiler hakkında genelleme yapmak için ayrıca bir 

istatistik uygulaması da gerektirmektedir. İnceleme ise anlam-biçim ilişkisini kapsar. 

26 

Vinogradov, V. V., Ruskiy yazık, grammatiçeskoye uçeniye o slove, M., L., 1947, sayfa 8-38. 

27 

Tınıstanov, K., Ene tilibiz, 1928. 

28 

Batmanov, İ. A., Grammatika kırgızskogo yazıka, 1940. 

29 

İsayev, D., Kırgız tilinin grammatikası, Frunze, 1953. 

30 

Seydakmatov, K., Kırgız tilin kıskaça etimolojik sözdügü, Frunze, İlim, 1988, 305-398. sayfalar.

Kaynaklara Dair 

Dillerin tarihsel gelişmesini takip etmek için kelimelerin ses ve hece 

yapılarının morfolojik bağlamda incelenmesi gerekir. Bir de ses yapısıyla anlama bir 

bütün olarak bakılması gerekir. Bunları araştırırken çağdaş lehçelerdeki morfemlerin 

nasıl türediğine, değişim özelliklerine dair bir takım bilgiler ediniriz. 

Türk lehçeleriyle ilgili temel köklerin ses yapısını anlatan bilim adamı olarak 

V. V. RADLOFF 31 akla gelir. Ona göre CV şeklindeki temel kökler, Türk 

lehçelerinde sonradan türeyen kelimelerin zeminini oluşturmuştur. Türkçe’nin temel 

köklerinin ses olaylarıyla ilgili olarak sonradan G. İ. RAMSTEDT 32 , W. BANG 33 , A. 

ZAYONÇKOVSKIY ve A. N. KONONOV 34 kendi araştırmalarını yürütürken W. 

RADLOFF’tan yararlanmışlardır. 

V. KOTVIÇ 35 ise, Türkçe ve Moğolca ses yapıları üzerine çalışmış ve 

Türkçe’nin ses yapısı özellikle eklerdeki ses değişikliği bakımından Moğolca’ya göre 

daha işlek olduğunu vurgulamıştır. Altay dil ailesinin Türkçe ve Moğolca kollarının 

dışındaki Tunguz ve Mançu kolları arasındaki ilişki bakımında M. RÄSÄNEN, A. 

M. Şerbak gibi büyük bilim adamları çalışmışlardır. 

Türk dilleri üzerinde ise N. K. DMITRIYEV (Kumukça ve Başkurtça), A. N. 

KONONOV (eski yazılar, Özbekçe ve Türkiye Türkçesi), A. N. BASKAKOV 

(Karakalpakça ve Altayca), N. P. DIRENKOVA (Hakasça ve Şorca), L. N. 

HARITONOV (Yakutça), İ. A. BATMANOV ve B. M. YUNUSALİYEV (Kırgızca) 

durmuşlardır. 

Türk lehçelerinin genel bir etimolojik sözlüğü üzerine E. V. SEVORTYAN 

çalışmıştır. 

31 

Radloff, W. W., Einleitende Gedanken zur Darstellung der Morfologie der Türksprachen, T., 

VII., SPb., 1906. 

32 

Ramstedt, G. İ., Zur Verstammbilbdungslehre der mongolisch-türkish Sprachen// JSFO,., 1906. 

33 

Bang, W., Monographien zur yürkischen Sprachgeschicte; Vom Köktürkisch zum 

Osmanischen, Vorarbeiter zu enier Vergleichenden Grammatik der Türkischen (APAW. 1917- 

1921); Aus turkischen Dialekten//KSZ, XVII,1919; Türkische Briefe aus dem Berliner Ungarischen 

Institut// (Ulb. V-XIV. 1925-1934) 

34 

Kononov, A. N., Grammatika sovremenogo tretskogo literaturnago yazıka, M., L., 1956 ve O 

fuziiv turetskih yazıkah// Struktura i istoriya tyurskih yazıkov, M., 1971, 108-120. sayfalar. 

35 

Kotviç, V., İssledovaniya po altayskim yazıkam, 35-36. sayfalar.

Kırgız gramercilerinden Kırgızca için en büyük katkısı olanların önemlileri 

olarak K. TINISTANOV ve B. M. YUNUSALİYEV sayılır. 

Sözcük Üzerine Genel Kavram 

Dil kavramlarının sözcüklerle adlandırıldığı bellidir. Bunun için sözcüğe dilin 

pasaportu desek olur. Sözcük yapısını leksikoloji, semasiyoloji ve morfoloji 

araştırır. 

Leksikolojide sözcük: Sözcüğün leksikolojik kategori olduğunu daha açık 

öğrenmek için birkaç örnek üzerine duralım. Örneğin, ev, insan yaşamı ve 

çalışmasına uygun bir mekân; uyku, canlılarda zaman zaman tekrarlanan, duyguların 

bütün ve yarım bir şekilde çalıştığı, fiziyolojinin sakin bir duruma geçtigi durumdur. 

Bu tür anlamlar, sözcükleri başka bir kavramı ayırmak için yardımcı olduğunu 

gösterir. 

Semasiyolojide sözcük: Dilbilimde sözcük ve çeşitli tamlamaların 

anlamlarını araştıran bir bölüm, semasiyolojidir. Dilin leksikolojisi semasiyolojisini 

tamamlar, bir bütünlük oluşturur. 

Semasiyolojiyi daha canlı olarak anlamak için aşağıdaki soruları akla 

getirelim: 

1) Her bir kavram için her zaman ayrı bir sözcük kullanılır mı? 

2) Her sözcük ayrı bir anlama sahip midir? 

Cevapları ise elbette ki hayırdır. Çünkü her dildeki sözcük sayısı belli 

olmamaktadır. Yalnız bir dildeki yaklaşık sözvarlığı belli olmaktadır. Örneğin, K. K. 

YUDAHİN’in Kırgızca üzerine yazdığı ‘Kırgızca-Rusça Sözlüğü’ Kırgızca’nın 

bünyesine ait 40 000 kelimeyi kapsar. Bu sayıma çokanlamlı kelimelerin ayrı 

anlamları girmez. Zaten onlar eklendiği zaman bu sayının çok fazla olacağı bellidir. 

Örnek verecek olursak, ‘BAŞ’ sözcüğünün ayrı ayrı 11 anlamı geçmektedir. 

Böyle olduğuna göre, dildeki kavramları bildirmede sözcüklerin çeşitli hallerde 

kullanıldığını söylemek gerekir. Yani bir kelimenin temel anlamının yanında, 

sonradan kazanılmış çeşitli yan ve mecaz anlamları vardır. Bu durum, dilde yeni bir 

kavramın her zaman yeni bir sözcüğü gerektirmediğini kanıtlar.

Bir de bazı gramer yapılarını anlatmak için yardımcı unsurların kullanılır. 

Örneğin, yardımcı kelimeler ve ünlemler gibi. Çoğu durumda bunların yardımı 

olmadan cümlenin anlamı tam açıklanamaz. Buradan yola çıkarak dildeki 

sözcüklerle anlamların ve kavramların arasında sayı bakımından birbirine denksizlik 

olduğunu farketmek mümkündür. 

Morfolojide sözcük: Sözcük, dilin oluşumudur. Kelimeler, dilin çeşitli 

görevlerini yerine getirmek için çekimlenir, ek alır ve değişir. Bu tür değişimler belli 

dilsel kurallar içinde gerçekleşir. Burada anlamlı olarak değişen her bir öğeye 

biçimbirim adını vermek gerekir. 

Sözcük morfolojik görevinin dışında bir de söz dizimsel göreve sahiptir. 

Çeşitli kelime tamlamaları ve cümleler, herhangi bir düşünceyi, yargıyı bildirir. 

Bunların gerçekleşebilmesi için sözcükler düzenli bir morfolojik yapıya uymalıdırlar. 

Bu yapılar kısaca şunlardır: 

1) Sözcükler belli bir kelime türüne (isim, sıfat, zarf, fiil vb.) ait olur. 

2) Kelim türü ve gruplarına ait olan sözcükler, belli başlı sorulara cevap 

verirler. 

3) Sözdizimde belli bir kategoriye girerler. 

Yukarıda geçen özellikler, bir sözcüğün morfolojik özelliğini bulmada temel 

olur. 

Örneğin, isimler: a) Anlamsal olarak nesnelik kavramları (nesne, eşya, somut 

ve soyut kavramları) bildirirler; b) Morfolojik olarak çekimlenir; iyelik ve çoğul eki 

alırlar; c) Genellikle cümlede özne veya yüklem olarak kullanırlar. 

Fiiller, fiil ve hareket anlamını taşır; çekimlenir, zaman eki alırlar. 

Sözdiziminde genel olarak yüklem görevini taşır. İşte belirlenen özelliklerine göre 

dildeki sözcükleri anlam taşıyan kelime gruplarına ekleriz. 

Yardımcı kelimelerde ise, kendilerine ait leksikolojik anlamı yoktur. Bu tür 

kelimeler ek almaz, cümlede ise cümle unsuru görevini taşımaz. Yalnız diğer kelime 

türlerinde olduğu gibi, yardımcı kelimelerde de kendine ait özellikler vardır. 

Dildeki çeşitli kelime türlerinin ortak özellikleri şunlardır: 

Sözcük, seslerin bir arada gelmesidir. Ünlü ve ünsüz sesler birleşerek sözcüğü 

oluşturur. Kırgızcada sözcükler çoğunlukla ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü,

ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü, 

ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz+ümlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, diğer bir deyişle at, ce, ata, kel, okuu, uuçu, kant, arpa, 

traktor, adam, buuday, semiz, oyno biçimindeki gibi ses birleşmeleri olarak 

görünmektedir. 

1) Genel dilsel özelliklerin içinde yer alan kelime vurgusu Kırgızcadaki 

sözcüklere de ait olmaktadır. 

2) Sözcükler, cümle içinde belli kurallara göre birinden sonra diğeri gelir 

ve çeşitli tamlamaları oluşturur. Her sözcüğün arasında duraklama olur. 

Bu üç özellik dildeki sözcüklerin tamamı için geçerlidir. 

Yardımcı kelimelerdeki özellikler hangileridir? Yukarıda gösterildiği gibi: 

1) Onların kendi başına bir anlamı yoktur. 

2) Yalnız dilbilimsel görev üstlenirler. 

Yardımcı kelimeler, anlamı olmasa da diğer anlamı olan kelimeler gibi kendi 

vurgusuna ve cümledeki başka kelimelerden ayıran duraklamaya sahip olurlar. Bu ve 

diğer özelliklerine göre kendi başına bağımsız sözcük olarak algılanırlar. Ses yapısı 

bakımından ünsüz+ünlü (da, je), ünlü+ünsüz+ünlü (ele), 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz (kiyin, menen), ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü (cana) gibi 

yapıları oluştururlar. 

Dil genel anlamında leksikolojik, morfolojik ve semantik bakımından 

incelenirken birçok kural görülebilir, çeşitli incelikler ortaya konulabilir. Bunların 

içinde dildeki kelimelerin etimolojik kısmı da yer alır. 

Kırgızcadaki sözcükler köken bakımından şu şekilde bölünmektedir: 

1) Dilimizin leksikolojisinde öz Kırgızca sözcükler az değildir. 

2) Leksikolojinin içinde yüzlerce veya binlerce ödünç alınan kelime vardır. 

3) Morfolojik yapısı bakımından birbirine karşıt olarak gelen sözcüklerin 

sayısı da çoktur. 

Dildeki sözcüklerin köken bakımından çok çeşitli olmasının nedeni bir ulusun 

başka uluslarla sürekli olarak ilişki içinde olmasıyla açıklananabilir. Çünkü bir dili 

konuşan herhangi bir millet zaman içerisinde kendi kültürüne ait olan kelimelerin

tarihsel bir çizgisini oluşturmakla birlikte dışarıdan aldığı yabancı unsurlarla da dilini 

zenginleştirir. 

Bir dili inceleme konusu, yalnız o dilin kendine ait olan sözcüklerini kapsar. 

Burada bir dilin morfolojik yapısını araştırmadan önce dillerin köken ve yapı 

bakımından çeşitli türlere ayrıldığını söylemek gerekir 36 . Dünya dilleri bükümlü, 

eklemeli, amorf ve çekimli diller olarak dört grupta yer almaktadır. 

1) Bükümlü dillerde köklerle ekler birbirine iç içe girdiği ve aradaki ilişki sıkı 

olduğu için onları ayırmak güçtür. Örneğin, Rusçadaki deti (çocuklar), detstvo 

(çocukluk), detskiy (çocukº); çitat’ (okumak), çitayu (okuyorum), proçitat’ (okuyup 

bitirmek); ohotnik (avcı), ohota (avcılık) gibi sözcüklerin det-, çit-, ohot- köklerinin 

kendi başlarına bir anlamı yoktur. 

2) Eklemeli dillerde ise sözcükteki kök ve eklerin arasında fark bulunur ve 

kökten sonra gelen her ekin kendi yeri vardır. Örneğin, Kırgızca: at+çan+dar 

(atlılar), kel+iş+im+düü (yakışıklı); Azerice: balıg+çı+lıg (balıkçılık), top+la+n+ış 

(toplantı); Moğolca: bardam+nah (övünmek), bardam+ç (övüngen). 

3) Amorf dillerde ise genel olarak dilde kökler kullanılıp diğer yardımcı 

unsurlar çok az sayıda görünmektedir. Örneğin, Çince: ma (at), ma çe (at arabası). 

4) Çekimli (polisintetik) dillerde sözcükler cümle halinde gelip arasındaki 

bazı sesler yutularak herhangi bir duraklama olmadan söylenir. Örneğin, Çukçaca: tıata-kaa-nmı-rkın 

(Ben semiz geyikleri keserim). 

Böylece her dildeki kök sözcükler yapıları bakımından belli başlı kurallara, 

kategorilere uyar. Kırgızca ise yapı bakımından eklemeli dillere girer. Bu 

kategorideki dillerin özellikleri: 

1) Sözcükte ilk önce kök gelir. 

2) Köklerin her zaman kendi anlamı vardır. 

3) Sözcüğün yardımcı unsurları (yapım ve çekim ekleri) kendi görevine göre 

kökten sonra sıralanarak gelir. 

4) Sözcükteki her unsuru sözcük içinde bulunan diğer unsurlardan ayırmak 

mümkündür. 

36 Ahmanova, O. S., Slogvar’ lingviçeskih terminov, M. 1969, 31, 42, 177, 178, 493. sayfalar.

5) Kökten önce önekler gelmez. Bu kurala uymayan ancak kıpkızıl 

(kıpkırmızı), çopçoŋ (çok büyük), köpkök (masmavi) gibi pekiştireç sıfatlar 

olmaktadır. 

Bir de Farsça’dan ve diğer yabancı dillerden ödünç alınan beçara (biçare), 

natuura (doğru olmayan) gibi sözcüklerin etimolojisi zaten belli olmaktadır. 

Yukarıda görüldüğü gibi, bir dilde diğer bir yapıdakine benzeyen örnekler 

bulunmaktadır. Örneğin, sesteş kelimelerin dilde bol sayıda olması bir dilin amorflu 

dile benzediğini gösterir. 

Ör.: koy (koyun); koy- (koymak). 

at (at); at- (vurmak) 

Bükümlü dillerdeki gibi, Kırgızcada da kökle ekin arasındaki izin 

bulunmadığı örnekler görünmektedir. Örneğin, baamdoo (hissetmek), bayka 

(gözlemlemek), bayır aluu (bir yere alışmak, oturmak), bet baktırboo (izin vermemek, 

sıkıştırmak) gibi sözcüklerde ilk kökü bay// ba- olduğunu söylemek gerekir. 

Dillerin genel yapısı hakkında bilgi verdikten sonra Kırgızcada kullanılan 

aşağıdaki morfolojik yapılardan söz edebiliriz. 

1) Tek heceli kökler: al (almak), ber (vermek), kel (gelmek), at (at), mal 

(hayvan). 

2) İki heceli kökler: otur (oturmak), cılkı (yılkı), ayt (söylemek), kızıl 

(kırmızı). 

3) Kök ve eklere ayırt edilmesi kolay olan sözcükler: mal+çı (çoban), 

kiy+im (giyim), okuu+çu (öğrenci). 

4) Kendi semantiğinden uzaklaşan sözcükler: kiyin (sonra), menen (ile), 

cana (ve), deyre (değin), çeyin (kadar). 

5) Ses olayları sonucunda birleşen iki ve ondan çok heceli sözcükler: ayer (o 

yer), oşent (öyle yap), agayin (kardeş). 

6) İki sözcük birleşerek tek anlamı taşıyan ikilemeler: ata-ene (anne baba), 

kiyim-keçek (giyim kuşam), çay-pay (çay may). 

7) Kalıplaşan tamlamalardan oluşan bileşik sözcükler: kol kap (eldiven), 

karagat (ahududu).

8) Kendi başına anlamı olmayıp sıfatların önüne gelerek pekiştirme anlamı 

taşıyan ekler: kıpkızıl (kıpkırmızı), kipkiçine (çok küçük), oponoy 

(kopkolay). 

9) Köken bakımından dilimize ödünç alınmış ve çıktığı dilde kendi 

gramerine göre incelemek güç olan sözcükler: konkurent (rakip), kosmos 

(uzay), avtomat (otomat). 

10) Başka dillerden ödünç alınarak kökten önce gelen önekler: beytaanış 

(yabancı), kontrçabuul (kontratak), natuura (doğru olmayan). 

Dilimizde etkin bir şekilde kullanılmakta olup yapı bakımından birbirinden 

farklı olan örneklerini gösterdik. 

Bizim araştırma konumuz olarak Kırgızcanın eski zamandan beri kullanıla 

gelen kendi kökleri ele alınacaktır. Bu görevi dilbilimde kelime yapımı kendi 

üzerine alır. 

Kelime yapımı problemi, dilin morfolojik yapısını ve çeşitli dilsel kuralları 

öğrenmeye temel olur. Türk lehçelerinin leksikolojik gramer araştırmaları yapılırken 

ilk araştırmacıların Hint-Avrupa dillerinin şeklini kullandıkları bilinmektedir. Bu 

dönem, 19. yüzyılın başlarına denk gelir. Burada önemle vurgulanması gereken 

durum, o zamanın yazarları için Orta Çağ Türk kaynakları belirsizdi 37 . Yoksa 

sözcüğün bir organizma olduğuna daha Orta Çağ Türkçesi’ne ait olan kaynaklarda 

durulmuştur. Örneğin, Kaşgarlı Mahmud ‘Divan-ü Lügat-it Türk’ adlı eserinde çeşitli 

dilsel özelliklerle birlikte morfolojik yapı üzerine birçok örnek vermiştir 38 . 

19. yüzyıla ait eserlerde İ. Giganov 39 ‘Tatarca’nın Grameri’ ve M. 

KAZEMBEK 40 ‘Türk-Tatar Dilinin Genel Grameri’ adlı eserlerinde –çi, -daş, -lık, - 

lı, -çıl, -an, -çık, -aç, -la, -laş, -lan, -sın, -ar, -da eklerinin ayrı bir yapım ekleri 

olduğu üzerine durmuştur. N. İ. İLMINSKIY 41 ve V. İ. VERBITSKIY 42 ise 

‘Altaycanın Grameri’ adlı eserlerinde yukarıda adı geçen eklere ek olarak –lu, -gı, - 

37 

Mutalibov, S., XI.asirning buyuk filologlari va ularning noyob asarlari, Turkiy suzlar divoni, I 

t., 15,16. sayfalar. 

38 

A.g.e. 

39 

Giganov, İ., Tatar tilinin grammatikası, SPB. 1801 (Rusça) 

40 

Kazembek, M., Türk- tatar tilinin calpı grammatikasında, SPb, 1846 (Rusça). 

41 

İlminskiy, N. İ., Grammatika altaykogo yazıka sostavlena çlenami altayskoy missi, Kazan’, 

1869. 

42 

Verbitskiyler, V. İ., Grammatika altaykogo yazıka, Kazan’, 1869.

aş, -çak, -uu, -ag//-ıg, -ak//-ık, -çaak, -t, -mak, -kın, -ntı, -l, -alan, -au biçimbirimleri 

hakkında söz etmişlerdir. 

19. yüzyıldaki diğer bir önemli eser ise O. BÖTLINK’e aittir. O, ‘Yakutların 

Dili Hakkında (Über die Sprache der Jakuten) 43 adlı eserinde 3 cildini de yapım ve 

çekim eklerine ayırmış ve 100’den fazla eki saymıştır. 

Bu asrın sonlarına doğru Orhun-Yenisey yazıtlarının bulunması, Türkoloji 

için paha biçilmez bir kaynak sağlamıştır. Dönemin en iyi Türkologları olarak O. 

BÖTLINK, İ. N. BEREZIN, N. İ. İLMINSKIY, M. A. KAZEM-BEK, V. V. 

RADLOFF, MELIORANSKIY, N. F. KATANOV 44 akla gelir. 

Sonra Sovyet Cumhuriyetlerinin ortaya çıkmasıyla Türkoloji’deki araştırma 

konusu çok daha ileriye gitmiştir. 

Kelime yapımı sorunu üzerine K. GRÖNBECH, W. BANG, H. WAMBERY, 

H. İ. RAMSTEDT, K. BROCKELMANN, J. DENY, V. KOTVIÇ, M. RÄSÄNEN, 

A. ZAYONÇKOVSKIY, A. EMRE, A. BESIM gibi birçok yabancı ve Türk 

Türkolog çalışmıştır 45 . 

Sovyet Türkologlarından bu alanda en çok N. K. DMITRIYEV, N. K. 

BASKAKOV, A. N. KONONOV, A. GULYAMOV, E. V. SEVORTYAN, T. M. 

GARIPOV, S. CAFAROV, P. AZIMOV, B. ORUZBAYEVA, A. T. KAYDAROV, 

S. MURATOV, A. A. YULDAŞEV, N. K. ANTONOV, F. A. GANIYEV, M. Ya. 

HABIÇEV, A. İBATOV gibi büyük bilim adamları çalışmışlardır. 

Türk dillerinin gramerlerinde yapım ekleri morfolojinin (kelime türlerinin) 

içinde incelenmişse de sonradan A. GULYAMOV, E. V. SEVORTYAN, N. A. 

BASKAKOV, A. A.YULDAŞEV gibi bilim adamları tarafından yapım ekleri ayrı 

bir bölüme ayrılmış ve leksikoloji, gramere ait noktalar vurgulanmaya başlamıştır. 

Böylece Türk dillerinde kelime yapımı üzerine çalışmaların derin bir şekilde 

incelendiğine dair bir sonuç çıkarmak mümkündür. Özellikle, tanınmış Türkolog N. 

K. DMITRIYEV’in ‘Başkurtça’nın Grameri 46 ’ adlı eseri Türkoloji’de özel bir yere 

43 

Bötlink, O., Über die Sprache der Jakuten, SPb, 1848-1951 (Almanca). 

44 

Konanov, A. K., İstoriya izuçeniya tyurskih yazıkov v Rossii, 222. sayfa. 

45 

Baskakov, N. A., İstoriko-tipologiçeskaya harakteristika strukturı tyurskih yazıkov, 3, 4, 10. 

sayfalar. 

46 

Dmitriyev, N. K., Grammatika başkirskogo yazıka, M., L., 1948.

sahiptir. Burada geçen temel düşünceden esinlenerek birkaç Türkolog kendi 

eserlerini vermişlerdir. 

P. AZIMOV’ 47 un Türkmence, S. CAFAROV 48 ve E. V. SEVORTYAN’ın 

Azerice, A. GULYAMOV’un Özbekçe, L. N. HARITONOV ve N. K. 

ANTONOV’un 49 Yakutça, T. M. GARIPOV 50 ve A. YULDAŞEV’in Başkurtça, A. 

K. HASENOVA 51 ve A. İ. İSKAKOV’un Kazakça, B. ORUZBAYEVA 52 ve S. 

KUDAYBERGENOV 53 ’un Kırgızca, M. A. HABIÇEV 54 ’in Karaçay-Malkarca 

üzerine çalışmaları bunlardan birkaçıdır. 

Yapım ekleri üzerine çalışan yabancı Türkologların bazıları kök ve ekler 

arasındaki ilişkilerede kendi eserlerini yazmışlarsa da (örneğin, H. İ. RAMSTEDT 55 , 

V. KOTVIÇ, A. ZAYONÇKOVSKIY 56 , A. EMRE), diğerleri belli bir lehçe üzerine 

(örneğin, J. DENY 57 , H. WAMBERY 58 , A. GABEN 59 ) yazmışlardır. 

Yabancı bilim adamlarının bu bağlamdaki eksi tarafı olarak onların bazı 

durumlarda kanıtı olmayan düşünceler veya tahminlere başvurmaları sayılabilir. 

Yazar burada Kırgızca’nın genel grameri üzerine ilk olarak çalışan K. 

TINISTANOV hakkında ayrıntılı bilgiler vermeye başlar. Onun Kırgız 

gramerciliğine olan katkısını vurgulamaya çalışır. 

Hemen arkasından yazar, birleşik kelimeler hakkında önceden var olan 

kaynakların adlarını saymış ve çeşitli düşüncelere değinmiştir. 

Kelime yapımının iki türü vardır: Analitik (söz dizimsel) ve morfolojik. İlk 

türünde yeni kavramlar, birleşik kelimeler şeklinde veya önceden dilin içinde 

bulunan bir kelimenin çeşitli aktarma yoluyla diğer bir anlama geçerek 

kullanılmasıyla ortaya çıkar. 

47 

Azimov, P., Turkmesnki yazık, Aşhabad, 1950. 

48 

Cafarov, S., Azerbayçan dilinde söz yisamı, Bakü, 1960. 

49 

Antonov, N. K., İmennoye slovoobrazovaniye v yakutskom yazıke, L., 1952. 

50 

Garipov, T. M., Başkirkoye imennoye slovoobrazovaniye, Ufa, 1959. 

51 

Hasenova, A. K., Kazak tilindegi –le, -le affiksi tuındı tubir etistikter, Almatı, 1957. 

52 

Oruzbayeva, B. Ö., Slovoobrazovaniye v kirgizkom yazıke, Frunze, 1964. 

53 

Kudaybergenov, S., Kırgız tilindegi etişti casooçu kee bir müçölör, Frunze, 1966. 

54 

Habiçev, M. A., Karaçayevo-balkarskoye imennoye slovoobrazıvaniye, Çerkessk, 1971. 

55 

Ramstedt, G. İ., Vvedeniye v altayskoye yazıkoznaniye. Morfologiya/Pod. Red. İ s predisl. 

