Gürol Irzık - Mithat Alam Film Merkezi - Boğaziçi Üniversitesi

Paralel Dünyalar ve felsefenin
bazı temel meseleleri
Gürol Irzık
‘İllüzyon, Gerçeklik ve Sinema’ temalı film gösterimleri çerçevesinde
Kanadalı yönetmen Robert Lepage’in Paralel
Dünyalar filminin 17 Aralık 2003’teki gösteriminin ardından
Boğaziçi Üniversitesi Felsefe Bölümü Başkanı Prof. Dr. Gürol
Irzık, filmin felsefi açılımları üzerine görüşlerini seyircilerle
paylaştı.
G
ürol Irzık: Paralel Dünyalar (Possible Worlds, 2000)
benim gördüğüm en felsefi, en metafizik film diyebilirim.
Böyle dememin birkaç nedeni var. Bir kere film doğrudan
felsefecilerin kullandığı bir kavramdan ilham alıyor:
‘mümkün dünyalar’ kavramı. Hem metafizik hem de
bilgibilimsel birtakım sorular soruyor. Bunlardan belki de
en önemlisi mümkün dünyaların varlıksal statüsü. Yani
mümkün dünyalar gerçekte var mıdır, yok mudur Nasıl
bir ontolojik niteliğe sahiptirler Konuşmamda, bununla
birlikte bir dizi başka sorudan da söz edeceğim. Bu sorulara
geçmeden önce dikkatinizi filmin atmosferine çekmek
istiyorum. Kullanılan renklerin oldukça soğuk olan gri ve
grimsi mavi olduğunu görüyoruz. Gri ve soluk görüntülerin
içinde, seyircinin özdeşleşmediği karakterlerle, mesafeli
ve hatta belki de tutkusuz diyebileceğim bir atmosfer de
var. Öte yandan film, bir aşk/sevgi filmi olarak da ele alınabilir
ve dolayısıyla bahsettiğim tutkusuzluk, filmin sevgisiz
bir film olduğu anlamına gelmiyor. Filmin yarattığı bu
atmosfer ile adeta analitik bir felsefeci tavrı sergilediğini

266
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
söyleyebiliriz. Eğer bir Hollywood yapımı olan Rastlantının
Böylesi (Sliding Doors, 1998) filmini izlediyseniz, aynı
mümkün dünyalar temasını kullanan filmin bu temayı alıp
bambaşka yerlere götürmüş olduğunu görürsünüz. Rastlantının
Böylesi, cilalı bir Hollywood filmi; onunla karşılaştırıldığında
Paralel Dünyalar’da çok farklı bir yaklaşım var.
Mümkün Dünyalar Üzerine Sorular...
Bu film bir dizi soru soruyor. Bunların birinden söz ettim:
Mümkün dünyaların ontolojik statüsü nedir Gerçekten
var mıdırlar; yoksa hayalgücümüzün, imgelemimizin ürünü
müdürler İçinde yaşadığımız dünya olması gereken
dünya mıdır Yoksa başka türlü olabilir miydi Bunların
yanı sıra, filmin izleyenlere sordurduğu bir başka önemli
soru da şu: Mümkün dünyalarda gezinen, farklı mümkün
dünyalarda var olan birinin aynı kişi olması ne demektir
Bu kişinin benliği, kimliği nedir Yani, “eğer farklı dünyalar
varsa, bir insan aynı anda birden fazla farklı dünyada
varolabiliyorsa o zaman o kişiyi, o kişi yapan şey nedir”
sorusunu soruyor film. Yine filmin sorduğu bir başka soru,
Descartes’ın rüya argümanından tanıdığımız bir soru:
“Eğer ben kavanozda bir beyin olsaydım, kavanozda bir
beyin olduğumu bilebilir miydim”
Filmde paralel iki tane kurgu var: Filmin kurgusal
gerçekliği içinde yaratılan ‘gerçek dünyada’ geçen bir polisiye
soruşturma hikâyesi; bir de George’un ‘başından’ geçenler.
Dikkat ederseniz sözünü ettiğim iki tip soru, yani
mümkün dünyaların statüsüne ilişkin sorular ile mümkün
dünyalarda varolmanın kimlikle ilişkisi üzerine sorular,
filmin başkarakteri George’un olduğu sahnelerde sorulan
sorular. Polisiye soruşturmanın konusu olan kurguda
“ben eğer bir kavanozda beyin olsaydım bunu bilebilir
miydim” sorusu gündeme geliyor ve bu da o genç, şefi tarafından
pek akıllı olmamakla eleştirilen polis tarafından
soruluyor. Ve sonunda da görüyoruz ki, filmdeki esrarı çözen
yine bilgibilimsel soruları soran o iyi yürekli polis memuru
oluyor. Adeta bir çocuk gibi, farenin beynini kava-

Gürol Irzık 267
nozda seyrettiği zaman duyduğu şaşkınlık ve acıma duygusu,
yanan sinyali dert etmesine neden oluyor; “Bir şey
istiyor olabilir,” diye düşünüp Dr. Kleber’ın ofisine gidiyor,
bu sayede de cani doktorun yakalanmasını sağlıyor.
