Tavlamalar
Tavlamalar
Tavlamalar
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ÇELİKLERİN<br />
ISIL İŞLEMLERİ
Demir esaslı malzemeler, sıcaklığa bağlı olarak çok değişik<br />
kristal yapılarına sahiptirler (allotropluk).<br />
Ayrıca ostenit sıcaklığından hızlı soğutulmaları halinde aşırı<br />
soğuma görülür. Bunun sonucu olarak dönüşüm sıcaklıkları<br />
düşer ve karbon veya diğer alaşım elementlerinin yayınımı<br />
güçleşir.<br />
İç yapı ve özellikler bakımından belirli bir durumu elde etmek<br />
üzere, malzemenin solidüs sıcaklığının altında,<br />
uygun sıra ve süre ile<br />
ısıtılıp soğutulmasına<br />
ısıl işlem denir.
İşlem sırasında ortamın etkisiyle (örneğin karbonlama ve<br />
nitrürlemede olduğu gibi) çeliğin kimyasal bileşimi de<br />
değişebilir.<br />
Çeliklerin ısıl işlemleri başlıca şu amaçlar için uygulanır:<br />
• Talaşlı işleme özelliğini iyileştirmek (yumuşatma, tane<br />
irileştirme),<br />
• Dayanımın arttırılıp azaltılması (sertleştirme, normalleştirme,<br />
yumuşatma),<br />
• Soğuk şekil vermenin etkisini yok etmek (yeniden<br />
kristalleştirme, normalleştirme),<br />
• Mikro segregasyonun ortadan kaldırılması (homojenleştirme),<br />
• Tane büyüklüğünü değiştirme (normalleştirme, yeniden<br />
kristalleştirme, tane irileştirme),
• İç gerilmelerin azaltılması (gerilme giderme),<br />
• Belirli iç yapıların elde edilmesi (normalleştirme,yumuşatma,<br />
sertleştirme).<br />
Söz konusu işlemler iki ana grupta toplanabilir:<br />
- Tavlama,<br />
- Sertleştirme.<br />
- Tavlama ile iç yapının kararlı denge durumuna yaklaşması<br />
sağlanır (soğutma yavaş yapılır)<br />
- Sertleştirme de ise ostenit, çeliğin bileşimine bağlı bir minimum<br />
hızın altına inilmeyecek şekilde soğutularak yarı kararlı bir iç<br />
yapı (martenzit) oluşturulur.
Tav işlemleri de kendi aralarında tekrar iki gruba ayrılır:<br />
I. Tür Tav İşlemleri:<br />
İç yapı değişikliklerine neden olsalar bile öncelikle belirli<br />
özelliklerin elde edilmesine yöneliktirler (homojenleştirme, tane<br />
irileştirme, gerilme giderme, yeniden kristalleştirme işlemleri).<br />
II. Tür Tav İşlemleri:<br />
Bunlarda temel amaç belirli iç yapı durumlarına ulaşmaktır<br />
(yumuşatma, normalleştirme işlemleri).
Sıcaklık-Zaman Diyagramı :<br />
Her ısıl işlem en az<br />
Belirli bir sıcaklığa ısıtma,<br />
Bu sıcaklıkta tutma,<br />
Soğutma<br />
aşamalarını içerir.<br />
İstenilen sıcaklığa ısıtmada iki yöntem vardır :<br />
Isı parçaya bir dış kaynaktan taşınır (temas veya radyasyon<br />
yoluyla)<br />
Isı parçada oluşturulur (doğrudan elektrik akımı geçirme veya<br />
indüksiyon yoluyla).
Sıcaklık<br />
T<br />
I<br />
t Y<br />
Isıtma<br />
II<br />
t YM<br />
Parçanın merkezi<br />
Parçanın yüzeyi<br />
Tutma<br />
t T<br />
Zaman t<br />
Isıl işlemlerde Sıcaklık-Zaman Diyagramı (şematik)<br />
I : Yüzeyi istenen sıcaklığa getirme,<br />
II : Yüzey ve merkez sıcaklıklarını eşitleme<br />
Soğutma<br />
t Y
TAVLAMALAR<br />
<strong>Tavlamalar</strong>, “ısıl işlem parametreleri”nden sadece soğutma hızının -genel olarak,<br />
havada soğutma gibi yavaş soğutma hızlarının seçimiyle- devre dışı bırakıldığı ısıl<br />
işlem grubudur diyebiliriz.<br />
Genellikle ulaşılmak istenen malzeme özelliklerine göre isimlendirilirler.<br />
Normalizasyon (Normalleştirme)<br />
Bu tavlamanın amacı, göz önüne alınan çeliğe, her türlü muhtemel<br />
ön işlemelerden sonra “normal içyapı” diye tarif edebileceğimiz<br />
ince, yuvarlak taneli, homojen dağılımlı içyapısını –tekrarkazandırmaktır.<br />
Normalleştirme Tavlaması sadece dönüşümünün olduğu<br />
çelikler için anlam taşır: Uygulama esası –yararlanılan<br />
mekanizmalar- bu dönüşüme dayanır.
