SayÄ±: 8 Bahar 2011 - Dil Arastirmalari

.......... 

Sayı: 8 Bahar 2011 

Ankara 

1

.......... 

Dil Araştırmaları/Language Studies 

Uluslararası Hakemli Dergi 

ISSN: 1307-7821 

Sayı: 8 Bahar 2011 

Sahibi/Owner 

Avrasya Yazarlar Birliği adına 

Yakup DELİÖMEROĞLU 

Yayın Yönetmeni/Editor 

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN 

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü/Editorial Director 

Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU 

Yayın Danışma Kurulu/Editorial Advisory Board 

Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN • Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH • Prof. Dr. Sema 

BARUTÇU ÖZÖNDER • Prof. Dr. Ahmet BURAN • Prof. Dr. İsmet CEMİLOĞLU 

• Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL • Prof. Dr. Nurettin DEMİR • Prof. Dr. 

Hayati DEVELİ • Prof. Dr. Musa DUMAN • Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY • Prof. 

Dr. Gürer GÜLSEVİN • Prof. Dr. Ayşe İLKER • Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ 

• Prof. Dr. Leylâ KARAHAN • Prof. Dr. Metin KARAÖRS • Prof. Dr. Yakup 

KARASOY • Prof. Dr. Ceval KAYA • Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU • Prof. Dr. 

Zeynep KORKMAZ • Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ • Prof. Dr. Mustafa ÖNER • Prof. 

Dr. Mustafa ÖZKAN • Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN • Prof. Dr. Çetin PEKACAR • Prof. 

Dr. Osman Fikri SERTKAYA • Prof. Dr. Vahit TÜRK • Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ 

• Doç. Dr. İsmail DOĞAN • Doç. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ • Doç. Dr. Zühal 

YÜKSEL • Yrd. Doç. Dr. Ferhat TAMİR 

Yazı Kurulu/Executive Board 

Yrd. Doç. Dr. Dilek ERGÖNENÇ AKBABA • Yrd. Doç. Dr. Gülcan ÇOLAK 

BOSTANCI • Yrd. Doç. Dr. Figen GÜNER DİLEK • Yrd. Doç. Dr. Feyzi ERSOY • 

Yrd. Doç. Dr. Habibe YAZICI ERSOY • Yrd. Doç. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU • 

Yrd. Doç. Dr. Veli Savaş YELOK • Dr. Hakan AKÇA • Dr. Hüseyin YILDIRIM 

Akademik Temsilciler/Academic Representatives 

Abdulkadir ÖZTÜRK (Kayseri), Yusuf ÖZÇOBAN (Balıkesir), İsmail SÖKMEN (İzmir), 

Musa SALAN (Çankırı), Aslıhan DİNÇER (Kırıkkale), M. Emin YILDIZLI (Nevşehir) 

Düzelti/Redaction 

Ekrem ARIKOĞLU • Hüseyin YILDIZ 

İngilizce Danışmanı/English Language Consultant 

Yrd. Doç. Dr. Cemal ÇAKIR 

Web sayfası sorumluları/Web page designers 

Hüseyin YILDIZ • B. Yavuz PEKACAR 

Yönetim Merkezi/Management Center 

Hacettepe Mahallesi Hamamönü Sk. No: 24 Altındağ/ANKARA 

İletişim Bilgileri/Correspondence Address 

Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU - Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş 

Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Teknikokullar / ANKARA 

Tel: +90 312 202 14 20 

e-posta: dilarastirmalari@gmail.com 

web sayfası: www.dilarastirmalari.com 

Abonelik/Subscription 

Fiyatı: 10 TL 

Yurt içi Yıllık Abone Bedeli: 20 TL 

T.C. Ziraat Bankası Başkent Şubesi – Şube Kodu:1683 

Hesap No: 47095325-5001 

Posta Çeki Hesabı: Avrasya Yazarlar Birliği No: 53 23 008 

e-posta: kardeskalemler@gmail.com 

Yayın Türü/Type of publication 

6 aylık, yerel süreli 

Tasarım/Design by 

İbrahim Sağlam +90 532 460 96 41 

Baskı/Printed by 

Sage Matbaacılık Tel: +90 312 283 65 64 

• Dil Araştırmaları, EBSCO Publishing tarafından taranmaktadır. 

2

.......... 

BU SAYININ HAKEMLERİ 

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN 

Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR 

Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY 

Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU 

Prof. Dr. Leyla KARAHAN 

Prof. Dr. Fatma ÖZKAN 

Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL 

Prof. Dr. Mustafa ÖNER 

Prof. Dr. Zeki KAYMAZ 

Prof. Dr. Fatih KİRİŞÇİOĞLU 

Doç. Dr. Zühal YÜKSEL 

Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU 

Doç. Dr. Hatice Şirin USER 

Doç. Dr. Nesrin BAYRAKTAR 

Yrd. Doç. Dr. Habibe YAZICI ERSOY 

Yrd. Doç. Dr. Feyzi ERSOY 

Yrd. Doç. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU 

3

.......... 

Dil Araştırmaları’ndan, 

Dil Araştırmaları’nın dördüncü sayısına ulaşmış bulunuyoruz. 

Dergimizin meslektaşlar arasında ilgi görmesi bize şevk veriyor. Bu ilginin 

devam etmesini diliyoruz. Dergiyi ulaştıramadığımız meslektaşlarımız lütfen 

bizimle temas kursunlar. 

Bu sayıda yer alan “Kazakçaya Ait İlk Fonetik İzler” adlı makale, 

Dîvânü Lügati’t-Türk, Codex Cumanicus ve Mısır Memlük sahası sözlük ve 

gramerlerinde bugünkü Kazakçaya ait fonetik izlerin peşine düşüyor. Genel 

Kıpçak özellikleri arasında doğrudan Kazakçaya ait fonetik özelliklerin 

bulunup bulunmadığını araştırıyor. Leylâ Karahan’ın incelemesi Türk 

toponimisine yeni bir katkı olarak değerlendirilebilir. Tülay Çulha’nın Karayca 

“Sekirme Yoraları” hem seğirname araştırmaları hem de Karayca için önemli 

veriler barındırıyor. İş yeri adlarıyla ilgili saha araştırmasına dayanan yazı 

konuya yeni bir yaklaşımdır. “Hiç” kelimesiyle ilgili ortak çalışma da işlevsel 

bir yaklaşımı yansıtıyor. Şahru Pilten’in Türkmenceyle ilgili incelemesi, 

Türkmencedeki sıfat-fiilleri zaman çizgisindeki yerine oturtmasıyla önem 

taşıyor. Nihal Çalışkan’ın çalışması ise, dilde metafor yoluyla Cemil Meriç’in 

dünyasına girmeye çalışıyor. Seyfullah Türkmen de atasözü ve deyimlerde 

bulunan kişi adlarının kullanım sebepleri üzerinde duruyor. 

Dergide yer alan üç çevirinin de meslektaşlarımızın dikkatini çekeceğini 

sanıyoruz. Her sayıda olduğu gibi bu sayıda da kitaplarla ilgili değerlendirme, 

tenkit ve tanıtmalar var. Hem dil çalışanlarının eserlerini değerlendirmek hem 

de alanımızda bir tenkit ortamı oluşturmak bakımından bu bölümün faydalı 

olduğuna inanıyoruz. 

Dördüncü sayımızla sizlere yeniden merhaba diyoruz. 

Ahmet B. Ercilasun 

4

.......... 

Makaleler/ Articles 

İçindekiler 

Contents 

Sayı: 8 

Bahar 2011 

“Kat” Kelimesinin Coğrafi ve 

Semantik Yolculuğu Üzerine 

Ahmet Bican Ercilasun 

Anlamları Kötü Türk Kişi Adları 

Tuncer Gülensoy 

Kamal Abdulla Mәtninin 

Konseptual-Linqvistik 

Tәhlilinә Giriş 

Mehman Musaoğlu 

Başkurt Türkçesinde 

-sX ve –hAnA 

Kiplik İşaretleyicileri 

Habibe Yazıcı Ersoy 

Tarihî Türk Lehçelerinde “ber-/ 

bir-” Yardımcı Fiili ile Kurulan 

Birleşik Fiiller ve Anlamları 

Üzerine 

Zeynep Gençer 

Türkiye Türkçesinde Yazım 

Kılavuzlarında (1928-2005) Nispet 

i’li Renk Adlarının Yazımı ve 

Kullanım Özellikleri 

Salim Küçük 

Türk Dilinde {–GAç} Ekinin 

Kaynakları - I 

Hüseyin Yıldız 

Türk Dilindeki Fiilden İsim Yapan 

-cAk Eki Hakkında 

Mehmet Hazar 

Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” 

Kelimesinin Kökeni Üzerine 

Orçun Ünal 

Altay Teorisi Karşıtı Bir İddia 

Sir Gerard Clauson 

Çev. Fatma Ertürk 

9-21 

23-29 

31-49 

51-76 

77-91 

93-114 

115-140 

141-153 

155-169 

171-176 

5

.......... 

Değerlendirme ve Tanıtmalar/ Reviews 

Bir Ad Bilimi Kaynağı: Antik Çağ Anadolu 

Yazarlarından “Strabon” Ve “Geographıka” 

(= Coğrafya) Adlı Eseri 


179-188 

Kartallıoğlu, Yavuz, Çağdaş Moğolcanın 

Grameri -Ses ve Şekil Bilgisi-, Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2010, 

xvi+136 s, ISBN 978-975-456-100-5 

Feyzi Ersoy 

189-191 

İçindekiler 

Contents 

Sayı: 8 

Bahar 2011 

Roland Breton (Çev. Orçun Türkay), 

Dünya Dilleri Atlası, NTV Yayınları, 

İstanbul 2007, 80 s., ISBN 978-975-6690-84-0 

Dilek Ergönenç Akbaba 

Ağca, Ferruh (2010), Budist Türk 

Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve 

Yokluk Şekilleri, Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. 

X + 246 s., ISBN: 978-975-456-098-5 


Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada 

Birleşik Kelime Teşekkülü, TDK Yay., 

Ankara, 154 s. ISBN 978-975-16-2308-9 

Işılay Işıktaş Sava 

Ay, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi 

Ağızlarında Fiil Çekimi, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara, 901 s., 

ISBN 978-975-16-2205-1 

Serap Karakılıç Akı 

Musaoğlu, Mehman (2010), Kemal 

Abdulla’nın Eserleri Türkiye Türkçesinde, 

Kültür Ajans Yay. Ankara, 207s. 

ISBN: 978-975-8951-68-0 

Fatma Soytürk Hamza 

Han-Woo CHOI, Türkçe, Korece, Moğolca 

ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses 

ve Biçim Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara, 2010, 314s., ISBN 978-975-16-2244-0 

Hasan Sevban Kapdan 

192-194 

195-201 

202-209 

210-213 

214-219 

220-224 

6

.......... 

Makaleler 

Articles 

7

.......... 

8

Dil Araştırmaları 

Sayı: 8 Bahar 2011, 9-21 ss. 

.......... 

“Kat” Kelimesinin Coğrafi ve 

Semantik Yolculuğu Üzerine 

Ahmet Bican Ercilasun *1 

Özet: Türkçe “kat” kelimesi; “misil”, “etaj”, “elbise 

takımı” vb. çeşitli anlamlar taşıyan bir kelimedir. Bazı Türk 

bölgelerinde “kata” biçimi de vardır. Eski Türkçeden bugüne 

bütün Türk dünyasında yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. 

Balkanlara da uzanmış, hatta “etaj” anlamında Hırvatçaya 

da girmiştir. Kelime Kırgızcada “kabat”, Özbekçede “kavat” 

olarak kullanılmaktadır. Özbeklerde “iki kavat (hamile)”, “kırk 

kavat (lahana)” gibi ilgi çekici birleşik yapıları da vardır. Bu 

makalede “kat” sözünün, değişik biçim ve türevlerinin Orta 

Asya’dan Balkanlara uzanan coğrafi ve semantik yolculuğu 

incelenecektir. 

Anahtar Kelimeler: kat, Türkçe, coğrafi yolculuk, semantik 

yolculuk 

On The Geographic and Semantic 

Journey of Word “kat” 

Abstract: In Turkish “kat” word means “misil”, “etaj”, 

“elbise takımı” etc. In some regions it is used as “kata”. This 

word is used since Old Turkic in all Turkish world broadly. 

And also it is used in Balkans and moreover in Croatian by 

mean “etaj”. This word is used as “kabat “ in Kirghiz and as 

“kavat” in Uzbek Turkish. In Uzbek Turkish this word has 

interesting compound forms as “iki kavat (hamile)” and “kırk 

kavat (lahana)”. In this paper the semantic and geographic 

journey of word “kat” and its different and derivative forms 

will be examined. 

Key Words: kat, Turkish, geographic journey, semantic 

journey 

* 

Prof. Dr, Gazi Üniversitesi, (Emekli Öğretim Üyesi) 

9


Türkçe Sözlük’te kat için, ayrıntılı olarak verilmiş 12 anlamı, 5 anlama 

indirmek mümkündür: 1. “Üst üste konulmuş şeylerden her biri, tabaka”: Evin 

üst katı, apartman katı, bir kat yufka, bir kat peynir. 2. “Bükülen veya kıvrılan 

bir şeyin her kıvrımı”: kumaşın katı. 3. “Giyeceklerde takım”: Bir kat elbise. 4. 

Ön, yan; huzur; makam, mevki. 5. “Kez, defa, misil”: İki kat. (Türkçe Sözlük 

2005: 1102). 

Şemseddin Sami’nin verdiği “derece, miktar” (kat kat) anlamını (Ş. Sami 

1317: 1016) da yukarıdaki beşinci anlam içinde düşünebiliriz. 

Tarihî yolculuğu içinde kat kelimesine ilk defa Kansu eyaletinin Tunhuang 

şehrinde, 930 yılında, Köktürk harfleriyle yazılmış Irk Bitig’de rastlıyoruz: 

Ulug eb örtenmiş, katıŋa tegi kalmaduk; bükiŋe tegi kodmaduk…”büyük (bir) 

ev yanmış, en alt katına dek (bir şey) kalmamış; köşesine bucağına dek (bir şey) 

koymamış…” 1 (Ercilasun 2010: 234). Burada “ev” için kullanılmış olan kat 

kelimesi aynı metnin bir başka yerinde “örtü” için kullanılır: Tokuz kat öçürgü 

“dokuz kat örtü” (Orkun II 1939: 86; Clauson 1972: 593) 2 . 

Şüphesiz kelime Ana Türkçe’ye, hatta İlk Türkçe’ye dek uzanıyor 

olmalıdır. Köktürk bengü taşlarında kelimeye rastlamayışımızın sebebi elbette 

anıtların konusuyla ilgisi olmadığı içindir. Ancak kelimenin +a ile pekiştirilmiş 

biçimi 3 II. Uybat (E-31) yazıtında görülür: Üç kata tegzinti “üç defa döndü 

(dolaştı)” (Orkun III 1940: 143; Kormuşin 1997: 99). Abakan (E-48) yazıtının 

dördüncü satırında da kata sözü geçer: üç kata “üç defa” (Kormuşin 1997: 56). 

Louis BazinYukarı Yenisey’de bulunan yazıtların 8.-10. yüzyıllara ait olduğu 

düşüncesindedir (Bazin 1991: 115). Yukarı Yenisey coğrafyasından Doğu 

Türkistan’a, Beşbalık, Hoço, Turfan, Sengim, Yarhoto şehirlerine dönelim. 

Çeşitli nüshaları bu şehirlerde bulunmuş ve 10. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen 

(Ş. Tekin 1976: 25-26) Altun Yaruk adlı Budist eserde yine kata kelimesini 

görürüz: üçünç kata “üçüncü defa”, ikileyü kata “ikinci defa” (Çağatay 1945: 

46, 114). Kata, Irk Bitig gibi kâğıda yazılmış Köktürk harfli bir başka metinde 

de geçer: İkinti kata “ikinci defa” (Orkun II 1939: 180). En eski metinlerde bir 

enklitik ile pekiştirilmiş olan kat’ın bu metinlerden daha eski tarihlere gideceği 

muhakkaktır. 

1 Orkun II 1939: 75’te bökiŋe. Tercüme: “büyük (bir ) ev yanup bitmiş katına kadar kalmamış zaviyesine kadar 

kalmamışdır.”; Clauson 1972: 593: (a great house was burnt) katı:ŋa: tegi: kalmaduk ‘down to the (ground) floor nothing 

remained’. 

2 Son kelime Orkun tarafından üçürgü okunmuş ve “kilim” olarak anlamlandırılmıştır. 

3 Clauson kata’nın kat’tan türediğini, ancak morfolojisinin belirsiz olduğunu, lokatif biçiminden “crasis” yoluyla 

çıkmış olabileceğini düşünür (Clauson 1972: 596). Marcel Erdal kelimenin kat- “ilave etmek” fiilinden kalıplaşmış 

zarf-fiil olduğu düşüncesindedir (Erdal 2004: 224). James R. Hamilton da -a’yı zarf-fiil eki olarak düşünmüş, ancak bir 

şüphe belirtisi olarak da soru işaretine yer vermiştir (Hamilton 1998: 183). Bence +A, tün-tüne “gece” (Tuhfe 5a), ancakancaka, 

hemen-hemene, gelirken-gelirkene, yak-yaka “taraf” örneklerinde de görülen bir enklitiktir (Ercilasun 2008: 44, 

52). Aynı anlamda, +la enklitiğiyle yapılmış katla kelimesinin varlığı da +a’yı enklitik olarak kabul etmemiz için ayrı 

bir delildir. 

10

“Kat” Kelimesinin Coğrafi ve Semantik Yolculuğu Üzerine 

Doğu Türkistan’ın Sengim şehri civarında birkaç nüshası bulunan ve 

10. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen Maytrısimit adlı Budist eserde hem kat, 

hem kata kelimesi sık sık geçer. Kat “tabaka” anlamında kullanılmıştır: tört kat 

altunın “dört kat altın ile”, altı kat teŋri yirinte “altı katlı tanrılar diyarında”, yiti 

kat karımları bolur “yedi katlı su çukurları vardır”. Kata “defa” anlamındadır: 

bir kata “bir defa”, üküş kata (Ş. Tekin’de öküş) “birçok defa” (Ş. Tekin 1976: 

403, 404). 

Kelime, Doğu Türkistan’daki Hoço’da bulunmuş bir Mani metninde de 

“tabaka” anlamında geçer: ançulayuma bu yer suv on kat kök teŋri yaratukta aŋar 

okşayur erti “öylece bu yer su, on kat mavi gök yaratıldığında ona benziyordu” 

(DTS 1969: 432). 

Türkiye’de bir hayli tanınmış ve “Öyle Yerlerde” adı verilmiş Budist şiirde 

de kat kelimesi Irk Bitig’de olduğu gibi bük ile birlikte geçer: İç teriŋ kat bük 

tagta “iç-içe, derin, kat-kat, kıvrım-kıvrım dağlarda”. Aynı şiirde kelime tekrar 

grubu hâlinde de geçer: Ađkaşu turur kat kat tagta “birbirine bağlı duran katkat 

dağlarda” (Arat 1965: 66-67). Şiir, Tun-huang’daki Bin Buda mağaralarında 

bulunmuştur. 1028 Tangut istilası sırasında, 107 numaralı mağarada örülen 

duvar arkasında kalan eserlerden olduğu için tarihi 1028’den daha yeni olamaz. 

Aynı mağarada bulunan ve yine yazılış tarihi 1028’den eski olan Edgü Ögli 

Tigin Ayıg Ögli Tigin hikâyesinde de kat sözü “tabaka” anlamındadır: yetti 

kat karam içinte “yedi kat hendek içinde” (Hamilton 1998: 30). Demek ki kat 

kelimesi 10. yüzyılda bugünkü Doğu Türkistan’da ve onun daha doğusundaki 

Kansu’da yaşayan Maniheist ve Budist Uygurlar arasında “tabaka” anlamında 

ev, örtü, hendek, altın, dağ vb için kullanılmaktadır. Edgü Ögli Tigin’de “defa” 

için kullanılan söz ise kata’dır: kaç kata taluyka kirip… “kaç defa okyanusa 

girip…” (Hamilton 1998: 22). 

10. yüzyılın üçüncü çeyreğinde Sâmânî hükümdarı Mansur bin Nûh’un 

emriyle yapılan ilk Farsça satır altı Kur’an tercümesinin Rylands nüshasında 

Farsça yanında Türkçe de bulunmaktadır. Türkçe tercümeyi İspîcab şehrinden 

gelen iki Türk âliminin yaptığı düşünülmektedir (Ata 2004: XXIII-XXIX). 

Bu tercümede kat kelimesi Arapça “beyne yedey, Ǿind ve Farsça pîş, nezdîk” 

anlamlarında kullanılmaktadır: ol kim biziŋ katımızda turur “o ki bizim 

önümüzde durur”, Teŋriniŋ yalawaçı katında olar tururlar “onlar Tanrı’nın elçisi 

huzurundadırlar”. “Tabaka” anlamı da bu eserde sıkça geçmektedir: yėti kat kök 

“yedi kat gök” (Ata 2004: 426). 

11. yüzyılda, standart Türkçenin kullanıldığı Balasagun ve Kâşgar’da 

kelime “tabaka; kıvrım; huzur, yan” anlamlarında, yani bugünkü Türkiye 

Türkçesindeki üç anlamda da kullanılır. Kutadgu Bilig’deki yiti kat kök “yedi kat 

gök” (278), yiti kat yir (3464), yiti kat felek (4381); DLT’deki yetti kat kö:k “yedi 

kat gök” (yazma 455) örneklerinde “tabaka” anlamı açıktır. Ancak KB’de çok 

11


sık kullanılan kara (yagız) yir katı(n) “tabaka” olarak “yer altı” anlamını ifade 

etmektedir: yagız yir katındakı altun taş ol “kara yer altındaki altın taştır”(213), 

bularnı sakıngıl ölümke itin / ökünme yarın bu kara yir katın “bunları düşün, 

ölüme hazırlan / yarın bu kara yer altında pişman olma”(1429), yagız yir katındakı 

altun kümüş “kara yer altındaki altın gümüş”(5363). Şu örnekte bu anlam çok 

daha açıktır: kerek yir üze tur kerek yir katın / çawıksa özüŋ kör bu eđgü atın 

“ister yer üstünde ol, ister yer altında / iyi ad ile şöhret bulduktan sonra (fark 

etmez)”(5572). Şu örnekte de “dağın altı” anlamı var gibidir: bu taglar katında 

çıkar gevherıg / kazıp yetrümezler saŋa ay arıg “bu dağlar altında çıkan cevheri 

/ kazıp yetiştiremezler sana ey temiz (insan)”(5364). DLT’de kat kadrak “dağın 

yamacı” anlamında kullanılır (yazma 237). KB’deki şu örnekte de aynı anlam 

olmalıdır: özüŋ koldı erse bu za:hid atın / atıŋ boldı za:hid özüŋ tag katın “zahit 

adını kendin istediğin için / adın zahit oldu, sen de dağ yamacını (mesken tuttun)” 

(3915). DLT kelimenin “kat yeri, kıvrım” anlamını da kaydeder: kat “bir şeyin 

kat yeri, kıvrımı”, to:n katı “elbise katı” (yazma 161). KB’de kat kelimesinin 

bük ile birlikte, “kıvrım” anlamı üzerinden mecazi anlamlar kazandığı da 

görülür: maŋa açsu emdi bu söz bük katı (870). Burada söz bük katı, “sözün 

ince ve ayrıntılı anlamları, kullanılışları” anlamındadır. Şu örnekte ise kat bük, 

“yalan dolan, kıvırma” anlamındadır: bütün çın bolurlar katı yok büki / kişilerke 

tegmez bularnıŋ yüki “doğru ve dürüsttürler, yalan dolanları yoktur / bunların 

insanlara da yükleri olmaz”(4440). 

Kâşgarlı Mahmud “yan, huzur” anlamını Oğuzlara mahsus olarak 

verir: kat Oğuzca. “Yanında, indinde” anlamında bir edat. Beg katında “bey 

huzurunda” (yazma 161). Ancak KB’deki şu örneklerde “yanında, önünde” 

anlamı vardır: eren er katında özin kizledi “gerçek insan başkalarının yanında 

kendisini gizledi”(3234), körür erdi közler bu künlük yirig / tünerdi körümez 

katında erig “gözler bu güneşli yeri görürdü / (artık) karardı; önündeki insanı 

göremez (oldu)”(5641). 

“Kez, defa” anlamı, Yenisey yazıtlarında, Maytrısimit’te ve Edgü Ögli 

Tigin’de olduğu gibi DLT ve KB’de de kata kelimesiyle ifade olunur: kata 

“kerre” anlamında bir kelime. Buradan bi:r kata aydım denir; “bir defa söyledim” 

demektir (DLT, yazma 541); öŋdün nelük yalwarmadıŋ kaç kata birdiŋ tawa:r 

“önceden niçin yalvarmadın; kaç defa mal (vergi) verdin (verdiğin hâlde)” (DLT, 

yazma 249); bu kün öknüp asgı negü ay ata / başın yirke çalsa ulıp miŋ kata “ey 

baba, bugün pişman olmanın faydası ne / bin defa uluyup başını yere vurmanın 

(faydası ne)”(KB, 1207), munı birdiŋ emdi maŋa sen Ǿaŧa: / kılur men munıŋ 

şükri yüz miŋ kata “bunu şimdi bana sen ihsan ettin / bunun için (sana) yüz bin 

defa şükrederim” (KB, 3058). 12. yüzyıla ait Atebetül’l-Hakayık’ta da “defa” 

için kata kullanılmıştır: teŋizdin keri:mrek şa:hım miŋ kata “şâhım denizden bin 

kat daha kerîmdir” (Arat 1951: 46, 85). 

12


Kat, 12. yüzyılın ikinci çeyreğinde Harezm bölgesinde görülür. 

Zemahşerî’nin 1128-1144 yılları arasında yazıp Harezmşah Atsız’a ithaf ettiği 

Mukaddimetü’l-Edeb’de 4 kat kelimesi “defa, kez, misil” ve “huzur, ön, ind” 

anlamlarında kullanılır: iki kat ŝeva:b kazgandı (23-8), iki kat boldı (161-8), 

kat kat kıldı baħşişni (82-2); şefa:Ǿatçı boldı aŋa bėg katında (174-3), yaħşı 

bilgil fula:n katında ne bar (175-7). Şu örneklerde katında, “konusunda, için” 

anlamında kullanılmıştır: körüşti aŋa kitmek katında (95-5), elig tutuştı anıŋ 

birle körüşmek katında (109-6) (Yüce 1993). 

Zeki Velidi Togan tarafından Batı Türkistan’da bulunan ve 12.-13. 

yüzyıla ait olan bir Kur’an tefsirinde kat kelimesi “tabaka; ön, yan, huzur” 

anlamlarında; kata ise “defa” anlamındadır: yeti kat yernüŋ altında turur “yedi 

kat yerin altındadır”, kat kat kılu berür anlarga “onlara kat kat fazlasıyla verir”; 

menim katımda “benim önümde, yanımda”, Teŋri katında “Tanrı huzurunda”; 

kırk kata okısa “kırk kez okusa”, tegme kata “her defasında” (Borovkov 2002: 

148). 

Seyhun kıyılarındaki bir Oğuz kasabasından olan Rabguzî’nin 1310 

yılında Türkistan’ın ortak yazı dili olan Harezm Türkçesiyle yazdığı Kısasü’l- 

Enbiyâ’da kat, “kat (tabaka); huzur, yan; takım” anlamlarındadır . Bu eserde 

“defa” anlamında kullanılan kelime ise katla’dır (Ata 1997: 302-304). 

Harezm’in Kerder şehrinden Mahmud bin Ali’nin yazdığı Nehcü’l- 

Ferâdîs’te kat, “kat (tabaka); huzur, yan; (elbise için) takım” anlamlarında; 

kata, “defa” anlamındadır (Ata 1998: 204-206). 

Nihayet kat kelimesi muhtemelen 12. yüzyılda Kıpçak Türkleriyle 

birlikte Karadeniz’in kuzeyine ulaşır. 14. yüzyılın başlarında İtalyanlar ve 

Almanlar tarafından tespit edilmiş Kıpçaklara ait malzeme içinde kat kelimesi 

de vardır ve hem “tabaka”, hem “huzur, kat” anlamlarındadır (Toparlı vd. 2003: 

131). Kıpçaklar 13. yüzyıl ortalarında Mısır’da güçlü bir Türk devleti kurunca 

onlarla birlikte kelime Mısır ve Suriye coğrafyasına da ulaşır. “Huzur, kat” 

anlamında devrin hemen hemen bütün sözlük ve gramerlerinde görüldüğü gibi 

edebî ve ilmî eserlerde de görülür. “Tabaka” anlamında kullanılması ise bu 

coğrafyada daha az tespit edilmiştir. “Defa” anlamında bu bölgede kullanılan 

kelime katla’dır (Toparlı vd. 2003: 131, 132). Mısır coğrafyasından birkaç 

örnek verelim. 1343 tarihli Tercümân-ı Türkî’de kat, Arapça Ǿind’in karşılığı 

olarak gösterilir ve seniŋ katunda, anlar katunda, bizüm katumuzda gibi örnekler 

verilir (Toparlı vd. 2000: 75).1387’de İskenderiye’de yazılan İrşâdü’l-Mülûk’te 

kat, “tabaka” ve “nezd, huzur” anlamlarındadır: iki kat ton içinde “iki kat elbise 

4 Eserin müellif nüshası bugüne ulaşmamıştır. Nuri Yüce, Zemahşerî’nin Arapça kelime ve cümlelerin altına 

Türkçelerini yazıp yazmadığını tartışır ve yazdığı sonucuna ulaşır. Esasen bilinen en eski nüshalar Harezm Türkçesi ve 

Farsça tercümeli nüshalardır ve 13. yüzyıla aittir (Yüce 1993: 7-9). 

13


içinde”, seniŋ menim katımda bar turur “senin, benim yanımda vardır” (Toparlı 

1992: 548). 1391’de Mısır’da yazılan Gülistan Tercümesi’nde kat, “yan, nezd, 

huzur” anlamındadır: bir muǾallim katına bir oglannı kitürüp koydılar; bir kişini 

kördüm, katındakı nökerine ayttı “bir adamı gördüm, yanındaki hizmetkâra 

söyledi” (Karamanlıoğlu 1989: 289-290). 14. yüzyıl sonları veya 15. yüzyıl 

başlarında yine Mısır’da yazılan Münyetü’l-Guzât’da kat, “yan, nezd, huzur” 

ve “büklüm, kat” anlamlarında kullanılır: menim katımda Ǿamellerniŋ yaħşırakı 

ol turur kim… “benim indimde amellerin daha iyisi odur ki…”, …bükülür, iki 

kat bolur (Uğurlu 1987: 210). 

Harezm döneminden sonra da Batı ve Doğu Türkistan’da kat kelimesi 

devam eder. Çağatay döneminin önemli sözlüklerinden Senglâh Lügati’nde 

kat’a “tabaka” anlamı verilir (Clauson 1972: 593). “Defa” anlamı için Çağatay 

Türkçesinde katla kullanılır: üç katla (Eckmann 1988: 78). Bu anlamları birkaç 

örnekle gösterelim. 14. yüzyıl sonlarıyla 15. yüzyılın ilk yarısında Semerkant’ta 

eser veren Sekkâkî’den: gonçe agızlar guncıdın kat kat bu bagrım kan irür 

“gonca ağızlıların nazından bu bağrım kat kat kandır”; felekniŋ ķāmeti iglip 

bolur sehmiŋdin ikki kat “senin korkundan feleğin boyu iki kat olur” ; baĥr-ı bįpāyān 

katında lā-büd uftangay ĥabāb “elbette sonsuz deniz karşısında kabarcıklar 

utanır”; körerler toydın artukrak tümen miŋ katla heycānı “savaşı da toydan 

(ziyafetten) on bin kat daha fazla (güzel) görürler” (Eraslan 1999: 492). 15. 

yüzyılın ilk yarısında ve ortalarında eserlerini Herat’ta veren Molla Lutfî’den: 

gül-çehrelerniŋ cevridin kat kat bu bagrım kan irür “gül yüzlülerin cevrinden 

bu bağrım kat kat kandır”; agzıŋ katında ħāl-i müdevver degül müdür “ağzının 

yanında değirmi ben beğil midir”; her kün maŋa yüz katla ger ol ay körünür 

“eğer o ay her gün bana yüz defa görünürse”. Lutfî’de “defa” anlamında kata 

da vardır: bir kata körgeli yüzin Ǿömr tiler köŋül velį “gönül yüzünü bir defa 

görmek için ömür diler, ancak…” (Karaağaç 1997: 509). Hîve hanı Ebulgazi 

Bahadır’ın 1660’ta yazdığı Şecere-i Terâkime’de kat, “yan, huzur, nezd” 

anlamındadır: Oguz Ħan katıga bardılar “Oğuz Han’ın huzuruna gittiler”; ulug 

atalarınıŋ katında… (Kargı Ölmez 1996: 393). 

Oğuzların Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlara girip yerleşmesiyle 

kelime bu coğrafyalara da ulaşır. Batı Türkçesinde, Azerbaycan, Anadolu 

ve Balkan coğrafyasında kat kelimesi 13. yüzyıldan bugüne dek “nezd, yan, 

huzur”, “tabaka” ve “defa, kez, misil” anlamlarında kullanılmıştır. Tarama 

Sözlüğü’ndeki örneklerden bu durumu takip etmek mümkündür. 13. yy: Şeyyad 

Hamza’nın Yûsuf ve Zelîha’sından: döndi 5 eydür imdi bir tur varalum / ikimiz 

ol büt katına girelüm, Yunus Emre’den: gey arı gerek şeh hazretinde / ırılmadın 

dura sultan katında; 14. yy: Hoca Mes’ud’un Süheyl ü Nevbahâr’ından: görür 

5 Tarama Sözlüğü’nde döndü. Örnekler tarafımdan dönemin dil özelliklerine göre düzeltilmiştir. 

14


uş bela: odı kaldurdı baş / bile yanısar kuru katında yaş, Darîr’in Yüz Hadis 

Tercümesinden: nice kim benüm katumda söyledi senüŋ katuŋda daħı söylesün 

didi; 15. yy: Eşrefoğlu Rûmî divanından: dünya:nuŋ bir çöp kadarca katlarında 

kadri yok / gözlemezler çoğını ya: azını dervişler, Velâyetnâme-i Hacı Bektaş’tan: 

ne la:zım biz anuŋ ayağına varmak, niçün ol bizüm katumuza gelmez; 16. yy: 

İbrâhim’in Târîh-i Şâhî’sinden: bu deŋizler katında ırmak mesa:besindedür; 

17. yy: Kâtibî’den: bilmem hu:ri midür yoksa bir melek / Hak katında kabu:l 

olmayor dilek. Sözlüklerde de kat, Farsça “nezd”, Arapça “Ǿind” karşılığı 

olarak gösterilir. Sofyalı Nimetullah’ın 1540’ta yazdığı Lügat-i Ni’metullah adlı 

Farsça-Türkçe sözlükten: Nezd. Ǿind ma:na:sına. Mesela: nezd-i men ‘benüm 

katumda’ dimekdür. Şemsî’nin 1666’da istinsah edilmiş Cevâhirü’l-Kelimât 

adlı Arapça-Türkçe sözlüğünden: Ǿİnd. kat. 19. yüzyıl başlarında Mütercim 

Âsım’ın ünlü sözlüklerindeki kayıtlar şöyledir. Burhân-ı Ka:tı’: Nezd. Nezdik 

mürâdifidir, Türkîde andan ‘yan’ ve ‘kat’ ile tâbir ederler. Ka:mus Tercümesi: 

Ǿİnde. Bir isimdir ki mekân-ı kurb ve huzûra delâlet eder, hissî ve gerek mânevî 

olsun; Türkîde andan ‘katında’ ile ve Fârisîde ‘nezd’ ile tâbir olunur.” 

Tarama Sözlüğü’nde kelimenin esreli kaf ile yazılmış kıt biçimi de 

tespit edilmiştir: 14. yy: Siyer-i Darir’den: ol vakıt kim Nemrut la:in pa:dişa:h 

idi, kıtında ziya:de müneccimler var idi; 15. yy: Abdürrahim Efendi’nin 

Vahdetnâme’sinden: müşkil işler Hak kıtındadur geŋez / Hak ata:sı ka:biliyyet 

istemez, Ahmed Bîcân’ın Envârü’l-Âşıkîn’inden: ya: rabbi: kangı kuluŋ 

senüŋ kıtuŋda azizdür; 16. yy: Üsküp kadısı Âşık Mehmed Çelebi’nin Tibr-i 

Mesbuk tercümesinden: mal, halkuŋ kıtlarında eşref-i eşya: olmak va:zıhdur. 

18. yy: Darendeli Kâtibzâde Bakayî’nin 1769’da yazdığı manzum Battal Gazi 

destanından: Hak kıtında za:yi olmasın heman / hem suçum bağışlagıl ya: 

pehlevan. 

Tarama Sözlüğü’nde kat’ın “tabaka; defa” anlamı kaydedilmemişse de 

örnekler arasında bu anlamda kat kelimesi de vardır. 15.yy: Hibetullah bin 

İbrâhim’in Sâatnâme’sinden: ol yidi kat yirler ol öküz katında yidi mercimek 

kadar degüldür; 16. yy: Zâtî’den: benüm katumda a:la:dur eşigüŋ / dokuz kat 

çarħdan ey ma:h biŋ kat. 

“Kat, defa, kerre” anlamında katla kelimesi de Tarama Sözlüğü’nde 

bulunmaktadır: 13. yy: Şeyyad Hamza’nın Yûsuf ve Zelîha’sından: yazılmış 

ben Yu:sufdan sen Ya:kuba / sela:m olsun biŋ katla saŋa baba; 15. yy: Rûşenî 

divanından: yeğ durur biŋ katla dimiş ol Emin / zikr-i ħodbinden emi:nü’lmüznibin. 

Bugünkü Türk lehçelerinin çoğunda da kat kelimesi ve bazı türevleri 

canlı olarak yaşamaktadır. Aşağıda bunları lehçe grupları hâlinde gösteriyorum. 

15


Oğuz (Güney-Batı) Türk Lehçeleri 

Türkiye Türkçesi: Bu lehçede kelimenin çeşitli anlamları bildirinin 

başında gösterilmişti. Kosova Türk ağızlarında ayrıca kat, “parça elbise”; 

kat ruba “takım elbise” anlamında kullanılır. Türkiye Türkçesindeki katmer 

kelimesi ilgi çekici bir türevdir. “Tabaka” ve “kat kat yufkayla oluşturulan bir 

tür börek” anlamındaki katmer Hasan Eren’e göre +mar ekiyle türetilmiştir. 

Eren, Kırgızca katmar “sıra, kat”, Karakalpakça katmar verilerini de tanık 

olarak gösterdikten sonra +mar eki için Türkçe kuş+mar “kuş tuzağı”, Kırgızca 

sözmör “dilbaz, geveze” örneklerini verir (Eren 1999: 218). Gülensoy’da 

Kazakça katparlı örneğini de buluruz . Gülensoy’da ayrıca kelimenin katmer 

olarak Arapçaya, kathméri olarak Kıbrıs Rumcasına geçtiği bilgisini de buluruz 

(Gülensoy 2007: 477). Türkiye Türkçesindeki katman kelimesi Cumhuriyet 

döneminde yapılmıştır ve daha çok jeoloji, sosyoloji, dil bilimi gibi alanlarda 

“tabaka” anlamında kullanılır. 

Gagavuz Türkçesi: kat. kat (Gaydarci vd. 1991: 138). 

Azerbaycan Türkçesi: gat. 1. sıra, tabaka, 2. (binanın) katı, 3. bükülme 

yeri, 4. defa, kere (Altaylı 1994: 469). 

Türkmen Türkçesi: gat. 1. sıra, tabaka, 2. (binanın) katı. Türkmencede 

“bina katı” için gatbar, “katman” anlamında gatlak türevleri de vardır (Tekin 

vd. 1995: 237-239). 

Karluk (Güney-Doğu) Türk Lehçeleri 

Özbek Türkçesi: kat. 1. tabaka, 2. kıvrım, 3. belli kalınlıktaki yayvan 

nesnelerin her bir katı, 4. sahife, varak, 5. defa, kere -sözlükte ayrı madde- 

(Äkåbirof vd. II 1981: 560). Özbekçede “katman” anlamında katlam, “defa” 

anlamında katla kelimeleri de vardır. İlgi çekici bir birleşik kelime de “gebe” 

anlamındaki ikkikat’tır (Äkåbirof vd. I: 320). Ancak Özbekçedeki asıl ilgi çekici 

kelime kavat’tır. Kullanım sıklığı kat’a göre daha fazla olan kavat, Türkiye 

Türkçesinde görülen bütün anlamlara da sahip görünüyor: 1. kat, tabaka, 2. 

(binanın) katı, 3. (raf vb şeylerin) katı, 4. yan, sıra, saf, 5. defa, kere, 6. (elbise) 

takımı Äkåbirof vd. II 1981: 531). 

Yeni Uygur Türkçesi: kat. 1. defa, 2. alt, bodrum. Yeni Uygurcada 

“binanın katı” ve “tabaka” anlamında kullanılan söz ise katlam’dır (Necip 

1995: 225-226). 

Kıpçak (Kuzey-Batı) Türk Lehçeleri 

Kırgız Türkçesi: kat. tabaka, sıra. Kat kat. tekrar tekrar. “Sıra, tabaka” 

ve “beraber” anlamlarına gelen katmar türevi ilgi çekicidir (Yudahin 1998: 

16


416, 418). Ancak Kırgızcada da daha sık kullanılan ve çok anlamlı olan kelime 

kabat’tır: 1. sıra, tabaka, 2. (binanın) katı, 3. defa (Yudahin 1998: 378). 

Kazak Türkçesi: kat. kat, tabaka, katman. Kırgızcadaki katmar kelimesi 

Kazakçada katpar biçimindedir ve “1. kat, katmer, 2. kırışıklık” anlamındadır 

(Koç vd. 2003: 299, 301). Kazakçada da kabat çok anlamlıdır ve daha sık 

kullanılır: 1. kat, sıra, tabaka, 2. nesnenin katlanan yeri, 3. (binanın) katı, 4. 

defa, kez, kere, 5. birlikte, beraber -eki uşak kabat köterildi “iki uçak birlikte 

havalandı-” (Koç vd. 2003: 267). 

Karaçay-Malkar Türkçesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. yan, yanı, yakını. 

Katlam. kat, tabaka. Kabat. 1. defa, kere, 2. (binanın) katı (Tavkul 2000: 247, 

248, 233). 

Kırım Tatar Türkçesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. etaj. Katmer. 1. katlı, 

kıvrımlı, 2. kıvrım. Katmer gul. bir tür gül (Asanov vd. 1988: 79-80). 

Kazan Tatar Türkçesi: kat. 1. yan, taraf, 2. civar, 3, durulan, yaşanılan 

yer, 4. birisinin önü, karşısı, 5. karşısında, 6. kat, tabaka, katman, 7. kere, defa. 

Katında. yanında, önünde; huzurunda. Katlam. 1. tabaka, kat, 2. katman. Katlav. 

katlam, kat, tabaka. Kabat. defa; yeniden, tekrar; kat. (Öner 2009: 161, 151). 

Kuzey-Doğu Türk Lehçeleri 

Altay Türkçesi: kat. kat, sıra: camınçızı altı kat ak torko boldı “yorganı 

altı kat beyaz ipekten idi” (Gürsoy-Naskali – Duranlı 1999: 100). 

Hakas Türkçesi: Ħat. kat, defa, kere. Ħati. defa, kere, kez: nince nince 

ħati “çok kez”. Ħatpar. giyside kıvrım, pırpır (Arıkoğlu 2005: 157-160). 

Şor Türkçesi: kat. 2. kat, tabaka, 3. sıra, dizi, takım. Kat komus. 

armonika, akordeon. Katpaş. 2. kıvrım, elbise kıvrımı, pli (Tannagaşeva-Akalın 

1995: 43-44). 

Tuva Türkçesi: ka’t. sıra, kat, dizi (Ölmez 2007: 193). 

Saha Türkçesi: xat. çifte, iki katlı; tekrar. Kutta, gutta. birlikte (Räsänen 

1969: 241). 

Çuvaş Türkçesi: xut. 1. kat, balkon (tiyatroda), sıra, dizi, saf, 2. yan, 

taraf, yön, çevre, 3. defa, sefer, kere. Xut kupăs. garmon. Xutlam. kırma, 

kıvrım, buruşuk, karışık, buruşukluk. Xutlăm. katman, tabaka, kat, toplumsal 

sınıf, tabaka ( Bayram 2007: 276-277). 

* * * 

Görüldüğü gibi kat sözünün ilk anlamı “tabaka”dır. Eski Uygur 

17


metinlerinde ev, örtü, hendek, altın madeni, dağ vb şeylerin tabakalarını anlatmak 

üzere kat kelimesi kullanılmıştır. 930 tarihli Irk Bitig’de görülen “binanın 

alt katı” anlamının bugünkü Uygur Türkçesinde de görülmesi ilgi çekicidir. 

Şüphesiz “alt, alt kat” anlamı “tabaka” anlamından gelişmiştir ve Irk Bitig’den 

sonra Kutadgu Bilig’de de örneklerine sık rastlanmaktadır. Uygur metinlerinden 

itibaren “tabaka” anlamından gelişen diğer bir anlam “kat yeri, kıvrım”dır. Bu 

anlam da Uygur metinlerinden bugüne dek uzanmaktadır. 

12. yüzyıla gelinceye kadar “defa” anlamına rastlamayışımız ilgi 

çekicidir. Kat’ın “defa” anlamını ilk defa 12. asırda, Harezm coğrafyasında 

Zemahşerî’nin sözlüğünde görürüz. Yenisey yazıtlarından o tarihe kadar “defa” 

için kata kelimesi kullanılmıştır. Kâşgarlı da “defa” anlamı için kata’yı verir. 

Kata bu anlamda Çağatay Türkçesinin ilk dönemlerine dek devam etmiş; 

sonra da yerini Batı Türkçesinde kat’a, Doğu ve Kuzey Türkçelerinde katla, 

kabat/kavat, kat kelimelerine bırakmıştır. Bu anlamda kat, Hakas ve Çuvaş 

lehçelerine dek uzanmıştır. “Defa” anlamında katla, ilk defa 1310’da, Seyhun 

boylarında, Rabguzî’nin eserinde görülür; Mısır coğrafyasında ve Çağataycada 

devam ederek bugünkü Doğu ve Kuzey Türkçelerine ulaşır. Batı Türkçesinin ilk 

asırlarında da katla vardır. 

“Defa” anlamının da “tabaka” anlamından geliştiğini düşünüyorum. 

Nesnelerin tabaka tabaka, söz gelişi iki tabaka, üç tabaka olmasından hareketle 

kat, “defa” anlamını da yüklenmiştir. Buradan “tekrar” ve “iki, ikili” anlamları 

da gelişmiştir. Bu son anlamları Kazakçada ve Sahacada görmekteyiz. 

Kat’ın ancak çekimli şekilleri (kat + iyelik eki + bulunma hâli 

eki) “yan, huzur, nezd” anlamlarında kullanılmıştır ve Kâşgarlı Mahmud 

tarafından Oğuzlara mahsus olarak gösterilmiştir. Ancak Kutadgu Bilig’de, 

Karahanlı dönemi Kur’an tercümesinde kat bu anlamda kullanıldığı gibi Mısır 

coğrafyasında ve Çağataycada da kullanılmıştır. Batı Türkçesinde de elbette 

yaygın bir kullanımı vardır. 

“Elbise için takım” anlamı ilk defa 14. yüzyılda, Harezm coğrafyasındaki 

Nehcü’l-Ferâdîs’te görülür. Bu anlamın da “tabaka”dan çıktığı muhakkaktır. 

Bugünkü Türkiye Türkçesinde ve kavat biçiminde Özbek Türkçesinde de 

bu anlam vardır. Metinler daha dikkatli taranırsa şüphesiz diğer lehçelerden 

bazılarında ve Doğu ve Batı Türkçelerinin tarihî dönemlerinde bu anlama 

rastlanması mümkündür. Kelimenin bu anlamla Arapçaya geçmiş olması da bu 

görüşü destekler. 

Tabaka tabaka veya kıvrımlı olan çeşitli nesneler için de kat kullanılmıştır. 

Binanın katları bu anlamda ilk akla gelen kullanımdır. Özbekçede kat’ın “sahife, 

varak” anlamında, kavat’ın “raf katları” anlamında kullanılması; Şorcada 

kat komus’un, Çuvaşçada xut kupăs’ın “akordeon, garmon” anlamlarında 

18


kullanılması; Kırım Türkçesinde bir gül türü için katmer gül, Özbekçede “gebe” 

için ikkikat ve “lahana” için sözlü olarak tespit ettiğim kırkkavat hep tabaka 

tabaka ve kıvrım kıvrım anlamlarından hareketle ortaya çıkmıştır. 

Nihayet tabaka, kıvrım vb anlamları ifade etmek üzere kat’tan çıkmış 

olan katmar / katmer / katpar / gatbar, gatlak, katman, katlav, katlam, 

xutlam, katpaş gibi türevler dikkate değer. Kabat/kavat biçimlerinin nasıl 

ortaya çıktığı zihnimde bir soru işareti olarak durmaktadır. Acaba bir inorganik 

türeme mi söz konusudur; yoksa Farsçadan bir geri ödünçleme mi Bu konu 

araştırılmaya değer. 

* * * 

Kat, Güney Sibirya ve Kansu’dan Kazak bozkırlarını aşarak Karadeniz’in 

kuzeyine; Doğu ve Batı Türkistan’ı aşarak Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlara 

uzanırken komşu milletlerin dillerine de girmiştir. Durumu, Günay Karaağaç’ın 

Türkçe Verintiler Sözlüğü’nden izleyelim. Farsça kabat, kavat, kat “kat, 

katman; kıvrım, büklüm, eklem”; Arapça ķāţ “”kat; takım elbise”; Rusça 

kotomá, kotómka “muhafaza, kutu; torba, çanta”; Ermenice kat “apartman 

bölmesi, daire; kıvrım; kat, defa, kere”, katkat “katıyla, çok katlı veya kıvrımlı, 

buruşuk”; Romence cat “bina katı”, cută “kıvrım, buruşuk”; Bulgarca kat “kat, 

katman; bina katı, daire; takım, grup; defa, kere”; Sırpça kät “sıra, dizi; dizi 

dizi, kat kat durumunda olan; bina katı; kat kat iplik”; Arnavutça kat, katë “kat, 

apartman katı”; Makedonca kat “kat, tabaka”; Yunanca káti, kát “bina katı; kat, 

tabaka” (Karaağaç 2008: 458). 