Filmin felsefi sorular sormasında Robert Lepage’ın
kendisinin de felsefe okumuş olmasının etkisi var. Yönetmenin,
bu filmi, doğrudan bazı felsefi metinlere gönderme
yaparak çektiğini düşünüyorum. Örneğin, ‘kavanozdaki
beyin’ günümüzün çağdaş ve önemli felsefecilerden biri
olan Hillary Putnam’ın bir makalesinin adı aynı zamanda:
‘Reason, Truth and History’ adlı kitabında yer alan ‘Brain
in a Vat’ (‘Kavanozdaki Beyin’) başlıklı makale. Bu makaleyi
okumamış olsanız bile filmde özünü, en azından sorduğu
soruyu hepiniz görebiliyorsunuz. Descartes’ın meşhur
rüya argümanının günümüzdeki daha çağdaş ve daha bilimsel
bir versiyonu yer alıyor bu makalede. Hatırlarsanız,
Descartes meşhur kitabı ‘Meditasyonlar’da şu soruyu soruyor:
“Ben dış dünyanın varlığını nereden biliyorum” Bu
soruya kuşkucu bir yöntemle yaklaşıyor ve şöyle bir yanıt
koyuyor ortaya: Eğer benim dış dünya hakkındaki bütün
bilgilerim o dünyanın bendeki temsilleri, fikirleri üzerinden
elde edilen bilgilerse o zaman ben öyle bir rüya alemi içinde
olabilirim ki ya da kötü bir şeytan bana öyle bir oyun
oynuyor olabilir ki, gerçeklik sandığım her şey tamamen
bir illüzyon olabilir. Sonuç olarak, ben hiçbir zaman rüya
görmediğimden emin olamam. Ben burada oturmuş, izleyicilerin
karşısında seyrettiğim bir film hakkında konuşuyor
olduğumu zannedebilirim ya da sizler beni dinliyor olduğunuzu
zannedebilirsiniz. Bütün bu yaşadıklarımız bir
kurmaca, bir rüya olabilir.
Putnam’ın ‘Kavanozdaki Beyin’ makalesi de bu argümanın
‘bilimsel’ versiyonu. Yani şöyle düşünün: Biz 19.
yüzyılın ikinci yarısından beri, fizyolojinin kurucusu olan
Helmholtz’un çalışmalarından biliyoruz ki dış dünyadaki
bir nesneye baktığımız andaki algı ile o nesne arasında birebir
ilişki yok. Beynimizin belli noktalarına belli uyarılar
gönderildiği zaman, örneğin karşımızda kırmızı bir nesne
olmasa da bizde bir kırmızı algısı oluşabiliyor. Dolayısıyla,

268
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
eğer biz çok gelişmiş bir nörofizyoloji bilimine sahip olsaydık
ve beynimizi çıkarıp onu bir yaşam destek sistemiyle
yaşatabilseydik, ona uygun sinyaller gönderdiğimiz sürece,
beynimiz her şeyi gerçekmiş gibi algılayabilirdi. Fakat Paralel
Dünyalar’da ben o beyni çalan bilimcinin, Dr.
Kleber’ın beyinle bu şekilde oynadığına dair bir iz göremedim.
Dolayısıyla film her ne kadar “kavanozda bir beyin olsaydım
bilebilir miydim” sorusunu sorsa da, asıl derdi bu
değil. Filmdeki başat temanın daha çok ‘mümkün dünya’
kavramı ve bunun çerçevesinde dönen sorular olduğunu
düşünüyorum. ‘Mümkün dünya’, benim bilebildiğim kadarıyla,
düşünce tarihinde ilk defa 17. yüzyıl filozofu Leibniz
tarafından ortaya atılan bir kavram. Bu kavramı film son
derece güzel ve net bir şekilde açıklıyor. Leibniz’in derdi
şuydu: Evreni tanrının yarattığını düşünüyor ve tanrıyı
kadir-î mutlak olarak görüyordu. Dolayısıyla tanrı bu dünyayı
yarattı, ama biraz daha farklı bir dünya da yaratabilirdi.
Hatta belki sonsuz farklılıklarda dünyalar yaratabilirdi.