dönüşümünün bastırıldığı alaşımlı çeliklerde normal tavlama<br />
işlemi uygulanması söz konusu değildir.<br />
Normalizasyon için çelik, “su vermede” olduğu gibi A 3 sıcaklığının<br />
20÷ 50 o C üzerine çıkarılır, bir süre (45÷60 dk) bekletildikten sonra<br />
durgun havada soğutulur.<br />
Daha yüksek sıcaklıklara ısıtma veya bu sıcaklıklarda daha uzun süre<br />
tutma, tane irileşmelerine yol açar. Isıtma sırasında ise, A c1 ve A c3<br />
sıcaklıkları arası, sonuçta özellikle ince taneli ostenit eldesi için,<br />
mümkün mertebe çabuk geçilmelidir.<br />
Ötektoitüstü çeliklerde parça A 1 sıcaklığının üzerine kadar ısıtılır<br />
(Şekil-8). Daha yüksek sıcaklıklara ısıtma tane irileşmelerine ve<br />
yüzey bölgesinin karbon kaybına (dekarbürizasyona) yol açar.
Ötektoitüstü çeliklerde düşük sıcaklıklardaki tavlamanın önemli bir<br />
faydası da, tane sınırlarındaki ikinci sementit ağının, sementitlerin<br />
kısmen de olsa küreselleşmek meyli ile, parçalanmasını<br />
sağlamasıdır.<br />
Oluşacak nihai içyapı çeliğe önceden uygulanmış olan<br />
üretim ve hazırlama işlemlerinden (dövme, haddeleme,<br />
döküm, kaynak ve/veya ısıl işlemler gibi) bağımsız olmuş<br />
olacaktır. Tavlanmış parça, kararlı dengeye uygun içyapıya<br />
(büyük bir yaklaşıklıkla denge diyagramının<br />
gerektirdiği tane yapısına) kavuşmuş olacaktır.
Normalizasyon uygulamalarının söz konusu olduğu veya olması gerektiği yerleri,<br />
genel olarak ve önem sırası gözetilmeksizin bir arada özetleyerek belirtmek<br />
mümkündür :<br />
• Her şeyden önce bazı ısıl işlemlere bağlı olarak, ince taneli nihai içyapı eldesi<br />
için difuzyon tavlamasından sonra ve su verme işleminden önce,<br />
• sıcak haddelemelerden sonra, haddeleme teksturuna bağlı olarak ortaya<br />
çıkabilecek anizotropik etkileri ve gevrek kırılma meylini azaltmak amacıyla,<br />
• dövme ve diğer plastik şekil verme işlemlerinden sonra sıcak deformasyona<br />
ilişkin içyapı oluşumlarının normalleştirilmesinde,<br />
• özellikle çelik döküm parçaların dökümden sonraki kaba ve gevrek içyapısından<br />
(Widmannstaetten yapısından) kurtarmak, mukavemet ve tokluk özelliklerini<br />
iyileştirmek için,<br />
• çoğu zaman rekristalizasyon tavlaması yerine uygulamak, yeniden kristalleşme<br />
sırasında tane irileşmesine meydan vermemek için,<br />
• Kaynak işlemlerinden sonra, temel malzeme, sıcaklık etki bölgesi (geçiş bölgesi)<br />
ve kaynak dikişi arasında ortak nitelikli tane yapısı oluşturmak için<br />
normalizasyon tavlaması gündeme gelir; ayrıca
• Normalizasyon tavlamasının malzeme<br />
bilimindeki önemli yeri ve vazgeçilmezliği,<br />
bilimsel çalışmalarda bir çıkış noktası<br />
oluşturmasından ve referans verileri teslim<br />
etmesindendir.
