tipo baskı

TİPO BASKI
www.matbaaturk.org

İÇİNDEKİLER
Tipo Baskı Tekniği
Tipografi
Dizgi Sistemleri
Tipo Baskı Tekniği
Tipografik Baskı Tekniğinin Özellikleri
Presler Tipo
Mizantren
Tipo Baskıda Oluşan Sorunlar

Tipografi
Tipografi terimi ilk kez, Gutenberg'in metal harflerini tanımlamakta kullanıldı. Bugün
ise bütün baskı yazıları ve noktalama işaretlerinin sanatsal ve tasarıma dayalı
özelliklerini ve üretim teknolojilerini konu alan bir uzmanlık alanı olarak kabul
edilmektedir.
Önceden tasarlanan, kalıbı hazırlanarak dökülen ve genel olarak yazılı iletişimin
bütün alanlarında kullanılan harf, sayı, sembol, çizgi ve noktalama işaretleri,
tipografik karakterler olarak anılırlar.
Günümüzün tipografik karakterleri, el yazılarıyla başlayan uzun bir evrim sonucunda
oluşmuşlardır. Harfin temel unsuru çizgisel vuruş ve darbelerdir, fırça, kamış ve
keski gibi yazı araçları, harf biçimlerini doğrudan etkilemiştir. Sonraları Eski Yunanlı
ve Romalılar, harfleri temel geometrik konstrüksiyonlar üzerinde biçimlendirmeye
başlamıştır.
Tipografik karakterler, optik olarak hayali bir yatay çizgi (satır çizgisi) üzerine
dizilirler. Küçük harflerin gövde yüksekliklerini belirleyen yatay çizgi ile satır çizgisi
arasındaki uzaklık "x yüksekliği" olarak adlandırılır. Bu, küçük harflerin standart
yüksekliğidir ve en net ölçülebildiği harf, küçük "x" harfidir. Harfleri oluşturan ana
hatların alt ve üst bitim yerlerinde bulunan tırnak biçimindeki küçük uzantılar ise
serif olarak adlandırılır.
Tipografik karakterler et kalınlıklarına göre beş kategoriye ayrılabilir :
1. Tam beyaz (Extralight)
2. Beyaz (Light)
3. Yarım siyah (Medium)
4. Siyah (Bold)
5. Tam siyah (Extrabold)
Bir tipografik karakterin harfler, sayılar, noktalama işaretleri ve diğer sembollerden
oluşan dizisine "Font" adı verilir. Aynı fontun bütün karakterleri yan yana
dizildiğinde, optik olarak eşdeğer bir yoğunluk ve bütünsellik oluşturur. Bir fontun
temel unsurları şöyle sıralanabilir: Büyük harfler, küçük harfler, sayılar, noktalama
işaretleri, matematiksel semboller, aksanlar ve logogramlar, bunlar, iki harfin
birleşerek oluşturduğu tipografik karakterlerdir.
Tipografik karakterler sadece geometrik kriterlere göre tasarlanırsa, algılamaya
dayalı optik sorunlar ortaya çıkar. Her tipografik karakter optik kriterler göz önüne
alınarak tasarlanır. Örneğin, yuvarlak hatlar ve sivri uçlar büyük harf yada satır
çizgisinin dışına taşırılır. Yatay hatlar dikey hatlardan daha ince tutulur. Siyah
yoğunlaşmayı azaltmak için, iki hattın dar bir açıyla birbirlerine eklendiği bölgeler
belirli bir oranda inceltilir. Tasarım bütünlüğü sağlamak amacıyla, harflerin benzer
biçimsel özelliklere sahip olan parçalarında aynı formlar kullanılır.
Tipografik Karakterlerin Sınıflandırılması:
l) Geleneksel Yazılar: El yazılarının yuvarlak ve organik yapısına sahip olan bu
karakterlerin serifleri dirsek biçiminde ve eğimlidir. Yuvarlak biçimlerdeki incelme
ekseni diyagonaldir, ince ve kalın hatlar arasında çok az bir kontrast söz konusudur.

Başlıca örnekler : Bembo, Garamond, Caslon, Goudy, Palatino,...
2) Geçiş Dönemi Yazıları Bu gruba giren yazıların ince ve kalın hatları arasında
geleneksel yazılara göre daha belirgin bir kontrast vardır. Serifler yataya daha yakın
bir eğimdedir. Yuvarlak biçimlerdeki incelme ekseni dikeye yakındır. Harfler, Barok
döneminin etkisiyle daha genişlemiştir. Başlıca örnekler : Baskerville, Caledonia,...
3) Modern Yazılar: Modern yazılarda ince ve kalın hatlar arasındaki kontrast üst
sınırdadır. İnce hatlar, çizgi haline dönüştü-rülmüştür. Yuvarlak biçimlerdeki incelme
ekseni dikey konumdadır. İnce hatlarla aynı kalınlıkta ve yatay bir çizgi
görünümündeki serifler, gövdeye dik bir açıyla bağlanırlar. Harflerin anatomisinde
geometrik kurallar ağır basar. Başlıca örnekler : Bodoni, Didot, Torino,...
4) Kare Serifli Yazılar :Bu gruba giren yazıların ortak özelliği, seriflerinin kare ya da
dikdörtgen biçiminde olmasıdır. Şerifler, harf gövdesine dik bir açıyla bağlanır. İnce
ve kalın hatlar arasındaki kontrast azaltılmıştır. Bazı karakterlerde bütün hatlar aynı
et kalınlığınadır. Başlıca örnekler : Rockwell, Clarendon, Playbill,...
5) Serifsiz Yazılar: Serifsiz yazılarda bulun hatlar aynı kalınlıktadır. Yuvarlak
hatlardaki incelme ekseni daima dikey konumdadır. Geometrik bir anlayışla
tasarlanmışlardır. Başlıca örnekler : Futura, Helvetica, Avant-Garde,...
6) Gotik Yazılar :Gotik yazı geleneğinin ilk örneği. 15.yüzyıl Almanya'sında yaygın
olarak kullanılan "Textur" yazısıdır. Gotik sanatının karakteristik özeliklerini taşıyan
bu dar ve uzun yazılarda, yuvarlak unsurlar yok edilmiştir. Anatomisinde kesik uçlu
kalemlerin etkisi görülür. Başlıca örnekler : Gotik, Old English,...
7) El Yazıları: El yazılarındaki serbest ve akıcı biçimsel özelikler temel alınarak
tasarlanan bu tür yazıların başlıca örnekleri arasında; Brush Script, Vivaldi, Mistral,
Brody,... sayılabilir. Tipografik Ölçüler Fransız yazı tasarımcısı Pierre Simon Fournier
de Jeune, 1737 yılında "Punto" birimini temel alan bir ölçü sistemi geliştirerek
tipografik ölçülerin standardizasyonunu başlatmıştır. Punto, günümüzde uluslararası
geçerliliği olan tipografik bir ölçü birimidir, l punto 0.37583 milimetredir. Daha çok
satır uzunluğu ve metin derinliği ölçmede birim olarak kullanılan "Kadrat"
(Amerika'da Pica, Almanya' da Cicero) ise 12 puntoya eşittir.
Tipografik ölçülerin belirlenmesinde, el dizgisinde kullanılan metal harfler(hurufat)
esas alınmıştır. Harfin punto değerini belirlemede esas alınan ölçü; harf rölyefinin
kendi yüksekliği değil, metal harf bloğunun yüksekliğidir. Tipografik baskı yüzeyinde
eşit bir düzlem oluşturmak için bütün harfler standart bir yükseklikte üretilirler.
•Dizgi Sistemleri
1.) El Dizgi
2.) Makina Dizgisi
1.) El Dizgi:Metal harflerin elle dizilmesine dayalı geleneksel yöntem, Gutenberg'in
bulduğu dizgi sisteminin geliştirilmiş biçimidir.
Elle dizgi sisteminde; yazı kasasından seçilen harfler, kumpas adı verilen bir alet
üzerine ters yönde dizilerek sıkıştırılır, her sözcüğün arasına espas adı verilen kısa
metal parçalar yerleştirilir. Satır araları, anterlin adı verilen metal şeritlerle ayarlanır.
Dizilen metin, gale adı verilen metal bir tabla içine konularak bağlanır ve baskı
presinin çerçevesi içinde özel sıkıştırıcılarla sabitleştirilir. Baskıdan sonra kalıp
yüzeyindeki mürekkep temizlenir ve bütün harfler, kasadaki bölmelere elle dağıtılır.
Yapılan bütün bu işlere el dizgi denir. El dizgi yapan kişiye mürettip, el dizgi yapılan
işyerine de mürettiphane denir.