Sırpça-Hırvatçadaki duruma bir de Abdullah Şkalyiç’in “Sırp-Hırvat 

Dilinde Türkizmler” kitabından bakalım: Kät. 1. tabaka, katman, 2. bina katı, 

3. elbise için parça, takım elbise, 4. dürbünün görüntüyü büyütme katı (Şkalyiç 

1965: 400). Arnavutça elektronik sözlüğe göre kat, 1. bina katı, dolaplardaki üst 

üste bölmeler, 3. botanikte aynı boydaki bitki ve ağaç türleri anlamlarındadır. 

Son olarak kat kelimesinin kök olmadığını, onun da bir türev olduğunu 

belirtelim. A. von Gabain, A. J. Joki, James R. Hamilton ve Gülensoy’un da 

kabul ettiği gibi kat, ka- fiilinden -t isim yapma ekiyle türemiştir (Doerfer 1967: 

467, Hamilton 1998: 183, Gülensoy 2007: 474). DLT’de Yağma lehçesine ait bir 

kelime olarak gösterilen ka- “sandığa doldurmak” anlamındadır (yazma 554). 

Kat- ve kar- fiilleri de hiç şüphesiz ka-‘nın ettirgen çatı eki almış biçimleridir ve 

kat ile köktaştırlar. 

19


Kaynaklar 

ÄKÅBİROV, S. F. vd. Uzbek Tilining İzåhli Lugäti II, Moskva, 1981. 

ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü II, İstanbul 1994. 

ARAT, Reşid Rahmeti, Edib Ahmed Yüknekî - Atebetü’l-Hakayık, İstanbul 1951. 

ARAT, Reşid Rahmeti, Yusuf Has Hâcib – Kutadgu Bilig I Metin, İstanbul 1959. 

ARAT, Reşid Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Ankara, 1965. 

ARAT, Reşid Rahmeti, Yusuf Has Hâcib – Kutadgu Bilig II Çeviri, Ankara 1974. 

ARIKOĞLU, Ekrem, Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara 2005. 

ASANOV, Ş. A., Garkavets, A. N., Useinov, S. M., Krımskotatarsko-Russkiy Slovar’, Kiyev 

1988. 

ATA, Aysu, Kısasü’l-Enbiyâ II Dizin, Ankara 1997. 

ATA, Aysu, Nehcü’l-Feradis III Dizin-Sözlük, Ankara 1998. 

ATA, Aysu, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) – Karahanlı Türkçesi (Giriş- 

Metin-Notlar-Dizin), Ankara 2004. 

BAYRAM, Bülent, Çuvaş Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlük, Konya 2007. 

BAZİN, Louis, Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Ancien, Budapest-Paris 

1991. 

BOROVKOV, A. K., Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII. – XIII. 

Yüzyıllar) (Rusçadan Çevirenler: Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu), Ankara 

2002. 

CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, 

Oxford 1972. 

ÇAĞATAY, Saadet Ş., Altun Yaruk’tan İki Parça, Ankara 1945. 

DOERFER, G., Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1967. 

Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad 1969. 

ECKMANN, Janos, Çağatayca El Kitabı (çeviren: Günay Karaağaç), İstanbul 1988. 

ERASLAN, Kemal, Mevlâna Sekkâkî Divanı, Ankara 1999. 

ERCİLASUN, Ahmet B., “La Enklitiği ve Türkçede Bir ‘Pekiştirme Enklitiği’ Teorisi”, Dil 

Araştırmaları, sayı: 2 (Bahar 2008), Ankara. 

ERCİLASUN, Ahmet B., Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara, 2010. 

ERDAL, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004. 

EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999. 

GAYDARCİ, G. A., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A., Tukan, B. P. (Rusçadan aktaranlar: 

İsmail Kaynak – A. Mecit Doğru), Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Ankara 1991. 

GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I, 

Ankara 2007. 

GÜRSOY-NASKALİ, Emine – Duranlı, Muvaffak (hazırlayanlar), Altayca-Türkçe Sözlük, 

Ankara 1999. 

HAMİLTON, James Russel, İyi ve Kötü Prens Öyküsü (Türkçe çeviri: Vedat Köken), Ankara 

1998. 

KARAAĞAÇ, Günay, Lutfî Divanı - Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara 1997. 

20


KARAAĞAÇ, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara 2008. 

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Seyf-i Sarâyî – Gülistan Tercümesi, Ankara 1989. 

KARGI ÖLMEZ, Zuhal, Ebulgazi Bahadır Han – Şecere-i Terâkime, Ankara 1996. 

KÂŞGARLI MAHMUD, Dîvânü Lûgati’t-Türk – Tıpkıbasım, Ankara 1990 (Türkçe tercüme, 

Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafından hazırlanan basılmamış eserden). 

KOÇ, Kenan - Bayniyazov, Ayabek - Başkapan, Vehbi, Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi 

Sözlüğü, Ankara 2003. 

KORMUŞİN, İ. V., Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii – Tekstı i İssledovaniya, Moskva 1997. 

NECİP, Emir Necipoviç, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Rusçadan çeviren: İklil Kurban), 

Ankara 1995. 

ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları II, III, İstanbul 1939, 1940. 

ÖLMEZ, Mehmet, Tuvacanın Sözvarlığı – Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden 

2007. 

ÖNER, Mustafa, Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2009. 

RÄSÄNEN, Martti, Versuch Eines Etymologischen Wörtebuchs der Türksprachen, Helsinki 

1969. 

ŞEMSEDDİN SÂMÎ, Kamûs-ı Türkî, İstanbul, 1317. 

ŞKALYİÇ, Abdullah, Turcizmi u Srpskohrvatskom Jeziku, Sarajevo 1965. 

TANNAGAŞEVA, N. N. Kurpeşko – Aklın, Şükrü Halûk, Şor Sözlüğü, Adana 1995. 

Tarama Sözlüğü IV, Ankara 1969. 

TAVKUL, Ufuk, Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2000. 

TEKİN, Şinasi, Uygurca Metinler II: Maytrısimit, Ankara 1976. 

TEKİN, Talat – Ölmez, Mehmet – Ceylan, Emine – Ölmez, Zuhal – Eker, Süer (hazırlayanlar), 

Türkmence – Türkçe Sözlük, Ankara 1995. 

TOPARLI, Recep, İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara 1992. 

TOPARLI, Recep – Çögenli, M. Sadi – Yanık, Nevzat H., Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî 

ve Acemî ve Mugalî, Ankara 2000. 

TOPARLI, Recep – Vural, Hanifi – Karaatlı, Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2003. 

Türkçe Sözlük, Ankara 2005. 

UĞURLU, Mustafa, Münyetü’l-Guzât, Ankara 1987. 

YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü II (Türkçeye çeviren: Abdullah Taymas), Ankara 1998. 

YÜCE, Nuri, Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara 1993. 

21


Sayı: 8 Bahar 2011, 23-29 Dîvânü ss. Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir 


Tuncer Gülensoy * 1 

Özet: Türklerin tarih sahnesine çıkışlarına kadar uzanan Türk 

kişi adları, çeşitlilik gösterir. Eski Türklerde çocuk doğunca 

verilen geçici adlar yerini sonradan kazanılan gerçek adlara 

bırakırdı. Yeni doğan çocuğa verilen adlar, üst üste kız ya da 

erkek doğumları olduğunda ya da çocukları kötü ruhlardan 

korumak istendiğinde kötü anlam içerebilmektedir. Bu 

çalışmada Türk kişi adlarının bazılarında görülen “kötü” ya 

da “iyi bilinmeyen” anlamlar üzerinde durulacaktır. 

Anahtar sözcükler: Türkçe, kötü anlam, ad bilimi, kişi adları 

Turkish Person Names Which Have 

Negative Meaning 

Abstract: Turkish person names, which date back that 

the Turks appeared in history stage, vary. In early periods 

of Turkish tradition, temporary names which are used for 

a newborn were supplanted by a secondary name which 

obtained. The names which are given to newborns may have 

negative meanings to be protected from harmful spirits if 

the births occure in reduplication of a gender. In this article, 

some of Turkish names which have negative meaning or the 

names which have a meaning not regarded as positive will be 

disscussed. 

Key Words: Turkish, negative meaning, onomastique, person 

names 

Türk kişi adları tarihi, Türklerin tarih sahnesine çıkışlarına kadar 

uzanmaktadır. Hunların, Sh’a-toların, Massagetlerin, İskitlerin (Sakaların), Kök 

Türklerin, Kırgızların, Uygurların, Oğuzların (Türkmenlerin), Peçeneklerin, 

Kuman-Kıpçakların tarihlerine baktığımız zaman birbirlerinden çok farklı 

olmayan kişi adlarına rastlarız. 

Türk kavimlerinde görülen kadın-erkek kişi adlarının çeşitliliği ve 

zenginliği bu konuda çalışanlar için bir kaynaktır. Eski Türklerde çocuk doğunca 

* 

Prof. Dr., Emekli Öğretim Üyesi 

23


verilen adlar genellikle geçici olurdu. Gerçek ad “sonradan kazanılan ad” idi. 

Bu gelenek Moğollarda da vardı. Mesela, Yesugey Bahadır’ın oğlu doğduğu 

zaman, obaya tutsak olarak getirilmiş olan “Temüçin [ < temür+çin = demirci]” 

adlı bir beyin adı yeni doğan bu çocuğa verilmişti. Çinggiz adı Temüçin’in 

sonradan kazandığı addır. 

Türk ve Moğollarda yeni doğan çocuğa verilen adların pek çoğu halk 

inanışlarına dayandığı için bazen “kötü” anlam taşıyan adlar da görülüyordu. 

Çocukları çok genç yaşta ölen aileler kötü ruhları yanıltmak ya da onları 

kandırmak için “Beldenbok” gibi adlar koyarlardı. Bu tür adlar taşıyan çocuklara 

kötü ve alıcı ruhlar gelmezdi. 

Türklerde üst üste kız ya da erkek doğumları olunca da “dur-, yet-, dön- 

“ gibi fiillerden türetilmiş adlar kullanılıyordu: Tursun/Dursun [kız: Dursune 

< Tü. dur-sun+e (Arapça dişillik eki)], Durdu, Duran; Yeter/Kızyeter/ 

Oğulgerek; Döne, Döndü gibi. 

Türkler ve Moğollar genellikle karada yaşayan Arslan, Kaplan, Kurt/ 

Börteçinoa, Bozkurt gibi güçlü hayvanlar ile havada uçan Kartal/Bürküt, 

Şahin, Doğan, Sungur/Bayşinkor gibi alıcı ve güçlü kuşların adlarını 

çocuklarına vermişlerdir. Bunların yanında narin ve güzel görünümlü Kuğu, 

Ördek, Suna “erkek ördek” gibi yaban kuşlarının adlarını da vermişler, bu adları 

türkülerinde de kullanmışlardır. Fakat, Buğra “erkek deve”, Barak “tüylü köpek” 

ve Nogay “bir tür kara tüylü köpek” adları da erkek çocuklara konulmuştur. 

Tarihî kaynaklarda “yılan” ve “fil”in de kişi adı olarak konulduğunu görüyoruz. 

Türklerin “Tanrı” inançları İslamiyet’ten önce de güçlü idi. Hep “tek Tanrı”ya 

inanmışlar, “put; fetiş” gibi şeylere tapmamışlardı. Moğol kağanı Çinggiz’in 

besmelesi “Müngke Tengri-yin küçüdür! (Ebedi Tanrı’nın gücü ile)” sözleri idi. 

Çinggiz savaşa çıkmadan önce hep bu besmele ile güne başlardı. Bu yüzden Tanrı’nın 

verdiği insan da Türkler ve Moğollar için kutsaldı. O yüzden “Mengüberdi” adının 

anlamı şimdiki “Tanrıverdi, Hudaverdi, Allahverdi, Hakverdi” idi. 

Günümüz kişi adları Türkçe (tarihî Türk adları, modern Türk adları), 

Arapça, Farsça, Çince, Fransızca, İngilizce, Almanca, (bazen) Rusça kökenli 

sözcüklerden oluşmaktadır. Çince adlar genellikle eski Çince unvan ve 

rütbelere dayanmaktadır; Arapça olanlar İslâmiyetle ilgilidir. Farsça olanlar 

da Selçukluların İran coğrafyasında devlet kurmalarından sonraki döneme 

rastlamaktadır. Fransızca olan kişi adları Tanzimat’tan sonra; İngilizce ve 

Almanca olanlar ise XX. yüzyıldan sonra Amerika ve Almanya ile olan 

yakınlaşmaların sonucunda bazı ailelerce çocuklarına verilmiştir. Rusça kişi 

adları daha çok Sovyetler Birliği boyunduruğu altında seksen yıl yaşamış olan 

Türk ülkelerinde hem kız, hem de erkek çocuklara verilmiştir: Roza, Çınara, 

Viktor, Albert vb. 

24


Bugün Türkçede kullanılan Arapça ve Farsçadan alıntı kişi adlarının 

bazılarının anlamları ya hiç bilinmemekte ya da “Anneannemin, babaannemin, 

dedemin adı imiş” diye geçiştirilmektedir. Geçiştirilen bu kadın ve erkek 

adlarından bazıları da “kötü” anlam taşıdığı için kimseye sevimli gelmemektedir. 

Eskiden kız çocuklarına verilmiş olan “Yosma” adı “1. Şen, güzel, fettan (genç 

kadın), 2.çok süslü giyinen ve modaya düşkün (kadın), koket” (Türkçe Sözlük, 

Ankara 2005, TDK Yay., s.2194) anlamlarını taşıdığı hâlde, başka türlü “imaj” 

verdiği için günümüzde artık hiç kullanılmamaktadır ve eskimiştir. 

Arapça ve Farsçadan alıntı sözcüklerin kişi adı olarak kullanılması çok 

yaygındır. Genellikle anlamlarını bilmeden çocuklarımıza verilen bu adlar onları 

her zaman güç durumda bırakmaktadır. Anlamsız ad ya da anlamını bilmediği 

ad taşımak kişiyi mutlaka rahatsız eder. Arapça sözcükler yazılış ve söyleyiş 

bakımından çok dikkat isterler. Mesela: ayın+elif; medli elif; elif+ayın gibi 

harflerle yazılan sözcüklerin hem imlâsı hem de söylenişleri çok farklıdır. Bunun 

yanında ze, zel, dat/zat, zı; se, peltek se, sat gibi harflerle yazılan sözcüklerin 

okunuşları ve anlamları da birbirlerinden farklıdır. Türkiye Türkçesinde bu tür 

farklılıklara dikkat edenler yalnız konuya hâkim bilim adamlarıdır. Halktan bu 

tür eğitim almamış olanların yazılış ve söyleyişteki ayrıntıları bilmesi mümkün 

değildir. O yüzden çocuklara ad verirken bu konuda yazılmış “Adlarımız”, 

“Türk Kişi Adları” vb. gibi bilimsel eserlere başvurmaları gerekecektir. 

Bu küçük araştırmada Türk kişi adlarının bazılarında görülen “kötü” ya 

da “iyi bilinmeyen” anlamlar üzerinde durulacaktır. Örnekler: 

a’fet (Arapça sıfat; ): اعفټ 1. Solak; 2. pek akılsız (adam); 3. en güç şey. 

âfet (Arapça isim; ): 1. Büyük felâket, belâ; 2. (mec.) çok güzel insan. 

[Yukarıdaki iki örnekte görülen fark elif’ten sonraki ayın ‏(ع)‏ harfidir. 

Fakat, sözcüklerin anlamları arasında oldukça büyük farklar vardır. Türk insanı 

ikinci adı kızına koyarken “çok güzel insan” anlamını seçmiştir. Her iki sözcüğün 

öteki anlamları bir Türk kızı için yakışıksızdır.] 

اعفټ 

آفټ آفټ 

اخۇ اخۇ 

اعفټ 

آھۇ 

اعفټ 

آھۇ 

آفټ 

اقدر 

آفټ 

اقدر 

اخۇ 

عاقله 

اخۇ 

عاقله 

آھۇ 

آگله 

آھۇ 

آگله 

علڍنا 

اعفټ 

اقدر اقدر 

علڍنا 

عالڍه 

آفټ 

عاقله عاقله 

عالڍه 

آمل 

اخۇ 

آگله آگله 

آمل 

عامل 

آھۇ 

علڍنا علڍنا 

عامل 

بادە 

اقدر 

عالڍه عالڍه 

بادە 

بوسه 

عاقله 

آمل آمل 

بوسه 

خانب 

آگله 

عامل عامل 

خانب 

بادە 

جم 

علڍنا 

بادە 

جم 

بوسه 

جمع 

عالڍه 

بوسه 

جمع 

خانب 

چمن 

آمل 

چمن 

ahû (Arapça isim; ): 1. Kardeş; 2. dost. 

âhû (Farsça isim; ): 1. Ceylân, karaca; 2. (mec.) güzellerin gözü. 

[Bu örnekteki temel farklılık, sözcüklerden birisinin Arapça, diğerinin 

Farsça olmasıdır. İmlâ farkı ise ha ile he harflerindedir. Türkler, Farsça sözcüğün 

taşıdığı “ceylân” anlamından dolayı bu adı kızlarına vermişlerdir. Moğolca 

“Ceren” sözcüğü de aynı anlamdadır ve Türkçede kız adı olarak kullanılır.] 

akder (Arapça sıfat; 

boyunlu. 

) : 1. Çok veya en kudretli; 2. kısa boylu, kısa 

25

اعفټ 

آفټ 

اخۇ 

اعفټ 

آھۇ 

آفټ 

اقدر 

اخۇ 

عاقله اعفټ 

آھۇ 

اعفټ 

آگله آفټ 

اقدر 

آفټ 

علڍنا اخۇ 

عاقله 

اخۇ 

عالڍه آھۇ 

آگله 

آھۇ 

اعفټ 

آمل اقدر 

علڍنا 

اقدر 

آفټ 

اعفټ 

عامل عاقله 

عالڍه 

عاقله 

اخۇ 

آفټ 

بادە آگله 

آمل 

آگله 

آھۇ 

اخۇ 

اعفټ علڍنا 

بوسه 

عامل 

علڍنا 

اقدر 

آھۇ 

آفټ عالڍه 

خانب 

بادە 

عالڍه 

عاقله 

اعفټ اقدر 

اخۇ آمل 

جم 

بوسه 

آمل 

آگله 

آفټ عاقله 

آھۇ عامل 

جمع 

خانب 

عامل 

علڍنا 

اخۇ آگله 

اقدر بادە 

چمن 

جم 

بادە 

عالڍه 

آھۇ علڍنا 

عاقله بوسه 

گوسفند 

جمع 

بوسه 

آمل 

اقدر عالڍه 

آگله خانب 

حادٽه 

چمن 

خانب 

عامل 

عاقله آمل 

علڍنا جم 

خافۻ 

گوسفند 

جم 

بادە 

جم آگله عامل 

عالڍه جمع 

ظ 

حاڧ 

حادٽه 

جمع 

بوسه 

علڍنا بادە 

آمل چمن 

ھاڍه 

خافۻ 

چمن 

خانب 

عالڍه بوسه 

عامل گوسفند 

خدڍجه 

حاڧ ظ 

گوسفند 

جم 

آمل خانب 

بادە حادٽه 

‏.ھاشم 

ھاڍه 

حادٽه 

جمع 

عامل جم 

بوسه خافۻ 

حشڍم 

خدڍجه 

خافۻ 

چمن 

بادە جمع 

خانب ظ 

حاڧ ھجابى 

‏.ھاشم 

ظ 

گوسفند 

چمن 

حاڧ 

بوسه 

جم ھاڍه 

خرده 

حشڍم 

ھاڍه 

حادٽه 

خانب گوسفند 

جمع خدڍجه 

حورڍه 

ھجابى 

خدڍجه 

خافۻ 

جم حادٽه 

چمن ‏.ھاشم اسپڍر ظ 

خرده 

‏.ھاشم 

حاڧ 

جمع خافۻ 

گوسفند حشڍم 

قاسم 

حورڍه 

حشڍم 

ھاڍه 

چمن ظ 

حاڧ 

حادٽه ھجابى 

قاصم 

اسپڍر 

ھجابى 

خدڍجه 

گوسفند ھاڍه 

خافۻ خرده 

لڍنټ 

قاسم 

خرده 

‏.ھاشم 

حادٽه خدڍجه 

حاڧ ظ حورڍه 

نکټ 

قاصم 

حورڍه 

حشڍم 

‏.ھاشم خافۻ 

ھاڍه اسپڍر 

نکھټ 

لڍنټ 

اسپڍر 

ھجابى 

ظ حشڍم 

خرده 

خدڍجه قاسم 

حاڧ پڍکر 

نکټ 


[Bu sözcük rahmetli Prof. Necati Akder’in soyadı idi. Sanki Türkçe ak ve 

der sözcüklerinden oluşmuş gibi görünüyorsa da Arapça olduğu kesindir.] 

26 

âkıle (Arapça sıfat; 

âkile (Arapça isim; 

) : Akıllı kadın. 

) : (hekimlikte) Yenirce denilen bir yara. 

[Her ikisi de Arapça olan sözcüklerin imlâları da anlamları da farklıdır. 

Türkçe söyleyişte ı/i ve kaf kef‏/(ق)‏ ‏(گ)‏ farklarına dikkat etmek gerekir.] 

aleynâ (Arapça edat; 

) : Bizim üzerimize. 

[Arapça bir edat olan bu sözcük son 20-25 yıldan beri kız adı olarak 

kullanılmaktadır. Kur’an’da geçen bir sözcük olup yalnız başına somut bir 

anlamı yoktur.] 

âliye (Arapça isim; 

âmil (Arapça sıfat; 

âmil (Arapça sıfat; 

) : Bir şeyin en yukarısı, en tepesi. 

اعفټ 

) : Emeli olan, isteyen. 

آفټ 

) : 1. Sebep; 2. İşleyen. 

اخۇ 

آھۇ 

[Hem imlâları hem de anlamları farklı olan bu iki sözcükten birincisi 

rahmetli Prof. Dr. Âmil Çelebioğlu’nun ilk adı idi. “Sebep; işleyen” anlamlarında 

kullanılmış olmamalıdır.] 

اقدر 

عاقله 

آگله 

علڍنا 

عالڍه 

آمل 

عامل 

بادە 

بوسه 

خانب 

جم 

جمع 

چمن 

گوسفند 

حادٽه 

خافۻ 

bâde (Farsça isim; 

) : Şarap, içki. 

[Türkçede kız adı kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi anlamı iyi değildir.] 

bûse (Farsça isim; ): Öpücük, öpüş. 

[Türkçede şiir ve şarkılarda kullanılan bu sözcüğün kızlara ad olarak 

verilmesi uygun değildir.] 

cânib (Arapça isim; ): Taraf, cihet, yan. 

[Türk edebiyatçılarından Ali Canip Yöntem’in ilk adıdır. Anlamı güzel 

değildir.] 

cem (Farsça isim; ): 1. Hükümdar, şah; 2. Şark mitolojisinde şarap ve 

içkinin mucidi; Süleyman Peygamber’in lâkabı; 3. Büyük İskender’in lâkabı. 

[Arapça “toplama” anlamındaki cem’ sözcüğünden farklı yazılır.] 

حاڧ ظ


çimen (Farsça isim; çemen ) : 1.Yeşil ve kısa otlarla örtülü yer; 2. 

Ağaç ve çiçeği olan çayır, yeşillik; 3. Pastırmaya konulan bir ot. 

27 

عالڍه بادە 

عاقله اخۇ 

اخۇ 

آمل بوسه اعفټ 

آگله آھۇ 

آھۇ 

عامل خانب آفټ 

علڍنا اقدر 

اقدر 

بادە جم اخۇ 

عالڍه عاقله 

عاقله 

بوسه جمع آھۇ اعفټ 

آمل آگله 

آگله 

خانب چمن آفټ 

اعفټ علڍنا 

اقدر 

عامل 

علڍنا 

جم گوسفند اعفټ اخۇ 

آفټ عالڍه 

عاقله 

بادە 

عالڍه 

جمع حادٽه آفټ آھۇ 

اخۇ آمل 

آگله 

بوسه 

آمل 

چمن خافۻ اخۇ اقدر 

آھۇ عامل 

علڍنا 

خانب 

عامل 

گوسفند حاڧ ظ آھۇ عاقله 

اقدر بادە 

عالڍه 

جم 

بادە 

حادٽه ھاڍه اقدر آگله 

عاقله بوسه 

آمل 

جمع 

بوسه 

خافۻ خدڍجه عاقله علڍنا 

آگله خانب 

عامل 

چمن 

خانب 

حاڧ ظ ‏.ھاشم آگله عالڍه 

علڍنا جم 

بادە 

گوسفند 

جم 

ھاڍه حشڍم علڍنا آمل 

عالڍه جمع 

بوسه 

حادٽه 

جمع 

خدڍجه ھجابى عالڍه عامل 

آمل چمن 

خانب 

خافۻ 

چمن 

‏.ھاشم خرده آمل بادە 

عامل گوسفند 

جم 

حاڧ ظ 

گوسفند 

حشڍم حورڍه عامل بوسه 

بادە حادٽه 

جمع 

ھاڍه 

حادٽه 

ھجابى اسپڍر بادە خانب 

بوسه خافۻ 

چمن 

خدڍجه 

خافۻ 

خرده قاسم بوسه جم 

خانب حاڧ ظ 

گوسفند 

‏.ھاشم 

حاڧ ظ 

حورڍه قاصم خانب جمع 

جم ھاڍه 

حادٽه 

حشڍم 

ھاڍه 

اسپڍر لڍنټ جم چمن 

جمع خدڍجه 

خافۻ 

ھجابى 

خدڍجه 

قاسم نکټ حاڧ ظ جمع گوسفند 

خرده چمن ‏.ھاشم 

‏.ھاشم 

قاصم نکھټ ھاڍه چمن حادٽه 

حورڍه گوسفند حشڍم 

حشڍم 

لڍنټ پڍکر خدڍجه گوسفند خافۻ 

اسپڍر حادٽه ھجابى 

ھجابى 

نکټ پڍما ‏.ھاشم حاڧ حادٽه ظ 

قاسم خافۻ خرده 

خرده 

نکھټ پڍمان حشڍم خافۻ ھاڍه 

قاصم حاڧ ظ حورڍه 

حورڍه 

پڍکر ھجابى حاڧ ظ خدڍجه 

لڍنټ ھاڍه اسپڍر 

اسپڍر 

پڍما خرده ‏.ھاشم ھاڍه 

نکټ خدڍجه قاسم 

قاسم 

پڍمان حورڍه خدڍجه حشڍم 

نکھټ ‏.ھاشم قاصم 

قاصم 

اسپڍر ‏.ھاشم ھجابى 

پڍکر حشڍم لڍنټ 

لڍنټ 

قاسم حشڍم خرده 

پڍما ھجابى نکټ 

نکټ 

قاصم ھجابى حورڍه 

پڍمان خرده نکھټ 

نکھټ 

لڍنټ خرده اسپڍر 

پڍکر حورڍه پڍکر 

نکټ حورڍه قاسم 

پڍما اسپڍر پڍما 

نکھټ اسپڍر قاصم 

پڍمان قاسم پڍمان 

قاسم لڍنټ 

قاصم 

پڍکر 

پڍما قاصم نکټ 

[Türkçede kız adıdır. Doğrusu çemen’dir. Pastırmaya sürülen acılı ve 

sarımsaklı macuna çaman denir.] 

güsfend (Farsça isim; gûsfend 

): Koyun. 

[Türkçede kız adı olarak kullanılmıştır. Türk kızına uygun değildir. 

Türklerde yaban hayvanlarından Kunduz, Ceylan/Ceren gibi adlar kızlara; 

Porsuk, Boğa, Kulan gibi adlar da erkeklere verilmişse de “koyun” saflığından 

dolayı ad olarak verilmemiştir.] 

hâdise (Arapça isim; ): Hadisat, havadis. Yeni bir şey, ilk defa 

çıkan, macera olan bir nitelik ve durum. 

[Son yıllarda meşhur olan, Almanya’da doğup büyümüş bir Türk kadın 

şarkıcısı.] 

hâfız (Arapça sıfat; 

hâfız (Arapça sıfat; hıfz’dan. 

Ezberleyen. 

): Aşağı düşüren, alçaltan (Allah’ın adlarından). 

) : Hıfzeden, saklayan, koruyan; 2. 

[Türkiye Türkçesi ile Özbek, Türkmen, Uygur vb. Türkçelerinde de erkek 

adı olarak kullanılır. Kur’an’ı ezberleyen kişilere de hâfız denir.] 

hâdiye (Arapça isim; 

yükselen kaya. 

): 1) Asa, değnek; 2. Su içinden sivrilerek 

[Türkiye Türkçesinde kız adı olarak kullanılmıştır. Her iki anlamı da kız 

adı için uygun değildir.] 

hatice (Arapça isim; 

[Hz. Muhammed’in ilk eşinin adı.] 

hâşim (Arapça sıfat; 

Ezen, yaran, kıran, parçalayan. 

haşîm (Arapça sıfat; 

): Vakitsiz, erken doğan kız çocuğu. 

): Çorbaya kuru ekmek kırıntısı doğrayan; 2. 

): Haşmetli, gösterişli. 

[Birinde â uzun, ötekinde î uzundur; birinde (h/he), diğerinde (h/ha) 

harfleri vardır. Söylerken dikkatli olmak gerekir.

جم 

جمع 

چمن 

گوسفند 

حادٽه 

خافۻ 

اقدر بادە آمل 

ظ 

حادٽه علڍنا عاقله 

حاڧ 

بوسه 

عالڍه 

بوسه عامل 

عاقله 

ھاڍه 

خافۻ عالڍه آگله 

خانب 

آمل 

خانب بادە 

آگله 

حاڧ ظ 

خدڍجه 

آمل علڍنا 

جم 

عامل 

جم بوسه 

علڍنا 

ھاڍه عامل عالڍه 

‏.ھاشم 

جمع 

بادە 

جمع خانب 

عالڍه 

خدڍجه 

حشڍم 

بادە آمل 

چمن 

بوسه 

چمن جم 

آمل 

‏.ھاشم 

ھجابى 

بوسه عامل 

گوسفند 

خانب 

گوسفند جمع 

عامل 

حشڍم 

خرده 

خانب بادە 

حادٽه 

جم 

حادٽه چمن 

بادە 

ھجابى 

حورڍه 

جم بوسه 

خافۻ 

جمع 

خافۻ گوسفند 

بوسه 

خرده 

اسپڍر 

جمع خانب 

ظ 

چمن 

حادٽه 

خانب 

حاڧ حاڧ حورڍه 

قاسم 

چمن جم 

ھاڍه خافۻ 

گوسفند 

ھاڍه 

جم 

اسپڍر 

قاصم 

گوسفند جمع 

خدڍجه ظ 

حادٽه 

خدڍجه حاڧ 

جمع 

قاسم 

لڍنټ 

حادٽه چمن 

‏.ھاشم ھاڍه 

خافۻ 

چمن 

قاصم ‏.ھاشم 

نکټ 

خافۻ گوسفند 

حشڍم خدڍجه 

حاڧ ظ 

حشڍم 

گوسفند 

لڍنټ 

نکھټ 

حاڧ ظ حادٽه 

ھجابى ‏.ھاشم 

ھاڍه 

ھجابى 

حادٽه 

نکټ 

پڍکر 

ھاڍه خافۻ 

خرده حشڍم 

خدڍجه 

خرده 

خافۻ 

نکھټ 

پڍما 

حاڧ خدڍجه ظ 

حورڍه ھجابى 

‏.ھاشم 

حورڍه 

ظ 

‏.ھاشم پڍکر 

حاڧ 

پڍمان 

ھاڍه 

اسپڍر خرده 

حشڍم 

اسپڍر 

ھاڍه 

پڍما حشڍم خدڍجه 

قاسم حورڍه 

ھجابى 

قاسم 

خدڍجه 

پڍمان ھجابى ‏.ھاشم 

قاصم اسپڍر 

خرده 

خرده قاصم 

‏.ھاشم 

حشڍم 

لڍنټ قاسم 

حورڍه 

لڍنټ ھجابى 

حشڍم 

حورڍه 

نکټ قاصم 

اسپڍر 

نکټ خرده 

ھجابى 

اسپڍر 

نکھټ لڍنټ 

قاسم 

نکھټ حورڍه 

خرده 

قاسم 

پڍکر نکټ 

قاصم 

پڍکر اسپڍر 

حورڍه 

قاصم 

پڍما نکھټ 

لڍنټ 

پڍما قاسم 

اسپڍر 

لڍنټ 

پڍمان پڍکر 

نکټ 

پڍمان قاصم 

قاسم 

نکټ 

نکھټ 

پڍما 

قاصم 

نکھټ لڍنټ 

پڍکر 

پڍمان 

لڍنټ 

پڍکر نکټ 

پڍما 

نکټ 

پڍما نکھټ 

پڍمان 

نکھټ 

پڍمان پڍکر 

پڍکر 

پڍما 

پڍما 

پڍمان 

پڍمان 


hicabi (Arapça sıfat; 

[Türk insanına uygun olmayan bir addır.] 

hurda (Farsça isim; 

dakika. 

): Zorla ilgili, perde ile ilgili. 

حاڧ ظ 

ھاڍه 

): 1. Ufak, değersiz şey, kırıntı; 2. Nükte, 

خدڍجه 

‏.ھاشم 

[Herhâlde eski ad verme geleneğine uygun olarak, adı verilen kızın 

değersiz olduğunu belirterek, kötü ruhlardan korunmak istenmiştir. Bu kadın 

adına Ankara-Yahyalı mezarlığında rastlanmıştır. Günümüzde Ankara ve İstanbul 

sokaklarında eski ve kullanılmış şey toplayanlara “hurdacı” denilmektedir.] 

حشڍم 

ھجابى 

خرده 

حورڍه 

اسپڍر 

قاسم 

قاصم 

لڍنټ 

نکټ 

نکھټ 

پڍکر 

پڍما 

پڍمان 

huriye (Arapça isim; hûriye 

buluştuklarına inanan bir tarikat. 

ispir ( 

): Coşkunluk hâllerinde hûrilerle 

): 1. Uşak, yanaşma; 2. Arabanın yanında bulunan at uşağı. 

خانب 

جم 

جمع 

چمن 

گوسفند 

حادٽه 

خافۻ 

حاڧ ظ 

ھاڍه 

خدڍجه 

‏.ھاشم 

حشڍم 

ھجابى 

خرده 

حورڍه 

اسپڍر 

[Türkçede hem yer adı hem de soyadı olarak yaşamaktadır.] 

قاسم 

قاصم 

kâsım (Arapça sıfat; 

): [kısmet’ten] : Taksim eden, ayıran, bölen. 

لڍنټ 

kâsım (Arapça sıfat; 

): Kırıcı, ezici, ufaltıcı. 

[Türkçede erkek adı olarak kullanılan bu sözcüğün anlam olarak birincisi نکټ 

نکھټ uygundur.] 

پڍکر 

linet (Arapça isim; 

): Yumuşaklık, mülâyimlik, ishal. 

پڍما 

[Türkçede kız adı olarak kullanılan bu ad anlam olarak uygun değildir.] 

پڍمان 

nüket (Arapça isim; 

zarif, manalı sözler. 

nükhet (Arapça isim; 

): Nükteler, herkesin anlayamayacağı ince, 

) : Koku, bû. 

[Türkçede kadın adı olarak kullanılan bu adın yazılış (imlâ) ve söyleyişine 

çok dikkat etmelidir.] 

peyker (Farsça isim; 

peymâ (Farsça sıfat; 

): Yüz, surat. 

): Ölçen, ölçücü. 

peymân (Farsça isim; پڍمان ): Yemin, and. 

28


Görüldüğü gibi Türkiye Türkçesi ile öteki Türk ülkelerinde de kullanılan 

bazı Arapça ve Farsça adların taşıdıkları kötü ya da güzel olmayan anlamlar 

bakımından Türk erkek ve kız adı olarak kullanılması uygun değildir. Tarihî 

Türk adları incelendiği zaman binlerce erkek ve kız adımızın bulunduğu 

görülecektir. Türk adları üzerine araştırma ve yayın yapan adbilimcilerimizden 

Aydil EROL 17 bin addan oluşan “Adlarımız” adlı yeni eseriyle bu konuyu 

tam anlamı ile doldurmaktadır. Gençlerimize ad verirken eski ve tarihî güzel 

adlarımızdan verirsek, Türk dili ve kültürü kazanır. Türk kişi adlarını seçmekle 

din ve inanışımızdan hiçbir şey kaybetmeyiz. 

29



Kamal Abdulla Mәtninin 

Konseptual-Linqvistik Tәhlilinә Giriş 

Mehman Musaoğlu * 1 

Özet: Makalede Kamal Abdulla Metninin kavramlar dünyası 

ve özel metin kurucu işaretleri, gösterge bilimi ve bilişsel 

dilbilim teorilerine ve uygulamalarına göre ele alınmaktadır. 

Yazarın “Büyücüler Deresi” romanı metninin söz konusu 

teorilere ve uygulamalara dayanan kavramsal-lengüistik tahlili, 

metin dil bilimi bağlamında yapılmaktadır. Metnin başlığı, 

birinci paragrafı ve metinde kullanılan arkaik kelimeler özel 

metin kurucu ve dil işaretleri düzeyinde birbiriyle örtüşen 

gösterge bilimsel birleşenler olarak tespit olunmaktadır. 

Söz konusu paragrafı oluşturan mikro metinlerdeki konu, 

yorumlar ve diğer metin dilbilimsel hususlar ise dilbilgiselsözdizimsel 

özelliklerine göre belirlenmektedir. 

Anahtar sözcükler: Kamal Abdulla, kavram, metin, gösterge 

bilimi, semiosis, semiosfera, işaret, bilişsel, lengüistik 

Introduction to Lingual-Conceptual 

Analysis of Kamal Abdulla Books 

Abstract: In this article Kamal Abdulla is discussed in aspects 

of special text constructive signs, semiotics and cognitive 

theories and applications. The lingual-conceptual analysis 

of the text of “Valley of Wizards” (Buyuculer deresi) by 

Kamal Abdulla based on these theories is done in this context. 

Header, first paragraph and archaic words used in text, is 

determined as semiotic and text composing components on 

the level of linguistic signs. The themes and comments and 

other text linguistics subjects in these micro texts are pointed 

out as according to grammatical-syntactic properties. 

Key Words: Kamal Abdulla, concept, text, semiotics, 

semiosis, semiosphere, sign, cognitive, linguistics 

* 

Prof. Dr. Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü öğretim üyesi, 

mehman.musaoglu@gmail.com 

31


Giriş 

Türk әdәbi dillәrindә yazılan müxtәlif әdәbi-bәdii mәtnlәrin әnәnәvi 

sәciyyәli filoloji elmlәrin klassik prinsiplәrinә görә araşdırılması vә öyrәnilmәsi 

türkologiyada bütün cidd-cәhdiylә bu gün dә davam etdirilmәkdәdir. Özәlliklә 

dә tarixi mәtnlәrimizin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hәlә dә klassik filoloji-tekstoloji 

prinsiplәrә görә hazırlanmaqdadır. Bәzәn hәmin mәtnlәrdә hәr hansı bir sözün 

oxunuşu aylarla vә illәrlә sürәn uzun mübahisәlәrә sәbәb olur. Ancaq türk әdәbi 

dillәrindә vә ya xarici dillәrdә türk dillәrinә vә dialektlәrinә dair yazılmış olan 

tarixi sәciyyәli bütün mәtnlәrin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri bu gün artıq, demәk 

olar ki, hazırlanmışdır. Bu baxımdan türkoloq-dilçi, professor Әhmәd Bican 

Әrcilasunun sözügedәn tekstoloji xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümü 

vә yöntәmi haqqında söylәdiklәri çox ibrәtamizdir. O qeyd edir ki, indi artıq 

klassik tekstoloji üsullarla әdәbi-tәnqidi nüsxәsi hazırlanacaq tarixi mәtnimiz, 

demәk olar ki, qalmamışdır. Buna görә dә mövcud әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri 

hazırlanmış tarixi mәtnlәrimizin bundan sonra yeni әdәbi-linqvistik yönüm vә 

yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi haqqında fikirlәşmәk lazım gәlir (Ercilasun 2009: 143- 

145). Sözügedәn fikrә biz dә qoşuluruq. Ancaq әlavә etmәk istәyirik ki, bu gün 

tarixi yazılı әdәbi mәtnlәrimizlә bәrabәr, bәdii vә digәr hәr cür elmi, publisistik, 

ümumiyyәtlә, әdәbi mәtnlәrimiz mәtn dilçiliyi kontekstindә konseptuallinqivistik 

yöntәmlәrlә öyrәnilmәlidir. Bu bilgi vә informasiya texnologiyaları 

dövrünün tәlәbidir. 

Türk mәtninin nüvәsini vә bir milli mentalitet fenomeni olaraq var ola 

bilmә әsasını öncә әski şaman-türk vә göy tanrı inancı tәşkil etmişdir. Bu mәtn 

sonralar türk-islam, tәsәvvüf vә çağdaş mәdәniyyәt tәrkibindә monoloji, dialoji 

vә ritmik sәciyyәli nәql etmә tәrzi ilә seçilmişdir. Qopuza vә saza söykәnәn şifahi 

xalq әdәbiyyatı örnәklәri, ümumxalq dilinin müxtәlif ifadә şәkillәri, dialektlәri vә 

şivәlәri sözügedәn mәtnin konkret anlatım vasitәlәri olmuşdur. Yunus İmrә, M. 

P. Vaqif, Aşıq Әlәskәr, Mәhtimqulu, Әhmәt Yәsәvi, Hacı Bektaş Vәli, Cambul, 

Manas, Kitabi-Dәdә Qorqud kimi real vә әfsanәvi tarixi-әdәbi şәxsiyyәtlәrin 

dilindә müşahidә edilәn türkcә tәhkiyә sonrakı türk dil-danışıq mәtninin 

әsasında durmuşdur. Türkcә yazılan divan әdәbiyyatı, mәsәlәn, Nәsimi, Füzuli 

vә Nәvainin dili dә başlanğıcda türk әdәbi-bәdii metamәtninin formalaşmasında 

çox böyük rol oynamışdır. XIX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öncә heca, sonra 

isә sәrbәst şeirlә, hәm dә nәsrlә yazılan, yeni bir nәql etmә hadisәsinә vә ya dildanışıq 

sisteminә söykәnәn müasir türk әdәbi dillәri tәşәkkül tapır. XX yüzildә 

hәmin yeni әdәbi dillәrdә vә onların mәtnlәrindә güclü bir tarixi-filoloji dәyişmә 

prosesi başlayır. XXI yüzildә isә ümumtürk әdәbi mәtni artıq nәtnlәrarası 

әlaqәlәr kontekstindә inkişaf edәrәk formalaşır. Azәrbaycan türk әdәbi mәtnindә, 

tarixi vә müasir mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn konseptual-intellektual 

mahiyyәtli nәql etmә hadisәsinin ilk örnәklәri ortaya çıxır. Sözügedәn örnәklәri 

32

Kamal Abdulla Mәtninin Konseptual-Linqvistik Tәhlilinә Giriş 

Kamal Abdullanın әsәrlәrinin makromәtnlәrindә müşahidә edә bilәrik. Mәsәlәn, 

“Yarımçıq әlyazma” romanında әsәrin süjet xәttini tәşkil edәn fәrdilәşdirilmiş 

yarı mifoloji, әdәbi-tarixi sәciyyәli hadisәlәr vә novellavari gedişatlar yazıçının 

kәndinә mәxsus bir Oğuz türkcәsi ilә nәql edilir. Daha doğrusu, XI-XIV 

yüzillәrdә Anadolu-Qafqaz coğrafiyasında işlәnilәn Oğuz türkcәsi ilә günümüz 

Azәrbaycan türkcәsi arasında konseptual-linqvistik sәciyyәli әdәbi paralellik 

qurulur. Belә bir konseptual-intellektual açıqlanma gerçәkliyi vә әdәbi-linqvistik 

paralellik epik vә nağılvarı sәciyyәli söylәm-diskurs anlatımının vә ya şifahi 

nәql etmә hadisәsinin gerçәklәşdirilmәsi әsnasında hәyata keçirilir. Mәsәlәn, 

Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanının mәtninin anlatımına epik 

sәciyyәli bir nәql etmә tәrzi xasdır. Yazıçının “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin 

mәtnindә isә anlatım qissәvari bir üslubla yerinә yetirilir. Daha doğrusu, hәr iki 

әsәrin mәtnindә fonetik, morfoloji, leksik vә frazeoloji dil-danışıq vasitәlәri XI- 

XIV vә XX-XXI yüzillәr arasında mövcud olmuş ümümtürk mәtnlәri arası tarixi 

kontekstin konseptual-intellektual mahiyyәtinә vә dil-danışıq üslubuna uyğun 

olaraq işlәnilir. Söz birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr isә 

sözügedәn mәtnlәrdә dialoji-çәrçivәli kontekstual sıralanma, tәkrarlı vә qafiyәli 

ümumtürk mәtninin sintaktik bütövdәn-bütövә açılımı arxitektonikası әsasında 

qurulur (Musayev 2011: 269-270). 

Kamal Abdulla Mәtni XX yüzilin 80-ci illәrindәn etibarәn istәr filologiya 

elmimizә, istәrsә dә bәdii әdәbiyyatımıza gәtirdiyi özünәmәxsus elmi-bәdii 

xarakterli qavramlar dünyası vә yeni bir ifadә-anlatım tәrzi ilә seçilir. Bu Mәtn; 

Azәrbaycan türk filologiyasına özü ilә bәrabәr essevari publisistik-semiotik 

açıqlanma dәrinliyi vә ya orijinal ifadә-anlatım tәrzi ilә fәrqlәnәn yeni bir әdәbi 

tәnqid üslubunu gәtirir (Sәlcuq 2005; Hacılı 2010). Vә tәrcümә, әdәbi mәtn 

uyğunlaşdırılması işlәrinin mәtnlәrarası kontekstdә (Musaoğlu 2010; Hüseynzadә 

2010: 120-127), bütövlükdә әdәbiyyatşünaslıq vә dilçilik araşdırmalarının 

isә ümumi bir filoloji istiqamәtdә aparılmasını istiqamәtlәndirir. Buna görә 

mәqalәdә Kamal Abdulla Mәtninin bәdii qavramlar dünyası, özәl mәtn işarәlәri 

vә bunlarla bağlı olaraq bәzi konkret lünqvistik özәlliklәri üzәrindә durulur. 

1. Kamal Abdulla Mәtnindә qavram, qavranılan vә qavrayan 

komponentlәri 

Kamal Abdullanın elmi, әdәbi, bәdii, publisistik vә tәrcümә yaradıcılığı 

bütövlükdә böyük bir mәtnlәrarası (intertekstual) Mәtndir vә ya metamәtndir. 

Bu Mәtnin vә onun qavramlar dünyasının birbaşa müәllifi isә, әlbәttә, Kamal 

Abdulladır. Kamal Abdullanın özünәmәxsus olan bәdii qavramlar dünyası 

vә hәmin dünyaya görә müәllif tәrәfindәn gerçәklәşdirilәn vә obrazlaşdırılan 

mürәkkәb qavramlaşdırma vә buna bağlı olaraq reallaşdırılan kateqoriyalaşdırma 

çәrçivәsi vardır. Mәhz bütün bunlar hәmin Mәtnin birinci, yәni danışan vә ya 

33


adresant olan Kamal Abdulla “tәfәkkür vә tәxәyyül fenomeni”ni (Hacılı 20103) 

vә ya komponentini tәşkil edir. Bu Mәtnin ikinci komponenti qavranılandır, 

yәni müәllifin geniş oxucu kütlәsinә tәqdim etdiyi әsәrdir, bu әsәrdә ifadә edilәn 

fikirdir vә ya mәtn dilçiliyi terminlәri ilә ifadә etsәk informasiyadır, referensdir 

vә onlarla ifadә edilәn denotatdır. Üçüncü komponent isә dinlәyәndir, oxucudur, 

adresatdır. Kamal Abdulla Mәtnindә verilәn fikir vә ya informasiya adresatın 

qavrayışında yeni bir semiotik mәkan vә ya semiosfera yaradır, “semiotik 

prosesi (semiozisi 1 ) canlandırır, oxucu müәllifin tәrәf-müqabili kimi fәallaşır, 

müәlliflә birlikdә mәtnә hopmuş fәlsәfәyә dalır vә özü sorğulamağa, axtarmağa 

vә seçimә – öz qavrayışında alternativ dünya mәnzәrәsini qurmağa başlayır” 

(Hacılı 2010: 8). 

1. 1. Semiotika, semiozis vә semiosfera anlayışları. Günümüzdә 

“qavram, qavranılan vә qavrayan” üçlüyü artıq sadәcә mәtn dilçiliyindә vә 

ya funksional qrammatikada öyrәnilmir. Sözügedәn üçlüyün kmponentlәri 

arasındakı sintaktik, semantik vә praqmatik münasibәtlәr hәm semiotika 

elmindә, hәm dә koqnitiv dilçilikdә hәrtәrәfli elmi tәdqiqata cәlb olunur. Mәlum 

olduğu kimi, semiotika elmindә işarә vә işarә sistemlәrinin araşdırılması vә 

öyrәnilmәsi üç әsas aspektә ayrılır: 1) Sintaksis vә ya sintaktikada hәr hansı 

yerinә yetirilәn vә ya edilәn uyğun bir açıqlanmaya qeyd-şәrtsiz olaraq aid olan 

işarә sistemlәrinin daxili özәlliklәrindәn bәhs edilir. Bu bölümdә hәm mәtnin 

morfologiyası, kompozisiyası vә sintaksisi, hәm dә bunlara bağlı olaraq nitq 

prosesindә işlәnilәn işarәlәr arasındakı әlaqәlәr müәyyәnlәşdirilir; 2) Semantika 

işarәnin işarәlәnәnә vә ya “dünyanın statik xәritәsi”ndә yer tutan hәr cür 

әşyayi-dәlilә münasibәtini vә bütövlükdә işarәlәnәnlә işarәlәyәnin әlaqәlәrini 

işıqlandırır. Semiotikanın sözügedәn sahәsindә tәdqiq edilәn әsas predmet vә 

ya obyekt bildirilәnlәrin vә işarәlәrin açıqlanması vә ya fikrin ifadә vasitәsi 

olan işarә sistemlәrinin öyrәnilmәsidir; 3) Praqmatikada işarәnin adresatla 

әlaqәsi vә açıqlanma problemlәri tәdqiqata cәlb olunur: danışan vә dinlәyәn 

vә ya adresant vә adresat arasındakı әlaqәlәr öyrәnilir. Bir sözlә, semiotikanın 

sözügedәn bölümündә işarә sistemlәri vә onlardan istifadә edәnlәrin arasındakı 

münasibәtlәr öyrәnilir (Cтeпaнoв 2001: 5-42; http://ru.wikipedia.org/wiki). 

