Tekel Direnişi: Bir Toplumsal Hareket miydi? - Siyasal Bilgiler ...

TEKEL Direnişi
Bir Toplumsal Hareket Miydi?
Yavuz Yıldırım
No. 111
Eylül, 2010
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
GETA Tartışma Metinleri
Ankara University Faculty of Political Sciences
GETA Discussion Paper Series

Tartışma Metinleri serisinde yayınlanan eserlerin görüş, düşünce
ve terminolojisi tümüyle yazara ait olup, A.Ü. SBF Gelişme ve
Toplum Araştırmaları Merkezi'ni (GETA) bağlamaz.
Tartışma Metinleri bilimsel çalışmaların yayın öncesi akademik
diyalog sürecine dahil edilmesi işlevi ile akademik diyalogun
geliştirilmesini, güçlendirilmesini ve ihtiyacımız olan eleştiri
ortamının oluşturulmasını amaçlamaktadır.
Tartışma Metinleri serisinde yer alan çalışmaların
değerlendirilmesi ve eleştirilmesi için, metnin yayınlanıp
dağıtılmasını takip eden hafta içerisinde Tartışma Toplantısı
düzenlenir.
Tartışma Metinleri
Yayın Sekreteri
Arş. Gör. Duygu Türk
E-Posta: duyguturk@gmail.com
Baskı: A.Ü. SBF Matbaası

TEKEL DİRENİŞİ, BİR TOPLUMSAL HAREKET MİYDİ?
Yavuz Yıldırım 1
Bu çalışmanın amacı, 15 Aralık 2009’dan itibaren Ankara’da 78 gün boyunca süren ve
Tekel direnişi olarak adlandırılan eylemi, toplumsal hareket literatürü içinden incelemek
ve konumlandırmaktır. Uzun süre sonra Türkiye tarihinde böylesi kolektif eylem, çeşitli
boyutlarıyla derinlemesine incelemeyi hak etse de, burada eylemin, bir “hareket” olarak
özelliklerini irdelemekle yetinilecektir. Tekel direnişinin toplumsal hareket olarak
özelliklerinin incelenmesi, Türkiye’de toplumsal muhalefetin ve mücadelenin geldiği
noktaya dair bir çerçeve sunması açısından da önemlidir. Bu analiz, iki temel kola
dayanılarak yapılacaktır. Birincisi, “siyasal fırsat yapısı” yaklaşımı içerisinde gelişen
“çekişmeci siyaset”in toplumsal hareketleri yorumlama tarzı ve ikincisi, 1960 sonrası
Avrupa çapındaki mücadelelerin yorumlanma tarzı olan “yeni toplumsal hareketler”
yaklaşımıdır. Daha sonra aktarılacağı gibi, çekişmeci siyaset kavramını geliştiren
Charles Tilly çizgisinin ilerlediği yol, hareketlerin tarihsel süreçteki değişimine
odaklanıp sosyal ve siyasi yapının içindeki uzun süreli gelişimine odaklanırken, yeni
toplumsal hareketler literatürü, hareketlerin parçalı yapısını önplana çıkarıp, dayandığı
temellerde aktörün oluşumunu ve aidiyet sorunlarını öncelikli görmektedir. Her ne
kadar iki farklı yaklaşım son dönemlerde benzeşme eğilimleri gösterse de, bir hareketin
niteliğine dair bakış açısı farklılığı devam etmektedir. Tekel direnişinin toplumsal
hareketler literatürü açısından analizini yapmak için bu iki yaklaşımın seçilmesi, ilgili
kavram setlerinin bu örnek için uygulanabilir olmasıdır. Direnişin gelişimi ve
sonuçlanması sürecinde yaşanan olayların, yapılan açıklamaların ve eylemlerin
üzerinden, bu kavramlara nasıl karşılık geldiği, hangi kavrama neden ve nasıl
uyduğu/uymadığı üzerinden bir güzergah izlenecektir.
I. HAREKETİN TEMELLERİ
Tekel özelleştirmesi ve tütün piyasasındaki değişim, yaklaşık 10 yıllık bir süreye
yayılarak, fabrikaların teker teker kapatılması ya da el değiştirmesiyle birlikte 2009 yılı
sonuna kadar belirli bir noktaya ulaştı (Aysu, 2010:189-199). Bu süreçte, kapatılan
1 Araş.Gör., AÜ SBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü.
1

fabrikalar çapında kimi yerel eylemler olmuşsa da, tüm Tekel işçilerini kapsayan ve
sektörün diğer bileşenlerini de kapsayan bir hareket oluşmamıştı. Benzer şekilde, diğer
özelleştirme uygulamalarında da, fabrika bazındaki kimi direniş ve eylemler, daha genel
bir mücadeleye evrilmemişti. Bu bağlamda, özelleştirme karşıtı hareketi birbirine
bağlayacak bir ağ oluşmamış ve bu konuda etkili bir kolektif eylem gücü
yaratılamamıştı.
2009 yılı sonunda Tekel’e bağlı fabrikaların ve depoların kapanacağı ve işçilerin özlük
haklarını kaybederek 4-C statüsü altında istihdam edileceği bilgisinin netleşmesi ile
birlikte eylemler arttı. Tekel direnişi, sembolik olarak, 15 Aralık 2009’da çeşitli
şehirlerden işçilerin Ankara’ya gelişi ve burada yaşanan olaylardan sonra eylemlerine
devam etmeye karar vermeleriyle başlasa da bunun öncesinde Aralık ayı içerisinde
çeşitli şehirlerde eylemler yapıldı. Örneğin, İzmir’de Tek-Gıda İş Ege Bölge Başkanlığı
işçiler tarafından işgal edildi, AKP İl Başkanlığı’na yürüyüş gerçekleşti; Diyarbakır’da
valiliğe bir yürüyüş gerçekleştirildi; İstanbul’da Başbakan’ın konuşması sırasında
pankart ve dövizler açıldı, Başbakan’ın bu eylemcilere kürsüden cevabı, konuyu
gündeme taşıdı; Adana’da şehirlerarası yol trafiğe kapatıldı ve polisle çatışmalar
yaşandı (Kaderoğlu Bulut, 2010: 301-302). Bu yerel eylemlerin ardından Tek-Gıda İş
sendikası tarafından, 15 Aralık’ta Ankara’da AKP Genel Merkezi önünde toplu bir
eylem gerçekleştirileceği duyuruldu ancak Ankara Valiliği bu eyleme izin
verilmeyeceğini, işçileri taşıyan otobüslerin şehre alınmayacağını açıkladı. 15 Aralık
sabahı 106 otobüsle Ankara’ya gelen işçiler (yaklaşık 500 kişi) kentin farklı
noktalarında polis ve jandarma tarafından durdurulan otobüslerinden inerek, AKP Genel
Merkezi’ne yürüyüşe geçti fakat polis, parti binasına işçileri yaklaştırmadı. Bazı işçiler
polis tarafından kapalı spor salona götürüldü. Türk-İş yetkililerinin AKP Genel
Merkezi’nde yaptığı görüşmeler sonuçsuz kalınca işçiler, tatmin edici bir açıklama
gelmediği için spor salonunda ve Abdi İpekçi Parkı’nda sabahladılar. 16 Aralık günü
parkta ve parti binası çevresindeki bekleyiş sürdü; bu sürede işçilere gelen destek
ziyaretleri arttı. 17 Aralık 2009 günü ise hükümetin talimatı ile polisin işçilere yaptığı
ve “orantısız güç” uyguladığı birçokları tarafından kabul edilen sert müdahale ile eylem
bir anda ülke gündemine oturdu. Polisin müdahalesi sırasında gaz bombasından
etkilenen milletvekillerinin, üst düzey sendika yöneticilerinin olması da bu durumu
etkiledi. Müdahale sonrası işçilerin dağılmamaları ve eylemlerine devam etme azmi ise,
asıl kritik eşiği oluşturdu. Ertesi gün farklı şehirlerden işçiler Ankara’ya gelmeye devam
2