Neden içinde yaşadığımız bu gerçek dünyayı yaratmayı
seçti İşte bir dizi argümanla Leibniz içinde yaşadığımız
gerçek dünyanın mümkün olan en iyi dünya olduğunu
ileri sürüyor. Bildiğiniz gibi 18. yüzyılda Voltaire
‘Candide’ adlı kitabında bununla fena halde dalga geçer.
Filmde bu mümkün dünya kavramı birkaç sahnede
karşımıza çıkıyor. Örneğin George bir sahnede bir laboratuarın
yemekhanesinde adı Joyce olan bir kadınla tanışıp
bir ilişki yaşamaya başlıyor, bir başka mümkün dünyada
yine adı tesadüfen Joyce olan, ama bu sefer barda tanıştığı
bir kadınla ilişki yaşıyor. Filmde bu mümkün dünya kavramı
George’un barda borsacı Joyce ile karşılaşması sırasında
dile getiriliyor. O sahnede, George barda otururken
“şu anda benim elim böyle duruyor, ama başka bir mümkün
dünyada başka şekilde de duruyor olabilirdi,” diyor.
Mesela, şu anda ben buradayım ve kolumda bir saat var;
ama başka bir mümkün dünyada buraya kolumda saat
olmadan gelebilirdim ya da üzerimdeki ceketi değil de başka
bir ceketi giyebilirdim veya siz salonun sağ köşesinde
oturmak yerine sol köşesinde oturuyor olabilirdiniz. Dola-

Gürol Irzık 269
yısıyla film, “Bu tür mümkün dünyalar var mıdır”, “Bunların
statüsü nedir” sorularıyla oynuyor ve bizzat filmin
başkarakteri, az önce bahsettiğim bar sahnesinde Joyce’a,
“başka hayatların varlığına inanıyor musun” diye sorup
“sonsuz sayıdaki mümkün dünyaların varlığı kaçınılmaz,”
diyor. Filmin yine ilk sahnelerinde George’un “her yerdeyim,
herkesim ve her şeyi biliyorum,” dediğini görüyoruz ve
bu da iki şekilde mümkün olabilir: Ya George mümkün
dünyalarda gezinen bir karakterdir ya da tanrıdır. Zaten
mümkün dünyalarda dolaşmak da biraz tanrı olmak gibi
bir şey. George yedinci sınıfta anlamış ki aynı anda birkaç
-hatta sonsuz- farklı kişi olabiliyor. Kaç sevgilisi olduğu
sorulduğunda “milyarlarca,” yanıtını veriyor. Tabii bu durum
George’un kim olduğunu düşündürtüyor ve “bir insan
farklı mümkün dünyalarda var olabiliyorsa, o kişiyi farklı
dünyalarda o kişi yapan özelliği nedir” sorusunu gündeme
getiriyor. Yine borsacı Joyce’un evindeki -ki bu evin
hep aynı ev olduğunu da görüyoruz- bir sahnede George
kanepede kaykılmış bir halde yatıyor (ki bu da öldürüldüğü
sahneye benziyor.) Sonra uyanıyor ve aralarındaki konuşmada
George’un borsacı Joyce’u nörolog olan Joyce ile
karıştırdığını görüyoruz. George “Bilincim karışıyor, varlığım
zayıflıyor, hiçbir şey yerine tutunamıyor,” diyor. Bir
insanı o insan yapan özelliklerin eriyip kaybolduğu bir durumda
tabii ki ‘ben kimim; beni ben yapan şey nedir’ soruları
ortaya çıkıyor. Bütün film boyunca bu soruya bir
cevap arandığını ve verildiğini düşünüyorum. Bunu da burada
sizlerle paylaşmak istiyorum.
Filmin başlarında George “ben sonsuz sayıda mümkün
dünyada varım,” cevabını verdikten sonra “mümkün
dünyaların ontolojik statüsü nedir” sorusuna farklı bir
cevap veriyor. Özellikle son sahneyi hatırlarsak, George
sevdiği kadınla kumsalda yan yana, o güzel doğayı izliyor
ve orada George “mümkün dünyalar hayali ihtimallerdir,
sonunda her şey olduğu gibidir,” diyor. Yani bir tane gerçek
dünya var ve varolduğunu zannettiğimiz o mümkün
dünyalar, aslında bizim hayalgücümüzün ürünlerinden
başka bir şey değiller. Bu görüş filmin iki ayrı kısmından

270
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
biri olan polisiye soruşturma kurgusunun en başında aslında
bize hissettiriliyor. Hatırlarsanız, George kanepenin
üstünde kanlar içinde yatıyor ve genç polis Williams şefine
dönüp “ne yapıyorsun” diye soruyor. Şefi de “düşünüyorum,
ihtimaller üzerinde düşünüyorum,” diye yanıtlıyor.