56 

Zayonçkovskiy, A., K voprosu o strukture kornya v tyurskih yazıkah // Voprosı 

yazıkoznaniya, 1961, No:2. 

57 

Deny, J., Grammaire de la langua turkua (dialecte osmanli), Paris, 1921. 

58 

Wambery, H., Etimologisches Wçerterbuche der türko-tatarrischen Sprachen, Leipzig, 1870. 

59 

Gaben, A., Alttürkische Grammatik, Leipzig, 1950.

Asıl olan kelime yapımında morfolojik usuldür. Morfolojik usul, yani ekleme 

aşağıdaki gibi tarif edilebilir: 

1) Ekleme, yeni kelimelerin ek alarak ortaya çıkmasıdır. Demek ki, çeşitli 

leksikolojik ve gramer anlamları meydana gelir. 

2) Yapım ekleri, kelime türlerini bölmek için önemli araçtır. Çünkü onların 

dağılım alanı belli bir kelime türüne göre olup o kelime türünü belirleyen özellikleri 

gösterirler. 

3) Ekler, bir dilin ses uyumuna göre değişir. Ancak başka dillerden gelen bazı 

eklerdeki bazı sesler kendi şekillerini korurlar. 

4) Bazı eklerin etimolojisine bakılırsa onların eskiden tam anlamı olan kelime 

olduğunu görürüz. 

5) Yapım eklerinin özel bir anlam olmayıp eklendiği kelimeye yeni görevleri 

getirir. 

6) Ekler, bir dilin tarihsel gelişmesinde çeşitli anlamlar kazanmaya başlarlar, 

anlamları genişler, daralır, ses sınırları değişir 60 . 

7) Bazı yapım eklerinin kullanım sıklığının çekim ekleri kadar olduğu 

görülür. Örneğin, -çı, -luu, -day, -lık, -sız vb. ekler. 

8) Bazı yapım ekleri, bir kelime türündeki sözcüklerin diğer bir kelime türüne 

geçmesini sağlar. Örneğin, -luu, -lık, -day, -uu vb. ekler. 

Ekleri genel olarak üç türe ayırmak mümkündür: 

1) Yapım ekleri; 

2) Çekim ekleri; 

3) Biçim ekleri (tam olarak yapım eki olmayıp çoğu zaman çekim eki yerine 

geçebilen eklerin kategorisi). 

Dildeki morfolojik unsurlar kelime yapımının ancak bir parçasıdır. Yapım 

ekleri, çekim ekleri ve biçim eklerinden aşağıdaki gibi farklılıkları gösterir: 

1) Kelime yapımı, yani dilin leksikolojisini zenginleştiren unsurlardır. 

2) Çekim eklerine göre sayı bakımından çoktur. 

60 

Vinogradov, V.V., Slovoobrazovaniye v yego otnoşenii k grammatike i leksikologii // Voprosı 

teori i istorii yazıka, 133. sayfa.

3) Yapım eklerinin yapısı ve görevleri sabittir. 

4) Yapım eklerinde özel bir anlam yoktur, ancak çekim eklerinden farklı 

olarak eklendikleri gövdeye yeni anlamlar kazandırırlar. 

5) Yapım eklerinin içinde bazı ekler çok işlek olduğu halde, diğerlerinin 

kullanım alanı dar olabiliyor. 

Yeni bir kavramı karşılamak için dilde yapım ekleri dışında önceden dilde 

mevcut olup yeni anlamlara geçerek kullanılan kelimenin çokanlamlılığı da katkı 

sağlar. 

Kök Üzerine 

Kök nedir? Kökün ses bileşimleri nelerdir? Kökün hece sayısı kaçtır? İki ve 

fazla heceli kelimelerin tamamı kök sözcükler midir? Kök için semantik gerekli 

midir? 

Bu ve buna benzer soruların yanıtını bulmak için kökün önemi büyüktür. 

Geçen yüzyılda kökün doğası ve ondaki heceler üzerine ünlü dilbilimci H. 

WAMBERY 61 durmuştur. H. WAMBERY’ye göre, Türk dillerinde önce kapalı VC 

biçimindeki heceler çıkmış, açık CV heceleri ise son ünsüz sesin düşmesiyle ortaya 

çıkmıştır. 

N. A. BASKAKOV göre, Türkçe’de ilk kökler Ünlü+Ünsüz+Ünlü biçiminde 

olmuştur 62 . İ. V. KORMUŞIN ise ‘Leksiko-semantiçeskoye razvitiye kornya ka v 

altayskih yazıkah (Altay Dil Ailesinde ka Kökünün Leksikolojik Semantik 

Gelişmesi)’ adlı eserinde Altay Dil Ailesine giren Türkçe, Moğolca, Tunguzca, 

Mançuca’daki ilk köklerin paralelliği üzerine çalışmıştır 63 . Buna göre, eski kökler 

CV biçiminde olmuştur. 

Bu konunun tartışma konusu oduğunu ve daha bir sonuca ulaşılmadığını 

söylemek gerekir. Bu bağlamda özellikle A. T. KAYDAROV’un ilk köklerle ilgili 

düşüncesi ilgi çekicidir. Ona göre, Türkçe’deki bazı köklerin ortaya çıkmasında 

61 Wambery, H., Etimoologisches Wörterbuch der Türko-tatarischen Sprachen, Leipzig, 1878. 

62 Baskakov, N. A., Sostav leksiki karakalpakskoye yazıka i struktura slova// İsledovaniye po 

sravitel’noy grammatike tyurskih yazıkov, T., IV., Leksika, 84. sayfa. 

63 Kormuşin, İ. V., Tyurskaya leksikologiya i leksikografiya, 9. sayfa.

Çince’nin etkisi olduğunu da göstermek gerekir. Örneğin, CV ve CVCC kalıpları için 

bu geçerlidir 64 . Bunun örnekleri olarak Kırgızcadaki dank (ün), suu (su), cün (yün), 

çıbık (çubuk) sözcükleri olabilir. Çünkü bu sözcüklerin Kırgızca ve Çince anlamları 

birbirine benzer olmaktadır, sadece ses bakımından birkaç farklılık görülür. 

CVV biçimindeki kökleri N. A. BASKAKOV, son ünsüzün ünlüye 

dönüşmesiyle ortaya çıktığını söyler. Örneğin, suu < sub; caa < yabak, yay; cuu < 

yuy gibi sözcüklerde. 

Kırgızcadaki köklerin sayısı ve köklerdeki ses özelliklerine göre, B. 

ORUZBAYEVA ‘Söz Kuramı’ çalışmasında K. K. YUDAHİN’in ‘Kırgızca-Rusça 

Sözlüğü’nden irdelediği 75 şekil vermiştir. Bunlar: ünlü, ünlü+ünlü, ünlü+ünsüz, 

Ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü, ünlü+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünlü, 

ünlü+ünsüz+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, 

ünlü+ünlü+ünsüz+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü, ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü, ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü, ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, 

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü, 

ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü, 

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, ünlü+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, 

64 Kaydarov, A. T., Struktura odnoslojnıh korney i osnob v kazahskom yazıke, 24. sayfa.

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, ünlü+ünsüz, 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünsüz+ünlü vb. 

Yukarıda sayılan köklerin ses özelliklerine göre, yazar kendi eserinin 68. 

sayfasından başlayarak 190.sayfasına kadar örneklerini K. K. YUDAHİN’in 

‘Kırgızca-Rusça Sözlüğü’nden alarak onların kelime türlerine göre dağılımının 

istatistiklerini göstermiştir. Özellikle bir kelimenin çeşitli ses varyantlarında olup da 

benzer veya yakın anlamlara geldiği noktalara değinmiştir. Bir de verilen örneklerle 

ilgili Türkçe’nin genel etimoloji kitaplarından benzer örnekler aramış, 

karşılaştırmıştır. E. V. SEVORTYAN’ın ‘Türkçe’nin Etimolojik Sözlüğü’nden 

alınan çeşitli kök örneklerle benzerlikleri ortaya koyarak düşüncesini kanıtlamaya 

çalışmıştır. Arada bir diğer etimoloji kitaplarından alınan kaynaklar üzerine 

durmuştur. Sonuç olarak burada kitabı bir doldurma veya önceden bulunan verileri 

sınıflandırma, kategorize etme çabalarına gidildiği söylenilebilir. 

Kök Sözcüklerin Hece ve Ses Yapısı Üzerine 

Burada yazar, ilk olarak E. K. PEKARSKIY’in ‘Yakutça’nın Sözlüğü’ndeki 

‘Bir kabile dili; o kabilenin kültür ve en üst akıl yaşamının hazinesini bir arada 

bulunduran bir müzesi, bütün hayatıdır.’ tabirine değinmiştir 65 . Bir dilin sözvarlığı, 

sadece o dildeki köklerin değil, aynı zamanda gövde olarak adlandırdığımız unsurları 

da kapsar. Kök sözcüklerin hece ve ses yapısını incelemek için bir dilin 

65 Pekarskiy, E. K., Predisloviye, Slovar’ yakutskogo yazıka, L.1958, T., I. 2. sayfa.

sözvarlığındaki tek ve iki heceli sözcüklere bakılmalıdır. Bu durum, bir dilin eskiden 

beri mevcut olan yapılarını bulmak için yararlı olur. 

İşin amacını yerine getirmek için K. K. YUDAHİN’in ‘Kırgızca-Rusça 

Sözlüğü’ ve H. K. KARASAYEV’in ‘Kırgız Dili İmlâ Kılavuzu’ndan öz Kırgızca 

kök sözcükler irdelenmiştir. Sözlükte bulunan 37599 sözcüğün 34675 (%77,2’i) 66 öz 

Kırgızca, geride kalan 2924 (%22,8’i) Kırgızca’ya ödünç alınan kelimelerdir. 

Bunlardan 5971 sözcük tek ve iki heceli kelimelerdir. 

Kırgızca köklerin tipik örnekleri olarak aşağıdaki ses yapıları olmaktadır: 

ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz – 373 sözcük: abay – dikkat, ayık – iyileşmek; 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz– 262 sözcük: aygır – aygır, aydar – bir tür 

yel; 

ünlü+ünsüz+ünlü – 99 sözcük: ala – ala, benek, arı – öteye; 

ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü– 144 sözcük: ayda – sürmek; 

ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz– 32 sözcük: emerek – beyaz eşya; 

ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü– 40 sözcük: ogoco – dayanak; 

ünlü+ünsüz– 172 sözcük: aç – açmak, aç – aç; 

ünlü+ünsüz+ünsüz– 34 sözcük: ürk – ürkmek, ört – yangın; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz– 207 sözcük; tart – çekmek; 

ünsüz+ünlü+ünlü– 71 sözcük: boo – bağ, buu – bağlamak; 

ünsüz+ünlü+ünsüz– 728 sözcük: bas – basmak, bek – sağlam; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünlü– 66 sözcük: kodoo – cüce, bayoo – saf, sakin; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz– 894 sözcük: baglan – kuzu; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz– 99 sözcük: badal – bağ; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü– 420 sözcük: bayı – tükenmek, bitmek; 

ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü– 472 sözcük: böydö – boş yere, nafile. 

Hemen arkasından köklerin hecelere ayrıma sürecindeki bazı zorluklar 

üzerine durulmuş, özellikle de heceler üzerine araştırma yaparken dilin artzamanlı ve 

eşzamanlı olarak değerlendirmesi daha da önem kazanacağını belirtmiştir. 

66 Batmanov, İ. A., Sovremennıy kirgizskiy yazık, Frunze, 1953, 108-137. sayfalar.

Ses paralellikleri. Türk lehçelerinin yakınlığı ilkin onun bazı ses 

paralellerinde veya ses değişmelerinde görülür 67 . Örneğin, r ~ l // z ~ s ~ ç ~ ş // d ~ t 

// y ses paralelleri sadece Türk lehçelerini değil, bazen Türkçe ile diğer Moğolca, 

Tunguzca ve Mançuca’yı ayıran özellikler de olabilmektedir. 

Bu durum sadece lehçeler veya diller arasında değil, aynı zamanda bir 

lehçenin aynı dönemdeki sözvarlığı içinde de görülmektedir. Buna örnek olarak N. 

A. BASKAKOV, Altayca’daki ayak ‘son; ayak’ ve adak ‘son’ anlamındaki d//y ses 

değişimi yapılarını göstermiştir 68 . 

Kırgızcada da bölök ‘başka’ ve bötön ‘başka’ sözcüklerinde l // t ses değişimi, 

sorpo ‘çorba’ ve şorpo ‘çorba’ s // ş ses değişimi, bat ‘çabuk’ ve baçım ‘çabuk’ t // ç 

ses değişimi gibi örnekleri göstermek mümkündür. 

Bunun diğer tipik örnekleri çeşitli ikilemeler görülebilir. 

Ses göçmesi veya metatez. Burada bazı sesler veya hecelerin yer 

değiştirmesi görülür 69 . Örneğin, ‘değirmen’ anlamına gelen tegirmen ve temirgen, 

‘kuşku’ anlamına gelen kümön ve künöm, ‘sıkılmak’ anlamına gelen taca ve cada vb. 

kelimelerinde olduğu gibi. 

Ses türemesi (protez) veya düşmesi. Burada önceden var olan bir sözcükteki 

bazı seslerin düşmesi veya ses eklenmesi yoluyla yeni bir sözcüğün ortaya çıktığı 

görülür 70 . Örneğin, ilik-cilik ‘ilik’, min // im ‘binmek’, ögöy // kagay ‘üvey’, ukum // 

tukum ‘soy; tohum’ 71 gibi kelimerde anlam benzerliğinin dışında çeşitli ses türeme 

veya düşme olayları da tespit edilir. 

Kitabının 1. bölümünün en sonunda bölümle ilgili bir kaynakça verilmiştir. 

Kaynakçada Türkolojiyle ilgili özellikle Sovyetler Birliği zamanında yazılan önemli 

kaynakların listesi gösterilmiştir. 

67 

Bakakov, B. M., Vvedeniye v izuçeniye tyurskih yazıkov, 113-117. sayfalar. 

68 

A.g.e. 117. sayfa. 

69 

Metateza, Lingvistika: Kelimedeki seslerin yer değiştirmesi. (Bakınız: Slovar’inostrannıh slov, 

Moskova 1980, 314. sayfa.) 

70 

Ahmanova, O. S., Vıkidka je dieraza, 93. sayfa. 

71 

Verilen örneklerin her biri kendi hece düzenine uygun olarak bu kitapta yer almaktadır.

1975. 

Kitabın Birinci Bölümünde Faydalanılan Eserler 

ABDRAHMANOV, A., Toponimika i etimologiya (kaz. tilinde), Almatı, 

ABDULDAYEV, E., Kırgız tilinin çatkal govoru, Frunze, 1956. 

ABRAMZON, S. M., Narodnıye predaniya kak istoçnik dlya izuçe- 

niya etniçeskoy istorii kirgizov Tsentral’nogo Tyan’-Şanya//Et-niçeskaya 

istoriya narodov Azii, M., 1972. 

AZIMOV, P., Turkmenskiy yazık (slovoobrazovatel’nıye affiksı), 

Aşhabad, 1950. 

AYDAROV, G. A., Yazık orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy 

pis’mennosti VIII veka, Alma-Ata, 1971. 

ANTONOV, N. K., İmennoye slovoobrazovaniye v yakutskom 

yazıke: Avtoref. dis. kand. Filol, nauk, L., 1952. 

ANTONOV N. K., Materialı po istoriçeskoy leksike yakutskogo 

yazıka, Yakutsk, 1971. 

ASLANOV V. İ., O putyah ustanovleniya perviçnıh korney slov s 

neproduktivnımi affiksami//Voprosı istoriçeskogo grammatiki i leksiki, 

Taşkent, 1965. 

ASLANOV V. İ., K probleme rekonstruktsii kornevıh morfem// 

Sovetskaya tyurkologiya, 1971, № 2. 

AŞMARIN N. İ., O morfologiçeskih kategoriyah podrajaniy v 

çuvaşskom yazıke, Kazan’, 1928. 

AŞMARIN N. İ., Slovar’ çuvaşskogo yazıka. Vıp. I — XVII, Kazan’, 

1928 — 1950. 

AHMANOVA, O. S., Slovar’ lingvistiçeskih terminov, M., 1966. 

AHMET’YANOV R. G., Po povodu teorii imitativov//Dialektı i 

toponimika Povolj’ya, Çeboksarı, 1981. 

AHUNDOV Agamusa., Azerbayçan dilinin tarihi fonetikası, Bakü, 1973. 

BAKİNOVA, G., Kırgız tilinin Oş govoru, Frunze, 1956. 

BASKAKOV, N. A., Nogayskiy yazık i yego dialektı, M., 1940.

BASKAKOV, N. A., Karakalpakskiy yazık. T. 1—2, M., 1951—1952. 

BASKAKOV, N. A., Predisloviye//Ramstedt G. İ., Vvedeniye v al- 

tayskoye yazıkoznaniye. Morfologiya//Pod red. i s predisl. N. A. 

BASKAKOVA, M., 1957. 

1981. 

BASKAKOV, N. A., Altayskiy yazık, M., 1958. 

BASKAKOV, N. A., Altayskaya sem’ya yazıkov i ee izuçeniye, M., 

BASKAKOV, N. A., İstoriko-tipologiçeskaya harakteristika strukturı 

tyurkskih yazıkov, M., 1975. 

BASKAKOV N. A., Struktura sloga v tyurkskih yazıkah//İssledovaniya po 

sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov. Fonetika, 1, M., 1955. 

BASKAKOV N. A., Tyurkskiye yazıki., M., 1960. 

BASKAKOV N. A., Tyurkskiye yazıki (obş’iye svedeniya i tipologi- 

çeskaya harakteristika//Tyurkskiye yazıki, T. II., M., 1966. 

BASKAKOV N. A., Sostav leksiki karakalpakskogo yazıka i struktura 

slova//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. IV. 

Leksika, M., 1962. 

BASKAKOV N. A., Vvedeniye v izuçeniye tyurkskih yazıkov, 2-izd., ispr. i 

dop, M., 1969. 

M., 1979. 

BASKAKOV N. A., İstoriko-tipologiçeskaya morfologiya tyurkskih yazıkov, 

BASKAKOV N. A., İstoriko-tipologiçeskaya fonologiya tyurkskih 

yazıkov, M., 1988. 

BATMANOV İ. A., Grammatika kirgizskogo yazıka, Vıp. II. İmena, Kazan’, 

1939; Vıp.III. Glagol i otglagol’nıye imena, Frunze, 1940. 

Frunze, 1947. 

BATMANOV İ. A., Kratkoye vvedenie v izuçeniye kirgizskogo yazıka, 

BATMANOV İ. A., Sovremennıy kirgizskiy yazık, Frunze, 1953. 

BATMANOV İ. A., Upominaniye o kirgizah v pamyatnikah orhono- 

eniseyskoy pis’mennosti//İzv. AN Kirg. SSR. Seriya obş’estv, nauk, T. II, vıp. III., 

Frunze, 1960.

BEKTENOV Z. «Manas» cönündö söz.//Ala-Too, 1981, № 9. 

BERTAGAYEV T. A., Ob anlaute i nekotorıh etimologiçeskih nablyudeniyah 

v altayskih yazıkah // Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

BERTAGAYEV T. A., Vnutrennyaya rekonstruktsiya i etimologiya slov v 

altayskih yazıkah // Problema obş’nosti altayskih yazıkov, L., 1971. 

Kazan’, 1927. 

BOGORODITSKIY V. A., Zakonı singarmonizma v tyurkskih yazıkah, 

BORODINA M. A., Problemı lingvistiçeskoy geografii, M., L., 1966. 

BUDAGOV L. Z. Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy, SPb., T. I. 

1869; T II, 1871. 

BUHATIN Bazılhan., Mongol-kazak tilderinin salıstırmalı tarihi 

grammatikası, Ölgiy, 1973. 

M., L., 1947. 

VINOGRADOV, V. V., Russkiy yazık: Grammatiçeskoye uçeniye o slove, 

VINOGRADOV V. V., Slovoobrazovaniye v yego otnoşenii k grammatike i 

leksikologii//Voprosı teorii i istorii yazıka…, M., 1952. 

VINOKUR G. O., Zametki po russkomu slovoobrazovaniyu//İzd. AN 

SSSR. OLYA.-T. V, vıp. 4, 1946. 

VLADIMIRTSOV, B. Ya., Turetskiye elementı v mongol’skom yazıke// 

ZVORAO, X. — SPb., 1911. 

Voprosı teorii i istorii yazıka v svete trudov İ. V. STALİNa po 

yazıkoznaniyu, M., 1952. 

GANIYEV F. A., Suffiksal’noye slovoobrazovaniye v sovremennom 

tatarskom literaturnom yazıke, Kazan’, 1971. 

GARIPOV, T. M., İmennoye slovoobrazovaniye v başkirskom literaturnom 

yazıke, Ufa, 1959. 

GARIPOV, T. M., Ponyatie obş’etyurkskogo yazıkovogo sostoyaniya i 

voprosı istoriçeskogo razvitiya kıpçakskih yazıkov Uralo-Povolj’ya // Sovetskaya 

tyurkologiya, 1971, № 2. 

GARIPOV, T. M., Başkirsko-tatarskiye yazıkovıye paralleli// Yazıkovıye 

kontaktı v Başkirii, Ufa, 1972. 

GORBAÇEVIÇ, K. S., Variativnost’ slova i yazıkovaya norma, L., 1978.

Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazıka. Fonetika i 

morfologiya. M., 1982. 

Kazan’, 1869. 

1973. 

Grammatika altayskogo yazıka, sostavlena çlenami altayskoy missii, 

Grammatika nogayskogo yazıka. Çast’ I. Fonetika i morfologiya, Çerkessk, 

GORDLEVSKIY, V. A., Grammatika turetskogo yazıka, L., 1928. 

GULYAMOV, A . G., Problemı istoriçeskogo slovoobrazovaniya uz- 

bekskogo yazıka. T. I., Affiksatsiya. — Çast’ I. Slovoobrazuyuş’iye affiksı, 


GURIÇEVA, M. S., O zakonomernostyah v slovoobrazovanii romanskih 

yazıkov // Voprosı yazıkoznaniya, 1954, № 1. 

DAVLETOV, S., Kırgız tilindegi taktooçtor, Frunze, 1956. 

DOERFER, G., Bazisnaya leksika i altayskaya problema // Voprosı 

yazıkoznaniya, 1981, №4. 

DJANUZAKOV, T., Oçerk kazahskoy onomastiki, Alma-Ata, 1982. 

DJUNISBEKOV, A., Singarmonizm v kazahskom yazıke, Alma-Ata, 1980. 

DMİTRİYEV, N. K., Parnıye slovosoçetaniya v başkirskom yazıke // İzv. AN 

SSSR. Otd. gumanitarnıh nauk, 1930, № 7. 

DMİTRİYEV, N. K., Grammatika kumıkskogo yazıka, L., 1940. 

DMİTRİYEV, N. K., Grammatika başkirskogo yazıka, M., L., 1948. 

DMİTRİYEV, N. K., Sootvetstviye r//d//t, z//y// İssledovaniya po 

sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. P. Morfologiya, M., 1955. 

DMİTRİYEV N. K. Sootvetstviye r// z // İssledovaniya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M., 1955. 

DMİTRİYEV N. K., Sootvetstviye l//ş// İssledovaniya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, T. I.,Fonetika, M., 1955. 

DMİTRİYEV N. K., Neustoyçivoye polojeniye sonornıh r, l, n v tyurkskih 

yazıkah//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. 

Fonetika. M., 1955.

DMİTRİYEV N. K., Vtoriçnıye dolgotı v tyurkskih yazıkah// İs- 

sledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M., 

1955. 

DMİTRİYEV N. K., Soglasnıye s i z v tyurkskih yazıkah// İssledovaniya po 

sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M., 1955. 

DMİTRİYEV N. K., Fonetiçeskiye zakonomernosti naçala i kontsa 

tyurkskogo slova// İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih 

yazıkov, T. I. Fonetika, M., 1955. 

DMİTRİYEV N. K., Çeredovaniye glasnıh zadnego i perednego ryada v 

odnom i tom je korne otdel’nıh tyurkskih yazıkov // İssledovaniya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M ., 1955. 

DMİTRİYEV N. K., Stroy tyurkskih yazıkov, M., 1962. 

DMİTRİYEVa L. V., Nazvaniya rasteniy v tyurkskih i drugih altayskih 

yazıkah// Oçerki sravnitel’noy leksikologii tyurkskih yazıkov, L., 1972. 

DUL’ZON A. P., Etnologiçeskaya differentsiatsiya tyurkov Sibiri // 

Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M„ 1971. 

DIYKANOV K., İmena suş’estvitel’nıye v kirgizskom yazıke, Frunze, 1955. 

DIYKANOVA Ç. K., Strukturnıye tipı odnoslojnıh korney i osnov v 

kirgizskom yazıke: Avtoref. dis. ... kand. filol, nauk, M., 1987. 

DIRENKOVA N. P., Grammatika oyrotskogo yazıka, Abakan, 1940. 

DIRENKOVA N. P., Grammatika şorskogo yazıka, M.,_ L., 1941. 

DIRENKOVA N. P., Grammatika hakasskogo yazıka, Abakan, 1948. 

YEGOROV V. G., Slovoslojeniye v tyurkskih yazıkah // Struktura i istoriya 


1984. 

YEGOROV V. G., Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka, Çeboksarı, 

JAFAROV S., Slovoobrazovaniye v azerbaydjanskom yazıke (na azerb. 

yazıke), Bakü, 1960. 

ZAYONÇKOVSKIY A., Sufiksy imiennei i czasownikowe wjazyku 

zochedniokaraimskim. (na pol’skom yaz.), Krakov, 1932.

ZAYONÇKOVSKIY A., K voprosu o strukture kornya v tyurkskih yazıkah 

// Voprosı yazıkoznaniya, 1961, № 2. 

İBATOV A. M., Sözdiñ morfologiyalık kurımı, Almatı, 1983. 

İSAYEV D., Kırgız tilinin grammatikası. I bölük. Fonetika jana morfologiya 

(3-basılışı), Frunze, 1953. 

İSHAKOV F. G., i Pal’bah A. A. Beglıye glasnıye v tatarskom i nekotorıh 

drugih tyurkskih yazıkah // İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih 


SPb., 1846. 

KAZEMBEK M. A., Obş’aya grammatika turetsko-tatarskogo yazıka, 

KAYDAROV A. T., Parnıye slova v uygurskom yazıke, Alma-Ata, 1958. 

KAYDAROV A. T., K harakteristike odnokornevıh uygursko-mongol’skih 

proizvodnıh osnov//Sibirskiy tyurkologiçeskiy sbornik, Novosibirsk, 1976. 