etti ve eylem Türk-İş binasının önüne taşındı. Polisin müdahalesine karşı yapılan
açıklamalarla birlikte işçilere verilen kamuoyu desteği bir parça daha arttı.
Polisin söz konusu müdahalesinin, eylemin bir “hareket” niteliği kazanmasında büyük
önem taşıdığı rahatlıkla söylenebilir. Bu müdahale ile birlikte farklı şehirlerden gelen ve
sendikal bağ dışında daha önce çok da güçlü teması olmayan eylemcilerin ortak bir
kimlik oluşturması ve zorluğa karşı birlikte direnme azmini pekiştirmesi, diğer bir
ifadeyle “biz” olgusunun altını çizmesi, eylemin “direniş” özelliği kazanmasına
yardımcı olmuştur. Hareketin, karşı bir hareketle karşılaşması, “biz-onlar” sınırını iyice
belirginleştirmiş ve böylece eylemin taleplerini daha net oluşturması için bir zemin
yaratmıştır. Direnişin karşı çıktığı konuların bu yeni zeminde üretilmesi ile birlikte,
hareketin çerçevesi, onu destekleyen diğer oluşumların da etkisiyle belirgin hale
gelmiştir. Diğer bir deyişle, polis müdahalesi eylem için, “adaletsizliğe karşı hak
mücadelesi” şeklinde tanımlanan problemle birlikte bir “teşhis çerçevesi” oluşturmuş
(Snow-Benford, 1988:200) ve problemin dramatikleşmesini sağlayarak protestocuların
meşruluğunu pekiştiren “görünümün skandallaşması” (scandalization of patterns)
(Rucht-Neidhart, 2002:11) durumunu yaratmıştır.
Türk-İş binası önünde başlayan oturma eylemi, 23 Aralık’ta Türk-İş Başkanlar
Kurulu’nun “sürekli eylem” kararı alması ile bir çeşit resmiyet kazanmış ve bu çağrıya
DİSK ve KESK’e bağlı sendikaların da destek vermesiyle bir eylem ağı ortaya
çıkarılmıştır. Bu ağ, hareketin toplumsal bir nitelik kazanması açısından önemli bir
adımdı. Diğer sendikalara bağlı işçilerin, Tekel işçisinin taleplerine destek vermesi ve
ortaklaşması, hareketin yayılımı ve yeni bağlantılar kurmasını kolaylaştırmıştır.
Yukarıda bahsedilen, özelleştirme karşıtı mücadelenin kolektif eylemlere
dönüştürülememesi eksikliğini aşmak için önemli olan bu adım, daha sonra görüleceği
gibi yeterli ve etkili bir şekilde kullanılamamıştır.
15 Ocak 2010 günü yapılacağı duyurulan iş bırakma eylemi öncesi, 3 günlük oturma
eylemi ve 17 Ocak’taki miting için işçilerin aileleri de Ankara’ya gelmeye başladı;
böylece sayının gittikçe artması ile beraber, eylem Türk-İş binası önünden yakın
sokaklara “taştı”. Kendilerini soğuktan ve yağmurdan korumak için barınaklar yapmaya
başlayan eylemciler, Türk-İş yanındaki sokakları, bir eylem alanı olarak tutmaya
başladı. Bu tavır, gün geçtikçe barınakların güçlendirilmesi ve çadırların kurulmasına
3

doğru ilerledi. Söz konusu çadırlar, gelen destekçilerin “konuk edilmesi” ve burada
çeşitli konuşmaların, tartışmaların yürütülmesi açısından sembolik bir önem kazandı.
Böylece bu alan, bir etkileşim alanı olarak, hareketin yeni ağlar kurmasını sağladı.
Hareketin sürekliliğini ve kamuoyuyla kurduğu teması daha da güçlendiren “çadırkent”
ya da “direniş sokağı”, yeni bir eylem biçimi olarak Türkiye toplumsal hareket
literatüründe yerini almaya başladı.
17 Ocak’taki eylem, işçilerin kendi azimleriyle sürdürdüğü mücadelenin kurumsal
sınırları zorlaması açısından önemli bir eşikti. Eylemdeki işçiler, Türk-İş’i genel grev
çağrısı konusunda sıkıştırdılar ve miting kürsüsünü işgal ettiler. Ardından Türk-İş binası
da kısa bir süre işçilerin işgaline uğradı. Bu adımlar, sendikal işleyişin sınırlılıklarını
göstermesi açısından önem taşıyordu. İşçilerin örgütlü oldukları kurumlardan
yaşadıkları hayalkırıklıkları, kendi içlerinde de kimi ayrılıkların yaşanmasına neden
oldu. Buna rağmen sürecin geri döndürülemeyecek şekilde ilerlemesi ve kamuoyu
desteğinin artması, direnişin sona ermesini engelledi; tersine açlık grevi gibi daha
radikal eylemler geliştirilmeye başlandı. Ayrıca sendika yetkililerinin açıklamaları daha
sık protesto edilmeye başlandı.
Konfederasyonların 4 Şubat 2010’da bir günlük iş bırakma kararı -Türk-İş tarafından
grev sözcüğünü kullanmamaya özen gösterilerek- duyuruldu ancak bu konuda da bağlı
sendikaların net bir uzlaşma sergilemediği görüldü. Bu nedenle, 4 Şubat günü bazı
sektörlerde iş bırakma yaşanırken, bazılarında yeterli destek olmadı. Bu süreçte
hükümetin karşı açıklamaları, 4-C ile ilgili kimi hukuki değişikliklerin yapılması,
sendikal anlaşmazlıklarla birlikte bazı işçilerin 4-C’ye geçiş belgelerini imzalamaya
başlaması ile direnişin artık sonlandırılması gerektiğine dair bir kamuoyu yaratıldı.
Buna karşın direniş uluslararası bir boyut da kazandı; Uluslararası Sendikalar
Konfederasyonu (ITUC) ve Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), Almanya
Gıda Sendikası (NGG), Avrupa Gıda-Tarım-Turizm Sendikaları Konfederasyonu
(EFFAT), Almanya Metal İşçileri Sendikası (IG Metall), Almanya Sol Parti (Die Linke)
temsilcileri, Avrupa Parlamentosu’ndan kimi üyeler sürece desteklerini açıkladı.
Ardından 20 Şubat’ta yeni bir genel miting duyurusu yapıldı. Direnişin 69. günündeki
bu mitinge Türk-İş, KESK, DİSK ve Kamu Sen’e bağlı sendikalar, farklı siyasi parti ve
oluşumlar destek verdi. Bir kaynağa göre yaklaşık 30 bin (Kaderoğlu Bulut, 2010),
diğerine göre 20 bin (Kaldıraç Yayınevi, 2010) kişilik kitle Ankara Sakarya
4

