Cilt/Volume 23 Sayı/Number 2 2012 - veteriner kontrol merkez ...

ETLİK VETERİNER KONTROL MERKEZ 

ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ 

ANKARA 

ETLİK VETERİNER 

MİKROBİYOLOJİ 

DERGİSİ 

JOURNAL OF ETLIK VETERINARY MICROBIOLOGY 

ANKARA – TURKEY 

Cilt/Volume 23 ♦ Sayı/Number 2 ♦ 2012 

ISSN 1016-3573 

Test 

AB-0048-T 

I

Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi 

Cilt/Volume 23 ♦ Sayı/Number 2 ♦ 2012 

Journal of Etlik Veterinary Microbiology 

Yılda iki kez yayımlanır / Published two times per year 

ISSN 1016-3573 

Sahibi 

Etlik Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Adına 

Editörler Kurulu / Editorial Board 

Baş Editör / Editor-in Chief 

Uzm.Vet.Hek. Kadir Kaya 

Editör Yardımcıları / Co-Editors * 

Dr. Erhan Akçay 

Uzm.Vet.Hek. Yıldız Ayaz 

Dr. Asiye Dakman 

Dr. Arife Ertürk 

Dr. Uğur Küçükayan 

Dr. Yavuz Ulusoy 

Dr. Armağan Erdem Ütük 

Uzm.Vet.Hek. M. Kadri Yavuz 

Uzm.Vet.Hek. Kadir Kaya 

Enstitü Müdürü V. 

Adres / Address 

Etlik Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü 

06020 Etlik – Ankara / TÜRKİYE 

Tel : 90 (312) 326 00 90 (10 hat) 

Faks : 90 (312) 321 17 55 

URL : http://www.etlikvet.gov.tr/tr/page.asp?id=54 

E-posta : ehh.o@merkezvet.gov.tr 

III

IV 

Hakem Listesi/ Reviewers List* 

Prof.Dr. Yeşim Sağ Açıkel Hacettepe Üniversitesi, Kimya Mühendisliği Bölümü 

Prof.Dr. Mehmet Akan Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Prof.Dr. Tarık Haluk Çelik Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü 

Doç.Dr. Alper Çiftçi Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Doç.Dr. Muammer Göncüoğlu Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü 

Doç.Dr. Murat Karahan Cumhuriyet Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Prof.Dr. Oktay Keskin Harran Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Doç.Dr. Yahya Kuyucuoğlu Afyon Kocatepe Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Doç.Dr. Gülsüm Öksüztepe Fırat Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Bölümü 

Doç.Dr. Süheyla Türkyılmaz Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Prof.Dr. Uçkun Sait Uçan Selçuk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Prof.Dr. Hakan Yardımcı Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Prof.Dr. Murat Yıldırım Kırıkkale Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

* İsimler soyada göre alfabetik dizilmiştir ve bu sayıda görev alanlar yazılmıştır. 

ULAKBİM Yaşam Bilimleri ve Türkiye Atıf Dizini veritabanları kapsamında bulunan “çift hakemli” bir 

dergidir. 

Copyright © Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi 2012, Her hakkı saklıdır / All rights reserved 

Basım Tarihi / Publishing Date: Aralık / December 2012, Baskı adedi / Circulation: 500 

Tasarım ve Baskı / Printing 

M 

MEDİSAN 

Medisan Yayinevi Ltd.Şti. 

Çankırı Cad. 45 / 347 Ulus - Ankara, Türkiye 

Tel : +90 312 311 24 26 – 311 00 57 medisanyayinevi@gmail.com

İçindekiler / Contents 

Araştırma Makaleleri / Research Articles Sayfa /Page 

Erzurum yöresinde koyunlarda Clostridium perfringens toksin varlığının toksin nötralizasyon, ELI- 

SA ve lateks aglütinasyon test yöntemleri ile araştırılması 

Investigation of Clostridium perfringens toxins in sheeps in the region of Erzurum by toxin neutralization, 

ELISA and lateks agglütination tests 

Şenay Seyitoğlu, Seyda Cengiz, Serap Kılıç Altun, Ömer Faruk Küçükkalem, İbrahim Sözdutmaz .........39 

Phenotypic characteristics of Listonella anguillarum strains isolated from rainbow trout (Oncorhynchus 

mykiss, Walbaum) farms in Turkey 

Türkiye’de gökkuşağı alabalığı çiftliklerinden izole edilen Listonella anguillarum suşlarının fenotipik özellikleri 

Seçil Metin ...................................................................................................................................................44 

Et ürünlerinin histolojik muayenesi 

Histological analysis of meat products 

Yıldız Ayaz, Yusuf Ziya Kaplan, Naim Deniz Ayaz, Mihriban H. Aksoy ...................................................49 

Gökkuşağı alabalık filetolarının marinasyon süresinin ve sıcaklığının merkezi bileşke tasarımı ile 

optimizasyonu 

Optimization with central compozite design of rainbow trout fillets time of marination and temperature 

Özlem Pelin Can, Mehtap Erşan ..................................................................................................................57 

Köpeklerin idrar örneklerinden Klebsiella pnemoniae identifikasyonu ve antibiyotik duyarlılıkları 

The identification and antibiotic susceptibilities of Klebsiella pneumoniae from dog urine samples 

Andaç Uzer Gülen, Şükrü Kırkan ................................................................................................................64 

Derleme / Review 

Staphylococcus aureus’larda metisilin direnci ve enfeksiyonlar 

Methicillin resistance in Staphylococcus aureus and infections 

Volkan Özavcı, Şükrü Kırkan ......................................................................................................................70 

Antibiyotiklere alternatif olarak yumurta sarısı antikorları 

Egg yolk antibodies as alternative to antibiotics 

Timur Gülhan Banur Boynukara ..................................................................................................................77 

V

Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi Yayım Koşulları 

1. Dergi, T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Etlik Veteriner 

Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’nün hakemli, 

bilimsel yayın organı olup, yılda iki defa yayımlanır. Derginin kısaltılmış 

adı “Etlik Vet Mikrobiyol Derg” dir. 

2. Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi’nde veteriner hekimlik 

alanında yapılan, başka bir yerde yayımlanmamış olan orijinal bilimsel 

araştırmalar, güncel derleme, gözlem, kısa bilimsel çalışmalar 

ve enstitüden haberler yayımlanır. Derleme şeklindeki yazılar; 

orijinal olması, en son yenilikleri içermesi, klasik bilgilerin tekrarı 

olmaması durumunda kabul edilir. Derlemeyi hazırlayan yazarın, o 

konuda ulusal ya da uluslararası düzeyde orijinal yayın ve araştırmalar 

yapmış olması koşulu aranır. 

3. Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanacak metinler 12 punto Times 

New Roman yazı karakterinde, düz metin olarak, çift aralıklı ve 

kenarlarda 30 mm boşluk bırakılarak, A4 formundaki beyaz kağıda 

yazılmalıdır. Yazıların tamamı, şekil ve tablolar dahil olmak üzere 

orijinal bilimsel araştırmalarda 16, derlemelerde 10, gözlemlerde 6 

ve kısa bilimsel çalışmalarda 4 sayfayı geçmemelidir. 

4. Microsoft Word formatındaki metin ile en az 300 dpi çözünürlükteki 

JPEG formatındaki resim/lerin tamamı etlikvetmikrobiyolderg@ 

gmail.com e-posta adresine gönderilmelidir. 

5. Türkçe orijinal çalışmalar konu başlığı, yazar/yazarların adları, 

adresleri, Türkçe özet ve anahtar sözcükler, İngilizce başlık, İngilizce 

özet ve anahtar sözcükler, giriş, materyal ve metot, bulgular, 

tartışma ve sonuç, teşekkür ve kaynaklar sırası ile hazırlanmalıdır. 

İngilizce orijinal çalışmalar konu başlığı, yazar/yazarların adları, 

adresleri, İngilizce özet ve anahtar sözcükler, Türkçe başlık, Türkçe 

özet ve anahtar sözcükler, giriş, materyal ve metot, bulgular, 

tartışma ve sonuç, teşekkür ve kaynaklar şeklinde hazırlanmalıdır. 

Kısa bilimsel çalışmaların ve derlemelerin başlık ve özet bölümleri 

orijinal çalışma formatında, bundan sonraki bölümleri ise, derlemelerde; 

giriş, metin ve kaynaklar şeklinde, kısa bilimsel çalışmalarda 

ise bölümlendirme yapılmadan hazırlanmalıdır. 

6. Orijinal çalışmalar ve gözlemler aşağıdaki sıraya göre düzenlenerek 

yazılmalıdır. 

Başlık, kısa, konu hakkında bilgi verici olmalı ve küçük harflerle 

yazılmalıdır. 

Yazar(lar)ın, ad(lar)ı küçük, soyad(lar)ı büyük harflerle yazılmalı 

ve unvan belirtilmemelidir. 

Özet, Türkçe ve İngilizce olarak, tek paragraf halinde ve en fazla 

500 sözcük olmalıdır. 

Anahtar kelimeler, alfabetik sıraya göre yazılmalı ve 5 sözcüğü 

geçmemelidir. 

Giriş, konu ile ilgili kısa literatür bilgisi içermeli, son paragrafında 

çalışmanın amacı vurgulanmalı ve iki sayfayı geçmemelidir. 

Materyal ve Metot, ayrıntıya girmeden, anlaşılır biçimde yazılmalıdır. 

Başlıklar kalın, alt başlıklar italik yazı tipiyle belirtilmelidir. 

Bulgular bölümünde veriler, tekrarlama yapmadan açık bir şekilde 

belirtilmelidir. Tablo başlıkları tablonun üstünde, şekil başlıkları 

ise şeklin altında belirtilmelidir. 

Tartışma ve Sonuç bölümünde, araştırmanın sonucunda elde edilen 

bulgular, diğer araştırıcıların bulguları ile karşılaştırılmalı ve 

literatüre olan katkısı kısaca belirtilmelidir. 

Teşekkür bölümü, gerekli görülüyorsa kaynaklardan hemen önce 

belirtilmelidir. 

Kaynaklar bölümünde, kaynaklar listesi alfabetik ve kronolojik 

olarak sıralanmalı ve numaralanmalıdır. Metin içerisindeki kaynak, 

yazar soyadı yazılıp sıra numarası ile; cümle sonunda ise sadece 

sıra numarası ile parantez içerisinde yazılmalıdır. Cümle sonunda 

birden çok kaynak belirtilecek ise kaynak numaraları küçükten büyüğe 

doğru sıralanmalıdır. Metin içerisinde ikiden çok yazarlı kay- 

Yazarlara Bilgi / Instructions for Authors 

VII 

nak kullanımlarında ilk yazarın soyadı yazılmalı diğer yazarlar ise 

“ve ark.” (İngilizce metinlerde “et al.”) kısaltması ile belirtilmelidir. 

Dergi adlarının kısaltılmasında “Periodical Title Abbreviations: 

By Abbreviation” son baskısı esas alınmalıdır. Kaynaklar listesinde 

yazar(lar)ın aynı yıla ait birden fazla yayını varsa, yayın tarihinin 

yanına “a” ve “b” şeklinde belirtilmelidir. 

Kaynak yazımı ve sıralaması aşağıdaki gibi yapılmalıdır; 

Süreli Yayın: 

Dubey JP, Lindsay DS, Anderson ML, Davis SW, Shen SK, 

(1992). Induced transplacental transmission of N. caninum in cattle. 

J Am Vet Med Ass. 201, 709-713. 

Yazarlı Kitap: 

Fleiss Jl, (1981). Statistical methods for rates and proportions. 

Second edition. New York: John Willey and Sons, p.103. 

Editörlü Kitap: 

Balows A, Hausler WJ, Herramann Kl, eds., (1990). Manual of 

Clinical Microbiology. Fifth edition. Washington DC: IRL Press, 

p.37. 

Editörlü Kitapta Bölüm: 

Bahk J, Marth EH, (1990). Listeriosis and Listeria monocytogenes. 

Cliver DD. eds. Foodborne Disease. Academic press Inc, 

San Diego. p.248-256. 

Kongre Bildirileri: 

Çetindağ M, (1994). Pronoprymna ventricosa, a new digenic 

trematoda from the Alosa fallax in Turkey. Eighth International 

Congress of Parasitology (ICOPA VIII), October, 10-14, İzmir- 

Turkey. 

Tezler: 

Aksoy E, (1997). Sığır Vebası hastalığının histolojik ve immunoperoksidaz 

yöntemle tanısı üzerine çalışmalar. Doktora Tezi, AÜ 

Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 

Anonim: 

Anonim, (2009). Contagious equine metritis. Erişim adresi: http:// 

www.cfsph.iastate.edu/Factsheets/pdf, Erişim tarihi: 17.10.2009. 

Peter AT (2009). Abortions in dairy cows. Erişim adresi: http:// 

www.wcds.afns.ualberta.ca.htm, Erişim tarihi: 14.11.2009. 

Yazışma adresi, çok yazarlı çalışmalarda yazışma adresi olarak 

yazarlardan sadece birinin adı/soyadı, adresi ve e-posta adresi çalışmanın 

sonunda belirtilmelidir. 

7. Latince cins ve tür isimleri italik yazı tipi ile yazılmalıdır. Tüm 

ölçüler SI (Systeme Internationale)’ye göre verilmelidir. 

8. Dergide yayımlanmak üzere gönderilen makaleler tüm yazarlar 

tarafından imzalanan “Yayın Hakkı Devri Sözleşmesi” ve başvuruya 

ilişkin bir dilekçe ile birlikte gönderilmelidir. Yayımlanması 

uygun görülen çalışmalar, istendiğinde Yayım Komitesi’nin basıma 

ilişkin kararı, yazar(lar)ına bildirilir. 

9. Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi’nde yayımlanacak olan, 

hayvan deneylerine dayalı bilimsel çalışmalarda “Etik Kurul Onayı 

Alınmıştır” ifadesi aranır. 

10. Gönderilen yazıların basım düzeltmeleri orijinal metne göre yapıldığından, 

yazıların her türlü sorumluluğu yazarlara aittir. 

11. Ürünlerin ticari adları ile karşılaştırılmalarına yönelik araştırmalar 

derginin ilgi kapsamı dışındadır. 

12. Araştırmaya konu olan maddelerin ve ürünlerin ticari adları 

kullanılmamalıdır. 

13. Şayet varsa araştırmanın desteklendiği kurum adı ve proje numarası 

belirtilmelidir. 

14. Dergiye gönderilen yazılar geliş tarihine göre yayımlanır. 

15. Yayımlanmayan yazılar, yazarına iade edilmez.

VIII 

Journal of Etlik Veterinary Microbiology Publication Conditions 

1. The Journal is a refereed, scientific publication of Republic of 

Turkey Ministry of Food, Agriculture and Livestock, Directorate of 

Etlik Veterinary Control Central Research Institute and is published 

two issues in a year. The abbreviation of the journal is “J Etlik Vet 

Microbiol”. 

2. In the Journal of Etlik Veterinary Microbiology, original research 

articles, actual reviews, case reports, short communications on the 

issue of veterinary medicine whose one part or whole have not been 

published in any other place before, and news from the institute 

are published. The review articles will be accepted only if they are 

original, actual and not repeating the classical knowledge. The author 

of the review is asked to possess original publications or researches 

on the subject at national or international levels. 

3. Manuscripts that will be prepared in Turkish and English should 

be typed as a full text, on A4 paper with 12 pt, in Times New Roman 

typing character, double-spaced and with 30 mm space in both 

sides of the paper. Manuscripts including figures and tables should 

not exceed 16 pages for original research articles, 10 pages for reviews, 

6 pages for case reports and 4 pages for short communications. 

4. Manuscript written in Microsoft Word format and figures in 

JPEG format at minimum 300 dpi resolution should be submitted 

to etlikvetmikrobiyolderg@gmail.com 

5. Original research articles and case reports should include in following 

rank: title, name(s) of the author(s), their addresses, abstract 

and key words in English, title, abstract and key words in Turkish, 

introduction, material and method, findings, discussion and conclusion, 

acknowledgements and references. In short communications 

and reviews, divisions except summaries should be omitted. 

6. Original research articles and case reports should be arranged 

and composed as in the following. 

Title should be brief, explanatory and written in small caps. 

Explanation(s) about the study should be written as footnotes. 

Author(s) should be mentioned by their names and surnames; their 

surnames should be written in capital letters and author(s) title 

should not be mentioned. 

Summary should be in Turkish and English, single paragraph and 

composed of at most about 500 words. 

Key Words should be written in alphabetical order and should not 

exceed 5 words. 

Introduction not exceeding two pages should include a short review 

of the literature related with the subject and in the end paragraph; 

the aim of the study should be mentioned. 

Material and Method should be written in an essential and comprehensible 

manner without getting into details. Subtopics should 

be mentioned first in bold and after in italic type. 

Findings should be shortly explained and data should not be repeated 

within the text. Legends should be indicated at the top of 

each table, whereas should be indicated at the bottom of each figure 

and print. Vertical lines are not allowed in tables. 

Discussion and Conclusion must include the evaluation and comparison 

of results with other researchers’ findings. The study’s 

contributions to the existing literature should also be explained 

briefly. 

Acknowledgements must be indicated before references if necessary. 

References should be listed alphabetically and chronologically by 

numbers. In the body of text, reference must be shown by author’s 

surname and list number or only by list number within parenthesis. 

If there is more than one reference that refers to the same issue, 

these should be arranged by smallest to biggest reference list 

numbers at the end of sentence. If the reference is more than two 


authors, the surname of the first author should be written and other 

authors should be mentioned with the abbreviation of “et al.”. For 

the abbreviation of journals, the latest edition of the “Periodical 

Title Abbreviations: By Abbreviation” should be taken as basis. If 

the author(s) have more than one publication within the same year, 

besides the publication date, it should be mentioned as “a” and “b” 

in the list of references. 

The writing of the references and their alignment should be as in 

the following examples. 

For articles: 

Dubey JP, Lindsay DS, Anderson ML, Davis SW, Shen SK, 

(1992). Induced transplacental transmission of N. caninum in cattle. 

J Am Vet Med Ass. 201, 709-713. 

For books: 

Fleiss Jl, (1981). Statistical methods for rates and proportions. 

Second edition. New York: John Willey and Sons, p.103. 

For edited books: 

Balows A, Hausler WJ, Herramann Kl, eds., (1990). Manual of 

Clinical Microbiology. Fifth edition. Washington DC: IRL Press, 

p.37. 

For chapter in edited books: 

Bahk J, Marth EH, (1990). Listeriosis and Listeria monocytogenes. 

Cliver DD. eds. Foodborne Disease. Academic press Inc, 

San Diego. p.248-256. 

For congress papers: 

Çetindağ M, (1994). Pronoprymna ventricosa, a new digenic 

trematoda from the Alosa fallax in Turkey. Eighth International 

Congress of Parasitology (ICOPA VIII), October, 10-14, İzmir- 

Turkey. 

For dissertations: 

Aksoy E, (1997). Sığır Vebası hastalığının histolojik ve İmmunoperoksidaz 

yöntemle tanısı üzerine çalışmalar. PhD Thesis, Ankara 

University Institute of Health Sciences, Ankara. 

Corresponding address, in multiple-author studies, as a correspondence 

address, only one of the authors’ name/surname, address 

and e-mail should be mentioned at the end. 

7. Genus and species names in Latin should be written in italic. All 

measures should be given according to the SI (Systeme Internationale) 

units. 

8. The articles that are sent to be published in the journal should be 

sent with a covering letter and “Publication Rights Transfer Agreement” 

signed by all of the authors. The selected articles for the 

publication, and if asked for, the decision of the editorial committee 

concerning the publication, are declared to the article’s author/ 

authors. 

9. The wording of “Ethical Commission Permission is obtained” 

should appear in scientific studies based on animal experiments, 

which will be published in the Journal of Etlik Veterinary Microbiology. 

10. As the edition of the sent articles are done in accordance with 

the original text, all responsibility of the articles bear on the authors. 

11. Researches that aim at comparisons of the products with their 

commercial names are out of the journal’s theme scope. 

12. The trademarks of materials and products that are subject of the 

research should not be mentioned. 

13. If the research is supported by a foundation, name of the foundation 

and project number must be mentioned. 

14. The articles that are sent to the journal are published in line with 

their coming date. 

15. Unpublished papers are not returned to their author.


Yayın Hakkı Devri Sözleşmesi 

Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi - Ankara 

Aşağıda başlığı bulunan ve yazarları belirtilen makalenin tüm sorumluluğu Etlik Veteriner Mikrobiyoloji 

Dergisi Yayın Komisyonu Başkanlığı’na ulaşıncaya kadar yazar/larına aittir. 

Yayının adı: ..................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

Yazar/ların ad/ları: ........................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

Aşağıda isim ve imzaları bulunan yazarlar; yayınlamak üzere gönderdikleri makalenin orijinal olduğunu, 

daha önce başka bir dergiye yayınlanmak üzere gönderilmediğini ve kısmen ya da tamamen yayınlanmadığını, 

gerekli düzeltmelerle birlikte her türlü yayın hakkının, yazının yayımlanmasından sonra Etlik Veteriner 

Mikrobiyoloji Dergisi’ne devrettiklerini kabul ederler. Yayımlanmak üzere gönderilen bu makalenin 

tüm sorumluluğunu da yazar/lar üstlenmektedir. 

Yukarıdaki makalenin tüm hakları Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi’ne devredilmiştir. 

Yazar ad/ları İmza Tarih 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

Yazışma Adresi: .............................................................................................................................................. 

.......................................................................................................................................................................... 

Copyright Release 

Journal of Etlik Veterinary Microbiology Ankara - TURKEY 

The undersigned authors release Journal of Etlik Veterinary Microbiology from all responsibility concerning 

the manuscript entitled; 

Title of paper: .................................................................................................................................................. 

.......................................................................................................................................................................... 

Authors names: ............................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

Upon its submission to the publishing commission of the Journal of Etlik Veterinary Microbiology. 

The undersigned author/s warrant that the article is original, is not under consideration by another journal, 

has not been previously published or that if has been published in whole or in part, any permission necessary 

to publish it in the above mentioned journal has been obtained and provided to the Journal of Etlik 

Veterinary Microbiology. We sign for and accept responsibility for releasing this material. 

Copyright to the above article is hereby transferred to the Journal of Etlik Veterinary Microbiology, effective 

upon acceptance for publication. 

To be signed by all author/s 

Authors names Signature Date 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

Correspondence Address: ................................................................................................................................ 

.......................................................................................................................................................................... 

IX

Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, Seyitoğlu 39-43, ve 2012 ark.. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 39-43, Araştırma 2012Makalesi / Research Article 39 

Erzurum yöresinde koyunlarda Clostridium perfringens toksin varlığının 

toksin nötralizasyon, ELISA ve lateks aglütinasyon test yöntemleri ile 

araştırılması 

Şenay SEYİTOĞLU 1 , Seyda CENGİZ 2 , Serap KILIÇ ALTUN 1 , Ömer Faruk KÜÇÜKKALEM 1 , 

İbrahim SÖZDUTMAZ 1 

Giriş 

1 Erzurum Veteriner Kontrol Enstitüsü, 2 Atatürk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji AD, Erzurum 

Geliş Tarihi / Received: 21.05.2012, Kabul Tarihi / Accepted: 10.12.2012 

Özet: Bu çalışmada, Erzurum yöresinde bulunan enterotoksemi şüpheli 70 adet koyuna ait bağırsak içeriğinin ELISA, 

toksin nötralizasyon ve lateks aglütinasyon testi (LAT) ile incelenerek; klostridial toksinlerin araştırılması ve tiplendirilmesi 

amaçlandı. Toksin testinde 25 (%35,7) örnekte C.perfringens yönünden pozitif sonuç alınırken, 45 (%64,3) adet 

örnek negatif olarak değerlendirildi. Bu test sonuçlarına göre, 14 örnek C.perfringens tip C, 2 örnek C.perfringens tip 

A, 9 örnek C.perfringens tip D olarak identifiye edildi. İncelenen örneklerin ELISA sonuçları değerlendirildiğinde 70 

adet bağırsak içeriğinin 37 (%52,8) adeti C.perfringens yönünden pozitif bulunurken, 33 (%42,7) adet örnek negatif 

bulundu. Yapılan ELISA tiplendirilmesinde 12 adet numunede alfa toksin (tip A), 7 adet örnekte alfa, beta, epsilon 

toksin (tip B), 9 tanesinde alfa ve beta toksin (tip C) ve 9 adet örnek de alfa ve epsilon toksini (tip D) belirlendi. Lateks 

aglütinasyon sonuçlarında ise 2 örnek alfa toksin yönünden pozitif sonuç verirken, 16 örnekte epsilon toksini belirlendi. 

Sonuç olarak Erzurum ilinde enterotoksemi kontrolünde aşılamaların kontrollü, yaygın bir şekilde yapılmasının ve 

uygulanacak aşılarda başta tip A olmak üzere, tip C, tip D ile tip B’nin de bulundurulmasının gerekli olduğu belirlendi. 

Anahtar sözcükler: Enterotoksemi, ELISA, lateks aglütinasyon, toksin nötralizasyon. 

Investigation of Clostridium perfringens toxins in sheeps in the region of Erzurum by toxin 

neutralization, ELISA and lateks agglütination tests 

Summary: Investigation and typing of clostridial toxins after ELISA, serum neutralization and latex agglutination 

tests (LAT) of intestinal contents from 70 enterotoxemia suspected sheeps in Erzurum region was aimed in this study. 

According to toxin neutralization results; 25 (35,7 %) and 45 (64,3 %) of the samples were determined as positive and 

negative, respectively. According to typing by toxin neutralization test; 14, 2 and 9 of the samples were typed as C, A and 

D, respectively. Thirty-seven (52,8 %) of the samples were positive for C.perfringens in the ELISA results. According 

to ELISA typing, 12 of the samples had alpha toxin (Type A), 7 of the samples had alpha, beta and gamma toxins (Type 

B), 9 of the samples had alpha and beta toxins (Type C), and 9 of the samples had alpha and epsilon toxins (Type D). 

According to latex agglutination test results, 2 of the samples had alpha and 16 of the samples had gamma toxins. As a 

result, the control of the province of Erzurum enterotoxemia, vaccination should be controlled and widely. Vaccines to 

be applied, especially in type A, type B, C and D must be present. 

Key words: Enterotoxemia, ELISA, latex agglutination, toxin neutralization. 

Clostridium perfringens hareketsiz ve kapsüllü, 

gram pozitif, çomak şekilli, spor oluşturan, evcil 

hayvanlarda önemli enterik infeksiyonlara neden 

olan bir bakteridir. C.perfringens’e bağlı enterotoksemiler 

C.perfringens’in değişik tipleri tarafından 

oluşturulan, koyun, kuzu, buzağı ve diğer hayvanlarda 

toksemi ile karakterize infeksiyonlardır (1). 

C.perfringens’in oluşturduğu toksinler fazla sayıdadır 

ve etkenin tiplendirilmesinde bu toksinler kulla- 

nılır. Toksin tiplendirmesine göre C.perfingens tipleri 

A, B, C, D ve E olarak ayrılmıştır (1, 5, 11, 13, 

15). C.perfringens tipleri değerlendirildiğinde; Tip 

A en yaygın C.perfringens tipidir (11). Toksijenik 

özellikleri ve patojenitesi oldukça değişkendir. 

Yapısındaki alfa toksin, kimyasal olarak fosfolipaz 

C yapısındadır. Lesitini fosforilkolin ve digliseride 

hidrolize eder. Çoğu hücre membranı lesitin içerdiğinden 

dolayı alfa toksin yapısı ile yıkımlanır (10, 

15). 

Yazışma adresi / Correspondance: Seyda Cengiz, Atatürk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 25240, 

Erzurum, Türkiye Eposta: seydacengiz@atauni.edu.tr

40 Seyitoğlu ve ark.. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 39-43, 2012 

C.perfringens tip B, alfa, beta ve epsilon toksinleri 

üretir fakat beta toksin çoğunlukla temel 

toksindir (12, 15). Hayvanlarda ani ölüm ile karakterize 

infeksiyonlara neden olan C.perfringens tip 

C’de alfa toksin yanında beta toksin üretir. Beta toksin 

tripsin ve diğer proteolitik enzimler ile kolayca 

inaktif hale getirilebilir (15, 16). C.perfringens 

tip D en iyi bilinen C.perfringens tipidir ve epsilon 

toksin üretir. Epsilon toksin sindirim enzimlerine 

karşı dirençlidir. Bağırsakta fazla miktarda üretilen 

epsilon toksin, sistemik dolaşım ile absorbe olarak 

organ ve dokularda kapiller geçirgenlik artışı meydana 

getirir (21, 23) Tip E’nin temel toksini Iota 

toksindir. Toksin proteolitik enzimler ile aktive 

olur. Bu toksin nekrotizan etkilidir ve kapillar permeabiliteyi 

arttırır (5,13,15,18). Daha önce yapılan 

çalışmalarda C.perfringens infeksiyonlarının teşhisi 

ve tiplendirilmesinde toksin nötralizasyon testi, 

ELISA, lateks aglütinasyon metotları (LAT), PCR 

gibi çeşitli teknikler kullanılmış, hastalığın çıktığı 

bölge ve bireysel predizpozisyon gibi faktörlere 

bağlı olarak farklı sonuçlar elde edilmiştir. 

Bu çalışmada enterotoksemi şüpheli 70 adet 

koyuna ait bağırsak içeriğinde C.perfringens ve 

klostridial toksin varlığının ELISA, toksin nötralizasyon 

ve lateks aglütinasyon testi ile araştırılması 

ve karakterizasyonu amaçlandı. 

Materyal ve Metot 

Çalışmada, enterotoksemi şüphesiyle Erzurum 

Veteriner Kontrol Enstitüsüne (EVKEM) getirilen 

70 adet koyuna ait bağırsak örneği kullanıldı. 

Bağırsak örnekleri aseptik koşullar altında alındıktan 

sonra ELISA için Bio-X Enterotoksemi Elisa 

Kit, (Bio K 270), Lateks Aglütinasyon testleri için 

Bio-X Diagnostics C.perfringens epsilon toksin 

(Bio K176), C.perfringens alfa toksin (Bio K170) 

test kitleri kullanıldı. Kit prosedürleri üretici firmanın 

direktifleri doğrultusunda uygulandı. Toksin 

nötralizasyon testi için Koruma ve Kontrol Genel 

Müdürlüğü Laboratuvar Metot Birliği tarafından 

hazırlanan protokol uygulandı (9). 