KAYDAROV A. T., O kriteriyah opredeleniya sinkretiçeskih osnov v 

tyurkskih yazıkah//İzv. AN Kaz. SSR. Seriya filol. nauk, 1977, № 3. 

KAYDAROV A. T., KAJIBEKOV E. Z., Gomogennıye korni i ih leksiko- 

grammatiçeskoye razvitiye (na primere qa~qa)//Sovetskaya tyurkologiya, 1980, № 

3. 

KAYDAROV A. T., İz opıta etimologiçeskogo issledovaniya odnoslojnıh 

osnov v tyurkskih yazıkah//Leksika i morfologiya tyurkskih yazıkov, 

Novosibirsk, 1982. 

KAYDAROV A. T., Struktura odnoslojnıh korney i osnov v kazahskom 

yazıke, Alma-Ata, 1986. 

KALUJINSKIY S., Etimologiçeskiye issledovaniya po yakutskomu yazıku: 

dvuslojnıye osnovı, Rocznik Orientalistyczny, T. XXXIX, Z2, 1977, t. H\ z. 1, 1978; 

H\ z2, 1979. 

KATANOV N. F., Opıt issledovaniya uryanhayskogo yazıka//Uç. 

zap.İmper. Kazanskogo Un-ta, 1899—1903, № 2, 5—8, 10—12. 

KOLESNIKOVA V., D. Nazvaniya çastey tela çeloveka v altayskih 

yazıkah // Oçerki sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, L., 1972. 

KONONOV A. N., O semantike slov kara i ak v tyurkskoy geografiçeskoy 

terminologii // İzv. Otd. obş’estv, nauk Tadjik. SSR. Vıp. 5, Duşanbe, 1954.

KONONOV A. N., Grammatika sovremennogo turetskogo 

literaturnogo yazıka, M., L., 1956. 

KONONOV A. N., Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo 

yazıka, M., L., 1960. 

KONONOV A. N., Tyurkskaya filologiya v SSSR, M., 1968. 

KONONOV A, N., O fuzii v tyurkskih yazıkah // Struktura i istoriya 


KONONOV A. N., İstoriya izuçeniya tyurkskih yazıkov v Rossii, L., 1972. 

KONONOV A. N., Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov 

(VII — XI vv.) L., 1980. 

KONSTANTINOVA O. A., Tunguso-man’çjurskaya leksika, svyazannaya 

s jiliş’em // Oçerki sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, L., 1972. 

KORMUŞIN İ. V., Leksiko-grammatiçeskoye razvitiye kornya qa v 

altayskih yazıkah // Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya, M., 1971. 

KOTVIÇ V., İssledovaniya po altayskim yazıkam, M., 1962. 

Frunze, 1957. 

Frunze, 1957. 

1959. 

KUDAYBERGENOV S., Podrajatel’nıye slova v kirgizskom yazıke, 

KUDAYBERGENOV S., Kırgız tilindegi söz özgörtüü sisteması, 

KUDAYBERGENOV S., Kırgız tilindegi mamile katyegoriyası, Frunze, 

KUDAYBERGENOV S., Kırgız tilindegi at atooçtor, Frunze, 1960. 

KUDAYBERGENOV S., Grammatiçeskiye paralleli mongolo- 

tyurkskih yazıkov (na materiale kirgizskogo yazıka//Voprosı tyurkologii, 


KUDAYBERGENOV S., Kırgız tilindegi etişti jasooçu kee bir 

müçölör, Frunze, 1966. 

KIZLASOV L. R., O svyazyah kirgizov Eniseya i Tyan’-Şanya // Trudı 

kompleksnoy arheologo-etnografiçeskoy ekspeditsii, Vıp. III, Frunze, 1959. 

Kırgızstan Respublikasının İlimder akademiyasının kol jazmalar jana 

jarıyaloo bölümü, inv, № 18, d. 21.

Kırgız tilinin grammatikası (morfologiya), Frunze, 1964. 

LEBEDEVA L. İ., Glagol’noye upravleniye v kirgizskom litera- 

turnom yazıke: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk, M., 1955. 

ka, M., 1976. 

1974, № 2. 

LEVITSKAYA L. S., İstoriçeskaya morfologiya çuvaşskogo yazı- 

LEVITSKAYA L. S., Çuvaşskaya etimologiya // Sovetskaya tyurkologiya, 

LEVKOVSKAYA K. A., O slovoobrazovanii i yego otnoşenii k 

grammatike// Voprosı teorii i istorii yazıka, M., 1952. 

M., 1956. 

MARKOV G. E., Koçevniki Azii, M., 1976. 

MARTINE A., Strukturnıye variatsii v yazıke//Novoye v lingvistike, 

Kaşgarskiy Mahmud (Koşgoriy), Divan lugat at-turk, T. I, II, III, IV, 

Taşkent, 1960—1967. 

MELIORANSKIY P. M., Kratkaya grammatika kazak-kirgizskogo 

yazıka, SPb., 1894. 

MELIORANSKIY P. M., Pamyatnik v çest’ Kyul’-Tegina // ZVO-RAO, 

1989. T. 12, Vıp, 2 — 3. 

MELIORANSKIY P. M., Arab.-filolog, o turetskom yazıke, SPb., 1900. 

MILOSLAVSKIY N. G., Voprosı slovoobrazovatel’nogo sinteza, M., 1980. 

MUKAMBAYEV D., Djergetal’skiy govor kirgizskogo yazıka: 

Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk, Frunze, 1955. 

kah, L., 1956. 

MURATOV S. N., Ustoyçivıye slovosoçetaniya v tyurkskih yazı- 

MURATOV S. N., Nekotorıe naimenovaniya suhoputnıh sredstv 

peredvijeniya i ih detaley v altayskih yazıkah // Oçerki sravnitel’noy leksikologii 

altayskih yazıkov, L., 1972. 

MUSAYEV K. M., Grammatika karaimskogo yazıka. Fonetika i 

morfologiya, M., 1964. 

MUSAYEV K. M., Leksika tyurkskih yazıkov v sravnitel’nom osve- 

ş’enii, M., 1975. 

MUSAYEV K. M., Leksikologiya tyurkskih yazıkov, M., 1984.

MUTALIBOV S., XI asrning buyuk filologlari va ularning noyob 

assarlari//Turkiy suzlar devoni (Divan lugot at-turk. I t.), Taşkent, 1980. 

NADJIP E. N., İstoriko-sravnitel’nıy slovar’ tyurkskih yazıkov XIV 

veka: Na materiale «Hosrau i Şirin»-Kutba, Kn. I.— M., 1979. 

NASILOV M. V., Grammatika uygurskogo yazıka, M., 1940. Oyrotsko- 

russkiy slovar’, M, 1947. 

ORUZBAYEVA B. O., Nekotorıye zametki o parnıh slovah // Trudı İYAL. 

Vıp. VIII, Frunze, 1957. 

1964. 

ORUZBAYEVA B. O., Slovoobrazovaniye v kirgizskom yazıke, Frunze, 

ORUZBAYEVA B. O., Kırgız adabiy tilinin calpı eldik negizi 

cönündö, Frunze, 1968. 

ORUZBAYEVA B. O., Russko-kirgizskiy slovar’ lingvistiçeskih 

terminov, Frunze, 1972. 

ORUZBAYEVA B. O., O strukturno-morfologiçeskih osobennostyah 

kornevıh morfem tipa GS v kirgizskom yazıke // Sovetskaya tyurkologiya, 1975, № 

5. 

ORUZBAYEVA B. O., CAPAROV Ş. J. Bolot Muratalieviç 

YUNUSALIYEV //B. M. YUNUSALIYEV., Tandalgan emgekter (Predisloviye), 

Frunze, 1985. 

ORUZBAYEVA, B. O., MUSABAYEVA, Z., «Manas» — istoçnik dlya 

izuçeniya leksiki kirgizskogo yazıka v istoriçeskom plane // Tyurkskoye 

yazıkoznaniye: Materialı III Vsesoyuz. tyurk, konferentsii, Taşkent, 1985. 

ORUZBAYEVA B. O., Printsipı postroyeniya istoriçeskoy grammatiki 

kirgizskogo yazıka i harakteristika yeyo materialov // Voprosı sovetskoy tyurkologii: 

Materialı VI Vsesoyuz. tyurk, konferentsii. Ç. I, Aşhabad, 1988. 

Oçerki sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, L., 1972. 

Pal’mbah A. İ., İSHAKOV F. G., Yavleniya metatezı v tuvinskom i v 

nekotorıh drugih tyurkskih yazıkah // İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike 


Persidsko-russkiy slovar’, M., 1953.

Pokrovskaya L. A., Grammatika gagauzskogo yazıka. Fonetika i 


Problema obş’nosti altayskih yazıkov, L., 1971. 

Problemı tipologii i etnografii, M., 1979. 

PEKARSKIY E. K., Slovar’ yakutskogo yazıka, L., 1958. 

RADJABOV A. A., Zalogi glagola v yazıke orhono-eniseyskih 

pamyatnikov, Bakü, 1982. 

RADLOFF W. W, Obraztsı narodnoy literaturı severnıh tyurkskih 

plemen. T. V., SPb., 1885. 

1893—1911. 

RADLOFF W. W, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, T. 1— 4. — SPb., 

RAMAZANOVA D. B., Terminı rodstva i svoystva v tatarskom yazı- 

ke, T. I, P, Kazan’, 1991. 

RAMSTEDT G. İ., Vvedeniye v altayskoye yazıkoznaniye// Per. s 

nemetskogo, M., 1957. 

RASSADIN V. İ., Fonetika i leksika tofalarskogo yazıka, Ulan-Ude, 1971. 

RASSADIN V. İ., Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom 

osveş’enii, M., 1978. 

1959. 

REFORMATSKIY A. A., Vvedeniye v yazıkoznaniye, M., 1955. 

REŞETOV V. V., Uzbekskiy yazık. Ç. I. Vvedeniye. Fonetika, Taşkent, 

Russko-buryat-mongol’skiy slovar’, M., 1954. 

Russko-kazahskiy slovar’, M., 1954. 

Russko-turkmenskiy slovar’, M., 1957. 

Russko-uzbekskiy slovar’, M., 1957. 

Russko-çuvaşskiy slovar’, M., 1971. 

RYASENEN M., Materialı po istoriçeskoy fonetike tyurkskih 

yazıkov // Per. s nemetsk, M., 1955. 

SAMOYLOVIÇ A. N., Kratkaya uçebnaya grammatika sovremennogo 

osmansko-turetskogo yazıka, L., 1925. 

SARIBAYEV Ş. Ş., Elikteüş sözdör, Almatı, 1982.

SEVORTYAN E. V., Affiksı glagoloobrazovaniya v azerbaydjanskom 

yazıke, M., 1962. 

SEVORTYAN E. V., İmennoye slovoobrazovaniye v 

azerbaydjanskom yazıke, M., 1966. 

SEVORTYAN, E. V., K istoçnikam i metodam etimologiçeskih 

rekonstruktsiy // Voprosı yazıkoznaniya, 1973, № 2. 

SEVORTYAN, E. V., Slovoobrazovanie v tyurkskih yazıkah // İssledovaniya 

po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov. T. II. Morfologiya, M., 1956. 

SEVORTYAN, E. V., Morfologiçeskoye stroeniye slova v svyazi s dru- 

gimi yego harakteristikami// Tyurkologiçeskiy sbornik, M., 1972. 

SEVORTYAN, E. V., Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. 

Obş’etyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıye, M., 1974; Obş’etyurkskie i 

mejtyurkskie osnovı na«B».— M., 1978; Obş’etyurkskie i mejtyurkskie osnovı na 

bukvı«V»,«G» i «D». — M., 1980; Obş’etyurkskie i mejtyurkskie osnovı na bukvı 

«J»,«J»> «Y» // Otv. red. k. f.n. L. S. Levitskaya, M., 1989. 

Frunze, 1988. 

SEYDAKMATOV, K., Kırgız tilinin kıskaça etimologiyalık sözdügü, 

SEREBRENNIKOV B. A., O nekotorıh problemah istoriçeskoy mor- 

fologii tyurkskih yazıkov // Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

SEREBRENNIKOV B. A., GADJIEVA, N. Z. Sravnitel’no-istoriçeskaya 

grammatika tyurkskih yazıkov, Bakü, 1979. 

1977. 

Slovar’ inostrannıh slov // Pod redaktsiey İ. V. Lehina i dr., M., 1964. 

Sravnitel’nıy slovar’ tunguso-man’çjurskih yazıkov, L., T. I. 1975; T. II, 

Sravnitel’no-istoriçeskoye izuçenie yazıkov raznıh semey // Teoriya 

lingvistiçeskoy rekonstruktsii, M., 1988. 

STEPANOVA M. D., Slovoobrazovanie sovremennogo nemetskogo 

yazıka, M., 1953. 

Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

SUNIK O., P. Voprosı tipologii agglyutinativnıh yazıkov: K 

probleme sootnoşeniya agglyutinatsii i fleksii//Morfologiçeskaya tipologiya i 

problema klassifikatsii yazıkov, M., L., 1965.

SIDIKOV S., Tyurko-mongol’skiye paralleli // İstoçniki formirovaniya 

tyurkskih yazıkov Sredney Azii i Yujnoy Sibiri, Frunze, 1966. 

TENIŞEV E. R., Pereboi S/Ş v tyurkskih runiçeskih pamyatnikah// Struktura 

i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

TENIŞEV E. R., Stroy salarskogo yazıka, M., 1976. 

TENIŞEV E. R., Stroy sarıg.-yugurskogo yazıka, M., 1976. 

TOMANOV M., Kazak tilindegi bayırgı tübirlerdin kuramı turalı // 

İzv. AN Kaz. SSR. Ser. Filol,1979, № 1. 

Almatı, 1981. 

TOMANOV M., Kazak tilinin’ tarihi grammatikası, Fonetika. Morfologiya, 

TRUBETSKOY N. S., Osnovı fonologii, M., 1960. 

TINISTANOV K., Tınıstan uulu kasım, ene tilibiz (kırgız tilindegi tıbıştardı 

cana söz bütüştürüp tanıtkıs kiteb), kırgızstan memleket basması, 1928. 

TINISTANOV K., Tınıstan uulu kasım, ene tilibiz, II kitep, 1931. 

TINISTANOV K.Q., Tınıstanip, kırgız tilinin morfologiyası, 5 cana 6. cıl 

sabaktarı kırgızısbas, Fgunze, 1934. 

TINISTANOV K. TINISTANOV Q., kırgız tilinin sintaksisi, 6—7—8 cıldar 

üçün . Kırgızmambas, 1936. 

Tadjiksko-russkiy slovar’, M., 1954. 

Tuvinsko-russkiy slovar’, M., 1968. 

TUMAŞEVA D. G., Hezerge tatar edebi tele morfologiese, Kazan’, 1964. 

TUMAŞEVA D. G., Yazık sibirskih tatar, Kazan’, 1968. 

UBRYATOVA E. İ., Parnıye slova v yakutskom yazıke // Yazık i mış- 

leniye,1948, № 1. 

Uzbeksko-russkiy slovar’, M., 1959. 

UMETALIYEVA B., İmya prilagatel’noye v sovremennom 

kirgizskom yazıke: Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk, M., 1953. 

FAZILOV E. İ., Starouzbekskiy yazık//Horezmiyskiye pamyatniki 

XIV veka. T. I., Taşkent, 1966. 

HABIÇEV M. A., Karaçayevo-balkarskoye 'imennoye slovoobrazova- 

niye, Çerkessk, 1971.

HABIÇEV M. A., İmennoye slovoobrazovaniye i formoobrazovaniye 

v kumanskih yazıkah, M., 1989. 

M., L., 1954. 

Hakassko-russkiy slovar’, M., 1953. 

HARITONOV L. N., Tipı glagol’noy osnovı v yakutskom yazıke, 

HASENOVA A., Kazak tilindegi -la//le- affiksti tuındı tubir 

etistikter, Almatı, 1957. 

TSİNTSİUS V. İ., K etimologii altayskih terminov rodstva//Oçerki 

sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, L., 1972. 

ÇEÇEYBAYEVA N. O., Kırgız tilindegi san atooçtor, Frunze, 1978. 

ÇIKOBAVA Arv. S. Opisaniye sistemı yazıka i printsip gomogen- 

nosti // Voprosı yazıkoznaniya,1981, № 4. 

ŞANIYAZOV K. Ş., K etniçeskoy istorii uzbekskogo naroda, Taşkent, 1974. 

ŞANSKIY N. M., Printsipı postroyeniya russkogo etimologiçeskogo 

slovarya slovoobrazovatel’no-istoriçeskogo haraktera// Voprosı 

yazıkoznaniya, 1959, № 5. 

ŞUKUROV J. Ş., Kırgız tilindegi tataal sözdör, Frunze, 1955. 

Ş’ERBAK L. V., İzbrannıye rabotı po russkomu yazıku, M., 1957. 

Ş’ERBAK A. M. Ob altayskoy gipoteze v yazıkoznanii // Voprosı 

yazıkoznaniya,1959, № 6. 

Ş’ERBAK A. M., Nazvaniya domaşnih i dikih jivotnıh v tyurkskih 

yazıkah // İstoriçeskoye razvitiye leksiki tyurkskih yazıkov, M., 1961. 

Ş’ERBAK A. M., Grammatika starouzbekskogo yazıka, M., L. 

Ş’ERBAK A. M., O haraktere leksiçeskih vzaimosvyazey tyurkskih, 

mongol’skih i tunguso-man’çurskih yazıkov//Voprosı yazıkoznaniya, 

1966, № 3. 

1970. 

Ş’ERBAK A. M., Sravnitel’naya fonetika tyurkskih yazıkov, İzd-vo L., 

Ş’ERBAK A. M., Eş’yo raz k voprosu o rekonstruktsii tyurskogo 

arhetipa anlautnıh j - dZ ~ Z —S.— s ~ s// Sovetskaya tyurkologiya, 1974, № 4.

Ş’ERBAK A. M., Metodı i zadaçi etimologiçeskogo issledovaniya 

affiksal’nıh morfem v tyurkskih yazıkah // Sovetskaya tyurkologiya, 1975. № 4. 

Ş’ERBAK A. M., Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih 

yazıkov (imya),L., 1977. 

Ş’ERBAK A. M., Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih 

yazıkov (glagol), L., 1981. 

ISKAKOV A., Kazırgı kazak tili, Morfologiya, Almatı, 1974. 

YUDAHİN K. K., Kirgizsko-russkiy slovar’, Predislovie, M., 1940. 

YUDAHİN K. K., Klassifikatsiya kirgizskih dialektov // Pervaya nauçnaya 

sessiya AN Kirg., SSR., Frunze, 1955. 

YUDAHİN K. K., Kirgizsko-russkiy slovar’, M., 1965. 

YULDAŞEV A. A., Sistema slovoobrazovaniya i spryajeniya glagola 

v başkirskom yazıke, M., 1958. 

YUNUSALIYEV B. M., Sintaksiçeskiy sposob obrazovaniya kornevıh 

slov // Trudı İYaL, Vıp. V. Frunze, 1956. 

YUNUSALIYEV B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959. 

YUNUSALIYEV B. M., Kırgız dialektologiyası, Frunze, 1971.

YAPIM EKLERİ 

Kelime Yapımı Nedir? 

Bir dildeki kelimelerin morfosemantiğini araştırmak için o dilde mevcut olan 

kelimelerin kökünün nereden geldiğini, onlara gelen ekleri ve o eklerdeki anlam 

özellikleri, o kelimenin diğer kelimelerle bağdaştığı durumlara önem vermek gerekir. 

Dilbilimin bu problemleri ortaya koyduğu bölümüne kelime yapımı denir 72 . 

Kelime yapımı incelenmedikçe morfolojinin sırlarını, inceliklerini, çeşitli 

kurallarını öğrenmek mümkün değildir. 

Türk lehçelerindeki kelimeleri sisteme koyma bağlamındaki ilk kaynakların 

yazarları, Hint-Avrupa dil ailesinin dil modelinden yararlanmışlardır. Çünkü o 

dönemlerde Kaşgarlı Mahmud veya Yusuf Has Hacib Balasagunlu’nun eserleri daha 

ortaya çıkmamıştı. Yoksa Türkçe bazı morfolojik kalıplar tâ o zamanlarda Kaşgarlı 

Mahmud’un ‘Divanı’nda gösterilmişti. 

19. yüzyılın başlarına ait olan İ. GIGANOV ve M. KAZEMBEK’in Türk- 

Tatar lehçeleri üzerine hazırladıkları eserlerinde Türkçe’deki bazı ekler verilmiştir. 

Buna benzer çalışmaları Altay misyonerleri olan İLMINSKI ve VERBITSKI de 

yürütmüşlerdi. 

Bunlardan sonra araştırma alanları genişlemiş, eklerle ilgili çalışmalara ilgi 

duyulmaya başlanmıştır. 

19. yüzyılın en önemli şaheserlerinden biri olarak O. BÖTLINK’in ‘Yakutça 

Hakkında 73 ’ adlı eseri sayılmaktadır. Çünkü bu eserin III. bölümünde tamamıyla 

ekler üzerine hazırlanıp Türkçe’deki 100’den fazla ekin anlamı ortaya konulmuştur. 

Sayı bakımından bu kadar çok ek saymasıyla O. BÖTLINK, döneminin örnek eserini 

yazmıştır. 

19. yüzyılın son çeyreğinde bulunan Orhun-Yenisey yazıtları Türkoloji 

alanının ileri gitmesini sağlayan lokomotif haline gelmiştir. Döneminin en iyi kaynak 

eserleri W. W. RADLOFF, P. M. MELIORANSKI, N. F. KATANOV’ların 

kalemlerine aittir. Çalışmalarında yazarlar sadece ekleri saymakla yetinmeyip onların 

kullanıldığı çevreleri araştırmışlardır. 

72 Oruzbayeva, B. Ö., Slovoobrazavaniye v kirgizkom yazike, Frunze, İlim, 1964, 3-26. sayfalar. 

73 Bötlink, O., Über die Sprache der Jakuten, (Almanca) SPb., 1848-1851.

Tüm bu girişimlerin yeni bir başlangıç safhası olarak Sovyet Türkolojisi 

sayılır. Bu zamanlardan itibaren küçük halkların dili araştırılmaya başlandı, her 

milletin kendi yazısı çıkarıldı, geniş çapta kitle iletişim araçlarında işlenmeye hak 

kazanıldı 74 . Bu dillerde ders kitapları, programlar, gramer kitapları, sözlükler 

hazırlanmaya başladı. Bu durum, onların dilindeki kelime yapımı da özel bir önem 

kazanmış demektir. 

Sovyet yönetiminin ilk 1925-1930 yılında yazılan bilimsel kaynaklar ve 

araştırmaları A. Ya. SAMOYLOVIÇ 75 , V. A. GORDLEVSKIY 76 , N. K. 

DMITRIYEVSKIY 77 , N. P. DIRENKOVA 78 , K. K.YUDAHİN 79 , A. N. 

KONONOV 80 , N. A. BASKAKOV 81 , A. K. BOROVKOV 82 , M. V. NASILOV 83 , V. 

V. REŞETOV 84 , İ. A. BATMANOV 85 , L. N. HARITONOV 86 gibi büyük 

Türkologlar yürütmüşlerdi. Yabancı bilim adamlarından ise W. BANG, K. 

BROCKELMANN, İ. G. RAMSTEDT, M. RASANEN, A. ZAYONÇKOVSKI, J. 

DENY, V. KOTVIÇ’in çalışmalarını görmek mümkündür. 

Yabancı ülkelerde yayınlanan Philologia Türcic de Fundamenta (Türk 

Filolojisinin Temelleri) 87 adlı çalışmanın Türkoloji’de özel bir yeri vardır. Bu 

çalışmada Türk dillerinin tasnifi, eski ve yeni Türk dilleri hakkında kaynaklar 

verilmiştir. Ancak bu eserin çevresinde bazı sorun ve tartışmalar yaşanmasına karşın 

eser yabancı ülkelerde hazırlanan en iyi eserlerden biri olarak önemini korumaktadır. 

Yapısı ve anlamı itibariyle ‘Yazıki narodov mira (Dünya Halklarının Dili)’ serisine 

benzemektedir. 

Kardeş dillerin kelime yapımındaki önemli eserleri Türkiye’nin dilbilimcileri 

tarafından neşredilmiştir. Bu sorun Türkiye dil bilimcilerince hep gündemde 

74 Radloff, V.V., Obraztsı narodnoy literaturı severnıh tyurskih naradov, 5 cilt, SPb.,1885. 

75 Samoyloviç, A. Ya.,Kratkaya uçebnaya grammatika osmankoo-turetskogo yazıka, L., 1925. 

76 Gordlevskiy, V. A., Grammatika turetskogo yazıka, L., 1928. 

77 Dmitriyevskiy, N. K., Garmmatika başkirskogo yazıka, M. 1948. 

78 Dırenkova, N. P., Grammatika oyrotskogo yazıka, Abakan, 1940. 

79 Yudahin, K. K., Kirgizko-russkiy slovar’, M. 1940. 

80 Kononov, A. N., Grammatika spvremennogo turetskogo literaturnogo yazıka,.M., L., 1956. 

81 Baskakov, N. A., Nogayskiy yazık i yego dialekte, M. 1940. 

82 Borovkov, A. K., Uzbekskiy literaturnıy yazık v period, 1905-1917 gg. 

83 Nasilov, M. V., Grammatika uygurskogo yazıka, M., 1940. 

84 Reşetov, V. V., Uzbeykis yazık, Taşkent, 1959. 

85 Batmanov, İ. A., Grammatika kirgizkogo yazıka, vıp I-II-III Kazan’-Frunze, 1939-1940. 

86 Haritonov, L. N., Tipı glagolnoy osnovı v yakutskom yazıke, M., L., 1954. 

87 Wiesbaden gomus rimus MCMLIX (Almanca 1 cilt), 1959.

olagelmiştir desek yanılmayız. Bilim adamlarından dili bütünüyle araştırmaya çalışan 

J. DENY 88 , T. BANGUOĞLU; kelime yapımı ile ilgili araştırma yapanlarsa A. 

EMRE 89 , B. ATALAY, T. BANGUOĞLU 90 , O. DEMIRCAN 91 , S. ÖZEL 92 , V. 

HATIBOĞLU 93 olmuştur. 