Elle dizgi, yorucu ve zaman alıcı bir işlemdir. Günümüzde elle dizgi yöntemi, kartvizit,
davetiye ve bazı özel çalışmalar dışında, kullanılmamaktadır. Buna karşın, tipografik
tasarım geleneklerinin büyük bir bölümü elle dizgi sisteminden türemiştir.
El dizgi için, tek tek dökülmüş harfler kullanılır. Bu harfler, harf döküm fabrikalarında
kurşun, antimuan ve kalay karışımından imal edilir ve bu metallerin harfteki oranı
şöyledir :
1. Kurşun : % 65-70
2. Antimuan : % 20-25
3. Kalay : % 5-10 Kullanılan antimuan harfe sertlik ve dolayısıyla dayanma gücü
verir. Kalay ise metale dökümde kolaylık sağlar ve ona akıcılık verir.
Harfin tepesinde "Resim" kısmı bulunur. Bu kısım mürekkep alıp baskı yapar. Resim
kısmının oturduğu, daha kalın olan alt kısma harfin "Et kısmı" denir. Altta tabana
yakın bölümde bulunan kertiğe ise "işaret kertiği" adı verilir, işaret kertiği harfin
doğru dizilmesi için, dizgiciyi uyarır.
El dizgi ustası, dizgide kullanacağı harf ve boş malzemeleri dizmek için "Kumpas"
denilen bir alet kullanır ve dizeceği satırın genişliğine göre ayarlar.
Harf kasasında bulunan harfler, belirli bir düzen içinde ve kullanım sıklığına göre
kutular içindedir. Sık kullanılan harfler (A gibi) dizgiciye yakın olan ön tarafla yer
alırken, (Ğ gibi) seyrek kullanılan harfler daha arkada bulunur. Dizgi ustası hangi
harfin hangi gözde bulunduğunu ezberlemiştir. Gözden aldığı harfteki işaret kertiğini
baş parmağıyla kontrol eder ve dizgi işlemini sürdürür.
El Dizgide Kullanılan Alet ve Malzemeler
1) Basan malzemeler : Bunlar; Harfler, işaretler, çizgiler ve süslerden meydana
gelmektedir.
Harfler : Matbaa harfine hurufat adı verilir. Hurufat birkaç maddeden oluşan bir
alaşımdır.
İşaretler : Bunlar gerektiğinde dilbilgisi kurallarına göre yerlerine konması gereken
dilbilgisi işaretleridir. Nokta, virgül, ... gibi
Çizgiler : Cetvel işlerinde kullanılan pirinç veya kurşundan yapılan malzemelerdir.
Renkleri genellikle altın sarısı ve kurşunidir.
Süsler : Genellikle sanatsal işlerde kullanılırlar.
2) Basmayan malzemeler :Bunlar; Ara boşları, kadratlar, anterlinler, garnitürler ve
klişe altlıklarından oluşan malzemelerdir.
Ara boşları ( Espas ) : Kelime aralarındaki boşluklardır. Her yazı için farklı punto
değeri alırlar. Örneğin harfimiz 20 punto ise kelimeler arasındaki espas 10 punto
olacaktır.
Kadratlar : Harf aralarının açılmasında, paragraf boşluklarında ve satırların değişik
biçimlerde düzenlenmesinde kullanılır.
Eni ve yüksekliği aynı puntoda olan kare biçimli kadrata "m kadratı" adı verilir.
Bunun tam yarısı ölçüsündeki kadrat ise "n kadratı"dır. Diğer kadratlar ise m
kadratının askatlarıdır: 1/3 m, 1/4 m, 1/5 m, 1/6 m,... gibi.
Anterlinler : Altılık ve On ikilik olarak adlandırılan anterlinler satırların aralarına
konularak satırların birbirlerine karışmamasını, dağılmamasını ve satırların rahatlıkla