Sıcaklık [ o C]<br />
1200<br />
1000<br />
910<br />
G<br />
800<br />
600<br />
0<br />
A3 α + γ<br />
T S<br />
P (% 0,025 C)<br />
α - Bölgesi<br />
γ-KE Bölgesi<br />
S<br />
A 1<br />
A cm<br />
0,4 0,8 1,2 1,6 2,0<br />
Karbon miktarı [%C ]<br />
E<br />
Sertleştirme<br />
Sıcaklığı<br />
(Bölgesi)<br />
Şekil-8) a) Alaşımsız çeliklerde karbon oranına göre, normalizasyon,<br />
su verme (TS) ve dönüşüm sıcaklıkları (A1 , A3 ve Acm).<br />
K
P<br />
T < A 1<br />
( İri taneli, serbest α + Perlit)<br />
α<br />
γ<br />
A 1 < T < A 3<br />
(α + γ)<br />
α<br />
T > A 3<br />
Şekil-8) b) Normalizasyon sırasında, içyapıda, tane içi dönüşümlerinin<br />
şematik gösterilişi.<br />
( γ )<br />
γ<br />
T < A 1<br />
( Yeni, küçük<br />
taneli,<br />
serbest α + perlit )<br />
γ
Rekristalizasyon (Yeniden Kristalleştirme) Tavlaması:<br />
Yeniden kristalleştirme tavlaması, önceden uğradığı soğuk plastik şekil<br />
değişimiyle, deformasyon yeteneği azalmış veya tamamen kaybolmuş<br />
çelik parça veya yarı mamullere, soğuk deformasyon sertleşmesini<br />
kaldırmak, daha doğrusu malzemeye yeniden şekil verme kabiliyeti<br />
kazandırmak amacıyla uygulanır.<br />
Rekristalizasyon tavlaması sadece malzemeye bağlı (normalizasyon<br />
gibi) ısıl işlem grubundan değildir: İşlem parametrelerini malzeme ve<br />
plastik deformasyon oranı birlikte tayin eder. Az veya çok da olsa, belli<br />
bir oranda soğuk plastik deformasyona uğramış, pekleşmiş,<br />
deformasyon yeteneği kaybına uğramış malzeme veya malzeme<br />
grubuna uygulanması söz konusudur.
Rekristalizasyon tavlaması sadece malzemeye değil, aynı zamanda<br />
deformasyon oranına da bağlı bir ısıl işlemdir.<br />
Rekristalizasyon sürecinin gerçekleşmesi belli bir oranda soğuk plastik<br />
şekil değişimini gerektirir.<br />
Rekristalizasyon tavlaması, soğuk plastik deformasyon yeteneği<br />
gösterme durumunda olmayan malzemelere uygulanmaz.<br />
Bir çok teknolojik kullanım yerlerinde, yüksek oranda soğuk plastik<br />
deformasyon gerektiren üretimler (ince levha üretimi veya tel çekimi,<br />
derin çekme ve sıvama parçaları imali gibi), yeniden kristalleşme<br />
(rekristalizasyon) tavlaması uygulanmadan gerçekleştirilemez.
İçyapının yeniden kristalleşmesini sağlayacak bu minimum sıcaklığa<br />
yeniden kristalleşme sıcaklığı (T R) denir.<br />
T R ile bir malzeme sabiti olan T Erg arasında<br />
T R [K] 0,30 ÷ 0,42 T erg [K]<br />
genel bağıntısı yaklaşık bilgi ve pratik kullanım için yararlıdır.<br />
Soğuk deformasyonla pekleşebilen malzemelerde, uygulanacak<br />
deformasyonun soğuk şekil verme mi, yoksa sıcak şekil verme mi<br />
olduğunu nasıl anlayabiliriz?
Soğuk şekil verilmiş bir çelik malzeme için tavlama sıcaklığına bağlı olarak<br />
özellik değişimi (şematik):<br />
I. Mikro yapıda ve özellikte değişme yok,<br />
II. Kendine gelme,<br />
III. Rekristalizasyon,
Rekristalizasyon sıcaklığının soğuk şekil değiştirme oranına bağlılığı<br />
(şematik).