Meydanı’nda buluştu ve meydanda sabahladı. Direnişin düşüş eğilimi gösterdiği bir
zamanda bu kalabalık, harekete dair bir mutabakat gösterisi sergiledi.
4-C’ye geçişlerin biteceği şubat ayı sonunda, Başbakan’ın açıklamalarına bağlı olarak
polisin yeni bir müdahale yapacağına dair gergin bekleyiş, 1 Mart’ta Danıştay kararıyla
mutluluğa dönüştü. Esasen karar, işçilerin 4-C’ye geçirilmelerini değil, geçirilme için
süre verilmesini iptal ediyordu. Buna rağmen, sendika eyleme 15-20 gün ara verme
kararı aldı ve 1 Nisan’da tekrar Ankara’da buluşma sözü verdi. Bunun üzerine kimi
tepkilere rağmen, direnişin sembolü olan çadırlar söküldü ve fiilen eylem 2 Mart 2010
günü sona erdi.
Özetlemek gerekirse, 2009 sonbaharından itibaren birbirinden kopuk eylemler 15
Aralık’taki Ankara buluşmasının ardından anlamlı bir birliğe dönüştü ve “biz-onlar”
sınırı, özellikle polisin müdahalesi sonrası netleşti. Çekilen bu sınır, eylem repertuarına
kazandırılan yeni bir biçimle, görünür hal aldı; direnişin çerçevesi kuruldu. Direniş
süresince kurulan ortak eylem ağları, direnişe verilen destek, kurumsal sıkıntıları
gittikçe belirgin kıldı. Buna rağmen, tabandan gelen bir azimle sürdürülen direnişin,
önemli bir etkileşim sağladığı, birbiriyle kopuk kesimler arası bir zemin yarattığı
rahatlıkla söylenebilir. Yaratılan bu zeminin, toplumsal hareketler literatürü açısından
nasıl yorumlanabileceği ise yazının bundan sonraki bölümlerini oluşturacaktır. Bu
bağlamda, öncelikle, toplumsal hareketler konusundaki genel başlıklar özetlenecektir.
II. BİR TOPLUMSAL HAREKET NASIL YORUMLANIR?
Toplumsal hareketler, belirli sosyo-kültürel şikayet ve talepler üzerinden bir araya gelen
insanların düzenli ve ısrarlı çabalarını ifade eder. Söz konusu çabaların, kontrolden
çıkmış kalabalığın irrasyonel davranışı olarak yorumlanmasının terk edilmesiyle,
bireylerin ve grupların neden ve nasıl bir araya geldiğini, bu bir araya gelişlerin
toplumda ne gibi değişikliklere yol açtığı derinlemesine incelenmeye başlanmıştır. Bu
analizler, yaşanan olayların farklı boyutlarından yola çıkarak yapılabilir. Analiz
nesnesinin değişimi, toplumsal hareketin tanımını da etkiler. 19. yüzyılın işçi sınıfı
hareketleri ile en kapsamlı haline ulaşsa da toplumsal hareketlerin incelenmesi, Fransız
Devrimi’ne, hatta ondan da önce İngiliz “Wilkes ve Özgürlük” kampanyasına ve siyasal
özgürlük taleplerine kadar geri götürülür. Tilly, 1760’tan önce dünyanın hiçbir yerinde
5

gösterinin kayda geçmediğini savunur. Bu tarihten sonraki gösteriler, kolektif hakların
yöneticilere bildirilmesi ve bunun için yapılan yürüyüş, imza toplama gibi aktiviteleri
içermekteydi (Tilly, 2009: 313). Bu tarihten sonraki kolektif eylemler, Fransız
Devrimi’nin de etkisiyle, uzun vadeli siyasi sonuçlar doğurabileceğini kanıtlamış, ulusal
kurtuluş mücadeleleri gibi silahlı bir sürece evrilebileceğini veya 1917 Rus Devrimi’yle
birlikte de köklü değişimler yaratabileceğini göstermiştir. Bu süreçte, kamu
politikalarına dair tekil talepler örgütlü ve ideolojik bağları olan sistemik bir hal almış,
kendi parti ve sendikalarını kurmuş; ancak daha sonra bu bağın sorgulanır hale gelmesi
ile birlikte yeni bir parçalanma ve anlamlandırma süreci gelişmiştir. Her halükarda,
toplumsal hareketler, “kültürel ve siyasi yeniden üretim mekanizmalarıdır” ve toplum,
hareketsizlik/durgunluk dönemlerinden harekete doğru geçiş gösterirken, siyasi
aktörlerin niteliği ve toplumsal gerçeklik de her seferinde yeniden yorumlanır (Foss-
Larkin, 1986:143).
Hareketlerin incelenmesi, ilk dönemlerde sistem içindeki anomaliler olarak görülen
şikayetlerin yapısal özelliklerinin ortaya konmasına dayanıyordu. Bunun anlamı,
hareketleri doğuran yoksunlukların ve buna bağlı gerginliklerin incelenmesinin temel
alınmasıydı. 1950’lerle birlikte hareketlerin belli bağlamlar üzerinden sistemli
incelenmesine dayanan yaklaşımlar gelişmiştir. Hareketlerin rasyonel süreçlerin bir
sonucu olduğuna dair yorumların gelişmesi ile birlikte, 1960’ların hareketli günlerinin
ertesinde, özellikle ABD’de “kaynakların mobilizasyonu” yaklaşımını, onun
eleştirilerine bağlı olarak da “siyasi fırsat” ve “siyasi süreç yaklaşımları”nı
doğurmuştur. Bu yaklaşımlar, genellikle hareketin “nasıl” ortaya çıktığını, hangi
kurumsal ilişkiler ve sistem içi öğelerin çatışması ya da yakınlaşması ile kolektif
eylemin oluştuğunu sorgular. Kısaca değinmek gerekirse, kaynak mobilizasyonu,
zaman-para-insan gibi kaynakların hareketin ortaya çıkışındaki önemine ve bunları
yönetecek toplumsal hareket örgütünün ajitasyon gücüne odaklanır. Toplumsal
hareketlerin kökenlerini oluşturan öfkeli ve hayal kırıklığına uğramış kalabalıklar
imgesi, mobilizasyon geleneği tarafından amaçlı formel örgüt portresine dönüşmüştür
(Jasper, 2002:67). Dolayısıyla bu yaklaşım, yerleşik kurumları olan endüstriyel
toplumun içinde toplumsal hareketlerin, bir kurum olarak yerleştirilmesi ve sistemin
güçlendirilmesine katkı yapması amacını güder. Bu yaklaşımın eleştirilerinden doğan,
siyasi fırsat ve süreç yaklaşımları ise sistem içi siyasi aktörlerin pozisyonu, devletlerin
demokratiklik dereceleri, elitlerin uyumu veya çatışması ve bunların birbirleriyle
6

kurduğu ittifaklar gibi noktalara odaklanırlar ve hareketlerin kamusal politikalarda
yarattıkları değişim gücüne önem verirler. Diğer bir deyişle, “fırsatların ve kısıtların
değişmesi, hareketlerin ortaya çıkış sürecini de etkiler” düşüncesiyle hareketlerin dışsal
boyutunu incelemenin içine alır (Tarrow, 2006:24-25).
Avrupa kanadında ise toplumsal hareket analizleri “neden”ler üzerine odaklanır.
Kolektif eylem, çoğunlukla devrim olgusu ile birlikte alınır ve sınıfsal analizlerin farklı
boyutlarına dayanır. Marksizm’in farklı yorumları çerçevesinde gelişen toplumsal
hareketler literatürü, parti ve sendika gibi örgütlü yapıların çevresinde gelişse de
özellikle 1960’larla birlikte, Yeni Sol eğilimin güçlenmesine de paralel olarak, “yeni
toplumsal hareketler” başlığı (YTH) ile incelenir. YTH, çevre, kadın, barış, eşcinsel,
sivil haklar gibi belirli gündemlere dayalı parçalı bir yapı içinde seyreden mücadelelerin
genel adıdır. YTH, en genel haliyle, sıkı bir hiyerarşi ve örgüt işleyişi, değişmez öncül
ilkeler ve ideolojik göndermeler olmadan, üyelikten çok gönüllüğe, katılımcıların
aidiyetine dayanan, esnek yapılı ve sonuç odaklı, belirli gündemleri olan, herhangi bir
sınıfın ya da grubun öncülüğüne bağlı olmayan hareket biçimini ifade eder (Cohen,
1985; Olofsson, 1988; Buechler, 1995). Bu bağlamda YTH, post-yapısal özellikler
gösterir. Diğer bir deyişle, toplumsal hareketin doğuşunda -kurumların işleyişindeki
veya sistemin düzenindeki bozukluklardan önce- bireysel motivasyon, kimlik talepleri,
kültürel kodlamalar ve buna bağlı gelişen gündelik ilişkiler ve bunların yansımaları,
YTH bağlamındaki analizlerin temelini oluşturur. Bu bağlamda yapıdan önce eyleme,
aktöre ve bireysel özelliklere vurgu yapar. Bu bağlamda amaç, devleti ele geçirmek,
iktidarla siyasi kurumlar üzerinden bir çatışmaya girmek ya da sadece onu belli
konularda politika değişikliğine zorlamak değil, katılımcı bireylerin ve hareketin konu
ettiği meseleler üzerinden bir yaşam tarzı değişimini yaratabilmektir. Bu nedenle, YTH
analizlerinde, siyasal ve kültürel ya da ideolojik ve ideolojik olmayan hareket
ayrımlarına ya da süreklilik-kopuş karşıtlığına gidildiği görülmektedir (Scott, 1995:133-
134; Tormey, 2005:220-225; Savran, 1987). Esasen YTH’nin yarattığı değişimi, sınıftan
kaçış ya da sınıfın reddi olarak yorumlamak yerine, sınıfın yeniden ele alınması olarak
görmek daha doğrudur. Bu bağlamda YTH’nin en temel özelliğinin, siyasal olanı daha
geniş bir yaklaşımla ele alıp, tartışma alanlarını genişlettiği olduğu söylenebilir. YTH
yaklaşımı da, 2000’li yıllarla birlikte kültürel deneyimlerin baskın olduğu bir alandan
çıkıp, sınıf-kültür etkileşiminin daha belirgin olduğu bir eğilime yönelmektedir.
7