Kelime yapımı problemi, Sovyet Türkolojisi tarafından XX. yüzyılın ikinci 

yarısından başlayarak N. K. DMITRIYEV, N. K. BASKAKOV, A. N. KONONOV, 

A. GULYAMOV ve E. V. SEVORTYAN tarafından büyük bir ilgi görmüştür. 

Türkçe’deki kelime yapımı sorunlarını araştırmada Rusçanın kuramsal yeterlilikleri 

etkili olmuş, çünkü çalışmalar hazırlarken yazarlar hazır yapıları kullanmışlardır. 

Genel dil bilimde dilin alanları birbiriyle sıkı ilişki içinde incelenir ve en 

önemli nokta olarak kelime yapımı ele alınır, çünkü çoğu zaman diğer alanları 

kelime yapımı kendine tabi kılar. 

Türk dillerinin gramerciliğinde klasik Rus dil bilimciliği gibi yapım ekleri 

morfolojide bakılmışsa da son zamanlarda A. GULYAMOV, E. V. SEVORTYAN, 

N. A. BASKAKOV, A. A. YULDAŞEV ve diğerleri akademisyen V. V. 

VINOGRADOV’u taklit ederek kelime yapımı problemini dilin ayrı bir özerk 

bölümü olarak saymaya başlamışlardır. Bu alanda çeşitli araştırmalar yapılıp 

makaleler, kitaplar yazılmaya başladı. Sonuç olarak Türkçe’de kelime yapımı 

problemi bir hayli incelendi. Özellikle, kelime yapısı ve tekniklerinin anlamını 

araştırmada tanınmış Türkolog N. K. DMITRIYEV’in ‘Grammatika başkirskogo 

yazıka (Başkurtça’nın Grameri)’ adlı eseri büyük önem kazanmıştır. Kelime 

yapımıyla ilgili yapılan çalışmalardan S. CAFAROF ve E. V. SEVORTYAN’ın 

Azerice, A. GULYAMOV’un Özbekçe, L. N. HARITONOV ve N. K. 

ANTONOV’un Yakutça, T. M. GARIPOV ve A. A. YULDAŞEV’in Başkurtça, A. 

K. HASENOVA, A. İSHAKOV, A. İBATOV’un Kazakça, B. M. YUNUSALİYEV, 

B. ORUZBAYEVA, S. KUDAYBERGENOV’un Kırgızca, N. A. BASKAKOV’un 

Karakalpakça, A. N. KONONOV’un Özbekçe ve Türkiye Türkçesi üzerine 

yazdıkları daha çok önem kazanmıştır. 

88 Deny, J., Garamaire dela lanküa turkiue (dialecte osmanli), Paris, 1920 

89 Emre, A., Türkçede İsim Temelleri, İstanbul, 1943. 

90 Banguoğlu, T., Türkçenin Garameri, Ankara, 1990. 

91 Demircan, O., Türkiye Türkçesinde Kök Ek Bilimleri, Ankara, 1977. 

92 Özel, S., Türkiye Türkçesinde Sözcik Türetme ve Biriktirme, Ankara, 1977. 

93 Hatiboğlu, V., Türkçenin Ekleri, Ankara, 1974.

Bu çalışmaların çoğunluğunda kelime yapımının morfolojik yolları ve yapım 

ekleri incelenmiştir. Eklerle ilgili olarak eski ve yeni dillerin arasındaki ilişkiler 

tamamıyla belirlenememiş, farklılıklar hakkında tartışmalar süregelmiştir. 

Yabancı Türkologlardan ise Fin bilim adamı G. İ. RAMSTEDT, Alman bilim 

adamları W. BANG, K. BROKKELMANN, A. GABEN, Polonyalı bilim adamları 

V. KOTVIÇ, A. ZAYONÇKOVSKI, Macar bilim adamı J. NEMETH, Fransız bilim 

adamı J. DENY, Türkiye bilim adamları A. EMRE, B. ATALAY’ın Türkoloji’ye 

büyük katkısı olduğunu söylememiz gerekir. Yazılan eserlerin birincileri Türkçe’deki 

ekler üzerine (örneğin, G. İ. RAMSTEDT ‘Altay Dilbilimciliği’ne Giriş’, V. 

KOTVIÇ ‘Altay Dilleri Üzerine İncelemeler’, A. ZAYONÇKOVSKI ‘Türk 

Dillerindeki Kök Yapısı Sorunu Üzerine’ makalesi, A. EMRE ‘Türkçe’de İsim 

Temelleri’) olmuşken diğerleri belli bir lehçe veya o lehçenin bazı dil olayları 

üzerine (J. DENY, J. NEMETH, A. GABEN) incelemeler yapmışlardır. Çalışmaların 

bazılarında çeşitli yanılgılar, gerekli argümanı olmayan yorumlar yapıldığı 

görülmektedir. Örneğin, G. İ. RAMSTEDT’in ‘Altay Dilbilimciliği’ne Giriş’ 

kitabının Rusça’ya çevirisinde N. A. BASKAKOV ve G. D. SANCEYEV’ler bu 

sorunu dile getirmişlerdir. 

Çeşitli Türk lehçelerindeki kelime yapımı özelliklerini araştıran bilim 

adamları (N. K. DMITRIYEV, E. V. SEVORTYAN, A. G. GULYAMOV, N. A. 

BASKAKOV vb.) dildeki canlı biçimler ile az kullanılan ekler arasındaki ilişkilere, 

bunların anlamındaki paralellik ve sesteşlik olaylarına dokunarak kelime yapımının 

her dilin kendi kuralına göre geliştiğini gösterirler. Kelime yapımı problemini derin 

olarak araştırıp bilimsel bağlamda çözümlenmesi için katkı sağlayan araştırmacılar 

olarak E. V. SEVORTYAN, M. A. HABIÇEV ve F. A. GANIYEV, A. İBATOV’u 

söylemek gerekir. 

Kırgız dilbiliminde kelime yapımı üzerine Kasım TINISTANOV ‘kurandılar 

(yapım ekleri)’ terimiyle ilk kez durmuş ve bazı ekler hakkında az çok bilgi 

vermiştir 94 . Eklerle ilgili kullandığı terimleri son zamanlara kadar okul ders 

kitaplarında kullanıla gelmiştir. 

94 Tınıstan Uulu, K., Ene tilimiz, Kırgızistan Memleket Basması, 1928. 18-20-22. sayfalar.

Kırgızcadaki kelime yapımı ve yapım ekleri hakkındaki geniş bilgiyi İ. A. 

BATMANOV’un ‘Kırgızca’nın Grameri’ adlı kitabından edinmekteyiz 95 . 

1950 yıllarında dil üzerine yapılan büyük konferanslardan sonra Kırgızca’nın 

grameri hakkında çeşitli monografiler yazma hız kazanmıştır. O dönemden 

başlayarak kelime türleri üzerine bir takım incelemeler, yüksek öğretim kurumları 

için morfoloji ders kitapları yazılmıştır. Ağızları araştıran diyalektolojik çalışmalara 

önem verilmiştir. 

Daha sonra Prof. Dr. B. M. YUNUSALİYEV tarafından köklerin 

gelişmesiyle ilgili olarak kelime yapımı sürecinin dilimizdeki biçimlerini ayrı bir 

plânda karşılaştırmalı usullerle derin bir şekilde işlenmiştir 96 . Bu eserdeki kelime 

yapımı sorunu, bilimsel kuramları ve sebepleri Kırgız dilibiliminde ilk kez dile 

getirilmiştir. 

Ancak, Türkçe’de ve ona giren Kırgızcada da kelime yapımı sadece yapım 

ekleriyle gerçekleşmez. Kelimeler, çeşitli ikilemeler, birleşik yapılar ve bazı 

kalıplaşmış kelimelerden de yapılmaktadır. 

Kelime yapımının ikinci yolu, söz dizimsel veya analitik yol olarak adlandılır. 

Burada iki veya birkaç sözcüğün kalıplaşmış biçimleri bir kavramı ortaya koyar. Bu 

tür sözcüklere bileşik kelimeler, ikilemeler, kısaltmalar girer. 

Birleşik kelimeler hakkında kuramsal bakış açıları N. K. DMITRIYEV’in 

‘Başkurtça’nın Grameri’, N. A. BASKAKOV’un ‘Karakalpakça (II. kitap) ve A. N. 

KONONOV’un ‘Çağdaş Türk Edebi Dili Grameri’ ve ‘Çağdaş Özbek Edebi Dili 

Grameri’ adlı eserlerinde bulunmaktadır. 

Bunlardan ayrı olarak Türkçe’deki birleşik kelimeler A. KAYDAROV, S. 

MURATOV, B. MADALIYEV, N. ABDURAHMANOV, A. HODJAYEV, E. İ. 

UBRYATOVA, T. GARIPOV, A. A. YULDAŞEV, L. LEBEDEVA tarafından da 

çeşitli monografilerde incelenmiştir. 

Kırgızcada ise birleşik kelimelerle ilgili ilk eserleri D. ŞÜKÜROV 97 ., B. 

YUNUSALİYEV 98 ve K. DIYKANOV 99 vermişlerdir 

95 

Batmanov, İ. A., Kirgizkaya garammatika, Frunze, 1939, 1940. 

96 

Prof. Dr. Yunusaliyev, B. M., Kirgizkaya leksikologiya, Furnze, 1959. 

97 

Şükürov, D., Kırgız tilindegi tatal sözdör, Frunze, 1955. 

98 

Yunusaliyev, B., Sintasiçeskiy suposob obrazovaniya kornevıh slov’. Trudı İYAL, Vıp 4, Frunze, 

1956.

Kelime yapımında ses yöntemi veya fonolojik kaynaşma olayı ancak son 

zamanlarda (E. V. SEVORTYAN, A. N. KONONOV, F. GANIYEV, E. 

KACIBEKOV, A. T. KAYDAROV tarafından) ortaya çıkmaya başlamıştır. Dil 

olayının bu türünün Türkçe’nin kelime yapımında geniş ölçüde kullanıldığı, tarihsel 

sözcüklerin yapımında görüldüğü bilinmeye başlandı. 

A. N. KONONOV, bu olayı değerlendirmek için önce terimin kendisini 

açıklamaya çalışmış, açıklamasında E. SEPIR, J. MARUSO, G. İ. RAMSTEDT, A. 

A. REFORMATSKIY, W. W. RADLOFF’un görüşlerini ortaya koyarak, ‘Ses 

yöntemiyle kelime yapımı, morfemlerin birleşmesidir.’ demiştir 100 . 

Kanıt olarak Türkçe’nin çıkışından gelen iki veya daha çok morfemlerin iç 

içe girerek birleşik ekleri oluşturduğunu gösterir. Örneğin, kele turur, ala yoru, at 

birlan > -dı > -t, alıyor > -la gibi eklerin ortaya çıkması gösterilebilir. 

Günümüzde bir ek olarak karşımıza çıkan –dık, -gan // -gın, -çin (G. İ. 

Ramstedt), -mış, -lık (V. Kotviç) eklerinin geçmişte iki morfemden oluştuğu üzerine 

fikirler vardır. 

Kelime yapımının önde gelen yollarından biri de morfolojik (ekleme) 

yöntem’dir. Burada kelimeler yapım ekleriyle meydana gelir. Türkçe’nin yapım 

ekleri olarak 200’den fazla ek sayılır. 

1) Ekleme, kelimenin ek alarak değişmesidir. Burada çeşitli leksikolojik 

gramer anlamları ortaya çıkar. Diğer bir deyişle, yeni bir kavram ortaya 

çıkar. 

2) Herhangi bir eke ait olan ses olguları dilin genel yapısına göre oluşur. 

3) Bazı eklerin etimolojisinde eskiden bütün bir kelime olduğu görülebilir. 

4) Yapım ekleri, kelimelerin türlerine göre bölünmesini sağlayan bir araçtır. 

Çünkü her kelime türüne ait olan yapım ekleri vardır. Bu ekler: 

Ekleri genel olarak üç boyutta incelemek mümkündür: a) Yapım Ekleri; b) 

Çekim Ekleri; c) Biçim Ekleri. (ıktaşuu, kıyışuu, eerçişüü vb.) 

5) Yapım eklerinin kendi başlarına semantik anlamı yoktur. Ancak eklendiği 

kelimelere yeni anlamlar katar. 

99 

Dıykanov, K., İmena suşestivitelnıye v kirgizkom yazıke, Frunze, 1955. 

100 

Kononov, A. N., O fuzii v tyurskih yazıka // Struktura i istoriya tyurskih yazıkov, 108-120. 

sayfalar.

6) Eklerin dilin gelişme tarihine göre anlamı daralabilir veya genişleyebilir 

buna göre eklerin sayısı ve anlam genişlikleri değişebilir. 

7) Bazı yapım ekleri kullanım sıklığı bakımından çekim ekleriyle eşit 

düzeyde kıllanılabilir. (-çı, -lık, -lu vb.) 

8) Bazı yapım ekleri bir sözcüğün bir kelime türünden başka bir kelime 

türüne geçmesini sağlar. (-luu, -lık, -gay vb.) 

Kelime Yapımı ve Özellikleri 

Bilindiği gibi, kelimeler sadece morfolojik yöntemle değil, söz dizimsel 

yöntemle de üretilir. Buna göre morfolojik unsurlar, kelime yapımının küçük bir dalı 

olarak da değerlendirilebilir. 

Yapım eklerinin çekim ve biçim eklerinden farklılıkları aşağıdaki gibidir: 

1) Yapım ekleri, dilde kelime yapan eklerdir. 

2) Yapım ekleri, çekim eklerinden sayı bakımından çoktur. Özellikle, yapım 

eklerini artzamanlı olarak değerlendirdiğimiz zaman o dilin eşzamanlı 

halinden baya artar. 

3) Yapım eklerinin yapısı ve görevleri sabittir. 

4) Yapım eklerinin kendi başına ayrı bir anlamı yoktur. Ancak çekim eklerinden 

farklı olarak kendisi eklendiği köke yeni anlam kazandırır. 

5) Yapım eklerinin kullanım alanı, sıklığı bir oranda değildir. Bazıları çok işlek 

olarak kullanılırken, diğerleri pek az kullanılmaktadır. Üçüncüleri ise 

tamamıyla dilin artzamanlı kısmında etimolojik olarak kalmıştır. 

6) Yeni kelimelerin yapımında dilin iç kaynakları veya önceden mevcut olan 

kelimelere yeni anlamlar kazandırma yöntemleri kullanılır. Bu durum, dildeki 

çokanlamlılığı ortaya koyar. 

7) Dildeki bazı kavramlar ise cümlede başka kelimeyle bağdaşmasına göre yeni 

bir anlam kazanır. Bu durum, yeni bir kavramın söz dizimsel yoldan 

çıkmasını gösterir. 

8) Yapım ekleri, kökün hemen arkasından gelen eklerdir. 

9) Kendi başına anlamı olmadığı için yapım eklerinde vurgu, tonlanma, 

leksikolojik anlam bulunmaz. Ancak buna göre yapım eklerine vurgusuz

demek yanlıştır. Diğer bir deyişle, Türkçe’deki vurgu değişken olduğundan 

dolayı sonra gelen eklerdeki ünlülere doğru kayar. Sonuç olarak yapım 

eklerinin vurgusu olduğu görünür. 

10) Ekler yapısı bakımından sadece bir ünlü veya çeşitli hecelerden oluşur: -ünlü, 

-ünlü+ünsüz, -ünlü+ünsüz+ünlü, -ünsüz+ünlü+ünsüz, 

-ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, -ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz, 

- ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü, -ünlü+ünsüz+ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü+ünsüz, vb 101 . 

11) Yeni kelime yapımı gerekçesiyle ekler, kökten sonra kendi yerine göre 

dizilebilir. 

12) Yapım eklerinin semantik anlamı, gramer anlamından daha dardır. 

13) Eklerin kullanım sıklığı eşit düzeyde değildir. Bazı ekler çok işlek 

kullanılırken bazıları da az kullanılır veya istisnaî kelimelerde örnekleri 

görülür. 

Yapım eklerinin üstlendiği görev ve anlam özelliklerine girmeden önce onların 

hangi yollarla ortaya çıktığı, kaynakları üzerine duralım. 

Yapım eklerinin bir grubu ayrı bir kelimeden ortaya çıkmıştır. Bu görüşü 

kanıtlamak için menen (ile), cana (ve), kiyin (sonra), çeyin (kadar), deyin (değin)) 

gibi edat ve bağlaçları incelenebilir 102 . Bir de bunlara ek olarak Türkçe’deki çeşitli 

yardımcı fiilleri hatırlayacak olursak onların çoğu zaten asıl fiile eklenerek ona çeşitli 

dinamikler, tarzlar, ek anlamlar kazandırır. 

Eskiden bir bütün kelime halindeyken sonradan ek veya edata dönüşenlerin 

örnekleri olarak çeyin < çek+ın; turur>tur>-dır>-dı>-t veya 

erur>erdi>edi//ede//ele>-la gösterilebilir 103 . Ancak bu durum, her ekin bir kökten 

geldiği düşüncesini doğurmaz. 

Tersine, çoğu ekin çıkış sebepleri dildeki bambaşka olgulara dayandığını 

söyleyebiliriz. Örneğin, toplumdaki gelişmeler, çeşitli ilerlemeler dilde de kendi 

varlıklarını yansıtır ve yeni gelişmeleri ister. Gereksinimleri yerine getirmek için bir 

millet, dilinde çeşitli arayış içinde olur. Sonuç olarak gramer araçları başka yollarla 

ortaya çıkmaya başlar. 

101 

Oruzbayeva, B. Ö., Slavobrazovaniye v kirgizkom yazıke, 61. sayfa 

102 

A.g.e. 59. sayfa. 

103 

Radlov, V. V., Die Jakutiscihe Sprache in Jihrem Verhaldnisse zu dem Türk Sprachen SPb., 

1908, 22. sayfa.

Bunun örnekleri aşağıdaki gibidir: 

1) Bir ekin çeşitli görevleri yerine getiren birkaç eke ayrılması. Ör.: -çak // -çık 

ve –ça // -çı; -gaç // -gıç ve –gı // -ga. 

2) İki ekin birleşmesiyle yeni bir anlam taşıyan ekler: -ındı

3) Yeni kelimenin metatez, protez, paralellik gibi özelliklerinin olması; kök ve 

eklere ayrılma imkanının olması. 

4) Herhangi ses bileşiminin, kendi başına gramer kuralı olabilmesi için o dilin 

ses olaylarına tabi olması gerekir. 

Yapım eklerinde benzerliklere çok sık rastlanmaktadır. Bu durum, yapım 

eklerin pek çok olduğunu ve dilin tarihsel gelişmesiyle birlikte eklerinde aynı 

gelişmeyi gösterip değişimlere uğradığını gösterir. Bazen birkaç ekin benzer veya 

yakın anlamdaki kelimeleri yaptığı tespit edilir. Örneğin, -gay // -mak // -sın ekleri: al 

turmak, al tursun, al turgay; -may // -mak ekleri: barmay boldum, barmak boldum, 

vb. 

Bir de dilimizde birçok sesteş ek vardır. Örneğin, Moğolca kelimelerle 

birlikte gelen –ga (kemege, bosogo) eki, Kırgızcadaki yönelme durumunun –ga ekine 

sesteş olmaktadır. Küçültme eki olan –ça (kudaça, moyunça) eki, zarf yapan –ça 

(kırgızça, orusça) ve emir kipinin –ça (kurça-, çarça-) ekine sesteş olmaktadır. 

Bunun gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. 

Dilimizdeki her ekin ayrı ayrı açıklanmasına geçmeden önce onların 

araştırmalardaki sistemi üzerine kısaca değinmek gerekir. 

1) Klasik kaynaklarda yapım ekleri, kelime türlerinin içinde değerlendirilir. 

Burada onlar işleklik durumuna göre sıralanır, ilk önce en çok kullanılan 

ekler verilerek sonra az kullanılan eklere doğru yerleştirirler. 

2) Kelime yapımı üzerine yazılan kitaplarda yukarıdaki sistem geçerli olup bir 

de ek olarak eklerdeki çeşitli anlamlar, başka eklerle olan ilişkisi geniş bir 

biçimde verilir. 

3) Bazı araştırmalarda, örneğin Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu’nun ‘Türkçe’nin 

Ekleri’ (Ankara, 1974) kitabında ekler, yapım veya çekim oldukları 

gösterilmeden sadece alfabetik bir şekilde dizilmiştir. 

4) Araştırmaların çoğunda kelime türleri incelenirken yardımcı olarak da yapım 

eklerine kısaca değinirler. 

5) Araştırmaların birçoğu da belli bir ek üzerine yapılmıştır. Burada 

araştırılmakta olan ekin o dildeki ve kardeş lehçelerdeki durumudur.

Bizce ise dildeki her bir morfemin, eşzamanlı ve artzamanlı olarak 

değerlendirmesinin gerekli olduğudur. Bir de çoğu araştırmalarda eklerin sadece 

ünsüz şeklinin verilmesi bizce yanlıştır. Örneğin, -ın veya –an değil, sadece –n; -ılda 

değil, -lda biçiminde verilmesidir. 

Kırgızcadaki Yapım Ekleri 

1) –çı (çi, çu, çü): uuçu, topçu, coyçu, karakçı, bahçı, pahtaçı 

2) –lık (luk,lik, lük tık, tik, tuk, tük, dık, dik, duk, dük): uluttuk, kolhozduk, 

birjuvaziyalık, şaymanduuluk, rayaonduk, elaralık. 

3) –alak (elek): bışalak, eselek, catalak, sugalak, cıçalak. 

4) –luu, -tuu, -duu (12 türü var): balaluu, malduu, kelişimdüü, caraşıktuu, 

kaygıluu, üylüü. 

5) –lı, -tı: Arçalı, Şilbili, Maylı-Say, Sülüktü, Sögöttü, Kürmöntü. 

6) –lı, dı,: ağaluu-inilüü, erteli-keç, erdi-katın, birdi-carım. 

7) –laş, -daş: uyalaş, catındaş, karındaş, cerdeş, sırdaş, tilekteş, kesipteş. 

8) –çıl, (-çil, çul, -çül): uykuçul, suuçul, kekçil, caançıl, oyçol. 

9) –çık (çik, çuk, çük): kölçük, balçık, kapçık, oyunçuk, mençik, togurçuk. 

10) -çak (-çek, -çok, -çök): kelinçek, kulunçak, cetkinçek, çöyçök, çakçak. 

11) –ça (-çe, -ço, -çö): kudaça, belçe, belesçe, tekçe, murça, kokoço, kızılça, 

mokoço. 

12) –çak (zaman bildirir.): boloçok, keleçek, kuurçak, cargılçak, bölçök. 

13) –çaak: erinçeek, taarınçaak, uruşçaak, kelişçeek, ürkünçöök. 

14) –çan: atçan, eşekçen, ötükçön, kalpakça, şapkeçen. 

15) -aç (-eç, -oç, -öç): kömöç, tırmooç. 

16) –tay: aketay, agatay, akcoltoy, karacoltoy, tebetey. 

17) –çar (-çer, -çor, -çör): bukaçar, tekeçer, muzooçor, ceençer, togonçor. 

18) –gıy (-gay, -kay): kudagıy, abıgıy, salagay, terskey, küngöy, deldegey. 

19) –cın (-cun, -cin, -cün): kunaacın, megecin, buurulcun. 

20) -ılga (-ilge, -ulga, -ülgö): tabılga, casalga, cörölgö, kamılga, şıralga, 

demilge. 

21) –ga (-ge, -go, -gö): bosogo, kaalga, tötögö, çıpçırga, tuutlga.

22) -ga (-ge, -go, -gö, –ka, -ke, -ko, -kö): başka, özgö, öngö, künügö, bayka, 

çünkö, çurka, karga. 

23) –maç (-meç, moç, -möç): tilmeç, carmaç, taldırmaç, kolturmaç, ayırmaç. 

24) –mar (-mer, -mor, -mör): katmar, işmer, sözmör, kakmar. 

25) -şa, -aşa (-şe, eşe, -şo, -oşo, -şö, -öşö): kireşe, çıgaşa, tiyeşe, karaşa. 

26) -ın, -an, -n: cuun, taran, asın, artın, ötün, kurçan. 

27) -ındı (-ın+dı): cugundu, sarkındı, çamındı, çayındı, urundu. 

28) -dı: karaldı, emdi, andı-berdi. 

29) -gan, -kan, ve –gana, -kana: bakan, küzön, sogın, cuurkan, cılgın, 

köbürgön. 

30) -ga ve –gan. Bargan, kelgen, okugan, kızgan, oygon, aşkan, mergekorgo, 

şıbaga. 

31) -gıç (-gu+çı): çalgı, şıpırgıç, şıpırgı, megiriç, megirgiç, kılcuuguç. 

32) -ıç: süyünüç, sagınıç, küyünüç, ökünüç, bulgaıç. 

33) -kı, -gı: keski, sülgü, iygi, taralgı, kerki, katıgı. 

34) -gı, -kı (-gi, -ki, -gu, -gü, -ku, -kü) bügünkü, bıyılkı, murdagı, cazgı, 

küzgü. 

35) -a//-ı: tütö, közö, aşa, keze, tuna. 

36) -a//-ı: çayka//çayı , toro//torgo, tarka//tara, çumu//çumku 

37) -gak//-gık>-ak//-ık>-k: işkek, kalak, bezgek, emgek. Onkok. 

38) -ım: adım, colum, arım, sogum, ılım, kölöm. 

39) -ma: kalama, katırma, sozulma, basma, çalma, erime, kaytalama. 

40) -mak: barmak, kezmek, ötmök, iymek, çakmak, kyırmak. 

41) -ış: cazış, okuş, işteş, keliş, ketiş, caylaş, soguş. 

42) -oo//öö: alto, cetöö, buroo, iç oruu, kano, tonoo, kösöö, kırçoo. 

43) -uu//-üü: baruu, kelüü, okuu, urunu, körünü, caşoo. 

44) -ıt, -t: kuut, kiyit, toyut, okot, kurut, küyüt, sarık//sarıguu. 

45) -mış: turmuş, bolmuş, kılmış, taramış, götmüş, toktomuş. 

46) -man (-man, -men, -mon, -mön): arman, tuyarman, çabarman, atarman, 

köçörman, bilerman, berarman. 

47) -gın//-kın: kaçkın, taşkın, urgun, uçkun, ötkün, etkin. 

48) -dı//-tı: caştı, caktı, cartı, ölöt.

49) -añ//-ın//-ñ: añ, oñ, kartañ, katañ, caşañ. 

50) -gılt//-ılt//-ılcın//-gılcım: kızgılt, surgult, kızıgıl// kızgılt, kıygıl, akçıl, 

kirgil. 

51) -mal//-mel//- (-mol, -möl): akcuumal, bıçmal, okumal, oromol, sınamal, 

saamal. 

52) -ay//-oy, (-öy, yey): coloy, cubay, kumay, kököy, ögöy, ögöy-kagay. 

