1950'LERDEN GÜNÜMÜZE GELEN BİR ... - Balıkesir Üniversitesi

1950’LERDEN GÜNÜMÜZE GELEN BİR ALIŞVERİŞ KOMPLEKSİ:
BALIKESİR KASAP VE SEBZE HALİ
Gaye BİROL
Yrd. Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi Mimarlık Bölümü
Yüksek Mimar Orhan Ersan tarafından tasarlanmış olan Balıkesir Kasap ve Sebze Hali,
geçmişte Abahane Hanının bulunduğu yerde 1953 yılında inşaatına başlanmış, 1958 yılında
tamamlanmış bir yapıdır. Yapı, kentin alışveriş amaçlı inşa edilmiş ilk ve en büyük yapısıdır
ve kullanıma açıldığı 1958 yılından bu yana özgün işlevini sürdürmektedir.
Yapıldığı dönemde yerel yönetim ve basın tarafından “kent için önemli ve büyük bir yenilik”
olarak nitelendirilen yapı hakkında 23.1.1953 tarihli Türkdili gazetesinde yayınlanan bir
haberde şunlar yazılıdır:
“11 bin lira keşif bedelli şehrimiz Abahane Hanında inşa edilecek hal binası keşif projesi
ihalesi belediye encümeninde yapılmıştır. İhaleye 7 mühendis ve mimar katılmış,
neticede % 3.13 tenzilat yapan yüksek mühendis Adnan Acarlar ve yüksek mimar Orhan
Ersan’ın projeleri kabul olunmuştur. Sahanın istimlaki yapılmış olup inşaata yakında
başlanacaktır.”
Balıkesir Kasap ve Sebze Hali, tarihi Zağnos Paşa Camiinin de bulunduğu kentin geleneksel
ticaret bölgesinde konumlanmaktadır (Resim 1). Yapının yakın çevresinde, 1950 yılında çıkan
büyük yangını izleyen dönemde inşa edilen Yeni Çarşı Alışveriş Kompleksi ve geçmişten bu
yana alışveriş işlevine açık alanda basit dükkanlar biçimindeki düzenlemesiyle yanıt vermiş
ve 1980’lerde kapalı bir alışveriş yapısı biçiminde inşa edilmiş, tasarımı Cengiz Bektaş
tarafından yapılan Hasan Baba Çarşısı bulunur (Resim 2). Hal binası, çevresindeki bu
yapılarla birlikte kentin geleneksel ticaret bölgesinin 1950’lerde modernleşmeye başlayan
çehresine ait izleri geçirmiş olduğu bütün olumsuz değişikliklere karşın hala yansıtabilme
potansiyeli taşımaktadır.
Resim 1 Balıkesir geleneksel alışveriş bölgesi (çizim: Gaye Birol)

Resim 2 Hasan Baba Çarşısı Eski hali (solda) ve yeni hali (sağda) (çizim: Gaye Birol)
Hal binası dikdörtgen planlı olup dikdörtgenin her iki dar kenarında birer giriş kapısı bulunur.
Dikdörtgenin uzun kenarları boyunca yan yana sıralanmış dükkanlar ve her iki uzun kenarda
yer alan dükkanların iç tarafında da iki adet müşteri dolaşım alanı vardır. Bu dolaşım
alanlarının ortasında, sırt sırta vermiş ve yine dikdörtgenin uzun kenarı boyunca sıralanmış
dükkanlar yer alır (Resim 3). Dikdörtgen biçimindeki yapı kütlesinde tek, iki ve üç katlı
bölümler bulunur ve bu farklılaşma kütlenin parçalanmasını sağlar (Resim 4).
Resim 3 Hal Binası, iç mekandan görünüm (fotoğraf: Gaye Birol)
Resim 4 Hal Binasında kütle organizasyonu

Yapı, zaman içerisinde yapılan hatalı müdahaleler sonucunda karakteristik özelliklerini
yansıtamaz hale gelmiştir. Özellikle dış cephede kullanılan renkler, pencere düzenini ve
cephedeki dolu-boş oranını özgün karakteristiklerden uzaklaştıran düzenlemeler, çeşitli boyut
ve renklerde kullanılan reklam panoları ve en önemlisi de bakımsızlık, yapının kendi kaderine
terk edilmiş olduğunu düşündürtmekte ve yapı bu haliyle son derece olumsuz bir görüntü
sergilemektedir (Resim 5). Bununla birlikte, yapıldığı yıldan bu yana aradan yarım asır
geçmiş olmasına karşın, iç mekan düzeni ve özellikle taşıyıcı sistem tasarımı açılarından yapı,
hala kentteki en özellikli ticari yapıdır (Resim 6). Bu karakteristikleri nedeniyle yapının
fiziksel ve işlevsel yenilemeler sonrasında kullanım sürekliliğinin sağlanabilmesi
gerekmektedir.
Resim 5 Hal Binasının dışından fotoğraflar
Resim 6 Yapının özellikli iç mekan düzeni ve taşıyıcı sistemi