okunabilmesini sağlayan metal alaşımlardır. Altılık, 6 punto kalınlığındaki satır veya
paragraflar arasında kullanılır. On ikilik ise 12 punto(1 kadrat) değerindedir ve
bölüm başlığı açmada kullanılır.
Garnitürler : Bunlar 2 -12 kadrat genişliğinde ve değişik boylarda demir veya
alüminyumdan yapılmıştır. Sayfa ve bölüm başlarını açmada ve çizgiler arası
boşlukları doldurmada kullanılırlar.
Klişe altlıkları : Tahta, demir veya alüminyumdan yapılan klişeler basılmadan önce
harf yüksekliğini ayarlamak için klişenin altına konulan yardımcı malzemelerdir.
3) Aletler : Bunlar; harf kasaları, kumpas, gale, çift, tipo metre ve prova tezgahından
oluşan aletlerdir.
Harf kasaları : Genellikle 50 x 70 cm ebadında 3 cm derinliğinde olurlar. Üst kısmında
büyük harfler, rakamlar ve yabancı ülkelerin harfleriyle noktalama işaretleri bulunur.
Alt kısımda ise küçük harfler kadratlar ve espaslar bulunur.
Kumpaslar : Üç tarafı kapalı bir tarafı açık olan ve elle yazı dizmeye yarayan
aletlerdir. Üzerinde bulunan sürgülü kısım sayesinde istenilen ölçüde dizgi yapılabilir.
Gale : Kumpasta dizildikten sonra üstüne indirilen harfleri sayfa haline getirmek için
kullanılan üç tarafı kapalı bir tarafı açık, demirden veya sacdan yapılan değişik
ebatlarda bulunan tepsiye benzer araçtır.
Çift : Kasa gözlerinden harf çıkarmada ve düzeltme yapmada kullanılan cımbız
şeklinde aletlerdir.
Tipo metre : Matbaacılıkta kullanılan ölçü cetvelleridir. Bu cetvelde cm'nin, punto ve
kadrat olarak karşılığını bulmak mümkündür.
Prova tezgahı : El dizgide oluşturulan kalıpların, hatalarının düzeltilebilmesi için
provaya alınmasını sağlayan tezgahtır.
Makina Dizgisi
Linotipi Ottmar Mergenthaler'in 1886 yılında linotipi makinesini bulmasıyla
tipografide otomasyon dönemi başlamıştır. Adını "yazı satırı"nın İngilizce
karşılığından (line of type) alan linotipi; metnin, uzunluğu önceden saptanan satır
blokları halinde dökülmesine dayalı bir dizgi sistemidir.
Linotipi makinesinde, üzerinde tipografik karakterlerin bulunduğu bir klavye bulunur.
Dizgi operatörü klavyeye bastıkça; dikey kanalların içinde bulunan pirinç harf
kalıpları (matris), yukarıdan düşerek bir düzlem üzerinde yan yana dizilir. Bu sırada
makinenin kazanında eriyen kurşun metali, dizilen satırın üzerine dökülür. Böylelikle
her satır, kurşundan dökülmüş parçalar halinde ortaya çıkar. Harf kalıpları, her
döküm işleminden sonra yeniden kullanılmak üzere bulundukları kanala geri
gönderilir. Monotipi Klavye ve döküm biriminden oluşan tam otomatik bir dizgi
sistemi olan monotipi 1887'de Tolbert Lanston tarafından geliştirilmiştir. Klavye
tuşuna basıldığında, kağıt bir şerit üzerinde delikler açılır. Bu şekilde kodlanan şerit,
döküm birimine komuta eder. Erimiş kurşun, kasada bulunan harf kalıplarına
dökülür. Monotipi sisteminde, linotipinden farklı olarak, harfler tek tek değiştirilerek
istenilen düzeltmeler yapılabilir.
TTS (Tele Type Setter) Bir el dizgi ustası saatte ortalama 1200-1500 harf dizer.
Makine operatörü ise saatte 6000 dizgi yapabilir. Bu süratin arttırılması için TTS
(Tele Type Setter) makineleri geliştirilmiştir. Bu makinelerde, monotype dizgi
makinelerine benzeyen biçimde yine perforajlı bobin kağıda delik açılarak dizgi

yapılır. Sonra bu kağıt esas dizgi makinesine bağlanır. Makinede dizgi operatörünün
yerine geçmiş olan delikli bant, makineyi kumanda eder. Matrislerin dizilip, satır
dökümünün yapılmasını sağlar. TTS dizgi makinesi saatte 15-18 bin harf dizilebilir.
Makine Dizgi Sistemleri
1) Mekanik Dizgi Sistemleri (Sıcak dizgi)Mekanik dizgi makinelerine sıcak dizgi
makineleri denilmesinin sebebi, çalışırken kazanında yüksek sıcaklıkta harf
alaşımının bulunmasıdır.
Bu makineler kendi aralarında 3 gruba ayrılırlar :
a) Satır halinde yazı döken makineler : Bu makineler Tipo baskı için her çeşit dizgi
işlemini yapabilirler ve 4-28 kadrat arasında 5-11 punto yazıyı 6-12 punto kalınlıkta
satırlara dizerler.
Operatör klavyede hangi harfin tuşuna basarsa harf matrislerinin bulunduğu
mağazada, o harfin matrisi kendi kanalından kayarak kumpasa gelir ve dizilen
kelimelerin harf kalıpları arka arkaya kumpasa düzenli olarak dizilip satırı
oluştururlar.
Döküme hazır olan satır potanın önüne gönderilerek harf kalıplarının içine erimiş harf
alaşımının basınçla otomatik olarak dolması tek kolla sağlanır. Bir satırın dizilip
çıkartılması 10-15 sn içinde gerçekleşir. Mekanik dizgi makinelerinde dizilen satırlar
görüntü baskı sistemlerinden dolayı terstirler.
Bu makinenin T.T.S (Tele Type Setter) modelleri delikli bant üreten klavye sistemiyle
uzak mesafelere teleks aracılığıyla bant aktarımı ve otomatik döküm olanağı
sağlamaktadır. Satır halinde yazı döken makinelere göre beş kat daha hızlı çalışırlar.
Teleks aracılığı ile uzak mesafelere irtibat kurması ve böylece aynı anda otomatik
döküm yapabilmesi de diğer avantajları arasındadır.Non mikser makineler : Bu
makineler tek toplama ve dağıtma sistemi olup düz metin dizgileri için
elverişlidir.Mikser makineler : Bu makineler non mikser makinelerin tüm
yeteneklerine sahip olmakla birlikte bir satırda birkaç yazıyı dizip
dağıtabilmektir.Özel metin ve reklam makineleri : Bunlar gazete ve dergilerde başlık
ve reklam dizgisinde kullanılan 18-48 punto arası yazıları dökebilen, çift klavyeli ve
çift matris kalıplı makinelerdir.
b) Tek tek harf döken makineler (Monotype) : Genellikle el dizgide gereken harf,
çizgi, kadrat, anterlin ve espasların dökümünde kullanılan bu makineler harfleri teker
teker döktüğü için tashih (düzeltme) işleri veya kalıpta yapılacak değer değişimleri
daha kolay ve hızlı yapılır.
Monotype makineler klavye, döküm ve hava kompresörü olarak üç üniteden meydana
gelmiştir. Klavye istenen harfin yazılmasını, döküm gerekli yazıların kalıp haline
gelmesini yani harflerin metal olarak tek tek ortaya çıkmasını sağlar. Hava
kompresörünün görevi ise klavye ve döküm ünitelerinin hava akımı sayesinde
uyumlu bir şekilde çalışmasını sağlar.
c) Başlık satırı döken makineler : Bu makineler Ludlow makineleri adı ile anılır.
Klavyesi olmadığı için satırlar el ile dizilir. Kumpasa dizilen satırlar makinenin döküm
kısmına sokulur. Döküm işi bittikten sonra harfler harf kasasına dağıtılır. Bu
makinelerde sürat önemli olmadığı için her türlü metal kullanılabilir. Gazete, dergi,
broşür v.b... başlık dizgileri bu makinelerde yapılır.
2) Elektro Mekanik Dizgi Sistemleri Elektroniğin uygulandığı ilk dizgi makinelerinin
oluşturduğu sistemdir. Bellek ve mantık elektronik ortamda birleştirilmiştir. Bellek
bilgiyi dizildiği gibi kaydeder. Mantık ise bu yazıyı makineye bildirerek şekillendirir ve