Bulgular 

İncelenen örneklerin ELISA sonuçları değerlendirildiğinde, 

70 adet bağırsak içeriğinin 37 (%52,8) 

adeti C.perfringens yönünden pozitif bulunurken, 

33 (%42,7) adet örnek negatif bulundu. ELISA tip- 

lendirmesinde 12 adet numunede alfa toksin (tip A), 

7 adet örnekte alfa, beta, epsilon toksin (tip B), 9 

örnekte alfa ve beta toksin (tip C) ve 9 örnek de ise 

alfa ve epsilon toksini (tip D) belirlendi (Tablo 1). 

Toksin nötralizasyon testi sonuçlarına göre; 

25 (%35,7) örnekte C.perfringens pozitif bulunurken, 

45 (%64,3) adet örnek negatif bulundu. Toksin 

nötralizasyon testi tiplendirmesine göre, 14 örnek 

C.perfringens tip C, 2 örnek C.perfringens tip A ve 

9 örnek de C.perfringens tip D olarak tiplendirildi. 

(Tablo 1). 

İncelenen örneklerin Lateks aglütinasyon sonuçlarında 

ise 2 örnek alfa toksin yönünden pozitif 

sonuç verirken, 16 örnekte epsilon toksini belirlendi. 

Tablo 1. ELISA ve Nötralizasyon test sonuçlarına 

göre C.perfringens tipleri 

C.perfringens 

tipleri 

ELISA test 

sonuçları (%) 

Nötralizasyon test 

sonuçları (%) 

A 12 (%32,4) 2 (%8) 

B 7 (%18,9) - 

C 9 (%24,3) 14 (56) 

D 9(%24,3) 9 (36) 

Toplam 37 (%100) 25 (%100) 

Tartışma ve Sonuç 

Enterotoksemiler C.perfringens’in farklı tipleri tarafından 

oluşturulan, toksemi ile seyreden infeksiyonlardır. 

C.perfringens’in oluşturduğu toksinlerin 

tiplendirilmesi ile C.perfringens tipleri A, B, C, D 

ve E olarak ayrılmıştır (1, 5 15). Tip A en yaygın 

tip olup, sahip olduğu alfa toksin fosfolipaz C yapısındadır 

ve hücre membranını yıkımlama özelliği 

bulunmaktadır (10, 15). C.perfringens tip B’nin temel 

toksini beta toksindir (12, 15). C.perfringens tip 

C’nin de temel letal toksini beta toksin yapısındadır 

(15, 16). C.perfringens tip D sindirim enzimlerine 

dirençli olan epsilon toksini üretir. Tip E’nin temel 

toksini Iota toksindir. Nekrotizan etkili olan bu toksin 

kapillar permeabiliteyi arttırır (5,15,18). 

C.perfringens pozitifliğinin ve toksin tiplerinin 

belirlenmesi amacıyla kullanılan metotlar ile ilgili 

çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Nötralizasyon testi 

ile yapılan çalışmalarda, Uzal ve ark. (22) nötralizasyon 

testinin %62,7 oranında pozitiflik verdiğini 

belirlemişlerdir. Idrissi ve Ward (4) nötralizasyon

Seyitoğlu ve ark.. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 39-43, 2012 41 

testi ile 151 adet ani ölen koyunun 21 adedinde 

C.perfringens tip C (beta toksin) saptarken, 39 adet 

C.perfringens tip D (epsilon toksin) bulmuşlardır. 

Özcan ve Gürçay (19) 132 örnekte yaptıkları bakteriyolojik 

muayenede 51 adet pozitifliğe (%38) 

rastlamışlar, toksin nötralizasyon testi sonucunda 7 

(%13) örnekte tip A, 16 (%31) örnekte tip C, 28 örnekte 

ise (%54) tip D saptamışlardır. Bu çalışmadaki 

toksin nötralizasyon testi sonuçları, araştırıcıların 

bulguları ile karşılaştırıldığında C.perfringens oranı, 

Uzal ve ark. (22)’dan düşük bulunurken, Özcan 

ve Gürçay (19) ile Idrissi ve Ward (4)’ın çalışmalarının 

sonuçlarına yakın bulunmuştur. Örneklerin 

tiplendirilmesi yönünden, Özcan ve Gürçay (19) ile 

Idrissi ve Ward (4)’ın tiplendirme bulgularına göre 

tip C yüksek oranda bulunurken, tip D düşük oranda 

saptanmıştır. Tip A yönünden elde edilen sonuç 

Özcan ve Gürçay (19)’dan düşük bulunurken hem 

tip C hem de tip D’nin yaygın olarak bulunması 

araştırıcıların bulgularını desteklemektedir. 

ELISA, C.perfringens toksin varlığının ve tipinin 

belirlenmesi için kullanılan hızlı, basit, duyarlı 

ve spesifik bir testtir. Özellikle bağırsak içeriğinde 

bulunan çok az miktardaki toksin yapısını 

saptayarak ve tiplendirerek sonuç verdiğinden dolayı 

enterotoksemi vakalarının ayrımını da sağlamaktadır 

(5,14,21). Gökçe ve ark. (3)’nın ELISA 

ile yaptıkları çalışmada, 56 ishalli dışkı örneğinde 

C.perfringens yönünden pozitif sonuç veren 32 adet 

(%57) örnek belirlenirken, toksin tiplendirmesinde, 

örneklerin 6’sı (%10,7) tip A, 7’si (%12,5) tip B, 9 

tanesi (%16) tip C, 10 adedi (%17,8) de tip D olarak 

bulunmuştur. Koç ve Gökçe (8) ELISA metodu ile 

150 adet dışkıda 122 (%81,3) adet pozitiflik belirlemişlerdir. 

Araştırıcılar toksin tiplendirmesinde 61 

(%40,6) adet tip A, 19 (%12,6) adet tip B, 28 adet 

(%18,6) tip C ve 14 (%9,3) adet tip D bulmuşlardır. 

Islam ve ark. (5) ELISA metodunu kullanarak 

%68,75 oranında tip D, %25 oranında tip B, %6,25 

oranında tip C belirlemişler ancak tip A’ya rastlamamışlardır. 

Naylor ve ark. (14) ise yaptıkları çalışmada 

158 örneğin 56 (%35,4)’sında C.perfringens 

yönünden pozitiflik belirlemişlerdir. Tür düzeyinde 

yaptıkları tiplendirmede 9 (%16) örnekte tip A, 4 

(%7,1) örnekte tip B, bir (%1,7) adet örnekte tip C 

ve 42 (%75) örnekte tip D pozitifliği elde etmişlerdir. 

Watson ve Scholes (23) yaptıkları çalışmada bir 

buzağıda ELISA ile alfa ve epsilon toksin yönünden 

pozitifliğe rastlarken beta toksin yönünden negatiflik 

tespit etmişlerdir. Bu çalışmada elde edilen 

ELISA bulguları C.perfringens pozitifliği yönünden 

Gökçe ve ark (3)’nın bulgularına benzerlik gösterirken, 

Koç ve Gökçe (8)’nin bulgularından düşük, 

Naylor ve ark. (14)’dan yüksek bulunmuştur. 

C.perfringens toksin tiplerine bakıldığında ise 

tip A bulgusu Gökçe ve ark (3)’nın bulguları ile 

uyumluluk gösterirken, Koç ve Gökçe (8)’den düşük, 

Naylor ve ark. (14)’dan yüksek bulunmuştur. 

Islam ve ark. (5)’nın ise tip A tiplendirmesi yapmamış 

olması ile bu araştırıcılar ile karşılaştırılamamıştır. 

Tip B yönünden bakıldığında ise Gökçe ve 

ark. (8) ile Koç ve Gökçe (8)’nin çalışma bulguları 

ile uyumlu bulunurken, Islam ve ark. (5)’nın çalışmasından 

düşük, Naylor ve ark. (14)’dan yüksek 

bulunmuştur. Tip C bakımından Gökçe ve ark. (3) 

ile Koç ve Gökçe (8)’den düşük bulunurken, Naylor 

ve ark. (14) ile Islam ve ark. (5)’nın tip C bulgularından 

fazla bulunmuştur. Tip D değerlendirmesine 

göre ise Koç ve Gökçe (8)’den yüksek bulunurken, 

Gökçe ve ark (3), Naylor ve ark. (14), Islam ve ark. 

(5)’dan düşük bulunmuştur. 

ELISA ve toksin nötralizasyon test sonuçları 

karşılaştırıldığında, Uzal ve ark. (21) C.perfringens 

tip D’nin epsilon toksini için ELISA ve toksin 

nötralizasyon test sonuçları arasında yüksek oranda 

benzerlik bulmuş, her iki tekniğinde benzer nitelikte 

ölçüm yaptığını belirtmişlerdir. Ancak ELISA metodunun 

daha kolay, duyarlı ve spesifik olarak sonuç 

verdiğini bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar başka bir 

çalışmada her iki metodu tekrar karşılaştırdıklarında 

ELISA testinin duyarlılığını toksin nötralizasyon 

testine göre daha fazla bulmuşlar, ELISA ile 43 adet 

örnek de pozitifliğe rastlarken toksin nötralizasyon 

testi sonucunda örneklerin 30 tanesinde pozitifliğe 

rastlamışlardır (22). Idrissi ve Ward (4) toksin 

nötralizasyon testi ile ELISA testi için yaptıkları 

karşılaştırmada ELISA testinin sensivite ve spesifitesini 

toksin nötralizasyon testlerine göre daha fazla 

bulmuşlardır. Araştırıcılar ELISA testinin uygulama 

kolaylığı bakımından alternatif bir test olduğunu 

belirterek, toksin nötralizasyon testinin özellikle 

toksinin aktif-inaktif olma durumu, yıkımlanma 

gibi pek çok durumdan etkilenebileceğini bildirmişlerdir. 

Rosskopf-Streicher ve ark. (20) da toksin 

nötralizasyon testlerine alternatif olarak ELISA 

testlerinin kısa sürede hızlı sonuç vermesi ve manipülasyon 

kolaylığı bakımından tercih edilebileceğini 

bildirmişlerdir. Moller ve ark. (13) C.perfringens 

ve toksinlerinin teşhisinde kullanılan toksin nötrali-

42 Seyitoğlu ve ark.. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 39-43, 2012 

zasyon metodu ile ELISA yöntemini karşılaştırmışlardır. 

Araştırıcılar alfa toksin saptanmasında toksin 

nötralizasyon testinin sınırlı derecede yeterli olduğunu 

belirtmiş, beta toksin saptanmasında ELISA 

testinin iyi sonuç verdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada 

kullanılan ELISA testi ve toksin nötralizasyon 

bulguları karşılaştırıldığında ELISA ile 37 örnekte 

pozitiflik saptanırken, toksin nötralizasyon testinde 

25 adet örnekte pozitif sonuç alınmıştır. Bu çalışmada 

C.perfringens’in belirlenmesinde ELISA testinin 

toksin nötralizasyon metoduna göre daha fazla sayıda 

pozitiflik verdiği görülmüştür. 

Lateks aglütinasyon testi de C.perfringens toksin 

tiplerinin belirlenmesi için kullanılan bir metottur. 

Kadra ve ark. (6) C.perfringens için toksin 

nötralizasyon ve lateks aglütinasyon testlerinin sonuçlarını 

karşılaştırmışlar, toksin nötralizasyon testi 

ile tip A olarak belirledikleri 47 örneğin lateks aglütinasyon 

testinde 4 adet tip A pozitifliği verdiğini 

belirlemişlerdir. Araştırıcılar 5 adet tip B örneği için 

yaptıkları toksin nötralizasyon testinde örneklerin 

tamamını pozitif bulurken lateks aglütinasyon sonucunu 

negatif bulmuşlar, 11 adet tip C için toksin 

nötralizasyon testini pozitif belirlemişler, lateks 

aglütinasyon sonucunu ise negatif olarak bildirmişlerdir. 

Yirmi bir adet tip D örneği için toksin nötralizasyon 

testini pozitif bulurken, lateks aglütinasyonunda 

1 adet pozitiflik, 1 adet tip E örneğinin ise 

hem toksin nötralizasyon hem de lateks aglütinasyonu 

için pozitiflik bulmuşlardır (6). Gökçe ve ark. 

(2) ELISA ve lateks aglütinasyon testlerini kullanarak 

yaptıkları çalışmada ELISA ile 260 bağırsak 

içeriğinin 220 tanesinde (%84,61), lateks aglütinasyonu 

ile 152’sinde (%58,46) C.perfringens toksinlerine 

rastlamışlardır. Bu örneklerin 40’ı (%15,8) 

ELISA, 108’i ise (%41,3) lateks aglütinasyonu ile 

negatif bulunmuştur. ELISA tiplendirmesinde 104’ü 

(%47,27) A, 20’si (%9) B tipinde, 10’u (%4,54) C 

tipinde ve 86’sı (%39,7) D tipinde bulunmuş, lateks 

aglütinasyonu tiplendirmesinde ise 79’u (%51,97) 

A tipinde, 15’i (%9,86) B tipinde, 7 ‘si (%4,60) C 

tipinde, 51’i (%33,55) D tipinde tespit edilmiştir. İki 

test içinde en yüksek pozitiflik tip A ve tip D olarak 

belirlenmiştir. Enterotoksemi vakalarında, özellikle 

ani ölüm meydana gelen koyunlarda teşhis amaçlı 

sık kullanılan bir test olarak bildirilen lateks aglütinasyon 

testi ELISA ile karşılaştırıldığında hızlı ve 

kolay olmasına karşın duyarlılığı ve spesifitesi az 

olan bir test olarak belirlenmiştir (2). Lateks aglütinasyon 

testinde sonuçların yorumlanmasının bir 

laboratuvar çalışanı tarafından yapılması, ELISA 

testi sonucunun ise spektrofotometrik olarak verilmesi 

ELISA testinin duyarlılığını arttırmaktadır. Bu 

çalışmada incelenen örneklerin lateks aglütinasyon 

sonuçlarına bakıldığında; 2 örnekte alfa toksin, 16 

örnekte epsilon toksin belirlendi. Elde edilen lateks 

aglütinasyon bulgularının toksin nötralizasyon 

ve ELISA sonuçları ile karşılaştırıldığında daha az 

sayıdaki örnekte pozitifliği belirlemesi bakımından 

bu testin C.perfringens toksinlerinin tiplendirilmesinde 

sınırlı sonuç verdiğini ve ek tiplendirme metotlarına 

gereksinim olduğu sonuçları ile uyumlu 

bulunmuştur. 

Bölgede yapılan enterotoksemi çalışmaları değerlendirildiğinde 

Kars ilinde %3,5 ile %84 arasında 

değişen oranlarda C.perfringens infeksiyonlarına 

rastlanırken (2,3,8), Elazığ ilinde %31 ile %50 

arasında infeksiyona rastlanılmıştır (7,19). Toksin 

tiplendirilmesi değerlendirildiğinde Kars ilinde tip 

A %18-47 arasında, tip B %9-30, tip C %4-69, tip 

D %9-39 arasında bildirilirken, tip E ise belirlenememiştir. 

Elazığ ilinde C.perfringens toksin tipleri 

değerlendirildiğinde tip A %13-95, tip C %15-31, 

tip D %5-54 oranlarında bildirilirken tip B ve tip E 

bildirimi yapılmamıştır. 

Bu çalışma sonuçları örneklerdeki C. perfringens 

pozitifliği üzerinden değerlendirildiğinde 

Kars ilindeki pozitif sonuçlar ile uyumlu, Elazığ 

ilinde yapılan çalışmalardan yüksek bulunmuştur. 

Tiplendirilen toksinler yönünden tip A bulguları 

Kars ilindeki çalışmalar ile benzer iken, Elazığ 

ilinden düşüktür. Tip B için Kars ili ile uyumlu bulunmuş 

ancak Elazığ ilinde tip B bulunamadığı için 

karşılaştırılamamıştır. Tip C bulguları Elazığ ili ile 

uyumlu bulunurken Kars ilindeki bulgulardan düşük 

bulunmuş, tip D bulguları her iki il ile de benzer 

bulunmuştur. Tip E ise bu çalışmada da belirlenememiştir. 

Bu bulgu diğer araştırıcıların sonuçları 

ile paralel bulunmuştur. Erzurum iline yakın illerde 

yapılan çalışmalar ile bu çalışma bölgede enterotokseminin 

yaygınlığını ve toksinlerinin tip dağılımı da 

ortaya koymaktadır. 

Bu çalışma ile Erzurum ilinde %52,8 oranı 

ile enterotokseminin yaygın bir infeksiyon olduğu 

belirlendi. Tiplendirme yöntemleri bakımından 

ELISA metodunun, toksin nötralizasyon ve lateks 

aglütinasyon metotlarına göre daha fazla örnekte 

pozitiflik verdiği görüldü. ELISA sonuçlarına göre 

tip A’nın en yüksek düzeyde olduğu, bunu tip C ve

Seyitoğlu ve ark.. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 39-43, 2012 43 

tip D’nin takip ettiği, daha az oranda da tip B’nin 

bulunduğu tespit edildi. Bu sonuçlar diğer enterotoksemi 

çalışmaları ile karşılaştırıldığında, enterotoksemi 

vakalarının hayvan popülasyonu, merada 

beslenme, aşılamalar, coğrafik durum ve iklim gibi 

pek çok parametreden etkilendiğini göstermektedir. 

Elde edilen bu sonuçlar ile Erzurum ilinde enterotoksemi 

kontrolünde aşılamaların kontrollü, 

yaygın bir şekilde yapılmasının ve uygulanacak aşılarda 

başta tip A olmak üzere, tip C, tip D ile tip 

B’nin de bulundurulmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. 

Teşekkür 

Bu çalışma TC. Gıda, Tarım ve Hayvancılık 

Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü 

tarafından TAGEM/HS/09/01/02/148 nolu proje 

olarak desteklenmiştir. 

Kaynaklar 

1. Akan M, (2006). Clostridium Hastalıkları. Aydın N, 

Paracıkoğlu J. Eds. Veteriner Mikrobiyoloji (Bakteriyel 

Hastalıklar). İlke Emek Yayınları, Ankara. p. 73-86. 

2. Gökçe Hİ, Genç O, Sözmen M, Gökçe G, (2007). 

Determination of Clostridium perfringens toxins types in 

sheeps with suspected enterotoxemia in Kars province. 

Turk. J. Vet. Anim. Sci. 31, 355-360. 

3. Gökçe E, Ünver A, Erdoğan HM, (2010). İshalli neonatal 

kuzularda enterik patojenlerin belirlenmesi. Kafkas Univ 

Vet Fak Derg. 16, 717-722. 

4. Idrissi AH, Ward GE, (1992). Evaluation of enzyme-linked 

immunosorbent assay for diagnosis of Clostridium perfringens 

enterotoxemias. Vet Microbiol. 31, 389-396. 

5. Islam KBMS, Rahman MS, Ershauzzaman M, Taimur 

MJFA, Jang H, Song H, (2010). Detection of C.perfringens 

and its toxinotypes by ELISA from enterotoxaemic goats in 

Bangladesh. Korean J Vet Serv. 33, 37-44. 

6. Kadra B, Guillou JP, Popoff M, Bourlioux P, (1999). 

Typing of sheep clinical isolates and identification of enterotoxigenic 

C.perfringens strains by classical methods 

and polymerase chain reaction (PCR). FEMS Immunol 

Med Microbiol. 24, 259-66. 

7. Kalender H, Ertas HB, Cetınkaya B, Muz A, Arslan N, 

Kılıc A, (2005). Typing of isolates of Clostridium perfringens 

from healthy and diseased sheep by multiplex PCR. 

Vet Med Czech. 50, 439-442. 

8. Koç R, Gökçe Hİ, (2007). Determination of the toxins and 

biotypes of C.perfringens in diarrhoeic calves in the Kars 

district of Turkey. Turk J Vet Anim Sci. 31, 207-11. 

9. Laboratuvar Metot Birliği. Koruma-Kontrol Genel 

Müdürlüğü, Ankara. Erişim adresi: http://www.kkgm.gov. 

tr/genel/birimfaal.html 

10. McClane B, Strouse RJ, (1983). Rapid detection of 

C.perfringens type A enterotoxin by Enzyme-Linked 

Immunosorbent Assay. J Clin Microbiol. 19, 112-115. 

11. Miyakawa MEF, Uzal FA, (2005). Morphologic and physiologic 

changes induced by Clostridium perfringens type A 

alfa toxin in the intestine of sheep. AJVR. 66, 251-255. 

12. Miyakawa MEF, Fisher DJ, Poon R, Sayeed S, Adams 

V, Rood J, McClane BA, Uzal FA, (2007). Both Epsilon 

toxin and Beta toxin are important for the lethal properties 

of C.perfringens type B isolates in the Mouse intravenous 

injection model. Infect Immun. 75, 1443-1452. 

13. Moller K, Ahrens P, (1996). Comparison of toxicity neutralization-ELISA 

and PCR tests for typing of Clostridium 

perfringens and detection of the enterotoxin gene by PCR. 

Anaerobe. 2, 103-110. 

14. Naylor RD, Martin PK, Barker LT, (1997). Detection of 

Clostridium perfringens alfa toksin by enzyme-linked immunosorbent 

assay. Res Vet Sci. 63, 101-112. 

15. Niilo L, (1980). C.perfringens in animal disease: a review 

of current knowledge. Can Vet J. 21, 141-148. 

16. Niilo L, (1986). Experimental production of hemorragic 

enterotoxemia by C.perfringens tip C in maturing lamb. 

Can J Vet Res. 50, 32-35. 

17. Niilo L, (1987). Toxigenic characteristics of C.perfringens 

tip C in enterotoxemia in domestic animals. Can J Vet Res. 

51, 224-228. 

18. OIE (2004). Epsilon toxin of Clostridium perfringens. 

Institute for International Cooperation in animal biologics. 

Iowa State University. 

19. Özcan C, Gürçay M, (2000). Elazığ ve çevresinde 1994- 

1998 yılları arasında küçük ruminantlarda enterotoksemi 

ınsidensi. Turk J Vet Anim Sci. 24, 283-286. 

20. Rosskopf-Streicher U, Volkers P, Werner E, (2003). 

Control of Clostridium perfringens vaccines using an indirect 

competitive ELISA for the epsilon toxin component. 

Pharmeuropa Bio. 2, 91-96. 

21. Uzal FA, Niealsen K, Kelly WR, (1997). Detection of 

Clostridium perfringens type D epsilon antitoxin in serum 

of goats by competitive and indirect ELISA. Vet Microbiol. 

51, 223-231. 

22. Uzal FA, Kellay WR, Thomas R, Hornitzy M, Galea F, 

(2003). Comparison of four techniques for the detection of 

Clostridium perfringens type D epsilon toxin in intestinal 

contents and other body fluids of sheep and goats. J Vet 

Diagn Invest. 15, 94-99. 

23. Watson PJ, Scholes SFE, (2009). Clostridium perfringens 

type D epsilon intoxication in one day old calves. Vet Rec. 

164, 816-818.

44 Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, Metin 2012 S. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, Araştırma 2012 Makalesi / Research Article 

Phenotypic characteristics of Listonella anguillarum strains isolated from 

rainbow trout (Oncorhynchus mykiss, Walbaum) farms in Turkey 

Seçil METİN 

Süleyman Demirel University, Eğirdir Fisheries Faculty, İsparta, Turkey 


Summary: In the present study, nine isolates of Listonella anguillarum were characterized isolated from epizootics at 

five rainbow trout fresh water farms in Middle and Mediterranean region of Turkey. Infected rainbow trout exhibited 

lethargy, dark skin, bilateral exophthalmos, spilling of scales, furuncles on the sides of the body, haemorrhage in the 

skin, mouth, eyes, fins and anus. Necropsy findings included haemorrhage in the liver, adipose tissue and muscles, 

pale kidney and liver, enlarged spleen, ascites in the body cavity, yellowish-bloody fluid in the stomach and intestine. 

Samples for bacteriological examinations were collected from the kidney and liver by using sterile swabs; these samples 

were streaked onto trypticase soy agar supplemented with 1% NaCl plates, and incubated at 25°C for 48 h. Nine bacterial 

isolates were obtained from sick fish. L.anguillarum isolates was identified by conventional methods and API 20 

E. Phenotypic characteristics of the isolates were found as homogenous. All of L.anguillarum isolates were sensitive 

to trimethoprim, tetracycline, oxytetracycline, enoxacin and resistance to flucloxacillin, sulfamethoxazole, amoxicillin 

and ampicillin. 

Key words: Listonella anguillarum, Oncorhynchus mykiss, phenotypic characteristics, rainbow trout, vibriosis. 

Türkiye’de gökkuşağı alabalığı çiftliklerinden izole edilen Listonella anguillarum suşlarının 

fenotipik özellikleri 

Özet: Bu çalışmada Türkiye’de İç Anadolu ve Akdeniz bölgesinde bulunan 5 gökkuşağı alabalığı çiftliklerinde meydana 

gelen salgınlardan izole edilen 9 Listonella anguillarum izolatının fenotipik özellikleri belirlenmiştir. Enfekte 

gökkuşağı alabalıklarında letarji, deri renginde koyulaşma, bilateral ekzoftalmus, pullarda dökülme, vücut yüzeyinde 

furunkuller, deri, ağız, göz, yüzgeç ve anüste hemorajiler görülmüştür. İç bakıda asites, karaciğer, yağ doku ve kaslarda 

hemoraji, karaciğer ve böbrekte solgunluk, dalakta genişleme, mide ve bağırsakta sarı renkli kanlı sıvı birikimi tespit 

edilmiştir. Bakteriyolojik incelemeler için karaciğer ve böbrekten alınan örnekler, %1 NaCl ilave edilmiş Triptik Soy 

Agara ekilmiş ve 25°C de 48 saat süre ile inkübe edilmiştir. L.anguillarum izolatları (n=9) geleneksel bakteriyolojik 

yöntemler ve API 20 E kullanılarak identifiye edilmiştir. İzolatların fenotipik özelliklerinin homojen olduğutespit edilmiştir. 

Yapılan antibiyogram testinde tüm izolatların trimethoprim, tetrasiklin, oksitetrasiklin, enoksasin’e duyarlı ve 

flukloksasillin, sülfamethakzol, amoksisillin ve ampisilline karşı dirençli oldukları belirlenmiştir. 

Anahtar kelimeler: Fenotipik özellikler, gökkuşağı alabalığı, Listonella anguillarum, Oncorhynchus mykiss, vibriosis. 

Introduction 

Vibriosis is one of the most prevalent fish diseases 

caused by several bacterial species belonging to the 

genus Vibrio. 

Bacteria species belong to Vibrio genus exist 

normally in the microflora of intestine and skin of 

healthy marine and freshwater fishes. However, 

epizootics of vibriosis appear to the stressing conditions 

such as grading, transporting, malnutrition, 

negative environmental status and unsuitable wa- 

ter quality. Listonella anguillarum is the causative 

agent of vibriosis isolated from marine fishes, mainly 

sea bream, sea bass (1, 3, 8, 12, 20). However, 

vibriosis infections have been reported in salmonid 

fish especially, rainbow trout in the past years (9, 11, 

13, 14, 19). Recently, has reported that it also caused 

important losses in rainbow trout (Oncorhynchus 

mykiss) cultured in freshwater in Turkey (16, 17, 

18). 

The aim of present study was to determine the 

phenotypic characteristics and antimicrobial sensi- 

Yazışma adresi / Correspondance: Seçil Metin, Süleyman Demirel Üniversitesi Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi, İsparta, Türkiye 

Eposta: secil_ekici@yahoo.com, secilekici@sdu.edu.tr

tivity caused by L.anguillarum isolated from rainbow 

trout in different farms located in the Middle 

and Mediterranean regions of Turkey. 

Materials and Methods 

Sampling: The outbreaks were occurred rainbow 

trout (body weight 50-300 g) in five different fresh 

water farms in the Middle and Mediterranean regions 

of Turkey. Samples came from 5 fish farms 

during 2004-2005. The postmortem examinations of 

external and internal disease signs were performed. 

Isolation and identification of bacteria: For 

bacterial isolation, samples were obtained from the 

kidney and liver of 10 fish, streaked on trypticasesoy 

agar (TSA, Merck) supplemented with 1% 

NaCl plates, and incubated at 25°C for 48 h. Single 

colonies were restreaked on the same media to obtain 

pure isolates. Isolated colonies were identified 

by physiological and biochemical characterization. 

Routine tests were carried out for determination of 

biochemical characteristics of the bacteria, as described 

previously (6, 7, 10). 

A presumptive identification of the strain was 

performed using the following tests: Gram staining, 

motility, fermentative degradation of glucose with 

O/F basal medium (Merck) supplemented with 1% 

glucose, oxidase, catalase, production of indole, citrate 

utilization, hydrolysis of starch and gelatine, 

Methyl red-Voges proskouer tests, production of 

H 2 S, growth at peptone water with 0, 2, 7, 8 and 

10% NaCl, growth in thiosulphate citrate bile salts 

sucrose agar (TCBS), growth at Tryptic Soy Broth 

at 4°C, 25°C, 37°C, inhibition by the vibriostatic 

agent O/129 (2,4-diamino-6,7-di isopropylpteridine; 

Oxoid) and fermentation of carbohydrates 

(glucose, arabinose, inositol, saccharose, maltose, 

fructose, lactose, galactose, rhamnose, mannitol, 

sorbitol, amygdalin, mellibiose). Additional test 

were performed using API 20 E (bioMérieux) (2). 

Metin S. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, 2012 45 

In all the tests, L.anguillarum ATCC 14181 was 

used as a reference. 

Antimicrobial sensitivity: Antimicrobial 

tests were performed on the isolate at 25°C by using 

a disc diffusion assay on Mueller-Hinton agar 

(Oxoid). CLSI standards were used for the evaluation 

of the results (5). 