XX yüzilin axırlarında semiotika elminin inkişafında yeni bir mәrhәlә 

1 Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt vә açıqlama özәlliklәrini 

ehtiva edir. Bu termin tez-tez kommunikasiya anlayışının vә ya sözünün sinonimi kimi dә işlәdilir. Bunun nәticәsindә 

işarәnin işarәlәnәnlә işarәlәyәn arasındakı uyğunluğu qurulmuş olur. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә 

işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva 

edәn semiotik mәkandır. Semiosfera anlayışını, semiotik kulturologiyada ilk dәfә olaraq Y. M. Lotman işlәtmiş vә elmi 

әdәbiyyata bir termin olaraq o gәtirmişdir. Semiosfera öz obyektinә vә mahiyyәtinә görә mәdәniyyәt kimidir. O, hәr şeydәn 

öncә, verici (adresant) vә alıcının (adresat) әvvәlki kulturoloji tәcrübәsindәn vә eyni zamanda informasiya kanalından asılı 

olan zәruri dil kommunikasiyalarının zәminini tәşkil edir. Semiosferanın bütün elementlәri münasibәt formullarının bir-biri 

ilә davamlı olaraq transformasiya olunduğu dinamik bir durumda yerlәşir (Стариченок 2008: 539-540). 

34


başlamışdır. Y. M. Lotmanın vә müasirlәrinin әsәrlәrindә semiotika elminә 

aid yeni anlayışlar, mәsәlәn yuxarıda göstәrilәn “semiozis” termin-anlayışı 

vә onların da müxtәlif kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Y. M. Lotmanın 

adı ilә bağlı olaraq semiotika elmindә böyük bir mәktәb yaranmışdır. Bundan 

daha öncә, XX yüzilin әvvәlәrindәn etibarәn isә elmin vә texnikanın inkişafına, 

canlı dünyanın doğal zәnginliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq 

elmşünaslıqda “neosfera, biosfera” kimi anlayışlar ortaya çıxmışdır. İşarә, 

mәna vә anlam anlayışları isә yüzilin sonlarına doğru “semiosfera” termini ilә 

ifadә olunmağa başlamışdır. Bu termini Y. M. Lotman “neosfera vә biosfera” 

terminlәri ilә müqayisәdә yaratmışdır. 

1. 2. Bәdii mәtnin ümumi vә xüsusi özәlliklәri. Çağdaş filologiyada 

bu gün artıq bәdii mәtnin yaradıcı vә intellektual olaraq qavranılması vә onun 

digәr mәtnlәrә münasibәtdә yozumu prinsiplәri müәyyәnlәşdirilir. Hәr hansı bir 

mәtn yalnız mәtnlәrarası (intertekstual) kontekstdә vә ya daha böyük mәtndә 

(metatekstdә) digәr bir mәtnә görә var ola bilmә özәlliklәri ilә seçilir. Eyni 

zamanda daha böyük mәtn dә mәtndә vә ya “metatekst tekstdә” (Seçdirmә 

bizimdir- M. M.) özünü göstәrir. Bir sözlә kontekst mәtnә vә ya mәtn dә 

parçalanaraq kontekstә çevrilir. Bütün bunlar mәtnin ümumi özәlliklәridir vә 

hәr yönüylә әdәbi-linqvistik tәdqiqata cәlb oluna bilir. 

İnformasiyavericilikdә ilk öncә mәtnin әsas mәnası vә ya anlamı bәşәri vә 

milli şüur sәviyyәlәrinә görә dәrk edilir. Daha sonra isә hәr hansı bir әdәbi-bәdii 

mәtndә müәllifin verdiyi konkret bilgilәr vә ümumilәşdirilmiş biliklәr mәnaları 

vә müxtәlif anlamları ilә hafizәdә vә milli şüurda qruplandırılaraq yenidәn 

işlәnilir. Bunlar tәfәkkürdә konkret fikirlәr vә ya düşüncәlәr olaraq hazır hala 

gәtirilir vә öz oxucularına ötürülür. Çünki hәr hansı bir mәtnin iki әsas funksiyası 

vә ya özünәmәxsus özәlliklәri vardır. Bunlar uyğun bir anlamın ötürülmәsi vә 

mәtndә yeni fikir vә ya fikirlәrin ifadә edilmәsindәn ibarәtdir (http://slovar.lib. 

ru/dictionary/text). Әks halda mәtn anlamsız olar vә yeni olaraq hәr hansı bir 

fikri ifadә etmәkdәn dә mәhrum qalar. Belә mәtnlәr isә әslindә әdәbi-linqvistik 

özәlliklәri ilә seçilmәyәn adi “söz yığını”ndan başqa bir şey olmaz. 

Bәdii mәtn XX yüzil boyunca humanitar tәdqiqatçıların әsas tәdqiqat 

obyektlәrindәn biri olmuşdur. Sözügedәn tәdqiqat әsnasında bәdii mәtnin 

digәr ümumi vә xüsusi sәciyyәli özәlliklәri vә ya fәlsәfi, ontoloji, tipoloji, 

psixoloji, әdәbi vә linqvistik-filoloji yönüm vә yöntәmlәri hәrtәrәfli olaraq 

işıqlandırılmışdır. İlkin tәdqiqat mәrhәlәsindә bәdii mәtnin formal-semantik 

baxımdan öyrәnilmәsinә әn çox aşağıdakı konkret mәsәlәlәr cәlb olunmuşdur: 

-Bәdii mәtn vә bәdii olmayan mәtn; 

-Mәtnin әdәbi vә linqvistik yönümdәn dәyәrlәndirilmәsi; 

35


-Nәsr vә nәzm; 

-Mәtn vә müәllif; 

-Mәtn vә dil; 

-Mәtn vә dünya; 

Mәtn vә mәtnlәr; 

Mәtn tarixdә vә mәtn tarix xaricindә vә s. (Рeвзинa 1998: 301). 

1. 3. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri. Çağdaş dilçilikdә artıq 

sadәcә dil işarәlәri, işarәlәr sistemi, onların söylәmdәki vә diskursdakı tәkrarının 

mәtnin әsas adekvat әlamәtlәri olaraq öyrәnilmәsi işi qәnaәtbәxş hesab oluna 

bilmәz. Çünki әdәbi-bәdii mәtni ayrıca bir fenomen olaraq tәşkil edәn vә 

müәyyәn konseptual vә kateqorial әlamәtlәri ilә seçilәn ayrıca bir “özünәmәxsus 

işarәlәr sistemi” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya vahidlәri dә vardır. Onlar, hәr 

şeydәn öncә, әdәbi-semiotik mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir 

(http://slovar.lib.ru/dictionary/text). Bu isә o demәkdir ki, bir әdәbi-bәdii 

mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz 

birlәşmәlәrindәn vә cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Vә ya әdәbi-bәdii mәtn bütün 

bunların birlәşmәsindәn ibarәt olan bir “söz yığını vә ya monoton cümlәlәr 

birlәşmәsi” olaraq da öyrәnilә bilmәz. 

Әgәr mәtnin sadәcә yuxarıda göstәrilәnlәrdәn ibarәt olduğu 

düşünülsәydi, o zaman onun komponentlәrinin morfoloji, leksik vә sintaktik 

tәhlilinin nәticәlәndirilmәsi ilә mәtn dilçiliyinә dair bütün mövcud problemlәr 

dә hәll edilmiş olardı. Ancaq mәtn dilçiliyi vә nәzәriyyәsi mәhz ona görә ortaya 

çıxmışdır ki, onların da özünәmәxsus bir tәdqiqat obyekti vardır. Daha doğrusu, 

dil vahidlәrinin әnәnәvi olaraq fәrqlәndirilәn özәlliklәrindәn hәrәkәtlә nә 

sözügedәn linqvistik elmin, nә dә ümumi mәtn nәzәriyyәsinin elmi vә praktik 

tәlәblәrinә bütövlükdә cavab verilә bilmәz. 

Mәtn, hәr şeydәn öncә, kommunikativ vә informativ bir vahid olaraq 

sadәcә ona mәxsus olan özәl işarәlәrlә qurulur. Bunlar ifadә planına görә 

yuxarıda göstәrilәn bildiyimiz dil işarәlәri ilә uyğun gәlir. Ancaq sözügedәn 

hәr iki işarә sisteminin mәtndәki mәnası vә funksiyası elә hәr hansı bir әdәbibәdii 

mәtndәcә mәzmun planına görә bir-birindәn prinsipial olaraq ayrılır. Bәdii 

mәtni formal-semantik baxımdan formalaşdıran özәl işarәlәr digәr hәr cür mәtn 

işarәlәrindәn dә fәrqlәnir. Bunlar mümkün olduğu qәdәr bәdii mәtnin açıqlığı, 

aydınlığı vә başa düşülmәsini vә özәl yazıçı mövqeyini ehtiva edir. Hәmin 

özәlliklәr isә bir mәtnә aid olan “özünәmәxsus anlaşılırlılıq” vә sadәcә hәr 

hansı bir mәtnin müәllifinә mәxsus olan mәzmun planı vә ya “avtosemantiklik” 

(Seçdirmәlәr bizimdir- M.M.) olaraq da ifadә oluna bilәr. 

36


Mәtn digәr dil işarәlәrindәn fәrqli olaraq, yuxarıda göstәrildiyi kimi, 

hәm kommunikativ, hәm dә informativ bir mahiyyәt daşıyır. O, digәr dil vә 

nitq vahidlәrindәn informasiyavericilikdә daşıdığı mәqsәdyönlü funksiya 

ilә bәrabәr, şifahi vә yazılı olaraq gerçәklәşmә şәkillәrinә görә dә fәrqlәnir. 

Normal mәtndә hәr hansı bir konkret informasiya verilir. Diskursiv ortamda hәr 

hansı bir konkret informasiyanın verilә vә özәlliklә dә müәyyәn bir fikrin ifadә 

oluna bilmәsi bәdii mәtnin “özünәmәxsus anlaşılırlılığ”ı vә müәllifә aid olan 

“avtosemantiklik”in paralel olaraq mövcud olması ilә şәrtlәnir. Sözügedәn mәtn 

özәlliklәrinin ifadәsi isә özәl mәtn işarәlәrinin işlәnilmәsilә gerçәklәşir. 

Qeyd olunmalıdır ki, filologiyada konkret tematik ifadәlәr yerindә 

özünü göstәrәn başlıqların ayrı-ayrı diskursiv ortamlarda özәl mәtnqurucu 

işarәlәr yerindә işlәnilmәsi bәdii mәtn yaradıcılığı materialları әsasında geniş 

araşdırılmaqdadır. Görkәmli rus yazıçılarından A. P. Çexovun “Gecikmiş 

çiçәklәr”, M. A. Şoloxovun “Xal” vә V. M. Şukşinin “Yaşamaq yanğısı” 

hekayәlәrnin başlıqları tematik vә semantik mәna-anlam yükünün ağırlığı 

baxımından diqqәt çәkicidir. Sözügedәn әsәrlәrin vә bunlara oxşar digәr klassik 

vә müasir әsәrlәrin mәtnlәrinin başlıqları ilә bәrabәr, formal-semantik quruluşu 

da rus dilçiliyindә geniş öyrәnilmәkdәdir (Поповская 2006: 130-156; 37-48; 

168-297). Ümumiyyәtlә, başlıqlar mәtnlәrdә ifadә edilәn tarixi vә gündәlik 

hadisә vә gedişatların mühtәvasının bir әsas süjet xәttindә birlәşdirilmәsini tәmin 

edәn mәtnqurucu özәl işarәlәrdәndir. Çünki onlar müәllif dünyası qavramlarının 

açıqlanmasında bir özәk söz-ifadә olaraq özünü göstәrmәkdәdir. 

Azәrbaycan әdәbiyyatında da mәtnqurucu özәl işarәlәr olaraq çox böyük 

uğurla işlәdilәn hәm klassik, hәm dә müasir sәciyyәli bәdii әsәr başlıqları vardır. 

Bunlardan C. Mәmmәdquluzadәnin “Poçt qutusu”, “İranda hürriyyәt”, “Quzu”, 

“Qurbanәli bәy” vә “Saqqallı uşaq” hekayәlәrinin başlıqları göstәrilә bilәr. Ә. 

Haqverdiyevin “Bomba” hekayәsinin vә M. Cәlalın “Bir gәncin manifesti”, İ. 

Şıxlının “Dәli kür” vә Anarın “Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi” romanlarının 

başlıqları da uğurla seçilmişdir. 

1. 3. 1. Kamal Abdulla Mәtnindә özәl mәtnqurucu işarәlәr. 

Yuxarıda göstәrilәn başlıqlar bәdii mәtnin tematik xarakterli mәna-anlam 

yükü daşıyıcıları olaraq işlәnilmәsinә görә diqqәt çәkicidir. Yazıcı vә alimpublisist 

Kamal Abdullanın 2000-ci illәrdә yazdığı vә bir çox xarici dilә 

çevrilәrәk böyük uğurlar qazanan “Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” 

romanları isә hәm mәtn başlıqları, hәm dә konkret tarixi hadisәlәrin vә dinimifoloji 

keçmişimizin fәrdilәşdirilmәsi vә türk-islam dünyası coğrafiyasına dair 

qavramların orijinal bәdii açıqlanması vә yozumu olaraq sadәcә Azәrbaycan 

әdәbiyyatında deyil, ümumtürk vә dünya әdәbiyyatında yeni bir әdәbi-bәdii vә 

elmi-publisistik platforma yaratmaqdadır. O qәdәr ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” 

37


dastanının tarixi-mәtnaltı motivlәri vә Şah İsmayıl şәxsiyyәti әsasında yazılmış 

“Yarımçıq әlyazma” romanı Türkiyәdә Türkiyә Türkcәsindә yayımlandıqdan 

sonra İstanbulda bir tәdqiqatçı-türkoloq bir yazısında “Kitabi-Dәdә Qorqud” 

dastanlarının yeni әlyazmasının tapıldığını bildirmişdi. 

Roman Türkiyәdә yayımlandıqdan sonra belә bir allüziyanın vә 

ya assosiativ xarakterli düşüncә faktının ortaya çıxması, hәr şeydәn öncә, 

“Yarımçıq әlyazma” başlığının vә ya özәl mәtnqurucu işarәnin yazıçı tәrәfindәn 

çox uğurlu seçiminә bağlıdır. Әslindә sözügedәn başlıq özü başlı-başına bir 

metatekst vә ya kontekstdir. Yazıçı onu obrazlaşdırmışdır. Çünki hәmin başlıq 

romanın hәm başlanğıcını, hәm dә nәticәsini ifadә edir. Yarımcıqlıq burada 

oxucunun qavrayışında bir semiozis yaradır vә bir tamamlanma әsnasının 

başlanğıcını qoyur. Ümumiyyәtlә, qәdim әlyazma fenomeni tarixin müxtәlif 

zamanlarında semiotik işarә sistemlәrinә görә gerçәklәşәn konkret hadisәlәri 

ilә böyük bir әdәbi-tarixi vә linqvistik-tipoloji kontekst tәşkil edir. Yarımçıq, 

tamamlanmamış, yanlış, aydın vә açıq olmayan qrafik işarәlәrlә, unudulmuş 

vә ya ölü bir dildә yazılmış әlyazma fenomeni isә semiotik zaman vә mәkan 

çәrçivәsindә ayrıca bir qavram, yәni konsept ola bilmә özәlliyi ilә seçilir. Heç 

dә tәsadüfi deyildir ki, Umberto Ekonun mәşhur “Qızılgülün adı” adlı әsәrinin 

süjet xәtti vә bәdii mәtninin formal-semantik kompozisiyası da kilsәdә tapılan 

qәdim bir әlyazmasının oxunub deşifrә olunması ilә bağlantılı olaraq qurulur 

(Лотман 1998: 650-669). 

Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanının başlığı hәm әsәrin 

ümumi süjet xәttinin vә ayrı-ayrı fabulaların qurulmasında, hәm dә müәllif 

dünyası qavramlarının vә hәmin qavramlara bağlı olaraq gerçәklәşәn Kamal 

Abdulla reallığının ifadә olunmasında çox önәmli bir rol oynayır. Daha doğrusu, 

romanın mәtnindә Kamal Abdulla “avtosemantikası”na (Seçdirmә bizimdir- 

M.M.) bağlı olaraq ifadә edilәn yeni bir mәtnaltı “Dәdә Qorqud dünyası” da 

sözügedәn başlığın tarixi sәciyyәli mәtn vә ya metatekst kontekstindә gerçәklәşir. 

Bu yeni dünya isә müәllifin özünün yaratdığı bir reallıqır. Vә ya mәtnaltı Dәdә 

Qorqud dünyası modelidir. Bu reallıq-model әslindә “Biz Cavanşirlәr, Babәklәr, 

Koroğlular nәsliyik” patetikasını sarsıdır vә bizi “papağımızı qabağımıza qoyub” 

çox dәrindәn düşünmәyә vadar edir. Vә bununla bağlı olaraq buna bәnzәr digәr 

mövcud patetik stereotiplәri dә qırıb-dağıdır. Oxucusunu yeni bir semiosfera 

ortamına, semiotik mәkana vә zamana götürür. Dastan qәhrәmanlarının romanda 

yaradılan “mәnfi obrazları”nın әsәr çap olunduqdan sonra әdәbi tәnqiddә 

çox geniş mübahisә doğurması da elә sözügedәn reallığın yeni mәtnqurucu 

işarәlәrlә ifadә olunmasına bağlı olaraq meydana çıxır. Başlıqlarla bәrabәr, 

çağdaş filoloji-linqvistik tәdqiqatlarda bәdii mәtnin ilk cümlәsi vә paraqrafı vә 

mürәkkәb sinataktik bütövlәri (MSB) dә müәllif fikrini vә niyyәtini qabaqcadan 

ifadә edәn әsas mәtn işarәlәri kimi öyrәnilir. Sözügedәn kontekstdә “metatekst, 

38


intertekstuallıq”, müxtәlif mәtnlәrdәn gәtirilәn sitatlar, anaqrammalar vә s. isә 

dilçilikdә özәl bәdii mәtn işarәlәri olaraq tәsbit edilir (http://cc.bingj.com/cache. 

aspx). Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” adlı romanı da süjet 

xәttinin qurulması vә ümumi kompozisiyası, başlığı vә janrı kimi digәr özәl bәdii 

mәtn işarәlәri ilә diqqәti cәlb edir. Yazıçının bu romanı bir qәdәr dini vә daha çox 

isә mifoloji-folklorik mәzmunlu fәlsәfi-ibrәtamiz qissә-hekayә (pritça) janrında 

qәlәmә alınıb. Vә bu janrın konseptual vә әdәbi imkanlarından sonuna qәdәr 

faydalanılıb. Ancaq romanda sakinlәri mәkanı vә zamanı idarә etmәyә qadir 

olan Sehrbazlar Dәrәsi vә hәmin Dәrәdә baş verәn hadisәlәr haqqında nağılvarı 

bir üslubla vә nağılların süjetinin “quruluş morfologiyası”na (Propp 1946) 

uyğun olaraq söz açılır. Romanda Karvanbaşının probleminin ortaya çıxması, 

onun problemi çözmәk üçün Sehrbazlar dәrәsinә getmәsi, sehrbazlardan birini 

sarayına gәtirmәsi, atasının ruhunun çağırılması, hәqiqәtin meydana çıxması 

vә Karvanbaşının dәhşәtli aqibәti kompozisiyası lap nağıllarda olduğu kimi 

qurulur. Tәbii ki, Karvanbaşının dәhşәtli aqibәtindәn başqa. Nağıllarda nәticә 

müsbәt olur, burada isә mәnfidir. Çünki aqbәt-nәticә romanda pritça//qissә janrtәhkiyәsinin 

tәlәblәrinә uyğun olaraq ifadә olunur. 

2. Kamal Abdulla bәdii Mәtninin qavramlar (konseptlәr) dünyası 

İnsan biliyi vә ya bilik sәviyyәsi sistemi necә qurulmuşdur, hansı 

formalarda və mexanizmlәrlə işlәyir Bütün bunları vә varlıq sim volları 

dәyişimlәrinә dair fakt vә hadisәlәrin vә duyğuların yaratdığı bilik lәrin dәrketmә 

proseslәrinin tәfәkkürdә əks olunmasını indi birbaşa olaraq koqni tiv dilçilik 

öyrәnir. Dil vasitәsilә insan beynində əks olunan bilik sistem inin alt vә üst 

səviyyəlәri ilә qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaş dırılması koqnitiv dilçiliyin 

araşdırma prinsiplәrinin cəmi kimi dərk edilir. Bunun nәticәsindә “qavram, 

kateqoriya, anlam vә mәna” kontekstli araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti dә 

filologiyada gündәmә gәlir. Artıq filoloji-linqvistk araşdırmalarda paradiqmatik 

vә sintaqmatik faktorlar çox vaxt qavramlara, yәni konkret bir konseptә görә 

göstәrilir. Funksiyaya, anlama, mәnaya vә ya arxitipik obrazlara, mәtnqurucu özәl 

işarәlәrә vә nәhayәt konkret dil-danışıq quruluşlarına doğru istiqamәt onlardan 

hәrәkәtlә müәyyәnlәşdirilir. Elektro nik vә kompüter texnologiyalarının inkişafı 

әsasında insan biliyinin dil vasitәsilә modellәşdirilmәsini isә informasiya 

texnologiyaları dilçiliyi yerinə yetirir (Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı 

bildirileri 2006). 

Dilçiliyin konkret olaraq qavramlara vә kateqoriyalara dayalı elmi әsası 

gözlә görünәn bir şәkildә genişlәnir. Hәll edilәcәk problemlәr araşdırıcılardan 

sadәcә dilçiliyi vә uyğun sahәlәrini deyil, fәlsәfә, dәrketmә nәzәriyyәsi, mifologiya, 

folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digәr sosial elmlәri dә bilmәyi 

tәlәb edir. Buna görə də, müxtәlif dillәrә dair ontoloji sәciyyәli araşdırmalarda 

39


tәtbiq olunan әn yeni linqvistik yöntәmlәr konseptual olaraq formalaşdırılır vә 

koqnitiv dilçiliyin tәtbiqi sahәlәri də buna bağlı olaraq genişlәndirilir (Маслова 

2004; Андреева 2004). 

Günümüzdә çağdaş izahı ilә insan intellektinә vә bir bütün kimi dәrk 

edilәn tәcrübәsinә dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn alt 

kateqoriyalarla fәrqli açıqlanmalardakı tәsviri işini koqnitiv dilçi lik yerinә 

yetirir. Dünyanın dil xәritәsini “kainat, yol, din, dil, inanc, müharibә, sülh, 

demokratiya, xoşbәxtlik, bәdbәxtlik, düşmәnlik, dostluq, acı, mәrhәmәt” vә 

s. kimi ümumi mәdәniyyәt sәciyyәli qavramlar tәşkil edir. Bu qavramlar koqnitiv 

dilçilikdә insana mәxsus “sitәm vә ya giley-güzar etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, 

sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, sevinc” kimi semantik sahәlәrlә bağlantılı 

olaraq gerçək prototiplәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Hәmin kon tekst dә mәhәbbәtacıma 

vә ya sevgi-nifrәt kimi linqvistik qavramlar 2* konk ret diskursiv variantları 

ilә dә göstәrilir. 

Mәlum olduğu kimi, dünyanın konkret vә ya somut bir denotatı (әşyayidәlili) 

olan qavramları vә mücәrrәd obrazları (mәsәlәn, su pәrisi, tәpәgöz, 

kentavr kimi) vardır. Bunlar insan şüurunda dünyanın dil xәritәsinin semiotik 

işarәlәri olaraq koqnitiv-konseptual xarakterli görmә, hiss etmә, dadma, eşitmә 

vә oxuma kimi dәrketmә vasitәlәri ilә әks olunur vә ilk mәrhәlәdә tәhtәlşüur 

olaraq müәyyәnlәşir. Hәmin obrazlarla dünyanın ümumi dil xәritәsi vә konkret 

dil kateqori ya ları arasındakı iyerarxik әlaqәlәr isә günümüzdә koqnitiv dilçilikdә 

araş dırılır. Daha doğrusu, sәs, morfem, söz, deyim vә mәtn komponentlәri sıralanmaları 

dil-danışıq vahidlәri olaraq fonetik, morfolo ji, sintaktik, leksik və 

frazeoloji səviyyələri ilə yenidәn kateqo riya laşdırılır. Bunun nә ti cəsində toplum, 

fәrd-danışan, verilәn-informasiya və yozumlayıcı-dinlә yәn kimi diskurs faktorları 

ilә gerçәk lәşәn konseptual sxemlәr dә bu gün artıq daha konkret dil faktları ilә 

qurulur. Hәtta daha geniş bir “konseptual müstәvi”dә subyektivlik// obyektivlik 

dәyәrlәri müqayisә edilir. Subyek tivliklә әlaqәdar ayrıca bir dil mәrkәzçiliyi vә 

ya “eqoizmi”, bir başqa sözlә hadisә vә faktların dәyәrlәndirilmәsindә mәzmun 

və ifadә baxımın dan digәr sosial әsaslarla müqayisәdә “dil daşıyıcısı”na dayalılıq 

2 Sözügedən anlayış insan tərəfındən psixoloji səviyyədə dərk edilən və koqnitiv xarakterli şüurlanma ilə kamilləşən 

təfəkkürün yaran ması və inkişafının dil çərçivəli faktorları ilə müəyyənləşdirilmək dədir. Bu anlayış Allahın yaratdığı 

insan təfəkkürünün inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır və dünya sistemi mütənasibliyinin mühafizə olunmasında qavramaların 

rolu və linqvistik olaraq adlandırılması ilə isə bilvasitə əlaqəlidir. Dünyanın dil xəritəsini təşkil edən universal və 

milli səciyyəli fonetika, fonologiya, morfo lo giya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya və frazeologiya üst kateqoriyaları 

konkret linqvistik göstəricilərlə bilinir. Bunlar eyni zamanda mücərrəd kon septual quruluşlarla ifadə edilən qavram və 

komponetləri ilə də təsbit olunur. Beləliklə, həm konkret dil göstəriciləri, həm də konseptual faktorlarla ifadə edilən 

anlayışlar linqvistik qavramlar olaraq tərif edilir. Sözügedən kateqoriyalardan hər biri bir çox dildə konkret qrammatik 

göstəriciləri ilə işarətlənir. Bəzən isə müxtəlif dillərdə qram matik kateqoriyaların konkret qrammatik göstəriciləri olmur. 

Məsələn, bir çox dildə leksik, sintaktik və morfoloji göstəricilərin birinci və sonrakı funksiyaları ilə kompleksiv olaraq 

ifadə edilə bilən ümumi aspektuallıq linqvistik qavramı və buna bağlı olaraq müəyyənləşdirilən tərz alt kate qoriyası və 

ya alt qavramı vardır. Aspektuallıq faktoru bu və ya digər şəkildə türk dillərində də vardır. Ancaq bir çox dünya dilində 

olduğu kimi ümumtürk dilində aspektullağın konkret bir kateqoriya olaraq morfoloji göstəriciləri yoxdur (Musayev 

2011:27). 

40


nәzәriy yәsi yaradılır (Мурясов., Самигуллина., Федорова 2004). 

Koqnitiv dilçilikdә vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıqda insan faktoru 

çox vaxt çağdaş sosial elmlərin ümumi bir elmi araşdırma əsası sәviyyәsindә də 

irәli çıxarılmaqdadır. Belә bir araşdırma әsası isә insan intellektinә söykәnәn dil 

bağlılıqlarının bundan sonra dünyanın dәrk edilmәsindә bir başlanğıc nöqtәsi 

yerindә araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir. Son 20-30 il içәrisindә 

müəyyənləşən koqnitiv dilçilik yöntәmlәri ilә yeni dil gerçәklәri öyrәnilir. Bunları 

isә dil formalaşmaları ilә konkret olaraq obyektlәşdirilәn vә insan tәfәkküründә 

özәl quruluşları ilә mövcud olan çevrәlәri, çevrәlәnmәlәri, sәhnәlәri vә s. 

tәşkil edir. Bu baxımdan dilin bilavasitә gerçәkliyi vә ya varlığı deyil, insan 

hafizәsindәki konsep tual tablonu әks etdirdiyi də deyilә bilәr (Гуреeв 2005). Bu 

fikir koqnitiv dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq 1984-cü ildə ifadə edilmiş və 

dilin insan hafi zәsindә konseptual olaraq proyeksiyalar halına gәtirilmiş biliklәr 

siste mindәn ibarәt olduğu vә bu biliklәri әks etdirdiyi göstәrilmişdir (Jackendoff 

1984). 

Türk-islam mәdәniyyәtinә, tәfәkkür vә düşüncә tәrzinә daha çox bağlı 

olan qavramlar dünyasının ayrı-ayrı fenomen çevrәlәnmәlәri vә ya sәhnәlәri isә 

aşağıdakı kimi sıralana bilәr: 

-Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr; 

-Qardaşlıq, qonşuluq әlaqәlәri; 

-Ailә, bakirәlik; bakir vә bakirә; 

-Qәhrәmanlıq; 

-Sevgi vә gözәllik; 

-Qonaqpәrvәrlik, 

-Әmanәt; 

-Şәhidlik; 

- Sәbr vә tәvәkkül vә s. 

Sözügedәn qavramlar ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә 

özünü daha çox göstәrir. Dünyanın dil xәritәsinә vә türk-islam mәdәniyyәtinә 

görә müәyyәnlәşdirilә bilәn üst qavramlar Kamal Abdulla mәtninin bәdii 

qavramlar dünyası kontekstindә Azәrbaycançılığa uyğun üst vә alt qavramlara 

bağlı olaraq qavramlaşdırılır. Bu isә müәllifin özünәmәxsus bir “yaradıcılıq 

avtosemantika”sının, gerçәkliyinin vә әdәbi-bәdii dilinin tәşәkkül tapmasına 

yol açır. Mәhz bu dil bir zamanlar әdәbi tәnqidimizdә yaxşı başa düşülmәmiş, 

“ağırlaşdırılmış vә daranmamış bir dil” kimi geniş mübahisәlәrә sәbәb olmuşdur 

(Sәlcuq 2005:189-192). Ancaq hәmin dil “desant cümlәlәri”nin, “lәngәrli dil 

qatları”nın özünәmәxsus bir tәrzdә işlәnilmәsi, dil vә özәl mәtnqurucu semiotik 

işarәlәrin bir çox halda üst-üstә düşmәsi ilә seçilmişdir. Bunun nәticәsindә 

41


yazıçının bәdii qavramlar dünyasının ifadәsinә bağlı olaraq gerçәklәşәn orijinal 

bir mәtnlinqvistik 3* sıralanma ortaya çıxmış vә hәmin sintaqmatik sıralanma 

vә bütövlükdә әdәbi-bәdii dil bu gün artıq öz mütlәq adekvatlığını sübut edә 

bilmişdir. Çünki Kamal Abdullaya mәxsus qavramlar dünyası öz konseptual 

rәngarәnliyi seçilir. Bu rәnglәr, qavramlar vә konseptual çizgilәrin bir çoxu isә 

aşağıdakılardan ibarәtdir: 

-Dolğun an; 

-Yol; 

-Ruh vә ruhun gözü; 

-Tәnhalıq; tәklik vә tәkcәnәlik; 

-Sirr; 

-Qәriblik; 

-Xatirә, unutqanlıq vә unutmağa kimsә yox; 

-Oyun; 

-Günah; 

-Qisas; 

-Sufilik vә tәsәvüff; 

-Mif vә tarix; mifin vә ya tarixin tәkcәnәlәşdirilmәsi; 

-Azәrbaycançılıq; etnik müәyyәnlik vә milli kimlik. 

“-Hәyat-ölüm; 

-Әdәbi-fani; 

-Rәbbani-әrzani; 

-Ruh-cisim; 

-İdeal-gerçәk; 

-Batin-zahir; 

-Azadlıq-zәrurәt; 

-Fәrd-cәmiyyәt vә nәhayәt şair-hökmdar” qavramlaşdırmaları (Hacılı 

2010: 61). 

Kamal Abdulla Mәtni vә onun paradiqmatik sistemi çağdaş әdәbi-bәdii 

prosesdә әdibin müasiri olduğu digәr yazıçıların әdәbi-bәdii mәtnlәrindәn 

fәrqlәnir. Hәr şeydәn öncә, yuxarıda göstәrilәn qavramların dәrk olunması, 

tәxәyyülә ötürülmәsi, fikir vә düşüncә konteksti sәviyyәsindә müәyyәnlәşmәsinә 

3 Azәrbaycan türkcәsindә tәrәfimizdәn “mәtnlinqvistik” şәklindә işlәdilәn söz mәtnә aid olan linqvistik özәlliklәri 

bildirir vә bir termin olaraq ingiliscә Text Linguistics almanca texstlengüistik, rusca лингвиcтикa тeкcтa, Türkiyә 

türkcәsindә isә metindilbilimsel sözlәri ilә ifadә olunur. 

42


görә. Daha doğrusu, hәmin Mәtn qavramların yazıçının tәxәyyülündә 

anlamlandırılması vә tәfәkküründә fikir vә düşüncә komponentlәrinin konseptual 

çәrçivәlәri vә mürәkkәb obrazları olaraq formalaşdırılması özәlliklәrinә görә 

başqalarının mәtnlәrindәn seçilir. Bu qavramların özәl mәtn işarәlәri vә ana 

dili ilә homojen olaraq ifadәsi isә sözügedәn mәtnin, yuxarıda göstәrildiyi 

kimi, әn orijinal mәtnyaradıcı cәhәtlәrindәndir. Bu böyük Mәtnin sintaqmatik 

iyerarxiyası vә ya funksional olaraq ifadәsi isә sözügedәn qavramların özәl 

mәtn işarәlәrinin vә ana dilinin әn müxtәlif әdәbi-bәdii formalarda vә janrlarda 

işlәnilmәsilә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, tezis, elmi monoqrafiya, dәrs vәsaiti, 

mәqalә; roman, hekayә, povest, pyes, şeir, qissә, esse vә s. olaraq. Sözügedәn 

metamәtndә yuxarıda göstәrilәn janrların әdәbi, bәdii, texniki, semiotik vә 

işarәvi mәtnqurucu imkanlarından maksimum dәrәcәdә istifadә olunur. 

Belәliklә, Kamal Abdulla Mәtninin konseptual tәhlili işi hәmin Mәtndә dil 

vә özәl mәtnqurucu işarә paralelliyinin müәyyәnlәşdirlmәsi ilә başlanılmalıdır. 

Belә bir tәhlildә, hәr şeydәn öncә, mәtndә ifadә edilәn yazıçı gerçәkliyi ilә 

mәtnlinqvistik quruluş arasındakı bağlantılar göstәrilmәlidir. 

3. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” romanının mәtninin 

konseptual-linqvistik tәhlili 

Romanın başlığı “Sehrbaslar Dәrәsi” söz birlәşmәsi vә ya bir mürәkkәb 

söz-adlandırma ilә ifadә olunur. Bu, leksik mәnasına görә adi adamlar tәrәfindәn 

bilinmәyәn vә әsrarәngiz bir alәmi ifadә edәn mübhәm bir coğrafi anlayış 

demәkdir. Qrammatik funksiyasına görә isә hәmin söz birlәşmәsi mürәkkәb 

söz sәciyyәli bir leksik-sintaktik adlandırma anlamına gәlir. Sözügedәn söz 

birlәşmәsi vә ya mürәkkәb söz-adlandırmanın hәr hansı bir qrammatik-sintaktik 

paraleli dildә işlәnilmә genişliyinә vә ya adekvatlığına malik deyildir. Yәni biz 

“sehrbazların dәrәsi” vә ya “türkün dünyası” (türk dünyası yerinә ), “futbolun 

meydançası” (futbol meydançası yerinә ), “gözәlliyin salonu” (gözәllik 

salonu yerinә) demirik. Belәliklә, konkret bir dil-danışıq vahidi ilә әsrarәngiz 

vә möcüzәli bir yazıçı dünyası vә ya reallığı dildә nisbәtәn yeni formalaşan 

leksik-sintaktik bir qәliblә ifadә edilir. Bu, Mәtnin konseptual mәzmunu ilә 

mәtnlinqvistik ifadәsi arasındakı bağlantını göstәrәn dil vә mәtnqurucu özәl 

işarәlәrdәn birinin çox yerindә işlәnilmәsi anlamına gәlir. Nәticәdә yazıçı bәzi 

semiozislәrә vә ya mürәkkәb işarә proseslәrinә türk-islam dünyası semiotik 

mәkanında özәl mәtnqurucu işarә özәlliyi qazandırmış olur. 

Romanın mәtnindә “Karvan, karvanbaşı, sarvan, xacә, dәrviş” kimi 

dilimizin daha çox passiv lüğәt fondunda qorunub saxlanılan sözlәr işlәdilir. 

Hәmin sözlәr mәdәniyyәtimizin önәmli faktorlarını vә milli-tarixi keçmişimizin 

bәzi unikal cizgilәrini ifadә edir. Burada әdәbi-fәlsәfi mahiyyәtli vә struktural 

43


sәciyyәdәki özәl mәtnqurucu ifadәlәrlә linqvistik vahidlәrin mәtnyaratmadakı 

funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә Kamal Abdulla Mәtninin tәhlilinin yeni 

semiotik vә konseptual yöntәmlәrlә aparılmasını şәrtlәndirәn amillәrdәn biridir. 

Belәliklә, sözügedәn leksik-sintaktik vasitәlәr hәm sәrbәst sәciyyәli 

dil, hәm dә özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq özünü göstәrir. Bunlarla bәrabәr, 

“Xacә İbrahim, Mәmmәdqulu, Sәyyah” kimi xüsusi adlar da türk-islam dünyası 

semiotik mәkanında tarixi keçmişimizin çox özәl hadisәlәrini hәm forma, hәm 

dә mәzmun planına görә ifadә edә bilәn semiotik işarәlәrdir. Dil vә özәl mәtn 

işarәlәri zamanın çox geniş bir mәrhәlәsindә sadәcә diaxronik deyil, hәm dә 

panxronik olaraq yaşanılan dini, psixoloji, fәlsәfi, milli vә mәnәvi özәlliklәrә 

işarә edir. Bunlar çox vaxt interospektiv xarakterli milli mentalitetә söykәnәn 

adәt vә әnәnәlәri daşıyanları adlandırır. 

Romanda yer tutan paraqrafları vә ya abzasları vә onları tәşkil edәn MSBlәri 

yazıçı әsәrin mifoloji-folklorik sәciyyәli tәhkiyә üslubuna uyğun olaraq 

işlәdir. Sözügedәn tәhkiyә isә müәllif nitqi, personajların özgә nitqi vә dialoq 

şәklindә gerçәklәşdirdiklәri danışıqları ilә ifadә olunur. Kamal Abdullanın 

“Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin bәdii mәtninin birinci paraqrafı әslindә romanda 

ifadә edilәn müәllif fikrinin açıqlanmasında bir növ epiqraf sәciyyәli özәk (açar) 

mikromәtn vә ya mәtnqurucu özәl işarә rolunu oynayır. Çünki elә başlanğıcda 

hәmin paraqrafın anlaşılması mәtndә verilәn müәllif fikrinin oxucular tәrәfindәn 

dәrk edilmәsinә vә әsәrin başqa xarici vә qohum dillәrә daha rahat tәrcümә 

olunmasına da yol açır. Öngöndәrimli vә konseptual bir mәtnqurucu vasitә vә 

semiotik işarә olaraq. 

Mikromәtndә yorğun bir karvan tәsvir edilir. Sehrbazlar dәrәsindәn 

keçәrәk yorğun addımlarla, ahәstә-ahәstә mәnzil başına tәlәsәn bir Karvan! 

Karvan qavramına türk-islam dünyasının “milli semiosferası”nda (Seçdirmә 

bizimdir- M. M.) çox tәsadüf edilir. Sözügedәn qavram mürәkkәb bir dil vә 

digәr “әdәbiyat, musiqi, rәsm, heykәl vә s. semiotik işarәlәr sistemlәri tәtbiq 

olunma faktlarıyla”(Erkman-Akerson 2005:133-247) çox geniş ifadә olunur. 

Mәsәlәn,“İt hürәr, karvan keçәr” atalar sözü vә ya C. Hacıbәyovun “Karvan” 

simfonik poeması kimi. Bunlar hәmin qavramın Şәrq mәdәniyyәtinә bağlı 

interospektiv 4* özәlliklәrini açıqlayan әsәrlәr olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Bu 

4 Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidləri vә diskursiv parçalar vә ya bütünlәşmәlәr müasir linqvistikada 

koqnitiv-konseptual olaraq gələcəyə görə perspektiv, indiyə vә gәlәcәyә görə prospektiv, tarixi keçmişə görə isə 

retrospektiv aspektlərdə araşdırılmaqdadır. Sosial elmlərdə konkret hadisə və predmetlər, tarixi aura vә intellektual 

gedişatlar bütövlükdə retprosperspektivel və ayrılıqda interospektivel bir müstəvidə diyərləndirilərək, kompleksiv bir 

şəkildə birləşdirilmәklә işıqlandırılmaqdadır. Mәsәlәn, belə bir kontekstdə frazeologizmlərin ayrıca bir növünün vә 

ya digәr “milli sәciyyәli dil-nitq vahidlәri”nin (seçdirmә bizimdir- M.M.) araşdırılması diqqәti çәkmәkdәdir. Burada 

daha çox “müqayisəsiz səciyyəli” özbəöz olan milli mentalitetə, etnoqrafiyaya, demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya 

və s. görə müәyyәnlәşәn dil-danışıq vahidlәrinә vә konkret dil-danışıq ortamlarına bağlı olaraq gerçәklәşәn diskursiv 

bütünlәşmәlәr nәzәrdә tutulur. Bunlar, hər şeyden öncә, interospektiv aspektdə öyrənilməkdədir. Mәhz bu baxımdan 

yuxarıda göstərilən “prospektiv, retrospektiv, perspektiv və interospektiv” aspektlərin bütününə görə Türkoloji dilçilikdә 

44


baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin metamәtni dә istisna 

deyildir. 

Kamal Abdulla Mәtnindәki sözügedәn mikromәtn dә yazıçı reallığının 

ifadә olunması baxımından bir müstәqil özәl işarәlәr sistemi olaraq seçilir. Türkislam 

dünyasında ayrılıqda bir nәqliyyat, bütövlükdә isә bir mәdәniyyәt fenomeni 

olaraq özünü göstәrәn karvan qavramı keçmiş dünyanın xatırlatılmasına 

dayanılan özünәmәxsus bir әdәbi yaradıcılıq üslubu vә “zaman, mәkan vә 

insanlar” qavramlarını ifadә edәn mürәkkәb işarәlәr sistemi ilә aşağıdakı 

mikromәtndә ifadә olunur: 

1. “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı 

başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә 

heyran-heyran seyr elәmәyindә idi. Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә 

dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana 

nәzәrini saldı. Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd 

bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn kövşәyәn, atlardan 

kişnәyәn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәribqәrib 

gәlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. Başqa bir sәs yoxuydu bu mәşum 

sakitliyi pozaydı. Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi 

yeni bir retprosperspektivel vә interospektivel araşdırma-öyrənilmə konteksti formalaşdırılmaqdadır. Sözügedən yönüm, 

fikrimizcә, koqnitiv dilçiliyin əsas linqvistik prinsiplərindәn biri olaraq da qiymətləndirilə bilər (Musaoğlu 2002: 319- 

320; Musaoğlu, Hasanova 2006). 

Sosial elmlərin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn dərk etməyə (idraka), şüura və təfəkkürə əsasən 

tədricən dəyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidə 

olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin əsas inkişaf meyli isə milli-mənəvi dəyərlərə, canlı və cansız aləmə dair faktorlara görə 

müxtəlif üst vә alt qavramların və kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdə bir-biri ilә bağlı olaraq 

qavramlaşdırılması və kateqoriyalaşdırılması ilə müəyyənləşir. Həmin qavramlaşdırmalar və kateqoriyalaşdırmalar 

müasir elmşünaslıq da böyük tәkamül dəyişiklikləri keçirdən və artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlərin 

ayrı-ayrı sahələrinə dair inkişaf etdirilən və formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir 

konseptual-kateqorial kontekstdə gerçəkləşən bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hər şeydən öncə, təbii insan 

dilində öz əks-sədasını tapır, yəni sözün əsl mənasında dildə simvollaşır, sistemləşir, mücərrədləşir və konkretləşir. Buna 

görə də dəyişən, yeniləşən sosial elmlərin başında, bizcə, dilçilik gəlir. Dilçilik elminin isə bu gün tədqiq və tədbiq 

olunan sahələri getdikcə genişlənir. Daha doğrusu, həmin elm sahəsinin yuxarıda göstərilən retrospektiv, prospektiv, 

perspektiv və interospektiv araşdırma aspektləri orijinal konseptual-semantik yönümləri və informasiya texnologiyaları 

və kompüter dilçiliyi proqram təminatları sistemləri ilə ortaya çıxır. Ümumi müqayisəli-tipoloji dilçiliyin bu gün həmin 

sistemlərlə təkmilləşdirilən müqayisəli-qarşılaşdırmalı və -tutuşdurmalı yöntəmləri isə yenidən müəyyənləşdirilir. 

Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi nәticәsindә 

müqyisəli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisəli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntəmlər bu gün artıq çox açıq 

bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Müqayisəli dilçilikdə prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv 

səciyyəli binar aspektlər və ya artıq iyerarxik xarakterli tək bir araşdırma-öyrənilmə istiqaməti ortaya çıxmaqdadır. 

Həmin istiqamətdə sinxronik-diaxronik səciyyəli tədqiqatların davam etdirilməsi tarixi-müqayisəli və ya müqayisəlitarixi 

dilçiliyin pro-, protodil dil səviyyələrinin canlandırılması işlərinin nəticələndirilməsinə dә yol açmaqdadır. 

Beləliklə, türkologiyada tarixi-müqayisəli və ya müqayisəli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir prospektiv+retrosp 

ektiv=perspektiv+interospektiv aspektdə müqayisəli-qarşılaşdırmalı və -tutuşdurmalı linqvistik yönümü ilə konseptual 

olaraq müəyyənləşdirilə bilməkdədir. Frazeologizmlər konseptual-kateqorial xarakterli qavramlaşdırmaların və 

kateqoriyalaşdırmaların ümumi və xüsusi prinsiplərinə görə sinxronik-prospektiv, diaxronik-retrospektiv və diaxronikinterospektiv 

səviyyələrdə təsnifləndirilməkdədir (Musaoğlu, Həsənova 2006). MSB dә digәr hәmhüdud filoloji elm 

sahәlәri ilә müqayisәli olaraq müasir koqnitiv vә kompüter mühәndisliyi dilçiliyindәki yeniliklәrin işığında işıqlandırılır. 

Vә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektdə müqayisəli-qarşılaşdırmalı və -tutuşdurmalı linqvistik 

yönümü vә yöntәmlәri müәyyәn bir ölçüdә tәtbiq olunmaqla da öyrәnilir. 

45


çatır-çatır yanıb közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü 

mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… Qәrәz gecәlik 

elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, 

sarvanı, qulu ilә…(Abdulla 2006: 9-10). 

1.1. Birinci MSB: “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. 

Karvanbaşı başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun 

ulduzları yenә dә heyran-heyran seyr elәmәyindә idi. /Bir xeylaqdan sonra başını 

döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer 

elәyәn karvana nәzәrini saldı.” 

Sözügedәn MSB üç sadә geniş cümlәdәn qurulur. Birinci cümlә MSBdә 

baş, ikinci cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. Birinci 

vә ikinci cümlәlәr MSB-nin teması yerindә işlәnilir. Çünki burada bәlli olan 

mәlumat sәmanı başdan-başa qaplayan vә dәn-dәn, duz-duz olmuş ulduzlar 

dünyasından başqa bir şey deyildir. O dünya ki, hәtta Karvanbaşı belә әlini 

atsaydı, ona toxunacaqdı. Karvanbaşı bir az sonra seyr elәdiyi bu tәbiәt 

mәnzәrәsindәn vә ya mәtnә görә bәlli olandan ayrılıb әtrafındakılara nәzәr salır. 

Mәhz bunlar, yәni әtrafında özünә gecәlik yer elәyәnlәr, bütövlükdә isә karvan 

sözügedәn durumda MSB-nin remasını tәşkil edir. Çünki MSB-dә yeni verilәn 

bunlardır, mikromәtndә isә karvandır. 

1.2. İkinci MSB: “Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin sәssizliyinә batırdı. 

Hәrdәn dörd bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn 

kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, /haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya 

qurd sәsi idi qәrib-qәrib gәlib dürtdü özünü adamın qulaqlarına. /Başqa bir sәs 

yoxuydu bu mәşum sakitliyi pozaydı.” 

Sözügedәn MSB formal olaraq üç cümlәdәn ibarәtdir. Birinci cümlә 

MSB-dә baş, ikinci cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. 

MSB-dә birinci vә ikinci cümlәlәr bütövlükdә onun temasını tәşkil edir. Çünki 

burada mәlum olan şey sәssizlik vә oradan-buradan eşidilәn ayrı-ayrı sәslәrdәn 

ibarәtdir. Hәrdәn dәvlәrdәn eşdilәn kövşәmә vә atlardan eşidilәn kişnәmә 

sәslәri. Bir dә ki, haradansa bir az da uzaqdan gәlib lap adamın qulaqlarına 

dürtülәn köpәk vә ya qurd sәsi. Üçüncü cümlә isә üslubi-sintaktik şәkildә ifadә 

olunan subordinativ-tәyin mәnalı vә ya tәyin budaq cümlәli mürәkkәb cümlәdir. 

Hәmin cümlә hәm MSB-nin remasını, hәm dә eşgöndәrimli bir mәtnqurucu 

vasitә olaraq bütövlükdә mikromәtnin konseptual-predikativ mәrkәzini tәşkil 

edir. Çünki yeni verilәni vә ya sәssizliyin vә orada-burada vә haradansa eşidilәn 

sәslәrin xaricindәki mәşum sakitliyә işarә edir. Bu mәşum sakitlik orta әsrlәrin 

sirli-soraqlı şәrq dünyasını ifadә edәn mürәkkәb bir semiotik işarәdir. Qeyd 

olunmalıdır ki, sözügedәn MSB-dә ikinci cümlә vә ya parça-orta mәrhәlә olaraq 

ayırdığımız sintaktik konstruksiya isә әslindә sadә quruluşdakı parselyatikli bir 

MSB-dir. 