tek tuşla yazıyı kağıda döker. Bu makineler kolaylıkla değiştirilebilen tipografik
özelliklere sahip yazı topları kullanarak yazıları dizerler. Bunlarda 10 adet yazı topu
ve 3 adet teknik karakter topu vardır. Daktilo görünümlüdür ancak dizgi ölçüleri ve
çaryosu punto ve kadrat ayarlıdır. 8000 karakterlik bir belleğe sahiptir ve dizilen
karakterleri aynı anda belleğine kaydedebilir. Bütün düzeltmeler bellekte yapılarak
hatasız dizgi yapılması sağlanır. Ayrıca dizilen yazıları 5000 vuruş kapasitesindeki
manyetik kapta aylarca saklamak mümkündür.
Bu saklama işlemini gerçekleştirebilmek için makinenin yanında manyetik kart
konsolu mevcuttur.3) Foto Dizgi Sistemleri Film yardımıyla yazı dizmek yani harf
görüntülerinin birer birer filme aktarılması ve harflerin fotoğraflarının çekilmesi
işlemine foto dizgi sistemi denir. Bu sistemde çalışan makineler, soğuk dizgi
makineleri olarak da bilinir.
Intertype firmasının geliştirdiği "Fotosetter" ve Mergenthaler firmasının ürünü olan
"Linofilm", klavyeli foto dizgi sistemlerinin ilk kuşağını oluşturur.
Foto dizgi makinelerinin çalışma prensibi; güçlü bir ışık kaynağının harf şablon
diskinden geçerek direkt ışığa duyarlı dizgi kağıdını pozlandırması esasına dayanır.
Foto dizgi makineleri 3 grupta incelenirler :
a) Storomat : Storomat dizgi makinesi fiziki yapı olarak fotoğraf agrandizörüne
benzer. Negatif şablondan yararlanarak film yada fotoğraf kağıdı üzerine
pozlandırma yapılır. Pozdan sonra film yada kart gizli (latent) görünür. Bu nedenle
makinede yada küvette banyo edilerek gerçek görüntü elde edilir.
Agrandizördekine benzeyen film şasesi yerinde yazı fontunun dikdörtgen şeklindeki
bir şablonu vardır. Bu şablonda küçük-büyük yazı ve işaretler vardır. Font
şablonundaki harf ve işaretlerden hangisi gerekiyorsa, bir kumanda sistemiyle
objektifin önüne getirilir ve pozlandırılarak fotoğrafı çekilir. Dizgi
densitesi(siyahlığı), fotoğraf kartının banyo zamanı ve cinsine bağlıdır.
b) Diatype : Storomat dizgi makinelerinin geliştirilmiş şeklidir. Şablonu dairesel disk
şeklindedir. Yatay-dikey çizgi çizerek cetvel dizgisi yapabilir. Dizgi için gereken film,
fotoğraf kağıdı ve banyo sistemi makinenin kendi bünyesindedir.
c) Compset : Görünüş olarak ekranlı daktiloya benzer. Komut ve dizgi tuşları farklı
renktedir. Dizgici ekranda gördüğü hataları kolaylıkla düzeltebilir. Fakat düzeltme,
pozlandırma işleminden önce yapılmalıdır.
Makineye, hassas dizgi yapılabilmesi için objektif sistemi eklenmiştir. Kaynaktan
gelen ve karakter diskinden geçen ışınlar toplayıcı ve büyütücü mercekten geçerek
objektife gelir ve aynadan yansıyarak kağıda yada filme hapsedilerek karakterleri
oluştururlar.
Her diskin üzerinde 4 yazı fontu ve her fonta ait 112 karakter mevcuttur. Karakter
diskinde mevcut 4 fontun dışında yazı dizmek gerekirse o fontun karakter diskini
takmak gerekir.
4) Foto Elektronik Dizgi Sistemleri
I. kuşak foto elektronik dizgi makineleri :
İlk foto elektronik dizgi makinesinde elektronik daktilo klavyesi ve tek satırlı bir
ekran vardı. Cihaza takılan yazıların gerçek puntosu ne ise o puntoda yada o
puntonun iki katı büyüklüğünde dizgi yapabiliyordu.
- Dizgi ve başlık işlerinin farklı iki makinede yapılmasının zorunlu olması,