Son dönemde Balıkesir Kasap ve Sebze Halinin yıkılacağı söylentilerine tanık oluyoruz. Bu
konuyla ilgili olarak Eskişehir Yaş Sebze ve Meyve Halinin restore edilmesi ve “Haller
Gençlik Merkezi Kompleksi” ne dönüştürülmesi, başarılı bir örnek oluşturuyor (Resim 7-
Resim 10). Söz konusu yapının açılışı ile ilgili 23 Nisan 2001 tarihinde Akşam gazetesinde
yer alan haber şöyle:
“Eskişehir hal binasının restore edilmesiyle oluşturulan 'Haller Gençlik Merkezi
Kompleksi' düzenlenen törenle hizmete girdi. Büyükşehir Belediye Başkanı Prof. Dr.
Yılmaz Büyükerşen, Eskişehir Valisi Sami Sönmez ve Cumhuriyet Başsavcısı Ali Turna
tarafından yapılan açılış sonrası davetliler gençlik merkezini ilgiyle gezdi. Büyükşehir
Belediye Başkanı Büyükerşen, bu tür yerlere Eskişehir'in ihtiyacının olduğunu belirterek,
'Gençlerimizin sosyal yönlerini geliştirmek için bu tür yerlerin yapımına ağırlık
vereceğiz' dedi.”
(Kaynak: http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2001/04/23/icanadolu/icanadolu2.html)
Resim 7 Eskişehir Haller Gençlik Merkezi
(Kaynak: http://wowturkey.com/t.php?p=/tr80/deniz_kaplan_haller_01.jpg)
Resim 8 Eskişehir Haller Gençlik Merkezi
(Kaynak: http://wowturkey.com/t.php?p=/tr80/deniz_kaplan_haller_02.jpg)

Resim 9 Eskişehir Haller Gençlik Merkezi
(Kaynak: http://wowturkey.com/t.php?p=/tr80/deniz_kaplan_haller_03.jpg)
Resim 10 Eskişehir Haller Gençlik Merkezi
(Kaynak: http://wowturkey.com/t.php?p=/tr80/deniz_kaplan_haller_04.jpg)
Eskişehir Hal Binasının tanıtımı için Eskişehir Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan
çalışmada, ortaya sık sık yıkılması konusunda görüşler atılan tarihi binada yapılan yenileme
çalışmalarında Londra’da bulunan Covent Garden ile Hamburg’taki Çiçek Hali binalarından
esinlenilmiş olduğu belirtiliyor. Ayrıca, yapılan düzenlemenin bu tür yapıların yıkılarak
ortadan kaldırılması yerine kültürel, ekonomik ve sosyal fonksiyonlarla kente
kazandırılmasının en güzel örneklerinden birini oluşturduğu ifade ediliyor.
Fotoğraflardan da görüldüğü gibi, Eskişehir Hal Binasının restorasyondan önceki durumu
tıpkı Balıkesir Kasap ve Sebze Hali binasını hatırlatır nitelikte. Bu örnek, Balıkesir Hal
Binasının da benzer bir yaklaşımla fiziksel ve işlevsel yönden yenilenmesi sonucunda kentteki
varlığını sürdürebileceğini göstermesi açısından önemlidir. Özellikle toplu taşıma araçlarının
merkezden uzaklaştırılması ile boşalan Hal Binasının arkasındaki meydanın ve yapının
çevresindeki yaya ve araç dolaşımının yeniden planlanması ve bu sırada Hal Binası, Yeni
Çarşı Alışveriş Kompleksi ve Zağnos Paşa Camiinin bir arada oluşturdukları doku

karakterinin korunmasını sağlayacak bir düzenlemenin yapılması, kentsel mekanın
iyileştirilmesi yönünden de olumlu sonuçlar doğuracaktır.
Kentlerde bu tür yapıların gerek mimari karakteristikleri, gerek yapıldıkları dönemin sosyal,
kültürel ve ekonomik özelliklerini yansıtıyor olmaları, gerek toplumsal düzlemde taşıdıkları
anlam, gerekse kentsel bellek ve kent kimliği oluşumuna katkıları bakımından korunmalarının
gerektiği uzun uzun tartışılabilir ve başka bir yazının konusudur. Bununla birlikte, bu yazıda,
Balıkesir Kasap ve Sebze Hali binasının yapılan hatalı müdahalelerin beraberinde getirdiği
olumsuzluklardan arındırılmasını hedefleyen kapsamlı bir fiziksel ve işlevsel yenileme
sonucunda kente hala hizmet edebileceği düşüncesi vurgulanmıştır. Diğer yandan, yapı,
yukarıda sıralanmış olan korunma gerekçelerinin önemli bir bölümünü de barındırmaktadır; iç
mekan ve taşıyıcı sistem tasarımı, mimari karakteristiklerin özellikli oluşuna işaret ederken,
uzun yıllar Hal Binasında alışveriş yapmış kentliler ve yapının içindeki iş yeri sahipleri için
yapının bir anlamının olduğu ve yapının kentsel bellekte önemli bir yerinin bulunduğu da
gerçektir. Son olarak, kentteki her yeni yapının bir kente yeni bir değer katması gibi, ortadan
kaldırılan her yapının beraberinde bazı değerleri alıp götürmesi söz konusu olacaktır. Bu
nedenle, kentlerde bu tür özellikli ve aslında kente ve kentliye mal olmuş yapıların
yenilenmesi, işlevlerinin değiştirilmesi ya da ortadan kaldırılması gibi radikal kararları
alırken, bu gerçeklerin göz ardı edilmemesi, en önemlisi de kullanıcıların konu hakkındaki
düşünce ve beklentilerinin ne olduğunu sorgulayarak toplumsal katılımın ve işbirliğinin
sağlanmasının gerekliliği unutulmamalıdır.