53) -day: aybanday, seldey, güldöy, kişidey, camgıray, ittey. 

54) -sız: balasız, suusuz, eginsiz, akılsız, malsız, eesiz. 

55) -sak//-saak (-sak//saak, -sek//ceek, -cok//-cook, -sök//-söök): nımsak, 

supsak, tersek, orsok, malsak. 

56) -cı//-ımcı//-mcı: cılcı, çubalcı, tukulcı, kagacı, kuramcı, Aralcı. 

57) -nak//-anak//-nok//-nök: körnök, kabaanak, süzögön, süzögçnök, habaan. 

58) -garu (eski yönelme eki): cogoru, içgaru, tışkarı, sırtkarı. 

59) -ınçı: birinçi, beşinçi, otunçu. 

60) -nıkı: özümdükü, alardıkı, meniki, maldıkı. 

61) -ıl: keril, urul, kazıl, basıl, cabıl, ugul. 

62) -la//-le (-lo, -lö, -da, -de, -do, -dö, -ta, -te, -to, -tö): otto,atta, aşta, ıyla, 

arıkta, arkal. 

63) -sa//-sı: barsa, kelse, kaysa, içse, susa (susamak). 

64) -şa//-ça: kurça, kakşa, kepşe, küyşö. 

65) -sı: erdemsi, baatırsı, arsarsı, sursu. 

66) -gaz//-gız ve –gar//-gır (-gaz//gız, -goz, -guz, -güz, giz, -kaz//-kez, -koz, - 

köz, -kar//-kır, -kor//-kör, -ker//-kir): atkaz//aktar, kutkaz, azgır, catkır, 

cipkir, kıykır, çakırkömkör, aktar. 

67) -gız//-gaz, ız//-iz: tamız, tirgiz, toyguz, emgiz//emiz, agız. 

68) -ır//-ar (Geniş zaman eki gibi değildir.): kubar, çömör, tünör, kızar, caltar, 

özöör. 

69) -ra//-rı: maara, möörö, sayra, momura, calbıra, kibire, kobura. 

70) -dır//-tır (-dir, -dur, -dür, -tir, -tur, -tür): cazdır, celdir, arttır, bardır, 

karaştır, kaltır, buktur. 

71) -dıra//-tıra ve –cira (

72) -kor//-korok: ümütker, ümütkör, kemenger, cemkor//cemkorok, maykor, 

malkor. 

73) -iy: diniy, ruhiy, madaniy, tarıhıy. 

74) -poz//-boz: aşpoz, ilimpoz, komarpoz, önörpoz, oyunpozışıkıboz. 

75) -keç: arabakeç, kirekeç, töökeç, kadırkeç, adılkeç. 

76) -stan: Kırgızstan, Özbekstan, Türkmönstan, Türkstan, gülüstan, görüstön. 

77) -kana: darıkana, aşkana, çaykana, kitepkana, oorukana, uykana. 

78) -dar//-ter: bardar, caradar, kirepter, kardar. 

79) -man: karman, çabarman, akılman, bilerman, berermen, alarman. 

80) -ban: bagban, çoban//çopan. 

81) -dan: çıragdan, çıgdan, çabadan, cagdan. (tüştük ağzında var.) 

82) -ma: betme-bet, közmö-köz, karama-karşı, oozmo-ooz, sözmö-söz. 

83) -mer: işmer, sözmör. 

Bu yapım ekleri haricinde Kırgızcada var olan ancak çok işlek 

olmayan ekler de vardır. Burada bu eklerden de kısaca bahsetmek 

istiyoruz. 

84) -ılık//-ilik: içilik, üçülük, begilik 

85) -gılık//gılıktuu (

95) -dar//-tar: oodar, kañtar, köñtör, añtar. (-dır ekiyele aynı görevdedir. 

cazdır.) 

96) -ooda//-uuda: iştöödö, öörçüüdö, okuuda, kaytaruuda. 

97) -sat//-söt: Sadece körsöt kelimesinde görülür. 

98) –sın (

122) –bal ve –bı//-bu: kurbu//kurbaldaş. 

123) –oon: taloon, caloon. 

124) –kıloon: dıñkıloon (sadece bu kelimede kullanılır.). 

125) –pal//-pöl: tüspöl (sadece bu kelimed ekullanılır.). 

126) –bır/-bar: albır, calbırt, calbar,. 

127) –şır//-şar: tapşır, takşer, teñşer. 

128) –ool//-uul: karool, çabuul, cortuul. 

129) –gool//-kööl: toskool, ötkööl. 

130) –gır (-mır, -mur): camgır (sadece bu kelimede görülür). 

131) –uu:elüü (sadece buy kelimede görülür). 

132) –dır: kimdir biröö, alda-kimdir. 

133) –y//-yı: atayı. 

134) –at//-ıt ve –tı: kaşat, koktu-kolot. 

135) –pak//-pok ve –pay//-poy: torpok (bir yaştan büyük inek). 

136) –ma: karma, kama. 

137) –şıt//çıt: kapşıt veya kapçıt, karçıga. 

138) –tal: kaptal (sadece bu kelimede görülür). 

139) –ay: kumay. 

140) –ka: zooka. 

141) –a: cana, ötö, koşo bar, koşo ket, toltura. 

142) –çı: aaçı//-aarçı, telçi, 

143) –mır//-mir: telmir. 

144) –al//-ıl: aral. 

145) –mıl//-mul ve –mal//-mol: oymul, bolcomol. 

146) –ap//-op: çalap (ancak bu birleşik kelime de olabilir. Karıştırılmış su 

alamında olabilir.), tötöp, (buradaki öp zarfiil eki -ap//-ıp olabilir.). 

Diğer dillerden giren bazı yapım ekleri de vardır. Bunlardan bazı üzerinde 

ihtilaflar olmakla birlikte şu eklerin, -iy, -dar, -keç, -mer, -poz, -meç, -stan, -kana, - 

çın Arapça ve Farça’dan geldiği kabul edilmektedir. Rusçadan ise, -ov, -ova, -in, 

ina, oviç, -ovna, -yeviç, -yevna, -yeçka, -içka, -ka, -yel’ka, -çik, -ik ekleri dilimize 

girmiştir. Ayrıca Rusça aracılı ile Avrupa dilleirnde –izm eki girmiştir.

Kitapta 195 morfem üzerinde durduk. Böylece Kırgızcadaki yapım eklerini 

incelemiş olduk. Bunları incelerken de elimizden geldiğince diğer Türk dillerindeki 

benzeleri veya aynı dil ailesindeki uzak lehçelerdeki ekleri de vermeye çalıştık. 

Ancak tabiki bu alandaki işimiz bu kitapla bitmedi. Bu meseleyi ilerde daha 

derinlemesine araştırmak gerekmektedir. 

Bu mesele haricinde dilimizdeki ses değişimlerininde incelenmesi gerektiğini 

düşüyorum. Ama bu inceleme yapılırken dilimizin tarihi değişimi de dikkate alınmalı 

ona göre araştırmalar yapılmalıdır. Çinkü, “Şu anda kullandığımız yapım ekleri ile 

tarihte kullandığımız yapım ekleri arasındaki farklar nelerdir?” sorusunun cevabına 

henüz ulaşamadık. Bundan sonraki hedefimiz bu ve benzeri konuları daha 

derinlemesine araştırmaktır.

1950. 

Kitabın İkinci Bölümünde Faydalanılan Eserler 

AZIMOV, P., Turkmenskiy yazık (slovoobrazovatel’nıye affiksı), Aşhabad, 

ANTONOV, N. K., İmennoye slovoobrazovaniye v yakutskom yazıke: 

Avtoref. dis. kand. filol. nauk, L., 1952. 

1928—1950. 

AŞMARIN, N. İ., Slovar’ çuvaşskogo yazıka. Vıp, I— XVII.— Kazan’, 

AHMANOVA, O., S. Slovar’ lingvistiçeskih terminov, M., 1966. 

BAKİNOVA, G., Kırgız tilinin oş govoru, Frunze, 1956. 

BASKAKOV, N. A., Karakalpakskiy yazık, T. 1—2., M., 1951— 1952. 

BASKAKOV, N. A., Predisloviye. RAMSTEDT G. İ., Vvedeniye v altay- 

skoye yazıkoznaniye. Morfologiya//Pod red. i s predisl, N. A. BASKAKOVA, M., 

1957. 

BASKAKOV, N. A., İstoriko-tipologiçeskaya harakteristika strukturı 


BASKAKOV, N. A., Sostav leksiki karakalpakskogo yazıka i struktura 

slova//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov. T. IV. 

Leksika, M., 1962. 

BATMANOV, İ. A., Grammatika kirgizskogo yazıka, Vıp. P. İmena, Kazan’, 

1939; Vıp. III. Glagol i otglagol’nıye imena, Frunze, 1940. 

BERTAGAEV, T. A., Vnutrennyaya rekonstruktsiya i etimologiya slov v 

altayskih yazıkah// Problema obş’nosti altayskih yazıkov, L., 1971. 

BOGORODSKIY, V. A., Zakonı singarmonizma v tyurkskih yazıkah, 

Kazan’, 1927. 

BUDAGOV, L. Z., Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy, SPb., T. I. 

1869; T.P, 1871. 

BUHATIN, Bazılhan, Mongol-kazak tilderinin salıstırmalı tarihi 

grammatikası, Ölgiy, 1973. 

VINOGRADOV, V. V., Slovoobrazovaniye v yego otnoşenii k 

grammatike i leksikologii//Voprosı teorii i istorii yazıka ..., M., 1952.

VINOKUR, G. O., Zametki po russkomu slovoobrazovaniyu. İzd. AN 

SSSR. OLYA., T. V, vıp. 4., 946. 

VLADIMIRTSOV, B. Ya., Turetskiye elementı v mongol’skom yazıke, 

EVORAO, X — SPb., 1911. 

M., 1952. 

Voprosı teorii i istorii yazıka v svete trudov İ. V. Stalina po yazıkoznaniyu, 

GANIYEV, F. A., Suffiksal’noye slovoobrazovaniye v sovremennom 

tatarskom literaturnom yazıke, Kazan’, 1971. 

GARIPOV, T. M., İmennoye slovoobrazovaniye v başkirskom 

literaturnom yazıke, Ufa, 1959. 

Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazıka. Fonetika i 


Kazan’, 869. 

Grammatika altayskogo yazıka, sostavlena çlenami altayskoy missii, 

GORDLEVSKIY, V. A., Grammatika turetskogo yazıka, L., 1928. 

GULYAMOV, A. G., Problemı istoriçeskogo slovoobrazovaniya uzbekskogo 

yazıka, T. I. Affiksatsiya, Çast’ I. Slovoobrazuyuş’ie affiksı, Taşkent, 1955. 

GURIÇEVA, M. S., O zakonomernostyah v slovoobrazovanii romanskih 

yazıkov.//Voprosı yazıkoznaniya, 1954, № 1. 

DAVLETOV, S., Kırgız tilindegi taktooçtor, Frunze, 1956. 

DMİTRİYEV, N. K., Grammatika başkirskogo yazıka, M.; L., 1948. 

DMİTRİYEV, N. K., Sootvetstviye r ~ d ~ t, z ~ y//İssledovaniya po 

sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. P. Morfologiya., M., 1955. 

DMİTRİYEV, N. K., Sootvetstvye r~ z. İssledovaniya po 


DMİTRİYEV, N. K., Sootvetstviye l ~ ş//İssledovaniya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, M., 1955. 

DMİTRİYEV, N. K., Neustoyçivoye poloceniye sonornıh r, l, n v 

tyurkskih yazıkah//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih 


DMİTRİYEV, N. K., Vtoriçnıye dolgotı v tyurkskih yazıkah//İs- 

sledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika, 1955.

DMİTRİYEV, N. K., Soglasnıye s i z v tyurkskih yazıkah//İssledo-vaniya po 


DMİTRİYEV N. K., Fonetiçeskiye zakonomernosti naçala i kontsa 

tyurkskogo slova//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih 


DMİTRİYEV, N. K., Çeredovaniye glasnıh zadnego i perednego ryada v 

odnom i tom ce korne otdel’nıh tyurkskih yazıkov//İssledova-niya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, T. I. Fonetika,M., 1955. 

DIYKANOV, K., İmena suş’estvitel’nıye v kirgizskom yazıke, Frunze, 1955. 

DIRENKOVA, N. P., Grammatika oyrotskogo yazıka, Abakan, 1940. 

DIRENKOVA, N. P., Grammatika şorskogo yazıka, M., L., 1941.- 

DIRENKOVA, N. P., Grammatika hakasskogo yazıka, Abakan, 1948. 

Egorov V. G., Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka, Çeboksarı, 

1984. 

CAFAROV, S. Slovoobrazovaniye v azerbaydcanskom yazıke, Na azerb. 

yazıke),Bakü, 960. 

ZAYONÇKOVSKIY, A., Sufiks imiennei czasownikowe wjazy ku 

zochedniokaraimskim (Na pol’skom yaz.), Krakov, 1932. 

İBATOV, A. M., Sözdin morfologiyalık kurımı, Almatı, 1983. 

İSAEV, D., Kırgız tilinin grammatikası. I. bölük, Fonetika cana morfologiya, 

(6.baskı), Frunze, 1974. 

SPb., 1846. 

KAZEMBEK, M. A., Obş’aya grammatika turetsko-tatarskogo yazıka, 

KAYDAROV, A. T., O kriteriyah opredeleniya sinkretiçeskih osnov v 

tyurkskih yazıkah//İzv. AN Kaz. SSR. Seriya filol. nauk, 1977, № 3. 

KAYDAROV, A. T., KACIBEKOV E. Z., Gomogennıye korni i ih leksiko- 

grammatiçeskoye razvitiye (na primere q a~ oja)// Sovetskaya tyurkologiya, 1980, 

№ 3. 

KAYDAROV, A. T., Struktura odnoslocnıh korney i osnov v kazahskom 

yazıke, Alma-Ata, 1986.

KALUJINSKIY, S., Etimologiçeskiye issledovaniya po yakutskomu yazıku: 

dvuslojnıye osnovı, Rocznik Orientalistyczn, T. XXXIX, 22, 1977, t. X, 1 ’ , 1978; 

H ’ ; 22, 1979. 

KATANOV, N. F., Opıt issledovaniya uryanhayskogo yazıka s ukazaniyem 

glavneyşih rodstvennıh otnoşeniy yego k drugim yazıkam tyurkskogo 

nareçiya//Uç. zap. İmper. Kazanskogo Un-ta, 1899-1903, № 2, 5 —8, 10—12. 

KONONOV, A. N., Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo 

yazıka, M.; L., 1956. 

KONONOV, A. N., Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo 

yazıka, M.; L., 1960. 

KONONOV, A. N., O fuzii v tyurkskih yazıkah//Struktura i istoriya 


KONONOV, A. N., Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov 

(VII — XI vv.), L., 1980. 

KORMUŞIN, İ. V., Leksiko-grammatiçeskoye razvitiye kornya tsa v 

altayskih yazıkah//Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya, M., 1971. 

Frunze, 1957. 

Frunze, 1966. 

1976. 

KOTVIÇ, V., İssledovaniya po altayskim yazıkam, M., 1962. 

KUDAYBERGENOV, S., Podracatel’nıye slova v kirgizskom yazıke, 

KUDAYBERGENOV, S., Kırgız tilindegi mamile kategoriyası, Frunze, 1959. 

KUDAYBERGENOV, S., Kırgız tilindegi etişti casooçu kee bir müçölör, 

Kırgız tilinin grammatikası (morfologiya), Frunze, 1964. 

LEVITSKAYA, L. S., İstoriçeskaya morfologiya çuvaşskogo yazıka, M., 

LEVKOVSKAYA, K. A., O slovoobrazovanii i yego otnoşenii k gram- 

matike//Voprosı teorii i istorii yazıka, M., 1952. 

KAŞGARSKIY Mahmud (Koşgoriy), «Divan lugat-at turk», T. I, II, III, IV, 

Taşkent, 1960—1967. 

MILOSLAVSKIY, N. G., Voprosı slovoobrazovatel’nogo sinteza, M., 1980. 

MUKAMBAYEV D., Dcergetal’skiy govor kirgizskogo yazıka: Avto-ref. 

diss. kand. filol. nauk, Frunze, 1955.

MURATOV, S. N., Nekotorıye naimenovaniya suhoputnıh sredstv 

peredviceniya i ih detaley v altayskih yazıkah//Oçerki sravnitel’noy leksikologii 

altayskih yazıkov, L., 1972. 

MUSAYEV, K. M., Grammatika karaimskogo yazıka. Fonetika i 


NASILOV, M. V., Grammatika uygurskogo yazıka, M., 1940. Oyrotsko- 

russkiy slovar’, M., 1947. 

ORUZBAYEVA, B. O., Nekotorıye zametki o parnıh slovah//Trudı İYAL. 

Vıp. VIII., Frunze, 1957. 

1964. 

Frunze, 1968. 

ORUZBAYEVA, B. O., Slovoobrazovaniye v kirgizskom yazıke, Frunze, 

ORUZBAYEVA, B. O., Kırgız adabiy tilinin calpı eldik negizi cönündö, 

ORUZBAYEVA, B. O., O strukturno-morfologiçeskih osobennostyah 

kornevıh morfem tipa GS v kirgizskom yazıke//Sovetskaya tyurkologiya, 1975, 

№ 5. 

ORUZBAYEVA, B. O., Söz (slovo), Bişkek, 1994. 

PAL’MBAH A. İ., İSHAKOV F. G., Yavleniya metatezı v tuvinskom i v 

nekotorıh drugih tyurkskih yazıkah//İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike 


POKROVSKAYA, L. A., Grammatika gagauzskogo yazıka. Fonetika i 


Problema obş’nosti altayskih yazıkov, L., 1971. 

PEKARSKIY, E. K., Slovar’ yakutskogo yazıka, L., 1958. 

RADLOV, V. V., Obraztsı narodnoy literaturı severnıh tyurkskih plemen, 

T. V, SPb., 1885. 

1911. 

RADLOV, V. V., Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, T. 1— 4, SPb., 1893 — 

RAMSTEDT, G. İ., Vvedeniye v altayskoye yazıkoznaniye//Per. s ne- 

metskogo, M., 1957. 

RASSADIN, V. İ., Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom 

osveş’enii, M., 1978.

RYASENEN, M., Materialı po istoriçeskoy fonetike tyurkskih yazıkov//Per. 

s nemetsk, M., 1955. 

SARIBAYEV, Ş. Ş., Elikteüş sözdör, Almatı, 1982. 

SEVORTYAN, E. V., Affiksı glagoloobrazovaniya v azerbaydcanskom 

yazıke, M., 1962. 

SEVORTYAN, E. V., İmennoye slovoobrazovaniye v azerbaydcanskom 

yazıke, M., 1966. 

SEVORTYAN, E. V., K istoçnikam i metodam etimologiçeskih 

rekonstruktsiy//Voprosı yazıkoznaniya, 1973, № 2. 

SEVORTYAN, E. V., Slovoobrazovaniye v tyurkskih yazıkah//İssle- 

dovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskih yazıkov, T. P. Morfologiya, M., 

1956. 

SEVORTYAN, E. V., Morfologiçeskoye stroyeniye slova v svyazi s drugimi 

yego harakteristikami//Tyurkologiçeskiy sbornik, M., 1972. 

SEVORTYAN, E. V., Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. 

Obş’etyurkskiye i mectyurkskiye osnovı na glasnıye, M., 1974; Obş’etyurkskiye i 

mectyurkskiye osnovı na «B», M., 1978; Obş’etyurkskiye i mectyurkskiye osnovı na 

bukvı «V», «G» i «D», M., 1980; Obş’etyurkskiye i mectyurkskiye osnovı na bukvı 

«C», «C,», «Y» Otv. red. k.f.n. L. S. Levitskaya. M., 1989. 

Frunze, 1988. 

SEYDAKMATOV, K., Kırgız tilinin kıskaça etimologiyalık sözdügü, 

SEREBRENNIKOV, B. A., O nekotorıh problemah istoriçeskoy morfologii 

tyurkskih yazıkov//Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

SEREBRENNIKOV, B. A., GADCIYEVA N. Z., Sravnitel’no-istoriçeskaya 

grammatika tyurkskih yazıkov, Bakü, 1979. 

Sravnitel’nıy slovar’ tunguso-man’çcurskih yazıkov, L. t.1. 1975; t. P. 1977. 

Sravnitel’no-istoriçeskoye izuçeniye yazıkov raznıh semey// Teoriya 

lingvistiçeskoy rekonstruktsii, M., 1988. 

M., 1953. 

STEPANOVA, M. D., Slovoobrazovaniye sovremennogo nemetskogo yazıka, 

Struktura i istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971.

SIDIKOV, S,. Tyurko-mongol’skiye paralleli//İstoçniki formirovaniya 

tyurkskih yazıkov Sredney Azii i Yucnoy Sibiri, Frunze, 1966. 

TENIŞEV, E. R., Pereboi S/Ş v tyurkskih runiçeskih pamyatnikah//Struktura i 

istoriya tyurkskih yazıkov, M., 1971. 

TENIŞEV, E. R., Stroy salarskogo yazıka, M., 1976. 

TENIŞEV, E. R., Stroy sarıg—yugurskogo yazıka, M., 1976. 

TOMANOV, M., Kazak tilindegi bayırgı tübirlerdin kuramı turalı//İzv. 

AN Kaz. SSR. Ser. Filol, 1979, № 1. 

TINISTANOV K., Tınıstan Uulu Kasım, Ene Tilibiz (Kırgız tilindegi tıbıştardı 

cana söz bütüştörün tanıtkıs kiteb),1928, kırgızstan memleket basması. 

TINISTANOV, K., Tınıstan Uulu, Ene Tilibiz, II. Kitap 1931. 

TINISTANOV, K., K. Tınıstanup, Kırgız tilinin morfologiyası, 5-6. sınıflar 

için, Frunze, 1934. 

TUMAŞEVA, D. G., Hezerge tatar edebi tele morfologiyese, Kazan’, 1964. 

UMETALIEVA, B., İmya prilagatel’noye v sovremennom kirgizskom 

yazıke: Avtoref. diss. kand. filol. nauk, M., 1953. 

FAZILOV, E. İ., Starouzbekskiy yazık//Horezmiyskiye pamyatniki XIV 

veka. T. I., Taşkent, 1966. 

HABIÇEV, M. A., Karaçayevo-balkarskoye imennoye slovoobrazovaniye, 

Çerkessk, 1971. 

HABIÇEV, M. A., İmennoye slovoobrazovaniye i formoobrazovaniye v 

kumanskih yazıkah, M., 1989. 

1954. 

Almatı, 1957. 

HARITONOV, L. N., Tipı glagol’noy osnovı v yakutskom yazıke, M.; L., 

HASENOVA, A., Kazak tilindegi -la//-le affiksti tuındı tubir etistikter, 

TSINTSIUS, V. İ., K etimologii altayskih terminov rodstva// Oçerki 

sravnitel’noy leksikologii altayskih yazıkov, L., 1972. 

ÇEÇEYBAYEVA, N. O., Kırgız tilindegi san atooçtor, Frunze, 1978.

ŞANSKIY, N. M., Printsipı postroeniya russkogo etimologiçeskogo 

slovarya slovoobrazovatel’no-istoriçeskogo haraktera// Voprosı 

yazıkoznaniya, 1959, № 5. 

Ş’ERBAK, A. M., Grammatika starouzbekskogo yazıka, M, L. 

Ş’ERBAK, A. M., Metodı i zadaçi etimologiçeskogo issledovaniya 

affiksal’nıh morfem v tyurkskih yazıkah//Sovetskaya tyurkologiya, 1975, № 4. 

Ş’ERBAK, A. M., Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov 

(imya)—L., 1977. 

Ş’ERBAK, A. M., Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov 

(glagol), L., 1981. 

ISKAKOV, A., Kazırgı kazak tili. Morfologiya, Almatı, 1974. 

YUDAHİN, K. K., Kirgizsko-russkiy slovar’, Predisloviye, M., 1940. 

YUDAHİN, K. K., Kirgizsko-russkiy slovar’, M., 1965. 

YULDAŞEV, A. A., Sistema slovoobrazovaniya i spryaceniya glagola v 

başkirskom yazıke, M., 1958. 

1951. 

YUNUSALIYEV, B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959. 

YUNUSALIYEV, B. M., Kırgız dialektologiyası, Frunze, 1971. 

ORUZBAYEVA, B. O., Kırgız tilindegi söz casooçu affikster, Frunze, 1958. 

TODAYEVA, B. H., Grammatika sovremennogo mongol’skogo yazıka, M., 

MALOV, S. E., Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, M.; L., 1951. 

Drevnetyurkskiy slovar’, L., 1969. 

HOUTSMA, M. T., (Y. Tp. Noiyztp). Tercuman turki va arabi 

(nemets tilinde: Ein Türkische-arabischen q Lossar, Leiden, 1894. 

RADLOV, V. V., Die Jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse Zu 

dem Türkishen SPb. İmp. akad.nauk, 1908. 

BASKAKOV, N. A., Priçastiye na -dı//-tı v tyurkskih yazıkah // Trudı 

Moskovskogo instituta vostokovedeniya, № b, 1951. 

GULYAMOV, A., O suffikse «daş» v uzbekskom yazıke//sb. «Belek 

S. E. Malovu», Frunze, 1946.

VLADIMIRTSOV, B. Ya,. Sravnitel’naya grammatika mongol’skih yazıkov 

i halhasskogo nareçiya, L., 1928. 

GULYAMOV, A., K nekotorım voprosam affiksatsii v uzbekskom 

yazıke//sb. «Akademiku V. A. Gordlevskomu k ego semidesyatipyati- 

letiyu», M., 1953. 

SEREBRENNIKOV, B. A., Ob ustoyçivosti morfologiçeskoy sistemı 

yazıka//V sb. «Voprosı teorii i istorii yazıka...», M.,1952. 

Mongol’sko-russkiy slovar’, pod red. A. Luvsandendeva//Gos. izd-vo 

inostrannıh i natsional’nıh slovarey, M., 1957. 

Mongolşa-kazakşa sözdik, Ulaanbaatar, 1954. 

ORUZBAYEVA, B. O., Söz, Bişkek, 1994. 

İSHAKOV, F. G., Nekotorıye predpoloceniya o proishocdenii 

koneçnıh -t i -d v slovah ast, ust, ald, art i t.d. // Sb. Akad. Vl. Aleksandroviçu 

Gordlevskomu k yego semidesyatipyatiletiyu, M., 1953. 

EMRE A., Türkçede İsim Temelleri, Ankara, İst., 1943. 