- Dizgi makinesinde başlık, başlık makinesinde dizgi yapılamaması ve bir yazıda
birden fazla punto değerinin kullanılamaması,
- Yazı karakterlerinin değiştirilememesi,
- Dizgicinin ancak dizdiği satırı görebilmesi ve bu yüzden önceden yapılan hataları
düzeltememesi,
- Bellek ve manyetik kayıt birimlerinin olmayışı ve yapılan hataların ancak film
banyodan çıktıktan sonra anlaşılabilmesi, yüzünden zaman kaybı ve malzeme
tüketimi artmakta, tüm işler günlük yapıldığı için ileriye yönelik işler
saklanamamakta idi.
Tüm bu sorunların çözülebilmesi için bilgisayardan başka çözüm yoktu. Zaten o
sıralarda mikro ve mini bilgisayarlar geliştirilmiş dolayısıyla bilgisayar artık günlük
yaşama girmeye başlamıştı.
II. kuşak foto elektronik dizgi makineleri :
Birinci kuşak makinelerin yeterli olmayışı ve bilgisayar teknolojisindeki ilerlemeler,
ikinci kuşak dizgi makinelerinin doğmasına yol açmıştır.
İkinci kuşak makineler bu teknolojik ilerlemeler ile geliştirilmiştir. Bu makinelerin en
önemli özellikleri şunlardır :
- Geniş televizyon ekranı sayesinde aynı anda 13 satır birden görülebilmekteydi.
- -Bellek ve manyetik kayıt birimi olduğundan önceki dizgiler görülebiliyor ve her
türlü düzeltme yapılabiliyordu.
- Dizgi ve başlık işleri aynı anda yapılabiliyordu.
- Manyetik kayıt diskleri sayesinde tüm işler ileride de kullanılabilmekteydi.
III. kuşak foto elektronik dizgi makineleri :
İkinci kuşak makineler dizgi işlemlerine büyük kolaylıklar getirmiştir. Ne var ki bu
makinelerin, basım sektörünün ihtiyaç ve birikmiş kaynakları ile karşılaştırıldığında
yetersiz olduğu görülmüştür. İkinci kuşak makinelerin hızlarının yetersiz gelmeye
başlaması, punto ve karakter sayısındaki sınırlamalar ve gerçek şekillerin ekranda
gözükmemesi sonucu zor düzeltilmesi gibi sebeplerden dolayı üçüncü kuşak
makinelere gereksinim duyulmaya başlanmıştır.
Üçüncü kuşak makinelere bilgisayar kontrollü dizgi sistemleri denir. Bu makineler,
kişisel bilgisayarların gelişmesiyle Masaüstü Yayıncılık Dizgi Sistemlerinin doğmasına
neden olmuşlardır.
•Tipo Baskı Tekniği
Tipografik Baskı Tekniği Tipografik baskı tekniğinde kâğıda aktarılması gereken
bütün görsel unsurlar, baskı kalıbında diğer bölümlere göre daha yüksektedir. Kalıp
yüzeyine merdane ile mürekkep verildiğinde, yüksekte kalan bölümler mürekkebi alır
ve belirli bir basınç uygulayarak kağıda doğrudan aktarır. Tipo baskı, Gutenberg'in
1440 ' ta icat ettiği bir baskı sistemidir.
Tipo baskı sisteminde; fotoğraf, illüstrasyon, yazı, sembol vb. görsel unsurlar için
"klişe" adı verilen ve genellikle çinko, magnezyum ya da bakırdan üretilen kalıplar
kullanılır. Çizgisel imgelerde ve düşük yoğunlukta tramlanacak ara tonlu
çalışmalarda çinko kalıplar tercih edilir. Tram yoğunluğu yüksek olan çalışmalarda
ise magnezyum kalıplardan yararlanılır. Bakır ise çok pahalı bir metal olduğundan
sadece çok ayrıntılı ve yüksek kalitedeki çizgisel çalışmalarda kullanılır.
Klişe hazırlamak için; görsel imgeden alınan negatif film, yüzeyi ışığa duyarlı bir
emülsiyonla kaplanmış olan metal kalıp ile üst üste çakıştırılarak bir ışık kaynağı
altında pozlandırılır. Işık, filmin üzerinde görsel imgeyi oluşturan saydam
bölümlerden kalıba yansır ve pozlanan bu bölümler kalıp yüzeyinde sertleşir. Kalıp,
bir asit küvetine atılır. Pozlandırma sırasında sertleşen bölümler asitten etkilenmez,
diğer bölümler ise yavaş yavaş çukurlaşmaya başlar. Baskıda mürekkep alacak
bölümlerle mürekkep almayacak bölümler arasında istenilen derinlik sağlandığında,