Results 

Necropsy findings of moribund rainbow trout included 

haemorrhage in the liver, adipose tissue and 

muscles, pale kidney and liver, ascites in the body 

cavity, yellowish-bloody fluid in the stomach and 

the intestine, enlarged spleen. The external signs 

were lethargy, dark skin, exophthalmos, spilling of 

scales, haemorrhage and furuncle in skin, haemorrhage 

in the eyes, the fins, the mouth and the anus 

(Figure 1). The mortality changed from 25 to 30% 

in the farms. 

For isolation, samples taken from kidneys 

and livers of sick fishes streaked onto tryptic soy 

agar (TSA, Merck) supplemented with 1% NaCl. 

Colonies on the TSA appear white, entire, smooth, 

convex and 2-3 mm in diameter after 48 h growth 

at 25°C. Isolates were found to be Gram negative, 

straight or slightly curved rods, fermentative, motile, 

producing yellow colonies on TCBS Agar, positive 

for oxidase, catalase and hydrolysis of gelatine 

and sensitive to 0/129 Vibriostat test (10 and 150 

μg), positive for indol production, gas production 

from saccharose and mannitol and negative for decarboxylation 

of lysine and ornithine (Table 1). 

All L.anguillarum isolates were sensitive to 

oxytetracycline, tetracycline, enoxacin and trimethoprim 

and resistant to sulfamethoxazole, amoxicillin, 

ampicillin and flucloxacillin. However, the 

isolates showed different antimicrobial sensitivities 

for trimethoprim+ sulfamethoxazole, doxycycline 

and furazolidone (Table 2).

46 Metin S. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, 2012 

Table 1. The phenotypic characteristics of L.anguillarum strains 

L.anguillarum strains 

Charecteristics A1 B1 K1 C1 C2 C3 A4 A6 M1 ATCC 14181 

Growth in TCBS +, Y +,Y +,Y +, Y +, Y +, Y +, Y +, Y +, Y +, Y 

Gr staining _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Motility + + + + + + + + + + 

S.O + + + + + + + + + + 

Catalase + + + + + + + + + + 

O/F F F F F F F F F F F 

O/129 (10µg) S S S S S S S S S S 

O/129 (150µg) S S S S S S S S S S 

Arginine dihydrolase + + + + + + + + + + 

β galactosidase + + + + + + + + + + 

Lysine decarboxylase _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Ornithine decarboxylase _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

H 2 S _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Urea _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Hydroliyis of gelatine + + + + + + + + + + 

Hydrolysis of starch + + + + + + + + + + 

Production of indole + + + + + + + + + + 

MR + + _ _ + + _ _ _ _ 

VP _ _ + + + + + + + + 

NO 3 reduction + + + + + + + + + + 

Growth: 

in 0% NaCl + + + + + + + + + + 

in 2% NaCl + + + + + + + + + + 

in 7% NaCl + + + + + + + + + _ 

in 8% NaCl _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

in 10% NaCl _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

at 4°C + + + + + + + + + + 

at 25°C + + + + + + + + + + 

at 37°C + + + + + + + + + + 

at 42°C + + + + + + + + + + 

Utilization of citrate + + + + + + + + + + 

Fermentation of carbohydrates 

Glucose + + + + + + + + + + 

Arabinose + + + + + + _ _ + _ 

Inositol _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Saccharose + + + + + + + + + + 

Maltose + + + + + + + + + + 

Fructose + + + + + + + + + + 

Lactose _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Galactose + + + + + + + + + + 

Rhamnose _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Mannitol + + + + + + + + + + 

Sorbitol + + + + + + + + + + 

Amygdalin _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Mellibiose _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

(+): positive, (-): negative, (Y): Yellow; (F): fermantative; A, B, C, K, M codes refer to different farms: A, B, C, M in Mediterranean region, K in 

Middle region

Metin S. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, 2012 47 

Figure 1. Rainbow trout naturally infected with L.angullarum. a) Furuncle, spilling of scales and hemorrhage on 

the side of the body. b) Exophthalmos and hemorrhage in eye. c) Hyperemia and hemorrhage in adipose tissue. d) 

Hemorrhage in the liver 

Table 2. Antibiotics sensitivities of L.anguillarum strains 

L.anguillarum strains 

Antibiotics (µg/disc) A1 B1 K1 C1 C2 C3 A4 A6 M1 

Oxolinic Acid ( 2) S S S S S S R R R 

Amoxicillin (25) R R R R R R R R R 

Trımethoprim+Sulfamethoxazole (25) S S S S S S R R R 

Doxycycline (30) S S S S S S R S R 

Tetracycline (30) S S S S S S S S S 

Oxytetracycline (30) S S S S S S S S S 

Enoxacin (10) S S S S S S S S S 

Furazolidone (100) S I S I S S S S S 

Flucloxacillin (5) R R R R R R R R R 

Sulfamethoxazole (100) R R R R R R R R R 

Trimethoprim (5) S S S S S S S S S 

Ampicillin (10) R R R R R R R R R

48 Metin S. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 44-48, 2012 

Discussion and Conclusion 

Clinical findings during epizootics at five rainbow 

trout fresh water farms in Middle and Mediterranean 

region of Turkey were similar to those previously 

described by Bullock (4), Timur and Korun (18), 

Balebona et al. (3) and Tanrıkul (17). 

The biochemical and culture characteristics 

of L.anguillarum strains were found substantially 

similar in the present study. Tanrıkul (17) also 

was reported same biochemical characteristics 

L.anguillarum strains from different localities and 

different times in rainbow trouts in Turkish farms. 

However, different results were found among strains 

in terms of MR-VP and fermentation of arabinose. 

Myhr et al.(15) noted variable results for VP test in 

L.anguillarum strains from salmonid fish (15). 

All L.anguillarum isolates were sensitive to 

oxytetracycline in the present study, while Tanrıkul 

(17) was found variable results for oxytetracycline 

sensitivitiy (17). All L.anguillarum isolates were 

sensitive to oxytetracycline, tetracycline, enoxacin 

and trimethoprim. However, Tanrıkul (17) reported 

that all L.anguillarum isolates (n=12) were sensitive 

to amoxicillin, ampicillin, furazolidone, oxolinic 

acid (17). 

In conclusion, the biochemical and culture 

characteristics of L.anguillarum strains isolated 

from rainbow trout in different farms located in 

the Middle and Mediterranean regions of Turkey 

were found substantially similar. In addition all 

L.anguillarum isolates were sensitive to oxytetracycline, 

tetracycline, enoxacin and trimethoprim in 

this study. Thus, this antibiotics have been used in 

controlling vibriosis in rainbow trout. 

References 

1. Akaylı T, (2001). Diagnosis of Vibriosis by ELISA and methods 

in cultured sea bream (Sparus auratus, L 1758). Ph.D 

Thesis, İstanbul Univ Fisheries Faculty, İstanbul. 

2. Austin B, Austin DA, (2007). Bacterial Fish Pathogens: 

Disease in Farmed and Wild Fish. 4 th ed. Praxis Publishing, 

Chichester, p.594. 

3. Balebona CM, Zorilla I, Morinigo MA, Borrege JJ, 

(1998). Survey of bacterial pathologies affecting farmed 

gilt head sea bream (Sparus aurata, L) in south western 

Spain from 1990 to 1996. Aquacult. 166, 19-35. 

4. Bullock GL, Sniesko SF, (1971). Bacterial Diseases of Fish. 

Diseases of Fishes, book 2A, T.F.H., p. 56-80. 

5. CLSI (Clinical Laboratory Standards Institute), (2006). 

Performance standards for antimicrobial susceptibility 

testing.16th Informational Supplement. 

6. Collins CH, Lyne PM, (1976). Microbiological Methods. 4 

th ed. Butterworths, p.521. 

7. Cowan ST, Steel KJ, (1970). Manual for the Identification 

of Medical Bacteria. Cambrige at University Press, p.16. 

8. Çağırgan H, (1993). An investigation on the diagnosis and 

the treatment of cultured sea bass and sea bream. Ph. D 

Thesis, Ege University Fisheries Faculty, İzmir. 

9. Giorgetti G, Ceschia G, (1982). Vibriosis in rainbow trout, 

Salmo gairdneri Richardson, in fresh water in north-eastern 

Italy. J Fish Dis. 5, 125-130. 

10. Holt J, Krieg NR, Sneath PHA, Staley JI, Willians 

ST,(1994). Bergey’s Manual of Determinative Bacteriology. 

9 th ed. Williams & Wilkins, p. 787. 

11. Holt G, (1970). Vibriosis (Vibrio anguillarum) as an epizootic 

disease in rainbow trout (Salmo gairdneri). Acta Vet 

Scand. 11, 600-603. 

12. Korun J, (2006). A study on Listonella anguillarum infection 

occurred in cultured gilt-head sea bream (Sparus aurata 

L.). EU J Fish Aquat Sci. 23, 259-263. 

13. Malnar L, Čož-Rakovac R, Hacmanjek M, Teskeredžić 

Z, Teskeredžić E, Strunjak-Perović I, McLean E, Naglić 

T, (1996). Vibriosis in rainbow trout cultured in the Krka 

estuary, Croatia: occurrence and comments. Vet Med. 41, 

77-81. 

14. McCarthy DH, Stevenson, JP, Roberts MS, (1974). 

Vibriosis in rainbow trout. J Wildlife Dis. 10, 10-17. 

15. Myhr E, Larsen JL, Lillehaug A. Gudding R, Heum M, 

Hastein T, (1991). Characterization of Vibrio anguillarum 

and closely related species isolated from farmed fish in 

Norway. Appl Environ Microbiol. 57, 2750-2757. 

16. Tanrıkul T, Gültepe N, (2011). Mix Infections in rainbow 

trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum): Lactococcus 

garvieae and Vibrio anguillarum O1. J Anim Vet Adv. 10, 

1019-1023. 

17. Tanrıkul T, (2007). Vibriosis as an epizootic disease of 

rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) in Turkey. Pakistan 

J Biolog Sci. 10, 1733-1737. 

18. Timur G, Korun J, (2004). First outbreak of vibriosis in 

farmed rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) in Turkey. 

Istanbul Univ J Aquat Sci. 18, 1-9. 

19. Ross AJ, Martin JE, Bressler V, (1968). Vibrio anguillarum 

from an epizootic in rainbow trout (Salmo gairdneri) in 

the U.S.A. Bull Off Int Epizoot. 69. 1139-1148. 

20. Zorrilla I, Arijo S, Chabrillon M, Diaz P, Martinez- 

Manzanares E, Balebona M, Moriňigo MA, (2003). 

Vibrio species isolated from diseased farmed sole, Solea 

senegalensis (Kaup) and evaluation of the potential virulence 

role of their extracellular products. J Fish Dis. 26, 

103-108.

Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, Ayaz 49-56, ve 2012 ark. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 49-56, Araştırma 2012 Makalesi / Research Article 49 

Giriş 

Et ürünlerinin histolojik muayenesi 

Yıldız AYAZ 1 , Yusuf Ziya KAPLAN 1 , Naim Deniz AYAZ 2 , Mihriban H. AKSOY 1 

1 Etlik Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü, Gıda Kontrol Laboratuvarı, Ankara 

2 Kırıkkale Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Gıda Hijyeni ve Teknolojisi Anabilim Dalı, Kırıkkale 


Özet: Bu çalışmada, 2011 ile 2012 yıllarında Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü Gıda Kontrol Laboratuarına 

gönderilen 842 et ürününün (salam, sosis, sucuk ve ısı işlemi görmüş sucuk) bileşiminde doku ve iç organ varlığının 

histolojik muayene ile belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan histolojik analizler neticesinde 2011 yılında incelenen 393 

örneğin 45’inde (%11,5), 2012 yılında 449 örneğin 66’sında (%14,7) başta kıkırdak doku ve deriye ait epitel doku olmak 

üzere iç organlara ait hücresel yapılar tespit edilmiş olup toplam 842 örnekten 111’inin (%13,2) ulusal standartlara 

uygun olmadığı belirlenmiştir. 

Anahtar kelimeler: Doku, et ürünü, histolojik muayene, iç organ. 

Histological analysis of meat products 

Summary: The aim of this study was to detect tissue and internal organs in 842 meat products (salami, sausage and 

heat-treated sucuk) that were send to Veterinary Control Central Research Institute Food Control Laboratory in 2011 and 

2012 by histological analyze. According to the histological analysis in 2011, 45 (11.5%) of the 393 samples and in 2012, 

66 (14.7%) of the 449 samples, cartilage tissue, skin epithelial tissue and various internal organ cells were detected. In 

the study, 111 (13,2 %) out of 842 meat products were not appropriate to national standards. 

Key words: Edible offal, histologic analysis, meat product, tissue. 

Türk Gıda Kodeksi (TGK) Et Ürünleri Tebliğinde et 

ürünleri, “Taze Et, Hazırlanmış Et ve Hazırlanmış 

Et Karışımları Tebliği kapsamındaki ürünler dışında; 

sadece soğutma veya dondurma işleminden 

geçen etlerden hazırlanan, kesit yüzeyleri taze etin 

karakteristik özelliklerini göstermeyecek şekilde 

işlemden geçen ürünler” olarak tanımlanmıştır. 

Tebliğde ürün özellikleri belirlenirken “Et ürünleri 

karkas etinden veya sakatattan hazırlanır, karkas 

etinden hazırlanan et ürünlerine sakatat katılamaz. 

Sakatattan hazırlanan et ürünlerine ise karkas eti katılabilir” 

ifadesi kullanılmıştır (2). 

Bu durumda etiketinde “sakatattan yapılmıştır” 

ifadesi olmayan fakat histolojik muayenesinde sakatat 

tespit edilen (3), ayrıca etin yenilemeyen kısımları 

olarak tanımlanan dokuları tespit edilen et 

ürünleri TGK Et Ürünleri Tebliğine aykırı olarak 

kabul edilmektedir. 

Maliyeti düşürmek amacıyla et ürünlerinde (salam, 

sucuk, sosis vb) etlerin tendo, ligament, lenf 

yumrusu, büyük kan damarları vb temizlenmeden 

kullanılması ürünün kalitesini olumsuz etkilemektedir. 

Bu nedenle et ürünlerinde kas dışında doku 

ve organların kullanımının belirlenmesi tüketicinin 

aldatılmasının önlenmesi, halk sağlığının korunması 

ve üreticiler arası haksız rekabetin önlenmesi açısından 

büyük önem taşımaktadır. Histoloji bilimi, 

et ürünlerinin hayvansal doku bazında bileşiminin 

tespitinde kullanılan en eski bilimdir (10). Et ürünlerinin 

etiketleme tebliğine uygunluğunun belirlenmesi 

ve tüketici haklarının korunması açısından 

Hematoksilen Eozin boyama tekniğiyle yapılan histolojik 

analizlerin et ürünlerine karıştırılan hayvansal 

dokuların tespitinde güvenle kullanılabileceği 

belirtilmiştir (5). 

Bu çalışmada, 2011 ile 2012 yıllarında Etlik 

Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü Gıda 

Kontrol Laboratuvarına gönderilen 842 et ürününün 

(salam, sosis sucuk ve ısı işlemi görmüş sucuk) bileşiminde 

yabancı doku ve iç organ varlığının histolojik 

muayene ile belirlenmesi amaçlanmıştır. 

Yazışma adresi / Correspondance: Yıldız Ayaz, Etlik Veteriner Kontrol Merkez Araştırma Enstitüsü, Gıda Kontrol Laboratuarı, 

Ankara, Türkiye Eposta: yildizayaz@hotmail.com

50 Ayaz ve ark. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 49-56, 2012 


Materyal: Çalışmada Etlik Veteriner Kontrol 

Merkez Araştırma Enstitüsü’ne 2011 yılında gönderilen 

393, 2012 yılında gönderilen 449 olmak üzere 

toplam 842 salam, sosis, sucuk ve ısıl işlem görmüş 

sucuk materyal olarak kullanılmıştır. Ayrıca, örneklere 

ait preparatlar ile karşılaştırmalı çalışma yapmak 

amacıyla çeşitli doku ve organ kıymaları ile 

sığır eti kıyması karışımından hazırlanan mikroskobik 

preparatlar kontrol olarak kullanılmıştır. 

Kontrol karışımların oluşturulması: Bu 

amaçla sığır kıymasına tek tek akciğer kıyması, 

karaciğer kıy-ması, böbrek kıyması, lenf yumrusu 

kıyması, dalak kıyması, tavuk derisi kıyması katarak 

6 tip organ ve doku katılmış kıyma hamuru elde 

edilerek bu karışımlardan preparatlar hazırlanmıştır. 

Örneklerin hazırlanması: Numunelerden 

yüzeyi 1-3 ve derinliği 5 mm olan parçalar kesilip, 

tespit, takip, parafine gömme, boyama aşamalarından 

geçirilmiştir. Numune parçaları öncelikle doku 

takip kasetlerine yerleştirilmiş ve %10’luk formalin 

çözeltisinde 12 ila 24 saat tespit edilmek üzere bırakılmıştır. 

Tespit edilen örnekler, akan çeşme suyu 

altında 6-8 saat yıkanarak formolden arındırılmıştır. 

Yarı kapalı doku takip cihazı ile yaklaşık 18 saat 

süren dehidrasyon, şeffaflaştırma, parafine emdirme 

aşamalarından geçirilmiştir. Bu işlem 10 basamaktan 

oluşmakta olup sırasıyla 1) %70’lik alkolde 2 

saat, 2) %90’lık alkolde 2 saat, 3) %100’lük alkolde 

1 saat, 4) %100’lük alkolde 2 saat, 5) %100’lük alkolde 

2 saat, 6) ksilende 1 saat, 7) ksilende 1,5 saat, 

8) ksilende 1,5 saat, 9) parafinde 2 saat ve son olarak 

10) parafinde 3 saat muamele işlemleri uygulanmıştır. 

Daha sonra örnekler doku gömme cihazına 

alınarak dokular blok haline getirilmiş ve mikrotom 

cihazında bloklardan 4-6 mikron kalınlığında kesitler 

alınmış ve kurumaya bırakılmıştır. 

Deparafinizasyon rehidrasyon: Kesitler ksilende 

deparafinize edilmiştir. Bu amaçla kesitlerin 

%100 etanolde hidrasyonu takiben sırasıyla %90, 

%80, %70 ve %50’lik etanolden geçirilmiştir. Daha 

sonra kesitler distile suya alınarak rehidrasyon işlemi 

tamamlanmıştır. Bu işlemlerin hepsi hematoksilen-eozin 

boyama cihazında yapılmıştır. 

Hematoksilen-eozin boyama: Bu amaçla preparatlar 

instant hematoksilende (Shandfon Cat. No: 

9990107) 10 dakika boyanmıştır. Çeşme suyu ile 

çalkalanarak fazla boyadan arındırılan preparatlar 

%0,25 HCl ve %50’lik alkolde deklore edilmiştir. 

Amonyaklı suda kesitler mor renk alıncaya kadar 

20-25 dakika bekletilmiş, daha sonra Instant Eosin 

Alcoholic (Shandon Cat No:1900140) ile 1 dakika 

boyanmıştır. Preparatlar, dehidrasyon için sırasıyla 

%50, %70, %80, %90, %96, %100’lük etil alkolden 

geçirilmiştir. Bu işlemi takiben preparatlar ksilende 

10-15 dakika bekletilerek şeffaflaştırılmıştır. Bu 

işlemler tam otomatik hematoksilen-eozin boyama 

cihazında yapılmıştır. Boyanması tamamlanmış 

doku kesitleri üzerine ksilen bazlı yapıştırıcı damlatılarak 

lamel ile kapatılmıştır. 

Bulgular 

Deneysel çalışma için akciğer kıyması katılarak 

hazırlanan sığır eti kıymasının histolojik muayenesinde 

akciğere ait alveoller ve interalveoler septum 

yapıları dağılmış ve kaybolmuştur. Yalnızca bronşiol 

yapıların varlığı ortada yıldız şeklinde lümeni 

etrafında kübik, prizmatik bronşiol epiteli olarak 

görülmüştür (Şekil 1 ve 2). 

Karaciğer katılarak hazırlanan sığır eti kıymasında, 

karaciğerin normal lopcuk yapısının bozulduğu, 

hepatositlerden oluşan yoğun hücresel alanlar 

görülmüştür (Şekil 3 ve 4). 

Dalak katılarak yapılan sığır eti kıymasında dalağa 

ait follüküler yapılar belirgin olmayıp bütünlüğü 

bozulmuş, beyaz ve kırmızı pulpaya ait hücrelerin 

karışımı şeklinde tespit edilmiştir. Bağ dokusu 

ve düz kaslardan meydana gelen trabekül yapıları 

belirgin olarak görülmüştür (Şekil 5 ve 6). 

Böbrek kıyması katılan sığır eti kıymasında, 

böbreğe ait glomerular ve tubular yapılar belirgin 

olarak görülmüştür. Tubulusları oluşturan kübik 

prizmatik hücreler izlenebilmiştir (Şekil 7 ve 8). 

Lenf yumrusu kıyması katılan sığır eti kıymasında 

lenfoid folliküller görülmüştür (Şekil 9-11). 

Tavuk derisi katılarak hazırlanan sığır eti kıymasının 

kesitlerinde epidermis tabakasında çok 

katlı yassı epitele ait katmanlar görülmüş, dermis 

katında bağdoku, bez yapıları ve düz kaslar tespit 

edilmiştir (Şekil 12 ve 13). 

İç organlara ait olan düz kaslar mekik şeklinde 

görülmüş olup, hücre çekirdeği oval veya uzun olup 

hücrenin merkezindedir. 

Kalp kasının histolojik görüntüsünde çizgili 

yapı ve hücre çekirdeğinin sentralde oluşu karakteristiktir. 

Preparatlarda enine, boyuna ve verev çizgili 

demetler halinde görülmüştür.

İskelet kaslarındaki enine çizgili yapı görüntüsünü 

korumuştur. İskelet kaslarında çekirdek periferdedir 

(Şekil 14 ve 15). 

Şekil 1. Isıl işlem görmemiş akciğer dokusu, (H-E. 

X400). 

Şekil 2. Isıl işlem görmüş akciğer dokusu, (H-E. X400). 

Şekil 3. Isıl işlem görmemiş karaciğer dokusu, (H-E. 

X400). 

Ayaz ve ark. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 49-56, 2012 51 

Şekil 4. Isıl işlem görmüş karaciğer dokusu, (H-E. X400). 

Şekil 5. Isıl işlem görmemiş dalak dokusu, (H-E. X200). 

Şekil 6. Isıl işlem görmüş dalak dokusu, (H-E. X200).


Şekil 7. Isıl işlem görmemiş böbrek dokusu (H-E. X400). 

Şekil 8. Isıl işlem görmüş böbrek dokusu (H-E. X400). 

Şekil 9. Lenf düğümü, (H-E. X200). 

Şekil 10. Lenf düğümü, et ürünü (salam), (H-E. X200). 

Şekil 11. Glandula, tükrük bezi, salam numunesi, (H-E. 

X200). 

Şekil 12. Çok katlı yassı epitelyum, kıyma, (H-E. X400).

Şekil 13. Çok katlı yassı epitelyum, sosis numunesi, (H- 

E. X400). 

Şekil 14. Çizgili kas dokusu, ısıl işlem görmemiş, (H-E. 

X200). 

Şekil 15. Çizgili kas dokusu, ısıl işlem görmüş, (H-E. 

X200). 


Kıkırdak dokunun mikroskobik görüntüsü: 

Kondrositlerin görünümü karakteristiktir (Şek. 16-17). 

Şekil 16. Kıkırdak dokusu, sosis numunesi, (H-E. X400). 

Şekil 17. Kıkırdak dokusu, salam numunesi, (H-E. X200). 

Kemik dokunun mikroskobik görüntüsü: 

Osteositler, periost ve havers kanalları ile belirgindir 

(Şekil 18 ve 19). 

Şekil 18. Kemik dokusu, salam numunesi, (H-E. X400).


Şekil 19. Kemik dokusu, salam numunesi, (H-E. X200). 

Baharatın mikroskobik görüntüsü: 

Baharatlar bitkisel kökenli olmaları nedeniyle hücre 

zarları çift katlıdır. Çift katlı hücre zarı mikroskopta 

çok rahatlıkla ayırt edilebilmektedir (Şekil 20- 27). 

Şekil 20. Sucuk numunesi, baharat, (H-E. X400). 

Şekil 21. Sucuk numunesi, çeşitli baharatlar, (H-E. 

X400). 

Şekil 22. Sucuk numunesi, normal görüntüsü, (H-E. 

X200). 

Şekil 23. Salam numunesi, normal görüntüsü, (H-E. 

X200). 

Şekil 24. Sosis numunesi, normal görüntüsü, (H-E. 

X200).

Şekil 25. Hamburger köfte numunesi, (H-E. X200). 

Şekil 26. Kıyma numunesi, kıkırdak kemik dokusu (H-E. 

X200). 

Şekil 27. Hamburger köfte numunesi, böbrek dokusu, 

(H-E. X400). 


Çalışmada, 2011 yılı içinde laboratuara histolojik 

analiz için gönderilen salam, sosis ve sucuk 

olmak üzere 393 numunenin 45’inin MSB ilgili 

Teknik Şartnamelerine uygun olmadığı belirlenmiştir. 

Yapılan muayene sonucunda, çeşitli markalara 

ait 113 salam örneğinin 10’ununda (%8,8), 126 sosis 

örneğinin 13’ünde (%10,3) ve 142 sucuk örneğinin 

18’inde (%12,7) başta kıkırdak doku ve deriye 

ait epitel doku olmak üzere iç organlara ait hücresel 

yapılar tespit edilmiştir. 

Yine 2012 yılı içinde analiz edilen etiketinde 

%100 sığır etinden imal edildikleri belirtilen 449 

salam, sosis ve sucuk örneklerinin 66’sının histolojik 

yönden uygun olmadığı ortaya konmuştur. Buna 

göre, 133 salam örneğinin 20’sinde (%15,0), 133 

sosis örneğinin 18’inde (%13,5) ve 151 sucuk örneğinin 

15’inde (%9,9) kıkırdak doku, kemik doku, iç 

organlara ait yapılar ve sindirim sistemine ait epitel 

dokular tespit edilmiştir. 


Salam, sucuk, sosis, jambon, çeşitli köfteler gibi et 

ürünleri TGK’de de belirtildiği gibi ana maddesi 

sadece soğutma veya dondurma işleminden geçen 

etlerden hazırlanan ürünlerdir. Bu ürünlerde, ilgili 

mevzuat ile katılmasına izin verilen maddeler dışında 

herhangi bir maddenin bulunması yasaklanmıştır. 

Et ürünlerine aroma ve lezzet kazandırmak 

üzere ürün çeşidine göre çeşitli baharatlar, fıstık, dil 

katılabilmektedir. Bunun dışında deri, iç organlar, 

etin yenilemeyen kısımlarının katılması tebliğlerle 

engellenmiştir. Ancak Et Ürünleri Tebliği’nde ısı 

işlemi gören et ürünlerine mekanik olarak ayrılmış 

et katılabileceği belirtilmiştir. Mekanik olarak ayrılmış 

kanatlı eti; “Kanatlı karkası, karkas parçası veya 

etli kemiklerden, çiğ kanatlı etinin kas lifi yapısında 

kayba veya değişikliğe yol açan mekanik bir işlem 

ile ayrılması sonucu elde edilen ürünü, kanatlı karkası; 

“Tekniğine uygun olarak kesilmiş, kanı akıtılmış, 

tüyleri yolunmuş, böbrek hariç olmak üzere iç 

organları çıkartılmış kanatlı hayvan gövdesi olarak 

tanımlanmıştır (Anon, 2007). Bu durumda kanatlı 

MAE kullanılarak veya sığır etine katılarak hazırlanan 

ısı işlemi görmüş et ürünlerinde (salam, sosis, 

ısı işlemi görmüş sucuk vb) kanatlı böbreği kalıntılarının 

bulunması olağan bir durumdur. Ancak bu 

durum et ürünlerinde histolojik muayeneler hükümleri 

ile çelişmektedir. 5 Aralık 2012 tarihli ve 28488


sayılı Resmî Gazetede yayınlanan 2012/74 no’lu Et 

Ürünleri Tebliği ile et ürünlerinde MAE kullanımı 

yasaklanarak bu çelişki düzenlenmiştir. Aynı tebliğde 

kırmızı et ile hazırlanan et ürünlerine kanatlı 

eti katılması da yasaklanmıştır. Yaptığımız çalışmada 

ürün etiketlerinde, ürün “%100 sığır eti” olarak 

belirtildiğinden bulunan iç organlara ait yapılar, 

kıkırdak doku, deri kalıntıları tavuk eti katımından 

kaynaklanan tavuk MAE kapsamında sayılamaz. 

Ancak ürünler ”%100 sığır etinden yapılmıştır” 

olarak etiketlenmesine karşın 122 örnekte yapılan 

et türü muayenesinde tavuk eti saptanan 7 üründe 

bulunan iç organ kalıntılarının saptanması ürünlere 

MAE tavuk katıldığını düşündürmektedir. 

Yapılan literatür taramasında Türkiye’de et 

ürünlerinin histolojik analizi ile ilgili sınırlı sayıda 

çalışmaya ulaşılmıştır. Ankara’da Satılan 

Kıymaların Histolojik Analizleri çalışmasında, örneklerin 

hiç birinde iç organ ve yabancı dokuya 

rastlanılmamıştır (7). Kahramanmaraş’ta yapılan 

bir başka çalışmada, piyasadan toplanan 50 sucuk 

ve 16 sosis örneklerinin sırasıyla %24,0’ından ve 

%31,2’sinden kemik ve kıkırdak doku tespit edilmiştir 

(6). Torun (9), et ürünlerinde histolojik muayene 

bulgularına yer verdiği Et Ürünleri Muayene 

Atlası’nı yayınlamıştır. Geçmiş yıllarda yapılan 

çalışmalar bu çalışmanın bulguları ile karşılaştırıldığında 

et ürünlerine standartlarda yer almayan 

hayvansal dokuların karıştırılması suretiyle yapılan 

hilelerin, hayvansal üretimin artması, gıda üretiminde 

teknolojinin gelişmesi ve artan rekabet koşulları 

gibi faktörlerle birlikte arttığı görülmektedir. 