46


1.3. Üçüncü MSB: “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş 

gün kimi çatır-çatır yanıb közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb 

üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… /Qәrәz 

gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir kavran-heyvanı ilә, 

nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…” 

Sözügedәn MSB-nin birinci cümlәsi tipindәki sintaktik konstruksiyalar 

әnәnәvi qrammatika kitablarımızda, әsasәn, qarışıq tipli tabesiz mürәkkәb 

cümlәlәr kimi tәrif olunurdu. Amma әslindә sözügedәn sintaktik konstruksiya 

iki sadә geniş cümlәdәn vә bir dә onlara qoşulan subyekt mәnalı parselyatikdәn 

ibarәtdir. “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatırçatır 

yanıb közәrmәyindә idi” sadә geniş cümlәsi MSB-nin baş mәrhәlәsindәn 

ibarәtdir. “Dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi 

hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki…” parselyatikli parça isә MSB-nin orta 

mәrhәlәsidir. “Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir 

karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…” eliptik cümlәli parselyatikli 

üslubi-sintaktik konstruksiya isә ayrılıqda sözügedәn MSB-nin, bütövlükdә 

isә mikromәtin temasıdır. Ondan әvvәlki cümlәlәr isә bütövlükdә MSB-nin 

remasını tәşkil edir. 

Hәr hansı bir elmi, bәdii vә ümumiyyәtlә prinsipial olaraq istәnilәn әdәbi 

mәtn müәllifin bir fikir vә müәyyәn konkret düşüncәlәr ifadә edәn mürәkkәb 

monoloğundan başqa bir şey deyildir. Diskursiv ortamda ortaya çıxan monoloqmәtn 

hәm linqvistik, hәm dә әdәbi bir әsәrә mәxsus olan konseptual sәciyyәli 

özәl işarәlәrlә gerçәklәşir. Yuxarıda göstәrilәn mikromәtn dә orta әsrlәrin zaman 

vә mәkan şәrtlәrindә yaşayan insanların arzu, xәyal vә müşahidәlәrinin hәm 

özәl mәtn, hәm dә müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri ilә konkret bir ifadәsidir: 

Aylı-ulduzlu gecә, özünәmәxsus gecә sәslәri, mәşum sәssizlik vә nәhayәt 

yorğun bir karvan! Bütün bunlar ayrı-ayrılıqda vә mikromәtn özü bütövlükdә 

özәl bәdii mәtn işarәlәri olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Mikromәtn üç MSB-dәn 

ibarәtdir. MSB-lәr sadә, sadә geniş, parselyatikli, ellipsisli cümlәlәrlә vә üslubisintaktik 

variantlarda işlәnilәn mürәkkәb cümlәlәrlә qurulur. Mikromәtndә 

“Karvanbaşı, karvan, xeylaq, qatır, dәvә, qurd, nökәr” kimi daha çox arxaik 

leksik tәrkiblә ifadә olunan kәlmәlәr dә işlәnilir. Bütün bunlar isә formal 

ifadә planına görә yuxarıda sözügedәn semiotik özәl bәdii mәtn işarәlәri ilә 

üst-üstә düşәn müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri olaraq dәyәrlәndirilir. Bu 

baxımdan rәssamlıq, heykәl, rәqs, musiqi, sәhnә vә kinematoqrafiya mәtnlәri 

dә özünәmәxsus semiotik işarәlәrlә qurulur. Onlar da incәsәnәtә aid semiotika 

elminin müxtәlif şöbәlәrindә tәdqiqat obyekti olaraq işıqlandırılır. Belәliklә, hәr 

hansı bir bәdii mәtn ümumi “Semiotika” vә daha çox sәrbәst dil işarәlәrindәn 

bәhs edәn “Semiologiya” elmindә “әdәbi-linqvistik işarәlәr” (Seçdirmә 

bizimdir- M.M) sistemi baxımından müştәrәk olaraq öyrәnilә bilәr. 

47


Nәticә 

Hind-Avropa dillәrindә kommunikasiya adresantla adresatın dil hafizәsindә 

öncәdәn hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında seçilәrәk işlәnilmәsilә 

reallaşır. Türkcәdә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda 

göstәrilәn söz işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә 

şәkilçilәrinin ifadә etdiyi funksiya vә anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә 

ya “dolğun an”dakı (Kamal Abdulla) ard-arda düzülüşüylә gerçәklәşir. Mәsәlәn, 

rus dilindә “в eгo твoрчecтвe”, ingilis dilindә isә “in his works” kimi işlәnilәn 

sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi anlam Türkcәdә “yaradıcılığındakı” 

sözünün “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә 

formalaşan düzülüşüylә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr vә şәkilçilәr; düz, yan vә 

qrammatik anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn bir düzülüşlә sıralanır. 

Sözügedәn düzülüş dil-danışıq ortamında konkret bir ünsiyyәt ehtiyacına bağlı 

olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә fәaliyyәtinin gerçәklәşdiyi aktual 

zaman kәsimindә reallaşır. Belәliklә, flektiv dillәrdә söz leksikonuna vә 

sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә müәyyәnlәşәn söz 

forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq 

xaraterizә olunur. Belә bir söz forması dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst 

vә alt qavramların dәrk olunmasını, hәr şeydәn öncә, sözdüzәldici (leksik), 

formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici (qrammatik) şәkilçilәrin 

söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanmasıyla gerçәklәşdirir (Musaoğlu 2009: 

19). Kamal Abdulla mәtni dә kommunikasiyanın “qavram, qavranılan vә 

qavrayan”mexanizminin işlәnilmәsini sözügedәn morfoloj düzülüşdә simmetrik 

vә asimmetrik sıralanmalı çevik vә “lәngәrli” bir söz sırası ilә reallaşdırır. Daha 

doğrusu, dünyanın dil xәritәsindә müxtәlif işarәlәrlә işarәlәnәn qavramlara 

dair informasiyalar vә ya müәllifin uyğun semiotik mәkanda vә semiosferada 

adresata tәqdim etdiyi fikirlәr vә düşüncәlәr sözügedәn Mәtndә qavrayana ana 

dilinin mәntiqi-aqqilütinativ söz forması vә sırası ilә bәrabәr, hәm dә onun bütün 

sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dil-danışıq qatlarının özünәmәxsus bir şәkildә 

ifadәsi ilә ötürülür. 

Әdәbiyyat 

Abdulla K. M. (2006), Sehrbazlar Dərəsi. Roman, Mütərcim, Bakı, 222 s. 

Андреева С. В. (2004), Типология конструктивно-синтакси ческих единиц в русской 

речи. –Вопросы языкознания, No 5, s. 32-44. 

Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı bildirileri. 14 Mayıs 2005, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2006, s. 139-158. 

Ercilasun A. B. (2009), Türk Dili Araşdırmalarının Bugünkü Durumu ve Sorunlar. Gazi 

Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Güz, Sayı:5, s.113-154. 

48


Erkman-Akerson F. (2005), Göstergebilime Giriş, MULTILINGUAL, Çemberlitaş-İstanbul, 

262 s. 

Hacılı A. (2010), Kamal Abdulla: Seçimin morfologiyası, Bakı-Mütәrcim, 131 s. 

Hüseynzadә Ç. M. (2010), Kamal Abdulla vә qardaş Türkiyә. Tәdqiqlәr, 2, Azәrbaycan Milli 

Elmlәr Akademiyası, Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu, Bakı, s. 120-127. 

Jackendoff R. (1984), Sense and reference in a psychologically based semantics.//Talking 

minds. Cambridge (Mass.), s. 49-72. 

Гуреeв В. А. (2005), Проблема субъективности в когнитивой лингвистике.–Известия 

ран. Серия литературы и языка , T. 64, No 1, s. 3-9. 

Лотман Ю. (1998), Выход из лабиринта. Эко У. Имя розы. Москва, с. 650-669. 

Маслова Е. С. (2004), Динамика типологических распределений и стабильность 

языковых типов. –Вопросы языкознания, No 5, s. 3-16. 

Мурясов Р. З., Самигуллина А. С., Федорова А. Л. (2004), Опыт анализа оценочного 

высказывания. –Вопросы языкознания, No 5, s. 68-78. 

Musaoğlu M. M. (2002), Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer, T. C. 

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s. 

Musaoğlu M. M., Hasanova V. Ç. (2006), Türkçede Deyimler. TÜRKSOY, Türk Dünyası 

Kültür ve Sanat Dergisi, Nisan 19, s. 46-53. 

Musaoğlu M. M. (2009), Türk Lehçelerinin Bilgisayar Ortamında Aktarımı Mümkün mü 

TÜRKSOY, Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Şubat 29, 14-19. 

Musaoğlu M. M. (2010), Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkcesinde, Kültür Ajans 

Yayınları, Ankara, 207 s. 

Musayev M. M. (2011), Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti, 

Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s. 

Поповская (Лисоченко) Л. В. (2006), Лингвистический анализ художественного текста 

в вузе, Высшее образование, Ростов-на-Дону, Феникс, 510 с. 

Propp V. (1946), Masalın Biçimbilimi, Fransızcadan Türkçeye çevirenler: Mehmet Rifat- 

Sema Rifat, İstanbul, 143 s. 

Ревзина О. Г. (1998), Методы анализа художественного текста// Стрктура и семантика 

художественного текста. Москва, с. 301-316. 

Sәlcuq E (2005), Kәdәrin sirri. Kamal Abdullanın bәdii yaradıcılığının özәlliklәri, (әdәbibәdii 

esse), “XXI”- YNE, Bakı, 285 s. 

Стариченок В. Д. (2008), Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-Дону, Феникс, 

811 c. 

Cтeпaнoв Ю. C. (2001), В мирe семиотикe. –Cемиотика: Антология. Москва, c. 5-42. 

http://slovar.lib.ru/dictionary/text 10.01.2011 

http://cc.bingj.com/cache.aspx 02.01.2010 

http://ru.wikipedia.org/wiki 02.01.2011 

49

2010 Yılı İtibarıyla Höşöö Tsaídam Bölgesi ve Orhun Vadisi 



Başkurt Türkçesinde -sX ve –hAnA 

Kiplik İşaretleyicileri 

Habibe Yazıcı Ersoy * 1 

Özet: Başkurt Türkçesi gramerlerinde –sX ve –hAnA 

işaretleyicileri kiśekse (Rus. çastitsa) “parçacık” başlığı 

altında ele alınıp incelenmiştir. Bu iki kiplik parçacığı 

günümüz Türk lehçelerinin büyük bir kısmında kullanılmakla 

birlikte, Türkçenin tarihî dönemlerinde de benzer işlevlere 

paralel bir şekilde takip edilebilmektedir. Ancak –sX ve 

–hAnA kiplik parçacıkları Başkurt Türkçesinde, bugüne 

kadarki araştırmalarda, hem Türkçenin tarihî lehçelerinde 

hem modern lehçelerinde hem de Başkurt gramerlerinde 

bahsedilen işlevlerinden farklı çeşitli kiplik anlamlara 

işaret edebilmektedir. Bu makalede söz konusu iki kiplik 

parçacığının Başkurt Türkçesinde işaret ettiği kiplik anlamlar 

üzerinde durulmuştur. 

Anahtar sözcükler: Başkurt Türkçesi, kiplik, kiplik parçacığı, 

emir- istek kipi 

-sX and - hAnA Modality Markers 

in Bashkir Turkish 

Abstract: In Bashkir grammars, the markers –sX and –hAnA 

are given and analyzed under the title of kiśekse “particles” 

(Rus. çastitsa). These two modality particles are used in most 

of the modern Turkish dialects. They can also be traced with 

a similar function in the old periods of Turkish. However, 

the modality markers of –sX and –hAnA in Baskir can mark 

modality functions which cannot be seen in both modern 

and old dialects. Also, these various different functions have 

not been explained in Baskir grammars and other studies 

conducted up until now. The focus point of the present 

manuscript is the modality meanings which are marked by the 

above mentioned modality particles in Bashkir. 

Key Words: Bashkir Turkish, modality, modality particle, 

imperative-request mood 

* 

Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, yhabibe@gazi.edu.tr 

51


Giriş 

Başkurt Türkçesi gramerlerinde genellikle –sX ve –hAnA kiplik 

işaretleyicileri kiśekse (Rus. çastitsa) “parçacık” olarak ele alınıp incelenmiştir. 

Parçacıklar, ifadeye konuşurun duygu ve düşüncelerine yönelik çeşitli kiplik 

manalar katan, ifadeyi tamamlayan ve pekiştiren kiplik işaretleyicileridir. 

Parçacıklar sadece Başkurt Türkçesinde değil Türkçenin tarihî ve modern 

lehçelerinde oldukça fazla kullanılmıştır. Kiplik parçacığı için bugüne kadar 

yapılan araştırmalarda farklı terimler kullanılmıştır: partikel (Grönbech 1936), 

ek-edat (Üstüner 2003, Nalbant 2004), enklitik (Räsänen 1957, Lewis 1967, 

Ercilasun 2008, İpek 2009, Nalbant 2004, Özönder 2001, Erdal 2000), enclitik 

suffix (Dönük 2005), clitik (Kornfilt 1997, Kerslake-Göksel 2005, Erdal 1991), 

kuvvetlendirme edatı, pekiştirme edatı (Korkmaz 1995). Fonolojik olarak başka 

bir kelimeye bağımlı; kelimeyle ek arasında davranış gösteren sentaktik özelliğe 

sahip biçimbirim olarak tanımlanan ve vurgusuz olan klitikler kendisinden 

önceki unsura bağlanırsa enklitik; kendisinden sonraki unsura bağlanırsa 

protklitik ismini alırlar (Trask 1993:91, Crystal 1994:57, Kroeger 2005: 316, 

Redhouse 1990: 313). 

Parçacıklar içerisine giren kiplik işaretleyicilerinin bazıları farklı 

çalışmalarda pekiştirme enklitikleri olarak ele alınmıştır (Çağatay 1978, Tulum 

1993, Üstüner 2003, Kaşgarlı 2004, Nalbant 2004, Ercilasun 2008). Mevcut 

çalışmaları değerlendirip, pekiştirme enklitiklerinin on bir özelliği üzerinde duran 

Ercilasun, bir pekiştirme enklitiği teorisi ortaya koymuştur (2008: 43). Parçacıklar 

çoğunlukla bağlam içerisinde pekiştirme görevini üstlenmekle birlikte konuşurun 

ifadesinde rica, istek, pişmanlık, kızgınlık vb. gibi çeşitli bakımlardan kiplik 

anlamlara da işaret ederler. Ercilasun da pekiştirme enklitiklerinin aynı zamanda 

rica, istek, yalvarma, acıma, hayret, hitap, soru, bağlama, benzerlik, zaman 

gibi farklı anlam özellikleri kazanabileceğini ifade etmiştir (2008: 50). Ayrıca 

pekiştirme de konuşurun cümlesine karşı takındığı bir tavır olması açısından kiplik 

bir anlam içermektedir. Parçacıklar diğer gramer kategorileri ile ilişkisi olmayan 

bağımsız unsurlardır. Onların kullanımı tamamen konuşurun cümlesine yüklemek 

istediği kiplik anlamları göre şekil alır. 

Makalenin konusunu teşkil eden –sX ve –hAnA kiplik parçacıkları da 

kendisinden önceki unsurlara bağlanan ve genel olarak konuşurun ifadesine 

çeşitli kiplik anlamlar yükleyen işaretleyicilerdir. 

Bir kelimenin, bir kelime grubunun veya bütün cümlenin muhtevasına 

ve anlamına bir çeşit mânâ farklılığı ve orijinalliği katan yardımcı kelimeler 

olarak tanımlanan (BTH 1993, Seyitbattalov 1997: 138) parçacıklar Başkurt 

Türkçesinde fonolojik açıdan kelimeye bağlı kalarak eklere; ancak anlamları 

açısından ise modal sözlere (kiplik kelimeler) benzerler. Başkurt gramercileri 

52

Başkurt Türkçesinde -sX ve –hAnA Kiplik İşaretleyicileri 

parçacıkları farklı şekillerde sınıflandırmışlardır (Dimitriyev 1950: 130, 

İşbulatov 1972: 141, Yuldaşev 1981: 328, Kiyekbayev, Seyitbattalov 1997: 138- 

139, Zeynullin 2002: 329, BTH 1993: 510). Sınıflandırmalarda dikkati çeken 

unsur parçacıkların belirli bir bölümünün gramatik anlamlar ifade ederken, bir 

bölümünün ise eklendiği kelime ya da cümle içerisinde farklı kiplik anlamlara 

işaret etmesidir. 

Poppe, parçacıkları kelimelerin başına ve sonuna gelmelerine göre iki 

gruba ayırır. Başa gelen parçacıklar için sıfat pekiştirmelerini verir: qapqara, 

yapayaŋġıź. Sona gelen parçacıklar ise -mX,-mXni, -DA/-źA/-lA, -DA/-źA/-lA 

baha, -sX, -hAnA, -GınA/-KınA, -DXr/-źXr/-lXr şeklindedir. Görüldüğü üzere 

Poppe -sX, -hAnA kiplik parçacıklarını sona gelenler içerisinde değerlendirmiştir 

(1964: 59). 

Dmitriyev’e göre parçacıklar ayrı bir kelime türü olmadıkları gibi 

semantik değil gramatik anlamlar üstlenirler ve ayrı bir ses düzenleri yoktur. 

Onun ele aldıkları içerisinde -sX, -hAnA’nın da bulunduğu parçacıklar şunlardır: 

-mX, -DA/-źA/-lA, -DA/-źA/-lA baha,- sX, -GınA/-KınA, -UK, -DXr/-źXr/-lXr, 

-hAnA (1950: 131-133). 

Yuldaşev’in edat olarak kabul ettiği parçacıklar mX, -GınA/-KınA, -UK, 

-DXr/-źXr/-lXr, -hAnA, -sX, -DA/-źA/-lA baha, elí, -DA/-źA/-lA şeklindedir 

(1981: 328-330). 

Kiyekbayev ve Seyitbattalov başkanlığında bir komisyon tarafından 

hazırlanan Başkurt gramerinde parçacıklar, cümlenin anlamına ayrı ve özel 

bir anlam katan yardımcı kelime olarak tanımlanmış ve bağlaç olarak kabul 

edilmiştir. 1. Soru parçacıkları: -mX, -mX ni, -mX iken (miken) 2. Doğrulama- 

Tasdik parçacıkları: -DA/-źA/-lA baha, -sX, iŋ, bit, üte, tas, şır, şaw, salt, 

-DA/-źA/-lA 3. Sınırlama parçacıkları: -GınA/-KınA, -UK 4. Şüphe-tereddüt 

parçacıkları: -DXr/-źXr/-lXr olarak parçacıkların dört grupta değerlendirildiği 

sınıflandırmada –sX doğrulama- tasdik parçacığı olarak yer almışken, -hAnA’nın 

yer almayışı dikkat çekicidir (1997: 139-141) 

Zeynullin, parçacığı söz grubu ve cümlelere duygu, heyecan ve bir yandan 

da kiplik manalar katan yardımcı kelimeler olarak tanımladıktan sonra aşağıdaki 

çok geniş ve detaylı sınıflandırmayı yapar: 

1. Gramatik anlam bildirenler 

a. Soru parçacıkları: -mX, -mX ni, -mX iken, -mX elle, -mX huŋ, -mX iken 

ni. 

b. Sınırlama parçacıkları: -GınA/-KınA, -UK, feket, tik, barı 

c. Kuvvetlendirme parçacıkları: -üte, bik, iŋ, tǔma, şır, dǚm, calt 

d. Belirsizlik parçacıkları: elle 

53


2. Kiplik anlam bildirenler 

a. Doğrulama parçacıkları: -DA/-źA/-lA baha, , -DA/-źA/-lA, bit, -sX, indí 

b. Varsayım parçacıkları: -DXr/-źXr/-lXr, felen, maźar, elí 

c. Emir, seslenme parçacıkları: -sX, -hAnA (2002: 329-335). 

Bu sınıflandırmada -sX, -hAnA’nın aynı şekilde emir ve seslenme kiplik 

anlamlarına işaret eden parçacıklar olarak ele alındığı görülmektedir. 

Konuşurun cümlesindeki oluş ya da kılışın gerçek olup olmama durumu 

karşısında takındığı tutumunu, görüşünü, bakış açısını, değerlendirmesini 

gösteren bir anlam bilimi kategorisi olan kiplik, dilde fiil çekimleri ve kipler, kiplik 

kelimeleri, edatlar, vurgu, söylem gibi değişik şekillerde ortaya çıkabilmektedir. 

Konuşurun cümlesinde farklı biçim ve anlamlar çerçevesinde tercih ettiği 

dildeki parçacıklar da kimi zaman kiplik anlamlara işaret etmektedir. Konuşur 

bazen ifade ettiği cümlesini doğrulamak, bazen çeşitli çıkarımlar yapmak bazen 

de emir, istek veya ricada bulunmak amacıyla kiplik parçacıklarını kullanır. Bu 

türden yapılar daha çok söyleme yönelik olduğu için, edebî metinler içerisinde 

de çoğunlukla diyaloglarda yer almaktadır. Başkurt Türkçesinde oldukça fazla 

sayıda parçacık bulunmaktadır. Yazı diline geçişi yirminci yüzyıl olduğu 

düşünüldüğünde Başkurt Türkçesi için bu durum şaşırtıcı değildir. Söylem dili 

ile edebi dil kimi zaman birbirinden ayrılır ayrıca edebi dil daha kuralcıdır ve 

tekrarlardan kaçınır. 

Başkurt Türkçesinde kullanılan bu çok çeşitli parçacıklar içerisinden 

makalede –sX ve –hAnA’nın tercih edilme nedeni iki parçacığın birbirine 

yakın ve benzer kiplik anlamlara işaret ediyor olmasından kaynaklanmaktadır. 

Diğer parçacıklara göre bu kiplik parçacıklarının bir farkı da kelimelere 

birleşik yazılıyor olmalarıdır. Makalede söz konusu iki parçacığın Başkurt 

Türkçesindeki kullanımı ve bu esnada ortaya çıkan kiplik anlamları ortaya 

konulmaya çalışılacaktır. 

1. -sX Kiplik Parçacığı 

Başkurt Türkçesinde -sX kiplik parçacığı çekimli fiillerden, özellikle 

de emir kipi işaretleyicilerinden sonra gelerek onlara istek, rica, yalvarma, 

kızgınlık vb. gibi bazı kiplik anlamlar kazandırmaktadır. Birçok Türk lehçesinde 

de özellikle emir kipini oluşturan çekim işaretleyicilerinin arkasından kullanılan 

– GIl, -KIn, -GIr, -KIr, A, I, -çI/ -çU parçacıkları pekiştirme, istek, davet, teklif, 

rica, nezaket, yalvarma, alkış, kargış, kızgınlık, gururlanma gibi kiplik anlamlara 

işaret etmektedir (Çağatay 1978: 173, Tenişev 1988: 337-347; KTLG 2006: 

787; Özönder 2007: 1427-1438). 

Başkurt Türkçesindeki –sX kiplik parçacığı; tarihî lehçelerde -çI/ -çU 

54


(Tenişev 1988: 337-347; Özönder 2007: 1427-1438) modern lehçelerden Yeni 

Uygur Türkçesinde emir kipinin bütün şahıslarına gelerek istek anlamı katmak 

üzere –çu (Ersoy 2007: 398), aynı şekilde Karakalpak Türkçesinde emir kipinde 

kuvvetlendirme işleviyle –şI (Uygur 2007: 590), Tatar Türkçesinde ikinci 

teklik ve çokluk şekillerinden sonra nezaket ifadesi için –çı (Öner 2007: 719), 

Kırım Türkçesinde birinci ve ikinci kişi emir kipi ekleri üzerine gelerek isteği 

kuvvetlendirmek için –çI (Yüksel 2007: 855), Kırgız Türkçesinde emir kipinde 

bütün kişi eklerinden sonra isteğin derecesini artırarak anlamı kuvvetlendiren – 

çI (Çengel 2005: 239), Nogay Türkçesinde emir ikinci teklik kişi eki üzerine –şI 

(KTLG 2006: 730), Kazak Türkçesinde bütün şahıslarda –şI (KTLG 2006: 740), 

Çuvaş Türkçesinde bütün şahıslardan sonra –ççĬ (KTLG 2006: 755) şeklinde 

karşımıza çıkmaktadır. 

Erdal, parçacıkları kapsamlarına ve konumlarına göre sınıflandırmış ve 

burada sözünü ettiğimiz –sX kiplik parçacığını “istek parçacıkları” maddesinde 

değerlendirerek istek anlamına dikkat çekmiştir. Onun sınıflandırması: 

1. Pekiştirici parçacıklar (Emphatic particles): Ok, kAn, mAt, çI. 

2. Bağlayıcı veya karşıt fikir belirten parçacıklar (Connective or 

adversative particles): yme, mA. 

3. Epistemik parçacıklar (Epistemical particles): mU, gU, lA. 

4. İstek parçacıkları (Volitive particles): çU, şU (2004: 342-351) 

şeklindedir. 

Türkçede çI/çU ek edatı üzerinde yaptığı incelemede bu ek edatın fiil 

çekimde emir (istek) kipinde kullanıldığını ifade eden Özönder, ek edatın bilinen 

emir veya emir-istek çekimi üzerine gelerek fiile, zorlama, istek anlamlarını katıp 

kuvvetlendirdiğini belirtir. Ayrıca bu ek edatın zamirler ve isimlerle kullanılışını 

da inceler (2007: 1427-1438). Divanu Lugat-it Türk’te çü maddesinde Kâşgarlı, 

bu parçacığın olumlu ve olumsuz emirlerin sonuna geldiğini ve kuvvetlendirme 

işlevi yaptığını belirtmiştir; ancak, burada ek edatın sadece hitaplarda kullanıldığı 

ifade edilir ve kelçü “hele gel, her halde gel”, barma çu “hele girme, her halde 

gitme” örnekleri verilir (Atalay 1985: 207). 

Tenişev bu kiplik parçacığının ikinci teklik şahıs emir işaretleyicilerinden 

sonra geldiğini ifade ederek işlevini Türkiye Türkçesindeki –sana/-sene ile 

göstermiştir (1988: 340). Kiyekbayev ve Seyitbattalov tarafından hazırlanan 

Başkurt Türkçesi gramerinde –sX doğrulama- tasdik parçacıkları başlığı altında 

verilmiştir (1997: 139), Zeynullin ise –sX’dan emir kipi içerisinde bahsetmiş ve 

55


yumuşak emir ifadelerinde kullanıldığını belirtmiştir (2002: 163). Yuldaşev de 

yine emir kipi bahsi içerisinde yer verdiği –sX’nın emir kipi işaretleyicilerinden 

sonra kullanılan bir kiplik parçacığı olduğunu ve bu durumda isteği ifade 

ettiğini kimi zaman pişmanlığa gönderimde bulunduğunu kimi zaman ise 

emri kuvvetlendirdiğini vurgulamıştır (1981: 284). Dimitriyev emir kipinin 

ikinci şahsına –sX’nın eklenebileceğini ve durumda da emir ifadesini biraz 

yumuşatacağını ifade etmiştir (1950: 177). 

Görüldüğü üzere –sX kiplik parçacığının işlevleri hem genel Türk dilini 

ele alan gramerlerde hem de Başkurt Türkçesi gramerlerinde fonksiyonları 

açısından çok detaylı verilememiştir. Onun istek ve pekiştirme fonksiyonlarına 

değinilmişse de Başkurt Türkçesinde işaret ettiği diğer kiplik anlamları 

incelenmeye açıktır. Taranan eserler doğrultusunda bu kiplik parçacığının 

Başkurt Türkçesindeki işlevleri şu şekilde sıralanabilir. 

1.1. -sX Kiplik Parçacığının İşlevleri 

1.1.1. İstek, yalvarma 

Semantik bağlamında yapılmış birçok çalışmada emir, istek, rica, 

izin, yalvarma, yakarış vb. türden kiplik anlamların birbiriyle bağına dikkat 

çekilmiş, bunlar arasındaki sıralı bağıntı ortaya konulmaya çalışılmıştır. J. 

Bybee, R. Perkins ve W. Pagliuca tarafından yayımlanan The Evoluation of 

Grammar adlı eserde kiplik: Agent-oriented modality “Kılıcıya yönelen kiplik”; 

Speaker-oriented modality “Konuşucuya yönelen kiplik”; Epistemic modality 

“Bilgiye dayalı kiplik”; Subordinating moods “Bağımlı kip” olarak dört grupta 

sınıflandırılmış ve bunların birbirleriyle bağıntısı, oluşum yolları ile gelişim 

süreçleri üzerinde durulmuştur. Söz konusu eserde örneğin bilgiye dayalı 

olasığın (epistemic possibility) gelişim sürecinde öncelikle yeterlilik (ability) 

ardından temel olasılık (root possibility) ve hatta izinin (permission) bulunduğu 

ifade edilir (1994: 241). 

Johanson istek (volition) kiplik anlam alanını üst bir alan olarak görür 

ve bunun gönüllülük kipi (voluntative), istek kipi (optative) ve varsayım 

işaretleyicileri (hypothetic markers) yoluyla ifade edildiğini belirtir. Bu üç 

gruptaki morfolojik işaretleyiciler ise istekleri, ricaları, yönergeleri, emirleri, 

cezaları, yalvarmaları, tembihleri, uyarıları, tavsiyeleri, teklifleri, önerileri, 

öğütleri, cesaretlendirme ve teşvikleri içerir. İsteğin içeriği gerçekleşebilir 

veya gerçekleşemez olabileceği gibi istek, gönüllülük, varsayım, gereklilik ve 

olasılık işaretleyicileri sadece konuşucu odaklı değildir. Gönüllülük ve istek 

konuşmacının kendi geleceği ile, varsayım kipi konuşmacının kendi hayal gücü 

56


ile, gereklilik ve olasılık kipleri ise konuşmacının kendi değerlendirmeleriyle 

daha az bağımlı olabilir (2009: 489). 

Aslan da emir, istek, rica ve yalvarma kiplik anlamlarını “isteme 

semantiği” adını verdiği bir üst anlam alanı çerçevesinde incelemiş ve bu kiplik 

alanlarının geleceğe yönelik olmalarına dikkat çekmiştir (2008: 15). Kroeger 

de istek, dilek ve teşvik (öğüt) kiplerinden bahsederek bunların bazı önemli 

açılardan benzer özellikler gösterdiğini belirtir. Söz konusu kipler konuşurun 

cümlesindeki ifadede doğruluk iddiası olmadığını, cümlede tanımlanan durumun 

gerçek dışı olduğunu göstermektedir ve bu nedenle de bu üç kip gerçek dışı 

kip olarak adlandırılmaktadır (Kroeger 2005: 165). Bu türden kip ve kiplikle 

ilgili çalışmalarda bir yandan kip hem de kipliğin sınırları çizilmeye çalışılırken, 

diğer yandan sınıflandırma çalışmaları da yapılmıştır (Palmer 1986, 2001; 

Lakoff 1972; Lyons 1977;; Coates 1983, 1990; Sweetser 1990; Bybee, Perkins 

& Pagliuca 1994; Bybee & Fleischman 1995; Frawley 2005; Kroeger 2005). 

Bu açıdan bakıldığında emir, istek, rica, izin, yalvarma, yakarış, dua ve 

beddua gibi kiplik anlamların birbiriyle bağıntılı ve sıralı bir anlam çerçevesi 

oluşturduğu açıktır. Söz konusu kiplik anlamlar arasındaki içsel bağ, özellikle 

de bağlam içerisinde aynı morfolojik birimde kendini gösterdiğinde kimi zaman 

birbirinden ayırt edilebilmeyi de güçleştirmektedir. Bununla birlikte istek 

anlam alanının emir, rica, yalvarma, öğüt, tavsiye, uyarı gibi kiplik anlamların 

temelinde var olduğu açıktır. Öyle ki konuşur bütün bu diğer, belki de kendi 

içerisinde belirli anlam ayrıntılarına göre sıralanabilecek olan, kiplik alanların 

hepsinde, istekleri doğrultusunda ifadesini gerçekleştirir. 

Bu bakımdan Başkurt Türkçesinde -sX kiplik parçacığının kimi zaman 

istek ifadesiyle kullanılışı dikkati çekmektedir. İstek anlam alanı konuşurun 

karşısındakinden gerçekleştirilmesini arzuladığı beklentilerini içine alır. 

Aşağıdaki 1 ve 2 numaralı örneklerde konuşurlardan biri hemen üstünü 

değiştirmek istediğini, diğeri ise çalılıkların arkasına gidip gelmek istediği 

yönündeki ifadesini Başkurt Türkçesinde birinci teklik şahıs emir işaretleyicisinin 

arkasından -sX kiplik parçacığını kullanmak suretiyle gerçekleştirmiştir. 

(1) — Hıw buyınа tǚşǚp eylenírbíź. Sаf hаwа hulаp kilmeyse, küŋíl 

bаśılmаś, ахırıhı. Min, Urаl Gelpíviç, ǚśtǚ almаştırıp аlаyımsı tiź gíne, bıl kǚyǚ 

kilíşmeś. (UYT 390) “– Su kenarında eyleniriz. Temiz hava solumayınca gönül 

rahatlamaz sonra. Ben, Ural Gelpeviç, çabucak üstümü değiştireyim, bu hava 

bitmez.” 

(2) — Anaw qıwaq artına barıp qına kileyímsí, bik qıśtaldım, — tigen 

buldı. (BÜY 170) “İşte çalıların arkasına gidip de geleyim, çok sıkıştım, dedi.” 

57


-sX, elí kiplik parçacığı ile birlikte kullanıldığında “lütfen” anlamı ile 

istek anlamı biraz daha kuvvetlenir. Bu durumda bazen anlam yalvarmaya 

kadar gidebilir. Yalvarma da istek anlam alanındaki kiplik ifadelerden biridir. 

Bu ifade de elbette istek kaynaklıdır. Burada konuşucu bir olay ya da durumun 

gerçekleşmesini istemekte ancak bunun gerçekleşmesi yönündeki kuvvetli 

arzusunu karşısındakine yalvarışla dile getirmektedir. Bu durumda yalvarmanın 

istekten derece bakımından bir farkı bulunmaktadır. Aslan, yalvarmanın diğer 

kiplik anlamlar olan emir, istek, rica semantik birimlerinden başlıca farkının 

yoğun ve ısrarlı bir isteme değeri taşıması olmasından yola çıkarak isteme anlam 

alanının içerisinde yalvarmayı ayrı bir alan olarak değerlendirir (2008: 161). 

Başkurt Türkçesinde –sX ve elí kiplik parçacıklarının birlikte oluşturdukları 

anlam alanında, istek ve yalvarma bağlama göre ifadesini bulduğundan, bu 

iki kiplik anlam bir başlık altında değerlendirilmiştir. Aşağıda 5, 6, 7 numaralı 

metinlerde istek anlamı ön plana çıkarken, 8 ve 9. metinlerde anlam biraz daha 

istekten yalvarmaya dönmektedir. 

(3) Şunan íttíŋ yǚnǚn vıjt ittíríp kisíp aldı. Harıgŭlaq tírtlep quyźı, 

bŭrŭlŭp íyehíne qaranı. Ġelfet bıl íşten elle sirqandı, elle yanwarźı yellep quyźı 

- Kitígíźsí elí, yuq mínen bulmagıź, — tiní. (UYT 334) “Sonra köpeğin tüyünü 

hızla alıp kesti. Sarıkulak silkindi, dönüp sahibine baktı. Gelfet bu işten iğrendi, 

canavara acıdı – Gidin lütfen, yok olmayın dedi.” 

(4) Gǚllerie. Ǚs yıl ǚs hüź yuq!..Ferixa . Quysı elí, elle nemeler uylap, 

küŋílíŋdí bŭlŭqhŭtma. İrík quyhaŋ, küŋíl yaźġı yılġa kíwík, taşırġa ġına tŭra. 

(Bílegínen tŭtŭp.) Bǚttǚ, bǚttǚ, üźíŋdí qulġa al, kilín! Gǚrgǚr babay aldında 

uŋayhıź bit! (DHK 75) “Güllerie - Üç yılda üç kelime yok! Feriha – Bırak lütfen 

ya, böyle şeyleri düşünüp endişelenme. İstesen, gönül baharda akan nehir gibi 

taşar. (Elinden tutup) Bitti bitti kendine gel gelin! Gürgür dede önünde uygunsuz 

tabi!” 

(5) Yaray, heybet bulġan! Eyźe, maşina kǚte... — Ul qulımdaġı 

tǚyǚnsegímdí alırġa ittí. - íy, quysı elí!.. (UYT 91) “- Tamam, iyi olmuş! Haydi, 

araba bekliyor… - O elimdeki paketi almaya çalıştı. – Ey, lütfen bırak ya.” 

(6) Maġaş (Inyını taġı la qŭsaqlap ala hem übírge tŭtŭna). Bına şulay! 

Bına şulay! Inyı. Kitsí elí, Kaźnagǚl apay küríp qalır!.. (DHK 178) “Magaş 

(İnciyi tekrar kucaklayıp alıyor ve öpmeye başlıyor). İşte böyle! İşte böyle! İnci. 

Git lütfen ya, Kaznagül abla görür!” 

58


1.1.2. Rica 

Başkurt Türkçesinde –sX kiplik parçacığının emir kiplik alanına işaret 

eden emir kipi eklerinden sonra gelerek rica işlevi ile kullanımı son derece 

yaygındır. Bu haliyle parçacık, bağlam içerisinde Türkiye Türkçesine “lütfen” 

anlamıyla aktarılabilir. Yukarıda bahsedilen anlam zinciri çerçevesinde, zaman 

itibariyle daima geleceğe gönderimde bulunan emir kipi işaretleyicilerinin istek, 

rica vb. kiplik anlamları ifade edişi normal olmalıdır. 

Sonuç olarak Başkurt Türkçesinde emir kipi işaretleyicilerinin ardından 

kullanılan –sX kiplik parçacığı bağlamda konuşur ve muhatabı arasındaki emir 

ifadesini nezaket çerçevesinde yumuşatmakla rica kiplik anlamına yaklaştırır. 

Aşağıdaki 3 numaralı örnekte oğluna seslenen yaşlı kadın evine 

dönebilmek, son günlerini memleketinde geçirebilmek için oğluna ricada 

bulunmaktadır. Bir sonraki örnekte ise soru ile birlikte rica anlamı daha da 

netleşmekte ve Tahav, Gülnara’dan piposu için ateş rica etmektedir. 7. örnekte 

ise kadın komşusundan kızının doğum günü için pasta kalıbı rica etmektedir. 

(7) Íy, balam, miní le alıp qaytsı Başqŭrtŭstanıma. Miŋe le yeşerge 

küp qalmanı bit. Huŋġı kǚnderímdí ġeziz yírkeyímde ütkereyímsí... Tıwġan 

yaqtarźan mexrüm itme miní, ulım... (KR 23) “-Ey yavrum, beni de alıp dön 

lütfen Başkurdistan’ıma. Benim ömrüm çok kalmadı işte. Son günlerimi aziz 

yerlerde geçireyim lütfen. Doğduğum yerlerden mahrum etme beni oğlum.” 

(8) Taxaw (aşıqmay ġına barıp ultıra hem tǚrǚpkehín alıp). Hılıw, ut alıp 

birsí Gǚlnara. Nindey ut (DHK 209) Taxaw (acele etmeden gidip oturuyor ve 

piposunu alıp). Güzel, ateş verebilir misin Gülnara – Nasıl ateş” 

(9) Qatın. Ana şulay bit ul hin. Eytkendí yaratmayhıŋ... Leysenímdíŋ bǚgǚn 

un bişí tula. Şuġa eźírleníp yǚrǚgen kǚn. Píçíní bíşírírge iní, fŭrmalarıŋdı biríp 

tŭrsŭ (KB 67) “Kadın – İşte böylesin sen. Söylenenden hoşlanmıyorsun… 

Leysenim on beşini dolduruyor bugün. Bunun için hazırlanma günü. Pişi 

bişirmek lazımdı, (pasta) kalıplarını versene lütfen” 

-sX kiplik parçacığının rica anlamı ile karşımıza çıktığı diğer bazı örnekler 

ise şunlardır: 

(10) Ul sakta bit ata-esem iśen bulıp ta bíź qırılıp bǚttǚk. Elí qayźa, bír 

üźíme ǚs bala... İx, biseler, tǚşǚrmegíźsí iśke, — tiní le yeşlengen küźín hǚrtǚp, 

itegín eylendíríp tanaw aśtın hǚrtǚp quyźı. (KKTY 76) “O vakit işte annem 

babam sağdı da kırılıp bittik. Hani nerede bana üç çocuk. Eh, kadınlar aklıma 

59


getirmeyin lütfen, dedi ve yaşaran gözlerini silip, eteğini çevirip burnunu sildi.” 

(11) Nurzile (artınan). Ŭźaq yǚrǚme! (Ǚśtel eźírlewín dawam ite, Rǚstem 

yırlaġan yırźı qabatlay.) Meŋgílíkke miŋe bulıp, şatlıq hipsí, Rǚstemím!. (DHK 

118) “Nurzile (arkasından) – Çok uzaklaşma. (Masa hazırlamaya devam ediyor, 

Rüstem söylediği şarkıyı tekrarlıyor.) Sonsuzluğa ulaşıp, mutluluk serp lütfen 

Rüstemim!” 

(12) — Malayźar, tıŋlaġıźsı miní... Źur ütínísím bar híźge... Belenen 

qŭtqarıġıź... — tiní. (HM 6) “- Çocuklar, dinleyin beni lütfen… Büyük bir ricam 

var sizden… 

(13) Leysen . Eytígíźsí şul Xŭźayġa — birhín miŋe le bír bepís! Miníŋ de 

ese bulġım kile! Ulım tıwha, uġa min mŭtlaq Resim tip isím quşır iním, e qıźıma 

— Resime! (HT 231) “Leysen – Söyleyin lütfen Allah’a bana da bir bebek 

versin. Ben de anne olmak istiyorum. Oğlum olursa ben mutlaka ona Resim 

ismini veririm, kız olursa da Resime.” 

(14) Ulandarım!.. Tíríhígíźmí híź Yawap birígíźsí (Kǚte.) 

Ǚndeşmeyhígíź... Nise yıl indí min híźźí kǚtǚm. (HM 161) “Oğullarım!.. Sağ 

mısınız siz Cevap verin lütfen. (Bekliyor). Ses vermiyorsunuz… Kaçıncı yıl 

şimdi bu ben sizi bekledim.” 

(15) Inyı. Barmayıq ta. Min arınım. Bıwındarım qaltıray, saq qına xel 

yıyayıq. Quźġalaq esímdí esíttíre. Bírey qŭş ŭyahı íźleyík. Ese. Quysı, balam, 

quysı. Qŭştar xeźír bala sıġara. Ularġa tíyírge yaramay. (KB 6) “İnci. 

Gitmeyelim. Ben yoruldum. Torunlarım korkuyor, biraz dinlenelim. Kuzgalak 

midemi ekşitiyor. Bir kuş yuvası arayalım. Anne- Bırak lütfen yavrum bırak. 

Kuşlar şimdi yavruluyorlar. Onlara değmek uygun değil.” 

-sX kiplik parçacığının rica anlamı kimi zaman Başkurt Türkçesinde 

zinhar “lütfen” kelimesi ile pekiştirilebilmektedir. 

(16) Xisbulla türbaş yaqta haman ilap tŭrġan qatını yanına barźı. — 

nisík buldı huŋ elí bıl.. Bibíş, hǚylep birsí zinhar! (ZB 337) “Hisbulla mutfak 

tarafında hâlâ ağlayan hanımının yanına gitti. — Bu nasıl oldu Bibiş söylesin 

lütfen!” 

60


(17) Tayxan Yanbaeveç (qaġıźźar biríp). Bına şunı alıp qaytıp, partkom 

síkrítarına birsí, zinhar! (DHK 164) “Tayhan Yanbaeviç, (kağıtlar verip.) İşte 

bunu götürüp, parti komitesi sekreterine ver lütfen!” 

1.1.3. Pişmanlık 

Bu kiplik parçacığı şart kipi çekim işaretleyicilerinden sonra 

kullanıldığında ise zaman zaman Türkiye Türkçesinde “keşke” anlamı ile 

karşılanabilen bir isteğe işaret eder. Çoğunlukla bu şekildeki kullanımda ifade 

edilen iş, oluş, hareket geçmişte kalmıştır. Konuşur isteğinin gerçekleşme 

ihtimalinin olmadığını bilmektedir. Dolayısıyla kimi zaman pişmanlık ifadesi 

ortaya çıkar. Taranan metinlerde örneğine oldukça fazla rastlanan bu kullanımda 

-sX kiplik parçacığı şart kipi işaretleyicisi –hA’nın bütün şahıslarına gelmektedir. 

(18) «İx, niŋe ul miŋe qaynaġa iken İsmaham, qeyníş-felen bulhası — 

Üźím yügíríp barır źa, rexetleníp bǚtehín de hŭraşır, tǚpsǚr iním!» (MB 92) 

“-Eh neden o benim ağabeyim ki Hiç değilse büyük kayınbiraderim olsaydı 

keşke kendim koşar gider rahat rahat tamamını sorar, öğrenirdim!” 

(19) Tǚkír şularźıŋ tanawına... Ǚyǚne hiŋe tíyíp tŭramı Nisík tíyíp 

tŭrmay Bulaşmahaŋsı şular mínen, tim. hin - Üźíŋse, ular üźźerínse: yír 

yítmeymí Kíşíge bír arşin yír yíte... (U 441) “Tükür şunların alnına… Evine, 

sana değer mi Niçin değmesin Şunlara bulaşmasan keşke dedim– Sana kendine 

göre onlara kendine göre yer yetmiyor mu İnsana bir arşın yer yeter…” 

(20) Yímíş, üź-üźíne aptırap, ísten ut yŭtŭp tŭrŭp qaldı: «Ni ǚsǚn şulay 

qılandım Ye, bír tapqır, his yuġı bír gíne tapqır uramdan quşlap üthemsí unıŋ 

mínen!» — tip ükíndí, e bír aźźan tınıslandı. (ZB 394) “Yemiş kendi kendine 

şaşırıp sinirlendi. ‘Niçin böyle davrandım Ya bir sefer, hiç değilse sadece 

bir sefer sokaktan çıksaydım keşke onunla!’ diye pişman oldu. Ve birazdan 

sakinleşti.” 

(21) Ni tiheŋ de, qala qala indí, heykelíne baġıp qına la başıŋdan kepesíŋ 

tǚşǚrlǚk. Ularźıŋ awılında, his yuġında, belekey ġíne bírey heykel bulhası... 

(ASA 134) “Ne desen de şehir şehir işte, heykeline bakıp ta başından şapkan 

düşer. Onların köyünde hiç olmasa küçücük bir heykel olsaydı keşke.” 

(22) Zifa. E niŋe barmaśqa Bírew hinen küźín de almay. Aybike (Zifanı 

61


qŭsaqlay). Ax, şulay bulhası! (KB 85) “Zifa – E niçin gitmiyoruz Hiçbiri 

senden gözünü alamıyor. Aybike (ziya’yı kucaklayarak) Ah, keşke öyle olsa. 

(23) Xelime. Sírźí bíldík, maturqayım. Tik bıl tamuqtan ġümírí qasa 

almaśbıź. İx, hiníŋ kíwík belekey bulhamsı... (HM 136) “Helime – Sırrı 

öğrendik, güzelim. Ancak bu cehennemden ömrü kaçıramayız. Eh, keşke senin 

gibi küçücük olsaydım.” 

(24) — Niŋe ulay tihíŋ, qŭşqay, — tip şıbırlanı aq qayın, — Miníŋ tiźírek 

tírílíwímdí tíleheŋsí... (HM 49) “- Niçin öyle diyorsun, kuşum, diye fısıldadı ak 

ağaç, - Benim çabucak canlanmamı dilesen keşke…” 

(25) — Bílmeyhíŋmí ni Urman sısqanı bit min. — Bílem, bílem min hiní, 

Urman sısqanı... Hüźímdí tıŋlası, kürşí urmandaġı dŭktŭr Tumırtqaġa ġına 

barıp eytheŋsí, min bik nıq awırıyım. (HM 49) “- Bilmiyor musun ne Ormanın 

faresiyim tabi ben. – Biliyorum, biliyorum ben seni, Orman faresi… Sözümü 

dinle (lütfen), komşu ormandaki doktor Tumırtka’ya gidip söylesen ya keşke, 

ben çok hastayım.” 

(26) Íy, hǚyleşe bílheŋsí... Íź bulha la yíŋílírek bulır iní... (HM 132) “Ey, 

konuşabilsen keşke… İz olsa kolay olurdu…” 

(27) Arıślan. Ni buldı, niŋe yulıma sıqtıŋ Ít. Híź barıhınan da kǚslǚ iken, 

miníŋ xujam bulhaġıźsı, miní üźígíźge alhaġıźsı. Min xuja íźleyím. (HM 122) 

“Arıslan – Ne oldu, neden yoluma çıktın Köpek. Siz hepsinden güçlüyken, 

benim sahibim olsanız, beni kendinize alsanız keşke. Ben sahip arıyorum.” 

(28) Aqbike . İ-i, qıźım, uramda qaldırġas, bala nisík ilamahın indí.. Ul 

sabıyźıŋ ni ġeyíbí bar Üźíme qaytarıp qına quyġan bulhaŋsı! (HT 82) Akbike 

– İ-i kızım, sokakta bırakınca çocuk nasıl ağlamasın tabi. O yavrunun ne günahı 

var Bana döndürseydin keşke!” 

(29) Bulat (uylanıp), hiníŋ bıl qararıŋdı xuplayım min, Güzel. (Kul biríp.) 

Uŋışlı yul! Aqbike . Bírgelep barhaqsı, qıźım (HT 98) “Bulat (düşünüp) Senin 

bu kararını onaylıyorum ben, Güzel, (Elini verip) Hayırlı yolculuk! Aybike – 

Birlikte gitsek keşke, kızım” 

62


(30) Alíşa üź aldına qısqırıp uylanġanday itíp: -Şul küpírźí bíreyhí bǚtǚrǚ 

kíne quyhası indí...— tip esíníp quyźı. (Uİ 169) “Alişa öne doğru bağırıp düşünür 

gibi – Şu köprüyü birisi bitirse artık keşke diye kederlendi.” 

Kişi kimi zaman kuvvetli isteğini dua (alkış) ve beddua (kargış) ile de dile 

getirir. Her ikisinin temelinde de istek ifadesi vardır. Aslında yalvarma, dua ve 

beddduada konuşurun kuvvetli isteği bulunmakla birlikte konuşur bu isteğinin 

kolay kolay gerçekleşemeyeceğini bilmekte ve bunu gerçekleştirebilecek bir 

güç saydığı merciden talep etmektedir. Özellikle dua ve beddualar tanrıya 

havale edilmiş isteklerdir. Buradan hareketle Başkurt Türkçesinde şart kipi ve 

–sX kiplik parçacığı birlikte beddua ifadeleri için de kullanılmaktadır ve taranan 

metinlerde tek bir örneğine rastlanmıştır. 