Daha sonra genç polis Williams’ın bir kaset dinlediğini görüyoruz
ve o kasetin adı da ‘Imagination’, yani ‘İmgelem’.
Dünyaları imgelem yönetir diye bir şey de görüyoruz. Burada
da film biraz kendisine gönderme yapıyor, çünkü sanat
da böyle bir şey. Yani sanat da sanatçının
hayalgücüyle kendine özgü bir dünya yaratarak o dünyaya
hakim olduğu bir dünya.
Mümkün dünyaların gerçekte varolmadıkları, hayalimizde
var oldukları belki hepinize çok tanıdık bir düşünce
gibi gelecektir. Fakat felsefeciler öyle düşünmüyorlar. Bu
görüşlerden bir tanesine ‘kurgusalcılık’ (‘fictionalism’) deniyor.
Yani mümkün dünyaların varlığı tıpkı bir romandaki
karakterlerin, sahnelerin varlığı gibi bir şey. Fakat çok
farklı ve çok saygın felsefecilerin bu konuya dair çok çeşitli
görüşleri var. Örneğin, mümkün dünyalar üzerine çok yazıp
çizen, çağdaş bir felsefeci olan David Lewis, mümkün
dünyaların gerçek dünya kadar gerçek olduklarını söylüyor.
Yani şu anda sonsuz sayıda birbirine paralel gerçek
dünya var. Ve bunların da gerçekten varolduklarını iddia
ediyor. Kimi felsefeciler bu kadar ileriye gitmeyip mümkün
dünyaların somut bir gerçekliğe değil, soyut bir gerçekliğe
sahip olduklarını söylüyorlar.
Mümkün dünya kavramı özellikle matematiksel nesnelerle
uğraşan kişiler için çok ilgi çekici bir fikir. Biz mesela,
zorunlu doğrularla olumsal doğruları birbirinden ayırırız.
Örneğin ‘bu şişenin içindeki sudur’ önermesini alalım.
Bu, doğru bir önermedir. Fakat bunun içindeki su olmayabilirdi
de. Biri bunun içine su yerine başka bir şey de
doldurmuş olabilirdi. Dolayısıyla ‘bu şişenin içindeki sudur’
önermesi doğru bir önerme, ama olumsal bir önerme.
Mümkün dünyalar, bunu yakalamak için kullandığımız bir
kavramdır. Eğer bir önerme, o önermenin yanlış olduğu en
az bir mümkün dünya varsa, olumsaldır. Öte yandan, bir

Gürol Irzık 271
önerme bütün mümkün dünyalarda doğru ise, o zaman o
önerme zorunlu olarak doğru bir önermedir. Mesela, matematiksel
önermeler böyledir. Örneğin ‘1+1=2’ sadece bu
dünyada değil, mümkün bütün dünyalarda, doğa yasalarının
çok farklı olduğu dünyalarda bile doğru olacaktır ve
dolayısıyla zorunlu bir doğrudur. Tabii bunu söyleyebilmek
için de o mümkün dünyalara bir gerçeklik atfetme ihtiyacı
duyuyorsunuz. O yüzden bazı felsefeciler mümkün
dünyaların fiktif olmadığını, bu dünya gibi bir gerçekliğe,
somut veya soyut bir gerçekliğe sahip olduklarını iddia e-
diyorlar.
Benlik Sorunu
Filmin temel sorularından birinin de benliğe dair olduğunu
söylemiştim. Filmin sonuna doğru George ile beyni çalan
doktor arasında bir diyalog geçiyor ve o diyalogda yine bu
“beni ben yapan şey nedir” sorusu karşımıza çıkıyor.
George şöyle diyor: “Eğer benim için bir bütünlük varsa,
ben bunun ne olduğunu bilmiyorum, çünkü ben bir sürü
kişiyim.” Başka bir deyişle, “farklı dünyalarda, farklı ilişkilere
giren bir insan, farklı şeyler yapan insan nasıl oluyor
da hâlâ aynı insan olabiliyor” Bu, George’u meşgul eden
bir soru ve işte “bir sürü ben var, benim birçok kişiliğim
var, bir sürü duyusal tecrübeye sahibim, ama bunların
bütünlüğünü sağlayan bir şey yok mu” diye düşünüyor.
Bütün bunlar da “ben kimim” sorusunu getiriyor. Klasik
olarak felsefe tarihinde buna verilen cevap ruh ya da zihindir.