Dünyada, Hematoksilen Eozin boyama tekniğiyle 

et ürünlerinin histolojik analiziyle ilgili güncel 

çalışmalar mevcuttur. Botka-Petrak ve ark. (4), 

hematoksilen eozin boyama ile mekanik olarak 

ayrılmış kanatlı etlerinin histolojik analizinde kas 

dokusunun yanı sıra kıkırdak, kemik, lenfoid ve 

yağ dokuların tespit edilebildiğini belirtmişlerdir. 

Italya’da, etli mantının Hematoksilen Eozin boyaması 

ile yapılan histolojik analizi sonucunda ürünlere 

sinir, orta büyüklükte damar, yağ, üst sindirim 

sistemi, kıkırdak ve bezsel dokular karıştırıldığı ortaya 

konmuştur (5). Bir başka çalışmada ise, yine 

aynı yöntemle, ısı işlemi görmüş et ürünlerinden 

meme, lenf, tükürük bezi, rumen ve deri dokuları 

tespit edilmiştir (8). 

Sonuç olarak, et ürünlerine kas dokusu haricinde 

diğer hayvansal dokuların karıştırıldığı görülmüş 

olup bu dokuların et ürünlerinin histolojik 

analiziyle güvenilir olarak tespit edilebildiği ortaya 

konmuştur. Bu bağlamda, gıdaların mevzuata ve 

standartlara uygunluğunun belirlenmesi, ayrıca tüketicinin 

korunması ve üreticiler arası haksız rekabetin 

önlenmesi açısından et ürünlerinin histolojik 

analizlerinin devlet otoritesi tarafından düzenli olarak 

yaptırılması gerekmektedir. 

Teşekkür 

Laboratuarımız çalışmalarında et ürünlerinde histolojik 

muayeneler için örneklerden preparatlarımızı 

hazırlayan ve katkı sağlayan patoloji laboratuarı 

şefi Sayın Dr. Yavuz ULUSOY ve Biyolog Murat 

ŞAHBAZ’a teşekkür ederiz. 

Kaynaklar 

1. Anon, (2007). Türk Gıda Kodeksi, Mekanik Olarak Ayrılmış 

Kanatlı Eti Tebliği. Tebliğ no: 2007/34. Resmi Gazete: 

03.08.2007-26602. 

2. Anon, (2009). Türk Gıda Kodeksi, Et Ürünleri Tebliği. Tebliğ 

no: 2000/4. Resmi Gazete: 06.02.2009-27133. 

3. Anon, (2012). Türk Gıda Kodeksi, Etiketleme Yönetmeliği. 

Resmi Gazete: 11.02.2012-28201. 

4. Botka-Petrak K, Hraste A, Lucić H, Gottstein Ž, Đuras 

Gomerčić M, Jakšić S, Petrak T, (2011). Histological and 

chemical characteristics of mechanically deboned meat of 

broiler chickens. Vet Arhiv. 81, 273-283. 

5. Chisleni G, Stella S, Radaelli E, Mattiello S, Scanziani 

E, (2010). Quantitative evaluation of tortellini meat filling 

by histology and image analysis. Int J Food Sci Tech. 45, 

265-270. 

6. Erdoğrul ÖT, (2002). Kahramanmaraş’ta satılan sucuk ve 

sosislerin histolojik yapılarının incelenmesi. KSÜ Fen Müh 

Derg. 5, 9-13. 

7. Kaymaz Ş, Çelik H, Yurtyeri A, Kamber U, Yargül B, 

(1989). Ankara’da satılan hazır çiğ kıymalarda kas doku, 

bağ doku, iç organ ve yenmeyen dokuların saptanması. 

Ankara Üniv Vet Fak Derg. 36, 40-52. 

8. Rezaian M, Rokni N, (2003). Histological study of heated 

meat products in Mazandaran province. The 11. 

International Symposium of the World Association of 

Veterinary Laboratory Diagnosticans and OIE Seminar on 

Biotechnology. November, p.9-13,18. 

9. Torun A, (2007). Histolojik Et Ürünleri Muayene Atlası. 

Palme Yayınları. Ankara. 

10. Tremlová B, Štarha P, (2003). Histometric evaluation of 

meat products-Determination of area and comparison of 

results obtained by histology and chemistry. Czech J Food 

Sci. 21, 101-106.

Etlik Vet Mikrobiyol Derg, Can 23, 57-63, ÖP, Erşan 2012 M. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, Araştırma 57-63, 2012Makalesi / Research Article 57 

Gökkuşağı alabalık filetolarının marinasyon süresinin ve sıcaklığının merkezi 

bileşke tasarımı ile optimizasyonu 

Giriş 

Özlem Pelin CAN 1 , Mehtap ERŞAN 2 

1 Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Sivas 

2 Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik fakültesi, Kimya Mühendisliği Bölümü, Sivas 


Özet: Bu çalışma, farklı süre ve sıcaklık derecelerinde marine edilen gökkuşağı alabalığı filetolarında, yüzey cevap metodu 

ile duyusal kriterler esas alınarak optimum noktayı belirlemek amacıyla yapılmıştır. Dizayn ile belirlenen optimum 

marinasyonda bekleme süresi ve sıcaklığı sırasıyla 11.96 gün ve 5.26°C olarak belirlenmiştir. Optimum konsantrasyon 

ve sürenin belirlendiği bu çalışmada filetoların muhafaza süresinin 98 gün olduğu tespit edilmiştir. 

Anahtar kelimeler: Alabalık, cevap yüzey yöntemi, marinasyon süresi, marinasyon sıcaklığı. 

Optimization with central compozite design of rainbow trout fillets time of marination and 

temperature 

Summary: This study was conducted with the purpose of determining with response surface method the optimum 

points of rainbow trout fillets marinated different time and temperature in terms of sensory criteria. The marination time 

and temperature determined by the design were found as 11.96 day and 5.26°C, respectively. In this study during which 

optimum concentration and period was determined, the preservation period of fillets was found as 90 days. 

Key words: Marination time, marination temperature, rainbow trout, response surface methodology. 

Balıketi kolay bozulabilen gıdalar arasında yer almaktadır. 

Balık etinin uzun süre bozulmadan muhafaza 

edebilmek için birçok farklı metot geliştirilmiştir. 

Marinasyon işlemi bunlardan bir tanesidir. 

Marinasyon işlemi, balıketinin asetik asit ve tuz 

çözeltisinde ısıl işlem uygulanmaksızın olgunlaştırılması 

(11) olarak bilinmektedir. Asetik asit ve tuz 

ile marinasyon sadece balık etinin depolama periyodunu 

uzatmakla kalmayıp aynı zamanda lezzetini 

de arttırmaktadır. Marinasyon işlemindeki genel 

amaç, fileto halindeki balığı yumuşatmak aynı zamanda 

karakteristik tat ve kas yapısını geliştirmektir. 

Bu amaçla marinasyon solüsyonu (%5-10 asetik 

asit ve %10-15 tuz) içerisine konulan balık etlerinin 

proteinleri koagüle olmakta ve kalan küçük kemik 

parçaları da yumuşamaktadır (14). Hazırlanan marinasyon 

solüsyonu içerisindeki asetik asit ve tuz 

miktarı sabit olmayıp balık türüne göre değişiklik 

gösterebilmektedir. Tuz ve asetik asit balık etine 

aynı yönde ve birlikte etki etmekle birlikte karşılıklı 

olarak birbirini engelleyen ve zıt kutuplu maddelerdir. 

Tuz materyale sertlik vermesine karşın, asetik 

asit yumuşaklık vermektedir (27). Olgunlaştırma 

işleminde, balık doku suyundaki tuz ve sirke ile 

çözeltinin tuz ve sirke oranı eşitleninceye kadar, 

balık dokusundaki tuz ve sirke geçişi devam eder. 

Bu geçiş sıcaklığa bağlıdır ve süratle gerçekleşerek, 

iki gün içinde tamamlanır (4, 6). Marinasyon 

işlemi esnasında tuz ve asetik asit balıketi içerisine 

yayılarak proteinleri denatüre eder ve pH değerini 

düşürerek lizozomal katepsinlerin aktivitesiyle tipik 

tat oluşumu sağlanmaktadır (6). Ayrıca marinasyonda 

bekleme süresi de yine değişiklik arz etmektedir. 

Marinasyon solüsyonunda bekleme süresi balık 

doku suyundaki tuz ve asetik asit konsantrasyonu 

ile çözeltideki tuz ve asetik asit konsantrasyonu 

eşitleninceye kadar devam etmektedir (4). Marine 

edilmiş ürünlerde pH 4.5’i geçmemelidir. pH 4.5’in 

altında bütün gıda zehirlenmesi ve bozulma yapan 

bakterilerin çoğunun gelişimi önlenebilmektedir 

(14). Marinasyon işlemi yapılırken, marinasyonda 

Yazışma adresi / Correspondance: Ö. Pelin Can, Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü, 

58119 Kampüs, Sivas, Türkiye E-posta: opcan@cumhuriyet.edu.tr

58 Can ÖP, Erşan M. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 57-63, 2012 

bekleme süresi ve işlemin gerçekleştirileceği sıcaklık 

derecesinin yapılan çalışmalarda farklı olduğu 

görülmüştür (10, 21). Yapılan çalışmalarda marinasyon 

işleminin tamamlanmasında duyusal kriterlerin 

ön planda olduğu dikkat çekmiştir. Farklı deney koşulları 

için elde edilen optimum değerleri bulmak 

önemli bir problemdir. Bu problemi en aza indirmek 

için geliştirilmiş olan metot, Cevap Yüzey Yöntemi 

(CYY) olarak bilinmektedir. CYY tasarlanmış deneylerle 

elde edilmiş verilere uydurulan polinamlar 

yardımıyla tasarım yapmayı sağlar. CYY yeni ürünün 

formülasyonunda var olan tasarımın iyileştirilmesinde 

süreç tasarımında. süreçin geliştirilmesinde 

ve iyileştirilmesinde yaygın olarak kullanılır 

(23). CYY’ de, karmaşık sistemlerin modellenmesi 

için genelde ikinci dereceden polinomlar kullanılsa 

da daha yüksek dereceden polinomların da kullanılması 

mümkündür. CYY’ de iki bağımsız değişkeni 

cevap değişkenlerine bağlayan modeli elde etmek 

için yaygın olarak merkezi birleşik tasarım (Merkezi 

Bileşke Tasarımı, MBT) kullanılmaktadır. Buradan 

yola çıkarak, MBT ile marinasyon süre ve sıcaklık 

derecesini optimize ederek optimum bir nokta belirlemek 

ve bu noktadaki marine ürünün uygunluğunu 

araştırmak amaçlanmıştır. 


Materyal: Çalışmada materyal olarak yaklaşık 

300-350 g ağırlığındaki yeni avlamış gökkuşağı 

alabalığı kullanıldı. Sivas Balık Pazarı’ndan temin 

edilen balıklar, laboratuara getirilip iç organ, baş 

ve kuyruklarından ayrılıp, kalınlık ve boyutlarının 

da bir örnek olmasına dikkat edilerek yaklaşık 50 g 

ağırlığında fileto elde edildi. Çalışma 10 gün arayla 

üç defa tekrar edildi. Çalışmada asetik asit (%99 

saflıkta, Merck) ve NaCl (Merck) kullanıldı. 

Metot: Alabalık filetolarının marinasyonu 

için %8 asetik asit, %4 tuz içeren ve fileto: solüsyon 

oranı 1:2 olacak şekilde marinasyon solüsyonu 

hazırlandı. Filetolar kan ve mukoza artıklarından 

arındırılmak için yıkandı ve daha sonra süzdürüldü. 

Çalışma üç aşamada gerçekleştirildi. İlk aşamada 

filetolar marinasyonda bekleme süresi (7, 9 ve 12 

gün) ve depolama sıcaklığına (2, 4 ve 6°C) göre 9 

farklı gruba(A: 2°C’ de 7 gün, B: 4°C’ de 7 gün, 

C:6°C’ de 7 gün, D: 2°C’ de 9 gün, E: 4°C’ de 9 gün, 

F: 6°C’ de 9 gün, G: 2°C’ de 12 gün, H: 4°C’ de 12 

gün ve I: 6°C’ de 12 gün) ayrıldı. Deneysel örnek- 

ler hazırlanırken bütün örneklerin aynı anda analize 

alınmasını sağlamak amacıyla (marinasyon işleminin 

üç grup için aynı anda tamamlanması açısından) 

ilk olarak 12 gün marinasyonda bekleyecek gruba 

ait örnekler oluşturuldu. Deneysel örnekler, marinasyon 

süresi sonunda duyusal (gevreklik, koku, 

renk, lezzet ve genel beğeni düzeyi) açıdan incelendi. 

İkinci aşamada, CYY ile marinasyonda bekleme 

süresinin ve depolama sıcaklığının aynı anda verdiği 

optimum şartlar belirlenmesi için modelleme yapıldı. 

Modelin ön gördüğü 5 farklı noktalarda (4°C’ 

de 5.96 gün, 6.83°C’ de 9.5 gün, 4°C’ de 9.5 gün, 

1.17°C’ de 9.5 gün ve 4°C’ de 13.04 gün) deneysel 

grup oluşturuldu ve bu filetoların duyusal (gevreklik, 

lezzet ve genel beğeni düzeyi) analizleri yapıldı. 

Deneysel gruplar oluşturulurken pratikte kullanımı 

kolaylaştırmak amacıyla 4°C’ de 5.96 gün olan grup 

4°C’ de 6 gün, 1.17°C’ de 9.5 gün olan grup 2°C’ 

de 9.5 gün, 4°C’ de 13.04 gün olan grup 4°C’ de 13 

gün, 6.83°C’ de 9.5 gün olan grup ise 7°C’ de 9.5 

gün olarak değiştirildi. Çalışmanın üçüncü aşamasında 

ise, modele göre optimum olan (marinasyonda 

bekleme süresi ve depolama sıcaklığı) noktaya 

göre deneysel grup oluşturuldu. Bu gruba ait filetolar 

bu süre sonunda aerobik olarak paketlendi ve 

+4°C’ de depolanarak muhafazanın 0., 15., 30., 45., 

60., 75. ve 90. günlerinde mikrobiyolojik, kimyasal 

ve duyusal açıdan incelendi. 

Mikrobiyolojik analizler: Mikrobiyolojik analizler 

için, 25 g numune steril şartlar altında tartıldı 

ve üzerine 225 ml steril %0.1’lik peptonlu sudan ilave 

edilerek homojen hale getirildi. Böylece örneğin 

10-1 (1/10)’luk dilüsyonu hazırlandı. Bu dilüsyondan 

aynı seyrelticiyi kullanmak suretiyle örneğin 

10-6’ya kadar diğer seyreltileri yapıldı. Örneklerin 

her seyreltisinden birer ml kullanılarak iki seri halinde 

plak dökme metoduyla ekimleri gerçekleştirildi 

ve inkübasyon süreleri sonunda 30-300 koloni 

içeren plaklar değerlendirildi (13). Örneklerdeki 

toplam mezofilik aerob bakteri (TMAB) sayımı için 

Plate Count Agar (PCA, Merck, 37±1°C’de 2 gün) 

besi yeri kullanıldı. Toplam psikrofilik bakteri sayımı 

için Plate Count Agar (PCA, Merck, 7±1°C’de 

7 gün) besi yeri kullanıldı. Enterobakterilerin (EB) 

sayımı için Violet Red Bile Glucose Agar (VRBGA, 

30±1°C, 2 gün) kullanıldı (besi yeri çift kat dökülmüştür). 

Örneklerdeki maya ve küf sayımı için Rose 

Bengal Chloramphenicol Agar (25±1°C, 5 gün) besi 

yeri kullanıldı (13).

Can ÖP, Erşan M. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 57-63, 2012 59 

Kimyasal analizler: Örneklerdeki pH değerleri, 

pH metre (Crison, Basic 20) ile tespit edildi (2). 

Örneklerdeki toplam uçucu bazik azot (TVB-N) 

miktarları Varlık ve ark.’ nın (27) bildirdiği yönteme 

göre, tiyobarbitürik asit sayısı tespiti ise Tarladgis 

ve ark.’ nın (26) belirlediği yönteme göre tespit edildi. 

Duyusal analizler: Deneyimli 7 panelist tarafından 

1-5 arası puan (1 çok kötü, 2 kötü, 3 normal, 

4 iyi ve 5 çok iyi) verilerek örnekler renk, koku, 

tekstür ve genel beğeni düzeyi (GBD) açısından değerlendirildi 

(16). 

İstatistiksel analizler: Bu araştırmada, verilerin 

değerlendirilmesinde varyans analizi (ANOVA) 

testinden yararlanıldı. İstatistiki analizlerde 0.05’lik 

önem düzeyi (P


Yapılan dizayn sonuçlarında gevreklik, lezzet 

ve genel beğeni düzeyinin, sıcaklık ve zamana bağlı 

olarak değişimi quadratik modele uygun bulunmuştur. 

Bu uyum R2 değerlerinin yüksek olması ve 1’e 

yaklaşması ile anlaşılmaktadır. Bu değer deneysel 

ve model değerlerinin arasındaki genel uyumu gösterir. 

R2 değerleri gevreklik, lezzet ve genel beğeni 

düzeyi için 0.9902, 0.9864 ve 0.9554 olarak bulunmuştur. 

Prediction R2 (R2 ) ise tahmini model ve 

Pred 

deney arasındaki noktasal uyumu göstermektedir. 

R2 değerleri gevreklik, lezzet ve genel beğeni dü- 

Pred 

zeyi için 0.9445, 0.9760, 0.7256 olarak bulunmuştur. 

Değişken sayısı ve cevap değişkenleri arasındaki 

uyumu gösteren R2 değerleri gevreklik, lezzet 

adj 

ve genel beğeni düzeyi için sırasıyla 0.9833. 0.9766 

ve 0.9230 olarak bulunmuştur. Modelin başarısı 

aynı zamanda sinyal gürültü oranının 4’ ten büyük 

olması ile ifade edilir. Gevreklik, lezzet ve genel 

beğeni düzeyi için sinyal gürültü oranları 32.877, 

32.587 ve 16.307 olarak bulunmuştur. Modelle elde 

edilen eşitlikler arasındaki uyumsuzluk ise önemsiz 

bulunmuştur. Modelin doğruluğunu göstermek 

için hesaplanan F değeri (142.02. 101.34. 29.97) ve 

çok küçük çıktığında anlamlı olan probobolity (P < 

0.005) değerleri model uyumu açısından iyidir. 

Gevreklik değerleri, lezzet ve genel beğeni düzeylerinin, 

marinasyon süresi ve marinasyon sıcak- 

lık miktarı ile değişimi quadratik modele uyan eşitliklerle 

ifade edilmiş ve gerçek değerleri cinsinden 

verilmiştir (Eşitlik 2, 3, 4). 

Y =7.51-1.03X -0.44X +0.02X X - 

1 1 2 1 2 

2 2 +0.048X2 (Eşitlik 2) 

0.062X 1 

92X 1 

Y =1.34-0.01X -0.04X -5.10 2 1 2 -30.02X X +0.01 

1 2 

2 2 +0.018X2 (Eşitlik 3) 

Y =5.38-0.68X -0.33X +1.10 3 1 2 -2 2 X X +0.05X + 

1 2 1 

2 (Eşitlik 4) 

0.004X 2 

Elde edilen eşitliklerde görüldüğü gibi, aynalı 

sazan filetolarının gevreklik değerleri, lezzet ve genel 

beğeni düzeyleri, marinasyon süresi ve marinasyon 

sıcaklık değeri ile birinci ve ikinci dereceden 

etkilenmektedir. Ayrıca zaman ve sıcaklık birlikte 

etkilemektedir. 

Elde edilen eşitlikler ve modelin deney sonuçları 

ile uyumuna bağlı olarak ANOVA testi ile CYY 

kullanılarak bağımsız değişkenler için en iyi marinasyon 

koşulları biberiye yağı miktarı 11.96 gün ve 

filetoların marinasyonda bekleme süresi ise 5.26 oC 

olarak bulunmuştur. Bu noktadaki gevreklik değerleri, 

lezzet ve genel beğeni düzeyleri ise sırasıyla 

4.4, 4.2 ve 4.4 olarak bulunmuştur. CYY ile elde 

edilen gevreklik, lezzet ve genel beğeni düzeylerinin 

marinasyon süresi ve sıcaklığı ile değişimi üç 

boyutlu olarak gösterilmiştir (Şekil 1). 

Şekil 1. Cevap yüzey yöntemi ile gevreklik, lezzet ve genel beğeni düzeylerinin üç boyutlu gösterimi. 

Grafiklerden gevreklik ve genel beğeni düzeyinin 

sıcaklık ve marinasyon süresine bağlı olarak 

yavaş bir artış gösterdiği, lezzet düzeyinin ise dik 

çıkan eğrilerden hızlı bir artış gösterdiği anlaşılmaktadır. 

Üçüncü aşamadaki deneysel örneklere ait 

bulgular: Çalışmanın üçüncü aşamasında, dizayn 

ile belirlenen optimum noktadaki değerlere ait deneysel 

bir grup oluşturulmuştur. Dizayna göre belirlenen 

optimum noktalar marinasyonda bekleme


süresi 11.96 gün ve depolama sıcaklığı 5.26°C olup, 

yine pratik kullanımı kolaylaştırmak amacıyla süre 

12 gün, sıcaklık ise 5.5°C olarak değerlendirilmiş 

ve deneysel örnekler bu şartlarda marine edilmiştir. 

Bu gruba ait mikrobiyolojik analiz bulguları Tablo 

3’ te, kimyasal analiz bulguları Tablo 4’ de duyusal 

analiz bulguları Tablo 5’ de verilmiştir. Deneysel örneklerde 

muhafaza periyodu boyunca Enterobakteri 

sayısı ve maya- küf sayısı tespit edilebilir limitin (< 

1.0 log10 kob/g) altında bulunmuştur. 

Tablo 3. Deneysel Örneklere Ait Mikrobiyolojik Analiz 

Bulguları. 

Mikroorganizma Muhafaza süresi (gün) 

(log10 kob/g) 0 15 30 45 60 75 90 

TMAB 3.2 c 3.8 c 4.6 b 5.2 b 5.9 b 6.7 a 7.1 a 

PB 2.8 b 3.1 b 3.9 a 3.6 ab 4.4 a 5.3 a 4.9 a 

a, b: Aynı satırda farklı harflerle belirtilen ortalamalar arası fark önemlidir 

(P < 0.05). n: 3. 

Tablo 4. Deneysel Örneklere Ait Kimyasal Analiz 

Bulguları. 

Analiz Muhafaza süresi (gün) 

0 15 30 45 60 75 90 

TVB-N 

mg/100g 12.8b 13.6 b 14.8 b 24.2 a 26.8 a 24.8 a 26.8 a 

TBA mg 

MDA/kg 1.14b 1.11 b 1.26 b 1.83 ab 2.1 a 2.73 a 2.8 a 

pH 4.08 a 4.11 a 4.15 a 4.19 a 4.10 a 4.16 a 4.2 a 


(P < 0.05). n: 3. 

Tablo 5. Deneysel Örneklere Ait Duyusal Analiz 

Bulguları. 

Kriterler Muhafaza süresi (gün) 

0 15 30 45 60 75 90 

Gevreklik 4.4 a 4.6 a 4.2 a 4.2 a 4 a 4.2 a 4 a 

Koku 4 a 4 a 4.2 a 3.8 ab 3 b 3.2 b 3 b 

Renk 4 a 3.8 a 4 a 4.2 a 3.2 b 3 b 2.8 b 

Lezzet 4.2 a 4 a 3.6 a 3.8 a 3 b 3.2 b 3 b 

GBD 4.4 a 4 a 4 a 4 a 3.6 ab 3.4 b 3.2 b 


(P < 0.05). n:3. 


Marinasyon işleminin sonlandırılmasında balıketinin 

pH değeri ve duyusal özellikleri dikkate alındığı 

bilinmektedir (14). Alabalık marinatında olgunlaşma 

süresinin belirlenmesi için yapılan bir araştırmada 

ortalama olgunlaşma süresinin pH değeri dikkate 

alınarak, 26 saat olduğu rapor edilmiştir (11). 

Dokuzlu (6) yapmış olduğu bir çalışmada farklı asit 

ve tuz konsantrasyonunda marine edilen balıketinin 

olgunlaşma süresini organoleptik özelliklere 

göre belirlediğini bildirmiştir. Mevcut çalışmada 

ise deneysel örneklere ait duyusal kriterler esas alınarak 

deneysel gruplar arasında CYY kullanılarak 

optimum bir noktanın belirlenmesi amaçlanmıştır. 

İşlenmiş balıklar için duyusal analizler genellikle 

tazeliği belirlemede yeterli olup, duyusal analiz metodunda 

görünüm, koku, tat ve yumuşaklık-sertlik 

dereceleri insan duyuları yardımıyla değerlendirilmekte 

ve söz konusu duyusal özellikler kalite kontrolde 

önem taşımaktadır (18). Bütün bunlar göz 

önünde bulundurularak optimum noktanın belirlenmesinde 

duyusal kriterler kullanılmıştır. 

Mevcut çalışmada marinasyon işlemi için üç 

farklı sıcaklık derecesi (2, 4 ve 6°C) ve depolama 

süresi (7, 9 ve 12 gün) seçilmiştir. Gökoğlu ve ark. 

(10), sardalya balıklarını +4°C’ de 24 saat, Kılınç 

ve Çaklı (15), yine sardalya balıklarını +4°C’ de 22 

gün marine ettiklerini bildirmişlerdir. Hamsi balıklarının 

marine edildiği başka bir çalışmada marinasyon 

işlemi +4°C’ de 24 saat süre ile yapıldığı rapor 

edilmiştir (21). Mevcut çalışmanın ilk aşamasında 

6°C’ de 12 gün marine edilen örneklerde duyusal 

özellik bakımından daha yüksek puanlar aldığı görülmüş 

bu durumun ise marinasyon solüsyonu ile 

balıketi arasındaki tuz ve asit geçişinin sıcaklığa 

bağlı olarak değişmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir 

(4, 6). Deneysel örneklerin marinasyonu 

için belirlenen sıcaklık derecesi en yüksek olarak 

6°C olarak seçilmiştir. Sıcaklığın artması marinasyon 

süresini kısaltmaktadır fakat bakterilerin amin 

üretimini büyük ölçüde etkilemektedir (5). 

Deneysel çalışmalarda en iyi deney koşullarının 

tespit edilmesi için CYY ve MBT yöntemlerini 

kullanmak mümkündür. Shan (24); aynalı sazan 

balığı filetolarının H 2 O 2 ile dekontaminasyonunda 

CYY ve MBT yöntemi ile H 2 O 2 konsantrasyonunu 

optimize etmiştir. Dündar (7); köfte örneklerinin


muhafaza süresini uzatmak amacıyla yapmış oldukları 

çalışmada koruyucu madde miktarını ve pişirme 

süresini CYY ve MBT yöntemi kullanarak optimize 

ettiklerini bildirmiştir. Gibis (12); soğan, sarımsak 

ve limon suyu konsantrasyonlarını CYY ile dizayn 

ederek, elde ettiği optimum noktalarda köfteleri 

marine etmiş ve deneysel örneklerdeki heterosiklik 

aromatik amin miktarlarını araştırmıştır. Anihouvi 

ve ark. (1); fermente balık yapımında, fermantasyon 

süresi, tuz oranı ve olgunlaşma süresini içeren 

fermantasyon koşullarını CYY ile modellediklerini 

bildirmişlerdir. Lee ve ark. (17); muz suyunun ekstraksiyonla 

elde edilmesine yönelik yaptığı çalışmada 

farklı sıcaklık (35-95°C) ve sürelerde (30-120 

dk) en iyi ekstraksiyon koşullarının bulunması için 

MBT kullanmıştır. 95°C ve 120 dakikada optimum 

verimi elde etmiştir. Dundar ve ark. (7) ise beş faktörlü 

MBT yaparak NaCl (%0-2), yağ (%10-30), 

askorbik asit (0-600 ppm), pişirme sıcaklığı (150- 

230°C) ve pişirme süresi (5-15 dk) gibi parametrelerin 

fizikokimyasal özellikler üzerine etkisini incelemiştir. 

Optimum koşullara ait noktalarda oluşturulan 

deneysel örnekler TMAB, PB, EB ve maya-küf 

açısından incelenmiştir. Araştırmamızda muhafaza 

süresinde EB, maya ve küfe rastlanmamıştır. Fuselli 

ve ark. (9); yaptığı çalışmada soğuk marine edilmiş 

hamside depolama sonunda Enterobakteri, maya 

ve küfe rastlamadıklarını bildirmişlerdir. Cadun ve 

ark. (3)’nın marine ettikleri çimçim karideslerinin 

ve Kılınç ve Çaklı (15)’nın sardalyeden elde ettikleri 

marinatların raf ömrünün belirlenmesi üzerine 

yaptıkları çalışmalarda 6 ay boyunca maya ve küf 

üremesinin görülmediğini rapor etmişlerdir. Benzer 

şekilde Olgunoğlu (19), tarafından marine edilmiş 

ve 7 ay süre ile depolanmış hamside maya- küf 

görülmediği bildirilmiştir. Söz konusu bu sonuçlar 

çalışmamızda elde edilen bulguları desteklemektedir. 

Özoğul ve ark. (22)’ nın deneysel olarak oluşturdukları 

marinatların bakteriyolojik değerlendirilmesi 

için yaptıkları araştırmada, TAMB sayısının 3 

ayın sonunda 4 log kob/g, depolamanın sonunda ise 

3 log kob/g değerinin altında kaldığını bildirmişlerdir. 