(31) — Künegím, ap-aq qına qalay künegím tutıqqan bit! Tişílír indí, 

ŭźaqqa tüźmeś indí, — tip taqmaqlay-taqmaqlay biterlení ügey esehí. — 

Künägímdí tutıqtırġansı, üźíŋ şunda kügäríp qatıp qalhaŋsı, siġan balahı! 

(ZB, 364) “— Kovam, bembeyaz olan kovam nasıl paslanmış! Delinir artık, 

çok dayanmaz artık, diye söylene söylene sitem etti üvey annesi. — Kovamı 

paslandırana kadar kendin küflensen çingene yavrusu! 

1.1.4. Kızgınlık, şaşkınlık 

Başkurt Türkçesinde –sX kiplik parçacığı özellikle üçüncü kişi emir 

işaretleyicilerinden sonra kızgınlık ifade edebilmektedir. Karşılaştırmalı Türk 

Lehçeleri gramerinde parçacığın teklik 3. şahısta kullanıldığında kızgınlık 

gururlanma ifade ettiği belirtilmiştir (KTLG 2006: 792). Ancak taranan 

metinlerde tespit edilen aşağıdaki örneklerde –sX’nın emir kipi işaretleyicilerinin 

diğer şahıslarından sonra kullanıldığında da kızgınlık ifade ettiği tespit edilmiştir. 

(32) — Karina bala qarawsıġa ütkír, hınamsıl qaraşın tǚbení. —Nindey 

Djíyms Unday kíşíní bílmeyímsí min... Bınday isímdí le tewlep işítem. (T 87) “– 

Karina çocuk bakıcısına keskin, basiretli bakışlarını dikti. –Nindey Djims Öyle 

birini bilmiyorum ki ben… Böyle bir ismi de ilk defa işitiyorum.” 

(33) Ŭşŭlay baytaq waqıt, ŭnŭtŭlġan hımaq, şımıp ultırġas, ul ġeyíplí 

tǚśterek başın sayqanı: - Yuq şul, Kamil, bír źe ġíne xetírlemeyímsí İskenderźíŋ 

rŭman yaźıwın. (ÜY 196) “Böyle hayli vakit unutulmuş gibi susup oturunca 

o suçlu bir şekilde başını salladı. – Hayır Kamil, İskender’in roman yazdığını 

hiçbir şekilde hatırlamıyorum ki ya.” 

63


(34) Ġelie ineyźíŋ karawatıŋda aqqa tǚrǚlgen bepís tewźe aqrın ġına, 

unan hını qatıp ilay. Güzel . İlatmaġıźsı bepísímdí! (HT 82) “Galiye annenin 

yatağında beyaza sarılmış bebiş ilk önce yavaşça sonra katılırcasına ağlıyor. 

Güzel – Ağlatmayın lütfen ya bebişimi!” 

(35) İsmeġil . Wet, yŭlqŭştar, e!,. hiníŋ kíwík hılıw xanım hǚyerkem bulha, 

min küŋílín küre bílír iním. Qıźıq ǚsǚn ġíne hınaşıp qaraybıźmı elle Leyle 

(naźlanıp). Quyıġıźsı, híź indí artıq... (HT 164) “İsmegil – İşte dilenciler ha! 

Senin gibi güzel bir hanım metresim olsa, ben gönlünü alırdım. Eğlence olsun 

diye tekrar görüşür müyüz Leyle (Nazlanıp) Bırakın lütfen ya, siz artık fazla…” 

–sX kiplik işaretleyicisi özellikle kit- “git-” fiilinin ardından geldiğinde 

Türkiye Türkçesinde “git şuradan” veya “hadi oradan” anlamlarıyla karşılabilecek 

kızgınlık ifadeleri kazanır. Burada kızgınlığın yanında azarlama da vardır. 

(36) Emir üźíníŋ bíldíklílígín kürhetmeksí. — Bír yıl ísínde, yeġni yaźźan 

kǚźgese, bír umartanıŋ küsí 250 míŋge yaqın seskenen bal yıya iken ul, — tip 

aŋlattı. — Kitsí. Şul saqlı la seske bulamı iken ni! (ASA 41) “Emir kendisinin 

ne kadar bilgili olduğunu göstermek istiyor. – Bir yıl içerisinde yani yazdan 

güze kadar bir arı kovanının oğul arıları 250 bine yakın çiçekten bal toplarmış, 

diye anlattı. – Git şuradan (hadi oradan) bu kadar çiçek olur mu ki hiç” 

(37) — Kisegí ǚsǚn malayźarźıŋ da asıwı kildí. Zeki xatta defterímdí yırtıp 

taşlay yaźźı. — Kitsí, bulmaś, şulay qatı beġírlímí — tip ġejeplendí. Rawza. — 

Min unı yünlí yígítke hanay iním elí. (ASA 76) “Dünkü için çocuklar da sinirlendi. 

Hatta Zeki defterimi yırta yazdı. – Git şuradan (Hadi oradan) olmaz, bu kadar katı 

yürekli mi diye şaşırdı. Ravza – Ben onu iyi bir genç sanıyordum ya.” 

(38) Inyı . Bülek nime bula huŋ ul Seske . Kitsí, bülek nime ikenín de 

bílmey. (KB 10) “İnci – Hediye ne ola ki Çiçek. Git şuradan, hediyenin ne 

olduğunu da bilmiyor.” 

Bu kiplik anlam kimi zaman elí, indí parçacıkları ile de desteklenmektedir. 

(39) Zifa . Kitsí elí, qıźźar kíwík, qamır mínen uynayhıŋ. Miŋe 

qamasawlama. Birsín. Apay, şul yŭmrŭnŭ aşqa halıp qaynatıp birsí elí. (KB 75) 

“Zifa – Git şuradan ya, kız gibi hamurla oynuyorsun. Bana engel olma. Birsin – 

64


Abla, Şu bezeleri yemeğe koyup kaynatıver lütfen.” 

(40) Isınlap ta, Yír planítahında tıwġan Batır yehennem tǚbǚnde 

urınlaşqan Urźa elle nindey yawız kíşílerge qarşı kǚreşíp yǚrǚhǚnsǚ elí! (SPK 

99) “Gerçekten de yeryüzünde doğan yiğit, cehennemin dibine yerleşmiş olan 

Ur’a ve diğer bütün kötü kişilere karşı savaşsın lütfen” 

(41) Xebire . Eytíríŋ barmı Bǚte kíşí bayram itkende, sabıy qıź ǚyźe bír 

yaŋġıźı tilmíríp ultırhınsı elí... (HT 220) “Hebire – Söyleyeceğin var mı Herkes 

bayram ederken, kızcağız evde tek başına acı çeksin ya…” 

(42) Üź aġahına, Xammatıma qarşı huġışa imíş, ti... Vet gŭnah şŭmlŭġŭ... 

İkí balaŋ ikí yaqta bírbíríhíne qarşı huġışıp yǚrǚhǚnsǚ indí... Ey Zakir ulım, 

aqılġa ultırmanıŋ hin, ultırmanıŋ... (Uİ 154) “Kendi ağabeyine, Hammatı’ma 

karşı savaşıyormuş. İşte günah endişesi. İki çocuğun iki tarafta birbirine karşı 

savaşıp dursun artık ya. Ey oğlum Zakir aklını başına almadın hiç sen, almadın. 

(43) Almabike . Atayım malay kǚtǚp yǚrǚgende, qıź tıwźı la quyźı. Şuġa 

isímí le Artıqbike bit unıŋ. Ul atayıma artıq bala. Hılıwbike . Kitsí indí, üźí 

yemhíź taġı. Uġa qaraġı la kilmey. Miníŋ uġa gíl isím atap, üsíktírehím kilíp 

tŭra. (KB 56) “Almabike – Babam erkek çocuğu beklerken kız doğdu. Bunun 

için ismi Artıkbike onun. O babam için fazladan çocuk. Hılıwbike – Git şuradan 

ya, kendisi çirkin de. Ona bakasın da gelmez. Benim ona daima isim takıp 

sataşasım geliyor.” 

Kimi zaman da –sX kiplik parçacığı cümleye kızgınlığın yanında şaşkınlık 

anlamı da katmaktadır. 

(44) Buranşin dew kilbetíne yaraşhıź níske tawış mínen qısqırıp kǚlǚp 

yíberźí: —-Bınaġayış! İsímí bǚte respublikaġa bildelí yaźıwsı yabay bír 

xíźmetkerźí uramda kǚtǚp tŭrhŭnsŭ elí. (ÜY 103) “Onun dev kılığına uyuşmayan 

ince sesle güldü. - Hoppala! İsmi bütün cumhuriyette bilinen yazar, basit bir 

hizmetkârı sokakta beklesin ha.” 

(45) Xammat batır mínen ġŭrurlanırġa, teren ixtiram itírge, unıŋ yǚźǚnde 

bǚte bulġan kíşílíklílík, dǚrǚślǚk, namıślılıqtıŋ qaqşamas yaqlawsıhın kürírge 

ǚyrengen bit. Xeźír bına şul kíşí, yítmehe, şunday ŭlŭ yíŋíw kǚnǚnde, yaralanıp 

65


yıġılhınsı indí!.. (Uİ 200) “Kahraman Hammat ile gururlanmayı, derin saygı 

göstermeyi, onun yüzünde olan bütün kişilik, doğruluk, namusluluğun sarsılmaz 

koruyucusunu görmeyi öğrendi tabi. Şimdi işte bu kişi üstelik böyle büyük zafer 

gününde yaralanıp düşsün ya!” 

(46) - Yeşí yígírmí bişke yítken, ġümír yílge kitken. Ye, ŭşŭġasa yŭrt-yíríŋ, 

bala-saġaŋ, íyerlí atıŋ bulmahınsı elí! (Uİ 10) “- Yaşı yirmi beşe gelmiş, ömür 

gelmiş geçmiş. Ya şimdiye dek evin barkın çoluk çocuğun eyerli atın olmasın 

ha!” 

1.1.5. Pekiştirme, kuvvetlendirme 

Başkurt Türkçesinde –sX kiplik parçacığı belirli geçmiş zaman 

işaretleyicisi -DX /-nX /-źX ve şimdiki zaman işaretleyicisi -A/-y’nın bütün 

şahıslarından sonra gelerek ifadeyi pekiştirme, kuvvetlendirme görevi 

üstlenmektedir. Bu türden kullanımlarda –sX’nın eklendiği fiil çekimine rica, 

istek, yalvarma türünden bir kiplik mana katmadığı açıkça görülmektedir. Burada 

kiplik anlam kuvvetlendirme noktasındadır. Konuşur ifadesini pekiştirmek ve 

kuvvetlendirmek maksadıyla parçacığı kullanır. 

(47) Taxaw (tŭtŭp alıp). Síw, síw, tulqınlanma. Eseyźer bŭrsŭla indí ul. 

Küteríp ultırtayımmı Safiya. Kit, iśer Xi-xi-xi... Tulqınlanıwźan tawışım da 

üźgeríp kittísí... Taxaw. Zıyan yuq. (DHK 241) Taxaw (tutup). Ağlama, ağlama, 

duygulanma. Anneler endişeleniyor artık. Kaldırıp oturtayım mı Safiya. Git, 

sarhoş Hi-hi-hi… Ağlamaktan sesim de değişti gitti ya… Taxaw. Zararı yok.” 

(48) — Sıyırsıqtar xeźír ŭya taşlanı, kitírge yıyına, hin bala ŭsŭrġandarın 

da kürmey qaldıŋ, buġay — Kürźímsí, tígí ŭyanı her waqıt küźetem min, — tip 

üźíníŋ iġtibarlılıġın eyttí Emir. (ASA 57) “- Sığırcıklar artık yuvalarını bıraktılar, 

gitmek için toplanıyorlar, sen yavrularını uçurduklarını da göremedin galiba 

Gördüm tabi, diğer yuvayı sürekli izliyorum diyerek kendisinin dikkatliliğini 

söyledi Emir.” 

(49) — Atahıź bala — yügenhíź at şul indí. Bǚtǚnley baş birmey 

başlanıŋsı. (BÜY 102) “- Babasız çocuk gemsiz ata gibidir. Tamamen tabi 

etmeden başladın tabi.” 

(50) — Min hiŋe tügíl, ana bíseyge «bísey!» tip qısqırźım. — Qŭttarımdı 

66


aldıŋsı, — tiní le esehí kirí iníp kittí. (BÜY 112) “- Ben sana değil, o kediye 

“kedi!” diye bağırdım. – Rahatımı bozdun tabi, dedi ve annesi geri girdi.” 

(51) Lŭqman (ürheleníp). Bıl Neġimeníŋ uralmaġan yírí yuq, wallahi! 

Kürźíŋmí Ġariftı nisík sixırlaġanın! «Unŭ mŭmíntŭ!» Fatima . Ellesí, unday 

neme hiźmenímsí bír źe... (HT 130) Lokman – (heyecanlanıp) Bu Negime’nin 

sarılmayan yeri yok, vallahi! Gördün mü Garif’i nasıl büyülediğini “Bir saniye 

abi!” Fatima. Bilmem öyle bir şey sezmedim hiç tabi.” 

(52) Xeźise (haġayıp). Tuqta elí, qŭźaġıy, tígíler unda nindeyźír bise 

le alıp ingen tügílmí Fatixa. Ellesí... Min bír źe işík asılġanın işítmenímsí... 

(HT 238) “Hezise (kulak kabartıp) Dur hele, dünürşü, ötekiler oraya bir kadın 

almadılar mı Fatiha – Bilmem… Ben hiç kapı açıldığını duymadım tabi…” 

(53) Xebire . Minde le bír plan bar, qıźım. Maksim aġayıŋ saqırġan yírġe 

bírgelep barhaq, timsí (HT 227) “Hebire – Benim de bir planım var, kızım. 

Maksim abinin çağırdığı yere birlikte gitsek, diyorum tabi” 

(54) Gǚlnurźıŋ tewgí süp üleníne qaġılıwı buldı, qıźźıŋ barmaġın tígí 

tíşlep te aldı. Üźí hǚrenley: — Ŭy! Ŭy! Muyınımdı hındırahıŋsı! Tíyme miŋe! 

(BÜY 230) “ İlk önce Gülnar’ın ot çöplerine değdi, kızın parmağını diğeri 

soktu. Kendisi bağırarak: - Oy, oy! Boynumu kırıyorsun ya! Dokunma bana!” 

1.1.6. Karşı çıkma 

Başkurt Türkçesinde emir çekim eklerinden sonra gelerek istek işlevini 

pekiştirip kuvvetlendirmek için kullanılan -sX parçacığını zaman zaman 

kalıplaşmış şekillerde de görüyoruz. Bunlar quysı “yeter, bırak”, kitsí “haydi, git” 

gibi bazı ifadelerdir. Başkurt Türkçesi sözlüğünde ünlem olarak değerlendirilen 

ve kiplik kelimeleri olarak kabul edilen bu ifadelerin çoğunlukla olumsuz 

fiillerle birlikte kullanılıp, karşı çıkmayı, engellemeyi ifade ettiği belirtilmiştir 

(BTH 1993: 514, 692, 693). -sX parçacığı eklenerek kalıplaştığı fiillerin ardından 

bağlamda konuşur tarafından bir karşı çıkma ifadesi oluşturmaktadır. 

(55) — Dǚyǚm isím bıl. — Seske hutı. — Quysı, aŋlaşılmay bınıhı la, 

arıwıraġın íźleyík, tabırbıź, mŭġayın. — Küs. — Yaqınlaşabıź hımaq. (ASA 29) 

“Genel bir isim bu. – Çiçek öz suyu. – Bırak ya, bu anlaşılmıyor, memnuniyetle 

ararız, buluruz elbette. – Sürü. – Yakınlaşıyor gibiyiz.” 

67


(56) — Abaw, elle nişleníŋ de quyźıŋ, kürşíŋdí le tanımayhıŋ xeźír. — 

Yuqsı, min ílíkkíse ul. (ASA 39) “Ay, ne yaptın, komşunu da tanımıyorsun 

artık. – Yok ya, ben daha önceki gibiyim.” 

(57) — Yígítterígíź źe yítíź, qıźźarıġıź źa uŋġan. — Ferit asıq qına 

yılmayıp aldı. — Qarelí, qaş hikírtíp te alahıġıźźır elí qıźźarġa, bigírek siberźer 

źehe! — Yuqsı, ellesí... Min bílmeyím. (ASA 49) “Gençleriniz çevik, kızlarınız 

olgunlaşmış. – Ferit açıkça gülümsedi. – Bak hele kızlara kaş kaldırıyorsunuz, 

çoğu da güzel üstelik!- Yok artık, bilmem ki… Ben bilmiyorum.” 

(58) Kıźım... diwana bula başlanımmı elle Hin işítehíŋmí Kǚsǚkter 

siqıldata bit! Ítter ırılday! Tǚştegí kíwík, tíşterí şaqıldap tŭra, yínlí buldı, axırıhı... 

Ana, işítehíŋmí Aşqaźar (bürí balaların bílír tip qurqıp). Yuqsı, işítmeyím. 

Bír ni źe işítmeyím.., (DHK 33) “Kızım… Delirmeye mi başladın Sen 

duyuyor musun Köpek yavruları havlıyor! Köpekler havlıyor! Rüyadaki gibi 

dişleri şakırdıyor, kuduz oldu sonunda… İşte, duyuyor musun Aşkazar ( kurt 

yavrularını bilir diye korkup). Yok ya duymuyorum. Hiçbir şey duymuyorum…” 

(59) Safiya. Min eytem... (Kílet ísíne işaralap.) Asıwlanmaśmı Gǚlnara. 

Yuqsı, ni íşlep asıwlanhın, ti. (DHK 238) “Safiya – Ben söyleyeyim… (Ambarın 

içini işaret edip) Sinirlenmez mi Gülnara – Yok ya, niçin sinirlensin, demiş.” 

(60) Emir . Kürem, híź bik şephígíź. Ata-esegíź qayźa Elle üźíŋ gínemí, 

hılıw Zifa (ŭyalıbıraq qına). Yuqsı! Atam-esem bar. (KB 76) “Emir – 

Görüyorum, siz çok mutlusunuz. Anne ve babanız nerede Yoksa yalnız mısın 

güzel Zifa ( Utanarak) Yok ya! Anne babam var.” 

2. -hAnA Kiplik Parçacığı 

Başkurt Türkçesi gramerlerinde -hAnA kiplik parçacığı için birbirine 

benzer ifadeler yer alır. Poppe, fiillere eklenen –hAnA’nın az da olsa kategorik 

bir ifade oluşturduğunu belirtir (1964: 59). Dmitriyev bu parçacağın genellikle 

diyalektlerde, az da olsa edebi dilde emir kipinin tekil ikinci şahsına –a/-e sesinin 

geldiği şeklin, şart kipi şekilleriyle değiştiğini belirterek –ha+ŋ+a şeklinde 

bir etimoloji ortaya koyar ve bunun emri değil daha çok ricayı ifade ettiğini 

belirtir (1950: 177-178). Zeynullin de bu parçacığın kuvvetli bir ricayı ve soruyu 

bildirdiğini belirtmiştir (2002: 335). Yuldaşev emir kipinde fiillerden sonra istek 

ve öğüt ifade ettiğini söyleyerek Kilhänä, kürhänä, bizzi ginä gäyipläp yürüme. 

“Gelsene, görsene bizi ayıplama”, Atlahana, alla kǔlǔ- tip aşıqtırźı. “Atlasana 

68


Allah’ın kulu diye acele ettirdi” örneklerine yer verir (1981: 329). İşbulatov 

parçacıklar içerisinde yer verdiği –hAnA’nın Miyis boyu Başkurtlarının dilinde 

–hInA şeklinde bir varyantının olduğundan bahseder ve Kızım hıwġa barıp 

kilhíne. şeklindeki cümleyi örnek verir (1972: 141). Bu durum dikkat çekicidir 

ve teklik üçüncü şahıs emir işaretleyicisinin ardından bir a seslenme edatının 

gelmiş olabileceğini düşündürmektedir. Ancak söylemin ikinci tekil kişiye 

yönelik olması bu ihtimali azaltmaktadır. 

Başkurt Türkçesindeki bu parçacık Türkiye Türkçesinde kullanılan 

–sana ile bire bir örtüşmektedir. Bu bakımdan ilk olarak Türkiye Türkçesi 

gramerlerinde bu işaretleyiciye bakış açısına göz atmak gerekecektir. 

Deny, gramerinde çağrılı nidalar başlığı altında a nidasını anlatırken 

bunun pekiştirimli uymaca bir edat olarak sözü daha sağlammış gibi yapmaya ve 

çok açık olan bir şeyi bildirmeye yaradığını, eğer kendinden evvel gelen kelime 

ünlüyle bitmişse araya y girmesi suretiyle ya nidasının kullanılması gerektiğini 

ifade eder ve aŋladıŋ a!, malum a! örneklerini vererek ardından –saŋa/-seŋe, 

-saŋıza/-seŋize şekillerine yer verir. Fiilin istek ve rica için kullanılan şart kipinin 

ikinci şahsında iken, emir kipine denk olduğunu ve şart kipi işaretleyicisinin 

ardından gelen nida a’nın ünlü uyumuna girdiğini belirtir: baksaŋ a,gelseŋ 

e, gülseŋiz e. Üçüncü şahısta ise ya’nın kullanılacağını ifade eder: yazsa ya, 

yazsalar ya. Deny, bütün bunları söyledikten sonra –saŋa/-seŋe’nin bir şart 

kipi işaretleyicisinin ardından gelen ne kelimesinden oluştuğu şeklindeki 

görüşü değerlendirir ve böyle bir ihtimalin olamayacağını, bunların baksaŋ a 

(muhakkak bak), gelseŋ e (muhakka gel) anlamlarına geldiğini dolayısıyla da 

e’nin bir pekiştirim edatı olduğunu belirtir (1941: 680). 

Ergin de -sa’nın bazen istek, temenni için kullanıdlığını, –sAnA için 

ise gelsene, çalışsanıza, otursana gibi hitaplı şart şekillerinde bulunan şart 

işaretleyicisinin şart anlamında bulunmadığını yalnız ikinci şahıslarda kullanılan 

bu ekleşmiş hitap edatlı şekillerin emir istek arası bir ifade taşıdığını söyler 

(1990: 293). 

Underhill gramerinde emirler bahsinde, Türkçede emir ve isteği 

ifade etmenin birkaç yolu olduğunu belirtir. Bunların en basit yolu emir 

işaretleyicilerinin kullanımıdır. Diğer bir yol ise yazılı dilde nadir olmakla 

birlikte söylemde daha çok kullanılan şart işaretleyicisinin tekil veya çoğul 

ikinci şahıslarında –e ekinin kullanılmasıdır. Underhill, -sene için tek bir şahsa 

yönelik nezaket içermeyen, -senize için ise bir veya daha fazla şahsa yönelik 

nezaket içeren şekil diyerek Çabuk gelsene. (Come quickly!), İtmesenize. (Don’t 

push!) örneklerini verir (1976: 422-423). 

Lewis de şart cümleleri başlığı altında yer verdiği –sene, -senize için emir 

ifadesinde kullanıldıklarını ve şart işaretleyicisinin ardından nida ifade eden e/a’ 

69


dan meydana geldiğini belirtmiştir (1967: 271). 

Kornflit, beş gruba ayırdığı klitikler (parçacıklar) içersinde –sAnA, 

-sAnIzA şekillerine yer vermezken, bu işaretleyicilere emrin özel şekilleri 

içerisinde yer verir. –sAnA, -sAnIzA şekillerinin daha çok günlük konuşma 

dilindeki emir ifadelerinde yer aldığını ve ikinci şahıslarla sınırlı olduğunu ifade 

eder (1997: 371). 

Klitikleri cümlelere bağlanan parçacıklar olarak tanımlayan Kerslake ve 

Göksel de Türkçedeki klitikleri altı gruba ayırmışlar ancak bunlar içerisinde – 

sAnA, -sAnIzA şekillerine yer vermemişlerdir. Bununla birlikte –sAnA, -sAnIzA 

şekilleri emirler başlığı altında inandırıcı emir (persuasive commands) alt 

başlığında işlenir. –sAnIzA’ lı şekiller çok fazla emir ifade etmezken, iğneleyici 

veya hatırlatıcı ya da yapılması gerekli olan şeylere işaret ederler. –sAnIzA’ lı 

şekiller –sAnA’lı şekillere göre daha nadir kullanılır (Kerslake-Göksel 2005: 

360-361). 

Tenişev de –sAnA işaretleyicisini emir kipi teklik ikinci şahıs içerisinde 

değerlendirerek etimolojisini –sa+n+a < [-(yġ)+sa(r)+(su)ŋ-a!] şeklinde 

yapmaktadır (1988: 341). 

Görüldüğü üzere Türkiye Türkçesi için yazılmış gramerlerde –sAnA, 

-sAnIzA için genellikle benzer görüşler zikredilmiştir. –A pekiştirme ekini tarihî 

dönemlerden günümüze geniş bir şekilde işlediği makalesinde Üstüner, –sAnA 

şeklinde, +-A pekiştirme ekinin şartı kuvvetlendiren bir ek olmaktan çıktığını, 

şart kipinin emre dönüşmesini sağlayan bir emir kipi teklik 2. şahıs eki durumuna 

geldiğini ifade eder (Üstüner 2000: 193). 

Türkçenin tarihî dönemlerinde de bu kiplik işaretleyicisinin kullanıldığını 

görmekteyiz. Ettuhfetü’z-Zekiyye’de kelsene, kelsenizne şekillerinin emir 

kipinde pekiştirme olduğu ve bunun gelseniz a anlamına geldiği, aynı zamanda 

emirde pekiştirme için kelgin, kelseniz ne şekillerinin de kullanılabileceği ifade 

olunur (Atalay 1945: 87). Ayrıca Gülistan Tercümesinde bolsangan (olsana), 

iksengen (eksene) şekillerinde bulunan –an, -en’in de bir genişletme, pekiştirme 

olduğunu ifade eden Karamanlıoğlu, bunların daha genişlemiş şekli olan 

bilseŋene, oqısaŋana örneklerinin Müyessiretü’l-Ulûm’da da emir ifadesinde 

kullanıldığını vurgular (1989: 72). Hacıeminoğlu da Hüsrev ü Şirin’de on sekiz 

örnekte –sangan,-sengen şekillerine rastlandığını belirttikten sonra, bu şeklin 

Darende ağzındaki kuvvetli şart için kullanılan –sanang, -seneng şekilleriyle 

70


örtüştüğünü, aynı anlamla Konya ağzında da –sangna,-sengne şeklinin 

bulunduğu ifade eder. Söz konusu üç şeklin (-sangan>–sanang>–sangna) 

metatez ile izah edilebileceğini düşünen Hacıeminoğlu, –an unsurunu –a+n 

olarak ayırır. Yapıdaki –a için çağrı hali, -n için ise yanlış benzetme yoluyla 

halk tarafından eke ilave olunan bir vasıta halidir der (2000: 151). 

Sertkaya da –An işaretleyicinin -gıl / -gil emir ekinin ardından -gınan / 

-ginen; şart kipi ekinin ardından -sañan / -señen ve zarf-fiil eki –p’nin ardından 

-pAn şekillerinde anlamı pekiştiren, kuvvetlendiren bir işlevde kullanıldığını, 

-sAñAn şeklinde ise bu işlevin yanısıra vezni tamamlayan bir unsur görevi 

yaptığını belirtir. Söz konusu ekin bir defa daha –A ile pekişerek -sAñAnA 

şeklinde kullanılışına Osmanlı ve Azerbaycan Türkçelerinde, Tuhfetü’l- 

Letaif’te, Ma’arifnâme’de, Dede Korkut hikâyelerinde ve Müyessiretü’l- 

Ulum’da rastlandığını ilave eder (1989: 340). 

Bu görüşlerle farklılaşan bir görüş Ercilasun tarafından zikredilir. 

Yapıdaki ilk unsurun şart değil, bir enklitik olduğunu söyleyerek, Osmanlı 

Türkçesi döneminde şart ekiyle bulaşma (kontaminasyon) içerisine girdiğini ve 

-sA’dan sonra gelen nA enklitiğinin de aynı bulaşma sonunda “şahıs eki+A” 

haline geldiğini ifade eder. Ercilasun, bu durumu Kırım Türkçesinde tek başına 

kullanılan sA (okusa “oku”) enklitiğinin kuvvetlendirdiğini vurgular (2008:52). 

Ancak Doerfer “Kırım Tatarcası” adlı makalesinde söz konusu işaretleyicinin 

hem –sAnA hem de –sAŋA şeklinin bulunduğunu ifade ederek versene, kaytsana, 

yusaŋa örneklerini verir (Doerfer 1995: 369-390). 

Bugün Türkiye Türkeçesinde yazı dilinde fazla olmasa da söylemde –sAnA 

ve –sAnIzA şekilleri çağrı, davet, istek gibi işlevlerle kullanılmaktadır. Ayrıca 

Türkiye Türkçesi ağızlarında da özellikle Batı ve Orta Anadolu bölgelerinde 

kullanılan şu örnekler dikkat çekicidir: “siz gälsäñiz bi yu bänä sorsañıza.” 

(Manav 2006: 282); “öglä däsäñizä bänä dädim.” (Manav 2006: 468); “e 

aldīmız zaman mēsiminde endirseñize o gübreye otuz liraya.” (Kanaç 2010: 

131; “la yemek yisseŋize.” (Yıldırım 2007: 145). Bu durumda hem ağızlardaki 

hem de gramerlerde yer alan örnekler doğrultusunda –sAnIzA şeklinde çokluk 

ikinci şahsın da kullanılıyor olması –sAnA şeklinin –sa+na şeklinden oluştuğu 

ihtimalini azaltmaktadır. Ancak diğer yandan Türkiye Türkçesinde edebî dilin 

İstanbul ağzına dayalı olması nedeniyle –sAŋA şeklinin –sAnA şeklindeki 

kullanımı açıklanabilirken, edebî dilde damak n’sini koruyan ve kullanan 

Başkurt Türkçesinde –hAŋA değil de –hAnA şeklinin kullanılması ve bu şeklin 

çokluk ikinci şahsının bulunmayışı da Ercilasun’un –sa+na etimolojisine 

71


yaklaşmaktadır. Görülüyor ki yapının etimolojisi için daha derin araştırmalara 

ihtiyaç vardır ve belki de ikili bir şekilden bahsetmek gerekecektir. 

2.1. -hAnA Kiplik Parçacığının İşlevleri 

-hAnA kiplik parçacığı Başkurt Türkçesinde daha çok söylemde 

kullanılırken, edebî metinler içerisinde örneğine son derece az rastlanmaktadır. 

Bununla birlikte Başkurt edebiyatında folklorik metinlerde karşımıza 

çıkmaktadır. Başkurt Dilinin Sözlüğü’nde kithene kelimesi madde başı olarak 

yer alır ve kelime anlamı olarak kitsí “git lütfen” şekli verilir (BTH 1993). 

2.1.1. Rica, Çağrı 

Bu kiplik parçacığı kullanıldığı cümleye rica anlamı katmaktadır. Bugün 

Başkurt edebî dilinde neredeyse kullanımdan düşmüş olan bu işaretleyici taranan 

eserler içerisinde sadece bir örnekle tarihî hikâyelerden oluşan metinlerde 

karşımıza çıkmıştır. Her ne kadar örnekler kısıtlı olsa da –hAnA kiplik 

işaretleyicisi bağlam içerisinde sadece ricayı ifade etmekle kalmaz konuşurun 

karşısındakini isteği doğrultusunda hareket geçirmesini de sağlamaktadır. Bu 

bakımdan –hAnA’nın çağrı, davet işlevini de yerine getirdiği söylenebilir. Buna 

örnek olarak 62. örnekte Nine kızı denemek istediğinden ona yapması için bir 

iş buyumaktadır. Elbette bunu emirden ziyade rica ifadesiyle ve çağrı yoluyla 

yapacaktır. Tıpkı bu örnekte olduğu gibi diğer iki örnekte de hareketin yapılması 

noktasında bir yönlendirme ve çağrı ifadesi bulunmaktadır. 

(62) Ebíy, Miñlíbikení le hınap qaramaqsı bulıp, minde bír ikí-ǚs kǚn 

tŭrŭrhŭñ da şunan qaytıp kitírhíñ, tigen. Qıź riza bulğan. Şunan ebíy: - Qıźım, 

miñe qŭymaq bíşíríp birhene! — tigen. -Nisík bíşírírge huñ unı — tip hŭrağan 

Miñlíbike. (E 99) “Nine, Minlibike’yi denemek isteyip bende bir iki gün durursun 

da sonra dönersin demiş, Kız razı olmuş. Sonra nine: - Kızım bana kuymak 

pişiriversene! demiş. Nasıl pişirmek lazım ki onu diye sormuş Minlibike.” 

(63) Íśí seyge awıźźı bíşíríw, kǚmǚş kíne qaşıq, habı neźík, tŭtmahana — 

qulıñ bíşírír (Xalıq yırınan). “Sıcak çay ağzı yakmalı, sadece gümüş kaşık, sapı 

ince tutmasana, elini yakar.” (Halk şiirinden) 

(64) Apaqayım asıqtım. Bírer qalaq birhene. (Ekietten). “Ablam acıktım. 

Bir ekmek versene.” (Masaldan) 

Sonuç 

Başkurt Türkçesinde –sX ve –hAnA kiplik işaretleyicileri birbirine paralel 

şekilde çekimli fiillerden sonra kullanılarak farklı kiplik anlamlara işaret eden 

kiplik parçacıklarıdır. Bu iki parçacık kendilerinden önce gelen çekimli fiillere 

72


birleşik yazılmaları açısından diğer kiplik parçacıklarından ayrılırlar. Bunlardan 

Başkurt Türkçesi edebî dilinde –hAnA’nın kullanım alanı daha az hatta bugün 

kullanımdan düştüğü söyleyebilecek kadar zayıflamıştır. Bir yandan –hAnA 

edebî dilden çekilirken diğer yandan ise –sX kiplik parçacığı oldukça geniş bir 

anlam yelpazesi ile dikkati çekmektedir. –sX’nın ifade ettiği kiplik anlamlar 

özellikle istek semantik alanı kaynaklı emir, arzu, rica, yalvarma, kızma, alkış, 

kargış vb. şekilde sıralı bir bağıntı içerisinde bulunmaktadır. 

Kaynaklar 

ASLAN, Sema, (2008), Türkçese İsteme Kipliği Semantik- Pragmatik Bir İnceleme, Ankara. 

ATALAY, Besim. (1985), Kâşgarlı Mahmut, Divânü Lügâti’t-Türk, TDK Yay: 521, C.I, 

Ankara. 

BTH= Başkurt Tilinin Hüzligi, 1993. 

BYBEE, Joan, Revere PERKİNS, William PAGLİUCA (1994), The Evoluation of Grammar, 

The University of Chicago Press, Chicago and London. 

BYBEE, Joan, Suzanne FLEİSCHMAN (1995), Modality and Grammar in Discourse, 

(Typological Studies in Language 32), Amsterdam and Philadelphia: Joan Benjamins. 

COATES, Jennifer, (1983), The semantics of the modal auxiliaries, London. 

COATES, Jennifer, (1990), “Modal Meaning: The Semantic-Pragmatic Interface”, Journal 

of Semantics, 53-63. 

CRYSTAL, David (1994), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell, Oxford. 

ÇAĞATAY, Saadet (1978), “Kazan Lehçesinde Bazı Tekitler”, Türk Lehçeleri Üzerine 

Denemeler, Ankara, s. 168-175. 

ÇENGEL KASAPOĞLU, Hülya. (2005), Kırgız Türkçesi Grameri- Ses ve Şekil Bilgisi, 

Akçağ, Ankara. 

DENY, Jean. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) , Terc. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. 

DMİTRİYEV, Nikolay Konstantinoviç (1948). Grammatika başkirskogo yazıka, Moskova- 

Leningrad. 

DMİTRİYEV, Nikolay Konstantinoviç (1950). Başkurt Tilinin Grammatikahı, Ufa. 

DOERFER, Gerhard, (1995), “Das Krimtatarische”, PhTF I, Wiesbaden 1959: 369-390, 

(Çev. Mustafa Argunşah, “Kırım Tatarcası”, Türk Dünyası Araştırmaları, s. 94, 1995, 

177-203). 

DÖNÜK, Dönercan, (2005) “Addıtıve Enclıtıc Suffıx -da ın Turkısh as a Cohesıve Devıce”, 

Dil Dergisi, Sayı: 130, Ekim, Kasım, Aralık. 

ERCİLASUN, Ahmet B., (2008), “La Enklitiği ve Türkçede Bir “Pekiştirme Enklitiği” 

Teorisi”, Dil Araştırmaları, Ankara, S. 2, s. 35-56. 

ERDAL, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston. 

ERDAL, Marcel, (1991), “Clitics in Turkish” Studies on Turkish and Turkic Languages, 

Proceeding of the ninth International Conference on Turkish Linguistics, Lincoln 

College, Oxford, Agust 12-14, 1998 (edited by Aslı Göksel and Celia Kerslake), 

73


Wiesbaden. 

ERDAL, Marcel, (2000), ‘Clitics in Turkish.’ In Göksel, Aslı & Celia Kerslake (eds.), Studies 

on Turkish and Turkic Languages. Proceedings of the 9th International Conference 

on Turkish Linguistics. Oxford 1998. Wiesbaden, Harrassowitz, 2000, pp.41-48. 

(Turcologica 46) 

ERGİN, Muharrem. (1990). Türk Dil Bilgisi, İstanbul. 

ERSOY, Habibe Yazıcı (2007), “Başkurt Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. Ahmet B. 

ERCİLASUN), Akçağ, Ankara, 749-810. 

FRAWLEY, William (1992), Linguistic Semantics, Lawrence Erlbaum Associates Publishers, 

Hillsdale, New Jersey. 

HACIEMİNOĞLU, Necmetttin, (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, 

Ankara. 

İPEK, Birol (2009), “Divânü Lügâti’t-Türk’te Geçen Enklitik Edatları”, Turkish Studies, S. 

4/3, s. 1199-1212. 

İŞBULATOV, İ. (1972), Hezirgi Başkurt Tili, Ufa. 

JOHANSON, Lars, (2009), “Modals in Turkic”, Modals in the languages of Europe. A 

reference work. (Empirical Approaches to Language Typology 44.), (Ed. Hansen, 

Bjoern & de Haan, Ferdinand), Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 487-510. 

KANAÇ, Işılay, (2010), Denizli’nin Babadağ İlçesi Ağzı, Yüksek Lisans Tezi. 

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, (1989), Gülistan Tercümesi, Ankara. 

KAŞGARLI, S. Mahmut (2004), “Uygur Türkçesinde la Edatı Üzerine”, V. Uluslararası Türk 

Dili Kurultayı Bildirileri II, Ankara, s. 1731-1735. 

KERSLAKE Celia-Aslı Göksel (2005), Turkish: Comprehensive Grammar. Routledge. 

KİYEKBAYEV, G.F., SEYİTBATTALOV G. G. (1997), Başkurt Tili, Ufa. 

KORKMAZ, Zeynep (1995), “Türkçede ok/ök Pekiştirme (Intensivum) Edatı Üzerine, Türk 

Dili Üzerine Araştırmalar-Birinci Cilt, Ankara, s. 98-109. 

KORNFİLT, Jaklin, (1997), Turkish, London. New York. 

KROEGER, Paul. R. (2005). Analyzing Grammar An Introduction, Cambridge University 

Pres, New York. 

KTLG= Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Ankara:Türk Dil Kurumu. 2006. 

LAKOFF, Robin T., (1972), “Pragmatics of Modality”, CLS 8, 229-305. 

LEWIS, G.L. (1967). Turkish Grammar, Oxford University Press, Oxford, New York. 

LEWİS, G. L. (1967), Turkish Grammar, Oxford. New York. 

LYONS, John. (1977). Semantics I-II, Cambridge University Pres. 

MANAV, Aslı, (2006), Denizli’nin Güney İlçesi Ağzı (Fonetik-Morfoloji), Yüksek Lisans 

Tezi, Denizli. 

NALBANT, Mehmet Vefa (2004), “Türkçe Enklitik Edatı La”, V. Uluslar Arası Türk Dili 

Kurultayı Bildirileri II, Ankara, s. 2157-2173. 

ÖNER, Mustafa, (2007) “Tatar Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. Ahmet B. 


ÖZÖNDER, Sema Barutcu (2007), “Türkçe Enklitik Edatları Üzerine: çI/çU”, IV. Uluslararası 

Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, 24-29 Eylül 2000, Ankara. 

74


PALMER, F.R. (1986). Mood and Modality, Cambridge University Press, New York. 

PALMER, F.R. (2001), Mood and Modality, Cambridge University Press, New York. 

POPPE, Nicholas. (1964), Bashkir Manual, (Descriptive Grammar and Texts with A Bashkir- 

English Glossary), Indiana University, Bloomington. 

RÄSÄNEN, Martti (1957), Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Helsinki. 

Redhouse Sözlüğü (İngilizce-Türkçe), 1998, İstanbul. 

SERTKAYA, Osman Fikri, (1989), “ -an / -en Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine” 

TDAY Belleten, ANKARA, 335-352. 

SWEETSER, Eve, (1990), Modality: From Etymology to Pragmatics, Metaphorical and 

cultural aspects of semantic structure, Cambridge. 

TENİŞEV E.R. (1988). Sravnitelno-istoriçeskaya garammatika tyurskih yazıkov, Moskova 

“Nauka”. 

TRASK, R., L. (1993), A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, New York. 

TULUM, Mertol (1993), “-La / -Le Ekine Dair”, TDED Dergisi, İ.U. Edebiyat Fakultesi 

Yayınları, İstanbul, C. XXVI, s. 157-164. 

UNDERHILL, Robert. (1976). Turkish Grammar, The MIT Pres, Cambridge. 

UYGUR, Ceyhun Vedat (2007), “Karakalpak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri. Akçağ, 

(Ed. Ahmet B. ERCİLASUN), Ankara, 543-622. 

ÜSTÜNER, Ahat (2003), Türkçede Pekiştirme, Elazığ. 

ÜSTÜNER, Ahat, (2000), “Türkçedeki +-A Pekiştirme Ekinin Türkiye Türkçesi Ağızlarında 

Kullanılışı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi “Fırat Universty Journal of 

Social Science” Cilt: 10 Sayı: 1, Elazığ:189-206. 

YILDIRIM, Mehmet, (2007), Ankara Beypazarı İlçesi Ağzı, Yüksek Lisans Tezi. 

YULDAŞEV, A. A. (1981), Grammatika sovremennogo başkirskogo literaturnogo yazıka, 

İzdatelstvo “Nauka”, Moskova. 

YÜKSEL, Zuhal (2007), “Kırım-Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. Ahmet B. 


ZEYNULLİN, M. V. (2002), Hezirgi Başkurt Ezebi Tili- Morfologiya, Ufa. 

ÖRNEKLERİN ALINDIĞI ESERLER 

ZB 

Uİ 

MB 

UYT 

E 

ASA 

: BİİŞEVA, Zeynep. (1982), Zäynäp Bişeva- Äsärźär Dürt Tomda, Ufa. 

: BİİŞEVA, Zeynep. (1990), Ŭlŭ íyík Buyında, Ufa. 

: SULTANGEREEV, Reşit, Hammatov Yanıbay, Yamalstdinov, 

Mevlit. (1992), Musa Batır, Ufa. 

: SULTANGEREEV, Reşit. (1995), Ulu Yuldıŋ Tuźanı, Ufa. 

: ASLAYEV, T. X., ATNAFOLOVA S.V., Ekietter (1996), Ufa. 

: NUGUMANOV, Barıy (1999), Ak Sekseli Aklan, Ufa. 

75


KR 

HM 

HT 

DHK 

KB 

T 

KKTY 

ÜY 

SPK 

BÜY 

U 

: URAZGULOV, Relis, SAFİNA, Eklime. vd. (2000), Kırsıntaş, Ufa. 

: YEĞEFEROVa Ayhılıw (2001), Handugas Munu, Ufa. 

: SADİKOVA Mükereme (2001), Havalagı Turna, Ufa. 

: AKBAŞ Kebir (2002), Dramalar Hem Komediyalar, Ufa. 

: DAYANOVA Teksire (2002), Kanbaba, Ufa. 

: İGİZYENOVA, Najiye (2002), Täkdir, Ufa. 

: EHLİULLİN, Ehmet. (2002), Kíndík Qanı Tamġan Yír, Ufa. 

: HEKİM, Ehier. (2002), Ǚyǚrmä , Ufa. 

: GEYİTBAY, Nail (2003), Sit Pleneta Qızı Ufa. 

: KERİM, Mostay (2003), Bizin Üyzün Yemi, Ufa. 

: KAMAL, Rinat. (2004), Ŭźŭntal, Ufa. 

76




Tarihî Türk Lehçelerinde “ber-/bir-” 

Yardımcı Fiili ile Kurulan Birleşik 

Fiiller ve Anlamları Üzerine 

Zeynep Gençer * 1 

Özet: Bu makalede, tezlik tasvirî fiili olarak adlandırılan 

–iver- ile kurulan birleşiğin Eski Türkçe ve Orta Türkçe 

dönemlerindeki yapısı ve işlevleri incelenmeye çalışılmıştır. 

Buna bağlı olarak, Eski Türkçe döneminde cümleye “birşeyi 

bir başkası yararına yapma”, bizim adlandırmamızla “lütuf 

veya şükran” anlamları kazandıran bu yapının “tezlik tasvirî 

fiili” olarak kullanılmaya başlanması ve geçiş sürecinde 

karşılaşılan yapı değişiklikleri ortaya konmaya gayret 

edilmiştir. 

Anahtar sözcükler: tezlik tasvirî fiilli, Tarihi Türk Lehçeleri, 

-i ver-, lütuf ve şükran ifadeleri 

On Compound Verbs Founded with 

“ber-/bir-” Auxiliary Verbs in Historical 

Turkish Dialects and Their Meanings 

Abstract: In Old Turkish period, descriptive verb –iver- was 

used for doing something on behalf of someone.According 

to this, in this study we will focus on the structure and the 

same functions of mentioned descriptive verb and try to figure 

out the benefactive function of –iver- in both Old Turkish and 

Middle Turkish periods. 

Key Words: descriptive verbs, benefactive,Old Turkish 

Dialects, -i ver- 

* 

Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi 

77


1. Giriş 

Eski Türkçe döneminde, “fiil + zarf-fiil eki + bir- / ber-” yapısında 

karşımıza çıkan bir- yardımcı fiilinin eklendiği ana fiile o işi başkası için yapmak, 

başkasının yararına yapmak anlamı verdiği bilinmektedir. 1 Sonraki dönemlerde 

de bu birleşme yapısını korumuş, tarihî süreç içerisinde ber-, bir-, vir- ve ver- gibi 

çeşitli ses değişiklikleriyle birlikte cümlede “tezlik, beklenmezlik, kibar emir ve 

kolaylık” gibi anlam değişikliklerine uğramıştır. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi 

ve diğer Çağdaş Türk Lehçelerinde de varlığını devam ettiren, tezlik tasvirî fiili 

olarak adlandırılan bu fiilin tarihî Türk Lehçelerinde “lütuf ve şükran” ifadesi 

olarak kullanılması ve cümleye vermiş olduğu anlam üzerinde durulacaktır. 

1.1.Amaç 

Bu çalışmayla “lütuf ve şükran” ifadesi olarak kullanılan bir- yardımcı 

fiilinin, bu işlevinin değişme süreci, diğer bir deyişle ne zaman “tezlik tasvirî 

fiili” olarak kullanılmaya başlandığı tespit edilmeye çalışılacaktır. 

1.2.Yöntem 

bir- yardımcı fiilinde görülen bu gramatikal değişikliğin tespitinde, 

öncelikle Eski Türkçe dönemi eserleri, ardından Karahanlı Türkçesi dönemi 

eserleri, son olarak da Harezm Türkçesi eserleri gözden geçirilmiş ve her biri 

kendi döneminin tek eseri olma özelliğini taşıyan ya da çağdaşlarından dil 

özellikleri, hacmi ve konuları itibariyle öne çıkmış olan eserler kaynak olarak 

ele alınmıştır. Eserler tespit edildikten sonra, bir- yardımcı fiilinin içinde geçtiği 

cümleler, beyitler taranmış ve bir liste oluşturulmuştur. Farklı dönemlerde 

karşımıza çıkan aynı birleşik fiiller yapıları ve işlevleri açısından karşılaştırılmış, 

farklı dönemlerde aynı şekli tespit edilemeyenler ise içinde geçtiği cümle veya 

beyit çerçevesinde değerlendirilmiştir. 

1.3.Taranan Eserler 

Çalışmada altı eser taranmıştır. Bu eserler ve bir- yardımcı fiiliyle 

kurulmuş birleşik fiiller Türkçenin tarihî dönemlerine ayrılarak Tablo-1’de 

gösterilmiştir. 

1 ay-u bir-: “bildirmek”, yani bir başkasının menfaati için; bir-: “vermek”. başla-p bir-iŋ (Maitr.,“(bizim menfaatimize) 

başlayın!” (Gabain, 2000 s. 90-91); tik-e bir-: “dikivermek” (BG G9,11), it-i bir-: “düzenleyivermek” (KT D1, BK D3) 

vd. (Tekin, 2000 s. 100); bolu ber-: “to be in somebody’s favour”.(Erdal, 2004 s. 262) 

78

Tarihi Türk Lehçelerinde “ber-/bir-” Yardımcı Fiili ile Kurulan Birleşik Fiiller ve Anlamları Üzerine 

Tablo-1 

Dönem Eser / Fiil Sayısı Fiil+-U / -A / 

-(X)p+ bir- 

Eski Türkçe Orhon Yazıtları / 13 alı birbasa 

bereşidü 

beriti 

birkazganu 

birkılu 

bersüleyü 

birtike 

birtuta 

bir- 

Kullanım 

Sıklığı 

3 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

2 

1 

Kalyanamkara ve 

Papamkara / 4 

ayu beralıp 

ber- 

3 

1 

79


Karahanlı Türkçesi Kutadgu Bilig / 132 

Atebetü’l-Hakâyık / 1 

aça biralıp 

biralu 

birarturu 

birayu 

birbasa 

birbolu 

birite 

birkelü 

birkılu 

birkingrü 

birkodu 

birkolu 

birkörkitü 

birkörü 

birkutġaru 

birodġuru 

biröge 

birsaknu 

birsevnü 

birsözleyü 

birsunup 

birtegrü 

birtire 

birturu 

birtuta 

birtutzu 

bir 

udu biryakru 

bir- 

ayu bir- 

8 

1 

1 

1 

42 

1 

26 

1 

7 

1 

1 

16 

3 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

3 

1 

2 

1 

3 

1 

1 

1 

1 

80


Harezm Türkçesi Nehcü’l-Feradis / 156 

Kısasü’l-Enbiyâ / 142 

aytu beralu 

berbitiyü 

berıda 

berqılu 

beründeyü 

berala 

beralu 

beravutu 

beraytu 

berayta 

ber 

aça berbelgürte 

berbezeyü 

berçıkaru 

berıda 

berıdu 

berkata 

berkayta 

berkeltüre 

berkıla 

berkılu 

berkörgüze 

berkörgüzü 

berkörünü 

berkötrü 

berkura 

berkurşayu 

berögretü 

bersala 

bersözleyü 

berteyü 

bertileyü 

bertöşeyü 

bertuta 

beryanduru 

beryandura 

beryaza 

ber- 

18 

3 

2 

115 

16 

2 

2 

1 

1 

66 

8 

2 

1 

1 

1 

4 

3 

2 

2 

2 

1 

10 

2 

1 

1 

1 

1 

1 

11 

3 

2 

1 

1 

1 

2 

2 

2 

3 

81


2.Bulgular 

Yapılan tarama sonucunda aşağıdaki durumlar tespit edilmiştir. 