Örneğin, Descartes ruhu (ya da zihni) maddeden
bağımsız olarak kendi başına varolabilen bir töz (cevher)
olarak tanımlar. Ona göre ruh, insanın bütünlüğünü sağlayan
şeydir. Mesela şu anda ben burada etrafıma baktığımda
bir algı bombardımanına tutuluyorum, mavi perdeye
baktığım zaman mavi perde algısı geliyor, size bakıyorum
sizi görüyorum... Bütün bu duyu izlenimlerini, tecrübeleri
bir arada tutan, bütünselliği sağlayan ve benim de
kendimi bir bütün olarak görmemi sağlayan bir şey olması
gerekir. Ben kendimi parçalı, farklı farklı bir kişi olarak

272
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
görmüyorum. Ben kendimi hep bir bütün ve aynı kişi olarak
görüyorum. Bunu da işte zihin ya da ruh dediğimiz bir
töz sağlayabilir.
19. yüzyıldan sonra bilimdeki gelişmeler, özellikle materyalizm
ya da fizikalizm denilen görüşe destek veriyor;
sonuç itibariyle evrendeki her şeyin fiziksel nesnelerin çeşitli
kombinasyonları olduğu fikri böyle bir zihin ya da ruh
fikrinin genelde reddedilmesine yol açıyor. Materyalizme
göre her şey sonuçta bir takım moleküllerin, atomların belli
şekillerde bir araya gelmesinden ibaret. Böyle olunca bağımsız
bir varlığa sahip bir zihin ya da ruh fikri reddediliyor.
Filmde de dikkat ederseniz bilim insanı olan hem Dr.
Kleber hem de nörolog olan Joyce sürekli materyalizmi savunuyorlar;
her düşüncenin beynimizde bir iz bıraktığını
ve dolayısıyla o izlerden yola çıkarak düşünce ve duyguların
bilinebileceğini, hatta yaratılabileceğini düşünüyorlar.
Ruh ya da zihnin bağımsız bir varlık olarak reddi “beni
ben yapan şey, beni bir bütün olarak bir arada tutan
şey nedir” sorusunu gündeme getiriyor ve ancak filmin
sonunda buna bir cevap alıyoruz. Şimdi, felsefecilerin “bir
şeyi o şey yapan nedir” sorusuna, özellikleri iki sınıfa ayırarak
yanıt veriyorlar. Bir nesnenin bazı özellikleri arızidir,
ilinekseldir (accidental). Bazıları ise özseldir (essential).
Mesela su renksiz, kokusuz bir sıvıdır, ama bu özellikler
suyun arızi özellikleridir. Bunlar olmasa da su yine su o-
lurdu. Suyu su yapan özsel özellik onun H 2 O’dan oluşmasıdır.
Bu ayrımı insana uygulasak ve “bir insanı o insan
yapan özsel özellik nedir” diye sorsak ve örnek olarak beni
ele alsak; tabii ki benim bugün buraya gelirken bu ceketi
giymiş olmam özsel özelliğim değil, çünkü başka bir
ceket de giyebilirdim; ama ben yine ben olurdum. Dolayısıyla,
ceket giymem, saat takmam benim özsel özelliklerim
değil. Elbette ki “bir insanı o insan yapan ve başkalarından
ayıran şey nedir” sorusu zor bir soru. Filmde buna
verilen bir cevap olduğunu düşünüyorum. Bu cevap da
sanırım George’un hep aynı kadını sevmesiyle ilgili. Bütün
varolduğu mümkün dünya sahnelerinde George hep aynı
kadına aşık ve hepsinin adı Joyce. Gerçi birinde nörolog

Gürol Irzık 273
birinde borsacı, ama aynı fiziksel özelliklere sahip ve
George bütün o mümkün dünyalarda o gerçek aşkı bulduğunu
düşündüğü kadının peşinde. Joyce, onu her zaman
tanımıyor; ama George, Joyce’u hep tanıyor; onun adını,
ne iş yaptığını biliyor. Joyce ile tartıştıkları bir sahne var,
vazo sahnesinin olduğu bölüm; George “sen bütün mümkün
dünyalarda teksin, tek sevdiğim sensin,” diyor.
George’un öldürüldüğü dünyadaki karısının, George’un bir
beyin olarak hâlâ yaşadığını öğrendiği sahneden, hemen
filmin deniz kenarındaki son sahnesine geçtiğimiz zaman,
George ve Joyce’u kavuşmuş ve yan yana otururken görüyoruz.
Orada George “hep seni sevdim,” diyor. Daha önceki
sahne de ‘bir insan bir insana aşık olursa bir daha o duygu
silinip gitmez; yani aşk kaybolmaz, bir kere severseniz
ömür boyu ve bütün mümkün dünyalarda seversiniz,’ mesajıyla
bitiyor. Dolayısıyla, “bir insanı o insan yapan özsel
özellik nedir” sorusuna, ben bu filmin ‘sevgi’ yanıtını verdiğini
düşünüyorum. Konuşmamın başında da söylediğim
gibi, bence Paralel Dünyalar, bir bakıma, aşk-benlik ilişkisi
üzerine son derece metafizik bir film olarak da okunabilir.