Hareket örgülerinin karar verme süreçlerinde etkisinin artması ve buların harekete
geçirdiği kitlelerin genişlemesi ile birlikte kurumsal ve yapısal analizlere, alan
araştırmalarına ve istatistiki verilere dayanan çalışmalarla, değerler, aidiyet, kültür ve
iletişim bağlamında sürdürülen tartışmaların birbirine yaklaştığı söylenebilir. Diğer bir
deyişle, ABD ve Avrupa ekolleri, hem kendi eksikliklerini gidermek hem de diğer
yaklaşımların bakış açılarından yararlanmak için, ortak çalışmalar içine girmektedirler
(Kriesi vd, 1995).
III. ÇEKİŞMECİ SİYASET VE TEKEL DİRENİŞİ
Yukarıda kısaca özetlenen toplumsal hareketleri analiz eden yaklaşımlarının yapısalcı
kanadında yer alan siyasi fırsat/süreç yaklaşımının yeni dönem kavramlarından olan
“çekişmeci siyaset” (contentious politics), hareketlerin uzun erimli niteliklerini önemser
ve toplumsal hareketi, süregiden çekişmelerin bir durumu olarak daraltır. Bu kavram,
pek çok farklı kitapta işlense de Tilly ve Tarrow’un (2007) aynı adlı kitaplarında detaylı
bir kavramsal çerçeve ile aktarılmıştır. Onlar için toplumsal hareket, en nihayetinde bir
“sav-geliştirme” (claim-making) içinde bulunan grupların kolektif eylemine dayanır.
Kitabın, bir sav-geliştirme eyleminin yarattığı çekişmeci durumun niteliklerinin ortaya
konması konusunda ortaya çıkardığı rehber, Tekel direnişinin kavramlarla
netleştirilmesi açısından oldukça yararlı olacaktır.
Tilly ve Tarrow, sav-geliştirmelerin tanımlayıcı (descriptive) ve açıklayıcı (explanatory)
kavramlar çerçevesinde ele alınabileceğini belirtir. Tanımlayıcı kavramlar, dikkate
değer durumun belirli özelliklerini ve çekişme sırasındaki dönüşümlerini ifade ederken,
açıklayıcı kavramlar, bu özellik ve dönüşümlerin sonuçlarını gösterir (2007: 10).
Tanımlayıcı kavramları kısaca özetlemek gerekirse; “çekişmeci siyaset”, başkalarının
çıkarlarıyla ilgisi olan savları sağlayan aktörlerin etkileşimidir. Bunlar, hedef olarak
hükümetleri, savların nesnesini ya da üçüncü kesimleri alan ve aktörleri (savları
geliştirenleri/claim-makers), paylaşılan çıkar ya da programlar adına koordineli çabalara
yönlendiren etkileşimlerdir. Çekişme, nesneyi, özneyi ve savları bir araya getirir.
“Çekişme performansları”, bir grup siyasi aktörün, bir diğerine karşı ürettiği savları
benzeştirmesi ve standartlaştırmasıdır. “Çekişme repartuarları”, siyasi aktörler arasında
bilinen ve uygulanan çekişme performanslarının bölümleridir. “Toplumsal hareket”,
sürekli sav-geliştirme kampanyalarıdır ki bunlar belirgin bir savı aktaran tekrarlanan
8

performanslar kullanır ve bu aktivitelerin sürdürüldüğü dayanışmalar, gelenekler, ağlar,
organizasyonlara dayanır. Bir toplumsal hareket, iki ana unsura sahiptir. Bunlardan ilki
olan “toplumsal hareket kampanyaları”, iktidar sahiplerine, bu iktidar sahiplerinin
kararları altında yaşayan nüfus adına, nüfusun değer, birlik, sayı ve bağlılık (DBSB)
gösterileri araçlarıyla sürekli karşı çıkışları ifade eder. Diğer unsur olan “toplumsal
hareket temeli”, kolektif eylemin ve çekişmenin toplumsal arkaplanı, örgütsel
kaynakları ve kültürel çerçevesidir (Tilly-Tarrow, 2007: 202).
Açıklayıcı kavramların başında; “çekişmenin yeri” gelir ki, bu tüm insan oluşumları
olabilir. “Durumlar”, çekişmeyi şekillendiren koşullar arası ilişkiler ve koşulların
niteliğidir. “Çekişmenin dalgaları”, kolektif sav-geliştirme eylemlerinin birbiriyle
bağlantılı anlarıdır. “İlk/öncül (initial) durum”, mekanizmaların karşılıklı eylemlerini
nasıl etkilediği, sürecin nasıl geliştiği ve bu süreçten ne sonuçların alındığı belirler.
Çekişmenin aslında nasıl ortaya çıktığını ifade eder. “Mekanizma”, geniş çaplı
sonuçların üzerinde aynı direkt etkileri üreten olaylardır. “Süreç”, bazı belirgin sonuçlar
üreten mekanizmaların sıralı düzeni ve kombinasyonudur. Süreçler, herhangi bir
belirgin mekanizmanın kendi kendine ürettiği etkilerden daha geniş çaplı etkiler üreten
sekansları ve kombinasyonları mekanizmalarla birleştirir. “Bölümler”, devam eden
etkileşimin, sınırlı sekanslarıdır (Tilly-Tarrow, 2007: 203).
Esasen, çekişme kavramı, “eski bir yapısalcı”dan “ilişkisel gerçekçi”ye (relational
realist) dönüşen (Tarrow, 2008: 226) Tilly’nin analiz nesnesi olarak, yapılar yerine
bireylerin etkileşimini ön plana çıkarması ile gelişmiştir. Diğer bir deyişle, Tilly ve
tilmizleri, hareketin gelişiminde aktörün rolüne daha çok önem vermeye başlamışlardır.
Bu durum, yukarıda bahsedilen, yapısal ve kültürel analizlerin birbirine yakınlaşması
meselesi ile ilgilidir. Buna göre “çekişme, kolektif eylem ve siyasetin kesişim kümesi”
olan çekişmeci siyaset alanında “aktör kimlikleri adına hareket eder. Kimlikler, belirgin
ötekilerle ilişkilerini tanımlar ve hükümetle ilişkiye girdikleri ölçüde siyasaldırlar” (Mc
Adam vd., 2001: 134-136).
Tilly’e göre toplumsal hareket kavramını geniş bir biçimde kullanmamak gerekir.
Kavramın, her türlü hareketi kapsayacak şekilde kullanımı, somut durumların analiz
edilmesini güçleştirir ve kavramı evrensel bir hale sokar. Ancak ona göre, toplumsal
hareketler, tarihsel bir kavramdır; bu bağlamda belli bir sürekliliği ve kültürel bağlamı
9