metal kalıp asit küvetinden çıkarılır. Kalıp, daha sonra tahta ya da metalden yapılan
altlıklara çift taraflı bantlarla yapıştırılır. Bu altlıklar, klişe ile üst üste
getirildiklerinde tipografik baskıda kullanılan metal harflerin standart yüksekliğine
eşit bir yüksekliğe ulaşır.
Ülkemizde, ara tonlu görsel unsurların tramlanması ile hazırlanan klişeler oto tipi;
renklerin belirli leke ya da çizgi grupları olarak ayrıldığı, ara ton içermeyen görsel
unsurlar için hazırlanan klişeler ise tire klişe olarak bilinir.
Tipografik baskıda kalıp hazırlama işlemine her zaman gerek duyulmaz. Yazılar, elle
ya da makine ile dizildiklerinde basılabilir hale gelir. Dizgi ile klişe ayrı ayrı
hazırlandıktan sonra baskı presinde bir araya getirilirler. Yazı ve diğer görsel
unsurların konumlan yeni bir kalıp hazırlanmasına gerek duyulmadan kolaylıkla
değiştirilebilir.
Bir zamanlar gazetelerin ve diğer birçok görsel iletişim malzemesinin basımında
yaygın olarak kullanılan tipografik baskı, günümüzde yerini ofset baskı tekniğine
bırakmıştır. Bu değişimin asıl nedeni; tipografik baskının ofsete göre daha düşük
kalitede sonuçlar vermesinden çok, tipografik baskı tekniğindeki hazırlık işlemlerinin
daha yavaş ve giderek daha pahalı olmasıdır.
• Tipografik Baskı Tekniğinin Özellikleri
1) Baskı sayısına bağlı olmadan standart bir baskı kalitesi elde edilir.
2) Elle ya da makine ile yapılan dizgilerle ve orijinal veya kopya edilerek çoğaltılan
baskı kalıpları ile baskı yapmaya elverişlidir.
3) Kalıbın kopyalanarak çoğaltılması pahalıya mal olduğundan, plastik ve kauçuk
kalıplardan yada stereotipi tekniğinden yararlanılır.
4) 2. ve 3. hamur kâğıtlarda en iyi baskı sonucunu verir. Yazı ile birlikte yarım-tonlu
görsel unsurlar da kullanılacaksa, o zaman kuşe ya da 1. hamur kâğıtlar tercih
edilmelidir. Tipografik baskı, değişik kalınlıklardaki her tür kâğıda uygulanabilir.
Kâğıt kalınlığını saptamadaki temel kriter; baskıda kullanılan presin teknik
özellikleridir.
5) Dizgi ve klişenin kullanıldığı kalıplarda, yeni bir kalıp hazırlanmasına gerek
duyulmadan belirli değişiklikler yapılabilir. Fakat tek parça, kopyalanmış ve eğimli
kalıplarda bu tür değişiklikler yapılamaz.
6) Numaralandırılması gereken bilet, fatura, vb. basılı malzemelerde; kâğıt ve karton
üzerine basılan etiket ve ambalajların bıçakla kesiminde, perfore delikleri
açılmasında; alçak ve yüksek kabartma (gofre) baskılarda tipografik baskı
preslerinden yararlanılmaktadır.
• Tipografik Baskı Tekniğinde Kullanılan Presler Tipo baskıda kullanılan presler dört
grupta toplanır :
1) El Tezgâhları : Matbaacılığın icadıyla kullanılmaya başlanmıştır. Tipo baskı için
yaklaşık 450 yıl kadar bir süre, yalnız el tezgâhlan kullanılmıştır. Bunlar başlangıçta
tamamen tahtadan imal edilirdi. Ancak silindirli tipo makinelerinin icadından sonra
metal el tezgâhları da yapılmıştır. İlk modellerde, baskı prensibi, sonsuz vida esasına
dayanıyordu. Demir tezgâhlarda ise mafsal dirsekli sistem uygulanmıştır.
El tezgâhlarından kalıba elle boya verilir. Kâğıt hafif nemlendirilerek kalıp üzerine
yerleştirilir. Baskıyı yapan kazan yukarıdaki kol çevrilerek indirilir ve baskı yapılır.
Eski El tezgâhlarında baskıdan sonra kazan kaldırma ve kâğıdı alıp yeni kâğıt koyma
el ile yapılırdı.
2) Düz kazanlı presler : Bu preste, baskı kalıbı gibi; kalıp üzerine basınç yapan baskı
kazanı da düz yüzeylidir. Düz kazanlı preslerin iki ayrı tipi bulunmaktadır. Bunlardan
biri; Gutenberg'in de kullanmış olduğu, ama günümüzde kullanılmayan kollu baskı
presidir. Kâğıt, mürekkeplenmiş kalıbın üzerine konulduktan sonra baskı kazanı kol

yardımıyla kâğıt üzerine indirilerek sıkıştırılmakta, kalıbın üzerindeki mürekkep bu
şekilde kâğıda aktarılmaktadır.
Diğer düz kazanlı presler ise pedallı preslerdir. Bu preslerde merdaneler kalıba
mekanik olarak mürekkep vermekte ve baskı kazanının üzerine yerleştirilen kâğıt,
pedal yardımıyla dikey konumda bulunan kalıp üzerine bastırılmaktadır. Pedallı
preslerin elle veya otomatik olarak çalışan değişik tipleri bulunmaktadır.
3) Silindirik kazanlı presler : Kalıp bu preslerde de düzdür. Buna karşın baskı kazanı
silindir biçimindedir. Silindir biçimli baskı kazanı kalıp üzerinde belirli basınçla
yuvarlanır. Kâğıt her zaman olduğu gibi kalıpla kazan arasındadır. Silindirik kazanlı
presler, düz kazanlı preslerden daha büyük olup, baskı hızı yüksektir.
a) Tek turlu veya stop silindirli presler : Bu preslerde baskı yapıldıktan sonra, kalıp
taşıyıcı araba, mürekkep ünitesine giderken, baskı kazanı hafifçe yukarı kalkar ve
kalıbın mürekkep alıp geri dönmesini bekler.
b) Çift turlu presler : Bu preslerin kalıp arabası, mürekkep ünitesine giderken, baskı
kazanı bir tur daha yapar. Kalıp geri dönünce bu tur tamamlanmış olur ve tekrar
baskı turu başlar. Bu sistemde baskı kazanı hiç durmadığı için güç kaybı olmaz. Bu
sebeple daha büyük baskı süratine ulaşılabilir. Ayrıca çift kazanlı makinelerin kalıp
arabası yoktur. Kalıp, silindirik biçimde metal veya fotopolimer klişeler olarak
hazırlanarak kalıp kazanına takılır. Çift kazandan biri, bu kalıp kazanıdır, diğeri ise
baskı kazanıdır. Bu Kazanların birbirine teması halinde, aradan geçen kâğıda baskı
yapılır.
4) Rotatifler : Rotatif preslerde ise hem baskı kazanı, hem de baskı kalıbı silindir
biçimindedir. Daha küçük merdanelerden mürekkep alan kalıp silindiri ile baskı
kazanı arasına sıkıştırılan rulo kâğıt, büyük bir hızla basılarak akıp gider. Bu presler,
özellikle çok yüksek hızda ve sürekli baskı yapmaya uygun biçimde üretilmişlerdir.
Bu nedenle gazete ve dergi basımına elverişlidirler. Rotatif preslerle hem tabaka
halinde kesilmiş, hem de rulo kâğıtlara kesintisiz baskı yapma olanağı
bulunmaktadır. Rotatif preslerin kâğıdın her iki yüzüne aynı anda baskı yapabilen
daha gelişmiş tipleri de üretilmektedir. Rotatiflerde kullanılan baskı kalıbı yarım
silindir biçimindedir. Düz bir yüzey üzerinde hazırlanan baskı kalıbını eğimli hale
getirmek için "stereotipi" tekniğinde yararlanılır. İnce lifli bir karton nemlendirilerek
kalıbın üzerine konur ve presten geçirilir. Üzerine kalıbın negatif imgesi (alçak
rölyef) geçen karton, kurumaya bırakılır. Rölyef içerde kalacak biçimde kıvrılan
kartonun üzerine erimiş kurşun alaşımı dökülür. Alaşım soğuduktan sonra kartondan
ayrılır. Kalıbın pozitif kopyası daha sonra rotatif baskı presinin kalıp silindirine
bağlanır.
• Mizantren
Basan kısımların daha iyi çıkması ve basılacak işten daha iyi netice alabilmek için
kalıp arkasında veya kazan kağıdında yapılan işlemlere "Mizantren" denir. Ofset ve
tifdrukta çok kaba olarak uygulanan mizantren, esas olarak tipo baskı sistemi içindir.
Mizantren kelime olarak "düzenleme" anlamına gelir. Baskıdan önce yapılması
gereken bir ön hazırlık çalışması niteliğindedir. Mizantren yapmanın amacı, sert
hurufat ve çinko klişe ile yumuşak kağıt arasında uyum sağlamaktır.
İyi bir baskı elde etmek için tipo baskıda mizantren şarttır.
1) Kazan Mizantreni : Kazan mizantreni için kalıptan bir prova çekilir. Prova henüz
baskı kazanı üzerindeyken kuvvetli ve zayıf basılan yerleri, bir biz ile delinerek
işaretlenir. Biz ile açılan delik alttaki kazan kağıdına da geçmek zorundadır. Sonra
işaretlenen yerlere ince pelür kağıtlar yapıştırılarak iyi baskı için gerektiği kadar
yükseklik farkı elde edilmiş olur. Pelür kağıdı ile mizantren daha çok kaba işler için
uygundur.