Cadun ve ark. (3)’nın 40 gün süre ile depoladıkları 

çimçim karides marinatında TAMB sayısını 

antimikrobiyal ajan eklenmemiş marinatlarda 4.03 

log kob/g olarak bildirmişlerdir. Fuselli ve ark. (9) 

soğuk marine edilmiş hamside yaptıkları çalışmada 

marinasyonun tamamlandığı safhada TMAB ve 

PB rastlamadıklarını bildirmişlerdir. Kılınç ve Çaklı 

(15)’nın sardalyeden elde ettikleri marinatların raf 

ömrünü belirlemek için yaptıkları çalışmalarında, 

6 aylık depolamanın sonunda pastörizasyon işlemi 

uygulanmamış grupta TAMB sayısını 6.36 log 

kob/g olarak bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar PB 

sayısını ise sayılamayacak düzeyin altında olarak 

bildirmişlerdir ki, bu sonuç çalışmamızdaki değerlerle 

örtüşmemektedir. Dokuzlu (6), yaptığı çalışmada 

%2 asetik asit ve %12 tuz solüsyonunda muhafaza 

süresi sonunda TVB-N değeri 26.8 mg/100 

g olarak belirlenmiştir. Tarım Bakanlığı tarafından 

hazırlanan Su Ürünleri Yönetmeliğine göre; 20 mg 

Azot/100g’a kadar uygun, 20-28 mg Azot/100g’a 

arası kabul edilebilir, 28 mg Azot/100g’dan yukarı 

kabul edilemez şeklinde bildirilmiştir (25). Varlık 

ve ark.(28) tarafından yapılan bir çalışmada; +4 ± 

1°C’ de depolanan marine hamsi köftesinde 150. 

günde TVB-N değerinin 10.35 mg/100g olarak rapor 

edilmiştir. Dokuzlu (9)’nun hamsi marinatları 

üzerine yaptığı çalışmada; TVB-N değerini depolamanın 

ilk 6 ayı 9.8 mg/100g olarak sabit kaldığını 7. 

ayda 1.2 mg/100g, 8. ayda 14 mg/100g olarak rapor 

etmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen TBA değerleri 

arasında yapılan istatistiksel karşılaştırmada 

depolama süresine bağlı artışın önemli olduğu saptanmıştır 

(P < 0.05). Erdem ve ark.(8) tarafından 

yapılan çalışmada; marine edilen istavrit balığını 

+4°C’ depolamışlar ve başlangıçtaki TBA değerlerinin 

çalışmamızdaki değerlere benzerlik göstermesine 

karşın 90. gün sonunda 4.09 mg MA/kg olarak 

bildirmişlerdir. Araştırma sonucunda elde edilen pH 

değerleri arasında yapılan istatistiksel karşılaştırmada 

depolama süresine bağlı değişimlerin önemli 

olmadığı saptanmıştır (P > 0.05). Dokuzlu (9), + 4 ± 

1°C’ de depoladığı hamsi marinatlarında pH değerini 

depolamanın başlangıcında 3.87 tespit etmiş depolama 

sırasında gösterdiği değişimlerin ardından 

depolama sonunda 3.98 olarak bildirmiştir. 

Sonuç olarak, CYY ile belirlenen optimum 

noktadaki marine edilmiş filetolarda muhafaza süresi 

90 gün olarak belirlenmiştir. Marinasyon tekniği 

kullanılarak balıketinin muhafaza süresini uzatmak 

çok eski zamanlardan beri kullanılan bir yöntemdir. 

Marinasyon işleminin sonlandırılması duyusal 

olarak değerlendirilmekte ve araştırmacılara göre 

değişiklik arz etmektedir. Buradan yola çıkarak, 

deneysel grupları aza indirgemek için kullanılan 

CYY yöntemi kullanılarak, daha hızlı sonuca ulaşmak 

böylece zaman ve iş gücünden tasarruf etmek 

amaçlanmıştır.

Kaynaklar 


1. Anihouvi VB, Saalia F, Sakyi-Dawson E, Ayernor GS, 

Hounhouigan JD, (2011). Response surface methodology 

for optimizing the fermentation conditions during the processing 

of cassava fish (Pseudotolithus sp) into Lanhouin. 

IJEST. 3, 7085-7095. 

2. Association Official Analytical Chemists, (1990). Official 

Methods of Analysisof the Association of Official Analytical 

Chemists. 15th edition. Washington. 

3. Cadun A, (2002). Çimçim karidesten (Parapenaus longirostris, 

Lucas,1846) marinat yapımı ve kalitesi üzerine bir 

çalışma. Yüksek Lisans Tezi, EÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. 

4. Çelik U, (2004). Marine edilmiş akivades (Tapes decussatus 

L., 1758)’in kimyasal kompozisyonu ve duyusal analizi. 

Ege Üniv Su Ürün Dergi. 21, 219-221. 

5. Çolak H, Aksu H, (2002). Gıdalarda biyojenik aminlerin 

varlığı ve amin oluşumunu etkileyen faktörler. YYÜ Vet 

Fak Derg. 13, 35-40. 

6. Dokuzlu C, (1996). Marinat hamsi üretimi sırasında kullanılan 

asit-tuz oranlarının ürünün mikrobiyolojik ve organoleptik 

kalitesi üzerine etkileri ve raf ömrünün belirlenmesi. 

Doktora Tezi, UÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 

7. Dündar A, Sarıçoban C, Yılmaz MT, (2012). Response 

surface optimization of effects of some processing variables 

on carcinogenic/mutagenic heterocyclic aromatic amine 

(HAA) content in cooked patties. Meat Science. 91, 325- 

333. 

8. Erdem ME, Bilgin S, Çağlak E, (2005). Tuzlama ve marinasyon 

yöntemleri ile işlenmiş istavrit balığının (Trachurus 

mediterraneus) muhafazası sırasındaki kalite değişimleri. 

OMÜ Zir Fak Dergisi. 20,(3), 1-6. 

9. Fuselli R, Casales MR, Fritz R, Yeannes ML, (1996). 

Isolation and characterization of microorganism associated 

with marinated anchovy (engraulis anchoita). J Aquat 

Food Prod Tech. 7, (3), 29-38. 

10. Gökoğlu N, Cengiz E, Yerlikaya P, (2004). Determination 

of the shelf life of marinated sardine (Sardina pilchardus) 

stored at 4°C. Food Control. 15, 1-4. 

11. Gün H, Gökoglu N, Varlık C, (1994). Alabalık 

(Onchorynchus Mykiss, W., 1792) marinatında olgunlaşma 

süresinin belirlenmesi. İÜ Su Ürünleri Dergisi. 1-2, 137- 

144. 

12. Gibis M, (2007). Effect of oil marinades with garlic, onion, 

and lemon juice on the formation of heterocyclic aromatic 

amines in fried beef patties. J Agric Food Chem. 55, 10240- 

10247. 

13. Harrigan WF, (1998). Laboratory Methods in Food 

Microbiology. 3rd edition. London: Academic Press. 

14. Kılınç B, Çaklı Ş, (2000). Marinat teknolojisi. EÜ Su 

Ürünleri Dergisi. 21, 153-156. 

15. Kılınç B, Çaklı Ş, (2005). Determination of the shelf life 

of sardine (Sardina pilchardus) marinades in tomato sauce 

stored at 4°C. Food Control. 16 , 639-644. 

16. Kurtcan Ü, Gönül M, (1987). Gıdaların duyusal değerlendirilmesinde 

puanlama metodu. Ege Univ Müh Fak Derg. 

5, 137-146. 

17. Lee WC, Yusof S, Hamid BS, (2006). Optimizing conditions 

for hot water extraction of banana juice using response 

surface methodology (RSM). J Food Eng. 75, 473- 

479. 

18. Olafsdottir G, Nesvadba P, Natale CD, Careche M, 

Oehlenschlager J, Tryggvadottır SV, Schurıng R, 

Kroeger M, Heia K, Esaiassen M, Macagnano A, 

Jørgensen BM, (2004). Multisensor for fish quality determination. 

Trends Food Sci Tech. 15, 86-93. 

19. Olgunoğlu İA, (2010). Hamsi (Engraulis encrasicolus) 

marinasyon prosesinde tehlike analizleri ve kritik kontrol 

noktalarının belirlenmesi. GTED. 5, 36-48. 

20. Özdamar K, (2001). SPSS İle bioistatistik. Kaan Kitapevi. 

Eskişehir. 

21. Özden Ö, (2005). Changes in amino aacid and fatty acid 

composition during shelf-life of marinated fish. J Sci Food 

Agr. 85, 2015-2020. 

22. Özoğul Y, Özyurt G, Özoğul F Kuley E, Polat A, (2005). 

Freshness assessment of Europen eel (Anguilla anguilla) 

by sensory, chemical and microbiological methods. Food 

Chemistry. 92, 745-751. 

23. Rastogi NK, Rashimi KR, (1999). Optimisation of enzymatic 

liquefaction of mango pulp by response surface methodology. 

Eur Food Res Technol. 209, 57-62. 

24. Shan H, Gorczyca E, Kasapıs S, Lopata A, (2010). 

Optimization of hydrogen-peroxide washing of common 

carp kamaboko using response surface methodology. LWT 

- Food Science and Technology. 43, 765-770. 

25. Su Ürünleri Kalite Kontrol El Kitabı, (2000). T.C. 

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel 

Müdürlüğü. p. 229. 

26. Tarladgis BG, Watts BM, Younnathan MT, Dugan LR, 

(1960). A distillation method for the quantative determination 

of malonaldehyde in rancid foods. J Am Oil Chem Soc. 

37, 44-48. 

27. Varlık C, Uğur M, Gökoğlu N, Gün H, (1993). Su 

Ürünlerinde Kalite Kontrol İlke ve Yöntemleri. Gıda 

Teknolojisi Derneği. Ayrıntı Matbaası, İstanbul. 

28. Varlık C, Erkan N, Metin S, Baygar T, Özden Ö, (2000). 

Marine balık köftesinin raf ömrünün belirlenmesi. Türk J 

Vet Anim Sci. 24, 593-597.

64 Etlik Vet Mikrobiyol Derg, Gülen 23, 64-69, AU, Kırkan 2012 Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, Araştırma 64-69, 2012 Makalesi / Research Article 

Giriş 

Köpeklerin idrar örneklerinden Klebsiella pnemoniae identifikasyonu ve 

antibiyotik duyarlılıkları 

Andaç UZER GÜLEN, Şükrü KIRKAN 

Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Aydın 


Özet: Araştırmamızda İzmir ili ve çevresindeki üriner sistem hastalığına yakalanmış 200 adet sahipli köpekten idrar 

örnekleri alınmış ve bu örneklerden bakteriyel etkenlerin izolasyon ve identifikasyonları yapılmış, etkenlerin antibiyotik 

duyarlılıkları belirlenmiştir. Araştırma sonucu izole edilen mikroorganizmalar Klebsiella pneumoniae (%11.5), 

Staphylococcus aureus (%10.5), Corynebacterium spp. (%7.5), Koagulaz Negatif Stafilokok’lar (%5.5), Streptococcus 

spp. (%7), Enterococcus spp. (%2), Escherichia coli (%1.5), Proteus vulgaris (%1.5), Bacillus spp. (%1), Pasteurella 

ureae (%1), Candida albicans (%1), Pasteurella pneumoniae (%0.5), Plesiomonas shigelloides (%0.5), Neisseria spp. 

(%0.5), Flavobacterium spp. (%0.5) olarak belirlenmiştir. 96 adet idrar örneğinde (%48) bakteriyolojik üreme tespit edilememiştir. 

Araştırmada incelenen Klebsiella pneumoniae izolatları Gentamisin’e %52.2 oranında duyarlı bulunurken, 

Sulbaktam-Ampisilin’e %87 oranında, Kanamisin’e ise %52.2 oranında direnç geliştiği tespit edilmiştir. 

Anahtar kelimeler: Antibiyotik duyarlılığı, bakteri, identifikasyon, Klebsiella pneumoniae, köpek. 

The identification and antibiotic susceptibilities of Klebsiella pneumoniae from dog urine 

samples 

Summary: In this study, a total of 200 urine specimen were collected from owned dogs with urinary system infection 

in the region of Izmir province and bacterial isolation, identification and antibiotic susceptibility were detected. The 

microorganisms isolated from these urine samples are Klebsiella pneumoniae (11.5%), Staphylococcus aureus (10.5%), 

Corynebacterium spp. (7.5%), Coagulase Negative Staphylococci (5.5%), Streptococcus spp. (7%), Enterococcus spp. 

(2%) Escherichia coli (1.5%) Proteus vulgaris (1.5%) Bacillus spp. (1%), Pasteurella ureae (1%), Candida albicans 

(1%), Pasteurella pneumoniae (0.5%), Plesiomonas shigelloides (0.5%), Neisseria spp. (0.5%), Flavobacterium spp. 

(0.5 %), respectively. No bacterial growth from out of 96 (48%) specimen was detected. While the isolates examined in 

this study was found susceptible to Gentamicin in the ratio of 52.2%, the isolates were also found resistant to Sulbactam- 

Ampicillin in the ratio of 87%, and resistant to Kanamicine acid in the ratio of 52.2%. 

Keywords: Antibiotic susceptibility, bacteria, dog, identification, Klebsiella pneumoniae. 

Klebsiella türleri geniş alanda enfeksiyonlara neden 

olan oportunistik patojenlerdir. ABD ve Avrupa’da 

tüm nozokomiyal bakteriyel enfeksiyonların %8’ini 

oluştururlar. En sık olarak, Klebsiella türleri üriner 

sistem enfeksiyonları, pnömoni, bakteremi, neonatal 

sepsis ve yara enfeksiyonlarına neden olan 

ajanlar olarak izole edilmektedir. Bu enfeksiyonlardaki 

en önemli mikroorganizma K.pneumoniae’dır 

ve onu K.oxytoca takip eder. Bu türlerin neden 

olduğu hastalıklara karşılık, K.ozaenae ve 

K.rhinoscleromatis’den dolayı olan enfeksiyonlar 

belirli vücut kısımlarıyla sınırlıdır ve çoğunlukla insanda 

burun mukozasına yerleşir. K.ozaenae, ozena 

denen bir atrofik rinit sebebidir fakat bu organiz- 

madan kaynaklanan diğer sporadik enfeksiyonlar 

da bilinmektedir. K.rhinoscleromatis, rinosklerom 

olarak adlandırılan, çeşitli ülkelerde endemik olan, 

burnun kronik granülomatöz enfeksiyonun etiyolojik 

ajanıdır. K.planticola ve K.terrigena başlangıçta 

klinik belirti vermediği ve su, bitki ve toprakla 

sınırlandığı düşünülse de, klinik örneklerde ortaya 

çıktığı gösterilmiştir. K.planticola insan enfeksiyonlarından 

Klebsiella türleri arasında %3,5-20 sıklığında 

izole edilmiştir (24). 

Klebsiella pneumoniae fakültatif anaerob, gram 

negatif bir bakteridir. Klebsiella, nadiren enterik 

hastalıklara neden olan minör intestinal kommensal 

bir organizmadır. Bu bakteri sığırlarda mastitis, kısraklarda 

metritis, buzağılarda septisemi, köpeklerde 

Yazışma adresi / Correspondance: Şükrü KIRKAN, Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 

09016 Işıklı, Aydın, Türkiye Eposta: skirkan@adu.edu.tr

Gülen AU, Kırkan Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 64-69, 2012 65 

pnömoni ve üriner sistem infeksiyonları, taylarda 

pnömoni ve septisemi ve çocuklarda poliartritis 

sorunlarına neden olan bir oportunistik patojendir. 

Buna ek olarak Klebsiella, çoklu antibiyotiklere 

karşı direnç kazanabilir ve hospitalize insanlar ile 

hayvanlarda nozokomiyal yaralar ve üriner sistem 

infeksiyonlarının önemli bir sebebidir (21). 

Bakteriyel üriner sistem enfeksiyonları (ÜSE) 

köpeklerde en önemli klinik problemlerdendir ve yaşamlarının 

bir döneminde, tüm köpeklerin %14’ünde 

meydana gelir (15, 16). Üriner sistem enfeksiyonlarına 

en sık sebep olan bakteriler Escherichia coli, 

Proteus, Staphyloccus, Steptococcus, Klebsiella, 

Enterobacter ve Pseudomonas türleridir (9). Bu 

bakteriyel ÜSE’ları sıklıkla canine ürolitiyazisi ile 

birlikte ortaya çıkar ve izole edilen bakteri, ürolitiyazis 

göstermeyip üriner sistemi enfeksiyonu olan 

hastalarda bulunanlardakilerle benzerdir. Bakteriyel 

ÜSE’nun rolü, ürolit tipi ile değişir. Özellikle 

Staphylococcus intermedius ve Proteus türleri gibi 

üreaz üreten bakterilerin neden olduğu bakteriyel 

ÜSE, strüvit (magnezyum amonyum fosfat) ürolitlerin 

başlangıç, gelişme ve tekrar meydana gelmesinde 

önemli bir predispoze faktördür (18). Oysa 

kalsiyum oksalat, sistin, ürat veya silis gibi metabolik 

ürolitli hastalarda bakteriyel ÜSE sıklıkla 

sekonder olarak ortaya çıkan bir komplikasyondur 

(12, 27). Bununla birlikte, üriner sistemdeki kalsiyum 

oksalat ve diğer steril ürolitler, ÜSE sırasında 

üreaz üreten veya üretmeyen bakteriler ile enfekte 

hale gelebilirler (23, 26). 

Ürolit içindeki bakteri muhtemelen, mevcut 

urolitin yapısını temsil eder (19, 20). Canine ürolitiyazis 

durumunda, idrar kültürü ile bulunamayan 

ÜSE’nu tespit etmek için, (aerobik bakteriyel kültürü 

elde etmek için) ürolitlerin olduğu kadar idrar kesesinin 

de mukozal biyopsisinin, sistotomi sırasında 

aseptik olarak yapılması önerilmektedir (6, 22, 28, 

29). Bu bakteriyel ÜSE’ları ürolitlerle aynı ya da 

daha şiddetli problemlere yol açabilmektedir (2, 

25). Bu nedenle, bakteriyel ÜSE’nu tam olarak eradike 

etmek için, antimikrobiyel duyarlılık testlerini 

yapmak ve bakteriyi identifiye etmek çok önemlidir. 

Bu araştırma ile köpek idrar örneklerinden 

Klebsiella pneumoniae identifikasyonunun yapılması 

ve izole edilen suşların antibiyotik duyarlılıklarının 

belirlenmesi hedeflenmiştir. 


Örnekler 

İzmir ili ve çevresinde bulunan sahipli köpeklerden 

tekniğine uygun olarak alınan 200 adet idrar 

örneği Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner 

Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Rutin Teşhis 

Laboratuvarına soğuk zincirde getirilmiştir. İdrar 

örneklerinin ekimleri laboratuvara getirildikten 

sonra bekletilmeden yapılmıştır. 

Antibiyotik diskleri 

Antibiyotik direncinin belirlenmesinde Sulbaktam 

Ampisilin (SAM; 10 μg), Oksitetrasiklin (OT; 30 

μg), Gentamisin (CN; 10 μg), Kanamisin (C; 5 

μg), Sulfometoksazol-Trimetoprim (SXT; 30 μg), 

Danofloksasin (DFX; 30 μg) disklerinden yararlanılmıştır. 

Örneklerden patojen etken izolasyonu 

İdrar örneklerinin %7 koyun kanı ilaveli kanlı agarlara 

ve MacConkey agarlara direkt idrar ve tortudan 

olmak üzere ekimleri yapıldı. Besiyerleri 37°C’de 

24 saat aerobik olarak inkube edildi (13). İzolasyon 

besiyerinde üreyen mikroorganizmaların morfolojileri, 

pigment ve hemoliz özellikleri ve Gram boyama 

özellikleri incelenerek, şüpheli kolonilerin 

biyokimyasal özelliklerine göre identifikasyonları 

yapıldı. 

Şüpheli kolonilerin kanlı agarlara pasajları yapılarak 

saf kültürleri elde edildi. Saf kültürlere katalaz, 

koagulaz ve oksidaz testleri uygulandı. Bu testler 

sonucunda Gram pozitif olanların identifikasyonları 

yapıldı. Ayrıca Gram negatif kolonilerden 

Lassen’in üçlü tüp besiyerlerine ekimleri yapıldı. 

Indol, ornitin dekarboksilaz, Metil red testleri negatif, 

lisin dekarboksilaz, Voges proskauer testleri 

pozitif ve 10°C’de üreme göstermeyen koloniler 

Klebsiella pneumoniae olarak identifiye edildi. 

Lassen üçlü tüp besiyerleri 37°C’de 24 saat inkube 

edildi. İnkubasyondan sonra tüpler değerlendirildi 

ve Gram negatif suşların identifikasyonları gerçekleştirildi 

(7, 8, 13, 14). 

Bulgular 

Bu tez çalışması ile köpeklerde görülen ve üriner 

sistem infeksiyonlarında klinik belirti saptanan hay-

66 Gülen AU, Kırkan Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 64-69, 2012 

vanlardan Klebsiella pneumoniae ve diğer bakteri 

türleri izole ve identifiye edilmiştir. Araştırmamızda 

İzmir ili ve çevresinde bulunan sahipli köpeklerden 

toplanan 200 adet idrar örneğinden aerobik ekimler 

yapılmıştır. Yapılan ekimler sonucunda toplam 104 

(%52) örnekten etken izolasyonu gerçekleştirilmiştir. 

Yapılan ekimler sonucu üreme gösteren örneklerden 

identifiye edilen etkenler Tablo 1’de gösterilmektedir. 

Tablo 1. İdrar örneklerinden izole edilen mikroorganizmalar 

İzole Edilen Etiyolojik Etken 

İncelenen Örnek Sayısı 

(n: 100) 

İzolatlar 

İzolasyon 

yüzdesi (%) 

Klebsiella pneumoniae 23 11.5 

Staphylococcus aureus 21 10.5 

Corynebacterium spp. 15 7.5 

Koagulaz Negatif Stafilokok 11 5.5 

Streptococcus spp. 14 7 

Enterococcus spp. 4 2 

Escherichia coli 3 1.5 

Proteus vulgaris 3 1.5 

Bacillus spp. 2 1 

Pasteurella ureae 2 1 

Candida albicans 2 1 

Pasteurella pneumoniae 1 0.5 

Plesiomonas shigelloides 1 0.5 

Neisseria spp. 1 0.5 

Flavobacterium spp. 1 0.5 

Bakteriyel üreme olmayan 96 48 

Toplam 200 100 

Tablo 1’de görüldüğü gibi toplam incelenen 

200 adet idrar örneğinden izole edilen mikroorganizmalar 

sırasıyla Klebsiella pneumoniae (%11.5), 

Staphylococcus aureus (%10.5), Corynebacterium 

spp. (%7.5), Koagulaz Negatif Stafilokok’lar 

(%5.5), Streptococcus spp. (%7), Enterococcus 

spp. (%2) Escherichia coli (%1.5) Proteus vulgaris 

(%1.5) Bacillus spp. (%1), Pasteurella ureae (%1), 

Candida albicans (%1), Pasteurella pneumoniae 

(%0.5), Plesiomonas shigelloides (%0.5), Neisseria 

spp. (%0.5), Flavobacterium spp. (%0.5) olarak 

identifiye edildi. 96 adet idrar örneğinde (%48) bakteriyolojik 

üreme tespit edilememiştir. 

Araştırmamızda incelenen 23 adet 

Klebsiella pneumoniae suşunun 7 (%30.4)’si 

Danofloksasin’e duyarlı, 8 (%34.8)’i Kanamisin’e 

duyarlı, 12 (%52.2)’si Gentamisin’e duyarlı, 

2 (%8.7)’si Sulbaktam-Ampisilin’e duyarlı, 

8 (%34.8)’i Oksitetrasiklin’e duyarlı, 8 

(%34.8)’i Sulfometoksazol-Trimetoprim’e duyarlı 

olarak saptanmıştır. Ayrıca 11 (%47.8) adet suş 

Danofloksasin’e, 12 (%52.2) adet suş Kanamisin’e, 

4 (%17.4) adet suş Gentamisin’e, 20 (%87) adet 

suş Sulbaktam-Ampisilin’e, 12 (%52.2) adet 

suş Oksitetrasilklin’e, 15 (%65.2) adet suş ise 

Sulfometoksazol-Trimetoprim’e dirençli olarak 

saptanmıştır. Antibiyotiklerin inhibisyon zon sınırları 

Tablo 2’de gösterilmektedir. 

Tablo 2. Kullanılan antibiyotiklerin etki derecelerine 

göre inhibisyon zon sınırları (4) 

AntibiyotiklerDirençli (R) Az Duyarlı (I) Duyarlı (S) 

DFX ≤ 17 18-20 ≥ 22 

C ≤ 20 - ≥ 21 

CN ≤ 12 13–14 ≥ 15 

SAM ≤ 21 22–29 ≥ 30 

OT ≤ 14 15–20 ≥ 21 

SXT ≤ 15 16 – 18 ≥ 19 

DFX: Danofloksasin, K: Kanamisin, CN: Gentamisin, SAM: 

Sulbaktam-Ampisilin, OT: Oksitetrasiklin, SXT: Sulfametaksazol- 

Trimetoprim 

Tartışma ve sonuç 

E.coli, Staphylococcus spp., Proteus spp., Klebsiella 

spp., ve Enterococcus spp., köpeklerde idrar yolu 

infeksiyonlarında en sık izole edilen mikroorganizmalardır. 

Prevalans açısından yapılan çalışmalarda 

Klebsiella spp. ve E.coli türlerinin yoğunluğu daha 

fazla görülmektedir. Bizim çalışmamızda da en sık 

izole edilen bakteri Klebsilella pneumoniae olarak 

saptanmıştır. Diğer bakteriyel etkenlere ek olarak 

bir adet Candida albicans izolatının saptanması, 

uterusta şekillenmesi muhtemel olan mikotik bir infeksiyonu 

akla getirmektedir. Barrak ve arkadaşları 

(1) köpek ve kedilerde görülen üriner sistem infeksiyonları 

hakkında yaptıkları bir çalışmada köpeklerde 

çiftleşme sonucu uterusta mikotik infeksiyon-


ların gelişebileceğini ve bu infeksiyonların genitoüriner 

bölgede yayılabileceğini belirtmişlerdir. 

Ülkemizde, Günay ve arkadaşlarının köpeklerde 

farklı siklus evrelerindeki bakteriyel vaginal floranın 

incelenmesi üzerine yaptıkları bir araştırmada 

(6), değişik ırklardan 53 adet dişi köpek materyal 

olarak kullanılmıştır. Çeşitli ırklardan 53 adet köpekten 

alınan vaginal svaplardan 48 (%90.5)’inden 

56 adet etken izole edilmiştir. Bunların 9’u E.coli 

(%16), 9’u Candida spp. (%16), 6’sı Citrobacter 

diversus (%10.7), 5’i. Citrobacter freundii (%8.9), 

4’ü Klebsiella oxytoca (%7.1), 4’ü Klebsiella 

pneumoniae (%7.1), 3’ü S.aureus (%5.3), 3’ü 

S.intermedius (%5.3), 3’ü Bacillus spp. (%5.3), 

2’si. S.saprophyticus (%3.5), 2’si Streptococcus 

agalactiae (%3.5), 2’si Micrococcus spp. (%3.5), 

2’si Citrobacter amalonaticus (%3.5) ve 2’si 

Enterobacter agglomerans (%3.5) olarak izole ve 

identifiye edilmiştir. Klebsiella pneumoniae’nin 

%7.1 oranında izole edilmesi dikkat çekicidir. 

Kırşan ve arkadaşlarının yaptıkları bir çalışmada 

(11), sağlıklı dişi köpeklerin uterus ve vaginasından 

alınan örneklerin bakteriyolojik olarak incelenmesi 

sonucunda Staphylococcus spp., Streptococcus 

spp., E.coli, Klebsiella spp., Pseudomonas spp., 

Micrococcus spp., Proteus spp., Pasteurella spp., 

Corynebacterium spp. ve Bacillus spp. izole etmişlerdir. 

Vaginal örneklerden izole edilen mikroorganizmalar 

arasında Staphylococcus spp. (%30.90), 

Streptococcus spp. (%29.08), E.coli (%25.45) ve 

Pasteurella spp. (%18.18), uterus örneklerinde ise 

Streptococcus spp. (%41.29) ve E.coli (%23.91) en 

sık izole edilen mikroorganizmalar oldu. Klebsiella 

spp. %1.81 oranında izole edilmiştir. 

Araştırmamızda incelenen 200 adet idrar 

örneğinden izole edilen mikroorganizmalar 

sırasıyla Klebsiella pneumoniae (%11.5), 

Staphylococcus aureus (%10.5), Corynebacterium 

spp. (%7.5), Koagulaz Negatif Stafilokok’lar 

(%5.5), Streptococcus spp. (%7), Enterococcus 

spp. (%2) Escherichia coli (%1.5) Proteus vulgaris 

(%1.5) Bacillus spp. (%1), Pasteurella ureae (%1), 

Candida albicans (%1), Pasteurella pneumoniae 

(%0.5), Plesiomonas shigelloides (%0.5), Neisseria 

spp. (%0.5), Flavobacterium spp. (%0.5) olarak 

identifiye edildi. 96 adet idrar örneğinde (%48) bakteriyolojik 

üreme tespit edilememiştir. 

Enterik Gram-negatif bakterilerde, beta-laktamaz 

sentezi en önemli antibiyotik direnç meka- 

nizmasıdır. Geniş spektrumlu beta-laktam (GSBL) 

antibiyotiklerin yaygın kullanımı, GSBL gibi daha 

geniş spektrumlu betalaktamazların ortaya çıkması 

ile sonuçlanmıştır (17). Uzun süre cerrahi kliniklerde 

manipülasyona maruz kalan, invaziv girişim 

uygulanan veya açık yarası bulunan, genel durumu 

bozuk hastalardan izole edilen GSBL enzimleri 

özellikle Klebsiella türleri ve E.coli suşlarında yaygındır 

(21). 

Ulutürk ve ark. (28), idrar yolu enfeksiyonlu 

hastalardan izole ettikleri K.pneumoniae suslarının 

hemen hemen tümünün ampicilline direnç gösterdigini 

saptamıslardır. Finkelstein ve ark. (5), üriner 

sistem enfeksiyonlarından izole ettikleri Klebsiella 

spp. suslarının ampicillin direncini %93 olarak ortaya 

koymuslardır. Gram negatif bakteriler ile yaptıkları 

çalısmada Klebsiella türlerinin ampicillin direncini 

%91 oranında belirlenmiştir. Kim ve ark. (12), 

ESBL pozitif K.pneumoniae suslarının Ampicillin 

direncini %97.7, olarak saptarken, Borer ve ark. 

(3), ESBL üreten Enterobacteriaceae familyası üyesi 

bakterilerin ampicillin direncini %100 olarak bulmuslardır. 