içerir. “Toplumsal hareketler daha önce varolan aidiyetleri hayata geçirirler”
(Tilly,1999:263). Bu bağlamda hareket, ancak çekişmenin yarattığı somut bir durum ve
siyasi bir düzen içerisinde anlam kazanır.
Tekel olayını bu kavramlar bağlamında ele aldığımızda şu şekilde bir resim ortaya
çıkar: Çekişmeci siyasetin siyasal aktörleri, Tekel işçileri, onların destekçileri olan
siyasi partiler, inisiyatifler ve sendikalar, sivil toplum örgütleri ile bunların karşısında
hükümetti. Çekişmenin yeri olarak, Türkiye’deki özelleştirme karşıtı mücadele
işaretlenebilir. Her ne kadar direniş öncesinde organize bir mücadeleden bahsedilemese
de Tekel sorununun kaynağı bu alandır . Tekel özelleştirmesi, bir örnek olay olarak
çekişmenin ilk/öncül durumunu oluşturmaktaydı. Tekel işçilerinin özlük haklarının
daraltılması ve dolayısıyla yaşam standartlarında yaşanacak değişim ve yoksullaşmaya
karşı hükümete geri adım attırmak için giriştiği yerel düzeydeki sav-geliştirme
eylemleri, bu çekişmeci durumun dalgaları olarak belirmişti. Çekişmenin dalgalarında
dikkate değer bölüm, işçilerin Ankara’daki toplu eylemlerine başlamalarıydı. Böylece
çekişmeci siyaset, somut olarak Tekel işçilerinin Ankara’daki direnişi, onlara destek
veren diğer siyasi aktörler ile hükümet arasında belirdi. Kurulan “çadırkent”, “çekişme
performansı”na; eylem sırasında sürdürülen açlık grevleri, basın açıklamaları, mitingler
ise “çekişme repertuarı”na karşılık gelmektedir.
Söz konusu çekişme, hükümetin adalet ve kalkınma perspektifini, özelleştirme
politikalarını, uluslararası güçlerin karşısındaki durumunu da içermesiyle, diğer bir
deyişle hükümetin meşruluğunu sorgulayan bir çerçeveye oturmasıyla farklı grupların
ve mücadelelerin de gündemine oturdu. Bu bağlamda, Tekel özelleştirmesi ve işçilerin
buna karşı direnişi üzerinden, Türkiye tarihinin yaklaşık 30 yıllık süreçte içinde
bulunduğu sosyo-ekonomik ve politik durumu muhasebesini yapmak mümkündü.
Çünkü yaşanan durum, bu sürecin yarattığı birçok aktörü karşı karşıya getirdi.
Dolayısıyla, özelleştirme mücadelesinden doğan çekişme, yarattığı dalgalar içinde Tekel
bölümü ile birlikte, sol muhalefetin bir araya geldiği önemli bir “mekanizma” yarattı.
Bu mekanizmanın bir araya getirdiği aktörler, Tekel direnişinin “toplumsal hareket
temeli”ni oluşturdu. Kurulan bu hareket, direnişin yaşadığı çeşitli sorunlar nedeniyle –ki
daha sonra değinileceği gibi bunların çoğu sendikal yapıdan kaynaklandı- bir
“toplumsal hareket kampanyası”na dönüşemedi. Dolayısıyla sürekli tekrarlanan ve
değer-birlik-sayı-bağlılık (DBSB) görünümlerini sağlamlaştıramadığı için, bir “süreç”
10

halini almadı ve daha büyük bir etki yapma gücünü yitirdi. Tekel direnişinin, bir
toplumsal hareket temeli yaratması ama toplumsal hareket kampanyasına
dönüşememesi, kurulan mekanizmanın (sol muhalefetin ve özelleştirme karşıtı
mücadelede işbirliği) uzun soluklu olamamasına neden oldu. Çadırların sökülmesinden
sonra, planlanan diğer eylemlerin gerçekleştirilememesi bunun temel bir göstergesiydi.
Tekel direnişinin yarattığı mekanizma, çekişmeci siyasetin mekanizmaları tanımlayan
farklı kavramlarıyla derinleştirilebilir. Öncelikle bu mekanizma, aktörlerin işçi ve
emekçi nitelikleri nedeniyle yaşadıkları soruların yeniden gündeme gelmesi ve biz-onlar
ayrımını netleştirmesi ile “sınır aktivasyonu” yaratmıştır. “Biz, Tekel işçileri”, diğer
“özelleştirme mağdurları” ya da “güvencesiz çalıştırılanlar” ile birlikte kendi sınırlarını
daha belirgin hale getirmiştir. Diğer bir deyişle sınıfsal pozisyonlarını sorgular hale
gelmiştir. Bununla birlikte, özellikle eylemci işçilerin aileleriyle birlikte toplumsal ve
siyasal talepler içeren uzun soluklu bir eyleme girişmesiyle, “sınır değişimi” yaratmıştır.
Bu değişim, eylemci aktörlerin daha önce hayatlarında ortaya koymadığı bir deneyimi
simgeler ve kişisel deneyimlerinin sınırlarını zorlamalarını ifade eder. Ayrıca daha önce
iletişime geçmediği ya da zayıf bir iletişim içinde olduğu siyasi aktörlerle ve diğer
fabrikaların işçileriyle etkileşime geçtiği için, söz konusu mekanizma bir “aracılık”
(brokerage) görevi görmüştür. Bu aracılık hizmetinin, direnişin en önemli kazanımı
olduğu söylenebilir. Çünkü, çekişmeci siyasetin, diğer özelleştirme mağdurları ile
eklemlenerek, çekişmeci siyasetin “yayılması” (diffusion) konusunda katkıları olmuştur.
Ayrıca, hükümetin direniş karşısında çeşitli baskı mekanizmalarını devreye sokması,
var olan politikaların yarattığı adaletsizliklerin tartışılması ve bunlara karşı bir kamuoyu
oluşturulmasının da önünü açmıştır.
Mekanizmanın bir sürece dönüşememesi, çeşitli göstergeleri yerine getirememesi ile
ölçülebilir. Buna göre, yeni ve dönüşmüş bir siyasi aktör ortaya çıkmadı; “aktör
kurulumu” gerçekleşmedi. Farklı eylemlerde bir araya gelebilecek “yeni koalisyonlar”
oluşmadı ve bu bağlamda “kolektif eylemler” ve “yeni koordinasyonlar”
gerçekleştirilmedi. Her ne kadar 1 Mayıs 2010’daki İşçi Bayramı yürüyüşünde Tekel
direnişinin yarattığı mekanizmanın bir etkisi olsa da, direnişin sona erdirilmesi sırasında
ortaya çıkan uyuşmazlıkların bu eylemde de sürdüğü görüldü. Bununla birlikte direniş
sınır aktivasyonu ve değişimi sağlamış olsa da belirgin bir “kimlik dönüşümü”
sağlamadı; “biz kimiz sorusuna?” ortak bir cevap üretilemedi. Hak mücadelesi, bu
11