Orhon Yazıtları’nda: 

1. bir- yardımcı fiiliyle kurulan dokuz ayrı fiile rastlanmış, bunlardan al-(almak), 

süle-(asker sevk etmek) ve tik-(dikmek) fiilleri birden fazla kullanıldığı için 

toplamda on üç birleşik fiil tespit edilmiştir. 

2. bir- yardımcı fiili asıl fiile –A/-U/-I zarf-fiil ekleriyle bağlanmış, söz konusu 

yapıda -(X)p ekine rastlanılmamıştır. 

3. Yardımcı fiil, bas-, eşüd- ve kıl- fiilleriyle bağlanırken geniş ünlüyle ber- , 

diğer fiillerde ise bir- olarak okunmuştur. Söz konusu ses olayı incelendiğinde, 

asıl fiil ile yardımcı fiil arasındaki zarf-fiil ekinin geniş ünlülü ya da dar ünlülü 

olmasının buna etkisinin olmadığına kanaat getirilmiştir. 

1) a. Men [T]ürgiş kağanka kızım[ın............] ertingü uluğ törün alı 

birtim. (BK-K9) (T.Tekin) 

Ben Türgiş hakanına kızımı pek büyük (bir) törenle alıverdim. 

(T.Tekin) 

b. [...T]ürgiş kaganka kızım[ın...] ertingü [uluġ] törün alı birtim. 

(M.Ergin) 

Türgiş kağanına kızımı ... fevkalade büyük törenle alı verdim. 

(M.Ergin) 

Görüldüğü gibi “alıver-“ birleşik fiili cümlelerde “bir başkası için yapma” 

görevinde kullanılmaktadır. 

2) a. Kağan[ım, ben] özüm, Bilge Tunyukuk ötüntük ötünçümin eşidü 

berti. (T-G8) (T.Tekin) 

“Kağanım, (benim) kendimin, Bilge Tunyukuk’ un arz ettiğim ricamı 

dinlemek lutfunda bulundu.” (T.Tekin) 

b. Kaganım [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümün eşidü 

birti. (T-G8) (M.Ergin) 

“Kağanım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı 

işiti verdi.” (M.Ergin) 

82


Yukarıdaki örneklerde de yardımcı fiilin ünlüsünün düz, dar ya da düz, 

geniş okunması cümlede anlam değişikliğine sebep olmamıştır. 

4. bir- yardımcı fiiliyle kurulan birleşik fiillerin yer aldığı bu on üç cümlede 

tezlik, kolaylık, beklenmezlik anlamlarına henüz rastlanılmamaktadır. 

1) a. Olurupan, Türük bodunıng ilin tör[üs]in tuta birmiş,iti birmiş. 

(KT-D1) (T.Tekin) 

“Tahta oturarak, Türk halkının devletini (ve) yasalarını yönetivermiş, 

düzenleyivermişler.” (T.Tekin) 

b. Olurupan Türk budunung ilin tör[üs]in tuta birmiş, iti birmiş. (KT- 

D1) (M.Ergin) 

“Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutu vermiş, düzenleyi vermiş.” 

(M.Ergin) 

Kalyanamkara ve Papamkara’da : 

1. ay- ve al- fiilleri olmak üzere bu yapıda kurulan iki fiile rastlanılmıştır. Bu 

fiillerden ay- üç kez kullanılmış toplamda bir- yardımcı fiiliyle kurulmuş dört 

birleşik fiil tespit edilmiştir. 

2. Yardımcı fiil asıl fiile -U / (X)p ekleriyle bağlanmıştır. Ancak, -(X)p ekiyle 

bağlanan al- fiilinin içinde geçtiği cümlede bir- fiilinin yardımcı fiil olarak kabul 

edilip edilmemesi tartışmaya açık olmakla birlikte Çağdaş Türk Lehçelerinde 

karşımıza çıkan -(X)p ber- yapısındaki birleşik fiillerle benzerliği açısından 

üzerinde durulması gereken önemli bir durumdur. 

1) ...biziŋe asaġ tusu (L) úılıŋ yettinç kün ärdini alıp beriŋ 

(beräyin) tep tedi (L.2.) 

“Ben de yedinci gün mücevheri alayım ve onu vereyim (mücevheri 

alın ve onu verin), dedi.” (Korkut, Birkan) 

Bize göre: 

“Ben de yedinci gün mücevheri alıvereyim” dedi 

3. Eserde geçen söz konusu fiillerin cümleye tezlik, kolaylık, beklenmezlik gibi 

anlamları verdiğine rastlanılmamıştır. Bu konuyla ilgili olarak Toprak (2005)’ta 

ber-, bar- fiilleri tezlik fonksiyonuyla birleşik fiiller yaptıkları belirtilmektedir. 

bar- fiili konu dışı olduğundan üzerinde durulmayacaktır. Ancak, ber- yardımcı 

fiilinin aşağıdaki cümlede tezlik fonksiyonunda kullanıldığını düşünmemekteyiz. 

83


1)...täŋrisi üntäyü yol ayu berdi (LX.7) 

“Perisi seslenerek ona yolu gösteriyordu.” (Korkut, Birkan) 

Bize göre: 

“Perisi seslenerek ona yolu gösteriverdi.” 

Kutadgu Bilig’ de : 

1. Eserde bir- yardımcı fiiliyle kurulmuş yirmi sekiz ayrı fiile rastlanmış, 

tekrarları ile birlikte toplamda 132 fiil tespit edilmiştir. 

2. Tespit edilen fiillerin hepsi aynı birleşme yapısına sahip değildir. Çoğunlukla 

–A/-U/-I bir- şeklinde birleşmeler görülmekte, -(X)p bir-’ li yapılara dört beyitte 

rastlanılmaktadır. Bunlardan al-(almak) fiili bir beyitte –u bir-, bir beyitte ise 

-(X)p bir- olmak üzere iki farklı yapıda karşımıza çıkmakta, sun- (sunmak, 

uzatmak) fiili ise üç yerde -(X)p bir- şeklinde birleşmektedir. 

1) Alu birse açıġ kör altun kümüş/ Úayuúa at alsa úayuúa yumuş (2542) 

“Onlara hükümdardan altın-gümüş, ihsanlar koparmalı; bazılarına 

unvan ve bazılarına da vazife verilmesi hakkında tavassutta 

bulunmalıdır.” (Arat) 

(3983) 

2) Nengi bolmasa er alıp birgüke/ Elig úısġa boldı úamuġ edgüke 

“Verecek malı olmazsa, insan hiç bir iyiliğe el uzatamaz.”(Arat) 

3) Tüketti sözin türdi badı bitig/ Sunup birdi aldı úadaşı tetig (3811) 

“Sözünü tamamladı; mektûbu katlayıp, bağladı; uzattı ve zeki kardeşi 

aldı.”(Arat) 

-(X)p bir- ile kurulan yapı bir önceki eserde de tartışıldığı gibi burada 

da aynı yapıda karşımıza çıkmaktadır.Yukarıda belirtilen nedenden dolayı bu 

yapının ilerleyen dönemlerde kullanıldığı cümlede anlam değişikliğine etkisinin 

olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, eserde sırasıyla yapılan işler dile getirilirken 

sadece -(X)p bir- yapısına başvurulmaması da başka bir destekleyici ipucu 

olarak düşünülmektedir. 

1) Yatıġ yarlıkaġıl içür bir yigü/ Ümeg edgü tutgıl ay bilge bügü (495) 

“Yabancının kusurunu bağışla, onu yedir ve içir; ey âlim hakîm, 

misâfire iyi muâmele et.”(Arat) 

84


3. Yardımcı fiil bütün birleşmelerde dar ünlülü okunmuştur. 

1) İtigli bayatım ite birdi öz/ İte birdi tüzdi yaraşturdı tüz. (146) 

“Her şeyi yoluna koyan Tanrım bunları da yola getirdi; tanzim etti, 

düzeltti ve birbirleri ile barıştırdı.” (Arat) 

2) Bolumsuzúa devlet kelü birse úut/ İter devletin ol keçürmez 

küni(1715) 

“Olmayacak kimseye devlet ve saadet gelirse, o ayağına gelen bu 

devleti derhâl teper.” (Arat) 

3) Úalı úolsa sen tutçı üsteng elig/ Er atnı sevindür öge bir erig (5481) 

“Eğer sen he vakit üstün gelmek istersen, adamlarını memnun et ve 

onlara değer verip, öğerek, şevke getir.” (Arat) 

4. Eserle ilgili çalışmalarda Ercilasun (Ercilasun, 1984), söz konusu yardımcı 

fiilin kolaylık ve çabukluk anlamlarına değinmiş, diğer taraftan failin bayat, 

tengri, dünya, ödlek, ana-ata, müşavir gibi üstün ve kudretli kimseler ve nesneler 

olmasının dikkat çekici olduğunu vurgulamıştır. Hacıeminoğlu (Hacıeminoğlu 

1996), anlamla ilgili bir gruplandırma yapmazken Toprak (Toprak, 2005), 

bir- ile kurulan birleşik fiillerde kolaylık ve çabukluk ifadesinin olduğunu 

belirtmiştir. Öne sürülen bu fikirler dikkatle incelendikten sonra, Ercilasun’ un 

dikkat çektiği kudretli faillerin belirtilen işleri yapmış olmaları, o faillerin lütfu 

sonucu kolaylığın ortaya çıkmış olması ihtimalini güçlendirmektedir. 

Atebetü’l-Hakâyık’ ta : 

1. Eserde tek bir fiilin bu yapıda kullanılmış olması dikkat çekicidir. –u birşeklinde 

karşımıza çıkan bu yapıda yardımcı fiil dar ünlüyle okunmuş, cümlede 

tezlik ya da kolaylık anlamlarına rastlanılmamıştır. 

1) ayu bir manga bu negüke kerek (314) 

“Bana söyleyiver, bu neye yarar” (Arat) 

Nehcü’l-Feradis’ te : 

1. Eserde ber- yardımcı fiiliyle kurulmuş altı ayrı birleşik fiil tespit edilmiş, her 

biri birden fazla kullanılan bu fiillerden ıd- (göndermek, yollamak, atmak) fiiline 

85


yüz on beş yerde rastlanılmıştır. Toplamda ise bu yapıda yüz elli altı birleşik fiil 

vardır. ayt- (18) ve qıl- (16) en çok kullanılan ikinci ve üçüncü sıradaki fiillerdir. 

2. ıd- dışındaki tüm fiiller dar ünlüyle bağlanmış, -(X)p bir- yapısına 

rastlanılmamıştır. 

1) Òadìca rażhÀ azıq qılu berdi (7-9) 

“Hz. Hatice yiyecek hazırladı.” (Aktan) 

Bize göre: 

Hz. Hatice yiyecek hazırlayıverdi. 

2) sanga örtüglüg sözüm bar, aytu bereyin (421-7) 

“Sana gizli bir sözüm var, söyleyeyim.” (Aktan) 

Bize göre: 

Sana gizli bir sözüm var, söyleyivereyim. 

3)...on ming yarmaq Óasan atlıġ kişi birle ıêa berdi (187-2) 

“… Hasan adlı kişiyle on bin yarmak gönderdi, …” (Aktan) 

Bize göre: 

Hasan adlı kişiyle on bin yarmak gönderiverdi. 

3. Diğer dönemlerde karşımıza bir- olarak çıkan yardımcı fiil bu dönemde ses 

değişikliğine uğramış ve ber- olmuştur. 

4. Eserde tespit edilen birleşik fiillerde lütuf ve şükran anlamı açıkça 

görülmektedir. 

1) Bu etlerning ġuddalarını yıġıp bizim çetükke ıêa bergil temiş erdi 

(312-8) 

“… “Etlerin bezlerini toplayıp bizim kediye gönder.”demişti.” (Aktan) 

Bize göre: 

… “Etlerin bezlerini toplayıp bizim kediye gönderiver”demişti. 

2) Óaq teèÀlÀ ol qulġa uçtmaó óiãÀrı içinde bir ew binÀ qılu bergey 

(383-12) 

“Cenabıhak o kula cennette kale içinde bir köşk yapacaktır.” (Aktan) 

Bize göre: 

Cenab-ı Hak o kula cennet kalesi içinde bir köşk yapıverecek. 

86


3) ...manga èAlìni ündeyü bering (139-1) 

“… Bana Ali’yi çağırın!” (Aktan) 

Bize göre: 

Bana Ali’yi çağırıverin. 

(Aktan) 

4) Ey şeyò,Tangrı èizzeti üçün bu keçeki (17) ahvÀllarıngızdın manga 

aytu bering (317-17) 

“Ey şeyh! Tanrı’nın şanı için bu geceki durumunuzu bana söyleyin.” 

Bize göre: 

Ey şeyh! Tanrı’nın şanı için bu geceki durumunuzu bana söyleyiverin. 

5)...taqı menim üçün metÀè alu bersengiz (339-12) 

“*İkimiz birlikte gidip bana bir şeyler alsak.” (Aktan) 

Bize göre 

...Ve bana / benim için metâ (bir şeyler) alıverseniz. 

6)...emgek(6)leringiz içinde ne ãavÀb kim berdi erse, anlarnıng 

dìvÀnında taqı ol ãavÀblarnı bitiyü berdi tep aydı. (409-6) 

“… sizin emeğinize ne sevap verdiyse, onların defterine de aynı sevabı 

yazdı.”(Aktan) 

Bize göre: 

Emeklerinize ne sevap verdi ise onların divanına da o sevabı yazıverdi. 

5. ıda ber- birleşik fiillerin kullanıldığı bazı cümlelerde ber- lütuf ya da şükran 

ifadesi olma özelliğini kısmen yitirmiş, cümlede eylemin kolayca ve çabukça 

yapıldığı anlamı kendini göstermeye başlamıştır. Bu duruma ıd- fiilinin anlamının 

önemli ölçüde etki ettiği düşünülmektedir. Kaşgarlı Mahmud, eserinde ilgili fiili 

ve aynı fiilden türemiş olan isimleri aşağıdaki örneklerle açıklamıştır. 

ıdıldı 

tutgun ıdıldı: Tutsak (ya da bağlanmış adam ya da benzer bir 

kısıtlanmış durumda bulunan kimse) serbest bırakıldı. 

ıdınçu: 

ıdınçu saç: Erkeğin uzun süre toplu tutulduktan sonra çözülüp serbest 

bırakılan saçı. 

ıdunçı yılqı: Serbest bırakılan, doğaya salınan hayvan. 

87


Yukarıdaki örnekler incelendiğinde ıd- fiilinin kendi içinde bir 

çabukluğu barındırdığı, ber- ile oluşturduğu birleşik fiilde ber- fiilinin işlevinin 

kuvvetlendirme olabileceği düşünülmektedir. 

1) ...ögütlep òabar ıêa berdi erse (325-14) 

“… öğüt verip şöyle haber gönderdi…”(Aktan) 

6. Eserde dikkat çeken bir diğer önemli nokta ise, ıd- ile derhâl zarfının aynı 

cümlede kullanılmış olması ve cümledeki tezlik anlamının açıkça görülüyor 

olmasıdır. Cümlenin bu anlamı ber- yardımcı fiili ya da ıd- asıl fiilinden değil, 

“derhâl” zarfından aldığı düşünülmektedir. 

2) DeróÀl kişi ıêa berdi,bu qullarnı keltürdiler (247-1) 

“Derhal adam gönderdi, hizmetçileri getirdiler.” (Aktan) 

Kısasü’l-Enbiyâ’ da : 

1. Eserde ber- yardımcı fiiliyle kurulmuş olan yirmi beş ayrı fiil tespit edilmiş, 

tekrarlar ve aynı fiilin farklı yapılarıyla birlikte toplamda ise yüz kırk iki 

birleşik olduğu görülmüştür. 

2. ber- yardımcı fiili asıl fiile –A/-U zarf fiil ekleriyle bağlanmış, söz konusu 

yapıda -(X)p ekine rastlanılmamıştır. Ancak, al- (almak), ayt- (sormak, 

söylemek), ıd- (göndermek), kıl- (kılmak, eylemek, yapmak), körgüz- 

(göstermek), yandur- (geri çevirmek, çevirmek, göndermek) fiilleri her iki dar 

ünlüyü de kullanarak birleşmişlerdir. 

1) al-: 

eligge köterip yörügü başmaúıŋız yoú erdi. Bu yigit işitip başmaúın 

olarġa ala berdi. (204r-15) 

“...elinizde giyip yürüyecek ayakkabınız yok idi. Bu yiğit (bunu) işitip 

ayakkabısını onlara veriverdi.” 

Óüseyn bardı yegirmi yeti kişi öz mevlÀlarındın alu berdi (244v-5) 

“Hüseyin vardı, kendi azatlı kölelerinden yirmi yedi kişiyi (yanına) 

alıverdi.” 

2) ayt-: 

Şerįèat aókÀmın olarġa aytu berdi (216r-14) 

“Şeriat hükümlerini onlara anlatıverdi ” 

Rÿbįlni úuçdı, Yÿsufnuŋ òaberlerin sordı, úamuġnı ayta berdi. (106r- 

88


2) 

3) ıd-: 

“Rÿbįli kucakladı, Yusuf’u sordu, hepsini anlatıverdi” 

Ol temür úazuúlarda arúan yaturda susadı Mevlį taèÀlÀ uçmaódın 

şerbet ıđu berdi (113v-11) 

“O, demir kazıklar (üstünde) sırt üstü yatarken susadı; Mevla taèÀlÀ 

cennetten şerbet gönderiverdi.” 

...ol yerni men bilmezin úayda turur Mevlį èazze ve celle bir úuşnı 

úulavuz ıđa berdi (13r-19) 

“O yeri ben bilmem, nerededir Mevla èazze ve celle bir kuşu kılavuz 

olarak gönderiverdi” 

4) kıl-: 

13) 

Üçünçi yer yüzini saŋa mescid (13) úıldı taúı arıġ úılu berdi (194v- 

“Üçüncüsü, yeryüzünü sana mescid kıldı ve onu temiz kılıverdi” 

...öz mÀlımızdın saŋa sercÀn úıla bereliŋ (179v-17) 

“...kendi malımızdan sana bahşedelim” 

5) körgüz-: 

suw üze ördek yörügenin körgüzü berdi, aŋa oòşayu kimi yüze (2) 

başladılar (24r-1) 

“(Cebrail) Suyun üstünde ördeğin yürüyüşünü onlara gösteriverdi ve 

onu taklit ederek yüzmeye başladılar.” 

....men sizlerge körgüze bereyin,(5) siz tutup öltürüŋ (190r-4) 

“Ben size gösterivereyim, siz tutup öldürün.” 

6) yandur-: 

òüdÀyÀ, ol eki çeçek-(19)-lerimni maŋa yanduru bergil (100v-19) 

“Tanrım, o iki çiçeğimi bana geri gönderiver.” 

ol atlarnı maŋa yandura beriŋ (140v-5) 

“O atları bana geri getiriverin” 

Yukarıdaki yapılarda, cümlede anlam farklılığına neden olacak bir 

durum tespit edilememiştir. İncelenen diğer dönem eserlerinde karşımıza farklı 

89


fiillerde çıkan bu yapının aynı eserde aynı fiillerde görülmesi (ıdu ber-/ ıda ber-, 

yanduru ber-/ yandura ber- vb.) ilginç olup bir başka araştırma konusu olarak 

ele alınmalıdır. 

4. Aşağıdaki iki cümlede eylemin başkasının yararına yapılması, başkası için 

yapılması görüşü geçerliliğini kaybetmiştir. 

1) Yÿsufnı yawlaú söwer erdi. Anıŋ üçün İsóÀú yalavaç úurını Yÿsufġa 

bildürmeyin tonı içinde (17) belige úurşayu berdi. (97v-17) 

“Yusuf’u çok severdi. Onun için İshak peygamberin kuşağını Yusuf’a 

sezdirmeden elbisesi içinden beline bağlayıverdi.” 

Cümle ilk bakışta bir lütuf ifadesiymiş gibi görünse de, eylemi 

gerçekleştiren, yaptığıyla eylemden etkilenene zarar vermektedir. Kıssanın 

devamında, eylemden etkilenen hırsızlıkla suçlanıp eylemi gerçekleştirenin 

kölesi olma cezasına çarptırılmıştır. Ayrıca, bildürmeyin zarfının cümlede yer 

alması işin çabuklukla yapıldığını belirtmektedir. 

2) Oyġanıp bu tüşni eriŋe aytu berdi... (227r-6) 

“Uyanıp rüyasını kocasına anlattı.” 

İkinci cümle de aynı şekilde, eylemi gerçekleştirenle bundan etkilenen 

arasında bir yarar (lütuf) ilişkisini ortaya koymamakta, aksine özne sonraki 

cümlelerde yaptığı işten dolayı zarara uğramaktadır. 

3. Sonuç 

bir-/ber- yardımcı fiilinin incelendiği bu çalışmada; fiilin Eski Türkçe 

döneminde asıl anlamını koruduğu ve cümlede lütuf ve şükran ifadesi olarak 

kullanıldığı, Karahanlı Türkçesinde tanrısal lütuftan kaynaklı bir kolaylık anlamı 

kazandığı ve bundan dolayı ifadelerde eylemi gerçekleştiren ile eylemden 

etkilenene bağlı olarak cümlelerin lütuf veya şükran bildirdiği tespit edilmiştir. 

Harezm Türkçesi dönemine gelindiğinde ise, kullanılan zarfların ve asıl fiillerin 

de etkisiyle cümlelerde çabukluk anlamı görülmeye başlanmıştır. Ancak bu 

dönemde incelenen söz konusu yardımcı fiilin oluşturduğu birleşimlerde 

dilbilgiselleşmenin tam olarak tamamlandığı düşünülmemektedir 2 . Yardımcı fiil 

2 Demirci (2008) dilbigiselleşmeyi şu şekilde tanımlamaktadır:“Dilbigiselleşme, dillerdeki bazı kelimelerin büyük 

bir ölçüde gerçek anlamlarını kaybedip yapısal olarak fosilleşmeleri/kalıplaşmaları, dilde semantik görevden ziyade 

90


gerçek anlamını henüz yitirmiş değildir. Çalışma sonunda, tezlik tasvirî fiilinin 

incelenmesinde ıd- fiilinin rolünün tekrar ele alınmasına ve dilbigiselleşme 

sürecinin tespiti için kaynak eser ve sahaların genişletilmesine karar verilmiş 

olup bir sonraki çalışmada Eski Anadolu Türkçesi dönemi ve eserlerine yer 

verilmesi düşünülmektedir. 

Kaynaklar 

AKTAN, Bilal (2006), Kerderli Mahmud Cennetlerin Açık Yolu Nehcü’l-Feradis, Edebiyat 

Otağı, Ankara. 

ARAT, Reşid Rahmeti (1987), Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yayınları, Ankara. 

ARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndeks, (Haz.: Eraslan, Sertkaya, Yüce) Türk 

Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 47, IV, A12, İstanbul. 

ARAT, Reşid Rahmeti (1951), Edib Ahmed bin Mahmud Yükneki, Atebetü’l-Hakâyık, Ateş 

Basımevi, İstanbul. 

ATA, Aysu (1997), Kısasü’l-Enbiyâ I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları, Ankara. 

ATA, Aysu (1997), Kısasü’l-Enbiyâ II Dizin, TDK Yayınları, Ankara. 

ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Feradis Uştmahlarning Açuk Yolı Cennetlerin Açık Yolu III Dizin 

- Sözlük, TDK Yayınları, Ankara. 

ATALAY, Besim (1939 – 1941), Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi, Ankara: Cilt I, II, III, IV – 

DEMİRCİ, Kerim (2008), Dilbigiselleşme Üzerine Üzerine Bir İnceleme, Bilig S. 45, s. 131- 

146 

ECKMANN, Janos (2004), Nehcü’l-Feradis (Hazırlayan: Semih Tezcan, Hamza Zülfikâr), 

TDK Yayınları, Ankara. 

ERCİLASUN, A. Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri, Gazi Üniversitesi, Ankara. 

ERDAL, M. (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden:Brill. 

ERGİN, Muharrem (2007), Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları No:95, İstanbul. 

GABAIN, A. V. (2000), Eski Türkçenin Grameri,(Çeviren: Mehmet Akalın), TDK Yayınları: 

532, Ankara. 

HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu, 

Ankara. 

HAMILTON, James Russel (1998), Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının. Uygurcası- 

Kalyanamkara ve Papamkara-, (Çeviren: Ece Korkut, İsmet Birkan), Simurg Yay., 

Ankara. 

ÖZYETKİN, A.Melek (2001), Ebu Hayyan, Kitabu’l-İdrak Li Lisani’l-Etrak, Fiil: Tarihî 

Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, KÖKSAV, Tengrim Türklük Bilgisi 

Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara. 

TEKİN, Talat (2003), Orhon Yazıtları, Yıldız Yayınları, İstanbul. 

TEKİN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, TDAD, Ankara. 

TOPRAK, Funda (2005), Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara. 

dilbilgisel işlev yüklenmeleri demektir.” 

91

Dil Araştırmaları Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir 


Türkiye Türkçesinde Yazım 

Kılavuzlarında (1928-2005) Nispet 

i’li Renk Adlarının Yazımı ve 

Kullanım Özellikleri 

Salim Küçük * 1 

Özet: Türkçenin söz varlığına katkıda bulunan ve Arapça, 

Farsça gibi Doğu kaynaklı dillerin yanı sıra Batı kaynaklı 

sözcüklerde de karşımıza çıkan nispet i’sinin kullanıldığı 

alanlardan biri de renk adlarıdır. Türkiye Türkçesinde “… 

renginde (olan)”, “… renkte (olan)”, “… renkli” karşılığı 

kullanılan nispet i’sinin kullanımı son derece yaygın olup bu 

şekilde türetilen sözcüklerin önemli bir kısmı zaman içerisinde 

eskimiş, unutulmuş hatta ağızlarda kullanımdan düşmüştür. 

1928-2005 yılları arasında basılan yazım kılavuzlarında 

nispet i’li renk adlarının yazım ve kullanım özelliklerini 

incelemeyi amaçlayan bu çalışmada toplam 34 renk adı 

tespit edilmiş ve mesele yazım birliği ve köken açısından ele 

alınarak değerlendirilmiştir. 

Anahtar Sözler: Türkiye Türkçesi, yazım kılavuzu, nispet 

i’si, renk adları, söz varlığı. 

The Writing and the Usage 

Characteristics of Colour Names 

with Suffix of Relation in Turkey 

Turkish Spelling Books (1928-2005) 

Abstract: One of the areas, in which suffix of relation that not 

only makes a contribution to the vocabulary of Turkish but 

also we come across in West origin vocabularies besides East 

origin languages such as Arabic and Persian is used, is colour 

names. In Turkey Turkish the usage of suffix of relation in 

the acknowledgment of ” ... coloured” is very common. The 

important parts of vocabularies that are produced in that way 

went out of date, forgotten and even are no longer used. In this 

study that aims to examine the characteristics of writing and 

usage of colour names with suffix of relation in 1928-2005 

dated spelling book, 34 colour names has been determined in 

total and the issue has been handled and evaluated in terms of 

writing unity and origin. 

Key words: Turkey Turkish, Spelling book, suffix of relation, 

colour names, vocabulary 

* 

Yrd. Doç. Dr., Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. sakucuk@hotmail.com 

93


Giriş 

Türkiye Türkçesinin yapı ve işleyişi ile ilgili sorunlardan birisi de 

Türkçenin belli kurallar çerçevesinde yazıya geçirilmesi, yani imlâsı olmuştur. 

Ancak yazım kılavuzları yazım birliğinin sağlanması açısından her zaman önemli 

görülmekle birlikte 1928’den 2005’e kadar hazırlanan yazım kılavuzlarında bir 

bütünlük sağlanamamış ve kuralların sık sık değiştirilmesi eğitim ve öğretime 

olumsuz yönde yansımıştır (Parlakyıldız 2008: 545). Kuralların, alışkanlıkların 

ve yaygın kullanımın geçerli olduğu imlânın düzeltilmesinde yardımcı olacak 

unsurlardan biri de telâffuzdur. Çünkü sözcüklerin doğru yazımı kadar yanlışsız 

ve yeterli bir şekilde seslendirilmesi de önemlidir. Türkiye Türkçesi’nde 

telâffuzla ilgili olarak ele alınması gereken konulardan biri de düzeltme 

işaretlerinin kullanıldığı nispet i’li renk adlarının yazımı ve seslendirilmesidir. 

Türkiye’de Cumhuriyet sonrası yeni harfli Türk imlâsının başlangıcında 1 

Kasım 1928 tarihinde 1353 sayılı kanunla kabul edilen “Türk Harflerinin Kabul 

ve Tatbiki Hakkında Kanun” bu bakımdan bir milat özelliği taşır. Bu kanunu 

1928 yılında Ahmet Cevat, Ahmet Rasim, Celâl Sahir, Falih Rıfkı, Fazıl Ahmet, 

İbrahim Necmi, İbrahim Osman (raporu yazan), İsmail Hikmet, Mehmet Baha, 

Mehmet Emin, Mehmet İhsan, Ragıp Hulûsi, Ruşen Eşref, Yakup Kadri’den 

oluşan Dil Encümenince yazımda birliği sağlamak amacıyla düzenlenmiş ve 

yayımlanmış olan İmlâ Lûgati takip eder. 

Şemsettin Sami’nin Kâmus-ı Türkî adlı eseri ile Mehmet Bahaeddin’in 

(Mehmet Baha) Yeni Türkçe Lûgat’i örnek alınarak hazırlanan 1928 tarihli İmlâ 

Lûgati TDK’nin kuruluşundan önce yayımlanmasına rağmen Kurumun yayını 

gibi değerlendirilmiş ve on üç yıl boyunca kullanılmıştır (Yazım Kılavuzu 2005: 

I, II). 

Her ne kadar adı lûgat ise de bu eser, Lâtin harfli şekillerin karşılığında 

eski harfli şekillerin verildiği bir kelimeler listesidir. Kelimeler eski harflere 

göre dizilmiştir. Kitabın başındaki ön söz dikkatle okunduğunda o yıllarda 

Türkçenin imlâ ile ilgili birçok meselesinin henüz farkında bile olunmadığı 

görülür. Lâtin harflerine geçişin ilk ürünü olması bakımından bu durumu 

normal karşılamak gerekir. (Zülfikar 1991: 71). 

1941 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda “İmlâ Lûgati’nin İkinci Basımı” 

açıklamasına yer verilmesi kılavuzun 1928 tarihli İmlâ Lûgati’nin devamı 

sayıldığının bir göstergesidir. 

Türkçe, Arapça, Farsça vb. sözcüklerin sonuna eklenen ve renk bildiren 

kelimelerde “… renginde (olan)”, “… renkte (olan)”, “… renkli” karşılığı 

kullanılan nispet i’sinin yazımı ‏(ى)‏ 1928’den bugüne (bk. EK-1 ve EK-2) Kurum 

tarafından çıkarılan yazım kılavuzlarında farklı şekillerde yazıla gelmiştir 

(Doğan 2003: 190, 199). 

1928-2005 tarihleri arasındaki yazım kılavuzlarında nispet i’li renk 

94

Türkiye Türkçesinde Yazım Kılavuzlarında (1928-2005) Nispet i’li Renk Adlarının Yazımı ve Kullanım Özellikleri 

adlarını nesnel bir şekilde incelemeyi amaçlayan bu çalışmada, Kurum yayını 

olmamakla birlikte ilk kılavuz olması nedeniyle 1928 tarihli İmlâ Lûgati 

başlangıç olarak kabul edilmiştir. Çalışmada toplam 14 adet yazım kılavuzu 

incelenmiş olup bunların 13’ü Kurum yayınıdır. Çalışmada 1948, 1956, 1957 

ve 1960 tarihli kılavuzlar nispet i’li renk adları ile ilgili olarak 1941 tarihli İmlâ 

Kılavuzu’ndan farklı bilgilere ve yazıma yer vermedikleri için incelenmemiştir. 

1. Yazım Kılavuzları ve Nispet i’si 

Nispet i’sinin kullanılmaya başladığı ilk kılavuz olan 1928 tarihli İmlâ 

Lûgati’nde eserin baş kısmına konulan ön söz niteliğindeki bölümde (s. XII) 

nispet i’li renk adlarının yazımı ile ilgili olarak “Arapça nisbet î – sinden gelen, 

fakat nisbet değil renk ve şekil gösteren kurşuni, armudi gibi türkçe kelimelerdeki 

i – lere ise konulmamıştır.” ifadesine yer verilmiştir. 

Önemli ölçüde 1928 tarihli İmlâ Lûgati’ne dayanan ve ikinci baskısı 

1941 yılında İbrahim Necmi Dilmen öncülüğünde çıkarılarak 23 yıl kullanılan, 

üçüncü baskısı 1948, dördüncü baskısı 1956, beşinci baskısı 1957, altıncı baskısı 

1960 ve yedinci baskısı 1962 yılında yapılan kılavuzlarda nispet i’si ile ilgili 

herhangi bir açıklamaya yer verilmediği görülür. 

1965 tarihli Yeni İmlâ Kılavuzu’nda: 

1.Arapça ve Farsça kelimelerin sonuna eklenerek sıfat yapan ve nispet 

‘i’si denilen uzun ‘î’, eski İmlâ Kılavuzunda kimi kelimelerde uzun, kimi 

kelimelerde kısa ‘i’ olarak gösterilmişti: Millî, ilmî, ferdî, içtimaî, siyasi, 

medeni… gibi. 

Yeni İmlâ Kılavuzuna göre bunlar her yerde uzun ‘î’ olarak yazılacaktır: 

İçtimaî, siyasî, medenî, millî, ilmî, ferdî, armudî, gümüşî, altunî… gibi.” 

(s.XIV) 

2. “Yabancı kelime köklerinden yapılan bir çeşit yabancı sıfat da üzerine 

uzatma işareti konulan nispet eki î ile kurulur: Medenî, sıhhî, dünyevî, millî, 

ahlâkî, iktisadî gibi. (s.33) 

3. Türkçe kelimelere de bu ekin getirildiği görülür; Gümüşî, armudî, 

altunî gibi. Bunları i ile yazmak doğru olmaz; Gümüşi, armudi, altuni 

gibi. Fakat uzatma işaretinin boş yere bir çok yabancı kelimeye konulduğu 

görülmektedir; Kemâl, sıfât gibi. Bunların uzun okunuşu Türkçeye aykırıdır. 

(s.33) açıklamalarına yer verilmiştir. 

Yeni Yazım (İmlâ) Kılavuzu adını taşıyan 1970 tarihli kılavuz da 1965 

tarihli kılavuzla hemen hemen aynı görüşü paylaşmaktadır: 

1.Arapça ve Farsça sözcüklerin sonuna eklenerek sıfat yapan ve nispet 

‘i’si denilen uzun ‘î’ eski İmlâ Kılavuzunda kimi sözcüklerde uzun, kimi 

sözcüklerde kısa ‘i’ olarak gösterilmişti: millî, ilmî, ferdî, içtimai, siyasi, 

medeni… gibi. 

95


Yeni Yazım Kılavuzuna göre bunlar her yerde uzun ‘î’ olarak yazılacaktır: 

İçtimaî, siyasî, medenî, millî, ilmî, ferdî, armudî, gümüşî, altunî, millîleştirmek, 

Alevîlik, Şiîler… gibi. (s. XIV). 

2. Yabancı sözcük köklerinden yapılan bir çeşit yabancı sıfat da üzerine 

“ ^ ” işareti konulan nispet eki ‘î’ ile kurulur: Medenî, sıhhî, dünyevî, millî, 

ahlâkî, iktisadî gibi.” (s.32). hükmünden sonra dipnotla gönderme 

yapılarak “Türkçe sözcüklere de bu ekin getirildiği görülür: gümüşî, armudî, 

altunî gibi. Bunlar eskiden kurulmuş sözcüklerdir…(s. 32) açıklamasına 

yer verilmiştir. 

Görüldüğü üzere bu açıklamalarda geçen nispet i’li renk adlarından 

gümüşî ve altunî sözcükleri uzun “î” ile yazılmıştır. 

Tarih olarak birbirlerine çok yakın olan 1975 ile 1977 tarihli kılavuzlarda 

ise nispet i’li sözcüklerin yazımı farklıdır. 1975 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu, 

1970 tarihli Yeni Yazım (İmlâ) Kılavuzu ile aynı hükümleri taşırken (s.32), 

yeniden düzenlenmiş dokuzuncu baskıyı oluşturan 1977 tarihli Yeni Yazım 

Kılavuzu’nda “Düzeltme İmi” başlığı altında (s. 47) “Uyarı: Eski ‘nispet i’si ile 

yazılan sözcüklerden, bu im kaldırılmıştır: milli, siyasi, hukuki, insani, iktisadi… 

gibi.” açıklamasına yer verilmiştir. 1975 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu’nda nispet 

i’li renk adları uzun î ile yazılırken, 1977 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu’nda kısa 

i’li yazılmıştır. 1981 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu’nda da yine “Düzeltme İmi” 

başlığı altında 2 nolu uyarı olarak (s. 41) 1977 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu’ndaki 

görüş tekrarlanmıştır. 

Prof. Dr. Hasan Eren tarafından hazırlanan 1985 tarihli İmlâ Kılavuzunda 

ise nispet i’si ile ilgili olarak (s.3): 

İmlâ Kılavuzu’nun Yazım Kılavuzu adını alan son baskılarında düzeltme 

(inceltme, uzatma) işaretinin kaldırılması, yazıda ve söyleyişte büyük 

sorunlara yol açmıştır. Eski nispet i’si üzerinden bu işaretin kaldırılması, 

yazı ve söyleyiş sorunlarını bir kat daha artırmıştır. Bu durum karşısında 

Millî Eğitim Bakanlığı, 1982 yılında bir bildiri yayımlayarak yazışma ve 

yayınlarda gözlenen aksaklıkları gidermek ve yazılışta birliği sağlamak üzere 

düzeltme işaretinin kullanılmasını bakanlık teşkilatına bildirmiştir (Millî 

Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi 12 Nisan 1982, cilt 45, sayı 2110, s. 166). 

açıklamasına yer verilmiştir. 

1988 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda “Sunuş” (s. 3) başlığı altında: 

5. Son yıllarda, düzeltme (uzatma, inceltme) işaretinin kullanılmaması 

sonucu ortaya çıkan karışıklıkları gidermek üzere bu işaretin kullanılması 

zorunlu olan durumlar, imlâ kuralları bölümünde belirtilmiş, bu gibi kelimeler 

de sözlük bölümünde düzeltme işaretiyle gösterilmiştir. Bu kuralların 

dışında, Arapça ve Farsçadan dilimize girmiş kelimelerin doğru söylenmesi 

için uzun a, i, u harfleri üzerine bu işaretin konması, bir imlâ sorunu olarak 

düşünülmemiş ve serbest bırakılmıştır. 

96


ve önemli bir yenilik olarak ilk defa 1988 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda karşımıza 

çıkan “Düzeltme (inceltme, uzatma) işareti” başlığı altında (s. 7-8): 

17. Eski nispet i’sini göstermek için düzeltme işareti kullanılır: ahlâkî, 

iktisadî, insanî, edebî, fikrî, medenî, sıhhî, siyasî, dahilî, haricî, dünyevî gibi. – 

Böylelikle askeri (asker-i) ve askerî, dini (din-i) ve dinî (= dinsel), ilmi (ilm-i) 

ve ilmî (= bilimsel), resmi (resm-i) ve resmî gibi biçimlerin karıştırılması 

önlenmiş olur. 

Nispet i’si Türkçe kelimelerde de kullanılır: altunî, bayatî, gümüşî, 

kurşunî. – Buna karşılık, çengi, çini, harami, külhani, tiryaki gibi örneklerde 

–î’ler i’ye dönüşmüştür. İfadeleri yer almıştır. 

Burada da dikkati çeken nispet i’li renk adlarının altunî, gümüşî ve 

kurşunî şeklinde uzun î’li yazımlarıdır. 1993 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda da nispet 

i’si ile ilgili olarak aynı görüş (s. 9) tekrarlanmıştır. 

1996 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda “Ünlüler üzerinde düzeltme işareti” (s. 8) 

ve 2000 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda “Düzeltme İşareti” başlıkları altında nispet 

i’si (s. 8) ile ilgili olarak: “Nispet î’si bazı Türkçe kelimelerde de kullanılır: 

altunî, bayatî, gümüşî, kurşunî. Bu örneklerde ikinci heceler de uzun söylenir.” 

bilgisine yer verildiğini görürüz. 1996 ve 2000 tarihli kılavuzları diğerlerinden 

ayıran en önemli özellik her iki kılavuzun sonuna nispet i’li sözcüklerin yazımını 

gösteren birer listenin eklenmesidir. 

2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda ise “Düzeltme İşareti” başlığı altında 

nispet i’si ile ilgili olarak (s.7): 

3. Nispet i’sinin belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek 

için kullanılır. Böylece (Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî 

(bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk’ün) resmi ve resmî 

(kuruluşlar) gibi anlamları farklı kelimelerin karıştırılması da önlenmiş olur. 

Nispet i’si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzelme 

işareti olduğu gibi kalır: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik.” 

açıklamasına yer verilmiş ancak nispet i’li renk adlarına ilişkin 

örnekler yer almamıştır. 

2. Nispet i’li Renk Adları ve Yazım Kılavuzları 

Nispet i’li renk adlarının yazımı ile ilgili ikilik ilk imla denemesi olan 

1928 tarihli İmlâ Lûgati ile başlamış, 1941 tarihli kılavuzla sürmüştür. 1928 

tarihli kılavuzda (bk. EK-1) erguvanî, firfirî, hakî, kibritî, sincabî ve zümrüdî gibi 

renk adları uzun î ile yazılırken bunun dışındakiler kısa i’li olarak yazılmıştır. 

Bu ikilik 1941 ve 1962 tarihli kılavuzlarda da devam etmiştir. Örneğin 1941 

tarihli İmlâ Kılavuzu’nda olmayan altuni, angudi, eflâtuni, fındıki, nohudi renk 

adlarına 1962 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda yer verilmiştir (bk. EK-1). Bunun gibi 

1941 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda çividi, demiri, filizi, lâciverdi, tahini renklerinin 

97


1962 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda çividî, demirî, filizî, lâciverdî, tahinî şeklinde 

yazıldıkları görülür (bk. EK-1). 

Latin harflerine dayalı Türkiye Türkçesi yazım kurallarının henüz yerine 

oturmadığı ve bazı tereddütlerin yaşandığı bu dönemde 1965, 1970 ve 1975 

tarihli kılavuzlarda nispet i’li renk adlarının tümü uzun î’li yazılarak bu konuda 

yazım birliği sağlanmıştır. Ancak 1977 tarihli Yeni Yazım Kılavuzu ile uzun 

î’li yazım birliği yerini kısa i’li yazım birliğine bırakır. Böylece 1977 tarihli 

Yeni Yazım Kılavuzu’nda nispet i’leri tamamen kaldırılır (Gürses 2001: 175). 

Nispet i’li renklerin yazımı yönünden 1977 ile 1981 tarihli yazım kılavuzları 

aynı yapıdadır. 1985 yılında tekrar eskiye dönülür ve bu süreç 1988, 1993, 1996 

ve 2000 tarihli kılavuzlarla devam ettirilir (bk. EK-2). Bu tarihlerde nispet i’li 

renk adları uzun î’li yazılarak yeniden yazım birliği sağlanır. 

2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda ise söz konusu birlik tekrar bozulmuştur. 

Örneğin cevizî, filizî, hâkî, laciverdî, neftî ve tahinî sözcükleri uzun î’li, bunların 

dışındaki nispet i’li renk adları ise kısa i’li yazılmıştır. 

Grafik 1. 1928-2005 Yazım Kılavuzlarına Göre Nispet İ’li 

Renk Adlarının Kullanım Yoğunluğu 

98


3. Varlıklara Veriliş Yönünden Nispet i’li Renk Adları 

Türkiye Türkçesinde nispet i’li renk adları daha çok yiyecek ve içecek 

adlarıyla oluşturulmuştur. Bunu bitkiler, hayvanlar, madenler, çeşitli nesneler, 

yanıcı maddeler vb. izlemektedir. 

1. Çeşitli Yiyecek Adlarıyla Oluşturulanlar 

1.1. Sebzeler: patlıcani. 

1.2. Meyveler: limoni. 

1.3. Kuruyemişler: cevizî, fındıki, fıstıki. 

1.4. Tahıl ve Baklagiller: nohudi. 

1.5. Baharatlar: tarçıni. 

1.6. Hazır Yiyecekler: tahinî. 

1.8. Doğal Yiyecekler: zeytuni. 

2. İçecekler 

2.1. Soğuk İçecekler: şarabi. 

3. Bitkiler 

3.1. Ağaçlar: bergamodi, çividi, erguvani, leylaki. 

3.2. Ot Cinsi Bitkiler: filizî, kimyoni, samani. 

4. Hayvanlar 

4.1. Memeli Hayvanlar: sincabi. 

4.2. Kuşlar: angudi, kuzguni. 

5. Madenler 

5.1. Metaller: altuni, demiri, gümüşi, kurşuni. 

5.2. Değerli Taşlar: zümrüdi. 

6. Nesneler 

6.1. Yanıcı Maddeler: barudi, kibritî, neftî. 

7. Tabiatle İlgili Olanlar: ateşî, hâkî, havai mavi. 

8. Renklerle İlgili Olanlar: eflatuni, firfiri, laciverdî. 

Görüldüğü üzere varlıklara verilişine göre sincabi, angudi ve kuzguni 

dışında nispet i’li renk adları daha çok cansız nesneleri karşılamaktadır. 

4. Yapı ve Anlam Yönünden Nispet i’li Renk Adları 

Nispet i’li renk adlarını yapı ve anlam yönünden incelerken önce nispet 

i’li renklerin anlamları için Arap harfleri ile yazılmış Kamus-ı Türki (KT, 

1978, 2010) ve Mehmed Bahaeddin (Mehmet Baha) tarafından yazılmış olan 

99


Yeni Türkçe Lügat (YTeL 1997) ile İbrahim Alaeddin Gövsa tarafından Latin 

harfleriyle yazılmış Yeni Türk Lügati’ni (YTLİi 1930) yeniden gözden geçirip 

ayrıca 1945 tarihli Türkçe Sözlük’ü de dikkate aldık. Bunlardan Dil Encümeni 

âzâsı olan ve Türk Dil Kurultaylarından ikincisinde Gramer komisyonunda, 

üçüncüsünde de Umumî Meclis’e katılmış olan Mehmet Bahaeddin tarafından 

yazılan ilk Türkçe Lûgat ilk baskısını 1912 yılında yapmış ve 12 yıl sonra Yeni 

Türkçe Lûgat adıyla ikinci baskısını yapmıştır. Eser aynı zamanda Lûgat-i Baha 

adıyla da anılmaktadır. 

Zaman içerisinde meydana gelen anlam farklılıklarına dikkat çekmek için 

son olarak Güncel Türkçe Sözlük ve 2005 tarihli Türkçe Sözlük’e başvurduk. 

Sözcüklerin yazımında ise 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’ndan yararlandık. 

Altuni (altu:ni:) 

Türkçe (altın) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. ET ve OT’deki altūn 

yazımına nispet i’sinin eklenmesiyle oluşturulmuştur diyebiliriz (Eren 1999, 

Gülensoy 2007a). GTS’de “1. Altın rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde 

tanımlanmıştır. 

1928, 1941 ve 1981 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. Altuni ve altunî 

olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli kılavuzda altuni şeklinin 

yanı sıra altın sarısı, altınımsı ve altınsı sözcüklerine de yer verilmiştir. 

Angudi (angu:di:) 

Türkçe (angut) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. 

KT’de (1978, 2010) angıtî ve angıdî karşılığı olarak “Angıt kuşu ve tuğla 

renginde olan.” açıklamasına yer verilmiştir. YTLi ‘de (Gövsa 1930) de angıdı, 

angudi karşılığı olarak aynı mana verilmiştir. YTeL’de (Bahaeddin 1997) ise 

angıt maddesinde “Açık kırmızı renkte bir cins kuş. Angıdı: angıt kuşu renginde 

kumaş vesaire.” açıklamasına yer verilmiştir. Yine KT’de (1978, 2010) ve 

YTLi’de (Gövsa 1930) angut/angıt “Kazdan büyücek tuğla renginde bir cins 

kuş.” şeklinde açıklanmıştır. Angudi için 1945 tarihli TS’de “Angıt kuşunun 

renginde.”, GTS ve TS’de (2005) “1. Angut kuşunun rengi. 2. sf. Bu renkte 

olan.” karşılıkları verilmiştir. 

Eren’e (1999) göre angıt “Tüyleri kiremit renginde, ördeğe benzer bir su 

kuşu.”dur. Yerel ağızlarda angut ve angurt biçimlerine de rastlanır (Eren 1999). 

DLT’te angıt “Ördeğe benzer kızıl renkli bir kuş, angıt.” şeklinde açıklanmıştır 

(Atalay 1998: 93). Osmanlı Türkçesinde angıt ve ankıt yazımlarına da rastlanır 

(Gülensoy 2007a). DS’de (1963) ankut (III) “Kırmızıya yakın koyu sarı renk.” 

olarak verilmiştir. Yine DS’de (1963) “Bir tür küçük orman kuşu.” karşılığı 

olarak angut, aŋgut, anga, angıdı; “Ördekten daha iri, kiremit renkli bir kuş.” 

karşılığı olarak da aŋgıdı, angırt, angud, angult, angurt angut, aŋgut kazı, anıt, 

āŋk, ankıt, ankut, anrık sözcükleri yer alır. 

100


1928 tarihli İmlâ Lûgati’nde önce angudî ve angıdî şeklinde verilmiş 

ardından tashihler kısmında angudi, angıdı şeklinde yazılmıştır. 1941 ve 1981 

tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. 1962 ve 2005 tarihli kılavuzlarda angudi 

diğer kılavuzlarda angudî şeklinde yazılmıştır. 