Araştırmamızda incelenen 23 adet 

Klebsiella pneumoniae suşunun 7 (%30.4)’si 

Danofloksasin’e duyarlı, 8 (%34.8)’i Kanamisin’e 

duyarlı, 12 (%52.2)’si Gentamisin’e duyarlı, 

2 (%8.7)’si Sulbaktam-Ampisilin’e duyarlı, 8 

(%34.8)’i Oksitetrasiklin’e duyarlı, 8 (%34.8)’i 

Sulfometoksazol-Trimetoprim’e duyarlı olarak saptanmıştır. 

Karbasizaed ve ark. (10), 66 nazokomiyal enfeksiyona 

neden olan koliformlardan Klebsiella 

pneumoniae’nin chloramphenicole direncini %30 

olarak bulmuslardır. Küçükates ve Kocazeybek 

(15), nazokomiyal solunum sistemi enfeksiyonlu 

hastalardan elde ettikleri Klebsiella spp. suslarının 

chloramphenicol direncini %59.4 olarak belirlemislerdir. 

Manchanda ve ark. (18), çesitli klinik 

örneklerden izole ettikleri K.pneumoniae suslarının 

chloramphenicole direnç oranını %49.6 tespit etmislerdir. 

Finkelstein ve ark. (5), üriner sistemden izole 

edilen Klebsiella suslarında Gentamisin direncini 

%10 olarak tespit etmislerdir. 

Borer ve ark. (3), Güney İsrail’de 

Enterobacteriaceae familyası üyesi bakterilerde 

yaptıkları arastırmada; ESBL üreten bakterilerin

68 Gülen AU, Kırkan Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 64-69, 2012 

%66.6’sının gentamicine, %23.3’ünün amikacine 

dirençli oldugunu gözlerken, ESBL üretmeyen susların 

gentamicin direncini %2,7 ve amikacin direncini 

ise çok düsük düzeyde (%0.9) bulmuslardır. 

Küçükateş ve Kocazeybek (15), K.pneumoniae 

suşlarının Gentamisin direncini %71.9 olarak tespit 

etmislerdir. 

Araştırmamızda, İzmir ili ve çevresinde 

bulunan sahipli köpeklerden 23 (%11.5) adet 

Klebsiella pneumoniae türü identifiye edilmiştir. 

Araştırmamızın %48 oranında bakteriyel üremenin 

görülmemesi, köpeklerde üriner sistem hastalıklarında 

ilk başvurulan preperatların antibiyotikler olduğunu 

göstermektedir. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda, 

rutin teşhis metotları ile köpeklerde üriner 

sistem hastalıklarına yol açabilecek bakteriyel 

etkenlerin kolay ve uygun bir şekilde saptanabileceği 

ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışma sonucunda en etkili 

antibiyotiğin Gentamisin olduğu ve Kanamisin, 

Sulbaktam-Ampisilin ve Oksitetrasiklin gibi antibiyotiklere 

de direnç gelişimi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 

Sonuç olarak bu tez çalışması, köpeklerde üriner 

sistem infeksiyonlarında hasta profilini ortaya 

çıkarması, ilaç seçimi ve kullanımı hakkında bir 

rehber olabilir. Ülkemizde köpeklerde görülen üriner 

sistem infeksiyonlarıının tanısı ve daha sağlıklı 

veriler elde edilebilmesi için, çalışmaların yaygınlaştırılması 

ve devam ettirilmesi önerilir. 

Teşekkür 

Bu çalışma, “Köpeklerin İdrar Örneklerinden 

Klebsiella pneumoinae İdentifikasyonu ve 

Antibiyotik Duyarlılıkları” adlı ve SAE 09001 

kodlu proje olarak Adnan Menderes Üniversitesi 

Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından desteklenerek 

gerçekleştirilmiştir. Araştırma için ADÜ- 

HADYEK’ten 124-HEK/2008/058 sayılı yazı ile 

Etik Kurul Onayı alınmıştır. 

Kaynaklar 

1. Barrak M, Shelly L, (2003). Candida spp. urinary tract 

ınfections in 13 dogs and seven cats: predisposing factors 

treatment, and outcome. J Am Anim Hosp Assoc. 39, 263- 

270. 

2. Bartges JW, Osborne CA, Lulich JP, Kruger JM, 

Sanderson SL, Koehler LA, Ulrich LK, (1999). Canine 

urate urolithiasis: etiopathogenesis, diagnosis and management. 

Vet Clin N Am-Small. 29, 161-183. 

3. Borer A, Gilod J, Menashe G, Peled N, Riesenberg K, 

Schlaeffert F, (2002). Extended-spectrum lactamase 

procuding Enterobacteriaceae strains in community-acquired 

bacteremia in Southern Israel. Med Sci Monit. 8, 

44-47. 

4. Clinical and Laboratory Standards Institute (2007). 

The CLSI Standard for Susceptibility Testing. American 

National Standards Intstitute, United States of America. 

5. Finkelstein R, Kassis E, Reinhertz G, Gorenstein S, 

Herman P, (1998). Community-acquired urinary tract infection 

in adults: a hospital viewpoint. J Hosp Infect. 38, 

193-202. 

6. Günay Ü, Günay A, Ülgen M, Özel AE, (2004). Köpeklerde 

farklı siklus evrelerindeki vaginal bakteriyel floranın incelenmesi. 

Uludag Univ J Fac Vet Med. 23, 15-19. 

7. Hamaide AJ, Martinez SA, Hauptman J, Walker RD, 

(1998). Prospective comparison of four sampling methods 

(cystocentesis, bladder mucosal swab, bladder mucosal 

biopsy and urolith culture) to identify urinary tract infections 

in dogs with urolithiasis. J American Animal Hospital 

Association. 34, 423-430. 

8. Holt JG, Krieg NR, Sneath PHA, Staley JT and Williams 

ST, (1994). Bergey’s Manual of Determinative Bacteriology. 

Ninth Edition. Williams & Wilkins, Baltimore, Maryland, 

USA, p. 243-244. 

9. Jarvinen AK, (2002). Treatment of urinary tract infections 

in the dog, Suomen-Elainlaakarilehti. 108, 421-425. 

10. Karbasizaed V, Badami N, Emtiazi G, (2003). 

Antimicrobial, heavy metal resisteance and plasmid profile 

of coliforms isolated from nosocomial infections in a hospital 

in Isfahan, Iran. African J Biotech. 2, 379-383. 

11. Kırşan İ, Akan M, Şenünver A, (2000). Sağlıklı dişi köpeklerin 

genital kanalında bakteriyel flora üzerinde araştırmalar. 

İÜ Vet Fak Derg. 26, 235-241. 

12. Kim J, Lim YM, Rheem I, Lee Y, Lee JC, Seol SY, (2005). 

CTX-M and SHV-12-lactamases are the most common extendedspectrum 

enzymes in clinical isolates of Escherichia 

coli and Klebsiella pneumoniae collected from 3 university 

hospitals within Korea. FEMS Microbiol. Letters. 245, 93- 

98. 

13. Klausner JS, Osborne CA, (1979). Urinary tract infection 

and urolithiasis. Vet Clin N Am-Small. 9, 701-711. 

14. Koneman EW, Allen SD, Janda WM, Schreckenberger 

PC, Winn WC, (1997). Color Atlas and Textbook of 

Diagnostic Microbiology. Lippincott, New York, Fifth 

Edition, pp: 171-241, 253-309, 539-566, 651-688. 

15. Küçükates E, Kocazeybek B, (2002). High resistance rate 

aganist 15 different antibiotics in aerobic gram-negative 

bacteria isolates of cardiology intensive care unit patients. 

Indian J Med Microbiol. 20, 208-210. 

16. Ling GV, (1984). Therapeutic strategies involving antimicrobial 

treatment of the canine urinary tract. J Am Anim 

Hosp Assoc. 185, 1162–1164. 

17. Livermore DM, (1995). β-lactamases in laboratory and 

clinical resistance. Clin Microb Rev. 8, 557-584. 

18. Manchanda V, Singh NP, Goyal R, Kumar A, Thukral 

SS, (2005). Phenotypic characteristics of clinical isolates


of Klebsiella pneumoniae & evaluation of avaliable phenotypic 

tecniques for detection of extended spectrum betalactamase. 

Indian J Med Res. 122, 330-337. 

19. Osborne CA, Lulich JP, Polzin DJ, Allen TA, Kruger 

JM, Bartges JW, Koehler LA, Ulrich LK, Bird KA, 

Swanson LL, (1999). Medical dissolution and prevention 

of canine struvite urolithiasis: twenty years of experience. 

Vet Clin N Am-Small. 29, 73-111. 

20. Osborne CA, Lulich JP, Unger LK, Bartges JW, Felice 

LJ, (1993). Canine and feline urolithiasis: relationship of 

etiopathogenesis with treatment and prevention. Bojrab 

MJ. eds. Disease Mechanisms in Small Animal Surgery. 

Lea and Febiger, Philadelphia. p. 476-478. 

21. Philippon A, Arlet G, Lagrange PH, (1994). Origin and 

impact of plasmid mediated extended-spectrum beta-lactamases. 

Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 13(Suppl 1), 17-29. 

22. Robert DE, McClain HM, Hansen DS, Currin P, 

Howerth EW, (2000). An Outbreak of Klebsiella pneumoniae 

infection in dogs with severe enteritis and septicemia. 

J Vet Diagn Invest, 12, 168-173. 

23. Ruby AL, Ling GV, (1986). Bacterial culture of uroliths: 

techniques and interpretation of results. Vet Clin N Am- 

Small. 16, 325-331. 

24. Shortliffe LD, Spigelman SS, (1986). Infectionstones. 

Urol Clin North Am. 13, 717-726. 

25. Stock I, Wiedemann B, (2001). Natural antibiotic susceptibility 

of Klebsiella pneumoniae, K. oxytoca, K. planticola, 

K. ornithinolytica and K. terrigena strains. J Med 

Microbiol. 50, 396-406. 

26. Stone EA, Barsanti JA, (1992). Abnormal urine output and 

voiding. Stone EA, Barsanti JA. eds. Urological Surgery of 

the Dog and Cat. Lea and Febiger, Philadelphia. p.11-15. 

27. Thompson RB, Stamey TA, (1973). Bacteriology of infected 

stones. Urology, 2, 627-633. 

28. Ulutürk R, Soysal HF, Boztas Z, Ünlüer E, Toktaş G, 

Gürbüz C, (2000). Multirezistan Klebsiella pneumoniae 

susunun neden oldugu hastane infeksiyonu. Klimik Derg. 

13, 91-93. 

29. Waldron DR, (1993). Urinary bladder. Slatter D, Saunders 

WB. eds. Textbook of Small Animal Surgery. Saunders 

Company, Philadelphia. p.1458-1462.

70 Etlik Vet Mikrobiyol Derg, Özavcı 23, 70-76, V, Kırkan 2012 Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 70-76, 2012 Derleme / Review 

Giriş 

Staphylococcus aureus’larda metisilin direnci ve enfeksiyonlar 

Volkan ÖZAVCI, Şükrü KIRKAN 

Adnan Menderes Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Aydın 


Özet: Staphylocococus aureus, normal insan ve hayvan florasının bir bölümünü oluşturan gram pozitif bir bakteridir. 

Staphylococcus aureus izolatlarının en önemli habitatı insanlarda burun mukozası ve hayvanlarda deridir. S.aureus hayvanlarda 

mastitis, artritis, otitis, epidermitis ve üriner sistem enfeksiyonları gibi enfeksiyonlara neden olurken insanlarda 

hastane enfeksiyonları, gıda zehirlenmeleri, osteomyelitis, poliartritis, endokarditis, toksik şok sendromu, folikülitis, 

konjunktivitis, idrar yolları enfeksiyonları, pnömoni, haşlanmış deri sendromu (Scalded Skin Syndrome- SSS) gibi çok 

sayıda enfeksiyona neden olmaktadırlar. Hemen herkes hayatları süresince S.aureus enfeksiyonlarının bazı tiplerine sahip 

olmaktadırlar. Stafilokok enfeksiyonlarının tedavisinde stafilokok türleri arasındaki antibiyotiklere direnç yaygınlığı 

önemli bir sorundur. Yeni antibiyotiklerin klinik kullanıma girmesinden kısa bir süre sonra mikroorganizmanın direnç 

kazandığı, bununla birlikte penisilinin çok yaygın kullanılmasının sonucunda penisilini parçalayan stafilokok suşlarının 

ortaya çıktığı da bilinmektedir. Metisilin-dirençli Staphylococcus aureus (MRSA) tüm dünyada hastane enfeksiyonlarından 

en sık izole edilen “Çoğul antibiyotik Dirençli” mikroorganizmadır. MRSA izolatlarında çoklu direnç gün geçtikçe 

artmaktadır. Otuz yıldan daha uzun süre MRSA tedavisinde kullanılan vankomisine de bu günlerde direnç gelişmiştir. 

Derlememizde türlere göre MRSA epidemiyolojileri, MRSA virulens mekanizmaları, metisilin direnç mekanizmaları ve 

MRSA suşlarının tiplendirilmeleri hakkında bilgiler verilecektir. 

Anahtar kelimeler: Metisilin direnci, moleküler tiplendirme, Staphylococcus aureus, virulens faktörleri. 

Methicillin resistance in Staphylococcus aureus and infections 

Summary: Staphylococcus aureus is a kind of gram positive bacteria, which builds a part of normal human and animal 

flora. The most important life space of S.aureus is human nasal mucosa and animal skin. S.aureus causes some infections 

like mastitis, arthritis, otitis, epidermitis and urinary system infections on animals. On the other hand, it causes many 

infections such as hospital infections, food poisoning, osteomyelitis, polyarthritis, endocarditis, Toxic Shock Syndrome 

(TSS), folliculitis, conjunctivitis, urinary infections, pneumonia, Scalded Skin Syndrome (SSS). Nearly everyone hosts 

some types of S.aureus infections throughout their lifespan. In the cure of Staphylococcus infections, resistance of antibiotics 

extence among Staphylococcus strains is an important problem. After a short period of starting to clinical use of 

new antibiotics, this microorganism gained resistance and because of the fact that peniciline is used widely too much, it 

is known that Staphylococcus strains, which can break peniciline, occured. Methicillin Resisted Staphylococcus aureus 

(MRSA) is mostly isolated from hospital infections “Multiple Resistant Antibiotic” microorganism in the whole world. 

Multiple resistence of MRSA isolates increases day by day. Even vancomycin which has been used in the cure of MRSA 

for more than 30 years gained resistance currently, too. In our composition, MRSA epidemiology, Sequencing of MRSA 

virulence mechanisms, methicillin resistant mechanisms and MRSA strains are going to be informed according to their 

species. 

Key words: Methicillin resistance, molecular typing, Staphylococcus aureus, virulence factors. 

S.aureus insan ve hayvanlar için önemli bir patojendir 

ve hem insan da hem de hayvanda deri hastalıklarından 

ve bakteriyemiden sorumlu olmaktadır. 

Stafilokoklarda penisilin direnci 1940’lı yılların 

ortalarında artmış, 1950’li yıllarda penisilinin yanı 

sıra tetrasiklin, eritromisin ve streptomisin gibi diğer 

antibiyotiklere de direnç gelişimi gözlenmiştir. 

Staphylococcus aureus izolatlarının en önemli ha- 

bitatı insanlarda burun mukozası ve hayvanlarda 

deri olmaktadır. Hayvanlarda mastitis, artritis, otitis, 

epidermitis ve üriner sistem enfeksiyonları gibi 

enfeksiyonlara neden olurken insanlarda hastane 

enfeksiyonları, gıda zehirlenmeleri, osteomyelitis, 

poliartritis, endokarditis, toksik şok sendromu, folikülitis, 

konjunktivitis, idrar yolları enfeksiyonları, 

pnömoni, haşlanmış deri sendromu (Scalded Skin 

Syndrome- SSS) gibi çok sayıda enfeksiyona neden 

olmaktadırlar (27, 39, 40). 

Yazışma adresi / Correspondance: Şükrü KIRKAN, Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 

09016 Işıklı, Aydın, Türkiye Eposta: skirkan@adu.edu.tr

Özavcı V, Kırkan Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 70-76, 2012 71 

Dirençli bakteriler arasında en patojen olanı 

2005 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde 

19000 insanın ölümüne neden olan MRSA türüdür. 

MRSA bu ölümcül özelliğini kısmen de olsa karotenoidler 

adıyla bilinen ve MRSA’nın bağışıklık 

sistemimize karşı koymak amacıyla yararlandığı bir 

tür kimyasala borçludur. Metisilin 1950 yılında ilk 

olarak insanlarda penisilin-dirençli stafilokokal enfeksiyonların 

tedavisinde kullanılmaya başlanması 

ile tanındı. 1970’de methisilin dirençli S.aureus 

ABD ve diğer mevcut hastanelerde ciddi sporadik 

problem olarak ortaya çıkmıştır. 1990 yılında ise 

nazokomiyal hastalık olarak tüm dünyada ciddi bir 

hastalık boyutuna gelmiştir (3). 

MRSA epidemiyolojisi 

İnsanlarda MRSA epidemiyolojisi 

MRSA Staphylococcus aureus suşları iki grupta incelenebilir: 

Hastahane ile İlişkili MRSA (Hospital- 

Associated MRSA, HCA-MRSA) suşları ve 

Toplumdan Edinilen MRSA (Community-acquired 

MRSA, CA-MRSA) suşları. HCA-MRSA cerrahi 

veya cerrahi dışı yaraları olanları ya da kateterize 

hastaları etkiler. CA-MRSA, HCA-MRSA’dan 

daha az sayıda antibiyotiğe dirençlidir. Bazı CA- 

MRSA suşları deri ve yumuşak doku enfeksiyonlarına 

neden olabilen ve “Panton-Valentine Lökosidin 

“(PVL) olarak bilinen bir toksin de taşıyabilir. PVL 

pozitif CA-MRSA büyük ölçekli topluluklarda kolaylıkla 

bulaşabilir. MRSA izolatı eğer SCCmec 

tip IV.geni içeriyorsa ve filogenetik olarak hastane 

kaynaklı, MRSA klonal soy ile bilinen bir bağlantısı 

yoksa toplumsal kaynaklı MRSA olarak nitelendirilir. 

SCCmec geni V. allotip’i tanımlanmış ayrıca 

toplum kaynaklı MRSA ile ilintili bulunmuştur (6, 

20). 

Hayvanlarda MRSA epidemiyolojisi 

Hayvan orjinli S.aureus ve Koagülaz Negatif 

Stafilokoklarda (KNS; S.intermedius, S.felis, 

S.schleiferi, S.simulans, S.sciuri, S.hominis, 

S.xylosus, S.haemolyticus, S.epidermidis ve 

S.saprophyticus) mecA geni ve metisilin dirençliliği 

belirlenmiştir (13, 24). 

1. Kedi ve köpeklerde MRSA epidemiyolojisi 

Çoğu araştırma göstermiştir ki köpeklerden ve kedilerden 

izole edilen en yaygın koagülaz-pozitif 

stafilakok türü S.intermedius’tur (28, 32). S.aureus 

sağlıklı köpek tüylerinde kolayca kolonize olabilen 

bir etkendir (9). 

2. Atlarda MRSA epidemiyolojisi 

Bir yaş altı atlarda endemik olarak MRSA taşıyıcılığı 

bulunabilmekte ve bu hayvanların ülke içi ya da 

ülkeler arası sevkiyatlarında rezervuar olması kaygı 

verici olarak ifade edilmektedir. Kanada Veteriner 

Araştırma Hastanesi at kliniklerinde üç yılı kapsayan 

bir çalışma başlatılmış; 2002 yılında 17, 2003 

de 10 ve 2004 de 36 atta MRSA kolonizasyonu tespit 

edilmiştir. At izolatı olan CMRSA’ların (Kanada 

Epidemik MRSA) moleküler tiplendirilmesine 

yönelik farklı bir çalışmada ise 79 MRSA’nin 75.i 

tiplendirilmiş bunlardan 72 sinin CMRSA-5/SCC 

mecA-IV. Tip olduğu ve bu türün toplum kökenli 

MRSA tipleri arasında yer aldığı bildirilmiştir (42). 

3. Domuzlarda MRSA epidemiyolojisi 

Hollanda’da 9 farklı domuz kesimhanesinde 540 

sağlıklı domuzun burun mukozasından kesim öncesi 

sürüntü numunesi alınmış ve örneklerin 209’unda 

(%39)’unda MRSA tespit etmişlerdir (33). 

4. Büyük ve küçükbaş hayvanlarda MRSA epidemiyolojisi 

1997-2004 tarihlerinde Kore’de 153 farklı çiftlikte, 

3047 mastitisli inek sütünden 835 S.aureus ve 763 

koagülaz-negatif stafilokok (KNS) izole edilmiştir. 

Bu izolatların metisilin dirençliliği araştırıldığında 

21 (%2,5) S.aureus ve 19 (%2,4) KNS’de dirençlilik 

tespit edilmiştir. 2001 yılında Macaristan’da 

yapılan antibiyotik dirençliliğine yönelik bir araştırmada, 

hayvanlarda ve hayvansal ürünlerde hiçbir 

vakada mecA-pozitif stafilokok izole edilememiş 

ancak 2004 de devam eden bu çalışmada, sığır sürülerinden 

5 MRSA izolasyonu yapılmıştır (22). 

Portekiz’de, subklinik mastitisli ineklerden izole 

edilen 9 S.epidermidis suşunda metisilin dirençliliği 

belirlenmiştir (34). Ülkemizde ise sığırlarda yapılan 

bir çalışmada, mastitisli süt örneklerinden 2 MRSA 

ve 1 MRKNS suşu izole edilmiştir (25). 

MRSA virulans mekanizması 

Kollajen bağlayan protein ve fibronektin bağlayan 

protein yapıları, S.aureus’un virülansını etkileyen 

faktörlerdir (36). S.aureus’un salgıladığı protein-A, 

Ig G nin Fc kısmına bağlanarak kompleman sistemini 

bloke eder ve nötrofilleri parçalayan lökosidin 

adlı maddeyi de salgılar. Ayrıca S.aureus, inflamas-

72 Özavcı V, Kırkan Ş. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 70-76, 2012 

yonu tetikleyerek hem PG-E2 üzerinden T lenfositlerinin 

çoğalmasını engeller, hem de ortama gelen 

nötrofillerin ve monositlerin içine girerek yaşamına 

bu şekilde devam edebilir. Makrofajların içinde 

mikroorganizmaların yok edildiği fagolizozom yapılarına 

değil daha korunaklı olan makropinozom 

yapılarının içine girer. Başka bir değişle içinde yaşayabileceği 

konak hücrelerini, inflamasyon oluşturup 

önce kendi üzerine çeker daha sonra içlerine girerek 

kendini vücudun savunma mekanizmalarından korur. 

Bu şekilde kronik enfeksiyonların da temelini 

atmış olmaktadır. Her organizmada yüzey moleküllerini 

kodlayan birer gen yapısı vardır (ica, cna, 

map genleri) ve mikroorganizmaların her birinde 

farklı olabilen bu gen yapıları virülansı tayin eden 

en önemli faktörlerdendir. Bir başka deyişle enfeksiyondan 

sorumlu olan mikroorganizmanın genetik 

koduna göre tedaviden elde edeceğimiz başarı 

da değişmektedir. Farklı mutantlar farklı tedavilere 

farklı yanıtlar verecektir. Örneğin S.epidermidis’in 

ica gen mutasyonu sonrası virülansı azalır ve daha 

kolay eradike edilebilen enfeksiyonlar oluşturur. 

Ayrıca stafilokokların yüzeyinde Yapışkan Matriks 

Moleküllerini Tanıyan Mikrobik Yüzey Bileşenleri 

(microbial surface components recognizing adhesive 

matrix molecules, (MSCRAMM) denen bir grup 

protein, bu sümüksü yapısı ile sıkı bir bağlantı kurar 

ve glikokaliks (biofilm) oluşur. Bu bağlantıda teikoik 

asit yapısının da rolü büyüktür (18). Biyofilm 

tabakasının ana maddesi N-asetil glukozamindir ve 

iki farklı polisakkarit yapısı oluşturur. Tip 2 polisakkarit 

yapısı hücreler arası agregasyondan sorumlu 

olup diğer ismi polisakkarit interselüler adezindir 

(PIA). Bu yapı, hidrofilik yüzeylere fizikokimyasal 

başlarla tutunma özelliğine sahip olan komponenttir. 

Stafilokok enfeksiyonlarında adı geçen bu 

moleküllerin bilinmesi, tedavide yeni modaliteler 

geliştirilmesi açısından önemlidir. Çünkü bu yapılar 

pürifiye edilmiş halleri ile canlılara injekte 

edildiği zaman koruyucu bağışıklık sağlayabilirler 

(Stafilokok aşısı) (31). 

Stafilokoklarda metisilin direnç 

mekanizmaları 

Penisilin bağlayıcı protein (pbp2a) sentezi 

nedeniyle oluşan direnç 

MRSA suşlarında metisiline hassas stafilokok 

(MSS) suşlarından farklı olarak ek bir PBP vardır 

ve PBP2a olarak adlandırılmaktadır. PBP2a, 2 

kb’lik DNA segmentine lokalize bir gen olan mecA 

geni tarafından kodlanmaktadır ve beta-laktam antibiyotiklere 

afinitesi diğer PBP’lerden daha düşüktür. 

mecA geni regülasyonunu sağlayan mecI 

(represör gen) ve mecRI (sinyal dönüştürücü gen) 

genleriyle beraber stafilokokal kaset kromozomu 

(staphylococcal cassette chromosome-SCC) ismi 

verilen genetik yapının üzerinde taşınır. mecRI ve 

mecI’nın plazmid aracılı stafilokokal beta-laktamaz 

geni olan blaZ’nin ekspresyonunda rolü olan blaR1 

ve blaI ile protein sekans homolojisi yüksektir. Bu 

da mecA’nın regülatör genlerini, blaZ sisteminden 

aldığını düşündürmektedir (17, 41). SCC; Stafilokok 

türleri arasında genetik madde alışverişine aracılık 

eden hareketli bir elemandır (8, 15, 17). SCCmec, 

mec gen kompleksi (mecA ve regüle edici genler) ve 

ccr kompleksinden oluşmuştur. mec gen kompleksi 

metisilin direncinden sorumludur (15, 21). SCCmec 

kasetinde ikinci ana genetik yapı olan ccr gen kompleksi 

kasetin bakteriyel genoma integrasyonu ve eksizyonundan 

sorumludur. Bunlar invertaz/rezolvaz 

ailesinden ccrA ,ccrB ve yeni tanımlanan ccrC olmak 

üzere üç farklı rekombinaz kodlayan genlerdir 

(15, 44). Günümüze kadar SCCmec’in 5 farklı tipi 

tanımlanmıştır. Tip I, tip II ve tip III Ito ve ark. (19) 

tarafından, tip IV Ma ve ark. (29) tarafından ve tip V 

yine Ito ve ark. (20) tarafından tarif edilmiştir. 

SCCmec Tip I; Sınıf B mec gen kompleksi ve 

tip I ccr gen kompleksinden oluşmaktadır. Metisilin 

ve ağır metaller dışındaki ilaçlara karşı direnç geni 

taşımamaktadır (19). 

SCCmec Tip II; Sınıf A mec gen kompleksi ve 

tip II ccr kompleksinden oluşmaktadır. Sınıf B mec 

klindamisin ve streptogramin B’ye karşı dirençten, 

pUB110 ise aminoglikozidlere karşı dirençten sorumludur 

(19). 

SCCmec Tip III; Sınıf A mec gen kompleksi 

ve tip III ccr gen kompleksinden oluşmaktadır. 

ΨTn554 kadmiyuma karşı dirençten, pT181 tetrasiklin 

ve civaya karşı dirençten sorumludur (19). 

SCCmec Tip IV; Sınıf B mec gen kompleksi 

ve tip 2 ccr gen kompleksinden oluşmaktadır. Bu 

yapı küçük olup mecA dışında direnç geni taşımaz 

(29, 44). SCCmec Tip V ; Sınıf C mec gen kompleksi 

ile ccrC içermektedir. Sadece metisilin direnci 

kodlayan genlere sahiptir (20, 44). SCCmec tiplerinden, 

Tip I, II ve III genellikle hastane kökenli, 

Tip IV ve V ise toplum kökenli MRSA izolatlarında 

bulunmaktadır (12).


Stafilokoklarda metisilin direnci fenotipik olarak 

iki farklı biçimde karşımıza çıkabilmektedir: 

a- Homojen direnç: Bakteri kolonisini oluşturan 

tüm bakteriler mecA genini taşırlar ve hepsinde 

mecA geni fonksiyoneldir (8, 14, 41). 

b- Heterojen direnç: Klinik uygulamada daha 

sık görülen ancak tespiti güç olan direnç türüdür. 

Bu direnç türünde, mecA geni taşımalarına rağmen, 

104 yada 108 bakteriden birinde direncin olması 

durumu görülmektedir (4, 6, 31). 

Yüksek miktarda beta laktamaz salgılanmasıyla 

oluşan direnç 

Tüm beta-laktam antibiyotiklere karşı gelişen direncin 

temel nedeni kromozomal mecA geninin kodladığı 

PBP2a olarak adlandırılan yeni bir PBP’dir. 

PBP’lerdeki bu değişiklik tüm betalaktamlara çapraz 

dirençten sorumludur. PBP’nin beta-laktam antibiyotiklerine 

afinitesi diğer PBP’lerden daha düşüktür 

(41). 

PBP’lerde beta laktam antibiyotik afinitesinde 

azalma ile oluşan direnç 

Son yıllarda mecA geni taşımadıkları halde metisiline 

dirençli stafilokoklar incelendiğinde, bu 

bakterilerin mevcut PBP’lerinin beta laktam antibiyotiklere 

düşük afinite gösterdikleri saptanmıştır. 

Ayrıca mecA negatif olmasına rağmen oksasilin 

MİK değerleri 8-16 mg/L civarında olan suşlar bulunabilmektedir. 