kimlik için bir “çerçeve” oluşturdu ama daha sonraki mücadeleleri içine alacak bir
“büyük çerçeve” kuramadı. Bununla bağlantılı olarak, direnişin diğer işçi
sendikalarından, örneğin aynı süreci yaşayan ve yaşayacak olan şeker işçilerinden
destek görmemesi, keza Tekel sürecinin doğrudan muhatabı olan tütün çiftçisinin
direnişte aktif rol almaması da söz konusu değişimi etkiledi. Tabii ki bu durumda,
çekişmeci siyasetin yeri olarak işaretlenen özelleştirme sürecinin önceki aşamalarında,
gerekli işbirliğinin oluşmaması etkili oldu. Tütün Yasası çıkarken, ya da Tekel
fabrikaları veya Şeker fabrikaları teker teker özelleştirilirken söz konusu
mekanizmaların yaratılamamış olması, bir toplumsal hareketin tüm boyutlarıyla ortaya
çıkmasını engelledi.
Direniş sırasında DBSB gösterilerinin yetersiz kalması da bu mekanizmadan sürece
doğru değişimin olmasında önemli bir faktördü. Direnişin, değer, birlik, sayı, bağlılık
göstergeleri belli bir sisteme oturmadı ve 78 gün içerisinde çeşitli dalgalanmalara
uğradı. 15Aralık’taki olaylar sonrası gösterilen azim, çadırların kurulması ile zirveye
çıksa da ilerleyen zamanda çadırda kalan işçi sayısının gün geçtikçe azalması ve
direnişin diğer aktörler tarafından canlı tutulmaya çalışılması; özellikle 17 Ocak’tan
sonra sendikanın direnişteki rolü üzerine uyuşmazlık; 4 Şubat’taki direnişe destek için
hayata geçirilen iş bırakma eyleminin ya da grevin beklenen etkiyi yaratmaması;
direnişin Mart başındaki mahkeme kararının ardından hızlı bir şekilde sonlandırılması
ve ardından planlanan diğer eylemlerin gerçekleşmemesi bu göstergeleri olarak
sıralanabilir.
Çekişmeci siyaset yaklaşımı açısından Tekel direnişinin en büyük kazanımının, yeni bir
eylem repertuarı geliştirmesi olmasıdır. Daha önce kullanılan, basın açıklamaları,
mitingler ve açlık grevlerinin ötesinde, çadır kurma ve burayı bir eylem alanı olarak
tutma, Türkiye toplumsal mücadelelerinde rastlanamayan bir durumdu. “Çadırkent” ya
da “direniş sokağı”, bundan sonraki eylemlere ilham vermesi açısından önemli bir fark
yarattı. Ayrıca bu eylem tarzının, diğerlerinden farklı olarak, faklı siyasi aktörlerin bu
eylemin içerisinde aktif olarak yer almasını ve eylemcilerle destekçileri arasında yoğun
bir etkileşim kurulmasını da kolaylaştırdığı görüldü.
Tilly açısından, bir toplumsal hareketin doğrudan muhatabı olan kamu politikaları
açısından da sınırlı bir değişim yaratıldı ve eylemin hükümet nezdinde etkisi sınırlı
12

oldu. Gündemin hızlı ve sürekli değişimi, Tekel direnişi ve özelleştirme karşıtı
mücadelenin gündemden düşmesine neden oldu. Asıl etki, 2011 yılındaki seçim süreci
ve sonuçlarında olacak gibi görünse de direnişin yarattığı etkinin yeniden
canlandırılması için yeni eylemlerin olması gerektiği açık bir ihtiyaç olarak görülüyor.
Tekel direnişini, hareketlerin eski (yapısal) özelliklerinden yeniye doğru bir geçişin
temel izleği olarak okumak, bundan sonra üretilecek mekanizmaların etkili süreçlere
dönüşümü açısından verimli olacaktır. Bir taban hareketinin, kurumsal bir hiyerarşi
içinde yavaşlatılarak sonlandırılması, direnişin yeni ile eski arasındaki salınımının bir
özeti gibidir. Esasen, Tekel direnişinin istenen sonuçları doğuramaması onun,
direnişteki aktörlerin yeni toplumsal hareketlere dair etkileşiminin yetersizliğinden
kaynaklandığı savunulabilir. Aşağıda bu yetersizliğin, YTH açısından analizine
çalışılacaktır.
IV: YTH AÇISINDAN TEKEL DİRENİŞİ
Yukarıda kısaca değinildiği gibi, YTH yaklaşımı, toplumsal hareketlerin parçalı bir
seyir izlediği 1968 sonrası dönemin ürünüdür ve özellikle reel sosyalizmin sona
ermesiyle gelişen Marksizm içi tartışmaların ışığında gelişmiştir. Hareketin analizi,
öncü parti, bilinçli işçi, toptan bir dönüşüme neden olacak devrim gibi anahtar
kelimelerinin yerine kültür, kimlik-aidiyet, gündelik hayat, bireysel deneyimler gibi
değerlerin tartışılması üzerine kurulur. YTH’nin en temel özelliği siyasetin konusu olan
meseleleri genişletmesidir. Bu yaklaşım da yaklaşık 40 yıllık süreçte belirgin
dönüşümler yaşamış ve başlangıçtaki kültür-siyaset, süreklilik-kopuş gibi ikilemlerin
birbirine yaklaştığı bir çizgiye gelmiştir. Özellikle küreselleşme olgusu, hareketlerin
birbiriyle bağlantısı, bilgi ve iletişimin dönüştürücü gücü konularında etkili olmuş ve
farklı grupların belirli meselelerde ortak eylem geliştirmesinin önünü açmıştır. Böylece
eski ile yeninin bağının kurulmasında hızlı bilgi akışının olumlu bir etkisi olmuştur.
Dolayısıyla, YTH bağlamında incelenen hareketler, 1980’li yıllardaki parçalı yapısına
yapılan övgü ve vurgudan uzaklaşarak, işbirliği ve koordinasyon içinde nelerin
yapılabileceğine odaklanmaya başlamıştır. 2000’li yılların başında gelişen Sosyal
Forum mantığı, YTH’lerin yeni nesil eylem biçimi ve ağ oluşturma çabalarının tipik bir
göstergesidir.
13

YTH bağlamında incelenen hareketler; yüksek bir otonomi içinde antihiyerarşik
özellikler gösteren, kendi bağlamını geliştiren, kurumsal değil kendiliğinden eyleme
odaklanan, tek belirleyicinin olmadığı, tabana yayılmış bir demokrasi vurgusunun ve
katılımın desteklendiği hareketlerdir. Bu hareketlerin sosyolojik altyapısı, “yeni orta
sınıf” olarak ifade edilen, eğitimli, aktif, diğerlerinin sorunlarıyla da ilgilenen,
farklılıklarını gözardı etmeden birbiriyle eklemlenebilen bireyler olarak analiz
edilmektedir (Offe,1985).
Tekel direnişini, YTH perspektifinden değerlendirmek, önceki analiz kadar kolay
olmayacaktır; çünkü bu yaklaşımın üzerinde uzlaşılmış kavramları, analiz setleri ve
güçlü bağlantıları yoktur. Esasen, yeni nesil hareketin “yeni” olan boyutu, tam da bu
temel dayanak noktalarından olan bağımsızlığıdır. Bu bağlamda, Avrupa başta olmak
üzere tüm dünyada yaklaşık 40 yıldır yapılan YTH analizleri, Türkiye sınırlarında
oldukça yenidir.
Tekel direnişinin, YTH açısından en önemli özelliği, hareketin işçilerin kendi
azimlerine, bireysel çabalarına dayanarak ilerlemesi ve kurumsal sınırları zorlayan bir
çizgiye evrilmesi olarak gösterilebilir. Özellikle direnişin başlangıcındaki polis
müdahalesi sonrası dağılmayan kitlenin mücadele azmi ve Türk-İş önündeki
bekleyişleri konfederasyonlara “sürekli eylem” çağrısı yapmaya zorlayarak, tabandan
gelen gücün etkisini ortaya çıkardı. Benzer şekilde de 17 Ocak eylem sonrası, kürsünün
işgal edilmesi ve sendikayı grev kararı almaya zorlamaları, yeni nesil bir hareketin eski
kurumsal çerçeve içinde yönetilemeyeceğinin bir göstergesi oldu.
YTH’lerin en önemli özelliği, bir “akış” içinde gelişmeleri ve bilginin hızlı yayılımı
esasıyla yeni bağlar oluşturma gücüne sahip olmalarıdır. Diğer bir deyişle etkileşim ve
deneyim paylaşımı, öğrenerek gelişimin ve direncin yükseltilmesinin önünü açmaktadır.
Tekel direnişi bu bağlamda, özellikle “çadırkent” aracılığı ile, daha önce bir araya
gelmeyen kesimlerin konuşması, etkileşime girmeleri, konuşmaları, birlikte zaman
geçirmeleri, dolayısıyla bir diyalog içine girmeleri, yeni stratejiler üzerine düşünmeleri
ile tam bir iletişim odağı haline gelmiştir. Bu şekilde, direniş, belirli bir veri setini
öğretmenin değil, karşılıklı öğrenmenin zeminini yaratmıştır. Kararların bu şekilde
tartışılarak alınması, katılımın en tabana kadar yayılması ile, demokrasinin bir kurumlar
14