2) Kalıp Mizantreni : Hurufat ve çinko klişelerin yükseklikleri farklı ise, bunların aynı
yüksekliğe getirilmeleri yine mizantren yaparak sağlanır. Kalıp mizantreni için de bir
prova çekilir. Bozuk kısımların altlarına kağıt yapıştırılır. Baskı sanayii çok gelişmiş
olan ülkelerde "Pirimaton" "MKZ", ve "3M" isimli modern mizantren metotları
uygulanmaktadır.
Tipo Baskıda Kullanılan Klişeler Tipo baskı sistemi için gerekli olan resim kalıplarına
klişe adı verilir. Klişeler için önce tramlı negatif olarak hazırlanır ve çinko veya
fotopolimer plakalara kopya edilir. Kullanılan plakalar ortalama 1,5 mm kalınlıktadır.
Çinko plakalar nitrik asit çözeltisi ile, fotopolimer plakalar ise cins ve farklarına göre
potasyum hidroksit veya alkol çözeltisi ile indirilir.
Fotopolimer klişe : Sentetik esaslı ve fabrikasyon olarak ışığa duyarlı imal edilmiş
tabakaya fotopolimer ismi verilir.
Fotopolimer klişe için kullanılan tramlı negatif filmler, yüzeyleri mat özel Lith
filmlerdir. Bunların densitometrik yoğunlukları (Siyahlıkları) bir hayli yüksek olmak
zorundadır. Aksi halde ultraviyole ışıkla pozlandırılırken ışık görmemesi gereken
bölgeler ışık görür ve bu kısımlar yeterince derinlik almaz.- Plastik yüzeyli oldukları
için boya alma ve basma kabiliyetleri yüksektir.
- Kalıp ışığa duyarlı olduğundan kopya için emülsiyon yapmaya gerek yoktur.
- Tiraj gücü yüksektir.
- Rulo kalıp halinde rahatlıkla kullanılır.
- Çok büyük ebatta yapılabilir.
Tipo Baskıda Kullanılan Merdaneler Lastik merdaneler :
Lastik merdanelerin çalışma esasları :
1) Yazı veya çizgilerin yapabileceği tahribattan kaçınmak için merdaneler tam
ayarlanmış olmalıdır.
2) Merdanelerin yıkanmasında gaz-benzin birlikte kullanılmalıdır.
3) Boya veya vernik merdane üzerinde kuruduğunda, merdaneler "Rollo-past" ile
ovulmalı ve ertesi gün ılık su ile yıkanmalıdır.
Sentetik kauçuk merdaneler : En fazla kullanılan merdane türüdür. Tabii kauçuğa
nazaran zehirli maddeler ihtiva ettiğinden segatiflerden etkilenmezler. Bu tip
merdaneler tamamen silindir şeklindedir. Zedelenmeleri durumunda tornaya
verilerek çapında değişiklik yapılabilir.
Sentetik Kauçuk Merdaneler çok kolay yıkanırlar, çünkü yüzeyleri düzdür. Fakat
çabuk kuruyan parlak mürekkepler, sentetik kauçuklara çabuk yapışırlar ve
hassasiyetlerini kaybederler.
Makinelerde sabit çelik merdanelere temas eden çeşitli merdane grupları vardır.
Bunlar :
a) Hazneden boya alıcı merdane (Hazne merdanesi)
b) Boya ezici merdaneler
c) Kalıba boya veren merdanelerdir.
Çelik merdaneye temas eden kauçuk veya plastik merdane ayarlarını doğru
yapabilmek için iki merdane arasına kağıt konur. Kağıt çekildiği zaman gergin
durumda geliyorsa merdane ayarı tamam demektir. Boya verici merdane ayarlarında
merdanenin alt tarafı yazı yüksekliğine getirilmelidir. Alçak merdane ayarında baskı
bozuk olduğu gibi, yazı ve çizgiler merdaneyi yıpratır ve keser. Bunun yanı sıra
yüksek bir merdane ayarı yapılır ise kalıp boya almaz. El Dizgi ve Klişe Kalıplarının