DMİTRİYEV, N. K,. Affiks -gan v novoosmanskom yazıke, Dokladı 

Akademii nauk, V.; M., 1926. 

ORUZBAYEVA, B. O., Formı proşedşego vremeni v kirgizskom 

yazıke, Frunze, 1955. 

TENIŞEV, E. R., Grammatiçeskiy oçerk drevneuygurskogo yazıka 

po soçineniyu «Zolotoy blesk» (Rukopis’ kand. dissert.), 1957. 

KONONOV, A. N., Proishocdeniye proşedşego kategoriçeskogo 

vremeni v tyurkskih yazıkah. Tyurkologiçeskiy sbornik, № 1. M., L., 1951. 

BASKAKOV, N. A., Liçnıye i liçno-prityacatel’nıe mestoimeniya v 

karakalpakskom yazıke//Tyurkologiçeskiy sbornik, № 1, 1951. 

BLAGOVA, G. F., Harakteristika grammatiçeskogo stroya staro- 

uzbekskogo literaturnogo yazıka kontsa XV veka po «Babur-Name», Rukopis’ 

kand. dis., 1954. 

Ş’ERBAK, A. M., Grammatiçeskiy oçerk yazıka tyurkskih tekstov X—XIII 

vv. iz Vostoçnogo Turkestana, M., L., 1961.

ABDULDAYEV, E., DAVLETOV S, İMANOV A., TURSUNOV A., 

Kırgız tili//Pedinstituttardın pedagogikalık fakul’tetteri uçun okuu kitebi, 

Frunze, «Mektep», 1986. 

DAVLETOV, S, KUDAYBERGENOV S., Azırkı kırgız tili, 

Morfologiya, Frunze, «Mektep», 1980. 

DAVLETOV, S., MUKAMBAYEV C., TURUSBEKOV S., Kırgız tilinin 

grammatikası, I. bölüm//pedagogikalık okuu cayları uçun, «Mektep» basması, 

Frunze, 1968. 

KONONOV, A. N., Proishocdeniye proşedşego kategoriçeskogo 

vremeni v tyurkskih yazıkah//Tyurkologiçeskiy sbornik, № 1., M;.L., 1951. 

MELIORANSKIY, P. M., Arab-filolog o turetskom yazıke, SPb., 1900. 

MELIORANSKIY, P. M., Kratkaya grammatika kazah-kirgizskogo 

yazıka, SPb. 1894. 

BASKAKOV, N. A., İNKICEKOVA-GREKUL A. İ., Hakasskorusskiy 

slovar’, M., 1953. 

VLADIMIRTSOV, B. Ya., Sravnitel’naya grammatika 

mongol’skogo pis’mennogo yazıka i halhasskogo nareçiya. Vvedeniye i 

fonetika, L., 1929. 

DENI, J. (Grammatika turetskogo yazıka (osmanskiy dialekt), Fransızca, 

Paris, 1920. 

İSHAKOV, F. G., Çislitel’noye//İssledovaniya po sravnitel’noy 

grammatike tyurkskih yazıkov, ç. P. Morfologiya, M., 1956. 

MELIORANSKIY, P. M., Pamyatnik v çest’ Kyul’-Tegina//ZVO- 

RAO, 1889, T. 12. Vıp. 2 — 3. 

GABAIN, A. von., Alttürkishe Grammatk mit Bibliographie, lesestü türken, 

und, Vörterverzeichen, auch Neutürkisch, Leipzip, 1950. 

BANG, W., Türkologische Briefe aus dem Berliner-Ungarischen 

Institul, Wierter Brief: Y J. Bd. VII, h. 2. V., 1927. 

KUDAYBERGENOV, S., İran tilderinen kirgen müçölör, «Mugalimder 

gazetası», 26.03.1963. № 25 (746). 

DIYKANOV, K. İmya suş’estvitel’noye v kirgizskom yazıke, Frunze, 1955.

MUKAMBAYEV C., Kırgız tilinin dialektologiyalık sözdügü, I., 

Frunze, 1972. 

CAPAROV, Ş. Kırgızskaya antroponimika, Bişkek, 1992. 

ORUZBAYEVA, B. O., DIYKANOV K., KUDAYBERGENOV S., c.b. 

Azırkı kırgız tili, II bölük. Söz türkümdörü, Frunze, 1958.

Röportaj 104 

1946 yılında Bilimler Akademisinde Dil Edebiyat Tarih Bölümü’nde mastır 

öğrencisi oldum. O günden bu günden beri de çalışıyorum. 

Özellikle Kırgız dil bilimi ve morfolojisi, terminolojisi ve leksikolojisi 

alanlarında çalışmalar yürütüyorum. Morfolojideki kelime yapımı süreçleri, bunun 

kuralları, malzemeleri, yolları hakkında yaptığım çalışmalar neticesinde 1964 yılında 

doktor oldum. Bundan sonra da terminoloji hakkında çalışmalar yaptım. Dil bilim 

teorisine uygun olarak Kırgız dilinde çalışmalar yürüttüm. Özellikle terminoloji 

sözlükleri ile ilgili birçok çalışmada bulundum. Yapılan yayınların içerisinde aktif 

olarak yer aldım. 1966’dan 1976’ya kadar Kırgız Sovyet Ansiklopedisi'ne editörlük 

yaptım. Bu süre zarfında beş altı yayın yaptık. 1976’da baş redaktör oldum. Bu süre 

zarfında birçok ortak makale yayınladık 11 yılda Kırgız Sovyet Ansiklopedisi’nin ilk 

6 cildini ve sadece Kırgızistan’a ait olan ek iki cildini yayınladık. Bunlar haricinde 

bir ciltte indeks yayınladık. Sovyetskiy Entsiklopediçeskiy Slovar’ı 4 büyük cilt 

halinde Kırgızcaya cevirdik. Buna Kırgızistanla ilgili materyalleri de ekledik. Yine 

bu süre zarfında Ansiklopedik Coğrafya Sözlük’ü ve Hayvanlar Ansiklopedisi’ni 

Kırgızcaya çevirdik. Bundan sonra ise Kırgızistan’ın her bir bölgesi adına çıkarılan 

ansiklopedik sözlükleri yayınladık. 

Yeni sözlüklerden Kırgızca Sözlüğü’nün editörlüğünü yaparak düzene 

koyduk. Diğer dilcilerin de desteği ile bu sözlüğü tekrar düzenleyip yayınladık. 

Bundan sonra Yabancı Dillerden Alınmış Kelimeler kitabına giriş sözü yazdım ve 

editör yapıp yayınladım. 

Bundan sonra milli dil meselesi ile ilgilenmeye başladım. Kırgız diline 

devlet statüsü verilmesi konusunda MUSAYEV K. ile birlikte devlet birimlerine 

sunulmak üzere kanun teklifi hazırladık ve devletin ilgili birimlerine sunduk. Bu 

teklifimiz 29 Eylü 1989 meclis tarafından onaylandı. Bağımsızlıkla birlikte 2004’ün 

Nisan ayında daha önce meclisten geçen teklifimiz genişletilerek meclis tarafından 

tekrar kabul edildi. 

104 05.07.2007.

Bizim yapmış olduğumuz en önemli çalışmalardan biri de Akademiyalık 

Grammatika’dır. Kırgız grameri ile ilgili teklifimiz yönetim tarafından önemli 

bulundu ve bize devlet yüksek şeref ödülü verildi. 1963’te ise Kırgız Dilinin Grameri 

ve Bunun İçinden Özellikle Morfoloji adlı eserimiz yayınlandı. Bu eser yüksek 

eğitim kurumları için hazırlanmıştır. Eserde dilbilgisi kuralları ve kelime grupları yer 

almaktadır. Bu eseri 1980 yılında ben tekrar kontrol ettim ayrıca eser daha sonra 

Rusçaya çevrildi. 

Bağımsızlıkla birlikte eğitim kurumları arttı. Bununla birlikte benim de 

üyesi olduğumun bir heyet tarafından Akademik Gramatikal tekrar hazırlandı. Ancak 

yeterli tirajda basılmadı. 

Bizde yazım kuralları 23 Mayıs 1953’te belirlenmiştir. Ancak bu kurallar 

çok karışıktı. Bu karışıklıkları düzenleme meselesi 40 yıl boyunca dikkate alınmadı. 

Biz bunların hepsini tekrar düzene koyduk. Zaten 15-20 yılda bir yazım kuralları 

tekrar düzenlenmelidir. Yazım kuralları ile ilgili yaptığımız çalışmalar sonucunda 

ortaya altı farklı varyant çıktı. Biz bu altı varyantı da inceleyip 1995 yılında Kırgız 

hükümetine kanun teklifi olarak sunduk ve bu teklifimiz yedi yıl boyunca tartışıldı. 

2002’nin Kasımında meclisten geçerek kanunlaştı. 2003’ün Ocağından beri de bütün 

eğitim kurumlarında kullanılmaktadır. Kanun teklifimizde 80 tane yazım kuralı var. 

Kuseyin Karaseyev’in Orfografiya Sözlüğü (İmla Kılavuzu)’ nü yeni 

kurallara göre yeniden düzenledim. Orijinalinde 60 bin kelime vardı. Ben 30 bin 

kelime daha ekleyerek 2004’te yayına hazırladım. Bu sözlüğü yayınlayacak 

ekonomik imkanlara sahip değilim. Geçenlerde dil komisyonuna gittim onların bunu 

yayınlama imkanları var. Ümidim odur ki sözlük kısa sürede basılır. Sözlük 1860 

sayfa. Bunu bir komisyon olarak hazırladık, ben baş editörüydüm. Son zamanlarda 

yaptığım en önemli çalışma budur. 

Yabancı ülkelerde, SSCB’nin farklı şehirlerinde konferanslara katıldım. 

Konferanslardaki sunumlarım 1996 yılında yayınlanan Kırgız Tililimi 1 adlı kitapta 

toplanarak yayınlandı. Kırgız Tililimi 2, 2004’te yayınlandı. Bunda ise gazetede ve 

dergilerde çıkan makalelerim yer almaktadır. 

60’lı yıllardan başlayarak günümüze kadar yirmi kadar kişiye yüksek lisans, 

8 kişiye doktora yaptırdım. SSCB’nin farklı şehirlerinde tez komisyonlarında yer 

aldım.

Milli dil kanunu benim en önemli mücadelemdir. Bunun siyasi yönü de 

vardır. Bu, resmi dili Rusça olan bir ülkede Kırgızca mücadelesidir. 

Soru: Tililmi kelimesini daha önce ayrı yazıyordunuz. Sonradan niçin 

beraber yazmaya başladınız? 

Cevap: Yazıkoznaniye beraber yazıldığı için biz de tililimini (dil bilim) 

beraber yazdık. Çünkü bizdeki yazım kurallarında Rusçaya bağlı birçok kural var. 

Şuanda da yazım kuralarımız Rusçadan etkilenmektedir. Biz kiril alfabesini 

kullanıyoruz. İlkokuldaki çocuklara iki dildeki aynı anlama gelen terimleri aynı 

alfabe ile başka başka yazdırmak zordur, ayrıca bu durum Kırgızca dilbilgisi 

kuralarına uygundur. Zaten bu terim sentaksla da alakalı. Tililimi kelimesi ayrı ayrı 

yazılsa bile cümle içinde aynı görevdedir. İki ayrı kelime olarak yazıp boşuna 

uğraşmış olacağız. Yer adları da bu sebepten dolayı artık beraber yazılmaktadır. Özel 

isimler beraber yazılmalıdır. Mesela Kumtör, Isıkköl, Calalabat gibi kelimeleri ayrı 

ayrı yazmak yazanlar için zordur. Ayrıca bu meselenin siyasi yönü de vardır. 

Soru: Türk dillerindeki alfabe değişiklikleri hakkında neler 

düşünüyorsunuz? 

Cevap: 1994-95’lerde Ankara’da Türk Cumhuriyetleri toplandı. Daha önce 

olduğu gibi bu toplantıda Latinceye geçme kararı alındı. Kırgızistan adına bu kararın 

altına Abdıganı ERKEBAYEV ve Salican CİGİTOV imza attılar. Azeriler 5 yılda 

Latin alfabesine geçtiler, Özbekler on yılda geçeceğiz dediler ve geçtiler, Tatarlar da 

geçti ancak Rusya bir yıl sonra Latin alfabesini yasakladı. Günümüzde Tataristan’da 

sadece birkaç ilkokulda kullanılmaktadır. Geri kalan bütün okullarsa kirile geri geçti. 

Kazaklar ise “Latin alfabesine geçişimiz ancak referandumla mümkün.” 

demektedirler. Çünkü Kazakistan’ın % 45 ila %50’si Kazak değil. İki dili iki farklı 

alfabe ile aynı ülkede yazmak farklı sorunlara sebep olabilir. 

Kırgızistan’da ise siyasi durum sebebi ile Rusya’yı dikkate almak 

zorundayız. Siyasi sebepleri biz dilciler de bilmiyoruz. Ancak Latin alfabesine 

geçme ile ilgili bütün hazırlıklar yapıldıktan sonra her şey durduruldu. Yeni yazım 

kurallarından sonra G ve K harfleri ile beraber Ğ ve Ķ harflerinin de kullanılmasını 

teklif ettik. Biz bunları kirile uydurup iki harfle yazıyoruz. Ancak teklif kabul 

edilmedi. Bu konuyu bizim dilciler daha önce de ilgili kurumlara götürdüler ancak 

değiştirecek güç dilicilerin elinde değil, hükümetin elindedir.

Soru: Türkoloji konferansında bile Kırgız bilimadamları Rusça 

konuşmaktadır. Bunun nedeni nedir? 

Cevap: Bizde Rus medeniyetine karşı bir hayranlık vardır. Bazen gereksiz 

şeyler yapıyoruz. Mesela, Türkiye’den gelen Türkler de Kırgızca yerine Rusça 

öğreniyorlar. Ben Cengiz Aytmatov ve Ayçürök liselerine gittim. Türk hocalar 

Kırgızcayı da, Rusçayı da doğru düzgün konuşamıyorlar. Bunun gibi bizim 

memleketimizi yönetenler de iki dili çorba yapıp konuşurlarsa başkaları da elbette 

böyle konuşabilir. Bizde özenti var. Rusça bu topraklarda 70 yıl yaşadı. Bunun tesiri 

var ancak Rusça kullanmanın önemli faydaları da var. 

Ekonomik sebeplerden dolayı yayın yapmakta zorlanıyorum. Mamlekettin 

Örkündöö Keleçegi (Devletin Gelecekteki Gelişimi) adlı kitabım Manas 

Üniversitesi’nde dört yıl kaldı ancak yayınlanmadı. Daha sonra dil 

komisyonundakiler utandıkları için jübile diyerek yayınladılar. 

Soru: Rusçanın Kırgızca yazım kurallarına tesiri nedir? 

Cevap: Rusçada uluslararası kelimeler var. Bunları biz de, Türkiyeliler de 

kullanıyorlar. 

Soru: Bilim terimleri sözlükleri nasıl hazırlandı? 

Cevap: Kimya, Matematik ve benzeri ilimlerin terimleri ilk çıktığı gibi 

kullanılmaktadır. Bunları değiştirmek zaten doğru değildir. Türklerde kötü bir 

alışkanlık var; onlara göre her şey Türkçe olmalı. Mesela ortak dil meselesi var. Türk 

dilinin bütün diğer lehçelerin yerini alması gerektiği fikri doğru değildir. Bu ilmi 

olarak da doğru değildir. Çünkü o zaman bizim siyasi ve dil olarak Türkiye’ye 

bağlanmamız gerekir. Bu siyasi olarak da, ilmi olarak da yanlıştır. Mesela, Slovakya, 

Beyaz Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Polonya hepsi Slav dilli ama hepsi kiril 

alfabesini kullanmıyorlar. Çünkü bunların geçmişleri aynı değil. Alfabe ve dil 

meselesi milli farklılıklarla bağlantılıdır. 

Türkçenin sentaksı, morfolojisi ve fonolojisi çok kötü, Rus Türkolojisi ise 

gelişmiştir. Türkler Rusları tarihten dolayı sevmedikleri için Rus Türkolojisinden 

faydalanmıyorlar ve Rus Türkolojisinin önemini hala bilmiyorlar. 

Soru: Sizce önemli Kırgız dil bilimcileri kimlerdir? 

Cevap: Prof. Dr. DERBİŞEVA Zamira Kasımbekovna, Sırtbay Musayeviç 

MUSAYEV, Prof Dr. Toktosun AŞIRBAYEV ve Coldoş CUSAYEV’ tir.

Okuttğum önemli dilciler: Sagalı SIDIKOV, SANCAYEV, Süyümbek 

İBRAGIMOV, Cumaş MAMITOV vb. 

Önemli Hocalarım: K. YUDAHİN, A. İ. BATMANOV, K. KARASAYEV 

(KARASAYEV (1901-1999) Kırgızların 100 yıllık tarihini sözlü olarak tek tek 

biliyordu,), BEKTENOV önemli hocalarımdı. 

Kırgızcanın en önemli meselesi milli dili sağlamlaştırmaktır. Günümüzde 

Kırgızca öğrenenlerin sayısı artmaktadır. 2110 okuldan 1700’ünde Kırgızca 

okutuluyor. Orta öğretimin her seviyesinde Kırgızca öğretiliyor. Yüksek öğretimde 

de Kırgızca kullanılıyor. Bununla birlikte dergiler çıkıyor, radyo ve televizyonlarda 

Kırgızca programlar yapılıyor. 

Soru: Kasım TINISTANOV’dan bu güne kadar Kırgız dilinin gramerinde 

çok büyük değişiklikler oldu mu? 

Cevap: Hayır olmadı. K. TINISTANOV’un dört kitabı İstanbul’da Latin 

alfabesi ile basıldı. 

Verdiğiniz bilgiler için çok teşekkür erdim.

SONUÇ 

B. Ö. ORUZBAYEVA 20 Aralık 1924’te Isıköl bölgesi Karakol şehrinin 

Aksu İlçesine bağlı Çolpon köyünde fakir bir çiftçi ailenin çocuğu olarak dünyaya 

gelmiştir. Altı kardeşlerdir. Ailesi onu okutabilmek için çok büyük zorluklara 

katlanmıştır. 1944 yılına kadar bölgesindeki çeşitli okullarda eğitimine devam etmiş 

ve bu tarihte Bişkek Devlet Pedagoji Enstitüsü’ne kaydolmuştur. 1947 yılında 

Kırgızistan İlimler Akademisi’nde yüksek lisansa başlamış ve 1951 yılında yüksek 

lisansını bitirdikten sonra 1952 yılında Moskova İlimler Akademisi Türkoloji 

Bölümü’nde yüksek lisans tezini savunmuştur. Tez konusu, “Kırgızcadaki Geçmiş 

Zaman Eklerinin Türleri”dir. Bu çalışmasıyla birlikte SSCB Kırgızistan İlimler 

Akademisi’nde çalışmaya başladı. Ve halen aynı kurumun çatısı altında çalışmaya 

devam etmektedir. 1951 yılında başladığı çalışma hayatı boyunca SSCB Kırgızistan 

İlimler Akademisi ve Kırgızistan Cumhuriyeti İlimler Akademisi’nde ilmi faaliyetler 

haricinde çeşitli seviyelerde yöneticilikler de yapmıştır. 

1964 yılında SSCB Kazakistan İlimler Akademisi Dil Bilim Enstitüsü’nde 

“Günümüz Kırgızcasında Kelime Yapımı” adlı doktora tezini savundu ve doktor 

ünvanını aldı. Doktora tez hocası K. K. YUDAHİN’dir. ORUZBAYEVA 

Kırgızistan’da doktora yapan ve filoloji alanında çalışan ilk bayan olması açısından 

da önemli bir şahsiyettir. Çalışmalarına devam eden ORUZBAYEVA 1967 yılında 

Profesör oldu. 

Profesör olduktan sonra ORUZBAYEVA çalışmalarına hız vermiştir. 1966- 

1976 yılları arasında SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi tarafından Rusça-Kırgızca 

yaklaşık 40 sözlük yayınlanmıştır. ORUZBAYEVA bu sözlük çalışmalarının hep 

içersinde yer almıştır. Daha önce komisyon üyesi olarak çalıştığı Kırgız Sovet 

Entsiklopediyası’nda 1976-1987 yılları arasında baş redaktörlük yapmıştır. 1984 

yılından beri SSCB Kırgızistan İlimler Akademisi başkanlık Divanı üyeliği görevini 

yürütmektedir. Yine bu yıllar arasında (1966-1976) “Kırgız Terminolojisinin 

Meseleleri” adlı 4 ciltlik külliyatın redaktörlüğünü yaparak yayınlamıştır.

Akademide uzun yıllar sözlük ve terminoloji meselesiyle ilgili çalışmalar 

yürüten ORUZBAYEVA 1980’lere gelindiğinde Kırgızcanın Kırgızistan’ın resmi 

dili olması için çalışmalara başlamıştır. Bu süreçte Kırgızistan Dil Cemiyeti’nin 

hangi temeller üzerine çalışmalar yürütmesi gerektiği konusunda makaleler 

yayınlamıştır. Kırgızcanın resmi dil olmasıyla ilgili resmi teklifi 1987 yılında yapmış 

ve bu teklif 1989 yılında kabul edilerek Kırgızca SSCB üyesi Kırgızistan’ın ikinci 

resmi dili ilan edilmiştir. ORUZBAYEVA ve çalışma arkadaşları bu alanda 

yaptıkları çalışmaların karşılığını bu şekilde almışlardır. 

Kırgızcanın resmi dil olmasıyla ilgili hedefine ulaşmayı başaran 

ORUZBAYEVA bundan sonra çalışmalarına durmaksızın devam etmiş ancak bu 

sefer çalışma konularını değiştirmiştir. İlk zamanlar çift dillilik meselesi ve Rusçanın 

Kırgızcayla olan münasebetlerine eğilmiştir. Çift dillilik meselesiyle ilgili 

araştırmalar yapan ilk Kırgız dilcisi ORUZBAYEVA olmuştur. Bu Çalışmalardan 

sonra da ORUZBAYEVA kelime yapımı, terminoloji sözlükleri üzerine çalışmalar 

yapmıştır. 

23 Mayıs 1953’te belirlenen yazım kurallarının günün ihtiyaçlarına göre 

tekrar düzenlenmesi gereği ortaya çıkınca ORUZBAYEVA’nın da içinde bulunduğu 

bir komisyon kurulmuştur. 1995 yılında komisyon tekliflerini meclise sunmuştur. Bu 

teklifler kamuoyu tarafından 7 yıl boyunca tartışılmış ve 2002 yılının Kasım ayında 

meclis tarafından kabul edilmiştir. 2003’ün Ocak ayından itibarense tüm 

Kırgızistan’da kullanılmaya başlanmıştır. 

ORUZBAYEVA son yıllarını H. KARASAYEV’in ‘Kırgızcanın İmla 

Kılavuzu’na ayırmıştır. Yeni yazım kurallarının kabulünden sonra KARASAYEV’in 

kılavuzu yetersiz kalmıştır. ORUZBAYEVA bu kılavuzdaki 60 bin kelimeyi yeniden 

düzenlemiş ve kılavuzda bulunmayan 30 bin kelimeyi de kılavuza ekleyerek tekrar 

yayına hazırlamıştır. Yayınlanmayı bekleyen çalışma ekonomik imkansızlıklar 

nedeniyle henüz yayınlanamamıştır. ORUZBAYEVA’nın tabiriyle, “Bir bavul 

dolusu 105 ” olan eser (1860 sayfa) 2004 yılından beri yayınlanmayı beklemektedir. 

Türk Dil Kurumu üyesi de olan ORUZBAYEVA, SSCB adına veya 

Kırgızistan Cumhuriyeti adına dünyanın birçok ülkesinde konferanslara katılmıştır. 

105 05 Temmuz 2007 de kendisiyle yapılan röportaj.

Türkiye’den Afrika’ya, Almanya’dan Hindistan’a kadar dilini ve ülkesini tanıtmak 

için konferanslarda bildiriler sunmuştur. 

ORUZBAYEVA bu uzun ilmi çalışma hayatı boyunca birçok ödül almıştır. 

Bunlardan bazıları şunlardır: Kırgızistan Devlet Nişanı, SSCB Kırgızistan Yüksek 

Şeref Diploması, Lenin’in yüzüncü yılına ithaf edilen Jübile Madalyası, SSCB 

VDNH’nin Gümüş Madalyası, Kasım Tınıstanov Devlet Ödülü (2 defa),Türkiye 

Cumhuriyeti Liyakat Ödülü bunlardan sadece bir kısmıdır. 

ORUZBAYEVA birçok konuda araştırmalar yaparak eserler vermiştir. 

Akademik hayatının ilk yıllarında Kırgız Terminolojisi, Rusça-Kırgızca çeşitli 

terminoloji sözlükleri, Sovet Kırgız Ansiklopedisi gibi çalışmaların bir kısmını tek 

başına bir kısmını ise onun üyesi, veya başkanı olduğu komisyonlar hazırlayıp 

yayınlamışlardır. Bu çalışmalarından sonra Kırgızcanın resmi dil olması, dil bilim 

çalışmaları, kelime bilim alanlarında çalışmalar yapmaya devam etmiştir. 

Kırgız terminolojisi Rusçanın teorik bakış açısı ile Türk dillerinin 

terminolojik tecrübelerinden faydalanarak yoluna devam etmektedir. 

Kırgızistan’da ilk kez terminoloji komisyonu 1926 yılında kurulmuştur. Milli 

Kırgız alfabesini hazırlama, Rusçanın tecrübelerinden faydalanarak ders kitapları 

hazırlama, Rus klasiklerini çevirme gibi çalışmalar esnasında birçok yeni terime 

ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle yeni terimler oluşturulurken nelere dikkat edilmesi 

gerektiği maddeler halinde belirtilmiştir. Yabancı dillerden kelime alınması 

konusunda ise bir açıklama yapan ORUZBAYEVA, “Eğer Kırgızcada uluslararası 

bir terimin manasını anlatan kelime veya kavram yoksa o zaman yabancı dillerden 

hiç çevirmeden terim alabiliriz 106 .” demektedir. Kırgızcaya terimlerin Rusçadan 

alındığı aşikârdır. Bu durumda Kırgızca terim üretme körelmez mi? Bu kolay bir yol 

olur zannımca. Ayrıca yazar ilk terminolojik sözlükleri hazırlayanların görevlerini 

layıkıyla yapmadıklarını belirttikten sonra bu çalışmaları yapanların bir kısmının 

Kırgızcanın söz varlığını çok iyi bilmediklerini söylüyor. Bu ve benzeri sebeplerden 

dolayı ORUZBAYEVA ilk terminolojik sözlükleri eleştirmektedir. İlk terminolojik 

sözlüklerdeki sorunları şu şekilde sıralamaktadır: 1) Terimlerin bir kısmı hiç 

araştırılmadan, çevrilmeden, yapım eki eklenmeden alınmıştır. 2) Aynen alınan 

106 Kıgız Terminologiyazsı, Mektep, 1983.

terimlerin Kırgızca açıklamaları yapılmamıştır. 3) Bazı uzmanlar, terimin Kırgızcası 

bulunduğu halde özellikle Rusçadan terim almışlardır. 4) Özellikle Rusça birleşik 

kelimelerin Kırgızcaya çevrilmesinde birçok problem vardır. 