Farklı tavlama süre ve sıcaklıklarının rekristalizasyon oranına etkisi<br />
(şematik)
Difuzyon Tavlaması : (Yayınma veya Homojenleştirme Tavalaması)<br />
Segregasyon esas olmak üzere, önceden uygulanan ısıl işlemler gibi<br />
çeşitli şekillerde oluşmuş olan, malzeme içerisindeki konsantrasyon<br />
farklarını ortadan kaldırmak için yüksek sıcaklıkta gerçekleştirilen bir<br />
tavlamadır.<br />
Çeliklerin C- oranına göre, homojenleştirilecek parça, atom yayınmasını<br />
(difuzyon) teşvik edecek şekilde, 1050÷ 1200 o C arasında mümkün<br />
mertebe uzun süre tutulur (yine de 40 saatten fazla difuzyon için tavlama<br />
süresi ekonomik görülmez; ayrıca uzun süre ve yüksek sıcaklıktaki tufal<br />
oluşumu gibi olumsuzlukları göze almamak için, difuzyon tavlaması<br />
malzemeye başlangıçta, yarı-mamul üretiminden önce, uygulanması<br />
doğru olur).<br />
Malzeme yeni ve homojen yapısı ile yeni üretim ve iyileştirme<br />
işlemlerine hazır hale gelmiştir fakat yüksek sıcaklıkta uzun süre<br />
tutulmakla tane irileşmesine uğramıştır. İrileşmiş ostenit taneleri takip<br />
eden ısıl işlemlerle (normalizasyon gibi) küçültülmelidir.
Gerilme giderme- Tavlaması<br />
Teknik bir parçada -dışardan bir yükleme olmaksızın- zaten varolan “iç<br />
gerilmeler” ile, kullanım sırasında söz konusu parçanın ivmeli<br />
hareketleri sonucu veya diğer statik yüklemelerle ortaya çıkan<br />
gerilmelerin süperpozisyonu, beklenmedik kırılmalara ve/veya kalıcı<br />
deformasyonlara götürebilir.<br />
Bu sonuçlardan kaçınmak veya en aza indirmek için,<br />
-ön ısıl işlemlerle mümkün mertebe, oluşumu teşvik edici parametreleri<br />
ortadan kaldırmak,<br />
veya işlem sırasında iç gerilme oluşumunu en aza indirmek (uygun<br />
sıcaklık aralıklarında çalışmak ve hızlı sıcaklık değiştirmelerinden<br />
kaçınmak gibi), ve<br />
üretim sonunda -ısıl işlemlerle- iç gerilmelerin giderilmesi, Gerilme<br />
Giderme tavlaması ile gerçekleştirilebilinir.
İç gerilmelerin oluşum kaynaklarını belirtmek, gerilme giderme<br />
tavlamasının uygulama alanlarına işaret edecektir.<br />
Soğuk plastik şekil değişimi, faz dönüşümleri, ısıl işlemler, sıcaklık<br />
değişimleri gibi işlem ve mekanizmalar malzemelerde ayrı ayrı veya bir<br />
arada işlerlik içinde, iç gerilme kollektifini oluşturabilirler.<br />
Döküm, kaynak, plastik şekil verme gibi üretim yöntemleri, bunlara<br />
ilişkin ısıl işlemler ve/veya işleme aşamaları (su verme, dövme veya<br />
haddeleme, kaynak, tornalama veya taşlama gibi) bu mekanizmaların<br />
birlikte müdahil olduğu teknolojik uygulamalardır.<br />
Gerilme giderme tavlamasında (daha doğrusu “gerilme düşürme<br />
tavlaması”) parça, 450÷ 650 oC arasına çok yavaş ısıtılır (fırında<br />
kontrollü şekilde) -ama kompozisyona göre ve önceki ısıl işlem<br />
etkilerini gidermeyecek bir sıcaklık düzeyinde- bir süre tutularak (enerji<br />
kaybına meydan vermeyecek ve fakat parçanın homojen ısınmasını<br />
sağlayacak kadar, çapa bağlı bir süre) yine homojen soğutmaya dikkat<br />
edilerek sıcaklık yavaşça düşürülür.