Ateşî (ateşi:) 

Farsça (âteş) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) “Ateş 

renginde, açık kızıl.” manası verilmiştir. YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Ateş 

renginde.” şeklinde karşılanmıştır. TTS’de (1985) de aynı şekilde tanımlanmıştır. 

1975’ten sonraki kılavuzlarda yer almamıştır. Ateşi ve ateşî olmak üzere 

iki farklı şekilde yazılmıştır. 1996 yılından itibaren kılavuzlarda ateş kırmızısı 

kavramına yer verilmiştir. 

Barudi (baru:di:) 

Farsça (bârûd) + Arapça (-i). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. KT 

(1978, 2010), YTeL (Bahaeddin 1997) ve YTLİ’de (Gövsa 1930) “Barut renginde, 

koyu zeytunî.” karşılığı verilmiştir. 1945 tarihli TS’de “Barut renginde.”; GTS 

ve TS’de (2005) “1. Koyu gri renk. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

Bütün yazım kılavuzlarında vardır. Barudi ve barudî olmak üzere iki 

farklı şekilde yazılmıştır. 2005 Yazım Kılavuzunda barudi’nin yanında barut 

esmeri ve barut rengi de mevcuttur. 

Bergamodi (bergamodi:) 

İtalyanca (bergamotto) + Arapça (-i). Somutlaştırmadır. 1945 tarihli 

TS’de “Güzel kokulu bir esans çıkarılan, turunçgillerden bir çeşit.”; GTS 

ve TS’de (2005)“1. Sarımsı pembe rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılığı 

verilmiştir. Bergamot turunçgillerden bir ağaç olup bergamot sözcüğü aynı 

zamanda bu ağacın kabuklarından reçel yapılan ve esans çıkarılan meyvesini 

karşılamaktadır. YTLi’de (Gövsa 1930) de bergamot “Portakal cinsinden güzel 

kokulu bir meyva.” olarak açıklanmıştır. 

1928 tarihli İmlâ Lûgati’nden itibaren bergamot sözcüğü kılavuzlarda 

yer almasına rağmen bergamodi yazımı 2000 yılına kadar yazım kılavuzlarına 

girmemiştir. 2000 tarihli kılavuzda bergamodî, 2005 tarihli kılavuzda ise 

bergamodi şeklinde yazılmıştır. 

Cevizî (cevi:zi:) 

Arapça (cevz) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. GTS’de “1. Ceviz ağacının 

gövdesi kesilince kesikte görülen koyu kahve renk. 2. Ceviz meyvesinin yeşil 

kabuğunun kaynatılmasından elde edilen kahve rengi.” olarak açıklanmıştır. 

TS’de (1988) cevizî maddesine yer verilmezken, TS’de (2005) “Cevizden 

yapılmış veya cevizi andıran.” şeklinde açıklanmıştır. 

1928-1981 tarihleri arasındaki yazım kılavuzlarında yoktur. İlk olarak 

101


1985 yazım kılavuzunda yer almıştır. Cevizî şeklinde tek şekilli olarak yazıldığı 

görülür. 

Çividi (çivi:di:) 

Türkçe (çivit) + Arapça (-i). Somutlaştırmadır. OT’de cüvüt, çüvüt, çüwüt 

‘boya’ karşılığı kullanılmıştır. DLT’te kızıl çüwüt (kızıl boya, zincifre, sülegen), 

al çüvüt (al boya), kök çüvüt (lâcivert boya), yaşıl çüvüt (yeşil boya) ve sarıġ 

çüvüt (sarı boya, zırnık) yazımlarına da yer verilmiştir. OT’de esasen çüvüt 

sözcüğüyle bu renklerin hepsi karşılanırdı (Atalay 1999: 162). Çivit “Eskiden 

çivit otundan, bugün yapay yollarla elde edilen mavi renkli, sarılığını gidermek 

için çamaşırın son suyuna karıştırılan toz boya.” demektir (Eren 1999). 

KT’de (1978, 2010) çividi şekli olmamakla birlikte çivit sözcüğü “Çivit 

yahut çığıt ve galatı çivid. Hint’te ve Yemen’de hâsıl olan bir nebattan çıkarılan 

koyu mavi boya, ki sarılığı kaybettirmek için az miktarda çamaşıra da konur.” 

ve YTeL’de “Hint’te ve Yemen’de çıkan koyu mavi boya.” açıklamasına yer 

verilmiştir. YTLi’de (Gövsa 1930) çividi “Çivit rengi.” olarak karşılanmıştır. 

1945 tarihli TS’de “Çivit renginde olan. Çividî mavi.”; GTS’de ve TS’de (2005) 

“1. Çivit rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

Bütün yazım kılavuzlarında yer almıştır. 1928 tarihli İmlâ Lûgati’nde 

önce çividî, tashihler kısmında ise çividi şeklinde yer almıştır. Kılavuzlarda çividi 

ve çividî olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 2005 Yazım Kılavuzunda 

çividi’nin yanı sıra çivit mavisi ve çivit rengi kavramlarına da yer verilmiştir. 

Demiri (demiri:) 

Türkçe (demir) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. KT’de 

(1978, 2010) “Demir rengine çalar kır.” karşılığı verilmiştir. KT’de verilen 

“Demirî bir çift at; demirî kır.” örnekleri bu rengin at donu/rengi olduğunu 

göstermektedir. YTLi’de (Gövsa 1930) demirî karşılığı olarak yer verilen 

“Demir rengine çalar kır [at].” açıklaması da bu görüşü desteklemektedir. Aynı 

şekilde YTeL’de (Bahaeddin 1997) demiri sözcüğü “Demir renginde olan.” ve 

demiri kır “Demir rengine çalan kır (at).” olarak açıklanmıştır. Sözcüğe GTS’de 

“1. Gri. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) ise “1. Demir mavisi, gri. 2. sf. 

Bu renkte olan.” karşılığı verilmiştir. 

1965, 1970, 1975, 1981, 1985, 1988, 1993 tarihli kılavuzlarda yer 

almamıştır. 1928 tarihli İmlâ Lûgati’nde önce demirî tashihler kısmında ise 

demiri şeklinde yazılmıştır. 1941 ile 2005 tarihli kılavuzlarda demiri diğer 

kılavuzlarda demirî olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 

Eflatuni (eflâ:tu:ni:, l ince okunur) 

Arapça (eflâtûn) + Arapça (-î). Somutlaştırma yoluyla yapılmamış renk 

adlarındandır. KT’de (1978, 2010) “Leylakî ile erguvanî arasında, açık mora 

102


çalar bir renk.” ve YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Açık mora çalan renkte, leylaki 

ile erguvani arasında.” şeklinde açıklanmıştır. GTS’de ise “1. Eflatun rengi. 2. sf. 

Bu renkte olan.” karşılığı verilmiştir. 

1928 ile 1941 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. Kılavuzlarda eflâtuni, 

eflatunî, eflatuni, eflâtunî olmak üzere dört farklı şekilde yazılmıştır. 2005 

Yazım Kılavuzu’nda eflatuni yazımının yanında eflatunumsu yazımına da yer 

verilmiştir. 

Erguvani (erguva:ni:) 

Farsça (erġavân) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Erguvan çiçeği renginde, güzel parlak kızıl, ercüvânî.”, YTeL’de (Bahaeddin 

1997) “Erguvan çiçeği renginde, güzel ve parlak kızıl, menekşe rengine yakın 

koyu kırmızı, firfiri.”, YTLi’de (Gövsa 1930) “Erguvan çiçeği renginde güzel ve 

parlak kızıl.”, TS’de (1945) “Erguvan çiçeği renginde; eflâtun ile kırmızı arası.”, 

GTS’de “1. Erguvan rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Eflatunla 

kırmızı arası renk. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

Bütün kılavuzlarda yer almıştır. Erguvanî ve erguvani olmak üzere iki 

farklı yazımı vardır. 

Fındıki (fındıki:) 

Arapça (funduk) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

ve YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Fındıkkabuğu renginde.”, YTLi’de (Gövsa 

1930) “Fındıkkabuğu rengi.”, TS’de (1945) “Fındıkkabuğu rengi.” GTS’de “1. 

Fındıkkabuğu.” ve TS’de (2005) “1.Fındıkkabuğu rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” 

şeklinde karşılanmıştır. 

1941, 1977 ve 1981 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. Kılavuzlarda 

fındıkı, fındıki ve fındıkî olmak üzere üç farklı şekilde yazılmıştır. 

Fıstıki (fıstıki:) 

Arapça (fustuk) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Şam fıstığının içi renginde olan, açık yeşil”, YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Fıstık 

renginde olan, açık yeşil.”, YTLi’de (Gövsa 1930) “Şam fıstığı renginde, açık 

yeşil.”, TS’de (1945) “Fıstık rengi, açık yeşil.”, TS’de (1988) “1. Sarıya çalan 

açık yeşil renk. 2. Bu renkte olan, açık yeşil renk.” ve TS’de (2005) “1. Sarıya 

çalan açık yeşil renk. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde tanımlanmıştır. 

Bütün kılavuzlarda vardır. Fıstıkı, fıstıki ve fıstıkî olmak üzere üç farklı 

şekli vardır. 

Filizî (filizi:) 

Yunanca (filiz) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

filizî şeklinde yer almamakla birlikte asma filizi “Açık fıstıkî renk.” olarak 

açıklanmıştır. YTLi’de (Gövsa 1930) “Açık fıstıkı renk.”, TS’de (1945) “Asma 

103


filizi rengi, açık yeşil.”, GTS’de “1. Filiz rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de 

(2005) “1. Asma filizinin rengi, açık yeşil renk. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılığı 

verilmiştir. 

Bütün kılavuzlarda vardır. Filizi ve filizî olmak üzere iki farklı şekilde 

kullanılmıştır. 

Firfiri (firfiri:) 

Arapça (firfîr) + Arapça (-î). Somutlaştırma yoluyla oluşturulmamıştır. 

KT’de (1978, 2010) “Parlak kızıl, erguvan.” manası verilmiştir. YTeL’de 

(Bahaeddin 1997) “Menekşeye yakın koyu kırmızı renkte, erguvani.” şeklinde 

karşılanmıştır. YTLi’de (Gövsa 1930) “Parlak kızıl renk, erguvani.”, TS’de 

(1945) “Parlak kızıl renk.”, GTS ve TS’de (2005) “1. Parlak kızıl renk. 2. sf. Bu 

renkte olan.” şeklinde tanımlanmıştır. 

1965, 1977, 1981, 1985, 1988 ve 1993 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. 

Firfirî ve firfiri olmak üzere iki farklı şekli mevcuttur. 

Gümüşi (gümü:şi:) 

Türkçe (gümüş) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de yoktur. ET ve 

OT’de kümüş şeklinde karşımıza çıkar (Eren 1999). 1945 tarihli TS’de gümüşü 

şeklinde yazılan sözcüğün anlamı “Gümüş rengi.” şeklinde açıklanmıştır. GTS 

ve TS’de de (2005) “1. Gümüş rengi. 2. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

1941 ve 1962 tarihli kılavuzlarda gümüşi, gümüşü ve 1965 kılavuzunda 

gümüşî, gümüşü olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 1928 ve 1981 tarihli 

kılavuzlarda yer almamıştır. Gümüşi, gümüşü ve gümişî olmak üzere üç farklı 

yazımı mevcuttur. 2005 Yazım Kılavuzunda gümüşi’nin yanı sıra gümüş grisi ve 

gümüş rengi kavramları da yer alır. 

Hâkî (ha:ki:) 

Farsça (hâk) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Toprağa mensup ve müteallik veya topraktan ibaret olan, dünya adamı, 

beşer.” manası verilmiştir. Renk anlamı yoktur. YTLi’de (Gövsa 1930) KT’den 

(1978, 2010) farklı olarak “Toprağa mensup ve müteallik olan, topraktan ibaret 

bulunan. Toprak rengi.” şeklinde açıklanmıştır. 1945 tarihli TS’de “ ‘Toprakla 

ilgili’ demek ise de dilimizde ‘yeşile çalar koyu sarı’ anlamına kullanılır. Hakî 

elbise.” şeklinde açıklanmıştır. GTS ve TS’de (2005) “1. Yeşile çalan toprak 

rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

Bütün yazım kılavuzlarında vardır. 1965 tarihli Yeni İmlâ Kılavuzu’nda sözcük 

önce hakî şeklinde yazılmış, ardından düzeltme cetvelinde hâkî şeklinde gösterilmiştir. 

Kılavuzlarda hakî, haki ve hâkî olmak üzere üç farklı şekilde yer almıştır. 

Havai Mavi 

Arapça heva ve mâ’i sözcükleriyle oluşturulmuş bir somutlaştırmadır. 

104


KT’de (1978, 2010) havaî “Hava renginde, açık gök.” ve havaî mavi “Açık 

mavi.” şeklinde karşılanmıştır. Yalnızca havaî sözcüğünün yer aldığı YTLi’de 

(Gövsa 1930) ise “Havaya mensup ve müteallik. Hava renginde, açık gök, açık 

mavi…” şeklinde açıklanmıştır. TS’de (1945) havai sözcüğünün karşılığı olarak 

“1. Gök renginde. Havai mavi.” açıklamasına yer verilmiştir. GTS’de “1. Göğün 

rengi, açık mavi. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılığı verilmiştir. 

Nispet i’li renk adları içerisinde iki sözcük ile oluşturulmuş tek renktir. 

İlk olarak 1996 tarihli kılavuzda yer almıştır. Havaî mavi ve havai mavi olmak 

üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 

Kibritî (kibriti:) 

Arapça (kibrît) + (-î). Somutlaştırmadır. Eski ve ağızlarda kullanımdan 

düşmüş bir sözcüktür. KT’de (1978, 2010) “Kükürt renginde, açık sarı.”, 

YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Kükürde mensup, kükürt renginde, açık sarı.”, 

YTLi’de (Gövsa 1930) “Kükürde mensup ve müteallik. Kükürt renginde, açık 

sarı.” şeklinde açıklanmıştır. TAS’ta (1998a: 535) ve ATS’de de (1998b: 484) 

benzer olarak “schwefelgelb” yani “kükürt sarısı” karşılığı verilmiştir. 

1928, 1941 ve 1962 tarihli kılavuzlarda kibritî şeklinde yazılmıştır. 1962 

yılından sonraki kılavuzlarda görülmez. 

Kimyoni (kimyo:ni:) 

Arapça (kemmûn) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. 

KT’de (1978, 2010) “Kimyon renginde, açık zeytunî.”, YTeL’de (Bahaeddin 

1997) “Açık zeytuni.” ve YTLi’de (Gövsa 1930) “Açık zeytuni renk.” karşılığı 

verilmiştir. TS’de (1945) “Açık zeytin renginde olan.”; GTS’de “1. Kimyon 

rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Kahverengiye çalan yeşil renk. 

2. Bu renkte olan.” şeklinde tanımlanmıştır. 

Bütün kılavuzlarda mevcuttur. Kimyoni ve kimyonî olmak üzere iki farklı 

yazımı vardır. 

Kurşuni (kurşu:ni:) 

Türkçe (kurşun) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Türkçe olan ‘kurşun’ 

sözcüğü OT’de koruğjīn olarak geçer. DLT’te karşımıza çıkan koşūn sözcüğü 

Oğuzlarda korşūn şeklinde kullanılmıştır (Eren 1999, Gülensoy 2007). KT’de 

(1978, 2010) “Kurşun renginde, açık kül renginde, sincabî.”, YTeL’de (Bahaeddin 

1997) “Kurşun renginde.” ve YTLi’de (Gövsa 1930) benzer olarak “Kurşun 

madeninin renginde olan, açık külrengi, sincabi.” şeklinde karşılanmıştır. TS’de 

(1945) “Kurşun rengi, koyu kül rengi.”, GTS ve TS’de (2005) “1. Koyu kül 

rengi, kurşun rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

Bütün kılavuzlarda yer almıştır. Kurşuni ve kurşunî olmak üzere iki farklı 

şekli vardır. 2005 Yazım Kılavuzu’nda kurşuni sözcüğünün yanı sıra kurşun 

105


grisi ve kurşun rengi kavramlarına da yer verildiği görülür. 

Kuzguni (kuzgu:ni:) 

Türkçe (kuzgun) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. 

Eski Türkçede Uygurlar tarafından “kara karga” karşılığı verilmiştir. Aynı 

zamanda OT’de DLT’te de geçer (Gülensoy 2007). KT’de (1978, 2010) ve 

kuzgun sözcüğünün “iri kara karga” şeklinde karşılandığı YTLi’de (Gövsa 1930) 

“Pek siyah, koyu siyah.” karşılığı verilmiştir. Kuzgun sözcüğünün “Büyük kara 

karga.” olarak açıklandığı YTeL’de (Bahaeddin 1997) de kuzguni’ye “Koyu 

siyah.” karşılığı verilmiştir. Sözcük benzer şekilde TS’de (1945) “Kuzgun rengi, 

simsiyah.”; GTS ve TS’de (2005) “Çok koyu, kara.” şeklinde açıklanmıştır. 

Bütün kılavuzlarda yer almıştır. Kuzguni ve kuzgunî şekillerinde 

yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda kuzguni şeklinin yanı sıra kuzguni 

siyah kavramına da yer verilmiştir. 

Laciverdî (la:civerdi:, l ince okunur) 

Farsça (Lâcverd) + Arapça (-î) şeklinde oluşturulmuştur. Nispet i’li renk 

adları içerisinde somutlaştırma yoluyla oluşturulmamış üçüncü renktir. KT’de 

(1978, 2010) “Lâcivert taşı renginde, koyu mavi.”, YTeL’de (Bahaeddin 1997) 

“Koyu mavi.”, YTLi’de (Gövsa 1930) “Lâcivert renginde, koyu mavi.”, GTS’de 

“Lacivert renkte, lacivert renkli.” ve TS’de (2005) “Lacivert renkli, laciverde 

çalan.” karşılıkları verilmiştir. 

1965, 1970, 1975, 1977, 1981, 1985, 1988 ve 1993 tarihli kılavuzlarda 

yer verilmemiştir. Lâciverdî ve laciverdî olmak üzere iki farklı yazımı vardır. 

Leylaki (leyla:ki:, l ince okunur) 

Arapça (leylâk) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. GTS 

ve TS’de (2005) “1. Leylak rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

1928, 1965, 1970, 1975, 1977 ve 1981 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. 

Leylâki, leylâkî ve leylaki olmak üzere üç farklı şekilde yazılmıştır. 

Limoni (limo:ni:) 

Yunanca (limon) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Limon renginde, açık ve az yeşile çalar sarı.”, YTeL’de (Bahaeddin 1997), 

“Limon renginde, az yeşile çalar açık sarı.” ve YTLi’de (Gövsa 1930) “Yeşile 

çalar açık sarı renk. [s] Açık sarı.” karşılığı verilmiştir. TS’de (1945) “1. Limon 

gibi pek az yeşile çalan açık sarı.”; GTS’de “1. Limon rengi. 2. sf. Bu renkte 

olan.” ve TS’de (2005) “1. Limon rengi, yeşile çalan açık sarı. 2. sf. Bu renkte 

olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

Bütün kılavuzlarda mevcuttur. Limoni ve limonî olmak üzere iki farklı 

şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda limoni yanında limon sarısı 

kavramı da yer alır. 

106


Neftî (nefti:) 

Farsça (neft) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) “Neft 

yağı renginde yani koyu yeşil ile kahve renkleri arasında bir reng-i mahsûsda 

olan.”, YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Neft yağı renginde, koyu yeşil.” ve 

YTLi’de (Gövsa 1930) “Koyu yeşil ile kahverengi arasında bir renk.” şeklinde 

açıklanmıştır. TS’de (1945) “Siyaha yakın koyu yeşil.”, GSTS’de (1968) 

“(Resim) Maviye çalan koyu yeşil.”, GTS’de “Siyaha yakın koyu yeşil.” 

ve TS’de (2005) “1. Siyaha yakın koyu yeşil. 2. Bu renkte olan.” karşılıkları 

verilmiştir. 

1928 İmlâ Lûgati’nde yoktur. Neftî ve nefti olmak üzere iki farklı şekilde 

yazılmıştır. 

Nohudi (nohu:di:) 

Farsça (nohûd) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. TS’de (1945) “Nohut 

renginde.”, GTS’de “1. Nohut rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. 

Kirli veya donuk sarı renk. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

1928 ve 1941 tarihli kılavuzlarda yoktur. Nohudi ve nohudî olmak üzere 

iki farklı yazımı vardır. 

Patlıcani (patlıca:ni:) 

Arapça (bâdincân) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. GTS ve TS’de (2005) 

“1. Patlıcan rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

İlk defa 1985 tarihli kılavuzda yer almıştır. Patlıcanî ve patlıcani olmak 

üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 

Samani (sama:ni:) 

Türkçe (saman) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Saman renginde olan, kül rengiyle açık sarı arasında.” ve YTLi’de benzer 

olarak (Gövsa 1930) “Saman renginde olan, kül rengiyle açık sarı arasında bir 

renk.” şeklinde karşılanmıştır. TS’de (1945) “Saman rengi, açık sarı.”, GTS’de 

“1. Saman rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Saman rengi, açık 

sarı. 2. sf. Bu renkte olan.” manaları verilmiştir. 

Bütün kılavuzlarda vardır. Samani ve samanî olmak üzere iki farklı 

şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda samani sözcüğünün yanı 

sıra saman rengi ve saman sarısı kavramları da vardır. 

Sincabi (sinca:bi:) 

Farsça (sincâb) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) ve 

YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Sincap renginde, koyu kurşuni.” ve benzer olarak 

YTLi’de (Gövsa 1930) “Sincap renginde koyuca kurşunî.” olarak açıklanmıştır. 

TS’de (1945) “Kahverengi ile kurşun rengi arasında bir renk.”, GTS’de “1. 

Sincap rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Kahverengi ile kurşun 

107


rengi arasında olan renk. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde karşılanmıştır. 

1977 ve 1981 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. Sincabî ve sincabi 

olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 

Şarabi (şara:bi:) 

Arapça (şerâb) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. GTS ve TS’de (2005) “1. 

Kırmızı şarap rengi. 2. sf. Bu renkte olan” şeklinde karşılanmıştır. 

1928 ve 1941 tarihli kılavuzlarda yer almamıştır. Şarabi ve şarabî olmak 

üzere iki faklı şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda şarap rengi 

kavramına da yer verilmiştir. 

Tahinî (tahi:ni:) 

Arapça (tahîn) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. KT’de (1978, 2010) 

“Tahin yani darı unu veya tahin helvası renginde olan, kül renginde.”, YTeL’de 

(Bahaeddin 1997) “Tahin renginde olan tahin rengi.” ve YTLi’de (Gövsa 1930) 

“Tahin renginde olan, kül rengi.” şeklinde açıklanmıştır. TS’de (1945) “Tahin 

rengi, kirli açık sarı.”, GTS ve TS’de (2005) “1. Tahin rengi. 2. sf. Bu renkte 

olan.” karşılığı verilmiştir. 

1928 tarihli İmlâ Lûgatinde önce tahinî şeklinde yazılmış ardından 

tashihler kısmında tahini şeklinde gösterilmiştir. Bütün kılavuzlarda yer almıştır. 

Tahini ve tahinî olmak üzere iki farklı şekilde yazıldığı görülür. 2005 tarihli 

Yazım Kılavuzu’nda tahinî yazımının yanı sıra tahin rengi de vardır. 

Tarçıni (tarçı:ni:) 

Farsça (dârçîn) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. KT’de 

tarçın sözcüğü darçın şeklinde karşılanmıştır. Ancak eserde tarçınî maddesine 

yer verilmemiştir. Tarçın “Bir ağaç ve bunun bahar gibi kullanılan kabuğu.”dur 

(Eren 1999). GTS’de “1. Tarçın rengi. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. 

Sarı ile kahverengi arası bir renk. 2. sf. Bu renkte olan.” şeklinde açıklanmıştır. 

İlk olarak 1993 tarihli İmlâ Kılavuzu’nda yer almıştır. Tarçınî ve tarçıni 

olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 

Zeytuni (zeytu:ni:) 

Arapça (zeytûn) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. 

KT’de (1978, 2010) “Zeytin renginde az kahverengine ve fıstıkîye mail koyu 

yeşil renkte olan.”, YTeL’de (Bahaeddin 1997) “Siyaha mail koyu yeşil renkte 

olan.” ve YTLi’de “Zeytin renginde, biraz kahverengine mail koyu yeşil renkte 

olan.” şeklinde açıklanmıştır. TS’de (1945) “Az kahverengine çalan yeşil.”, 

GTS’de “1. Zeytin rengi. 2. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Kahverengiye 

yakın yeşil renk. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılıkları verilmiştir. 

Bütün kılavuzlarda yer almıştır. Zeytuni ve zeytunî olmak üzere iki farklı 

şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda zeytuni’nin yanı sıra zeytin 

108


rengi de vardır. 

Zümrüdi (zümrüdi:) 

Arapça (zumurrud) + Arapça (-î). Somutlaştırmadır. Eski bir sözcüktür. 

KT’de (1978, 2010) zümürüdî ve zümürüdîn ve YTLi’de (Gövsa 1930) 

zümrüdi, zümrüdin sözcükleri “Zümrüt renginde, zümrüt gibi yemyeşil.” olarak 

karşılanmıştır. YTeL’de (Bahaeddin 1997) ise zümrüt “Zümrüt renginde olan.” 

ve zümrüdin “Zümrüt gibi yeşil olan.” şeklinde açıklanmıştır. GTS’de “1. 

Zümrüt yeşili. 2. sf. Bu renkte olan.” ve TS’de (2005) “1. Zümrüt rengi, koyu 

yeşil. 2. sf. Bu renkte olan.” karşılığı verilmiştir. 

1965, 1970, 1975, 1977, 1981 ve 1985 tarihli kılavuzlarda yoktur. 

Zümrüdî ve zümrüdi olmak üzere iki farklı şekilde yazılmıştır. 2005 tarihli Yazım 

Kılavuzu’nda zümrüdi’nin yanı sıra zümrüt yeşili kavramının da olduğu görülür. 

Sonuç 

Anlam yönünden incelediğimiz nispet i’li renk adlarında Kamus-ı Türki, 

Yeni Türkçe Lügat ve Yeni Türk Lûgati’nde küçük farklılıklar olmakla birlikte 

bunlar sözcüklerin anlamlarını değiştirecek boyutta değildir. Benzeri durum 

1945 tarihli Türkçe Sözlük ve Güncel Türkçe Sözlük ile 2005 tarihli Türkçe 

Sözlük için de geçerlidir. 

Yıllara dayalı olarak nispet i’li renk adlarının kılavuzlardaki sayısının 

da değişkenlik gösterdiği ve sonuç olarak arttığı gözlenmektedir. Buna göre İL 

1928’de 22, İK 1941’de 23, İK 1962’de 29, YİK 1965’de 23, YYK 1970’de 

24, YYK 1975’de 24, YYK 1977’de 17, YYK 1981’de 17, İK 1985’de 25, İK 

1988’de 26, İK 1993’de 27, İK 1996’da 31, İK 2000 ve YK 2005’de 32 nispet 

i’li renk adı bulunmaktadır. 

Günümüzde Türkiye Türkçesinde 14 adet Arapça (cevizî, eflatuni, 

fındıki, fıstıki, firfiri, havai mavi, kibritî, kimyoni, leylaki, patlıcani, şarabi, 

tahinî, zeytuni, zümrüdi), 9 adet Farsça (ateşî, barudi, erguvani, hâkî, laciverdî, 

neftî, nohudi, sincabi, tarçıni), 8 adet Türkçe (altuni, angudi, çividi, demiri, 

gümüşi, kurşuni, kuzguni, samani), 2 adet Yunanca (filizî, limoni) ve 1 adet 

İtalyanca (bergamodi) nispet i’li renk adı bulunmaktadır. Bunun gibi Kaymaz’ın 

(1997: 270-274) tespit ettiği ancak eskimiş, ağızlarda kullanımdan düşmüş 

eski sözlüklerde karşımıza çıkan birçok nispet i’li renk adının da bugün yazım 

kılavuzlarımızda yer almadığı görülmektedir. Çadırî (a particular color of gren), 

gövezi (koyu kırmızı, vişne çürüğü renk, gök mavisi), gülgani (şekerrenk), 

kiremidî ve mercanî bunlara örnek gösterilebilir. Örneğin kiremidî sözcüğü 

hiçbir kılavuzda yer almazken onu karşılar nitelikteki kiremit rengi 1993’ten 

sonraki kılavuzlarda yer almıştır. Diğer yandan yazım kılavuzlarında hiçbir 

şekilde yer almayan mercanî sözcüğüne karşılık olarak 1996 tarihinden itibaren 

mercan yeşili kavramına yer verilmiştir. 

109


Türkçe, Farsça, Arapça Yunanca ve İtalyanca sözcüklere eklenerek yeni 

sözcükler üreten nispet i’si son derece yaygın olmakla birlikte nisbet i’li her 

sözcük renk anlamı taşımamaktadır. Örneğin buğdayî, kâfurî, leylî, safravî, 

seherî, siyahî, sümbüli, şalgamî, zencî, zifirî gibi. 

Yaygın bir kullanıma sahip nispet i’si yeni sözcük türetmede her 

kelimeye uyum sağlayamamaktadır. Örneğin genel ağda (internet) portakal 

rengi’ni karşılamak için portakali yazımına rastlanırken yazım kılavuzlarımızda 

portakali/portakalî sözcüğüne yer verilmemiştir. Yazım kılavuzlarımızda 

portakali yerine 1996 yılından beri portakal rengi kavramı yer almaktadır. 

Kısaltmalar 

ATS 

bk. 

DS 

ET 

GSTS 

GTS 

İK 

İL 

KT 

OT 

sf. 

TAS 

TDK 

TS 

TTS 

vb. 

bunun gibi. 

YİK 

YK 

YTeL 

YTLi 

YYK 

: Almanca Türkçe Sözlük 

: Bakınız 

: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 

: Eski Türkçe 

: Güzel Sanatlar Terimleri Sözlüğü 

: Güncel Türkçe Sözlük 

: İmlâ Kılavuzu 

: İmlâ Lûgati 

: Kamus-ı Türkî 

: Orta Türkçe 

: Sıfat 

: Türkçe Almanca Sözlük 

: Türk Dil Kurumu 

: Türkçe Sözlük 

: Temel Türkçe Sözlük 

: Ve başkası, ve başkaları, ve benzeri, ve benzerleri, ve 

: Yeni İmlâ Kılavuzu 

: Yazım Kılavuzu 

: Yeni Türkçe Lügat 

: Yeni Türk Lûgati 

: Yeni Yazım Kılavuzu 

110


Kaynaklar 

ATALAY, Besim (çev.) (1998), Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi, C.1, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara. 

ATALAY, Besim (çev.) (1999), Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi, C.3, Türk Dil Kurumu 


BAHAEDDİN, Mehmed (1997), Yeni Türkçe Lügat, Akçağ Yayınları, Ankara. 

DOĞAN, Enfel (2003), “Türkiye Türkçesinde Nispet Ekini Karşılama Yolları”, İÜEF, Türk 

Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXX, İstanbul, s. 189-207. 

EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara. 

GÖVSA, İbrahim Alâettin (1930), Yeni Türk Lûgati, Cilt 1-2, Amedî Matbaası, İstanbul. 

GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi 

Sözlüğü, C.1, A-N, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

GÜRSES, Reşide (2001), “Türk Dilinin Telâffuzu ve İmlâsı Üzerine Bazı Düşünceler 

(Düzeltme, İnceltme ve Uzatma İşareti Olarak Adlandırılan (^) İşareti)”, Türk Yurdu, 

Cilt 21, Sayı: 162-163, s. 175-176. 

İMLÂ KILAVUZU (1941), İmlâ Lûgati’nin İkinci Basımı, T.D.K., Cumhuriyet Basımevi, 

İstanbul. 

İMLÂ KILAVUZU (1962), Türk Dil Kurumu Yayınlarından, Sayı: 192, Yedinci Baskı, Türk 

Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

İMLÂ KILAVUZU (1985), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 525, Hazırlayan: Prof. Dr. 

Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara. 

İMLÂ KILAVUZU (1988), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 525, Gözden Geçirilmiş Yeni 

Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

İMLÂ KILAVUZU (1993), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 525, Gözden Geçirilmiş Yeni 

Baskı, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara. 

İMLÂ KILAVUZU (1996), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 525, Genişletilmiş ve Gözden 

Geçirilmiş Yeni Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

İMLÂ KILAVUZU (2000), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 525, Genişletilmiş ve Gözden 

Geçirilmiş Yeni Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

İMLÂ LÛGATİ (1928), Dil Encümeni Tarafından Tertip Edilmiştir, Devlet Matbaası, 

İstanbul. 

KAYMAZ, Zeki (1997), “Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin 

Kullanılışı ve Sistematiği”, TDAY, Belleten, Ankara, s. 251-341. 

PARLAKYILDIZ, Hayrettin (2008), “Atatürk ve İmlâ”, Turkish Studies, International 

Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 

3/6 Fall 2008, s. 536-547. 

STEUERWALD, Karl (1998a), Türkçe Almanca Sözlük, ABC Kitabevi, İstanbul. 

STEUERWALD, Karl (1998b), Almanca Türkçe Sözlük, ABC Kitabevi, İstanbul. 

ŞEMSETTİN SAMİ (1978), Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul. 

ŞEMSETTİN SAMİ (2010), Kamus-ı Türkî, (hzl. Paşa Yavuzarslan) Türk Dil Kurumu 


TEMEL TÜRKÇE SÖZLÜK (1985), Sâdeleştirilmiş ve Genişletilmiş Kâmus-ı Türkî, C. 1, 

A-F, İstanbul. 

111


TÜRKÇE SÖZLÜK (1945), Türk Dil Kurumu, C.III, I., Türk Dil Kurumu Lûgat Kolu 

Çalışmalarıyla Hazırlanmıştır, Cumhuriyet Basımevi, İstanbul. 

TÜRKÇE SÖZLÜK (1988), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 



TÜRKİYE’DE HALK AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜ (1963), C. I, A, Türk Dil 

Kurumu Yayınları, Ankara. 

YAZIM KILAVUZU (2005), Türk Dil Kurumu Yayınlar, Sayı: 859, 24. Baskı, Ankara. 

YENİ İMLÂ KILAVUZU (1965), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 235, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, Ankara. 

YENİ YAZIM (İMLÂ) KILAVUZU (1970), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 309, Altıncı 

Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

YENİ YAZIM KILAVUZU (1975), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 309, Sekizinci Baskı, 

Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

YENİ YAZIM KILAVUZU (1977), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 309, Yeniden 

Düzenlenmiş Dokuzuncu Baskı, İlkyaz Basımevi, Ankara. 

YENİ YAZIM KILAVUZU (1981), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 309, 11. Basım, Türk 

Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

ZÜLFİKAR, Hamza (1991), “İmlâmızın Geçirdiği Evrelerden Örnekler”, Türk Dili, Sayı 470, 

Ankara, s.65-76. 

Yararlanılan İnternet Adresleri 

http://tdkterim.gov.tr/bts/ 

http://tdkterim.gov.tr/ 

112


EK-1 TDK Yazım Kılavuzlarında (1928-1977) 

Nispet İ’li Renk Adları ve Yazımları 

İL 1928 İK 1941 İK 1962 YİK 1965 YYK YYK YYK 1977 

1970 1975 

- - altuni altunî altunî altunî - 

angudi 

angd 

- angudi angudî angudî angudî - 

انغېتي 

ateşi 

آتشى 

barudi 

بارودى 

çividi 

ڇېوېدى 

demiri 

دمېرى 

ateşî ateşî ateşî ateşî ateşî - 

barudi barudi barudî barudî barudî barudi 

çividi çividî çividî çividî çividî çividi 

demiri demirî - - - - 

- - eflâtuni eflatunî eflatunî eflatunî eflatuni 

erguvanî erguvani erguvani erguvanî erguvanî erguvanî erguvani 

ارغوانى 

fndk 

فندقى 

fstk 

فستقى 

filizi 

فېلېزى 

firfirî 

فرفېرى 

- fndki fndkî fndkî fndkî - 

fstki fstki fstkî fstkî fstkî fstki 

filizi filizî filizî filizî filizî filizi 

firfirî firfirî - firfirî firfirî - 

- gümüşi, gümüşi, gümüşî (gümüşü) gümüşî gümüşî - 

gümüşü gümüşü 

hakî hakî hakî hâkî hâkî hâkî haki 

خاکى 

kibritî 

كبر ېتى 

kimyoni 

ك ېمېونى 

kurşuni 

قورشونى 

kuzguni 

قوزغونى 

lâciverdi 

الجوردى 

kibritî kibritî - - - - 

kimyoni kimyoni kimyonî kimyonî kimyonî kimyoni 

kurşuni kurşuni kurşunî kurşunî kurşunî kurşuni 

kuzguni kuzguni kuzgunî kuzgunî kuzgunî kuzguni 

lâciverdi lâciverdî - - - - 

- leylâki leylâki - - - - 

limoni limoni limoni limonî limonî limonî limoni 

لمونى 

- neftî neftî neftî neftî neftî nefti 

- - nohudi nohudî nohudî nohudî nohudi 

samani samani samani samanî samanî samanî samani 

صامانى 

sincabî 

سنجابى 

sincabi sincabi sincabî sincabî sincabî - 

- - şarabi şarabî şarabî şarabî şarabi 

tahini tahini tahinî tahinî tahinî tahinî tahini 

ط حېنى 

zeytuni 

زېتونى 

zeytuni zeytuni zeytunî zeytunî zeytunî zeytuni 

113

kuzguni 

قوزغونى 

lâciverdi 

الجوردى 

kuzguni kuzguni kuzgunî kuzgunî kuzgunî kuzguni 

lâciverdi lâciverdî - - - - 

- leylâki leylâki - - - - 

Salim limoni Küçük limoni limoni limonî limonî limonî limoni 

لمونى 

- neftî neftî neftî neftî neftî nefti 

- - nohudi nohudî nohudî nohudî nohudi 

samani samani samani samanî samanî samanî samani 

صامانى 

sincabî 

سنجابى 

sincabi sincabi sincabî sincabî sincabî - 

- - şarabi şarabî şarabî şarabî şarabi 

tahini tahini tahinî tahinî tahinî tahinî tahini 

ط حېنى 

zeytuni 

زېتونى 

zümrüdî 

زمردى 

zeytuni zeytuni zeytunî zeytunî zeytunî zeytuni 

zümrüdi zümrüdi - - - - 

EK-2 TDK Yazım Kılavuzlarında (1981-2005) 

Nispet İ’li Renk Adlarının Yazımı 

YYK 1981 İK 1985 İK 1988 İK 1993 İK 1996 İK 2000 YK 2005 

- altunî altunî altunî altunî altunî altuni 

- angudî angudî angudî angudî angudî angudi 

barudi barudî barudî barudî barudî barudî barudi 

- - - - - bergamodî bergamodi 

- cevizî cevizî cevizî cevizî cevizî cevizî 

çividi çividî çividî çividî çividî çividî çividi 

- - - - demirî demirî demiri 

eflatuni eflâtunî eflâtunî eflâtunî eflâtunî eflâtunî eflatuni 

erguvani erguvanî erguvanî erguvanî erguvanî erguvanî erguvani 

- fındıkî fındıkî fındıkî fındıkî fındıkî fındıki 

fıstıki fıstıkî fıstıkî fıstıkî fıstıkî fıstıkî fıstıki 

filizi filizî filizî filizî filizî filizî filizî 

- - - - firfiri firfiri firfiri 

- gümüşî gümüşî gümüşî gümüşî gümüşî gümüşi 

haki hakî hâkî hâkî hâkî hâkî hâkî 

- - - - havaî mavi havaî mavi havai mavi 

kimyoni kimyonî kimyonî kimyonî kimyonî kimyonî kimyoni 

kurşuni kurşunî kurşunî kurşunî kurşunî kurşunî kurşuni 

kuzguni kuzgunî kuzgunî kuzgunî kuzgunî kuzgunî kuzguni 

- - - - lâciverdî lâciverdî laciverdî 

- leylâkî leylâkî leylâkî leylâkî leylâkî leylaki 

limoni limonî limonî limonî limonî limonî limoni 

nefti neftî neftî neftî neftî neftî neftî 

nohudi nohudî nohudî nohudî nohudî nohudî nohudi 

- patlıcanî patlıcanî patlıcanî patlıcanî patlıcanî patlıcani 

samani samanî samanî samanî samanî samanî samani 

- sincabî sincabî sincabî sincabî sincabî sincabi 

şarabi şarabî şarabî şarabî şarabî şarabî şarabi 

tahini tahinî tahinî tahinî tahinî tahinî tahinî 

- - - tarçınî tarçınî tarçınî tarçıni 

zeytuni zeytunî zeytunî zeytunî zeytunî zeytunî zeytuni 

- - zümrüdî zümrüdî zümrüdî zümrüdî zümrüdi 

114




Türk Dilinde {–GAç} Ekinin 

Kaynakları - I 

“today’s morphology is yesterday’s syntax” 

Talmy Givón 

Hüseyin Yıldız * 1 

Özet: Türkçede isim yapım ekleri arasında geçen {-GAç} eki, 

birkaç işlevde birden kullanılmasına rağmen kelime türetmede 

sık tercih edilmeyen eklerdendir. {-GIç} ekiyle arasında ses ve 

işlev benzerliği olması, ekin üzerinde pek düşünülmemesine 

sebep olmuştur. Bu çalışmada gramatikalleşme, göçüşme 

gibi dil hadiseleri dikkate alınarak, Türkiye Türkçesi Ağızları 

Sözlüğü (TTAS)’nün rehberliğinde {-GAç} ekinin kaynakları 

ve gelişimi hakkındaki tespitler ortaya konacaktır. 

Anahtar sözcükler: Türkiye Türkçesi Ağızları, -GAç, yapım 

ekleri, gramatikalleşme, göçüşme 

Resources of suffix {-GAç} 

in Turkish - I 

Abstract: Suffix {-GAç} suffix in Turkish has a few 

functions, but not used frequently in word formation. 

Scientists have not researched much on {-GAç} because of 

phonetic and functional similarities between {-GAç} and 

{-GIç}. In this article, determinations on the development 

and resources of suffix {-GAç} will be presented, by paying 

attention on language events such as grammaticalization / 

grammaticization, metathese with examples from Türkiye 

Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TTAS). 

Key Words: Turkic Dialects in Turkey, -GAç, derivated 

suffixes, gramaticalization, metathese 

1. GİRİŞ 

Malzemesi kelimeler ve ekler olan kimi çalışmalarda görülen yollardan 

biri de örnekseme (analogy) metodudur. Ancak, kelimelerin etimolojisinde 

fonetik ve morfolojik esaslar kadar, semantik ve sentaktik ilişkiler de önemlidir. 

Bir kelimenin yalnız seslerine bakmak, o kelimeyi ilgili morfemlerden hareketle 

* 

Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, hyildiz@gazi.edu.tr 

115


çözümlemeye yetmez, sağlıklı etimolojiler için sağlıklı veri toplamalı ve 

akademik analiz yapılmalıdır. Bu yöntemleri pek kullanmayan örnekseme 

metodu bu yüzden çok da bilimsel sayılmaz. 

{-GAç} eki kimi çalışmalarda örnekseme terimiyle açıklanmaya çalışılan 

eklerden olup{-GIç} ekiyle ilişkilendirilerek incelenir. Bu çalışmada {-GAç} 

ekinin, Türkçe Sözlük (TS) ve Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TTAS) temel 

alınmak kaydıyla zaman zaman Osmanlı Türkçesi ve çağdaş Türk lehçelerinden 

örneklere de yer verilerek, kullanıldığı kelimelerden hareketle eke mahsus bir 

köken incelemesi ve fonksiyon tespiti yapılacaktır. Amaç, örneklerde geçen 

kelime kök ya da gövdelerinin etimolojisine yönelik ayrıntılı açıklamalar 

yapmaktan ziyade, bahsi geçen kelimelerde ek hâlinde bulunan {-GAç} ses 

grubuyla ilgili çözümlemeler yapmak ve kaynağına ilişkin fikir yürütmektir. 

Türkçede yapım eki olarak kullanılan {–GAç} eki için muhtelif gramerlerde 

birbirine benzeyen açıklamalara rastlanmaktadır. 

Zeynep Korkmaz’ın Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi isimli 

çalışmasında fiil kök ve gövdelerinden ad ve sıfatlar türeten bir ek olarak 

gösterilen {–gAç} ekinin genellikle {-n-} ve {-r-} çatı eki almış fiil gövdelerine 

geldiği vurgulanır ve işlevleri sıralanır (Korkmaz, 2007: 79): 

Ad olarak çeşitli araç gereç adları türetmiştir: atlangaç, burgaç, çevirgeç, 

dayangaç, kıskaç, patlangaç, oturgaç, salıngaç, solungaç, süzgeç, yüzgeç… 

Eklendiği fiildeki anlamla ilgili huy ve tabiat bildiren sıfatlar da türetmiştir: 

alıngaç, iğrengeç, eringeç, utangaç, üşengeç… 

Yeni sözcükler: çevirgeç, solungaç, yüzgeç; tutaç, tokaç… (Korkmaz, 

2007: 79) 

Türkçenin Grameri adlı eserinin –giç adları bölümünde –giç ile –geç 

ekinin fonetik ve işleyiş olarak birbirine paralel olduğuna değinen (2004: 242) 

Tahsin Banguoğlu –eç adları ve -geç adları bahislerinde şu bilgileri verir: 

-eç Adları 

195. Eski Türkçede canlı ve bir birleşik olması muhtemel –geç ekinden 

damak sesinin düşmesiyle meydana geldiği görülüyor (açkaç, kısaç). Bu ek 

eski şekliyle ve anlatımları ile de dilimizde canlı kalmış, hattâ bazen kelime 

eski ve yeni şekliyle yan yana yaşamıştır (kıskaç x kısaç). Başlıca aygıt 

adlarında görülür: 

tutaç, dürteç, tokaç, dikeç, bakaç, gömeç, gögeç > güveç gibi. 

Aynı ekin sıfatlar ve bu yoldan adlar da yapmış olduğu görülür. Bunlar 

dilimizde nadirdirler (güleç, kımaç). 

Aygıt adları yapmada –eç eki zamanımızda özel bir canlılık göstermektedir. 

Yeni terimler arasında bu ekle yapılmış aygıt adları tutunuyor: 

sayaç = muaddit, sarkaç = rakkas, büyüteç = pertevsuz, soğutaç = 

müberrit, kaldıraç = manivelâ, ayıraç = miyar, üreteç = müvellit (générateur) 

116

Türk Dilinde {–GAç} Ekinin Kaynakları - I 

gibi, bkz. –iç adları § 214. (Banguoğlu, 2004: 229) 

-geç Adları 

206. Fiile ek –eç bahsinde belirttiğimiz gibi –geç eki Eski Türkçeden beri 

başlıca aygıt adları ve berkitme sıfatları yapmıştır. Damak sesini düşürmüş 

şeklinin yanı başında bu eski şekilde canlı kaldığından onları iki ayrı ek gibi 

gösteriyoruz. Aslında bu ek fiile ek –ge’nin –eç küçültme ekiyle uzatılmışı 

olabilir: 

a. Çoğu aygıt adları olan adlar yapar: 

kıskaç, süzgeç, tepgeç, burgaç, yülgeç < yülü-, silgeç, angaç, 

oturgaç, yastangaç, salıngaç > salıncak, çevirgeç, dayangaç, ilgeç ve 

dolangaç, yengeç gibi. 

Bunlardan kimisinin –güç ekiyle yapılmış değişikleri veya benzerleri de 

vardır: 

süzgüç, oturguç, silgiç, tepkiç, yülgüç, yangıç, yüzgüç gibi. 

b. Berkitme sıfatları yapar: 

yüzgeç, utangaç, üşengeç, iğrengeç, eringeç > erincek gibi. 

Yeni kelime yapımında bu ekin damak sesi düşmüş –eç şekli tercih 

ediliyor, bkz. § 195. 

Bununla birlikte solungaç = galsama, yüzgeç = misbah vardır. 

(Banguoğlu, 2004: 239) 

Muharrem Ergin Türk Dil Bilgisi isimli eserinde ekin eskiden beri 

görüldüğünü fakat işlek olmadığını belirtir. Ekin, {–Gıç} ekinin bir eşi olduğuna 

ve iki ekin aynı fonksiyonda kullanıldığına değinen Ergin üç örnek verir: süzgeç, 

yüzgeç “yüzme” ve kıskaç (Ergin, 1997: 190) 

Besim Atalay Türk Dilinde Kökler ve Ekler Üzerine Bir Deneme adlı 

kitabında «-geç» şeklinde ele aldığı ekin fiil ve isimlere gelerek birtakım 

anlamlar bildirdiğini ifade eder ve örnekleri üç gruba ayırır (Atalay, 1941: 131) : 

İsim 

BESGEÇ : “Tandırda pişirilen bir çeşit ekmek” Kelimenin kökü 

«Beslemek» fiilinde dahi görülmektedir. 

YENGEÇ : Bak. (Yangıç). 

Aygıt İsmi 

SÜZGEÇ : Süzme aygıtı. 

İLGEÇ : Rabtiye (Tar.). Kökü «İlmek» fiilindendir. 

DELGEÇ : Makkap, marangoz kalemi (Orta Anadolu). 

Sıfat 

YÜZGEÇ : Yüzen, yüzmek bilen. Kelimenin kökü «Yüzmek» fiilindendir. 

Celia Kerslake ile Aslı Göksel’in beraber hazırladıkları Turkish. A 

Comprehensive Grammar adlı kitapta ekle ilgili olarak yalnızca “Forms (i) 

117


nouns: süzgeç ‘sieve’, kıskaç ‘pincers’, yüzgeç ‘fin’; (ii) adjectives: utangaç 

‘shy’” bilgisi verilir (Göksel, 2005: 54). 

Jaklin Kornfilt ise Turkish isimli eserinde ekle ilgili şu bilgileri verir 

(Kornfilt, 2006: 449). 

There are two suffixes, -geç and –giç, which are rather unproductivei and 

which derive nouns that express, in most instances, the reflexive –n is added 

to the verb stem, before the derivational morpheme is suffixed : 

süz “(to) fitler, strain” süz –geç “strainer, filter, sieve” 

başla “(to) begin” 

başla-n-gıç “beginnig” 

A. N. Kononov Грамматика Современного Турецкого Литературного 

Языка adını taşıyan eserinde işlek olmadığını belirttiği eki iki grupta ele alır. 

İlkinde alet ismi yapanları {-GAç} ile, ikincide ise fiilden türeyen isimleri {-GIç} 

ile gösteren Kononov, yeni kelime örneği olarak da yargıç’ı verir (Kononov, 

1956: 123). 