Çembere Bağlanması Dizgi atölyelerinde dizilen el dizgi kalıpları hurufat denilen tek
tek harflerle dizilir. Bu kalıpların dizgi atölyesinden baskı atölyesine taşınması özel
dikkat ister.
Kalıplar baskı makinesinin çemberine bağlanırken kalıbın dağılmaması için büyük
garnitürlerle destek yapmak faydalıdır. Daha sonra kalıbın ipi yavaşça çözülerek kalıp
istenen şekilde makinenin çemberine yerleştirilerek garnitürlerden sonra vizo ile
sıkıştırılır.
Klişe kalıplarını çembere almak için de klişenin ebadına göre, alüminyum veya
demirden oluşan klişe, altlığı hazırlanarak çembere bağlanır. Altlık ve klişe altı
temizlenir. Klişeye tesaprint gibi iki tarafı yapışkan malzeme vasıtasıyla daha önce
hazırlanan altlığa yapıştırılır. Yazı yüksekliğine getirilmesi için klişenin altına karton
yada kağıt, oynamalara sebep olmamak için mümkün olduğunca tek parça konularak
"besleme" yapılır.
Tesaprintin benzinden, sıcaktan veya fazla forsadan kayma ihtimali olduğundan,
makine benzinle yıkanırken kalıp çıkartılmalıdır. Ayrıca tahta klişe altlığı konur ve
çiviyle çakılarak sabitleştirilir.
Numaratör Baskısı Özellikle fatura, makbuz, bilet gibi işlerde numaratör baskısı
gereklidir.
Bunun için üç çeşit numaratör kullanılır :
1) El ile Basma Mücellit Numaratörü : Bu tip numaratörlerle baskı işi tamamlanan ve
mücellithaneye getirilen işlerin cilt işleri yapıldıktan sonra sayfalarına el ile
numaratör baskısı yapılır.
2) Üstten Basma Yıldız ve No.lu Numaratörler : Tipo baskı makinesinin çemberlerine
yerleştirilen bu numaratörlerin rakamları, plungerlerin üstten basması neticesinde
döner. Süratli baskıya gelmez. İleri ve geri çalışanları vardır. Yüksek tirajlı işlerde
plungerler merdaneleri bozar. Bunun için eski merdane kullanmak gerekir.
3) Bir Merkezden Çalıştırılan Grup Numaratörleri : Eğer çembere çok numaratör
konur ve basılacak işler de çek, tahvil ve hisse senedi gibi kıymetli kağıtlar ise grup
numaratörleri kullanmak gerekir. Merkezi sistem ile çalışan numaratörler çembere
yerleştirilir. Bunlar itici çubuklar vasıtasıyla döner. Esas baskı yapılmadığı sürece
numaratörler de çalışmaz.
•Tipo Baskıda Oluşan Sorunlar
1) Aşırı forma basıncı : Görüntünün bozulması, kazan kağıdının ayarsız olması, forma
yüzeyinin deforme olmasına sebep olur.
2) Yetersiz Forma Basıncı : Baskıda zayıf zeminler ve görüntünün silikliği ile belli
olur.
3) Kayma : Merdane ayarlarının bozulması, klişenin kayması, mürekkebin ve kağıt
yüzeyinin değişmesi kaymalara sebep olur.
4) Renk Değişiklikleri : Baskı işlemi en son durumda eldeki orijinal baskı ile
karşılaştırılarak kontrol edilmelidir. Göz ile kontrol genellikle yeterlidir. Fakat çok
ufak renk (Nüans) farklarının önemli olduğu hallerde "Densitometre" kullanılmalıdır.
Renk farkları, hız ve ısı değişmesi sonucu ortaya çıkabilir.
5) Bulaşma : Baskı kalıbının hatalı beslenmesi sonucu baskının net çıkmaması
halinde görülür. Klişenin, kazanın ve silindirin ayarsız durumları veya hatalı besleme,
klişe ve merdanelerin aşınmasına da yol açar.

6) Silme : Görüntünün kenarlarında mürekkep birikmesi ve baskı yüzeyinde renk
zayıflığı ile kendini belli eder. Merdanelerin uyumsuz hareketleri ve iyi çalışmaması,
gevşek merdane yatakları, baskı sırasında ısı değişikliği gibi sebeplerden oluşabilir.
7) Arka Verme : Çok mürekkep verilmesi gereken işlerde ve parlak satıhlı kağıtlarda,
basılan kağıdın arkasını, bir evvel basılan kağıdın kirletmesi sorunudur. Çabuk
kuruyan mürekkeplerin veya püskürtme tozlarının kullanılması teması biraz olsun
önleyebilir.
8) Doldurma : Tramlı baskılarda, mürekkebin tramları doldurması şeklinde ortaya
çıkar. Nedeni iyi ezilmemiş, tramlar arasında akacak kadar inceltilmiş veya çok
yapışkan bir mürekkebe karışan toz veya elyaf parçaları olabilir.
9) Toz Toplama : Özellikle zemin baskılarda, baskı yüzeyinin düzgün görüntüsünün
kağıt elyaflarının birikmesi sonucu bozulması veya tramların dolması olarak
belirlenir. Gevşek yüzeyli baskı kağıdı veya mürekkebin çok yapışkan olmasından
ileri gelir.
10) Yolma : Çok yapışkan mürekkeplerin kağıdı yolması olayıdır. Sert elyaflı kağıt
kullanılması veya mürekkebin incelticilerle yumuşatılması gerekir.
11) Benekleme : Baskının benekli, dalgalı ve hoş olmayan bir görüntü vermesi
halidir. Kağıt yüzeyinin hatalı olması ve bazı yerlerde mürekkebi fazla alması bu
duruma yol açabilir. Yumuşak mürekkepler de ve transparan renklerde daha belirgin
görülürler.
12) Tozlama : Mürekkebin taşıyıcı kısmının arzu edilmeyen
derecede kağıt tarafından ezilmesi ile yüzeyde bağlayıcısız pigment tabakasının
kalması sonucu ortaya çıkar. Kağıtta baskı kuruduğu zaman mürekkep toz halinde
dağılır.
Kalitesi Yüksek Bir Baskı İçin Gerekenler
1) Kağıt
a) Sathının düzgünlüğü.
b) Düzgün kesilmesi.
c) Havalandırılması.
d) Verici asansöre doğru yüklenmesi.
2) Mürekkep
a) Basılacak işe göre mürekkebin seçimi.
b) Mürekkebin hazırlanması ve karıştırılması.
c) Mürekkebin makine ve merdanedeki ayarı.
3) Kalıp
a) Dizgi veya klişe kalıbı hatasız olmalı. Basılacak kağıda göre klişe tramı seçilmeli ve
buna göre klişe kalıbı yapılmalı.
b) Dizgi kalıbı, el dizgi ise kalıp oynamamalı ve baskıda harfler mürekkebin
yapışması sebebiyle çıkıp kırılmamalı.
4) Makine
a) Kağıdın özeliliklerine göre makinenin ayarları yapılmalı.
b) Kalıp konmadan, ayar için boş baskı yapılmalı.
c) Ayarlı baskı için itici ve çekici poza ayarı yapılmalı.

d) Makas, poza ayarları düzgün hale getirilmeli.
e) Kağıt emicisi ve istifleyicisi ayarlanmalıdır.