İşlem sonunda malzemenin tane yapısı ve faz oranları değişmez.<br />
İç gerilmelerin en aza indirilebilmesi ise, sıcaklıkla akma<br />
mukavemetinin düşmesi ile ilgilidir (Şekil-9).<br />
Çekme ve Akma Mukavemeti<br />
Rm ve Re [N/mm2 ]<br />
100 300 500 700<br />
Sıcaklık T [ºC]<br />
Şekil-9) Akma (ve çekme) mukavemetinin sıcaklıkla<br />
değişimi.<br />
R e<br />
R m
Tavlama işleminden sonra (malzeme içerisinde bölgesel plastik<br />
deformasyonların gerçekleşmesi sonucunda), malzemenin halâ<br />
barındırdığı iç gerilmelerin mertebesi, tavlama sıcaklığındaki akma<br />
dayanımı değerinde olacağı açıktır (Şekil-9).<br />
İç gerilmelerin parçanın makro-boyutları üzerinde eşdağılım<br />
göstermemesi durumunda, tavlama işlemi bu kere çarpılmalara yol<br />
açabilecektir.<br />
Bu bakımdan hassas parçalara, gerilme giderme tavlamasından<br />
sonra nihai boyut işlemleri uygulanmalıdır.
Yumuşatma Tavlaması (Küreleştirme) :<br />
C ≥ % 0,4 olan çeliklerde talaşlı işlenmeye uygun en yumuşak iç<br />
yapının elde edilmesini sağlar.<br />
Daha düşük karbonlu çeliklerde ise aşırı yumuşama nedeniyle,<br />
özellikle delme sırasında “sıvanma” eğilimi görüldüğünden, talaşlı<br />
imalatı kolaylaştırmak için yumuşatma yerine tane irileştirme<br />
tavlamasına başvurulur.<br />
A c1 ’in hemen altında (bazen üzerinde) veya her iki yönde salınım<br />
şeklinde değişen sıcaklıklarda (~100 h) tavlama işlemi<br />
gerçekleştirilir ve daha sonra yavaş soğutulur.
Tavlama sonucunda lamelli perlit, taneli bir biçim alır (denge<br />
durumu). Yani yüksek yüzey enerjili sementit lamelleri ferrit içinde<br />
çözünüp bölünerek düşük yüzey enerjili kürecikler halini alırlar.<br />
Ferritik ana kütleye dağılmış karbür parçacıkları şeklindeki iç yapı<br />
durumuna ıslah işlemleriyle de ulaşılır.<br />
A c1 sıcaklığının dar bir zaman aralığı için aşılması, sementit<br />
lamellerinin küreleşmesini kolaylaştırır ve tav süresini kısaltır.<br />
Aynı şekilde, A c1 etrafında salınım yapılması da olayı belirgin bir<br />
şekilde hızlandırır. Ötektoidüstü çeliklerin zor çözünen sementit ağı<br />
ancak bu yöntemlerle parçalanabilir.
Çeliğe uygulanacak sertleştirme işlemine küreleştirilmiş bir iç<br />
yapıyla başlamak, (özellikle ötektoidüstü çeliklerde) başarılı sonuç<br />
alınmasının kolaylaştırır. Ancak pratikte kısa süreli (daha ekonomik)<br />
olması nedeniyle çoğu kez normalleştirme tavlaması uygulanır.<br />
Ferrit<br />
Perlit<br />
Yumuşatma tavlamasında sementit lamellerinin bölünmesi
Tane İrileştirme Tavlaması :<br />
Düşük karbonlu çeliklerde (C < % 0,4) talaşlı işlemeyi<br />
kolaylaştırmak amacıyla, gevrek ve kaba taneli bir iç yapının elde<br />
edilmesi talaşın sürekliliğini engeller. Bu durumda malzeme<br />
sıvanmaz ve özellikle kısa kırılıcı talaş verdiğinden otomatik<br />
tezgahlarda işlenebilir duruma gelir.<br />
Tavlama sıcaklığı çeliğin üretim yöntemine ve iç yapısına bağlı<br />
olarak 950 °C ile 1100 °C arasında seçilir.<br />
Alt dönüşün noktası A c1 ’e kadar yavaş soğutma yapılmalıdır.<br />
Sonrası hızlı soğutma olarak devam edebilir.<br />
Yüksek sıcaklıklardan dolayı pahalı sayılan bu tavlama işlemi,<br />
tokluk değerlerini de düşürdüğünden seyrek olarak uygulanır.
Yararlanılan Kaynaklar:<br />
1- “Mühendislik Malzemeleri”<br />
Prof.Dr.-Ing. A.Halim DEMİRCİ<br />
Alfa-2004<br />
2- “Malzeme Bilgisi” Cilt-II<br />
Prof. Dipl. –Ing. H-J. BARGEL & Prof. Dr. –Ing. G. SCHULZE<br />
Çevirenler : Prof. Dr. Şefik GÜLEÇ & Doç. Dr. Ahmet ARAN Gebze-1987