Yazar, Rusçadan elden geldiğince terim alınmaması gerektiği fikrinin yanında 

Kırgız terminolojisinin gelişmesinde ve zenginleşmesinde Rusçanın büyük bir katkısı 

olduğunu da belirtiyor. Kırgız terminolojisiyle ilgili (1983’e kadar) en önemli 

yayının V. ZAKİROVA’ya ait olduğunu kabul eden yazar V. ZAKİROVA’nın 

eserinde hiç kaynak göstermemesini eleştirmektedir. 

Dilde yeni bir kavram her zaman yeni terim gerektirmez. Yazar Kırgız 

Terminolojisi kitabında hangi terimlerin aynen alınabileceği hangilerinin çevrileceği 

konusunda tamamen bir yargı belirtmemektedir. Kitabın son bölümünü ise yazar 

Rusçadan alınacak terimlerin hangi ek veya kelimelerle Kırgızcaya çevrilmesi 

gerektiğini örnekler vererek tek tek belirtmiştir. 

Kırgızcanın gelişmesi için öncelikle Kırgız terminolojisinin gelişmesi 

gerektiğini vurgulayan ORUZBAYEVA terminolojinin gelişmesi içinse 3 önemli 

kural ortaya koymaktadır. 1) Terim olarak Kırgızca kelimelerin kullanılması 2) 

Arapça ve Farsça kelimelerin belli ölçüde kısıtlanması 3) Rusça ve uluslar arası 

kelimelerin daha yaygın olarak kullanılması 107 . Bir terimde aranacak özellikleri ise 

şu şekilde sıralamaktadır: 1) Terimin sadece belli bir anlamı bildirmesi 2) Terimin 

kısa olması 3) Var olan terimin aynısına veya benzerine ihtiyaç yoktur 108 . Bu 

kuralları ortaya koyan ORUZBAYEVA henüz yeni yeni oluşmakta ve gelişmekte 

olan Kırgız terminolojisi alnında daha sonra ortaya çıkabilecek sıkıntıların, 

tartışmaların önünü almaya çalışmıştır. Önceleri bilimsel terimlerin de Kırgızcaya 

çevrilebileceğini savunan ORUZBAYEVA günümüzde artık bu fikre sıcak 

bakmamakta ve hızla gelişmekte olan teknoloji, uzay gibi bilim dallarında 

uluslararası terimlerin aynen kullanılması gerektiği fikrini savunmaktadır. Ancak bu 

teklifi yaparken bu terimlerin iki dilliliği artıracağı veya Kırgızcaya zararı olup 

olmayacağı açısından değil sadece toplumsal iletişim için bunun gerekliliğini dikkate 

almaktadır. Kabul edilen terimlerin her ne olursa olsun ülkedeki her alanda aynen 

107 Oruzbayeva, B. Ö., (1987).Dil Medeniyet ve Terminoloji, Kırgız Til İliminin Manilüü 

Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim 242-265. sayfalar 

108 A.g.e.

kullanılmasını istemekte ve özellikle basın yayın kuruluşlarına bu konuda sitem 

etmektedir. Yabancı dillerden alınan terimlerden yapılan sözlükler hazırlanırken de 

harf sırasının Rusça olması gerektiğini söylemektedir 

ORUZBAYEVA belki de terminoloji sorunuyla ilk defa ansiklopedi 

hazırlıkları sırasında karşılaştığı için terminoloji alanında çalışmalar yapmıştır. 

Karşılaştığı en büyük sorunları kısaca sıralayan ORUZBAYEVA bunlara bir 

komisyonun veya bu görev kendilerine verilmiş olan insanların çözüm bulmalarını 

istemiştir. Karışıklıklara yol açan, çeviri sorunlarına sebep olan, önemli noktaları 

belirttikten sonra yazar SSCB içersindeki milli dillerin prensiplerinin henüz tam 

olarak yerleşmediğini de vurgulamadan edemez 109 . 1938’den 1971 yılına kadar 

Kırgızca yaklaşık 50 sözlüğün yayınlandığını ancak bu terminoloji sorunlarının 

çözülemediğini söyleyen yazar bu sorunun çözüm yolarını tek tek sıralamıştır. 

Başka bir makalesinde Kırgız Sovet Ansiklopedisi hakkında bilgi verip 

ansiklopediyi tanıtmış ve bunu yaparken de dünya ve Rusya ansiklopedi 

tarihlarinden de kısaca bahsetmiştir. O bu ansiklopedinin önemini anlatırken, “Kırgız 

halkı dünyadaki ilmi ve teknolojik gelişmeleri takip etmeye başlamıştır. Ayrıca 

Kırgız Sovet Ansiklopedisi halk arasında Leninizm ve Marksizm’in yayılmasını 

sağlamıştır. 110 ” demektedir. Bunları söylerken ansiklopedinin sadece ilmi bir hedefi 

olmadığını aynı zamanda siyasi hedefleri olduğunu da belirtmiş olmaktadır. Kendi 

milli yazısıyla o tarihlerde fazla eser bulunmayan Kırgızlar kültürel, ekonomik, 

siyasal gelişmelerin gerisinde kalmışlardı. Bu ansiklopedi sayesinde Kırgızlar 

dünyayı daha yakından takip etmeye başladı. 

1970’li yıllarda Kırgızcanın gerilemeye başladığını söyleyen 

ORUZBAYEVA buna kanıt olaraksa Rus okullarından Kırgızcanın kaldırılmasını 

göstermekte ve bu uygulamanın çok yanlış olduğunu belirtip buna karşı çıkmaktadır. 

Bu gerilemenin 1989 yılında Kırgızcanın resmi dil ilan edilmesiyle 

durdurulabildiğini düşünmektedir. Ancak gerilemeyi durdurabilmek için yasada 

belirtilen şeylerin yapılması gerektiğini aksi takdirde bu yasanında gerilemeyi 

durduramayacağını savunmaktadır. Kırgızcanın özellikle halk arasında 

109 

Ansiklopedi ve terminoloji, (Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, Bişkek, İlim, 124- 

133. sayfalar.) 

110 

Kırgız Sovet Ansiklopedisi Bilim Kazınası, (Kırgız Til İliminin Manilüü Maseleleri, 1995, 

Bişkek, İlim, 173-185. sayfalar.)

kullanılmasının, dille ilgili bir devlet politikası olmasının, topluma yönelik Kırgızca 

programlar düzenlenmesinin, kültür merkezleri oluşturulmasının, ders kitabı 

hazırlanmasının Kırgızcayı geliştireceğini bunların yapılmaması halinde durumun 

iyiye gitmeyeceğini belirtip ilgilileri uyarmaktadır. Kırgızcanın resmi dil olarak 

kabul edilmesini bağımsızlık yolunda atılmış ilk ve en önemli adım olarak gören 

ORUZBAYEVA Kırgızcanın resmi dil olması için çok mücade etmiş ve resmi dil 

olarak kabulünden sonra da Kırgızcanın yaygın olarak kullanılması için birçok 

çalışmada yer almıştır. SSCB politikası olan halkların kardeşliğinin 

gerçekleşmediğini ve Kırgızistan’ın bu durumu dikkate alarak bir dil politikası 

belirlemesi gerektiğini belirten ORUZBAYEVA bu politika için birçok tavsiye de 

bulunmuştur. Kırgızca resmi dil olmasaydı bile çalışmaları gerektiğini, Kırgızcanın 

resmi dil olarak kabulünden sonraysa yüklerinin daha da arttığını bu sebepten dolayı 

daha fazla çalışmaları gerektiğini vurgulayıp bu noktadan sonra Kırgızcanın hangi 

yollarla geliştirilebileceğini, neler yapmak gerektiğini tek tek sıralamıştır. 

ORUZBAYEVA, SSCB dönemindeki dille ilgili çelişkilere de 

değinmektedir. Buna örnek olarak hukuk fakültelerini vermektedir. SSCB 

kanunlarına göre suçlanan kişi kendisini anadilinde savunma hakkına sahiptir (Suç 

ve cezaları düzenleyen kanunun 185. maddesine göre). Oysa hukuk fakültelerinde 

eğitim tamamen Rusçadır. Hukuk terimlerinin Rusçasını bilmeyen Kırgız ile bu 

terimlerin Kırgızcasını bilmeyen hukukçular nasıl anlaşabilirler? Bu çelişkiden yola 

çıkan ORUZBAYEVA Kırgızcanın bir an önce yüksek eğitim kurumlarında 

kullanılması gerektiğini savunmaktadır. Bu fikrini SSCB içersindeyken savunmuş 

olması onun günün şartlarına göre konuşan biri olmadığının, her ortamda ve şartta 

kendi fikirlerini savunduğunun göstergesidir. 

“Ulusal Dile Resmi Statü” adlı makalesinde yazar milli dilin resmi dil olarak 

kabulünden sonraki gelişmeleri değerlendirir ve ilim adamlarının Kırgızcayı ne kadar 

kullandıklarını sorgular. İlim adamlarını bu konuda olumsuz yönde eleştirmekle 

birlikte dilin gelişimi ve kullanım alanlarının gelişmesinden dolayı memnuniyetini 

belirtir. Ancak bazı ilim adamlarında özenti olduğunu da söylemeden edemez. 

1951 yılında yazmış olduğu, “Kırgızcanın Yazım Kuralları Ne Zaman 

Kalıplaşacak?” adlı makalesinde yeni gelişmelere uygun bir yazım kılavuzuna 

ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Yıllar sonra Kırgızcanın resmi dil olmasından sonra bu

konuya eğilmiştir. Hazırladığı çalışmalarını ilgili devlet kurumlarına bildirmiş, ayrıca 

dergi ve gazetelerde bu konularda yazılar yazarak herkesin kullanması gereken 

kuralları yaygınlaştırmaya çalışmıştır. Ona göre yazım kuralları şu prensiplere 

uymalıdır: 1) Her sesin bir harfi olmalıdır. Azerice ve Kazakçada olduğu gibi. 

Azericede 41, Kazakçada 42 harf bulunmaktadır. Bu konuyla ilgili girişimlerinin bir 

kısmı sonuçsuz kalmıştır. Mesela Kırgızcada k ve g harflerinin iki varyantı vardır. 

Yumuşak ve kalın. ORUZBAYEVA bu konudaki tekliflerinin siyasi nedenlerle 

kabul edilmediğini kendisiyle 05. 07. 2007 tarihli röportajımızda açıkça ifade 

etmiştir. 2) Kelimeler duyuldukları gibi yazılmalıdır. 3) Kelimeleri yazım 

kurallarına uygun olarak kullanmak gerekir. 4) Farklı kelimelerin yazılışında 

kalıplaşmış tarihi ilkeleri dikkate almak gerekir. 

Yazım kuralları tartışmalarını yaparken toponomiyle ilgili tartışmalarda da 

taraf olmuştur. Örnek olaraksa Balıkçı şehrini vermiştir. Bu konulardaki fikirlerini 

“Anlamlı Fikirlere Biz de Katılsak” adlı makalesinde dile getirmiştir. 

Bu tartışmaların neticesinde de 1995 yılında yeni imla kurallarıyla ilgili 

tekliflerini Kırgızistan Cumhuriyeti Meclisine sunmuştur. Bu teklif teki yazım ve 

imla kuralları 2002’nin sonunda kabul edilmiş ve 2003’ün başından itibaren de 

kullanılmaya başlanmıştır. 

Yazarın köklerle ilgili fikirleri ise Söz Kuramı (Kelime Yapımı) adlı 

eserinden öğreniyoruz. Esrin temeli kelime kökleri ve çeşitli yapım ekleridir. Eserin 

yazımında K. K. YUDAHİN’in Rusça-Kırgızca sözlüğünden faydalanılmıştır. Bir 

dilin uzun yıllar içindeki gelişmesinde bir kökün sadece biçim veya ses değişmesini 

değil anlam olarak da değişime uğradığını görmekteyiz. 

Kırgızcadaki yapım ekleriyle ilgili tartışmaların temelinde, “Biçim mi anlam 

mı?” tartışması yatmaktadır. Ayrıca kelimelerin etimolojisi hakkındaki araştırmaların 

yetersizliği de bu tartışmayı körüklemekte ve yapım eklerinin sayısının birçok 

araştırmacı tarafından farklı kabul edilmesine neden olmaktadır. Yapım eklerinin 

sayısıyla ilgili K. TINISTANOV 66, İ. A. BATMANOV 37, D. İSAYEV 53, K 

SEYDAKMATOV 381, derken eserde ORUZBAYEVA 193 yapım ekinden

ahsetmektedir. (ÇENGEL Hülya Kasapoğlu kitabına 147 yapım ekini almıştır. 111 ) 

Köklerle ilgili ise temel anlam, yan anlam, mecaz anlamlar arasındaki bağı 

incelenmiştir. Eserde ayrıca Kırgızcadaki bütün kelimelerin sayımının henüz 

yapılmadığı ve bir an önce yapılması gerektiği vurgulanmaktadır. 

Eserin kaynakça bölümünde ise Türkoloji alanında çalışmalar yapmış olan 

birçok Türkolog eserinin ismiyle birlikte zikredilmiştir. 

Yazar bir dildeki sözcüklerin köken bakımından çok çeşitli olmasının 

nedenini o ulusun başka uluslarla sürekli iletişim halinde olmasına bağlamaktadır. 

Eserde Kırgızcadaki yapım eklerini incelenmeden önce yapısına göre diller 

hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Yazar bir dilde sesteş kelimelerin çok olmasını o 

dilin tek heceli dillere yakınlığı olarak değerlendirmektedir. 112 

20. yüzyıldaki Türkoloji araştırmalarından bahsederken en önemli 

Türkologlar olarak sadece Rus coğrafyasındakileri saymaktadır. Eserinde yazar Türk 

dillerinin morfolojisi özellikle yapım ekleri üzerine ilk ve önemli çalışmaları 

sıralayarak yapılacak çalışmalarda faydalanılması için yol göstermektedir. Ancak bu 

ilk çalışmaların bir kısmının kanıtsız ve tahminlere başvurularak hazırlandıklarını 

özellikle vurgularken bunların hangileri olduğu üzerine bir bilgi vermemektedir. 

Yazar Kırgızcadaki ekleri üçe böler 1) Yapım Ekleri 2) Çekim Ekleri 3) 

Biçim Ekleri. Ancak Biçim Ekleri meselesiyle ilgili aydınlatıcı bilgi veya örnekler 

sunmadığı için bu konu muallâkta kalmaktadır. Türkiye Türkçesiyle ilgili yapılan 

çalışmalarda böyle bir sınıflandırmaya rastlanmamaktadır (M. ERGİN, Üniversiteler 

İçin Türk Dili; T. BANGUOĞLU Türkçenin Grameri; M. HENGİRMEN, Türkçe 

Temel Dilbilgisi). Kitapta bu konuda örnek sunulmadığı içinse konu açık değildir. 

Ancak yazar bu konuyla ilgili dört terim yazmıştır. (Başkaruu, Kıyışuu: İsim 

tamlaması. Ancak sözlüğün Türkiye Türkçesi bölümünde İsim Tamlaması 

maddesinde böyle bir terimden bahsedilmemektedir. Iktaşuu, Eerçişüü: Uygunluk. 

Cümlede özneyle yüklemin şahıs ve sayı bakımından uygunluğu. Örnek: Çocuklar 

111 

ÇENGEL, Hülya Kasapoğlu, Kırgız Türkçesi Garameri, Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara, Akçağ, 

2005. 

112 

Aynı fikirleri A.B. ERCİLASUN da savunmaktadır. (H.K.ÇENGEL, 2005, Kırgız Türkçesi 

Grameri ve Ses Şekil Bilgisi, Ankara, Akçağ)

top oynuyorlar 113 ). (Biçim Eklerinin karşılığı olarak Türkiye Türkçesindeki, 

küçülteme ekleri (ata/atakey), çokluk ekleri (kişi/kişiler), derecelendirme sıfatları 

(cakşı/cakşıraak), sayı sıfatları (biröö/ birinçi) 114 alınmıştır. ) Ayrıca yapım eklerini 

diğer eklerden ayırırken, 1) Çekim eklerinden çoktur. Ek sayısının çok olması ekleri 

birbirlerinden ayıran bir özellik değildir. 2) Yapım eklerinin görevi ve yapısı sabittir. 

Oysa çekim eklerinin de görevleri sabittir. 3) Yapım eklerinin bazıları çok işlektir. 

Bu da yapım eklerini çekim eklerinden ayıran bir özellik değildir. Çünkü çekim 

ekleri arasında da işlek ekler vardır. Ayrıca çok işlerlik neye göre hesaplanmıştır? 

Yazar bu konuda da herhangi bir bilgi vermemektedir. 4) Yapım eklerini ünlü, ünsüz 

harf durumuna göre incelemiştir. Böyle bir incelemeye Türkiye Türkçesinde 

rastlanmamaktadır (Söz Kuramı, 214. Sayfa 10. madde). 

Kökleri incelerken de yazar daha önceki konularda olduğu gibi öncelikle bu 

konudaki kaynaklardan bahsetmiştir. İnceleme sırasında köklerdeki ünlü, ünsüz harf 

durumlarını uzun uzun incelemiştir. Mesela. Ünsüz+ünlü+ünsüz+ünlü: İsim: Kapı, 

fiil: kapa- vb. Ancak Türkiye Türkçesinde böyle bir inceleme tarzı yoktur. 

K. K. YUDAHİN’in Rusça-Kırgızca sözlüğündeki kelimeleri hece ve ses 

yapısı bakımından inceledikten sonra 34675 Kırgızca kelimeden ancak 5971’inin tek 

veya iki heceden oluştuğunu tespit etmiş ve Kırgızcayla tek heceli (amorf) diller 

arsında bağlantı kurmaya çalışmıştır. 

Yazar Türk lehçelerindeki ses değişimlerinin bazen aynı lehçe içinde de 

olduğunu özellikle vurgulayıp Kırgızcadan örnekler sunmaktadır. Köklerdeki ses 

olaylarını inceledikten sonra yazar yapım ekleri konusuna geçmeden önce bahsettiği 

konularla ilgili araştırma yapacakların faydalanmaları için kaynakça sunmaktadır. 

Kırgızcanın yapım ekleri konunun başında yazar da önceki konularda olduğu 

gibi bu konuya da kaynaklardan bahsederek başlamıştır. Değerlendirilen çalışmalar 

genellikle SSCB içersinde yapılan çalışmalardan oluşmaktadır. Bu eserlerin önemli 

noktaları okuyucunun dikkatine sunuluyor. 

Kırgız dil biliminde kelime yapımı üzerine ilk duran kişinin Kasım 

TINISTANOV olduğunu daha sonra ise bu alanda çalışmalar yapan en önemli 

113 Oruzbayeva B.., B. Sagınbayeva, Kırgızca-Türkçe, Türkçe-Kırgızca Lengüistik Terimleri 

Sözlüğü, 2004, Bişkek, Avrasya Yayınları. 

114 Abduldayev, E., S. Davletov, A. İmanov, A. Tursunov. Kırgız Tili, 1986, Bişkek, Mektep.

kişinin İ. A. BATMANOV olduğunu belirtiyor. Yapım eklerinin çıkış noktaları 

hakkında kısa bilgiler veren yazar bazı eklerin daha önce bir kelime olup sonradan 

ekleşmiş olabileceğini söylüyor. Bundan sonra da yapım eklerini kaynaklarına ve 

özelliklerine göre inceliyor. Bu inceleme sırasında bazen aynı görevi üstlenen ekler 

olabileceğini bunun bize eklerin de tarihi gelişimi olduğunu gösterdiğini söylüyor. 

Bu bölümden sonra yazar Kırgızcadaki yapım eklerin işlek olanlarından 

başlayarak sıralamış ve her eke bol bol örnek vermiştir. Eğer benzerlik varsa diğer 

Türk lehçelerinden de örnekler sunulmuştur. 83 işlek ekten sonra diğer ekler 

sunulmuştur. Ancak ekleri Türkiye Türkçesinde olduğu gibi isimden isim, isimden 

fiil, fiilden fiil ve fiilden isim yapan ekler olarak ayrılmamıştır. 

Bu bölümden sonraysa birinci bölümde olduğu gibi bu konularda araştırma 

yapacaklar için kaynak olabilecek eserlerin kaynakçasını sunmuştur. Biz de 

tezimizde bu alanlarda çalışmak isteyenlere kaynak olması açısından bu kaynakları 

aynen aldık.

Жыйынтык 

Ишибиздин темасы - кыргыз тилин азыркы даражага 

жеткириш үчүн, өмүрүнүн жарымын берген Орузбаеванын 

чыгармачылык жолу жана тил илимине кошкон салымы. 

Ишибиздин биринчи бөлүмүндө Орузбаеванын чыгармачылык 

жолу каралып, Орузбаева окуган окуу жайлар менен илимий 

иштери хронологиялык тартипте берилген. Андан кийин 

тилчинин бардык илимий иштери, макалалары, ал катышкан 

конференциялар, окуган докладдарынын оригинал аттары 

жанында түркчө котормосу менен кошо берилген. Мындан кийин 

Орузбаева редактор болгон илимий иштер менен ал окуткан 

студенттердин илимий иштери темалары менен бирге 

хронологиялык тартипте берилген. 

Б. Ө. Орузбаева 1924-жылы Ысыккөл областынын Түп 

районундагы Чолпон айылында кедей-дыйкандын үй бүлөсүндө 

туулган. Жөнөкөй дыйкандын үй бүлөсүндө жарык дүйнөгө 

келген карапайым кыргыз кызы - бүгүн республиканын бүт 

коомчулугу, мурунку союздун түркологдору, көптөгөн чет 

өлкөнүн окумуштуу-илимпоздору эмгегинен тааныган Б. О. 

Орузбаева филология илимдеринин доктору, профессор, улуттук 

илимдер академиясынын академиги, Кыргыз Республикасынын 

илимге эмгек сиңирген ишмери, илим жана техника боюнча 

Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, лингвистика боюнча 

К.Тыныстанов атындагы мамлекеттик сыйлыктын эки жолку

лауреаты, Түркия Республикасынын «Тürk Dil Kurumu» 

коомунун чет өлкөлүк корреспондент-мүчөсү. 

Б. Ө. Орузбаева Каракол шаарында жети жылдык 

мектепти бүтүргөндөн кийин, ошол эле шаардагы 

М.Горький атындагы педагогика окуу жайын 1940-жылы 

жана мугалимдер институтун 1942-жылы бүтүрөт. 

1945-жылы Фрунзедеги Кыргыз мамлекеттик 

педагогикалык институтуна тапшырат. Бул окуу жайдын кыргыз 

тили жана адабият факультетин бүтүрүп, СССР Илимдер 

академиясынын Кыргыз филиалынын аспирантурасында окуп, 

Москвада Орус илимдер академиясынын түркология бөлүмүндө 

«Кыргыз тилиндеги өткөн чактын формасы» деген темада 

кандидаттык диссертациясын ийгиликтүү коргоп, филология 

илимдеринин кандидаты илимий даражасын алат (1952). 

1951-1976-жылдары Кыргыз Республикасынын улуттук 

илимдер академиясынын Тил жана адабият институтунда кенже 

илимий кызматкер, сектор башчысы, директор, ал эми 1971- 

1987-жылдары Кыргыз энциклопедиясынын башкы редактору 

болуп эмгектенет. 

1964-жылы Казак Илимдер академиясынын Тил илими 

институтунда «Азыркы кыргыз тилинде сөздөрдүн жасалышы» 

деген темада К.К.Юдахиндин жетекчилиги астында докторлук 

диссертациясын коргоду. 1967-жылы ага «профессор» деген 

илимий наам ыйгарылды. 1974-жылы Б. Ө. Орузбаева Улуттук 

илимдер академиясынын корреспондент-мүчөсү, 1980-жылы 

академик болуп шайланды.

«Илим алуу ийне менен кудук казгандай», деген 

кыргыздын накыл сөзү, макалы бар. Анын сыңарындай, өмүр 

бою илим кудугун талбай казып эмгектенип, элине атан төө 

көтөрө алгыс эмгек тартуулаган көрүнүктүү илимпоздор кыргыз 

тил илиминде саналуу гана. Алардын бири - академик Бүбүйна 

Өмүрзаковна Орузбаева жаш мезгилинен тарта илим жаатында 

көп эмгектенген, лингвистикалык ой чабыты кеңири, өзүнүн 

билим алкагын талыкпай кеңейтүү үчүн өлкөдөгү илимий 

процесстердин, дүйнөлүк конгресстердин, симпозиумдардын 

кыйласына жеке демилгеси менен катышып, түркология илим 

дүйнөсүнө таанылган кеңири диапозондогу окумуштуу. Анын 

илимий-педагогикалык ишмердиги ар түркүн жана көп жактуу. 

Б. Ө. Орузбаеванын илимий кызыкчылыгы, илимий багыты 

кыргыз тилинин грамматикасы (морфология жана сөз жасоо), 

лексикология жана лексикография, кыргыз адабий тилинин 

тарыхы, байыркы түрк жазуу эстеликтери, жалпы элдик тил 

менен адабий тилдин карым-катышы, тилдердин өз ара 

байланышы (орус жана кыргыз тилдеринин карым-катнаштары), 

кош тилдүүлүк, интерференция ж.б. маселелер менен 

байланыштуу. 

Адатта, тигил же бул окумуштууну жараткан эмгектеринин 

тармагына карай адабиятчы, тилчи, түрколог, лексиколог, 

фонетика боюнча адис, синтаксисчи деп коюшат. Бүбүйна 

Өмурзаковнаны лингвистика илиминин баардык бөлүмдөрүнөн 

маалыматы терең адис катарында баалоо менен анын өзгөчө 

морфология бөлүмүнө кошкон салымы жөнүндө сөз 

кылмакчымын.

Жогорку окуу жайларынын «Кыргыз тилинин окуу 

программасында» кыйла бөлүк кыргыз тилинин морфологиясына 

бөлүнүп, үч семестр же бир жарым жыл (162 саат) окутулат. 