Bunların bir kısmı beta-laktamazın 

aşırı üretiminden [Borderline resistant S.aureus 

(BORSA)], bir kısmı da var olan PBP’lerdeki 

(özellikle PBP2 ve PBP4) nokta mutasyonlarından 

[Moderately resistant S.aureus (MODSA)] veya 

PBP4’ün (düşük molekül ağırlıklı PBP) aşırı sentezinden 

kaynaklanabilir (35, 41). 

Metisilin direncini etkileyen internal faktörler 

1. Belirli uzunluktaki glikan zincirleri 

PBP2a, PBP2’nin transglikozilaz aktivitesine bağımlıdır. 

Beta laktamlar yüksek molekül ağırlıklı 

PBP’lerin transpeptidaz “domain’ini inhibe ederken, 

transglikozilaz “domain’ine bir etki göstermezler 

(39). 

2. Normal peptid konfigürasyonu için gerekli 

kök peptidler 

UDP-N-asetil tripeptid sentatazı kodlayan gen olan 

murE (femF)’nin inaktivasyonu sonucunda da me- 

tisilin direncinde azalma olur. Nedeni hücre duvarı 

öncülleri havuzundaki UDP-bağlı muramil pentapeptidlerin 

azalması ve UDP-bağlı muramil dipeptidlerin 

birikmesidir (41). 

3. Intakt olmak için gerekli pentaglisin çapraz 

köprüleri 

Glikan zincirlerini birbirine bağlayan pentaglisin 

çapraz köprülerinin yapımından femA, femB ve 

femX sorumludur. FemX birinci glisini, femA ikinci 

ve üçüncü glisinleri ve femB de dördüncü ve beşinci 

glisinleri köprüye sokar (41). 

4. Metisilin direncini etkileyen eksternal faktörler 

Tuz konsantrasyonu, pH, ozmolarite ve ortam ısısı 

metisilin direncini etkileyen eksternal faktörlerdendir 

(41). 

MRSA suşlarının tiplendirilmesi 

Pulsed-field jel elektroforezi (PFGE) 

Pulsed-field jel elektroforezis (PFGE), S.aureus ve 

diğer birçok patojen bakterilerin genetik farklılıklarını 

araştırmak için moleküler epidemiyolojide 

kullanılan önemli bir genetik tiplendirme metodudur. 

Sıvı veya katı besiyerinde üretilen bakteriler, 

düşük erime ısılı agaroza karıştırılıp küçük kalıplar 

içine dökülmektedir. Agaroz içine karıştırılan bakteri 

hücreleri, deterjan ve enzim yardımıyla parçalanarak 

(in situ-lysis) DNA izolasyonu yapılmaktadır. 

Liziz işlemini takiben agaroz kalıpları iyice 

yıkanarak veya diyalize edilerek protein ve karbon 

hidrat gibi kontaminantların uzaklaştırılması sağlanır. 

Büyük olan kromozomal DNA agaroz jel içinde 

tutulu kalır. Agaroz içindeki bakteriyel DNA, nispeten 

az sayıda ve büyük parçalar oluşturan bir restriksiyon 

enzimi (RE) ile kesime uğratılmaktadır (in 

situ-digestion). Restriksiyon endonükleaz enzimleri 

ile genomun kesilmesinden sonra agaroz jel elektroforez 

yöntemi ile ayırma işlemi gerçekleştirilir. 

Meydana gelen fragmentlerin konvansiyonel elektroforez 

sistemlerle ayrılması çok zordur. PFGE 

sistemlerinde bu fragmentleri ayırmak mümkün 

olabilmektedir. Sistemlerde başlangıç vuruşları kısadır 

ve elektroforez devam ettiği sürece artar. Bant 

paternleri bir görüntüleme sistemi aracılığı ile değerlendirilir. 

Counter clamped homogenous electric 

field electrophoresis (CHEF), PFGE’nin dünyada 

en yaygın kullanılan modelidir (4).


SCCmec tiplendirme 

Son 10 yıl içinde, metisilin direncinin, metisiline 

duyarlı S.aureus (MSSA) suşlarının “Stafilokokal 

kaset kromozom (Staphylococcal Cassette 

Chromosome)” mec (SCCmec) adlı genetik elemanı 

edinmeleri ile geliştiği ortaya çıkarılmıştır. Gerçekte 

SCC’ler, stafilokok türleri arasında bir genetik aktarım 

aracı olan genomik bir adadır. SCCmec ise, 

metisilin direnci taşıyan özel bir SCC tipidir (23). 

Günümüze kadar sekiz farklı SCCmec tipi tanımlanmıştır. 

Tip I, Tip II, Tip III, Tip IV, Tip V, Tip VI, 

Tip VII ve Tip VIII SSCmec, sırasıyla sınıf B mec 

ve tip 1 ccr, sınıf A mec ve tip 2 ccr, sınıf A mec ve 

tip 3 ccr, sınıf B mec ve tip 2 ccr, sınıf C2 mec ve tip 

5 ccr, sınıf B mec ve tip 4 ccr, sınıf C1 mec ve tip 5 

ccr, sınıf A mec ve tip 4 ccr gen komplekslerinden 

oluşmaktadır (10). 

Multilokus dizi tiplendirme (multilocus sequence 

typing, MLST) 

MLST, temel metabolik fonksiyonu kodlayan “housekeeping” 

genlerdeki değişikliğin DNA dizi analizi 

ile gösterilmesidir. Yedi “ housekeeping ” genin 

yaklaşık 450-500 baz çiftlik fragmentlerinin dizi 

analizi çıkarılmaktadır. Hedef gene ait her bir lokus 

için, her farklı dizilim farklı bir allel numarası ile 

gösterilmekte ve böylece suşa ait bir allelik profil 

tanımlanmaktadır. MLST çok fazla avantaja sahip 

olmasına rağmen çesitli zorluklara da sahiptir. Bu 

zorlukların basında 7 allel üzerinde çok düsük hata 

oranına sahip dizi analizi yapma zorunluluğu gelmektedir. 

Çoğu laboratuar için bunları sağlayabilmek 

oldukça pahalı ve zaman alan bir süreçtir (1, 

30). 

Spa dizi tiplendirme 

Spa Dizi Tiplendirme yöntemi, Protein A geninin 

kısa tekrar bölgesi [short sequnce repeat (SSR)] 

veya polimorfik X bölgesinin dizi analizine dayanmaktadır 

(26, 38). Polimorfik X bölgesi değişken 

24 baz çiftlik tekrarları içermektedir ve C terminal 

hücre duvarı bağlanma dizisinin kodladığı bölgeye 

yerleşmektedir (37). SSR bölgesinin çeşitliliği, 

tekrarlayan dizilerin duplikasyonu ve delesyonu ile 

ortaya çıkmaktadır (7). spa SSR bölgesinin dizi analizi, 

MLST yöntemindeki birçok avantajın kombinasyonudur. 

Fakat spa tiplemesinin tek lokusu içermesinden 

beri hastane salgın araştırmalarında daha 

hızlı ve pratik olmuştur (16). 

MRSA suşlarının tiplendirilmesinde PFGE, 

yüksek frekanslı restriksiyon endonükleaz enzimleri 

tarafından çoğaltılan kromozomal DNA kıyaslaması 

için imkan sağlamaktadır (43). Teorik olarak 

her bakteri PFGE ile tiplendirilebilir ve elde edilen 

sonuçlar tekrarlanabilir özelliktedir (2). 

Günümüzde FIGE (field-inversion gel electrophoresis) 

ve CHEF (contour-clamped homogenous 

electric field) gibi PFGE’i içeren birçok teknik 

MRSA suşlarının tiplendirilmesinde kullanılmaktadır. 

FIGE daha basit ve daha ucuz bir tekniktir ve 

0.1’den 200 Kb. arasındaki fragmentlerin ayrımı 

için en iyi yöntem olarak görülmektedir. Bu sistemde 

forward ve reverse yönler arasında elektriksel 

alan basitçe arttırılmakta ve başlangıç elektriksel 

uyarım, reverse uyarım müddetince üç kez tekrarlanmaktadır. 

CHEF, 3Mb ve üzeri fragment seperasyonu 

için en iyi yöntemdir ve 120o açıda üniform 

elektrik alanı oluşturmak için hekzagonal elektrot 

düzeni içermektedir. Bu yolla, fragmentler düz bir 

hat üzerinde küçük oranlarda sapmayla ya da hiç 

sapma göstermeden hareket etmektedirler (5). 

Multilokus sekans tiplendirme tekniği (MLST) 

seçici olarak boyanabilen proteinlerin elektroforezisini 

kapsayan fenotipik tiplendirme tekniği olan 

Multilokus enzim elektroforezis (MLEE) tekniğinden 

türetilmiştir. Staphylococcus aureus için kullanılan 

MLST tekniği, Enright ve ark.’larının kullandığı 

PFGE ile onaylanmıştır (11). 

Moleküler tiplendirme teknikleri, MRSA epidemilerinin 

tanısında önemli bir yer tutmaktadır ve 

MRSA salgınlarında özellikle tercih edilen yöntemler 

olmalıdırlar. 

Sonuç 

İnsan ve hayvan sağlığında önemli bir patojen olarak 

yerini alan MRSA hem insan da hem de hayvan 

da deri hastalıklarından ve hayati tehlike oluşturan 

bakteriyemiden sorumlu olmaktadır. Stafilokok enfeksiyonlarının 

tedavisinde stafilokok türleri arasındaki 

direnç yaygınlığı önemli bir sorundur. Yeni 

antibiyotiklerin klinik kullanıma girmesinden kısa 

bir süre sonra mikroorganizmanın direnç kazandığı 

bununla birlikte penisilinin çok yaygın kullanılmasının 

sonucunda penisilini parçalayan stafilokok 

suşlarının ortaya çıktığı da bilinmektedir. Bu durum 

MRSA enfeksiyonların tedavisinde antibiyotik seçiminin 

direnç durumuna göre belirlenmesinin öne-


mini ortaya koymaktadır. Hastalıkların teşhisinde 

antibiyogram testlerinin uygulanması, moleküler 

bazlı tiplendirme metotlarının kullanılması, doğru 

ve etkili ilaç seçimi, direnç artışının önlenmesi ve 

tedavi şansının yüksek tutulması bakımından oldukça 

fayda sağlamaktadır. 

Kaynaklar 

1. Aanensen DM, Spratt BG, (2005). The multilocus sequence 

typing network: mlst.net. Nucleic Acids. Res. 33: 728-733. 

2. Arbeit RD, (1999). Laboratory procedures for the epidemio- 

logic analysis of microorganisms. In: Murray PM, Baron EJ, 

Pfaller MA, Tenover FC, Yolken RH. eds. Manual of clinical 

microbiology. Washington. ASM Press. 

3. Ayliffe GA, (1997). The progressive intercontinental spread 

of methicillin resistant Staphylococcus aureus. Clin Infect Dis. 

24, 74-79. 

4. Birren Bruce, Lai Eric, (1993). Pulsed Field Gel 

Electrophoresis: A practical guide. San Diego, California: 

Academic Press Inc. 

5. Birren BW, Lai E, (1993). Pulsed field gel electrophoresis: 

a practical guide. San Diego. Academic Press. 

6. Boyle Vavra S, Ereshefsky B, Wang CC, (2005). Successful 

multiresistant community associated methicillin-resistant 

Staphylococcus aureus lineage from Taipei, Taiwan, that carries 

either the novel staphylococcal chromosome cassette mec 

(SCCmec) type V-T or SCCmec type IV. J Clin Microbiol. 43, 

4719-4730. 

7. Brigido MDM, Barardi CR, Bonjardin CA, (1991). 

Nucleotide sequence of a variant Protein A of Staphylococcus 

aureus suggests molecular heterogeneity among strains. J 

Basic Microbiol. 31, 337-345. 

8. Chambers HF, (1997). Methicillin resistance in staphylococci: 

molecular and bio chemical basis and clinical implications. 

Clin Microbiol Rev. 10,781-91. 

9. Cox HU, Newman SS, Roy AF, (1984). Species of 

Staphylococcus isolated from animals infections. Cornell 

Veterinarian. 74, 124-135. 

10. Deurenberg RH, Vink C, Kalenic S, Friedrich AW, 

Bruggeman CA, Stobberingh EE, (2007). The molecular 

evolution of methicillin-resistant Staphylococcus aureus. Clin 

Microbiol Infect. 13, 222-235. 

11. Enright MC, Day NP, Davies CE, Peacock SC, Spratt 

BG, (2000). Multilocus sequence typing for characterization 

of methicillinresistant and methicillin-susceptible 

clones of Staphylococcus aureus. J Clin Microbiol. 38, 

1008-1015. 

12. François P, Renzi G, Pittet D, (2004). A novel multiplex 

real-time PCR assay for rapid typing of major staphylococ- 

cal cassette chromosome mec elements. J Clin Microbiol. 

42, 3309-3312. 

13. Gortel K, Campbell KL, Kakoma I, (1999). Methicillin 

resistance among staphylococci isolated from dogs. Am J 

Vet Res. 60, 1526-1530. 

14. Gür D, Topçu AW, Söyletir G, (2008). Bakterilerde antibiyotiklere 

karşı direnç infeksiyon hastalıkları ve mikrobiyolojisi. 

İstanbul Nobel Tıp Kitapevleri, s. 243-257. 

15. Hanssen AM, Ericson Sollid JU, (2006). SCCmec in 

staphylococci: genes on the move. FEMS Immunol Med 

Microbiol. 46, 8-20. 

16. Harmsen D, Claus H, Witte W, (2003). Typing of methicillin-resistant 

Staphylococcus aureus in a university hospital 

setting by using novel software for spa repeat determination 

and database management. J Clin Microbiol. 41, 5442- 

5448. 

17. Hiramatsu K, K Okuma, X X Ma, (2002). New trends in 

Staphylococcus aureus infections: glycopeptide resistance 

in hospital and methicillin resistance in the community. 

Curr Opin Infect Dis. 15, 407-413. 

18. Hussain FM, Boyle-Vavra S, Daum RS, (2001). 

Communitiy-acquired methicillin-resistant Staphylococcus 

aureus colonization in healty children attending an outpatient 

pediatric clinic. Pediatr Infect Dis J. 20,763-767. 

19. Ito T, Katayama Y, Asada K, (2001). Structural comparison 

of three types of staphylococcal cassette chromosome 

mec integrated in the chromosome in methicillin-resistant 

Staphylococcus aureus. Antimicrob Agents Chemother. 45, 

1323-1336. 

20. Ito T, Ma XX, Takeuchi F, (2004). Novel type V staphylococcal 

cassette chromosome mec driven by a novel cassette 

chromosome recombinase, ccrC. Antimicrobc Agents 

Chemother. 48, 2637-2651. 

21. Ito T, Okuma K, Ma XX, (2003). Insights on antibiotic resistance 

of Staphylococcus aureus from its whole genome: 

genomic island SCC. Drug Resist Update. 6, 41-52. 

22. Kaszanyitzky EJ, Janosi S, Egyed Z, (2003). Antibiotic 

resistance of staphylococci from humans, food and different 

animal species according to data of the Hungarian 

resistance monitoring system in 2001. Acta Vet Hung. 51, 

451-64. 

23. Katayama Y, Ito T, Hiramatsu K, (2000). A new class of 

genetic element, Staphylococcus cassette chromosome mec, 

encodes methicillin resistance in Staphylococcus aureus. 

Antimicrob Agents Chemother. 44, 1549-1555. 

24. Kawano J, Shimizu A, Saitoh Y, (1996). Isolation of methicillin-resistant 

coagulase-negative staphylococci from 

chickens. J Clin Microbiol. 34, 2072-2077. 

25. Kireçci E, Çolak A, (2002). Kuru dönem başlangıcında subklinik 

mastitisli ineklerden izole edilen stafilokok suşlarında 

metisilin direnci. Kafkas Üniv Vet Fak Derg. 8, 98-100. 

26. Kurt D Reed, Mary E Stemper, Sanjay K Shukla, (2007). 

Pulsed-field gel electrophoresis of MRSA in methicillinresistant 

Staphylococcus aureus (MRSA) protocols ebook 

MRSA protocol. Yinduo Ji. 321,59-70. 

27. Leonard FC, Markey BK, (2007). Meticillin-resistant 

Staphylococcus aureus in animals: a review. Vet. J. 

doi:10.1016/ j.tvjl.2006.11.008.


28. Lilenbaum W, Nunes EL, Azeredo MA, (1998). 

Prevalence and antimicrobial susceptibility of staphylococci 

isolated from the skin surface of clinically normal cats. 

Lett Appl Microbiol. 27, 224-28. 

29. Ma XX, Ito T, Tiensasitorn C, (2002). Novel type of staphylococcal 

cassette chromosome mec identified in community-acquired 

methicillin-resistant Staphylococcus aureus 

strains. Antimicrob Agents Chemother. 46, 1147-1152. 

30. Maiden MC, Bygraves JA, Feil E, Morelli G, Russell 

JE, Urwin R, Zhang Q, Zhou J, Zurth K, Caugant DA, 

Feavers IM, Achtman M, Spratt BG, (1998). Multilocus 

sequence typing: a portable approach to the identification of 

clones within populations of pathogenic microorganisms. 

Proc Natl Acad Sci USA. 95, 3140-3145. 

31. Maira-Litran T, Kropec A, Goldmann D, Pier GB, 

(2004). Biologic properties and vaccine potential of the 

staphylococcal poly N-acetyl glucosamine surface polysaccharide. 

Vaccine. 22, 872-879. 

32. Medleau L, Long RE, Brown J, (1986). Frequency and 

antimicrobial susceptibility of Staphylococcus species isolated 

from canine pyodermas. Am J Vet Res. 47, 229– 231. 

33. Neeling AJ, Van Den Broek MJ, Spalburg EC, van 

Santen-Verheuvel MG, Dam-Deisz WDC, Boshuizen 

HC, van de Giessen AW, van Duijkeren E, Huijsdens 

XW, (2007). High prevalence of Methicillin resistant 

Staphylococcus aureus in pigs. Vet Microbiol. 22, 366-372. 

34. Nunes SF, Bexiga R, Cavaco LM, (2007). Technial Note: 

Antimicrobial Susceptibility of Portuguese Isolates of 

Staphylococcus aureus and Staphylococcus epidermidis in 

Subclinical Bovine Mastitis. J Dairy Sci. 90, 3242-46. 

35. Peacock SJ, (2005). Staphylococcus. Topley & Wilson’s 

Microbiology and Microbial Infections. 10th Ed. Hodder 

Arnold, London, United Kingdom, p. 771-832. 

36. Ryden C, Yacoub AI, Maxe I, (1989). Specific binding of 

bone sialoprotein to Staphylococcus aureus isolated from 

patients with osteomyelitis. Eur J Biochem. 184, 331-336. 

37. Schneewind O, Model P, Fischetti VA, (1992). Sorting of 

Protein A to the staphylococcal cell wall. Cell. 70, 267-281. 

38. Shopsin B, Gomez M, Montgomery SO, (1999). 

Evaluation of protein A gene polymorphic region DNA 

sequencing for typing of Staphylococcus aureus strains. J 

Clin Microbiol. 37, 3556-63. 

39. Soll DR, Lockhart SR, Pujol C, (2003). Laboratory procedures 

for the epidemiological analysis of microorganism. 

Murray PR, Baron EJ, Jorgensen JH, Pfaller MA, Yolken 

RH. Eds. In Manual of Clinical Microbiology. ASM press, 

Washington. p.139-161. 

40. Ugur A, Ceylan Ö, (2003). Occurrence of resistance to 

antibiotics, metals, in clinical strains of Staphylococcus 

aureus spp. Arch Medical Res. 34, 130-136. 

41. Ünal S, Ulusoy S, Usluer G, (2004). Staphylococcus aureus 

Direnç mekanizmaları. Önemli gram pozitif bakteri 

enfeksiyonları. Ankara Bilimsel Tıp Yayınevi. s.23-38. 

42. Weese JS, Archambault M, Willey BM, Dick H, 

Hearn P, Kreiswirth BN, (2005). Methicillin-resistant 

Staphylococcus aureus in Horses and Horse Personnel, 

2000-2002. Emerg Infect Dis. 11, 430-435. 

43. Weller TMA, (2000). Methicillin-resistant Staphylococcus 

aureus typing methods: wich should be the international 

standard? J Hosp Infect. 44, 160-172. 

44. Zhang K, McClure JA, Elsayed S, (2005). Novel multiplex 

PCR assay for characterization and concomitant subtyping 

of staphylococcal cassette choromosome mec types 

I to V in methicillinresistant Staphylococcus aureus. J Clin 

Microbiol. 43, 5026-5033.

Etlik Vet Mikrobiyol Derg, Gülhan 23, 77-83, T, Boynukara 2012 B. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 77-83, 2012 Derleme / Review 77 

Giriş 

Antibiyotiklere alternatif olarak yumurta sarısı antikorları 

Timur GÜLHAN 1 Banur BOYNUKARA 2 

1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Samsun 

2 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Van 

Geliş Tarihi / Received: 31.10.2010, Kabul Tarihi / Accepted: 27.11.2012 

Özet: Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde antibiyotikler büyüme faktörü, koruyucu ve tedavi edici olarak uzun zamandır 

yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Ancak zaman içerisinde çoğu antibiyotiğe karşı direnç gelişmesi, alternatif tedavi 

yöntemlerine olan ilgiyi arttırmıştır. Bu derlemede yumurta sarısı antikorlarının kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde, bazı 

hastalıklara karşı, antibiyotiklere alternatif olarak kullanılabilirliği ile ilgili güncel bilgiler özetlenmiştir. 

Anahtar kelimeler: Yumurta sarısı antikorları, antibiyotik, kanatlı, tedavi 

Egg yolk antibodies as alternative to antibiotics 

Summary: Antibiotics, for many years, extensively have been used in poultry industry for growth promotion, prophylactic 

and therapeutic. However, resistance evolution to most of antibiotics from time to time was increased interesting 

of alternative treatment methods. In this review, the recent data concerning usability as alternative to antibiotics, for 

some diseases, in poultry industry of egg yolk antibodies are summarized. 

Key words: Egg yolk antibodies, antibiotic, poultry, treatment 

Antibiyotikler kanatlı endüstrisinde büyüme faktörü, 

hastalıklardan korunma ve tedavi amacıyla 

yıllardır kullanılmaktadır. Araştırma ve uygulama 

denemeleri, bu uygulamanın hayvanların üretim 

performansı ve sağlık durumlarında önemli gelişmelere 

neden olduğunu göstermiştir. Bu maddelerin 

kanatlı diyetlerinden kaldırılması önemli değişikliklere 

sebep olmaktadır. Diğer taraftan, kanatlı diyetlerine 

antibiyotiklerin katılması ekonomik olanaklara 

bağlıdır. Ticari broyler tavuklarında büyüme 

faktörü olarak kullanılan antibiyotiklerin ekonomik 

olmadığı gösterilmiştir. Büyüme faktörü antibiyotikleri 

kullanarak sağlanan kilo artışının antibiyotik 

fiyatlarını dengelemeye yetmediği sonucuna varılmıştır 

(5). 

Çoğu antibiyotik aynı zamanda insan hekimliğinde 

hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. 

Mikrobiyolojik ve klinik veriler, tedavi edilmesi güç 

hastalıklara neden olan dirençli bakterilerin hayvanlardan 

insanlara geçebileceğini göstermektedir. Bu 

durum hayvan yemlerinde antibiyotik kullanımına 

son verme ya da sınırlama yönünde kanatlı sektörüne 

baskı oluşturmakta ve farklı alternatif arayışlara 

zorlamaktadır. Avrupa Birliği Ocak 2006’dan itibaren 

tedavi edici dozun altındaki tüm antibiyotiklerin 

kullanımını yasaklamış olmasına rağmen, birçok 

ülkede antibiyotik kullanımı yaygın olarak devam 

etmektedir (27). 

Ticari kanatlı yetiştiriciliğinde alternatif denemelerin 

adaptasyonu için multifaktöriyel yaklaşımlara 

gereksinim olduğu açıktır. Deneysel koşullar 

atında gözlenen bir alternatifin yararlı etkilerinin 

çiftlik seviyesinde tekrar edilemediği görülebilmektedir. 

Antibiyotiklere alternatif bir uygulama kanatlı 

üretim performansı ve sağlığına sürdürülebilir yararlı 

etkiye sahip olmalı, hem kanatlı hem de insanlar 

için emniyetli olmalı, uygulanması ve saklanması 

kolay olmalı, önemli kazançlar sağlamalıdır. 

Antibiyotiklere dirençli bakteriler ve antibiyotiklere 

cevap vermeyen patojenleri tedavi etme amacıyla 

yumurta sarısı antikorları bir alternatif olarak kullanılmaya 

başlanmıştır (4). Bu derlemede yumurta 

sarısı antikorlarının özellikleri ve bazı hastalıklarda 

kullanım alanları hakkındaki bilgiler özetlenmiştir. 

Yumurta sarısı antikorlarının uygulanması: 

Bakterilerdeki antibiyotik dirençliliğinden dolayı 

yaygın olarak kullanılan antibiyotiklerin daha az 

Yazışma adresi / Correspondance: Timur Gülhan, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

55139, Samsun, Türkiye Eposta: tgulhan@yahoo.com

78 Gülhan T, Boynukara B. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 77-83, 2012 

etkiye sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Spesifik 

antikorlarla oral immunoterapi son 25 yıldır laboratuar 

ve klinik çalışmalarda amaçlanan bir stratejidir. 

Spesifik patojenleri, özellikle enterik mikroorganizmaları, 

nötralize etmek için yumurta sarısı 

antikorları ile besleme antibiyotiklere bir alternatif 

olarak görülmektedir. Antikor elde etmek amacıyla 

tavuklara immun yanıtı arttıran partiküler antijenler 

uygulanmaktadır. Normal olarak bu antikorlar daha 

sonra yumurta sarısına transfer olmaktadır. Booster 

immunizasyon (ikinci enjeksiyon), tavuklardan yumurta 

sarısına antikorların sürekli geçişini sağlamak 

için genellikle daha sonraki zamanlarda yapılmaktadır. 

Bu antikorlar yumurta sarısından ekstrakte 

edilmekte ve hayvanlara direkt olarak veya yemle 

birlikte verilmektedir (4, 27). 

Yumurta sarısı antikorları son zamanlarda ticari 

olarak üretilmektedir. Bu antikorların oral yolla uygulanması, 

insan, domuz, buzağı, balık ve tavşanlarda 

viral ve bakteriyel enterik infeksiyonların önlenmesindeki 

başarısı değişkenlik göstermektedir. 

Yumurta sarısı antikorları enterik patojenlere bağlanarak, 

hareketsizleştirerek, üremesini ve kolonizasyonunu 

engelleyerek etkili olmaktadır (2). 

Yumurta sarısı antikorlarının özellikleri: 

Tavuklarda üç immunoglubulin sınıfının (IgA, IgM 

ve IgY) olduğu bilinmektedir. Tavuk IgG’si, birçok 

yönden memeli IgG’sinden farklı olduğu için IgY 

olarak isimlendirilmiştir. IgY, tavuklarda başlıca 

serum immunoglobulinidir ve embriyoya yumurta 

sarısı ile taşınmaktadır. Yumurta sarısı bu yüzden 

yüksek konsantrasyonlarda IgY içermektedir. Diğer 

Ig sınıfları, yumurta sarısında önemsiz miktarlarda 

bulunmaktadır. Yumurtadaki immunoglobulinlerin 

varlığı pasif bağışıklık denemeleriyle gösterilebilmektedir 

(3). 

Tavuk yumurtalarında yumurta sarısındaki IgY 

miktarı yaklaşık 20-25 mg/ml civarındadır. Bir tavuk 

yılda ortalama 300 yumurta üretir ve bir yumurta 

sarısının miktarı yaklaşık olarak 15 ml’dir. 

Böylece, bir tavuktan yumurta vasıtasıyla yıllık 100 

g’a yakın antikor sağlanmaktadır. Yumurta sarısındaki 

IgY konsantrasyonu antikorların ticari üretimi 

için önemli bir parametredir. IgY yoğunluğu farklı 

hatlarda ve bireysel olarak değişebilmektedir. 

Yüksek verimli hatların seçilmesi ve hatlar arasında 

genetik iyileştirmeler IgY üretimini artırılabilmektedir. 

Yumurta sarısı antikorları uzun süre stabil 

kalabilmektedir. 4°C’de 5-10 yıl antikor aktivitesin- 

de önemli bir kayba yol açmadan stoklanabileceği 

gösterilmiştir. Antikorların aktiviteleri oda ısısında 

6 ay, 37°C’de 1 ay boyunca muhafaza edilebilmektedir 

(14). 

Uygulamanda karşılaşılan zorluklar: 

Tavuklar, memelilerle karşılaştırıldığında oldukça 

ekonomik antikor üretirler. Bunun nedeni, antikorlar 

invazif olmayan bir şekilde sağlanabildiği ve 

yüksek seviyelerde üretildiği içindir. Yumurta sarısı 

kökenli antikorlar memeli antikorlarından daha fazla 

biyokimyasal avantajlara sahiptirler. Hayvanlarda 

patojen spesifik yumurta sarısı antikorlarının yararlı 

etkileri 20 yıldan fazladır bilinmesine rağmen, bu 

antikorların kanatlılara deneysel uygulama sonuçları 

her zaman tutarlı değildir. Diğer bir ilginç nokta, 

tavuklarda yumurta sarısı antikorlarının uygulamasının 

muhtemel yararlı etkileri ile ilgili çalışmaların 

miktarı diğer hayvan türlerindeki çalışmalarla karşılaştırıldığında 

oldukça düşüktür. Ticari kanatlılarda 

antikorların oral uygulamasının hala pek çok engelleri 

vardır. Tüm yeni ürünlerde olduğu gibi, ticari işletmelerde 

yumurta sarısı antikorlarının kullanılmasına 

izin vermek uzun zaman almaktadır. Yumurta 

sarısı antikorlarının zor elde edilmeleri nedeniyle, 

elde edilmesi ve uygulanabilirliği daha kolay olan 

diğer alternatifler üzerinde durulmaktadır. Büyük 

miktarlarda kaliteli antikor üretiminin maliyeti oldukça 

yüksektir (4). 

Yumurta sarısındaki antikorların biyolojik aktivitesi 

üzerinde durulması gereken önemli bir konudur. 