ve tercihler silsilesi değil, farklılıkların eklemlenme alanı olarak ilerleyebileceğinin
işaretlerini göstermiştir.
Öte yandan, bu otonom güç, çekişmeci siyasetin sınır değişimi olarak andığı soruna
takılı kalarak, sendikal sınırların dışına taşamamıştır. Tek Gıda İş Başkanı Mustafa
Türkel, direniş sırasındaki tartışmaların ve işçilerinin taleplerinin, her zaman kendi
kontrolleri altında olduğunu ima etmiştir. Türkel’e göre, sendika olamadan “Tekel işçisi
iki tabureyi bir yere getirip eylem yapamazdı, yapmaz da” (2010: 232). Türkel, açlık
grevi ya da Meclis’e yürüyüş gibi taleplerin kendisi tarafından reddedildiğini, çünkü bu
taleplerin samimi olmadığını belirtmiştir: “Bir hamle yapmaya çalışıyorlar, sonra
vazgeçiyorlar. Toplum psikolojisi çok farklı, hele işçinin psikolojisini iyi anlamak
lazım. O sürecin tamamlanamayacağından korktum ben” (Türkel, 2010: 242). Türkel,
mücadelenin bir önderi olduğunu, sendikal önderliğe karşı güven bunalımının aşılması
gerektiğini de söylemiştir.
Bu bağlamda Tekel direnişinin kurumsallığın dışına çıkma konusunda güçlü bir istek
geliştirse de, Türkel’in açıklamalarında görülen “öndersiz” hareketin başarısız olacağı
konusundaki “eski” inanca yenik düştüğünü ve bu nedenle yarı kurumsal ve yarı
otonom kaldığını söyleyebiliriz. Yeni nesil hareketlerdeki, “tek belirleyici olmaması
yönündeki eğilim”, sendikanın engeline takılmıştır; son kertede dikey hiyerarşi
belirleyici olmuştur. Böylece, YTH analizi açısından Tekel direnişinin bir kopuş değil,
süreklilik taşıdığının altını çizmek yerinde olacaktır.
Sendikanın önderlik vasfını bırakmak istememesi, direnişin farklı gruplarla
eklemlenmelerde yetersiz kalmasına neden oldu. YTH açısından çok önemli olan bir
“direniş ağı” oluşturulamadı. Söz konusu ağ, konfederasyonların kurumsal işbirliği
dışında bazı siyasi partilerin kimi eylemlerde ortaya koydukları koordineli çabaların
dışına çıkamadı. Diğer bir deyişle, YTH’ler için önemli olan aktörlerin aktivizmi,
kurumsallar engellere takıldı. AKP binasını işgal gibi gibi aktivizm girişimleri,
koordineli değil, birbirinden habersiz olarak yürüdü. Çoğu zaman, “önder” sendikanın
onayını da almadı.
YTH açısından önemli bir tartışma, hareketin konusu olan meselelerin, aktörlerin
gündelik hayatlarına sirayet etmesi ve yaşam tarzlarında bir değişiklik yaratabilmesidir.
15

Bu bağlamda, Tekel direnişi, “çadırkent” aracılığı ile direnişi ve öne sürdüğü talepleri,
günlük hayatın içine soktu ancak bu taleplerin genelleşmesini sağlayamadı. Direnişin,
YTH açısından kritik bir eşiğe yükselmesi için, bireysel ilişkiler ve sorunlar temelinde
yeni sorunları tartışmaya açma yolu daha çok irdelenmeliydi. Direnişin ve geliştirilen
yeni eylem tarzının, bir hayat tarzı değişimi olduğu ve dolaylı sonuçlar doğuracağı tezi
yeteri kadar işlenemedi. Bunun en önemli nedeni, bu alanda buluşan işçilerin öncesinde
yeteri kadar işbirliği yapmamış olmaları; özelleştirme karşıtı mücadeleye yeteri kadar
katılmamış olmaları idi. Öte yandan, kurumsal bir bağ dışında bağlantısı olamayan
farklı şehirlerdeki eylemciler arasında, özellikle direnişin ilk günlerinde bağlantı tam
olarak kurulamadığı, -sınıfın kültürel ilişkiler içerisinde geliştiği tezinden hareketlefarklı
kültürel kalıplar arasında yeterli ortaklaşmanın sağlanamadığı söylenebilir.
Bununla birlikte, daha önceki süreçlerde hareketsiz kalan bir kitlenin, geç de olsa
harekete geçmesi ve yeni sınırlar üretmesi, Bayat’ın deyişiyle, “pasif ağ’dan aktif ağ’a
doğru” bir adım geliştirmiştir. Söz konusu adımın atılmasındaki en büyük güdüleyici de
“ortak tehdit”tir. “Atomize bireyler kazanımlarına yönelik bir tehditle karşılaştıklarında,
pasif ağları kendiliğinden aktif ağlara ve kolektif eyleme dönüşür” (Bayat, 2008: 46-
47). Bayat’ın incelediği dönüşüm, daha çok örgütsüz kesimler için vurgulanmış olsa da,
üyelik dışında kurumla bağları güçlü olmayan işçilerin, sendikadan bağımsız bir aktöre
dönüştüğünü ancak daha sonra kurumsal sınıra takıldığının altını çizmek gerekir.
“Çadırkent”, süreksiz de olsa bir aktif ağın oluşumunun temellerini atmıştır. Öte yandan
bir “süreksiz müdahale” şansının devam ettiği söylenebilir. Bu müdahaleler, Arditi’nin
tespitiyle, siyasal olanın sınırlarını polemikleştirerek, verili olanı kesintiye uğratan ve
mevcut mutabakatı sorgulayan ihlallerdir (2010:151). Söz konusu ihlaller, henüz “biz”
olamayan ama “birlikte-olma”nın olanaklarını taşıyan bir eklemlenmenin gerçekleştiği
alanlar olarak var olan sistemin kurum ve aktörlerinin karşısında çok-merkezli bir
mücadele gücü geliştirme potansiyeli taşır. Her halükarda, hareket, yaptıkları kadar
yapabilecekleri ve potansiyeli ile birlikte değerlendirilmelidir.
Bu bağlamda, Tekel direnişi bir YTH niteliği göstermese de kurduğu bağlantılar ve
zorladığı sınırlarla, dikey hiyerarşinin sınırlılıklarını göstermesiyle, yeni bir hareket
güzergahının potansiyellerini göstermiştir. Sokağın bir eylem yeri olarak yeniden
hatırlatılması ve “sokakları geri kazanalım” çağrısına benzer bir inat göstermesi, bu
potansiyelin ipuçlarını taşır.
16