Dinleyici Soruları
Mümkün dünyalar meselesine bakan felsefecilerin temelde
ikiye ayrıldığından ve ikincilerin tüm bu olası
dünyaların, yaşadığımız dünya kadar gerçekliğe sahip
olduğunu savunduğundan bahsetmiştiniz. Bu felsefecilerin
kimliği somutlaştırıp somutlaştırmadıkları hakkında
ne söyleyebilirsiniz
Gürol Irzık: Dediğim gibi, özsel özelliklerle arızi özellikleri
birbirinden ayırarak somutlaştırmışlar. Suyla ilgili
olarak suyun özsel özelliğinin H 2 O olduğunu söyledim.
Dolayısıyla su, bütün mümkün dünyalarda H 2 O olmak zorunda.
İnsana ilişkin olarak iş daha çetrefilleşiyor. Bir gerekli
şart, tabii ki insanın bir hafızaya sahip olması; hafıza
çok önemli. İkincisi, belli bir ana babadan, belli bir sperm
ve yumurtadan meydana gelmesi, ki bu daha biyolojik bir
açıklama. Ben felsefeci olmasaydım, bugün bu ceketi giy-

274
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
meseydim, yine Gürol Irzık olurdum. Ama başka bir anadan
babadan olsaydım “ben ben olur muydum” sorusuna
felsefeciler genellikle ‘hayır’ diye cevap veriyorlar.
Peki bu mümkün dünyalarda özgür iradeyi nereye koyacağız
Yani mümkün dünyaların kendi içinde bir dinamizmi
mi var Deterministik bir anlayış mı var,
yoksa birey kendi özgür iradesiyle mi bu mümkün
dünyaları şekillendiriyor
G
ürol Irzık: Özgür irade, suyun H 2 O olmasını etkileyen
bir şey değil; insan eylemlerine özgü bir şey. Şöyle bir
ilişki kurulabilir: Ben bugün buraya özgür irademle geldim
ve başka bir mümkün dünya tasarlayabiliriz ki özgür irademle
buraya gelmeyebilirdim, bu konuşmayı yapmayı
reddedebilirdim. Ama film, özellikle özgür irade determinizm
ilişkisini sorgulayan bir film gibi gelmedi bana.
Filmde sadece üç kelime söyleyebilen insanlar hakkında
ne söyleyebilirsiniz Bence o insanlar iki nedenle
bu hale gelmiş olabilirler: Ya Maymunlar Cehennemi’ndeki
(Planet of the Apes, 1969) gibi, bir uygarlık
sona ermiş ve onlar da dillerini unutmuşlar; ya da varoluş
şekilleri bu. Joyce da, George’a gece uyurken şu
iki kelimeyi sayıkladığını söylüyor: ‘slap’ ve ‘block’.
Buradaki gönderme, insanların bu beyin araştırmaları
sonucunda bütün bilgilerini unutacağı mı Bu filmde
bilime karşı bir tavır mı var Film, anladığım kadarıyla,
bilime karşı daha çok metafizik bir felsefeden yana
duruyor zaten. Bu haliyle film, beyin üzerine yapılan
deneylerin insanların belleğini yok edeceğini mi söylüyor
bir anlamda
Ben bir film eleştirmeni değilim. O sahneye pek bir anlam
veremiyorum, yani bütün bu anlattıklarım içinde o sahneyi
nereye oturtacağımı bilemiyorum. O sahnenin işlevi nedir
veya niçin oraya koyulmuş bilmiyorum. Ancak film tabii
ki hafıza kavramıyla çok oynuyor. Bir insanı o insan
yapan şeylerden biri de hafıza; fakat o sahne bu bağlam i-
çinde neyi anlatıyor ben bilemiyorum.

Gürol Irzık 275
Ben Babil’dekilere gönderme olabileceğini düşünüyorum.
Filmde, oradaki insanlar bir şeyler yapıyorlar, sürekli
bir tuğla koyuyorlar ve belki de bir kule inşa ediyorlar.
O kuleyle Babil Kulesi yapılırken tanrının insanları
cezalandırarak dillerini unutmalarını sağlaması
arasında bir paralellik olabilir diye düşündüm.