Жогорку окуу жайларындагы морфология курсу өтө жооптуу, 

ары татаал курстардын бири. Морфологиянын объектисине 

кирген кыйла маселелерди, проблемаларды биздин юбиляр 

профессор Бүбүйна Өмурзаковна иштеп чыгып, жогорку окуу 

жайларынын студенттерине кыйладан бери сунуш кылып 

келүүдө. Ошондуктан эжени сансыз эмгектеринин негизинде аны 

морфолог деп атоого да негиз бар. Анын үстүнө ал «Кыргыз 

адабий тилинин грамматикасын (морфологиясын)» түзгөн 

авторлордун бири. 

Б. Ө. Орузбаеванын алгачкы эмгектеринин бири этиш сөз 

түркүмүнө, анын грамматикалык категорияларынын бири болгон 

«өткөн чакка» арналып, «Кыргыз тилиндеги этиштин өткөн 

чагынын формалары» деген темада диссертация жазып, аны 

1952-жылы Москвадагы СССР илимдер академиясынын Тил 

таануу институтунда ийгиликтүү коргойт. Коргоп келери менен 

бизге, Кыргыз мамлекеттик педагогикалык институтунун 3 - 

курсунун студенттерине аталган темада атайын курс окуй 

баштайт. Жаш окумуштуунун, лектордун жаңыдан окуй 

баштаган атайын курсу, жогорку курстун студенттерин аябай 

кызыктырып талашууларды жаратар эле. 

Бүгүнкү күндө библиографиялык сейректикке учурап, 

жоголуп кетип бара жаткан окуу китептеринин бири - «Кыргыз 

адабий тилинин грамматикасы» (1980) аттуу окуу китеп. 

Улуттук университетте азыркы кундө 20 чакты гана китеп 

калды. Буга да профессордун «Сөз жасоонун ыкмалары», «Зат

атоочтун жасалышы», «Татаал сөздөр», «Өткөн чак» деген 

темалар киргизилген эле. 

Б. Ө. Орузбаева - кыргыз аялдарынын арасынан чыккан 

илимдин биринчи доктору. Ал Казак ССР илимдер 

Академиясынын филология илимдери боюнча бириктирилген 

окумуштуулар Советинин заседаниесинде «Кыргыз тилиндеги 

сөз жасоо» деген темада диссертация коргоп, бир добуштан 

филология илимдеринин доктору деген жогорку илимий 

даражага ээ болгон. 

«Кыргыз тилиндеги сөздөрдүн жасалышы» жөнүндөгү 

монографиялык эмгек - тил илиминдеги фундаменталдуу 

изилдөөлөрдүн катарына кирет. Чындыгында, бул эмгек 

кыргыздын сөздүк байлыгына, сөз жасоонун теориялык 

маселелерине, анын байыш, өнүгүш закон ченемдүүлүгүн, 

сөздүн табият - сырын аныктоо, изилдөө ишине арналган. 

Өзүнүн улуттук тилин жакында эле түзгөн кыргыз эли үчүн 

бүгүнкү күндө анын сөздүк составынын баюу булактарынын 

илимий аспектиде изилдене башталышы кимдин да болбосун 

жылуу сезимин козгобой койбойт. 

Коомдук турмуштагы маданий-экономикалык, социалдык 

өзгөрүүлөрдүн натыйжасында пайда болгон жаңы түшүнүктөрдү 

атоо үчүн кыргыздын төл сөздөрүнөн ар түрдүү жолдор менен 

жаңы сөздөр жасалып, же башка тилдерден (өзгөчө орус 

тилинен) даяр сөздөр өздөштүрүлүп алынып, тилибиздин сөздүк 

составы дайыма тынымсыз өсүп - өнүгүп келүүдө. Жаңы 

коомдук-экономикалык мамилелер кыргыз тилинин сөз жасоо 

системасынын өсүшүнө да таасирин тийгизди. Көп сандаган

аффикстердин колдонуу чөйрөсү кеңейди, синтаксистик жана 

лексика-семантикалык жолдордун сөз жасоодогу жөндөмдүүлүгү 

күчөдү. Бул кырдаал кыргыз тилчилеринин алдына сөз жасоо 

ыкмаларынын өсүшүн жана алардын тилибиздин лексикасын 

байытуудагы ролун тарыхый салыштырма планда атайын 

изилдеп чыгуу милдетин койду. Ошол себептуу изденүүчү Б. Ө. 

Орузбаева «Кыргыз тилиндеги сөз жасоо» деген проблеманы 

тандап алып, ошол актуалдуу жана татаал проблеманын үстүндө 

терең иликтөө жүргүзгөн алгачкы окумуштуу. 

Изилдөөчү Б. Ө. Орузбаева көркөм чыгармалар менен 

оозеки речтен тандалган бай факт-материалдарга таянып, 

керектүү учурларда башка түрк тилдеринде жүргүзүлгөн 

изилдөөлөрдү салыштыруу аркылуу республикабызда биринчи 

жолу кыргыз тилинин сөз жасоо системасын илимий жактан 

аныктоо максатын алдына койгон. Автор тарыхый фактыларга да 

жетиштүү, даражада кайрылат. Мына ушулардын бардыгын 

орду-орду менен пайдаланышынын натыйжасында монография 

теориялык жактан өтө терең, практикалык жактан пайдаланууга 

ыңгайлуу баалуу эмгек болуп чыккан. Филология 

факультеттеринин студенттери үчүн мыкты окуу куралы катары 

окутулуп келе жатат. 

Профессор мындан 40 жыл илгери жүргүзгөн өзүнүн 

илимий изилдөөсүндө советтик окумуштуулардын аталган 

маселеге карата көз караштарына жалпы мүнөздөмө берип, анда 

көп сандаган окумуштуулардын баалуу пикирлерин талдоо 

менен эле чектелбестен, сөз жасоо системасы боюнча өзүнүн 

оригиналдуу концепциясын (пикирлерин) салым кошконун 

көрүүгө болот. Алсак, автор эмгектин кириш бөлүмүндө (31-бет)

буга чейин кыргыз тилинде мүчөлөр: сөз жасоочу (куранды), сөз 

өзгөртүүчү (уланды) мүчөлөр деп эле экиге бөлүнүп берилген 

болсо, ага форма жасоочу мүчөнү кошкондугу жаңылык болуп 

эсептелет. Ошентип, форма жасоочу морфеманын табияты, ага 

кирүүчү атоочтуктун (-ган, -ар, -бас), чакчылдардын (-ып, -а, - 

ганы// -галы, /майынча), кыймыл атоочтун (-оо, -уу, -ууда, - 

оода, -мак, -май) жана мамиле категориясынын (-ын, -ыш, -ыл), 

сын атоочтун салыштырма даражасынын (-раак), кичирейип 

эркелеткендикти билдирүүчү мүчөлөрдү киргизет да, аларды 

ишенимдүү фактылар менен жабдыйт. Ушуларды карап жатканда 

Орузбаева башка эмгектериндегидей эле бай библиография 

берип үндүү үнсүз (гласный, согласный) тыбыштарга бөлүп 

караган. Мисалы, үнсүз+үндүү+үнсүз+үндүү (СГСГ) эшик (зат 

атооч), кара - (этиш). Бирок түрк тилинде мындай изилдөө 

жүргүзүлгөн эмес. 

К. К. Юдахиндин "Орусча-кыргызча сөздүгүндөгү" 

сөздөрдү муун жана тыбыштык жактан изилдеп кыргызча 34675 

сөздүн ичинен 5971инин бир же эки муундан турганын далилдеп 

кыргыз тили менен аморфтуу тилдердин арасында байланыш 

курууга аракет кылган. 

Ошондой эле Орузбаева бул эмгегинде кыргыз тил 

илиминде сөз жасоонун үстүндө алгач болуп Касым 

Тыныстанов, андан кийин И. А. Батманов иштегенин айткан. 

Академик куранды мүчөлөрдүн мурун өзүнчө мааниге ээ болгон 

үндүү болгонун андан кийин мүчөгө айланган окшойт деген оюн 

айткан. Андан кийин мүчөлөрдүн функцияларына жараша карап 

чыгып мүчөлөрдүн да тарыхый өнүгүүгө ээ экенин көрсөткөн.

Мүчөлөргө мисал келтирип жатканда башка түрк 

тилдеринен да мисалдарды келтирген. Эң көп колдонулган 83 

мүчөдөн кийин башкалары берилген. Бирок мүчөлөрдү түрк 

тилиндегидей кылып зат атоочтон зат атооч, зат атоочтон этиш, 

этиштен этиш жана этиштен зат атооч жасоочу мүчөлөр деп 

бөлгөн эмес. 

Монографиянын акырында (284-303-6.) 200 гө жакын 

куранды мүчөлөрдөн турган кошумча материал тиркелет. Бул 

эмгек кыргыз тили боюнча жарык көргөн китептердин ичинен эң 

мыктыларынан десек аша чапкандык болбойт. Изилдөөчүнүн 

жумшаган эмгеги китептин кайсы бетин ачсаңыз да, айкын 

көрүнүп турат. Автор ар бир маселеге сын көз менен караган, 

бай факты-материалдардын негизинде орундуу жыйынтыктар 

чыгарган. Салыштырма тарыхый фактыларды да мыкты 

пайдаланган. Эмгек жалпысынан теориялык жактан жогорку 

деңгээлде иштелген, практикалык мааниси чоң - 

фундаменталдык эмгек. 

Агглютинативдик тилдерде сөз жасоонун борбордук 

проблемасы катарында уңгу боло тургандыгы, анын 

структуралык өзгөчөлүгүн талдоого алган автордун зор 

маанилүү иликтөөсү «Сөз» деген монографиясы болуп 

эсептелет. 

Кыргыз тилиндеги сөз жасоонун негизги теориялык 

жоболору, анын ыкмалары, ошону менен бирге тилдин лексика- 

семантикалык бирдиги катарында аныктоосу «Кыргыз адабий 

тилинин жалпы элдик негизи жөнүндө» деген китебинде 

улантылган. Китепте Б. Ө. Орузбаева адабий тил жөнүндө

маселе көтөрүп (мында сөз дайыма туруктуу жазуу-сызуусу 

болбогон тилдер жөнүндө болуп жатат), аны аныктоонун 

критерийи жана жалпы элдик тилге карым-катышы тууралуу оюн 

билдирген. 

Кыргыз тилинин лексикологиясы жөнүндөгү проблеманын 

салыштырма-тарыхый планда чагылдырылышы аталган эмгектер 

менен чектелбестен, эл аралык жана республикалык 

конференцияларда, симпозиумдарда жасаган докладдарында, 

сүйлөгөн сөздөрүндө да орун алган. Мисалы, «Манас» 

эпосундагы этнонимдер жөнүндө (1968-ж.) (Токиодо өткөн 

антропология жана этнография илиминин VIII Эл аралык 

конгресси), «Кыргыз-монгол топонимдериндеги параллель 

жөнүндө» (Алтаистика боюнча туруктуу XII конференция, 

Берлин, 1969-ж.), «Кашкарлык Махмуддун «Дивани лугат-ит 

түрк» сөздүгү кыргыз тили тарыхынын булагы» (Бүткүл союздук 

түркологиялык конференция, Фаргана, 1971-ж.), «Иран тилинен 

кабыл алынган сөздөрдүн кыргыз тилиндеги орду» 

(Алтаистиканын туруктуу XIX конференциясы, Хельсинки, 

1976) ж.б. Б. Ө. Орузбаева терминология секторун (1966 -1971), 

кийин Терминология жана түркология секторун (1971-1976) 

жетектеп турган мезгилде кыргыз адабий тилинин 

терминологиясын бир системага келтирүү жана терминдердин 

кыргызча-орусча сөздүктөрүн илимдин тармактары боюнча 

түзүп, басмадан чыгарууга, илимий-техникалык жана коом дук 

саясий терминологияны тартипке келтирүү жагынан кыйла иш 

жүргүзүп, кырктан ашык сөздүктү түзүү жана жарыкка чыгаруу 

ишин уюштурган.

Азыркы кыргыз терминологиясынын теориялык 

проблемалары «Илимий-техникалык жана коомдук-саясий 

терминдердин орусча-кыргызча сөздүгүн түзүү жана тартипке 

келтирүү боюнча колдонмо» (Ф.: 1971-ж.), «Илимдин, 

терминологиянын жана информациянын семиотикалык 

проблемалары» (М.: 1971-ж.), «Азыркы кыргыз 

терминологиясы» («Советская тюркология», М. 1972, № 4), 

«Кыргыз терминологиясы» (Ф.: 1983-ж.) деген макалалары 

менен китептеринде чагылдырылган. 

Аталган иликтөөлөрүндө азыркы кыргыз терминологиясын 

иликтөөнүн илимий негиздери белгиленип, көпчүлүк учурда 

анын калыптанышы менен функцияланышына орус тилинин зор 

таасири бар экендигин көрсөтүп, терминологиялык лексика 

жалпы элдик лексикага көбүрөөк жакындашкандыгын, кыргыз 

тили мамлекеттик статуска ээ болушу менен тирүү тилдин 

кыргыз элинин турмушунун бардык жактарында колдонулушу, 

терминдердин структурасынын улуттук тилдин коомдук 

функциясынын кеңейиши менен шартталышы берилген. 

Кыргызстан да терминология боюнча комиссия биринчи 

1926-жылы түзүлгөн. Кыргыз улуттук алфавитин даярдоо, орус 

тилинин тажрыйбаларынан пайдалануу, окуу китептерин жазуу, 

орус классиктеринин чыграмаларын которуу үчүн көптөгөн 

терминдер керек болгон. Ушул себептүү жаңы терминдер кабыл 

алынып жатканда, эмнеге көңүл буруш керек экени тууралуу 

айтылат. Орузбаева "Эгер кыргыз тилинде эл аралык бир 

терминдин маанисине төп келген сөз же түшүнүк жок болсо, чет 

тилдерден которбостон терминдерди кабыл алууга болот. 

Кыргыз тилиндеги терминдердин орус тилинен киргени анык.

Бирок мындай болгон учурда кыргыз тилинин термин жаратуу 

күчү мокоп калбайбы?"-дейт. Өзгөчө, академик, терминдер 

сөздүктөрүн даярдаган адистердин өз милдеттерин так 

аткарбагандарын жана кээ бирлеринин кыргыз тилинин сөз 

байлыгын билбегендигине нааразычылыгын билдирет. Ушул 

жана башка себептерден улам Орузбаева биринчи 

терминологиялык сөздүктөрдү сындайт. Алгачкы 

терминологиялык сөздүктөрдө төмөндөгүдөй маселелер болгон; 

1. Айрым терминдер эч изилденбестен, которулбастан 

куранды мүчөлөр жалганбай алынган. 

2. Алынган терминдердин кыргызча түшүндүрмөсү 

берилген эмес. 

3. Айрым тилчилер терминдин кыргызчасы богонуна 

карабай орус тилинен терминдерди алышкан. 

4. Өзгөчө орус тилинен алынган татаал 

сөздөрдүн котормолорунда көп маселелер бар. 

Академик орус тилинен термин албаш керек деген көз 

карашынын жанында кыргыз тилинин өнүгүшүнө, орус тилинин 

салымы зор экенини белгилеп кеткен. Ошондой эле Орузбаева 

Кыргыз терминологиясы жөнүндө (1983-ж.чеийн) эң маанилуу 

эмгектин В. Закировага таандык экенин белгилейт. 

Тилдеги ар бир жаңы түшүнүк үчүн жаңы термин керек 

эмес. Тилчи "Кыргыз терминологиясы" аттуу 

китебинде кайсы терминдерди так өзүндөй алыш керек, ал 

эми кайсыларын которуш керек экенин так белгилеген эмес. 

Бирок китептин акыркы бөлүмүндө болсо Орузбаева орус 

тилинен алынган терминдердин кайсы мүчө же сөздөр менен

кыргыз тилине которулушу керек экенин мисалдар менен 

көрсөткөн. 

Кыргыз тилинин өнүгүшүн кыргыз терминологиясынын 

өнүгүшү менен байланыштырган Орузбаева терминологиянын 

өнүгүшү үчүн маанилүү үч эрежени көрсөтөт: 

колдонуу. 

1. Термин катары кыргызча сөздөрдүн колдонулушу. 

2. Арапча, фарсча сөздөрдү кабыл алууну азайтуу 

3. Орусча жана эл аралык түшүнүктөрдү көбүрөөк 

Бир терминде болсо төмөндөгү өзгөчөлүктөр болуш керек: 

1. Термин белгилүү бир маанини гана билдириш керек. 

2. Термин кыска болуш керек 

3. Тилде болгон терминдин ордуна анын так өзүндөй же 

ага окшош терминди кабыл алуу зарылчылыгы жок. 

Бул эрежелерди жазган Орузбаева жаңы калыптанып 

келаткан кыргыз терминологиясы жаатында кийин пайда боло 

турган маселелердин алдын алууга аракет кылган. Мурун 

илимий терминдерди да кыргыз тилине которуш керек деген 

Орузбаева азыркы күндө күндөн-күнгө өнүгүп бараткан техника 

жана технологияга байланышкан терминдер эч өзгөртүлбөй 

колдонулуш керек деген көз карашта. 

Адабий тилдин жана терминологиянын нормалдаштыруу 

процессиндеги тажрыйбага таянып, аны жыйынтыктап, акыркы 

жылдары Б.0.Орузбаева «Грамматикалык терминдердин 

кыргызча-орусча сөздүгүн» (В.Закирова менен бирге) жана 

«Кыргыз терминологиясы» аттуу монографияны жарыялады.

Б. Ө. Орузбаева 1951-жылдан тартып республикада 

жүргүзүлүп жаткан лексикографиялык ишке катышып, «Орусча- 

кыргызча сөздүктүн» авторлорунун жана редколлегиянын 

мүчөлөрүнүн бири болуп эсептелет. 

Б.Ө.Орузбаева мектеп окуучуларына арналган «Орусча- 

кыргызча сөздүк», «Кыргыз тилиндеги сөз өзгөртүү системасы», 

«Кыргыз тилиндеги ат атооч», «Кыргыз тилинин грамматикасы», 

«Орфографиялык сөздүк» ж.б. эмгектерди редакциялаган. 

Орузбаеванын пикири боюнча бул энциклопедиянын 

илимий гана максаты болбостон саясий максаты да болгон. 

Анткени энциклопедия Ленинизм менен Марксизмди жайылтуу 

үчүн да кызмат кылган. 

Илимий-уюштуруучулук жана талыкпай иштөө 

жөндөмдүүлүгүнүн натыйжасында Б. Ө. Орузбаева өзү 

жетектеген мекеменин жоопкерчилигин толук сезип, 

республиканын көрүнүктүү окумуштууларын катыштырып, ишти 

билгичтик менен уюштуруп, 1976 -1980 -жылдары Кыргыз 

энциклопедиясынын башкы редактору болуп иштеп, кыргыздын 

улуттук-универсалдуу алты томдуу «Кыргыз совет 

энциклопедиясы», алардын алфавиттик көрсөткүчү /1982/ жана 

анын орусча /1982/, кыргызча /1983/ атайын томдору жарык 

көрөт. Алардын жалпы көлөмү 360 басма табакты түзөт. 

Б. Ө. Орузбаеванын жетекчилиги жана анын катышуусу 

менен кыргыз энциклопедиясынын коллективи «Социалисттик 

Улуу Октябрь революциясы», «Орфографиялык сөздүк»,

«Фрунзе шаары — Кыргыз ССРинин борбору», «Советтик 

энциклопедиялык сөздүк» деген эмгектерди жарыкка чыгарды. 

Кийинки мезгилде Б. Ө. Орузбаеваны кыргыз 

ономастикасынын маселелери кызыктырып, бул багытта 

«Манас» эпосундагы этнонимдер жөнүндө, «Кыргыз-монгол 

лексикасындагы лексикалык параллель жөнүндө», «Кашкарлык 

Махмуддун сөздүгү - кыргыз тилинин лексикасын иликтөөнүн 

булагы», «Сиздин балаңыздын аты», «Манас» эпосундагы 

энчилүү аттар жөнүндө», «Манас» кыргыз тилинин лексикасын 

тарыхый планда иликтөөнүн булагы» ж.б. макалаларын 

жарыялады. 

Б. Ө. Орузбаева кыргыз тилинин актуалдуу проблемаларын 

иликтөө менен катар, кыргыз тилине мамлекеттик статус берүү 

жөнүндөгү мыйзамды иштөөгө да активдуу катышкан. 

Б. Ө. Орузбаева илимий-изилдөө иштери менен катар 

болочок адистерди даярдоого да активдүү катышып, жогорку 

окуу жайларынын студенттерине атайын курс, тил илимине 

киришүү боюнча лекция окуду. Илимдин ондогон 

кандидаттарын, докторлорун даярдап чыгарды. Тил илими 

институтунун алдындагы кыргыз тили боюнча докторлук 

(кандидаттык) диссертацияларды кабыл алуучу адистештирилген 

кеңештин төрагасы. Көптөгөн журналдын «Советтик 

түркология», «Илимдер академиясынын кабарлары», 

«Кыргызстан аялдары» редколлегиясынын, СССР Илимдер 

академиясынын Тил, адабият бөлүмүнүн алдындагы түркология 

комитетинин, Тил илими институтунун илимий кеңешинин 

мүчөсү болгон.

Б. Ө. Орузбаева Кыргыз Республикасынын илим жана 

техника боюнча Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, 

Республиканын Жогорку Советинин ардак грамотасы, В. И. 

Лениндин 100 жылдыгына байланыштуу медаль, СССРдин эл 

чарбасынын көргөзмөсүнүн күмүш медалы менен сыйланган. 

Кыргыз илимине кошкон салымын жогору баалап, ага 

1993-жылы «Кыргыз Республикасынын илимге эмгек сиңирген 

ишмери» деген ардактуу наам берилген. 

Ошондой эле Туркия Республикасынын президентинин өз 

колунан “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Nişanı” деген медалды 

алган. 

Азыркы кезде Б. Ө. Орузбаева улуттук илимдер 

академиясынын Президиумунун мүчөсү, Тил илими 

институтунда башкы адис катарында иштеп жатат.

KAYNAKÇA 

ABDULDAYEV, Esenkul; DAVLETOV, Samak; İMANOV, Akeş; TURSUNOV, 

Aksar, (1986). Kırgız Tili, Bişkek, Mektep. 

AHMATOV, Toktosun, (2004). Oruzbayeva Bübüyna Ömürzakovna, Bişkek, 

Kırgız respuplikasının uluttuk ilimder akademiyası. 

AKSU Nurettin, IŞIK Ayfer, (1997). Türkiye Türkçösü-Kırgız Türkçösü 

Sözdüğü, İst. MEB. 

BANGUOĞLU, Tahsin, (1995). Türkçenin Grameri, Ankara, TDK. 

BEKTURGUNOVA, Kul’byubyu, (2003). Doçeri zemli Kırgızkoy (Kırgızistan’ın 

Kızları), Bişkek, PROON Kırgızstan, sayfa 91-93. 

CAPAROV, Şerali, (1994). Bübüyna Ömürzakovna Oruzbayeva, Bişkek, İlim 

Basımevi. 

CUMANAZAROV, T., U. A. ASANOV, A.Z..K. ÇOROTEGİN, (1997). Kto yest’ 

kto v Kırgızkoy nauke (Kırgızistandaki İlim Adamlarının Hayatları), Bişkek, 450. 

sayfa. 

ÇENGEL, Hülya Kasapoğlu, (2005). Kırgız Türkçesi Grameri Ses ve Şekil Bilgisi, 

Ankara, Akçağ. 

ERGİN, Muharrem, (1992). Üniversiteler İçin Türk Dili, İst.Bayrak Basım, Yayım, 

Dağıtım, 6. Baskı. 

KARIPKULOV, Aman, (1995). Entsiklopediya Isık-Köl Oblusu (Isıköl Bölgesi 

Ansiklopedisi), Bişkek, Kırgız respuplikasının uluttuk ilimder akademiyası, 556. 

sayfa. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (1983). Kırgız Terminologiyası (Kırgız 

Terminolojisi), Mektep. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, E. ABDULDAYEV, Ş. CAPAROV. 

(1969). Kırgız Tili (Kırgız Dili), Mektep. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (1968). Kırgız Adabiy Tilinin Calpı 

Eldik Negizi Cönündö (Halk Dili Temelinde Kırgız Edebi Dili), Bişkek, İlim. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna , (2000).Söz Kuramı (Kelime Yapımı), 

Bişkek, Mektep.

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna , (2004). Mamlekettik Tildin Örkündöö 

Keleçegi (Milli Dilin Gelişim Süreci), Bişkek, SSCB Kırgız respublikasının uluttuk 

ilimder akademiyası mamlekettik til boyunça uluttuk komissiya. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (2004) Retsenziya cana Pikirler 

(Eleştiriler ve Fikirler), Bişkek, Biyiktik, (Makaleler). 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (1995). Kırgız Til İliminin Maanilüü 

Maseleleri (Makaleler) (Kırgız Dil Biliminin Önemli Meseleleri), Bişkek, İlim. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (2004). Kırgız Tililimi (Makalalar 

Cıynagı) (Kırgız Dil Bilimi), Bişkek, Kırgız Respuplikasının Uluttuk İlimder 

Akademiyası. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, Burul, SAGIMBAYEVA, (2004) 

Lingvistikalık Terminderdin Kırgızça-Türkçö, Türkçö-Kırgızça Sözdügü (Dil 

Bilim Terimlerinin Kırgızca-Türkçe, Türkçe-Kırgızca Sözlüğü), Bişkek, Avrasya 

Yayınları. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, E., ABDULDAYEV, D. İSAYEV, C. 

OSMANOVA, K. SARTBAYEV, A. TURSUNOV, K. K. YUDAHİN, (1980) 

Kırgız Tilinin Frazeolegiyalık Sözdüğü, (Kırgızca’nın Deyimler Sözlüğü), Bişkek, 

İlim. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, V. ZAKİROVA, (1981). Grammatikalık 

Terminderdin Kırgızça-Orusça Sözdügü (Dil Bilgisi Terimlerinin Kırgızca-Rusça 

Sözlüğü), Bişkek, Mektep. 

ORUZBAYEVA, Bübüyna Ömürzakovna, (2004) Mamlekettik Tildin Örkündöö 

Kelecegi, (Devlet Dilinin Geleceği), Bişkek, Entsikl. Basması. 

YUDAHİN, Konstantin Kuz’miç, (1994). Kırgız Sözlüğü, Ankara, TDK (Çeviren: 

Abdullah TAYMAS).

bübi̇yna ömürzakovna oruzbayeva'nin akademi̇k hayati ve ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?