V. SONUÇ
Son söz olarak, Tekel direnişinin, yapısalcı ve post-yapısalcı açılardan, tam bir
toplumsal hareket özelliği göstermediğini söyleyebiliriz. Çekişmeci siyaset açısından,
direniş bir toplumsal hareket temeli oluşturmuş ve bir mekanizma yaratmıştır ancak
DSBS göstergelerini sürekli ve düzenli olarak sağlayamadığı için bir toplumsal hareket
kampanyasına dönüşmemiş ve dolayısıyla bir süreç geliştirememiştir. YTH açısından
ise, direniş kurumsal sınırları zorlasa da başlangıçtaki otonomisini sürekli kılamamış ve
sendikal bağların ötesine geçememiştir. Direnişteki aktörlerin deneyimleri ve etkileşimi
yeni bir ağın oluşumu için temelleri atsa da bunun bir yaşam tarzı oluşturacak kültüre
evrilemediğini söylemek gerekir.
Tilly açısından, yeni eylem repertualarının gelişmesi, hareketlerin yeni olduğu anlamına
gelmese de YTH perspektifinde aktörlerin eylemlilik düzeylerinin gelişmesi, ileri bir
adım olarak görülebilir. Bu bağlamda, Tekel direnişi, geçmiş hareketlerle bir süreklilik
içinde olsa da geliştirdiği kültürel zemin ile yeni hareketler için bir potansiyel özelliği
olacaktır.
Sınıf bilincinin bu kültürel zemin içinde gelişeceğini ve bunun ilişkisel bir süreç
olduğunu (Özuğurlu, 2010:56) kabul edecek olursak, direnişe çerçevesini veren hak
mücadelesinin, toplumsal hareket bütünlüğünde bir büyük çerçeveye erişemediğini
savunabiliriz. Ancak “çadırkent”in deneyimlerinde oluşan habitus’un, bir altkültür
yaratmasa da karşıkültür oluşturmada etkisi olduğu söylenebilir. Her halükarda yeni
nesil hareketlerin birincil amacı siyasal düzlemde ya da kurumsal siyasette bir
değişiklikten çok yaşam standartlarına ilişkindir. Dolayısıyla yeni orta sınıfın
sürüklediği yeni toplumsal hareketler, taleplerini örgütlü oldukları kurumlar ya da
destekledikleri temsilciler aracılığı ile değil, değerleri ve inançları doğrultusunda
doğrudan iletme eğilimindedir. Hareketlerin bu doğrudanlık boyutu, kendi hayatına dair
söz ve eylem içinde bulunan yeni öznenin gelişimiyle yakından bağlantılıdır.
Bu çalışmada, direnişin sosyolojik tahlilleri ve sınıfsal analizi yapılmasa da sonuç
olarak, katılan aktörlerin kendilerini bilgisi ya da işi aracılığı ile tanımlaması ile tekel
direnişini orta-sınıf mücadelesi haline getirdiği söylenebilir. “Orta-sınıf çıkarları, kişinin
17

işi, mesleki başarısı, arkadaşları ve statüsünü belirleyen kişisel kimlik arayışı ile
doğrudan ilgilidir” (Rose, 1997:483). Bu bağlamda sınıf, tarihsel olarak belirli yaşambiçimlerinden
doğan kültürel yapılanmalar aracılığı ile kolektif eyleme etki eder (Eder,
1993:10). Nitekim Tekel direnişinde de bu durum yaşanmıştır. Dolayısıyla, sınıf ile
kültür analizlerinin birbirine yaklaşması ve hiyerarşik bir sınıf algısından ilişkisel sınıf
anlayışına geçiş söz konusu olduğu görüşünden yola çıkarak, Tekel direnişinin bir
toplumsal hareket yaratamasa da, Türkiye’de yeni bir sınıf anlayışının ilk örneklerini
gösterdiğini söylemek mümkündür.
KAYNAKÇA:
ARDITI, Benjamin (2010) Liberalizmin Kıyılarında Siyaset-Farklılık, Popülizm,
Devrim, Ajitasyon, çev. Emine Ayhan, Metis Yayınları.
AYSU, Abdullah (2010) “Tekel ve Tütünün Öyküsü”, Tekel Direnişinin Işığında
Gelenekselden Yeniye İşçi Sınıfı Hareketi, Gökhan Bulut (ed.),Nota Bene Yayınları.
BAYAT, Asef (2008) Sokak Siyaseti-İran’da Yoksul Halk Hareketleri, çev. Soner
Torlak, Phoneix Yayınları.
BUECHLER, Steven M. (1995) “New Social Movement Theories”, The Sociological
Quarterly, 36:3.
EDER, Klaus (1993) The New Politics Of Class-Social Movements and Cultural
Dynamics in Advanced Societies, Sage Pub.,
FOSS, Daniel A.- Ralph Larkin (1986) Beyond Revolution, A New Theory of Social
Movements, Bergin&Garvey Publishers.
JASPER, James M. (2002) Ahlaki Protesto Sanatı-Toplumsal Hareketlerde Kültür,
Biyografi ve Yaratıcılık, Çev.: Senem Öner, Ayrıntı Yayınları.
KADEROĞLU BULUT, Çağrı (haz.) (2010) “Ülke-Gündem-Direniş”, Tekel
Direnişinin Işığında Gelenekselden Yeniye İşçi Sınıfı Hareketi, Gökhan Bulut (ed.),
Nota Bene Yayınları.
KALDIRAÇ Yayınevi (yay. haz.) (2010) “Tekel Direnişi Güncesi”, Tekel Direnişi
Dersleri 2010-Sendikalarımızı Geri Alacağız.
KRIESI, Hanspeter, J. W. Duyvendak, M. G. Giugni (1995) New Social Movements in
Western Europe: A Comparative Analysis, University of Minnesota Press.
18

McADAM, Doug, Sidney Tarrow, Charles Tilly (2001) Dynamics of Contention,
Cambridge Uni. Press.
OFFE, Claus (1985) “New Social Movements: Challenging the Boundaries of
Institutional Politics”, Social Research, 52:4
OLOFSSON, Gunnar (1988) “After the Working-Class Movements? An Essay on
What’s ‘New’ and What’s ‘Social’ in the New Social Movements”, Acta Sociologica,
31:1.
ROSE, Fred (1997) “Toward a Class-Cultural Theory of Social Movements:
Reinterpreting New Social Movements Source”, Sociological Forum, 12:3.
RUCHT, Dieter; Friedhelm NEIDHART (2002) “Towards a ‘Movement Society’? On
The Possibilities of Institutionalizing Social Movements”, Social Movements Studies,
1:1.
SAVRAN, Gülnur (1987) “Marksizm ve ‘Yeni Toplumsal Hareketler’ Tartışması”, Sınıf
Bilinci, Sayı 11.
SCOTT, Alan (1990) Ideology and the New Social Movements, Routledge
SNOW, David; Robert BENFORD (1988) “Ideology, Frame Resonance and Participant
Mobilization”,Bert Klandermans, Hanspeter Kriesi and Sidney Tarrow (ed.), From
Structure to Action: Comparing Social Movement Research Across Cultures,
Greenwich, JAI Press.
ÖZUĞURLU, Metin (2010) “TEKEL Direnişi: Sınıflar Mücadelesi Üzerine
Anımsamalar”, Tekel Direnişinin Işığında Gelenekselden Yeniye İşçi Sınıfı Hareketi,
Gökhan Bulut (ed.), Nota Bene Yayınları.
TARROW, Sidney (2006) Power in Movement-Social Movements and Contentious
Politics, Cambridge University Press.
TARROW, Sidney (2008) “Charles Tilly and the Practice of Contentious Politics”,
Social Movement Studies, 7:3.
TILLY, Charles (1999) “From Interactions to Outcomes in Social Movements”, How
Social Movements Matter, M. Giugni, D. McAdam, C.Tilly (ed.), University of
Minnesota Press.
TILLY, Charles; Sidney Tarrow (2007) Contentious Politics, Paradigm Publishers.
TILLY, Charles (2009) Kolektif Şiddet Siyaseti, çev. Seda Özel, Phoneix Yayınları.
TÜRKEL, Metin (2010) “Sendika Başkanı Olduğun Zaman Toplumdan Kopuş
Başlıyor”, Tekel Direnişinin Işığında Gelenekselden Yeniye İşçi Sınıfı Hareketi
içerisinde söyleşi, Gökhan Bulut (ed.), Nota Bene Yayınları.
19