Olabilir. Dediğim gibi ben pek bir anlam veremedim. Fakat,
filmde yine o genç polis "ben kavanozda bir beyin olsaydım
bunu bilebilir miydim" diye sorduktan sonra birdenbire,
“ya hepimiz kavanozda birer beyin olsaydık bunu
bilebilir miydik” sorusuna geçiyor. Yani sadece benim değil,
hepimizin kavanozda bir beyin olma olasılığımızı ortaya
atıyor. Bu tabii daha da korkunç bir şey. Descartes’ın rüya
argümanına, yani kötü bir gücün bizimle oynuyor olabileceği
fikrine güçlü bir destek. Peki bu nasıl mümkün olmuş
olabilir Bir, üstün bir uygarlık hepimizi kavanozda bir beyin
haline getirmiş olabilir; zaten filmin başlarında,
George’un öldürüldüğü sahnede kapıcı gibi bir adam vardı
ve UFO gördüğünü söylüyordu. İki, bu, tanımsal bir şey
sonucunda değil, tamamen kendiliğinden, evrim sonucunda
böyle olmuş olabilir. Yani bu durum tesadüfen de olabilirdi,
o zaman da böyle akıllı bir evren olabilirdi. Bu olasılıkta,
sanki Tarkovsky’nin Solaris’ine (Solyaris, 1972) bir
gönderme var gibi geldi bana. Evrenin kendisi belki böyle
canlı bir nesne ve filmin sürekli suyla oynaması, suyla
başlayıp ilerleyen sahnelerin hep su aracılığıyla birbirine
geçmesi, George’un suyla dolu bir tankın içinde bulunması
ve nihayetinde de filmin suyla bitmesi hep bununla alâkalı.
Bunlar hep Solaris’i çağrıştırıyor bana, ama Lepage,
Tarkovsky’ye göre bir bakıma daha gerçekçi bir yönetmen;
çünkü filmin sonunda bir tane gerçek dünya sunuyor bize.
“Her şey, neyse odur,” diye bitiyor film.
Ben, filmin mesajıyla görsel olarak yarattığı atmosfer
arasında çok büyük bir fark olduğunu düşünüyorum.
Ayrıca bu, kesinlikle bilime ve modern dünyanın insanı
makineleştirmesine karşı bir film. Kesinlikle bilimin
peygamberlere ve insanlara yaptığı eziyetlere karşı bir

276
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
mesaj. Vazo sahnesinde kadın, vazonun çok önemsiz
bir şey olduğunu söylüyor ve o vazo şeklen beyne çok
benziyor. Yani vazonun önemsiz olduğunu söylemekle,
beyinle uğraşmanın da önemsiz olduğunu söylüyor. Zaten
bunun hemen ardından da çok sevdiği o adamı öldürmeye
karar veriyor… Bu kararı almak kolay bir şey
değil; ama kadın, insanın beyinden başka bir şey olduğunu
çok iyi bildiğinden bu kararı alabildi. Genç polis
memurunun filmin esrarını çözmesi, naiflik değil merhametti
bence; bu da filmde çok anahtar bir şey. Bir
yanda bu var, bir yandan da filmin o gri atmosferi; her
ikisi de filmin adını ve felsefe ile bilime dair göndermelerini
çok iyi destekliyor. Ancak bir yandan da bunların
hiçbir önemi yokmuş gibi yapıyor sonunda. Filmde
önemli olan, sizin ‘sevgi’, benim ‘merhamet’ dediğim
şey. Zaten adam da bir beyin olduğu için öldürülmek
istedi, dikkat ettiyseniz son sözü “thank god!” (“tanrım,
şükürler olsun!”) Film bunları, bu gri atmosferle
vererek insanı düşünmeye sevk ediyor.
G
ürol Irzık: Kısmen katılıyorum, kısmen katılmıyorum.
Niye katılmadığımı söyleyeyim... Bu anlattıklarınız
filmde çok fazla ortaya çıkmıyor, yani bizim gözümüze
sokulmuyor. Dışarıdaki protestocular hâlâ, hayvanlar üzerinde
deney yapmayı tartışıyorlar. Filmin bilime karşı olduğunu
söylerken kastettiğiniz, canlılar üzerinde deney
yapılmaması gerektiğiyse, filmde böyle bir tavır olduğunu
söyleyebiliriz. Öte yandan ben, genç polisin doktoru yakalatmasına
neden olan şeyin merhamet olduğunu düşünüyorum;
çünkü farenin beynine baktığı zaman gördüğü yanıp
sönen ışık için “burada bir ışık yanıyorsa bu zavallının
bir derdi var,” demiş ve içinde uyanan merhamet duygusu,
fareyi alıp Dr. Kleber’in ofisine götürmesine neden olmuştu.
Bunlara katılıyorum, fakat Paralel Dünyalar’ın yüzde
yüz bilim düşmanı bir film olduğunu düşünmüyorum.