Bir kanatlının spesifik bakteriyel veya viral 

antijenlere karşı immun yanıtı her denemeden sonra 

değişkenlik göstermektedir. Bir tavuktan veya bir 

gruptaki (aynı veya farklı sürülerdeki) tavuklardan 

elde edilen yumurta sarıları birleştirilip IgY ekstrakte 

edilmektedir. Antijenik uyarıma karşı bireysel 

veya sürü immun yanıtından hangisinin daha iyi olduğu 

net değildir. Yumurta sarısındaki IgY seviyeleri, 

uygulama hataları ve çevresel stresörlere bağlı 

olarak çok değişkenlik göstermektedir (27). 

Bir diğer önemli konu, bu bileşimlerin kanatlılara 

verildiğinde gastrointestinal sistemdeki stabilitesidir. 

Oral olarak uygulanan antikorlar, diğer protein 

molekülleri gibi, mide asidik pH’sının denatürasyonuna 

ve proteazların dejenerasyonuna duyarlıdır. 

Ancak, önerilen dozun bir kısmının gastrointestinal 

sistem infeksiyonlarına karşı bazı immunolojik 

aktivitelere sahip olduğu gösterilmiştir. Barsakların 

proksimal kısmından distal kısmına doğru antikor

Gülhan T, Boynukara B. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 77-83, 2012 79 

aktivitesinde bir azalma olmakla birlikte, antikorlar 

sekumda tespit edilebilir oranda bulunmaktadır. Bu 

durum, intestinal sistemin daha alt kısımlarındaki 

spesifik patojenlerin kolonizasyonunu önlemek için 

yumurta sarısı antikorlarının etkinliğini etkileyebilmektedir. 

Gastrointestinal sistemdeki lokal olarak 

dağılan immunoreaktif antikor fraksiyonunu arttırmak 

için IgY’nin proteaz dirençli oral dozaj formu 

geliştirilebilir (4). 

Kanatlı besinlerine antikorları tam yumurta 

sarısı tozu formunda eklemek en pratik yol olarak 

görülmektedir. Yumurta sarısı antikorlarının ısıya 

dayalı besin işleme tekniklerine tolerans gösterip 

gösteremeyeceği bilinmemektedir. Bununla birlikte, 

bileşimindeki denatürasyonu minimum düzeye 

indirmek için, antikorlar işlemden sonra besinlere 

sprey şeklinde uygulanabilir. Antikorların spesifikliği 

de önemlidir. Kanatlılar hayvanlar çok sayıda 

infeksiyöz etkenle karşı karşıya kalmaktadır. Bu 

nedenle, yaygın hastalık oluşturan mikroorganizmalara 

etkili bir karışım üretilirse, yumurta sarısı 

antikorlarından daha fazla yararlanılabilecektir. 

Böylece, yumurta sarısı antikorlarının ticari formları 

daha geniş kullanım alanı bulacaktır (5). 

Yumurta sarısı antikorlarının veya diğer alternatiflerin 

antibiyotiklerle sorunsuz bir şekilde 

yer değiştirebileceğini düşünmek oldukça güçtür. 

Alternatif uygulamaların pek çoğu kanatlı endüstrisine 

son 15-20 yıldır girmiştir. Ancak uygulama 

ve etkinlikleri konusunda pek çok cevaplanamayan 

soru vardır. Antibiyotiklerin yerine tek bir alternatifin 

uygun olmadığı görülmektedir. Kanatlı endüstrisinde 

hastalıkların önlenmesi veya kontrolü çeşitli 

stratejileri içermektedir. Geleneksel olarak antibiyotiklerin 

kullanımı kontrol yönüyle öneme sahiptir, 

ancak uygulanabilir alternatifler gün geçtikçe 

artmaktadır. Uygun koruma-kontrol stratejilerinin 

kullanımı ve katı biyogüvenlik önlemleri kanatlı 

hayvan hastalıklarının önüne geçilmesinde en etkili 

yöntem olarak bilinmektedir (2). 

IgY’lerin koruyucu amaçlı kullanıldığı bazı kanatlı 

hastalıkları 

Escherichia coli infeksiyonları: Escherichia coli 

infeksiyonları dünya kanatlı endüstrisinde önemli 

kayıplardan sorumludur. Etken kanatlıların sindirim 

sistemi florasında normal olarak bulunmasına rağmen, 

toksijenik suşlar hem lokalize hem de sistemik 

infeksiyonlara neden olmaktadır. Antibiyotikler, 

kanatlı endüstrisinde E.coli ile ilgili problemlerin 

kontrolünde her zaman en etkili tercih olarak görülmektedir. 

Bununla birlikte, kanatlı işletmelerinden 

izole edilen suşlar bir ya da birden fazla antibiyotiğe 

direnç gösterebilmektedir (15). 

Belirli E.coli antijenlerine karşı immunize edilmiş 

tavuklardan elde edilen yumurta sarısı antikorlarının 

broyler tavuklarda deneysel solunum sistemi 

infeksiyonları ve patojen kanatlı suşları tarafından 

oluşturulan septisemilere karşı koruyucu etkileri incelenmiştir. 

Broyler damızlıklardan 7 grup seçilerek 

her biri E.coli antijenleri ile aşılanmıştır. Aşılanmış 

broyler damızlıklardan elde edilen yumurtalardan 

sağlanan yumurta sarısı antikorları intramüsküler 

olarak 11 günlük broyler civcivlere injekte edilmiş, 

civcivler 3 gün sonra hava kesesi yoluyla E.coli ile 

infekte edilmiştir. Ölüm oranı kaydedilmiş, canlı 

kalanlar uygulamadan 1 hafta sonra öldürülerek 

makroskobik lezyonlar açısından incelenmiştir. 

Sonuçlar pasif antikorların E.coli infeksiyonuna 

karşı koruyucu olduğunu göstermiştir (8). 

İn vitro çalışmalar yumurta sarısı antikorlarının 

E.coli O157:H7’nin üremesine inhibitör etkiye 

sahip olduğunu göstermiştir. E.coli O157:H7’nin 

üremesine yumurta sarısı antikorlarının inhibitör etkilerini 

belirlemeye yönelik bir çalışmada, bu suşa 

karşı yumurta sarısı antikorlarının yüksek bağlanma 

kapasitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Yumurta 

sarısı antikorlarının antibakteriyel fonksiyonu E.coli 

O157:H7’nin yüzey kompenentleri ile bu antikorların 

interaksiyonu sonucuna şekillenmektedir (9). 

Broyler civcivlerde yemlere farklı seviyelerde 

spesifik IgY ilavesinin büyüme performansında 

artış ve E.coli O78:K80’nin intestinal kolonizasyonunda 

azalmaya neden olduğu ortaya konulmuştur 

(13). 

Kampilobakter infeksiyonları: 

Campylobacter jejuni, ticari broyler, hindi ve yumurtacı 

sürülerde yaygın olarak bulunmaktadır. 

Ticari kanatlı işletmelerinde antibiyotiklere dirençli 

kampilobakter türlerinin izolasyonu gıda güvenliği 

bakımından önem arz etmektedir (9). Tavuklarda 

kampilobakter kolonizasyonunu önlemek amacıyla 

hijyenik ve biyogüvenlik önlemler, içme sularına 

organik asit ilavesi, bitki kökenli yem katkıları, bakteriyofaj 

uygulaması, aşılama, pasif immunizasyon, 

prebiotik/probiotik ile yarışmacı dışlama ve bakteriyosin 

uygulaması gibi yöntemler kullanılmaktadır 

(7).


Civcivlerde kampilobakter kolonizasyonunun 

maternal kökenli antikorlarla önlenebileceği deneysel 

çalışmalarla gösterilmiştir. Yumurtacı tavuklarda 

yapılan bir çalışmada (19), tavuklar C.jejuni ile 

aşılanmış ve yumurtalar toplanmıştır. Yumurta sarıları 

birleştirilmiş, besin içerisinde karıştırılarak oral 

kullanıma hazırlanmıştır. Patojen spesifik yumurta 

sarısı antikorlarının, C.jejuni’nin rat epitelyum hücreleri 

ve domuz mucinine tutunmasının önlenmesindeki 

in vitro yetenekleri gözlenmiştir. Takip eden 

bir araştırmada (26), yumurtadan yeni çıkmış broyler 

civcivleri C.jejuni ile deneysel olarak infekte 

edilmiş, yumurta sarısı antikorları besin içerisinde 

oral olarak uygulanmıştır. Ölçülebilir in vitro yumurta 

sarısı antikor aktivitesine rağmen, civcivlerde 

C.jejuni’nin intestinal kolonizasyonunda önemli bir 

azalma saptanamamıştır. Yumurta sarısı antikorları, 

C.jejuni infeksiyonlarının azaltılmasında koruyucu 

yöntem olarak değerlendirilmekle birlikte, etkinliklerinin 

teyidi amacıyla daha fazla çalışmaya gereksinim 

olduğu sonucuna varılmıştır. 

Benzer bir çalışmada (20), C.jejuni ile infekte 

tavuklarda koruyucu ve tedavi edici amaçla bağışık 

tavuklardan sağlanan yumurta sarısı antikorlarını 

incelenmiştir. Koruyucu amaçla yapılan denemede, 

bu antikorların deneme boyunca fekal C.jejuni miktarında 

önemli azalmaya (%99) neden olduğu tespit 

edilmiştir. Tedavi denemesinde, infeksiyondan sonra 

verilen antikorların sağaltıcı etkisi gösterilmiştir, 

ancak koruyucu uygulama ile karşılaştırıldığında 

düşük oranda (%80-95) azalma saptanmıştır. 

Salmonella infeksiyonları: Salmonella türleri 

kanatlı hayvanlarda akut ve kronik hastalıklardan 

sorumludur. İnfekte kanatlıların, etkenin insanlara 

gıda zinciri ile bulaşmasında önemli rezervuar olduğu 

bilinmektedir. Kanatlı çiftliklerinden izole edilen 

Salmonella türlerinde antibiyotiklere çoğul dirençlilik 

dünya çapında yaygınlaşmaktadır (2). 

Salmonella türlerinin intestinal kolonizasyonun 

azaltılmasında yumurta sarısı antikorlarının etkinliği 

çeşitli çalışmalarda ele alınmıştır. Tavuk yumurta 

sarısı antikorlarının (IgY) Salmonella Enteritidis 

(SE) veya Salmonella Typhimurium’a karşı bağlanarak 

bakteri üremesini engellediği invitro olarak 

gösterilmiştir. Mikroskobik incelemede, IgY’nin 

Salmonella yüzeyinde yapısal değişiklikler oluşturduğu 

görülmüştür. Bu bulgu, IgY’nin Salmonella 

yüzey moleküllerine bağlanabildiğini, bu kompenentlerde 

fonksiyonel bozukluklara yol açtığını ve 

bakteri üremesini engellediğini göstermiştir (11). 

Besin katkısı olarak antikor içeren tüm yumurta 

tozunun kullanımı, yumurtaların Salmonella kontaminasyon 

oranlarını azalmaya bir alternatif olabileceği 

vurgulanmıştır. SE spesifik antikorlarını içeren 

tam yumurta tozunun oral uygulaması ile yumurta 

kontaminasyonunun azaltılabileceği ifade edilmiştir 

(2). 

Lactobacillus spp., organik asitler, çoğul probiyotikler 

ve antikor içeren yumurta tozu gibi farklı 

besin katkılarının barsak kolonizasyonunun ve 

serotip SE faj tip 13a ile infekte civcivlerde organ 

invasyonunun önlenmesindeki etkileri bir çalışmada 

(24) değerlendirilmiştir. Kontrollerle karşılaştırıldığında, 

uygulama yapılanların hiçbirinde barsak 

kolonizasyonunun veya organ invasyonunun önlenemediği 

görülmüştür. 6 haftalık deneme periyodu 

süresince tüm uygulamalarda barsak kolonizasyonu 

ve organ infeksiyonu saptanmıştır. Diğer uygulamalarla 

karşılaştırıldığında % 5 yumurta tozu içeren 

besinle beslenenlerde önemli değişiklikler görülmesine 

rağmen, söz konusu araştırmada kullanılan 

katkı maddelerinin hiç birinin SE infeksiyonunun 

önlenmesi ile ilişkili tek başına yeterli bir önlem olmayacağı 

sonucuna varılmıştır. 

SE spesifik IgY’lerin oral yolla infekte edilen 

broyler civcivlerde etkenin kolonizasyonunun engellenmesi 

amacıyla yapılan bir araştırmada, ticari 

Leghorn tavuklar tüm hücre SE antijeni ile hiperimmunize 

edilmiştir. Anti-Salmonela antikorları 

yumurta sarısında (IgY) ve kan serumunda (IgG) 

ELISA ile araştırılmıştır. Araştırma sonucunda, 

farklı yollarla uygulanan IgY’nin Salmonella kolonizasyonunu 

ve fekal saçılmasını azalttığı görülmüş, 

bu antikorların probiyotiklerle kombine edilerek 

kullanılabileceği vurgulanmıştır (18). 

Nekrotik enteritis: Clostridium perfringens 

tarafından oluşturulan nekrotik enteritis, kanatlı 

yetiştiriciliği yapılan dünyanın çoğu bölgesinde rapor 

edilmektedir. Bakterinin oluşturduğu toksinler, 

hastalık için karakteristik olan intestinal mukozal 

nekrozisten sorumludur. Hastalık, kanatlı yemlerine 

antibiyotikler katılarak kontrol edilmektedir, ancak 

antibiyotiklerin rasyondan kaldırılması hastalıktan 

korunma stratejilerinin etkinliğini etkileyebilmektedir 

(23). 

Broyler tavukların intestinal sisteminde 

C.perfringens kolonizasyonunu azalmak için spesifik 

yumurta sarısı antikorlarının kullanımı çok


yaygın değildir. Nekrotik enteritise karşı maternal 

antikorların koruyucu düzeyinin incelendiği bir 

araştırmada (12), tavuklar C.perfringens tip A ve tip 

C’den hazırlanan toksiod alüminyum hidroksit adjuvantlı 

aşılarla aşılanmıştır. Aşılama sonucunda etkenin 

α-toksinine karşı güçlü bir immun yanıt elde 

edilmiş ve spesifik antikorların yumurta sarısına 

transfer edildiği gösterilmiştir. Deneme grubundaki 

hayvanlarda nekrotik enteritis ile ilgili spesifik enterik 

ve hepatik lezyonlarda önemli oranda azalma 

saptanmıştır. Her iki toksin tipine karşı yüksek düzeylerde 

maternal antikor oluşturulmasıyla, kanatlı 

hayvanlarda nekrotik enteritisin kontrolünde immunoproflaksinin 

bir alternatif olabileceğine dikkat 

çekilmiştir. 

Clostridium perfringens tip A alfa toksininden 

hazırlanan toksoid aşının maternal bağışıklıktaki 

etkisinin araştırıldığı bir çalışmada (3) 11.234 tavuk 

intramusküler yolla aşılanmıştır. Aşının güvenli 

olduğu, yan etkisinin olmadığı ve herhangi 

bir sistemik infeksiyona yol açmadığı saptanmıştır. 

Aşılanan hayvanlarda önemli oranda anti-alfa toksin 

antikoru belirlenmiş ve yeterli miktarda yumurta sarısına 

geçtiği görülmüştür. Maternal antikora sahip 

civcivlere ait yumurtalar kuluçkalanmış ve kontrol 

grubu ile karşılaştırıldığında nekrotik enteritise ait 

belirtiler görülmemiş ve mortalitede önemli düşüş 

belirlenmiştir. Kontrol grubu hayvanlardan etken 

izole edilirken, maternal antikorlu grupta izolasyon 

yapılamamıştır. Böylece, ticari bir aşı ile gerçekleştirilen 

çalışmada nekrotik enteritis kaynaklı ölümlerin 

ve kayıpların önlenmesinde yumurta sarısı antikorlarının 

etkili olduğu sonucuna varılmıştır. 

Newcastle hastalığı (ND): ND, duyarlı ticari 

kanatlılarda farklı hastalık formları oluşturabilen 

viral bir hastalıktır. Hastalık, dünyanın farklı kesimlerindeki 

pek çok ülkede endemik olarak seyretmekte 

ve kanatlı endüstrisinde ciddi ekonomik 

kayıplara neden olmaktadır. Aşılama, hastalığın endemik 

görüldüğü bölgelerde korunmada en önemli 

yöntemdir, ancak her zaman başarılı olmadığı için 

aşılanmış sürülerde infeksiyon şekillenebilmektedir. 

Ticari bir işletmede ND salgını çıktığında, antibiyotikler 

sekonder bakteriyel infeksiyon olasılığını 

azaltmak için kullanılmaktadır (27). 

Yumurta sarısı antikorlarının ND’ye karşı tavukların 

pasif immunizasyonunda kullanılabileceği 

belirlenmiştir. Bir broyler anaç işletmesinde gerçekleştirilen 

çalışmada, hayvanlar ND’ye karşı inaktif 

bir aşı ile subkutan yolla aşılanmıştır. Aşılanmış tavuklarda 

ve yumurtalarında uzun süreli antikor titresi 

elde edilmiştir. Herts 33 virüsü ile gerçekleştirilen 

deneysel infeksiyonlarda maternal antikorların 

1, 2, 3 ve 4. haftalarda sırasıyla %86, %73, %54 

ve %44 oranlarında koruyucu olduğu saptanmıştır. 

Broyler sürülerde pasif immunizasyonun düşük 

riskli bölgelerde uygulanabilir olduğu sonucuna varılmıştır 

(22). Benzer araştırmalarda, ND’ye karşı 

yüksek seviyeli antikorları içeren yumurta sarısının 

deri altı uygulamasını takiben 4 haftalık çalışma 

periyodunda kuşların %80’inde koruma sağladığını 

gösterilmiştir (21,25) 

İnfeksiyöz bursal hastalık (IBD, Gumboro): 

IBD, genç kanatlıların akut, oldukça bulaşıcı ve 

birincil olarak lenfoid dokuları etkileyen viral bir 

hastalığıdır. Tavukların immunizasyonu, IBD’nin 

kontrolünde kullanılan en önemli yöntemdir. 

Hastalığın ekonomik boyutu genellikle immunsüpresyonla 

sonuçlanan subklinik formda daha önemlidir. 

İmmunsüpresyon, aşılamanın başarısız olmasına 

ve diğer viral, paraziter ve E.coli gibi bakteri 

infeksiyonlarına duyarlılığa neden olmaktadır. IBD 

ile infekte sürülerde antibiyotiklerin kullanılması 

sekonder bakteriyel infeksiyonların önlenmesinde 

en uygun yaklaşımdır (1). 

Yumurta sarısının IBD’nin kontrolünde antikor 

kaynağı olarak uygulanabilirliği gösterilmiştir. 

IBD’ye karşı saf yumurta sarısı antikorlarının yumurta 

içi inokulasyonu maternal antikorların şekillenmesi 

amacıyla denenmiştir. Yoğunlaştırılmış yumurta 

sarısı antikorları 7 günlük SPF yumurtalara 

intra vitellin olarak inokule edilmiştir. Kuluçka yeteneğinde 

negatif etkiler görülmekle birlikte, iki seri 

SPF civcivde oldukça yüksek virülent IBD virüsüne 

karşı pasif bağışıklık oluşturulmuştur (6). 

Hiperimmunize tavuklardan sağlanan yumurta 

sarısının ticari yumurtacı işletmelerde IBD’nin 

kontrolünde kullanılabileceği bildirilmiştir (14). 

Araştırıcılar, yumurtacı tavukları IBD aşısı ile aşılanmış, 

yumurtaları günlük olarak toplanmış ve yumurta 

sarısı antikorları purifiye edilmiştir. Antikor 

titresi yumurta sarısında, serumdan daha yüksek 

bulunmuştur. IBD ile infekte yumurtlayan tavuklara 

daha sonra bu antikorlar enjekte edilmiş ve kontrol 

grubuyla karşılaştırıldığında %92 oranında iyileşme 

görülmüştür. Çalışma sonuçları, purifiye antikorların 

IBD ile infekte kuşları tedavi etmek için terapotik 

ajan olarak kullanılabileceğini göstermiştir.


Benzer bir çalışmada (16), 18 günlük broyler 

embriyosu IBDV’nin rekombinant attenüe aşısı ile 

in ovo olarak aşılanmıştır. Aşının kuluçkalama sürecine 

ve SPF civcivlerde canlılık üzerine olumsuz 

bir etkisinin olmadığı belirlenmiştir. Tüm aşılı grupların 

hastalığa karşı korunduğu ve yüksek dozlarda 

virüsün verilmesine karşı bursa Fabricius’ta değişiklik 

şekillenmediği saptanmıştır. 

Broyler civcivlerde IBDV infeksiyonundan korunmada, 

IgY ve aşıların karşılaştırılması amacıyla 

yapılan bir çalışmada (1) iki uygulamanın birbirine 

üstünlüğünün belirlenemediği sonucuna varılmıştır. 

Ancak, birlikte uygulandıklarında daha fazla korunma 

sağlanabileceği ifade edilmiştir. 

Diğer infeksiyonlar: Spesifik infeksiyöz ajanlarla 

immunize edilen tavuklardan sağlanan yumurta 

sarısı antikorlarının patojen etkenlerce oluşturulan 

hastalıklara karşı koruyucu etkiye sahip olduğu pek 

çok çalışma ile gösterilmiştir. Bu antikorlar, farklı 

patojenlere karşı eş zamanlı immunize edilen tavuklardan 

elde edilirse bu patojenlere karşı koruyucu 

etkili olabilmektedir. Tavuklar 26 farklı bakteri karışımına 

karşı immunize edilmiş ve yumurtalardan 

toplanan antikorların Pseudomonas aeruginosa, 

S.enteritidis ve S.aureus’a karşı koruyucu etkileri 

incelenmiştir. Çoğul bakteri antijenleri ile immunize 

edilen tavuklardan sağlanan yumurta sarısı antikorlarının 

çoğul bakteriyel antijenlerin üremesi, 

toksin üretimi ve intestinal epitelyum hücrelerine 

yapışmasına karşı koruduğu gösterilmiştir (10). 

Tavuklarda yumurta sarısı antikorlarının, avian 

influenza (AI) nedenli ölümleri azalttığı ve virüsün 

yayılmasını engellediği de ortaya konulmuştur. 

Araştırma sonucunda, yumurta kökenli spesifik antikorların 

kanatlı hayvanlarda AI salgınlarının önüne 

geçilmesinde kullanılabileceği ve epidemiyolojik 

yönden öneme sahip olduğu vurgulanmıştır (17). 

Sonuç 

Bu makalede, yumurta sarısı antikorlarının bazı kanatlı 

hayvan hastalıklarında koruyucu amaçlı kullanımına 

ilişkin bazı literatür bilgileri özetlenmiştir. 

1. Yumurta sarısı antikorlarının pek çok hastalıkta 

koruyucu amaçla kullanılabilirliği yapılan çalışmalarla 

gösterilmiştir. 

2. Bununla birlikte, antikorların oral yolla uygulamasında 

ve ticari olarak üretilmesinde çeşitli 

zorluklar bulunmaktadır. 

3. Hâlihazırda, yumurta sarısı antikorlarının 

maliyeti yüksektir. Bu nedenle, henüz pratikte antibiyotiklerle 

yer değiştirebilecek düzeylerde uygulama 

alanı bulamamıştır. 

4. Daha kapsamlı araştırmalarla ve yumurta 

sarısı antikorlarının uygun maliyette üretilmesiyle 

gelecekte antibiyotiklere bir alternatif olarak kullanıma 

sunulabileceği görülmektedir. 

Kaynaklar 

1. Abd El-Ghany WA, (2011). Comparison between immunoglobulins 

IgY and vaccine for prevention of infectious bursal 

disease in chickens. Glob Vet. 6, 16-24. 

2. Biswas D, Herrera P, Fang L, Marquardt RR, Ricke SC, 

(2010). Cross-reactivity of anti-Salmonella egg-yolk antibodies 

to Salmonella serovars. J Environ Sci Health Part 

B. 45, 790-795. 

3. Crouch CF, Withanage GSK, de Haas V, Etore F, Francis 

MJ, (2010). Safety and efficacy of a maternal vaccine for 

the passive protection of broiler chicks against necrotic enteritis. 

Avian Pathol. 39, 489- 497. 

4. Da Silva WD, Tambourgi DV, (2010). IgY: A promising antibody 

for use in immunodiagnostic and in immunotherapy. 

Vet Immun Immunopathol. 135, 173-180. 

5. Dibner JJ, Richards JD, (2005). Antibiotic growth promoters 

in agriculture: History and mode of action. Poultry Sci. 

84, 634-643. 

6. Eterradossi N, Toquin D, Abbassi H, Rivallan G, Cotte 

JP, Guittet M, (1997). Passive protection of specific pathogen 

free chicks against infectious bursal disease by in-ovo 

injection of semi-purified egg-yolk antiviral immunoglobulins. 

J Vet Med B. 44, 371-383. 

7. Hermans D, van Deun K, Messens W, Martel A, van 

Immerseel F, Haesebrouck F, Rasschaert G, Heyndrick 

M, Pasmans F, (2011). Campylobacter control in poultry 

by current intervention measures ineffective: urgent 

need for intensified fundamental research. Vet Microbiol. 

(Article in Press), doi:10.1016/j.vetmic.2011.03.010. 

8. Kariyawasam S, Wilkie BN, Gyles CL, (2004). Resistance 

of broiler chickens to Escherichia coli respiratory tract infection 

induced by passively transferred egg-yolk antibodies. 

Vet Microbiol. 98, 273-284. 

9. Kassaify ZG, Mine Y, (2004). Nonimmunized egg yolk powder 

can suppress the colonization of Salmonella typhimurium, 

Escherichia coli O157:H7, and Campylobacter jejuni 

in laying hens. Poultry Sci. 83, 1497-1506. 

10. Konishi SY, Shibata K, Yun SS, Kudo YH, Yamaguchi 

K, Kumagai S, (1996). Immune functions of immunoglobulin 

Y isolated from egg yolk of hens immunized with various 

infectious bacteria. Biosci Biotech Biochem. 60, 886-888. 

11. Lee EN, Sunwoo HH, Menninen K, Sim JS, (2002). In 

vitro studies of chicken egg yolk antibody (IgY) against 

Salmonella enteritidis and Salmonella typhimurium. 

Poultry Sci. 81, 632-641.


12. Lovland A, Kaldhusdal M, Redhead K, Skjerve E, 

Lillehaug A, (2004). Maternal vaccination against subclinical 

necrotic enteritis in broilers. Avian Pathol. 33, 83-92. 

13. Mahdavi AH, Rahmani HR, Nili N, Samie AH, 

Soleimanian-Zad S, Jahanian R, (2010). Effects of dietary 

egg yolk antibody powder on growth performance, 

intestinal Escherichia coli colonization, and immunocompetence 

of challenged broiler chicks. Poultry Sci. 89, 484- 

494. 

14. Malik MW, Ayub N, Qureshi IZ, (2006). Passive immunization 

using purified Ig Ys against infectious bursal disease 

chickens in Pakistan. J Vet Sci. 7, 43-46. 

15. Mellata M, Ameiss K, Mo H, Curtiss R, (2010). 

Characterization of the contribution to virulence of three 

large plasmids of avian pathogenic Escherichia coli X7122 

(O78:K80:H9). Infect Immun. 78, 1528-1541. 

16. Moura L, Vakharia V, Liu M, Song H, (2007). In ovo 

vaccine against infectious bursal disease. Int J Poult Sci. 

6, 770-775. 

17. Rahimi S, Salehifar E, Ghorashi SA, Grimes JL, Torshizi 

MAK, (2007). The effect of egg-derived antibody on prevention 

of avian influenza subtype H9N2 in layer chicken. 

Int J Poult Sci. 6, 207-210. 

18. Rahimi S, Shiraz ZM, Salehi TZ, Torshizi MAK, Grimes 

JL, (2007). Prevention of Salmonella infection in poultry by 

specific egg-derived antibody. Int J Poult Sci. 6, 230-235. 

19. Rice BE, Rollins DM, Mallinson ET, Carr L, Joseph SW, 

(1997). Campylobacter jejuni in broiler chickens: colonization 

and humoral immunity following oral vaccination and 

experimental infection. Vaccine. 15, 1922-1932. 

20. Tsubokura K, Berndtson E, Bogstedt A, Kaijser B, 

Kim M, Ozeki M, Hammerstrom L, (1997). Oral administration 

of antibodies as prophylaxis and therapy 

in Campylobacter jejuni-infected chickens. Clin Exp 

Immunol. 108, 451-455. 

21. Umino Y, Kohama T, Sato TA, Sugiura A, (1990). 

Protective effect of monoclonal antibodies to Newcastle 

disease virus in passive immunization. J Gen Virol. 71, 

1199-1203. 

22. Van Eck JH, (1990). Protection of broilers against 

Newcastle disease by hyperimmunisation of the dams. The 

Veterinary Quarterly. 12, 139-145. 

23. Van Immerseel F, Rood JI, Moore RJ, Titball RW, 

(2009). Rethinking our understanding of the pathogenesis 

of necrotic enteritis in chickens. Trends in Microbiol. 17, 

32-36. 

24. Vicente JL, Rodriguez AT, Higgins SE, Pixley C, Tellez 

G, Donoghue AM, Hargis BM, (2008). Effect of a selected 

Lactobacillus spp.-ased probiotic on Salmonella enterica 

serovar enteritidis-nfected broiler chicks. Avian Dis. 52, 

143-146. 

25. Wambura PN, (2011). Formulation of novel nano-en capsulated 

Newcastle disease vaccine tablets for vaccination 

of village chickens. Trop Anim Health Prod. 43, 165-169. 

26. Widders PR, Thomas LM, Long KA, Tokhi MA, 

Panaccio M, Apos E, (1998). The specificity of antibody in 

chickens immunized to reduce intestinal colonization with 

Campylobacter jejuni. Vet Microbiol. 64, 39-50. 

27. Yegani M, Korver D, (2007). Are egg yolk antibodies an 

alternative to antibiotics? World Poultry. 23, 22-25.

84 Gülhan T, Boynukara B. Etlik Vet Mikrobiyol Derg, 23, 77-83, 2012

Cilt/Volume 23 Sayı/Number 2 2012 - veteriner kontrol merkez ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?