Filmde, bilime karşı olmanın çok önemle vurgulandığını,
ikinci seyredişimde çok daha iyi algıladım. Film, bilimin
yaptığı ilerlemelere karşı değil; sadece insan be-

Gürol Irzık 277
deni veya hayvanlar üzerine yapılan bu tür araştırmalara,
yani doğayı yok edecek, doğaya saygısız olan bu
tür araştırmalara karşı çıkıyor; bütünüyle bilime değil.
Ancak filmde bu mesaj bana ilginç gelmiyor, çünkü çok
açık şekilde söylenmiş. Tabii ki canlılar üzerinde deney
yapmamalıyız; tabii ki insanları öldürüp beyinlerini
alıp böyle deneyler yapmamalıyız.
Ama film bunu belli bir şekilde söylüyor. Yani modernizme
karşı bir tavrı var. Sadece bilime değil borsaya da karşı bir
film bu; çağdaş dünyayı eleştiren, çağdaş dünyanın insanı
yaşayamaz hale getirdiğini öne süren bir mesajı var. Peki,
bilime karşı koyduğu şeyin daha duygusal bir yaşam olduğu
sonucu çıkarılabilir mi Ben, filmin, komiseri de şefi de
bilimin karşısında, sağduyusal özellikleri ön planda olan
karakterler olarak konumlandırdığını düşünüyorum. Naif
polisin şüpheci yaklaşımı, yani olgulara bir bakıma felsefeci
gibi yaklaşması, görünenin arkasında olanı araması da
bununla ilgili. Ama durumu bu şekilde görünce, filmin
karşısına aldığı şey bilimin kendisiymiş gibi gelmiyor bana
o noktada. Bunu bir kenara bırakırsak, filmde o insanların
sadece üç kelimeyi kullanabilmelerinde, Saussure’ün ortaya
attığı anlam ve seslemelerin karşılıklılığı düşüncesine
bir gönderme olabileceğini düşünüyorum; çünkü ‘block’
kelimesine karşılık olarak taşları yığabiliyorlar. Acaba düşüncelerimiz
mi sadece seslemelerimiz, yoksa seslemelerimiz
mi sadece düşüncelerimiz Yoksa biz o kelimeyle birlikte
daha farklı şeyler de düşünebilir miyiz Dış dünya ile
ilişkimizi kuran en önemli araçlardan birisi dildir. Dil olmadığı
zaman, kullandığımız terimler gerçeklere gönderme
yapamazlar. Dolayısıyla gelişmiş bir diliniz yoksa dünya ile
olan ilişkiniz de çarpıktır.
Filmde insanın özsel ayrımı olarak ‘sevgi’ kavramının
öne sürüldüğünü söylemiştik. Ancak ben bunu pek anlayamadım;
bütün hayvanların özünde de sevgi olduğu

278
Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2003
için, insanın özsel ayrımının sevgi olduğunu söylemek
ne kadar doğru
G
ürol Irzık: Hayır, onu kastetmedim. Tabii ki bir insanın
farklı mümkün dünyalarda aynı kişi, aynı şey olması
için insan olması gerekir. O asgari bir koşul. Fakat
filmde, “insanı diğer insanlardan ayıran, onu o kişi yapan
ve başkalarından ayıran şey nedir” sorusuna, “hep aynı
kişiye ilgi duyması” gibi bir yanıt veriliyor.
Yani başka biri o ilgiyi duyamaz
Hayır, duyabilir tabii ki. Bir başkası da aynı kadına ilgi
duyuyorsa, onu o yapan şey de bu olacak. Yani iki farklı
kişi aynı kişiyi sevecek.
Ama hani özü oydu Bu durumda ikisinin de özü aynı
şey oluyor.
Evet, o zaman da nasıl sevdiklerinden, aşklarının ruh halinden
bahsedeceğiz.
Gürol Irzık kimdir
Prof. Gürol Irzık yüksek öğrenimini Boğaziçi Üniversitesi
Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü’nde, 1977 yılında
tamamladı. Yüksek lisansını, yine Boğaziçi Üniversitesi’nde,
Matematik Bölümü’nde yaptıktan sonra alan değiştirdi ve
bilim felsefesi alanında doktora yapmak üzere Indiana
Üniversitesi Bilim Tarihi ve Felsefesi Bölümü’ne kabul edildi.
Burada, ‘nedensel modelleme’ (‘causal modelling’) teknikleri
üzerine yazdığı doktora tezini 1986 yılında tamamladı. Irzık,
halen Boğaziçi Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde ders
vermekte ve 1997’den beri bölüm başkanlığı görevini
sürdürmektedir.