199. -gaç |-geç; -gıç|-giç|-guç|-güç 

-kaç |-keç; -kıç|-kiç|-kuç|-küç 

C помощью этого непродуктивного аффикса образовалось некоторое 

число имен существительных, означающих: 

1) орудие и средство для совершения действия: kıskaç (kıs-mak), 

süzgeç (süz-mek). 

2) название или субъект действия: başlangıç (başlan-mak), bilgiç (bilmek), 

dalgıç (dal-mak) 

Hеологизм: yargıç 

Oтдельные слова на -gaç имеют значение имен придагательных (§ 

267 3 

) (Kononov, 1956: 123) 

267 3 

. -gaç |-geç; -gıç… 

-kaç |-keç; -kıç… (м. § 199). 1. yüzgeç (yüz-mek), 2. utangaç (utanmak) 

(Kononov, 1956: 153) 

Bahsi geçen çalışmalarda da görüldüğü üzere {–GAç} ekiyle ilgili olarak 

özetle isim ve sıfat yaptığına değinilmekte ve zaman zaman bazı bilim adamları 

tarafından (Banguoğlu, Ergin, Kornfilt vb.) {-GIç} ekiyle ilişkilendirilmektedir. 

Ancak bahsi geçen kaynaklarda ekin neden hem isim hem fiil tabanlarına 

geldiği, neden {-GIç} ile ilişkilendirilmesi gerektiği ve başka kaynaklarının olup 

olmadığı üzerinde düşünülmemiş; eke dair müstakil çalışmalara da tarafımızdan 

rastlanmamıştır. 

Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TTAS)’nde yaptığımız taramalardan 

hareketle {-GAç} ekinin (şimdilik) altı kaynağı olabileceğini tespit ettik: 

1. ağaç > -GAç : eğri ağaç > eğreğaç 

118


eğri ağaç (I) “Tek hayvanla çekilen arabalarda iki ucu oklara geçirilen 

eğri ağaç kısım” (DS-5 / Balıkesir ve çevresi, Aliköy *Çaycuma – 

Zonguldak, Çorum); eğreğaç “Tek hayvanla çekilen arabalarda iki ucu 

oklara geçirilen eğri ağaç kısım” (DS-5 / Sücüllü *Yalvaç –Isparta); eğri 

(I) “Tek hayvanla çekilen arabalarda iki ucu oklara geçirilen eğri ağaç 

kısım” (DS-5 / Çöplü *Çivril –Denizli, *Maçka –Trabzon) 

2. -GAç >< -cAk : salıncak >< salıngaç 

sallangeç “Salıncak” (DS-10 / Oğuz *Acıpayam –Denizli, *Emet – 

Kütahya), (DS-12 / Karamanlı *Tefenni –Burdur, Darıveren *Acıpayam – 

Denizli); sallangaç “Salıncak” (DS-10 / Denizli ilçe ve köyleri, Yeniköy 

–Balıkesir, Tokat –Eskişehir, Reyhanlı ve Amikovası Türkmenleri 

*Reyhanlı, *Antakya –Hatay, Çanıllı *Ayaş –Ankara, Bahçeli *Bor – 

Niğde, Gâvurdağı *Osmaniye –Adana, Ceylan *Lüleburgaz –Kırklareli), 

(DS-12 / Karadoruk*Gürün –Sivas, *Güdül ve köyleri –Ankara, 

*Bünyan –Kayseri); salıngaç “Salıncak” (DS-10 / Çığrı –Afyon, *Düzce 

–Bolu, *Akyazı ve çevresi –Sakarya, *Bünyan –Kayseri, *Bor –Niğde); 

salıñgaç “Salıncak” (DS-12 / Yozgat, *Silifke İçel); salgı “Salıncak” 

(V) (DS-10 / Mesudiye *Datça –Muğla); sallancak “Salıncak” (DS-10 

/ Fili *Biga –Çanakkale); sallancık “Salıncak” (DS-10 / Fili *Biga – 

Çanakkale); sallançah “Salıncak” (DS-10 / İrişli, Bayburt *Sarıkamış, 

*Selim –Kars); sallañgıç “Salıncak” (DS-10 / Çöplü *Çivril –Denizli, 

Hacıahmet *Düzce –Bolu); sallañguç “Salıncak” (DS-10 / Darıcı *Düzce 

–Bolu, Kırşehir); sallanğaç “Salıncak” (DS-10 / *Antakya –Hatay), 

sallankaç “Salıncak” (DS-10 / Alemdar –Bolu, *Merzifon –Amasya); 

sallankuc “Salıncak” (DS-12 / Kerkük) 

3. -GAç ~ -GIç : sürgeç ~ sürgüç 

sürgeç (I) “Bulaşık bezi, paçavra” (DS-10 / Anbanaz –Afyon, *Bozdoğan 

–Aydın, *Çarşamba –Samsun, Maraş, Edirne); sürgüç (I) “1.Bulaşık bezi, 

paçavra” (DS-10 / Bayat *Emirdağ –Afyon, Akköy *Söğüt –Bilecik, 

*Sivrihisar, Bozan, Tokat –Eskişehir, İğneciler *Mudurnu, Alemdar, 

Kıbrısçık –Bolu, Aşağıdana *Safranbolu –Zonguldak, Aşağıkayı *Tosya, 

Taşköprü –Kastamonu, *Ilgaz, *Kurşunlu –Çankırı, *lskilip, *Mecitözü 

–Çorum, Sinop, Samsun, Bayadı –Ordu, *Şebinkarahisar –Giresun, 

Ağrakos *Suşehri, *Şarkışla ve çevresi, Kovak *Yıldızeli –Sivas, Çanım 

*Ayaş, *Çubuk –Ankara, *Bor -Niğde ve köyleri, Konya, *Elmalı – 

Antalya) 

119


4. -GAç ~ -mAç : yumulgaç ~ yumulmaç 

yumulgaç “Saklambaç” (DS-11 / *Bayramiç –Çanakkale); yumulmaç 

(DS-11 / Pazar *Karamürsel –Kocaeli, *Ünye –Ordu, *Antakya –Hatay) 1 

5. -GA + aş > -GAç : sorgaç ( dingeç 

dingeci “Maskara, soytarı” (DS-4 / Sırıklı –Sivas); dingeç “Maskara, 

soytarı” (DS-4 / Bozan –Eskişehir) 

Bu makalede bunlardan ilk ikisi ele alınacak, diğerleri hakkındaki 

görüşlerimiz ilerleyen zamanlarda yine tarafımızdan akademik dünyanın 

takdirine sunulacaktır. 

2. ağaç > -GAç (gramatikalleşme) 

Dillerde kimi leksik birimler zamanla anlamını, işlevini kaybedip mevcut 

yapısını değiştirerek gramer birimleri haline gelip yeni anlam ve işlev kazanarak 

ekleşirler. Bu duruma gramatikalleşme denir. Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri 

Sözlüğü’nde “Dilin evrim süreci içinde bir sözlük birimin şekil birime dönüşmesi 

(Vardar, 1980: 59)” olarak tanımlanan ve Göstergebilim, Dilbilim ve Çeviribilim 

Terimleri Sözlüğünde “dilbilgiselleşme” (Rifat vd, 2010: 25) karşılığı verilen 

gramatikalleşme; Agop Dilaçar’ın Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, 

Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi başlıklı yazısında “bir sözcüğün anlamını 

yitirerek (désémantisation) ek haline gelmesi” olarak tanımlanır ve –yor (< 

Etü. yorımak, yormak) örneği verilerek, ekin “yürümek” anlamıyla bir ilgisinin 

kalmadığından bahsedilir (Dilaçar, 1971: 97). 

Türkiye Türkçesi gramer/dil bilgisi/dil bilimi terimleri sözlüklerinde 

ender yer alan gramatikalleşme (grammaticalization / grammaticization) terimi 

dil bilimi alanına ilk defa Saussure’ün öğrencisi Antoine Meillet tarafından 

dahil edilse de, gramatikal biçimlerin bağımsız sözlüksel birimlerden geliştiği 

tezi ilk olarak Étienne Bonnot de Condillac (1746) tarafından ortaya atılmıştır. 

Fiillerdeki kişi eklerinin kişi zamirlerinin ekleşmesinden, zaman kategorilerinin 

ise zaman bildiren zarfların ilgili kök ile birleşmesinden ortaya çıktığını ileri 

1 krş. yumuçma (DS-11 / *Sorgun –Yozgat) 

120


süren Condillac’ın bu görüşünden sonra; John Horne Tooke edatların ad ya da 

fiil kaynaklı olduğunu teklif ederek günümüz gramatikalleşme çalışmalarının 

temel savlarından biri olan küçük gramer kategorilerinin büyük gramer 

kategorilerinden ortaya çıktığı görüşünün ilk temsilcisi olur (Gökçe, 2007: 28- 

29). 

Alman filozof Wilhelm von Humboldt gramatikal işaretlerin birbiriyle 

ilişkili dört evrede geliştiğini tasarlamıştır (Gökçe, 2007: 29-30): 

I. Gramatikal kategoriler tamamen bağımsız sözlüksel birimler ve 

anlam söz dizimsel düzenlerde gizlidirler. 

II. Kimi sözcükler somut ve yapısal ya da gramatikal anlamlar 

arasında gidip gelen kararsız unsurlar hâlini alacak, bunlardan bir 

kısmı söylemlerde işlevlerini genişletmek amacı ile yer aldıkları 

cümlelerde daha fazla anlamsızlaşacak ve daha fazla işlev görmek 

için özelleşeceklerdir. 

III. Bu işlevsel sözcükler gevşek bir şekilde somut sözcüklere eklenerek 

kendilerinden önce veya sonra gelen sözcüklere bağımlı bir sözcük 

ya da biçimi ifade eden ekleşiklere gelişecekler, böylece de bir 

somut sözcük ile bir bağlam dışı sözcüğü içeren ekleşik çiftler ortaya 

çıkacaktır. 

IV. Sözü edilen ekleşik çiftler sentetik bir yapıya bürünerek, tek-sözcük 

yapıları sergileyeceklerdir. 

Georg von der Gabelentz gramatikalleşmenin birbiriyle rekabet halindeki 

iki eğilimin (söyleyiş kolaylığı ve başkalaşma) sonucunda oluştuğu tezini 

savunurken, Meillet de yeni gramatikal biçimlerin iki süreçte ortaya çıktığını 

ileri sürer. İlk süreçte gramatikal biçimlerin dilde öteden beri var olan dizgelere 

örnekseme yoluyla meydana gelmesi, ikinci süreçte ise bağımsız bir sözcüğün 

gramatikal unsur rolüne geçerek gramatikalleşmesi kastedilir. Aralarındaki bariz 

farklılıklardan biri, ikincisinin dil sistemini tamamen değiştirmesidir. Meillet’e 

göre gramatikalleşmenin nedenleri kullanım sıklığına sahip olan ve aynı rolü az 

ya da çok karşılayan, dolayısıyla işlevleri yeni söz birleşmelerinde canlanabilen 

söz düzenlemelerindeki ifade kaybı ile ilgili görür (Gökçe, 2007: 30-33). 

Jerzy Kuryłowicz’in sadece bağımsız sözlüksel birim(lerin) > gramatikal 

konum(lara) değil, aynı zamanda düşük gramatikal konum(dan) > yoğun 

gramatikal konum(a) yükselme şeklinde tasarladığı gramatikalleşmeyi; B. Heine 

ve M. Reh bir gramatikal birliğin sırasıyla anlamını, pragmatik özelliğini, söz 

dizimsel bağımsızlığını ve son olarak ses varlığını kaybettiği gelişimsel bir süreç 

olarak yorumlar. April MS. McMahon gramatikalleşme için büyük sözlüksel 

kategorilerin üyeleri olan adların, fiillerin ve sıfatların; edatlar, zarflar, 

yardımcı fiiller ve ekler gibi küçük gramatikal kategorilere dönüşmesi ifadesini 

kullanırken, J. Bybee tam sözcük yapısından ekleşmeye doğru giden kademeli 

bir süreç olarak tanımlar (Gökçe, 2007: 34-40). 

121


Özellikle yabancı birçok bilim adamı tarafından ele alınan 

gramatikalleşmenin, teorik olarak birbiriyle ilişkili üç etkileşim mekanizmasının 

sonucunda ortaya çıktığı düşünülmektedir (Gökçe, 2007: 41): 

A. Anlamsızlaşma (desemanticazition) = anlam içeriğindeki kayıp 

B. Kategorisizleşme (decategorialization) = bağımsız sözlüksel birimlerin 

ya da az çok gramerleşmiş birimlerin biçim söz dizimi özelliklerinde 

meydana gelen kayıp 

C. Erozyon (ya da ses indirgemesi) = ses yapısındaki kayıp 

Gramatikalleşmenin anlamsızlaşma, kategorisizleşme ve ses erozyonu 

gibi temel gramatikalleşme süreçlerinin yanında yine gramatikalleşme süreçleri 

ile ilişkilendirilebilecek olan yenileme, katmanlaşma, ayrılma vb. süreçler de 

vardır (Gökçe, 2007: 43-61): 

D. Yenileme (Dilde yaşayan anlamların yeni biçimler ile ifade edilmesi) 

E. Katmanlaşma (Aynı gramer alanına katkıda bulunan gramatikal 

biçimlerin bir gramerleşme zinciri oluşturması) 

F. Ayrılma (Bağımsız sözlüksel bir birimin gramerleşmeye uğrayarak 

kendilerinden önceki veya sonraki bir sözcüğe bağımlı bir ek biçimi 

aldıklarında, aynı zamanda bağımsız bir unsur olarak da kalabilmesi ve 

sıradan bir sözlüksel madde olarak gramerleşme sürecinde olduğu gibi 

birtakım değişikliklere uğrayabilmesi) 

Lehmann gramatikalleşmenin ortaya çıkma aşamalarını bir şemayla 

gösterir. Ona göre gramatikalleşme, söylemde potansiyel olarak çekimlenmiş 

/ yalın bağımsız sözlüksel birimler ile başlar. Bir sonraki aşamada söz konusu 

sözlüksel birim, söz dizimselleşme sonucunda bir söz dizim yapısına dönüşür, 

bu yapı aynı zamanda analitik yapı şeklinde de adlandırılır. Ekleşme ile aynı 

anlamda kullanılabilecek olan biçim birimselleşmede analitik yapı sentetik 

yapıya indirgenir, dolayısıyla gramatikal türeticiler eklere dönüşürler. Bir 

sonraki aşamada biçim bilgisi tekniği eklemeliden çekimliye değiştiği için 

sözcüğün yapısı zayıflar. Nihayet son aşamada ise gramatikal yapının içeriği 

sıfıra dönüşür (Gökçe, 2007: 42-43) 2 . 

Özetle, kelime çeşitlerinden zamirler, isimler, sıfatlar, zarflar ve fiillerde 

gramatikalleşme meydana gelebilir. Bu tür kelimeler zamanla işlevlerini ve 

çekim özelliklerini kaybedebilir, yapılarında ses bilimsel indirgeme meydana 

gelebilir ve kendi anlam özelliklerini kaybederek gramatikalleşme süreçlerinden 

geçebilirler (Gökçe, 2010: 92). 

Gramatikalleşmenin Türkçedeki tipik örnekleri arasında şahıs zamirleri, 

edatlar, yardımcı fiiller, i- (< er-) fiili ve diğer kimi isimler gösterilebilir: 

2 Gramatikalleşme çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Gökçe, 2007. Ayrıca, Buran, Ahmet (1999), Türkçede 

Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (23-27 Eylül 1996), Türk Dil Kurumu, 

Ankara, s. 207-214. 

122


men > -(I)m 

sen > -sIn 

biz > -(y)Iz 

teg > -DAy 

er(di) > i(di) > -DI 

er(miş) > i(miş) > -mIş 

er(ser) > i(se) > -sA 

er(ken) > i(ken) > -ken 

yor(ur) > -yor 

tur(ur) > -Dır 

-mA aş > -mAç 

-lI aş > -lAç 

Etü. kazganur men > Ttü. kazanırım, Etü. 

barır men > Ttü. varırım 

Etü. ömez sen > Ttü. düşünmezsin, Etü. 

ölteçi sen > Ttü. öleceksin 

Etü. kaltaçı biz > Ttü. kalacağız, Etü. (neke) 

tezer biz > Ttü. (niçin) kaçıyoruz, Etü. biz az 

biz > Ttü. biz azız 

Etü. koñ teg > Krg 3 . koydoy “koyun gibi”, 

Etü. taş teg > Krg. taştay “taş gibi”, Etü. kız 

teg > Krg. kızday “kız gibi” 

Etü. ben erdim > Ttü. ben idim > Ttü. bendim 

Etü. kagan ermiş > Ttü. kağan imiş > Ttü. 

kağanmış 

Etü. umaz men erser > Ttü. muktedir olamaz 

isem > Ttü. muktedir olamazsam 

Etü. kapar erken > Ttü. kaparken 

Etü. kele yorur men > Ttü. geliyorum 

Etü. kılmaz turur > Ttü. kılmazdır, Etü. 

tutma aş > tutmaç 4 , kavurma aş > kavurmaç 

sütlü aş > sütlaç, güllü aş > güllaç, yağlı aş 

> yağlaç 3 

TTAS’de göze çarpan bir başka durum ise “ağaç” kelimesinde görülür. 

Ağaç kelimesi de aynen {–mAç} ekinde olduğu gibi, üstelik bir başka eke ihtiyaç 

duymadan gramatikalleşebilmektedir. Bu durumun netleşmesi için TTAS’de 

ağaç kelimesinin uğradığı değişimleri görmekte fayda vardır: 

ağaç “Tarak genişliği 1,5 metre olan kilim dokuma tezgâhı” (DS- 

1 / *Kandıra –Kocaeli); agaç “Ağaç” (Diyarbakır); ağıç “Ağaç” 

(DS-1 / Örencik *Yeşilova –Burdur); aaç “Ağaç” (Aybastı / 

Aybastı Ordu); aac “Ağaç” (Kırşehir ve Yöresi); âç “Ağaç” (DS- 

11 / Hasanoğlan –Ankara), (Doğu Trakya), (Zonguldak Bartın 

Karabük); ağaş “Ağaç” (DS-1 / Ovacık *Dinar –Afyon Karahisar, 

Karakoyunlu aşireti –Kars, Kesirik –Elâzığ), “< ET ıgaç: ağaç; 

odun; tahta; kereste; sopa. || ağaş atmak: sopa çekmek || don ağaş: 

3 Kırgız Türkçesi örnekleri için bk. Çengel, 2005: 112 

4 Bk. Ercilasun, 1975 : -maç, -meç Eki Üzerine. 

123


kaskatı” (Erzurum), (Keban Baskil Ağın Elazığ), (Uşak); ağeş (I) 

“Ağaç” (DS-1 / Hisarardı*Yalvaç –Isparta), (Kütahya ve Yöresi); 

aaş “Ağaç” (Kırşehir ve Yöresi); âş “Ağaç” (Doğu Trakya); aş 

“Ağaç” (Ordu İli ve Yöresi); avaç “Ağaç” (DS-1 / Manastır – 

Denizli, *Düzce köyleri –Bolu, Aliköy *Çaycuma –Zonguldak, 

Cehet *Reşadiye –Tokat) 

Görüldüğü üzere ağaç kelimesi agaç, ağıç, aaç, aac, âç, ağaş, ağeş, aaş, 

âş, aş şekillerine değişmekte ve 11 farklı biçimde kullanılmaktadır. 

TTAS’de geçen yastıağacı, aktarağacı, ahtar ağacı, gelep ağacı, ip 

ağacı, eğri ağaç, evri ağaç, evir ağaç, evre ağaç, akça ağaç, ağca ağaç, 

evreağaç, pisliağaç, karaağaç, yaslıağaç, yastıağaç, yassıağaç, ahtarağaç, 

kabaağaç biçimlerinde açıkça ağaç kelimesinin bulunması ve bu kelimelerin 

anlamlarında da ağaç kavram alanındaki ifadelerin (tahta, ağaç, odun vb.) yer 

alması fonetik ilginin yanısıra semantik ilgiyi de kurmakta ve bu kelimelerin 

sonraki biçimlerinde yer alan {-GAç} ses grubunun da ağaç kelimesinden 

gelerek ekleştiğini düşündürmektedir. 

Divanü Lügâti’t-Türk’te (DLT) geçen yasğaç kelimesinin yanında “buna 

yası yıgaç da denir” ifadesinin geçmesi düşündürücüdür. 5 Öyleyse yası yıgaç ile 

yasğaç arasındaki semantik ve fonetik benzerliğin bir açıklaması olmalıdır. 

yas- fiiline fiilden isim yapma eki {-(I)ġ}’ın gelmesiyle oluşan yasıġ 

kelimesi ilgili fonetik hadiselerle yası kelimesine dönüşmüş, o da yıgaç 

kelimesiyle birlikte bir tamlama oluşturmuştur: yası 6 yıgaç. Bu durum 

gramatikalleşmenin ilk basamağına denk gelmektedir. 

Türkçedeki ağaç kelimesinin gramatikalleşmesinde yöntem TTAS’den 

örneklerle şu şekilde gösterilebilir: 

I. Kelime grubu (Belirtisiz isim tamlaması) : isim + ağacı 

yastıağacı, aktarağacı, ahtar ağacı, gelep ağacı, ip ağacı 

II. Tamlanandaki iyelik ekini düşürme / Sıfat tamlaması : sıfat + 

ağaç (diftong) 

eğri ağaç, evri ağaç, evir ağaç, evre ağaç, evreağaç, akça 

ağaç, ağca ağaç, pisliağaç, karaağaç, yaslıağaç, yastıağaç, 

yassıağaç, ahtarağaç, kabaağaç, karacaağaç 

5 Esasında Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TTAS) veritabanından yararlanarak geliştirmekte olduğum bu teoriye, 

kıymetli hocam Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun’un DLT’den fark ederek yaptığı bu katkı, fikrin ispatında önemli bir 

örnektir. yasgaç: Yasdığaç, hamur tahtası. Aslı yası yıgaç’tır, “yassı ağaç” demektir. (DLT-III: 38-17) 

6 Kelimenin gelişimi şu şekilde olmalıdır: yas-(ı)ġ > yassı > yası > → krş. elig > elli, ısıġ > ıssı > ısı 

124


III. Araya ünsüz alarak ekleşme ve ünlü uyumuna girme : … 

V+n+GAç 

evrengeç, yastıngaç 

IV. Yardımcı ünsüz almadan ekleşme : …VGAç 

eğregaç, evrağaç, evreğaç, evriğaç, evregeç, evrekaç, 

ergiveç, ergüveç, erkiveç, evreyeş, evreyiç, evriyeç, öregeç, 

örekeç, pisliğeç, pisliheç, bisleğeç, bisleheç, bisleyeç, 

bisleyiç, bisliğeç, bişleğeç, bişleheç, bişleneç, bişleyeç, 

bişligeç, bişliheç, bişliyeç, bitleğeç, bikleğeç, büslegeç, 

büslegeç, , bıssıraç, yasdıgaç, yasdıgeç, yastıgeç, akçağaş, 

ahçağaş (c), karageç, garageç, burgağaç 

V. Kelime sonu ünlüsünü düşürme ve ünsüz uyumuna girme : … 

KGAç 

evirgeç < evregeç; pişirgeç, pişirkeç, pişürgeç, püsürgeç, 

bişirgeç, bişirgeç, büşürgeç, bisirgeç, bisürgeç, büsürgeç 

< *pişrigeç, *pisrigeç, *bisrigeç, *bişrigeç < pisliğeç, 

pisliheç, bisleheç, bisleyeç; gargeç < garageç, burgaç < 

*burağaç < burgağaç 

VI. Kelime sonu ve ek başı ünsüzlerinin düşmesi, diftong ve 

uzunluk : …VĀç 

evrâaç, kabaâç, karacaâç 

VII. Diftong : …VAç 

evreaç, bikleeç, bislaaç, bisleeç, bişleeç, pisliaç, yastıaç, 

yastaaç 

VIII. Uzunluk : …Āç 

evrâç, bislêç, pislâç, yaslâç 

IX. Uzunluğun kalkması : …Aç 

evreç, evleç, öreç, pişleç, pisleç, pisreç, bıssıraç, bısraç, 

büsleç, bikleç, bükleç, büçleç, akdıraç, ahtaraç, ahdaraç, 

yaslaç, kabaaç, öreç, bişek 

125


X. Ek başında ünlü düşmesi : …ç 

pisliç, akcaç 

10 aşamadan geçerek gramatikalleşen ağaç kelimesinin örneklerini ayrıca 

göstermekte fayda vardır 7 : 

• eğri ağaç, eğreğaç, eğri “Tek hayvanla çekilen arabalarda iki ucu 

oklara geçirilen eğri ağaç kısım”→ …V + ağaç > …VGAç > …Ø 

• eğri ağaç (II), evre ağaç, evri ağaç, evir ağaç, evreağaç, evrağaç, 

evreğaç, evriğaç, evreğeç, evrengeç, evirgeç, evrekaç, ergiveç, 

ergüveç, erkiveç, evirecek, evrecek, evreyeş, evreyiç, evriyeç, evrâaç, 

evreaç, evrâç, evreç, evleç, öregeç, örekeç, öreç “Saç üzerinde pişirilen 

yufka ekmekleri çevirmeye yarayan uzun ve yassı tahta araç”→ …V + 

ağaç > …Vağaç > …VGAç > …VĀç > …VAç > …Vç 

• pisliağaç, pisleğeç, pisleheç, pislihaç, pişleheç, bisleğeç, bisleheç, 

bisleyeç, bisleyiç, bisliğeç, bişleğeç, bişleheç, bişleneç, bişleyeç, 

bişligeç, bişliheç, bişliyeç, bitleğeç, bikleğeç, büslegeç, büslegeç, 

pişirgeç, pişirgeç, pişirkeç, pişürgeç, püsürgeç, bişirgeç, bişirgeç, 

büşürgeç, bisirgeç, bisürgeç, büsürgeç, bükürgeç, bıssıraç, bısraç, 

bikleeç, bislaaç, bisleeç, bişleeç, bişlêç, pislâç, pisliaç, pişleç, pişliç, 

pisleç, pisreç, bisleç, bisleç, büsleç, bikleç, bükleç, büçleç, bişirecek, 

bişeyi, bişek “Sac üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye yarayan kürek 

biçiminde tahta araç”→ …Vağaç > …VGAç > …VĀç > …VAç > …Vç 

• yastıağacı, yaslıağaç (1), yastıağaç, yassıağaç, yastıngaç, yasdıgaç, 

yasdıgeç, yastıgeç, yastaaç, yastıaç, yaslâç, yaslaç “Üstünde hamur 

açılan, yemek yenilen tahta; et kıymakta kullanılan tahta; üstünde odun 

yarılan kütük” → …V+ağacı > …V+ağaç > …V-n-GAç > …VGAç > 

…VĀç > …VAç > …Vç 

• akça ağaç, ağca ağaç, akçağaş, akcadağ, ahcağaş (c), akcaç “Beyaz 

gövdeli, parlak ve dayanıklı kerestesi olan bir ağaç” → …V+ağaç > … 

VGAç > …Vç 

7 Ağaç kelimesinin gramatikalleşmesiyle ilgili olan iki örnek daha tespit ettik, ancak bunlardan ilki gramatikalleştikten 

sonra metateze uğramış bir kelimedir ki, bu çalışmanın ikinci bölümüne dahil edilebilir. İkinci örnek ise ekleşme sürecini 

tamamlayamamış ama ağaç yapısını da bozmuş müstakil bir örnektir: 

gelep ağacı, gelepçek “Eğrilmiş ipleri kelep yapmakta kullanılan bir aygıt” → …K+ağacı > …*KGAç > …KCAk 

ipağacı, ipacı “Dokuma tezgâhı” → …K+ağacı > …*K+ācı > …K+acı 

126


• karaağaç, karageç, garageç, gargeç “Karaağaç”→ …V+ağaç > … 

KVGAç > …KGAç 

• aktarağacı, ahtar ağacı, aktarağacı, ahtarağaç, ahtaracak, 

ahtaracah, ahdaracak, ahtıraçak, akdıraç, ahtaraç, ahdaraç “Saç 

üzerinde pişirilen yufkayı çevirmeye yarıyan, tahta veya demirden 

yapılan aygıt”→ …V+ağacı > …Vağaç > …VAç 

• kabaağaç, kabaâç, kabaaç “Kalın gövdeli meşe ağacı” → …Vağaç > 

…VĀç > …Aç 

• burgağaç, burğaç “Ucu çatallı, uzun, meyve koparmaya yarayan 

ağaç” → …(V)ağaç > …KGAç 

• karacaağaç, karacaâç “Karaca ağaç” → …V+ağaç > …VĀç 

Osmanlı Türkçesinde de görülen bu durum için birkaç örnek verilebilir: 

• karaġaç “karaağaç I 201b, char agháccj” (Adamović, 2009: 158) 

• yastıgaç “Üzerinde yufka açılan tahta, hamur tahtası” (LL, 834); 

yastıgaç “Hamur tahtası” (LO, 417) 

Bu duruma çağdaş Türk lehçelerinde de rastlanmaktadır. Birkaç örnekle 

buna da değinmekte fayda vardır: 

• almağaç “ruzaçalar semyalığıman alma bir tuğran cimiş ağacı” (TTS-I, 

1977: 49); almağaç “Elma ağacı” (Öner, 2009: 25); almağas “Almanıŋ 

ağası” (BTH-I, 1993: 54) 

• karagaç “Elmesımannar türinnen bir ağaç, urta payasınıŋ cılırak 

urınnarında üse” (TTS-II, 1977: 51); karagaç “Karaağaç” (Öner, 2009: 

158); karağas “Küzün kuyula turgan yumşak ılıslı zatlı hanalgan katı 

ağas” (BTH-I, 1993: 637) 

• tabağaç “Tabanı kızuvğa kuyuv hem aluv üçin uzın ağaç sapka utırtılgan 

timir kaptırgıçtan gıybarat caylanma” (TTS-III, 1977: 7); tabağaç 

“Maşa” (Öner, 2009: 259); tabağas “Taba tutuv üsün kullanılğan ırgak 

başlı, uzun haplı kural” (BTH-II, 1993: 290) < *taba ağaç 

Tespit edilen örneklerden de açıkça görüldüğü üzere ağaç kelimesi, 

127


özellikle içinde /ağaç/ ses grubu bulunan ve ağaç kavram alanı içinde 

anlamlandırılan kelimelerden hareket ederek denebilir ki, gramatikalleşerek {– 

GAç} ekine dönüşmektedir. Ek, daha sonraları kimi örneklerde başındaki /G/ 

sesini de düşürmekte ve –GAç > -Aç > -ç biçimlerinde de görülebilmektedir. 

3. –cAk >< -GAç (göçüşme / metatez) 

Azeri, Türkmen, Gagauz, Tatar, Başkurt, Karaçay-Malkar, Nogay, Altay, 

Hakas, Tuva ve Şor Türkçelerinde Rusçanın tesiriyle metateza; diğer Türk 

lehçelerinde ise metateza teriminin yanısıra Özbek Türkçesi tóvuşalmaşinişi, 

Uygur Türkçesinde tavuşlarniň oran almaşturuşi, Kazak Türkçesinde dıbıstardıň 

orın awıstırawı, Kırgız Türkçesinde oran almaştıruu ve Kumuk Türkçesinde 

awazlanı yerlerin alışdırıw ifadelerinin de bulunduğu metatez terimi için 

Türkiye Türkçesinde göçüşme ve yer değiştirme terimleri de kullanılmaktadır 

(Naskali, 1997: 63). 

Gramer Terimleri Sözlüğü’nde “Kelime içindeki komşu veya uzak 

seslerin yer değiştirmesi olayı. Ünsüzlerin birbiri ile karşılaşmasından doğan 

telaffuz zorluklarını giderme amacına dayanan bu olay, daha çok r ve l akıcı 

ünsüzlerinin bulunduğu kelimelerde ve ağızlarda görülür: köprü>körpü, 

kibrit>kirbit, karyola>kayrola, bulgur>burgul, ileri>ireli, lanet>nalet, 

ekşi>eşki, ödünç>öndüç, güvercin>güvencir, zerdali>zelderi vb. Yanyana 

bulunan sesler arasındaki göçüşme yakın göçüşme, uzak sesler arasındaki 

göçüşme de uzak göçüşme adını alır. bk. yakın göçüşme, uzak göçüşme. 

İng.: metathesis Fr.: métathèse Alm.: Metathesis, Umstellung, Metathese” 

(Korkmaz, 2003: 107) açıklamasının yapıldığı metatez kavramı özetle bir 

söz birliği içindeki seslerin yer değiştirmesi olarak tanımlanabilir. Ancak yer 

değiştiren birimlerin hangilerinin metateze konu sayılacağı hususunda dil 

araştırmacıları arasında tam bir uyuşma olduğu söylenemez. Bazı araştırmacılar 

konsonların yanında vokallerin hatta hecelerin yer değiştirmesini de metatez 

olayının içine alır (Ulutaş, 2007: 117). 

Türkçede metatez üzerine yapılan müstakil çalışmalar sayıca her ne 

kadar az görünse de konu hakkında fikir vermeye hatta teori üretmeye yetecek 

derecede ciddidir. Bu konuda Hasan Eren, Ahmet Caferoğlu, Faruk Çağlayan, 

Günay Karaağaç ve İsmail Ulutaş’ın makaleleri bulunmaktadır. 

Hasan Eren, Türk Dillerinde Metathèse (1953) başlığını taşıyan 

çalışmasında Türk lehçelerinden topladığı malzemeden hareketle tespit ettiği ğl 

~ lğ, lm ~ ml, mğ ~ ğm, pr (br) ~ rp (rb), ps ~ sp, qç ~ çq, kp (qp) ~ pk (pq), sk 

128


(sq) ~ ks (qs), qş ~ şq, qt ~ tq, rd ~ dr, rg (rğ) ~ gr (ğr), rk ~ kr, l ~ q, l ~ s, l ~ z, b 

~ l, g ~ r, m ~ l, m ~ r, n ~ r, q ~ r, r ~ l, r ~ y değişikliklerini örnekler göstererek 

açıklamaktadır (Eren, 1953). Ahmet Caferoğlu ise Anadolu Ağızlarındaki 

Metathèse Gelişmesi (1955) adlı makalesinde Anadolu ağızlarından derlediği 

metatez örneklerini iki grupta tasnif etmiştir. İlk grupta komşu konsonlar 

arasında 55 farklı metatez biçimine yer verilirken, ikinci grupta komşu olmayan 

konsonlar arasındaki 26 farklı metatez biçimi örneklenmektedir (Caferoğlu, 

1955). Caferoğlu ile aynı yıl Metathese (1955) başlıklı üç sayfalık bir çalışma 

yapan Faruk Çağlayan, konuyu Caferoğlu’nun tarzında ancak daha özet olarak 

ikiye ayırarak örneklendirmiştir: komşu seslerde, komşu olmayan seslerde 

(Çağlayan, 1955). 1991’de yayımlanan Günay Karaağaç’ın Eski Metatez 

Örnekleri adlı çalışmasında metatezle ilgili genel bilgiler verilmekte ve karşı, 

şimşek, ekşi, atla- kelimeleriyle ilgili incelemeler yapılmaktadır (Karaağaç, 

1991). Metatez olayıyla hece sistemi ilişkisini inceleyen İsmail Ulutaş’ın Metatez 

Olayı Türkçenin Hece Sistemiyle İlgili midir (2007) adlı yazısı Sonorantlık 

Sıralama Prensibine (SSP) de değinerek konuyu irdelemektedir (Ulutaş, 2007). 

Bahsi geçen çalışmalarda örnekleriyle işlenen metatez konusu {–GAç} 

ekli kelimelere bakıldığında da kendisine örnek bulabilmektedir. {+CAk} eki 

ile arasında böyle bir nöbetleşme olduğunu da söyleyebileceğimiz bu durum 

temelde ekin niteliğiyle ilgilidir. 

Türkçede hem {±GAç} eki, hem de {±CAk} eki iki türden (isim ve fiil) 

kelimelere, {-AcAk} ekiyse yalnızca fiillere gelebilmektedir: 

{+CAk}→ ev+cek, yavru+cak, oyun+cak… 

{-CAk} → erin-cek, gülün-cek… 

{-AcAk}→ yak-acak, yi-y-ecek, iç-ecek… 

{+GAç}→ er+keç, ı+gaç… 

{-GAç} → süz-geç, kıs-kaç… 

Her iki ekin de iki türden kelimelere gelebiliyor olması, ekler arasında bir 

karmaşaya yol açarak, eklerin iki farklı ek gibi algılanmasına sebep olmuştur. 

Halbuki {+CAk} eki isimlere, {-GAç} eki ise fiillere geldiği örneklerde daha 

baskındır. Fiile gelen {-CAk} eklerinin işlevinin, fiile gelen {-GAç} ekinin 

işleviyle benzerlik gösterdiği ve {-GAç} ekinin bu işlevini art zamanlı ve eş 

zamanlı olarak taşıdığı dikkate alınırsa, aslî ek {-GAç} olmalıdır. Öyleyse 

{-CAk} ekinin, fonetik olarak metatez yoluyla benzediği {-GAç} ekinden 

geliştiği düşünülebilir. Ayrıca TTAS’den derlenen örneklerde /CAk/ ses 

grubuyla /GAç/ ses grubu arasında bir metatez söz konusu olduğu da açıkça 

görülmektedir: 

129


• açkaç “anahtar” ~ açacak (I) “1. anahtar” 

• çalıgaç, çalıgeç, çalgaç, çalgeç “yoğurt mayası” ~ çalacak (I) “yoğurt 

mayası” 

• çıkıranğaç “Bir çeşit tahterevalli” ~ çıkırancak“Bir çeşit tahterevalli” 

• çıkrınkaç “Çocukları yürümeye alıştırmak için kullanılan üç tekerlekli 

araba” ~ çıkrıncak (I) “Çocukları yürümeye alıştırmak için kullanılan 

üç tekerlekli araba” 

• dakgeç “2. Takılacak yer, çengel” ~ *takacak 

• demcek “Semaverlerde çaydanlığı üzerine koymaya yarayan, 

semaverin tepesine geçirilen bir araç”~ demkeş, temkeç “Çaydanlık” 

• dutağaç, dutugeç, tutugeç, dutgeç, tutaç “Tencere tutacağı” ~ 

dutacak (I) “Tencere tutacağı” 

• eringeç “Tembel, üşenen (kimse)” ~ erincek “Tembel, üşenen (kimse)” 

• gısdırgaç, kısdırgaç (III), kıskaç (III) “Saç tokası” ~ gıstıracak (II) 

“Saç tokası” 

• ılangaç, ıllıñgaç, ılınkaç “Küçük çocuk salıncağı” ~ ılıncak (I) “Küçük 

çocuk salıncağı” 

• kolkaç “Ceket, gömlek ya da elbise kollarının kirlenmesine engel olmak 

için bilekten dirseğe kadar geçirilen eğreti kolluk” ~ kolçak “Ceket, 

gömlek ya da elbise kollarının kirlenmesine engel olmak için bilekten 

dirseğe kadar geçirilen eğreti kolluk” 

• öğüngeç, övüngeç, öğünbeç “Kendi kendini öven, övüngen” ~ öğüncek 

“Kendi kendini öven, övüngen” 

130


• sallangeç, sallangaç, salıngaç, salgı (V), sallañgıç sallañguç, 

sallankaç, sallanğaç, sallankuc “Salıncak”~ sallancak, sallancık, 

sallançah “Salıncak” 

• süreğeç (II) “Çocuğu yürümeye alıştırmaya yarayan, tahtadan yapılmış 

tekerlekli bir çeşit araba, yürüteç”; sürecek (IV) “Çocuğu yürümeye 

alıştırmaya yarayan, tahtadan yapılmış tekerlekli bir çeşit araba, 

yürüteç” 

• utangeç “Utangaç” ~ utancak “Utangaç” 

• üşengeç “Tembel” ~ üşencek “Tembel” 

Tespit edilen örneklerden hareket ederek; Hasan Eren’in çalışmasında 

geçen qç ~ çq 8 denkliğini ve Caferoğlu ile Çağlayan’ın çalışmalarında geçen 

komşu olmayan seslerdeki metatez hususunu da dikkate alarak {-GAç} ekiyle 

ilgili metatez ilgisinin üç şekilde olduğu söylenebilir: 

I. fiil + {–ACAk} > fiil + {-GAç} 

Üç aşamalı olarak gelişen ilk biçimde öncelikle /AcAk/ ses grubu ile / 

AGAç/ ses grubu arasında bir metatez gerçekleşmekte ve metatez sonrası arada 

kalan /k/ sesi sedalılaşarak /G/ seslerine dönmektedir. İkinci aşamada /AGAç/ ses 

grubunun başındaki /A/ sesleri daralarak /U/ seslerine değişmekte ve son olarak 

da bu /U/ sesleri zayıflayarak düşmektedir. Durum şöyle şematize edilebilir: 

1. –ACAk > -AGAç → sürecek > süreğeç / dutacak > dutağaç 

2. –AGAç > -UGAç → dutağaç > dutugeç, tutugeç 

3. –UGAç > -GAç → çalıgaç, çalıgeç > çalgaç, çalgeç 

II. isim + {+CAk} > isim + {+GAç} 

İsim köklerine geldiği bilinen {+CAk} ekli kelimelerde görülen bu hadise 

için taramalarda yalnızca iki örnek tespit edilebilmiştir: 

kolkaç ~ kolçak 

temkeç, demkeş ~ demcek 

8 akça, akçe, aqça, aqşa, axça, axta ~ açxa; bohça, boqço, poqço, boqşa, buqça, boxça, boğça, boğçu ~ poçqo; açkıç, 

açqıç, açxıç, açğıç ~ axtıt; uçkur, ıçqır ~ ıqçır (Eren, 1955: 167-168) 

131


III. fiil + {–GAç} > fiil + {-CAk} 

fiil + {–ACAk} > fiil + {-GAç} biçimine benzeyen bu durumda /GAç/ ses 

grubunun /CAk/ ses grubuna metatez yoluyla dönüşmesi söz konusudur. Fiillere 

gelmeyen {-CAk} eki, işlev bakımından da {-GAç} ekinin işlevini üstlenmiştir: 

öğüngeç, övüngeç > öğüncek 

eringeç > erincek 

üşengeç > üşencek 

utangeç > utancak 

4. SONUÇ 

TTAS’den taranan malzemeler göstermektedir ki, kimi çalışmalarda 

örnekseme metoduyla açıklanan {-GAç} ekinin aslında birden fazla kaynağı 

vardır. Bunlardan ikisi gramatikalleşme ve metatezdir. 

Gramatikalleşme hadisesinde ağaç kelimesi tamamı örnek kelimelerle 

takip edilebilen pek çok değişikliğe uğrayarak ekleşmektedir. Ağaç kelimesinin 

ekleşmesiyle oluşan yeni kelimelerin bir kısmının, içinde “ağaç, tahta, odun, 

kütük, değnek vb.” anlamları barındıran ve hammaddesi ağaç olan aletler, bir 

kısmının ise doğrudan ağaç türleri olduğu gözlenmektedir. Ağaç kelimesinin 

dildeki fonetik serüveni şöyle şemalaştırılabilir: 

Metatezde ise {-GAç} ekiyle ilgili olarak üç istikametten bahsedilebilir. 

Bunlardan birincisi ve üçüncüsünde fiile gelen, ikincisinde ise isme gelen 

{-GAç} ekiyle ilgili kullanımlar değerlendirilmiştir: 

i) fiil + {–ACAk} > fiil + {-GAç} 

a) –ACAk > -AGAç 

b) –AGAç > -UGAç 

c) –UGAç > -GAç 

ii) isim + {+CAk} > isim + {+GAç} 

iii) fiil + {–GAç} > fiil + {-CAk} 

Örneksemeyi {-GAç} ekinin kaynakları arasından tamamen çıkarmak 

elbette ki mümkün görünmemektedir. Ancak konu ayrıntılı olarak ele alınmalı, 

{-GAç} ~ {-GIç} ilgisinin neden kurulması gerektiği sorgulanmalıdır. Aksi 

takdirde hadise akademik bir temele oturtulmuş olmaz. Örnekseme dahil olmak 

üzere, ekin diğer kaynakları bir başka çalışmada ayrıntılarıyla ele alınacaktır. 

132


5. Kaynaklar 

ATALAY, Besim (1941), Türk Dilinde Kökler ve Ekler Üzerine Bir Deneme, Türk Dil 

Kurumu, İstanbul. 

BANGUOĞLU, Tahsin (2004), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

BTH: Başkurt Tiliniŋ Hüzliği (1993), II Cilt, Russiya Fender Akademiyahı Ural Büligi 

Başkurtustan Gilmi Üzeyi Tarih, Tıl Hem Ezebiyet İnstitutı, Russkiy Yazık, Moskova. 

CAFEROĞLU, Ahmet (1955), Anadolu Ağızlarındaki Metathèse Gelişmesi, Türk Dili 

Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1955, s. 1-7. 

ÇAĞLAYAN, Faruk (1955), Metathese, Türk Dili, Nisan, Cilt IV, Sayı 43, s. 409-411. 

ÇENGEL, Hülya Kasapoğlu (2005), Kırgız Türkçesi Grameri. Ses ve Şekil Bilgisi, Akçağ 


DİLAÇAR, Agop (1971), Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri 

ve Tarihçesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1971, s. 83-145. 

DLT-III: ATALAY, Besim (1999), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Cilt III, Türk Dil Kurumu 

(4. Baskı), Ankara. 

ERCİLASUN, Ahmet Bican (1975), -maç, -meç Eki Üzerine, İstanbul Üniversitesi Edebiyat 

Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXI, İstanbul, s. 83-88. 

EREN, Hasan (1953), Türk Dillerinde Metathèse, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 

1955, s. 161-180. 

ERGİN, Muharrem (1997), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul. 

GÖKÇE, Faruk (2007), Oğuz Türkçesinde Fiil Birleşmeleri. Tarihsel Karşılaştırmalı Bir 

İnceleme Denemesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili 

ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 

Ankara. 

GÖKÇE, Hülya (2010), Başkurt Türkçesinde Gramatikalleşme Örnekleri Üzerine, Ankara 

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 1(2010), s. 83- 

104. 

GÖKSEL, Aslı – Celia Kerslake (2005), Turkish. A Comprehensive Grammar, Routledge 

Publishing, London. 

KARAAĞAÇ, Günay (1991), Eski Metatez Örnekleri, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları 

Dergisi, VI, İzmir, s. 85-102. 

KOHOHOB, A. N. (1956), Грамматика Современного Турецкого Литературного Языка, 

Академия Наук СССР Институт Востоковедения, Издательство Академии Наук 

Ссср Москва-Ленинград. 

KORKMAZ, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

KORKMAZ, Zeynep (2007), Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu, 

Ankara. 

KORNFILT, Jaklin (2006), Turkish, Routledge Publishing, London-New York. 

NASKALİ, Emine Gürsoy (1997), Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil 

Kurumu, Ankara. 

ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

RİFAT, Mehmet – Sema RİFAT, Ayşenaz KOŞ, Duygu TEKGÜL (2010), Göstergebilim, 

Dilbilim ve Çeviribilim Terimleri Sözlüğü, Sel Yayıncılık, İstanbul. 

TTAS: Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, http://tdkterim.gov.tr/ttas/ 

133


TS : Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, http://www.tdkterim.gov.tr/tarama/ 

TTS: Tatar Tiliniŋ Anlatmalı Süzligi (1977), III Cilt, SSSR Fenner Akademiyası Kazan Fillalı 

Galimcan İbrahimov İsimindegi Til, Edebiyat Hem Tarih İnstitutı, Tatarstan Kitap 

Neşriyatı, Kazan. 

ULUTAŞ, İsmail (2007), Metatez Olayı Türkçenin Hece Sistemiyle İlgili Midir, Bilig, Güz- 

2007, Sayı 43, s. 117-132. 

VARDAR, Berke (1980), Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara. 

6. EK: ÖRNEKLER DİZİNİ 

açkaç “Anahtar” (DS-1 / Konya ve 

çevresi); açacak (I) “1. Anahtar” (DS- 

1 / İshaklı *Bolvadin –Afyon Karahisar, 

Yakaköy *Gelendost –Isparta, Akçaköy 

*Yeşilova, Yayla *Tefenni –Burdur, 

Alâettin *Acıpayam –Denizli, Dallıca 

*Nazilli –Aydın, Çıplak, Halıköy *Ödemiş 

–İzmir, Emre *Kula –Manisa, *İznik – 

Bursa, Balıkesir, Fili *Biga, *Bayramiç – 

Çanakkale, Domaniç *Tavşanlı –Kütahya, 

Sarıkavak, Şücaattin *Seyitgazi –Eskişehir, 

*Kandıra –Kocaeli, Küçükahmet *Düzce 

–Bolu, Cumayanı –Zonguldak, *Kargı, 

-Kastamonu, İzmirli *Sungurlu, Toyhana 

*İskilip –Çorum, *Zile ve çevresi, *Erbaa, 

*Niksar, Çilehane *Reşadiye, Altuntaş – 

Tokat, *Ünye, Uzunmusa –Ordu, Güneyce – 

Rize, *Ardanuç ve köyleri, Yoncalı, Tepeköy 

, Çayağzı *Şavşat –Artvin, Ölçek, *Ardahan 

–Kars, Ergân –Erzincan, Siirt) 

akça ağaç “1. Beyaz gövdeli ve 

dayanıklı kerestesi olan kayın ağacı” (DS-1 / 

*Senirkent –Isparta); akça ağaç “2. Dağlarda 

yetişen ve keçiler tarafından yenilen, beyaz 

gövdeli bir ağaç” (DS-1 / Bereketli *Tavas, 

Ortaköy *Çal –Denizli); akça ağaç “3. 

Küçük yapraklı, gevrek ve içi beyaz bir 

çeşit ağaç” (DS-1 / Fili *Biga –Çanakkale); 

akça ağaç “4. Meyvasız bir çeşit orman 

ağacı” (DS-1 / *Elmalı –Antalya); akca 

ağaç “Beyaz gövdeli ve dayanıklı kerestesi 

olan kayın ağacı” (DS-1 / Zile *Mesudiye – 

Ordu, *Yıldızeli –Sivas); ağca ağaç “Beyaz 

gövdeli, parlak ve dayanıklı kerestesi olan 

bir ağaç” (DS-1 / Çorum, *Zile ve çevresi, 

Döllük, Kızılköy –Tokat, Zile *Mesudiye – 

Ordu, Çakırköy *Şebin Karahisar –Giresun, 

Erzincan, Yukarıkale, Hacıilyas *Koyulhisar 

–Sivas); akcağaş “Kerestesi ak, yağsız, 

sert bir çeşit ağaç” (DS-12 / Dereçine 

*Sultandağı Afyon); akcadağ “Kerestesi 

ak, yağsız, sert bir çeşit ağaç” (DS-12 / 

Dereçine *Sultandağı Afyon); ahcağaş 

(c) “< akçaağaç: akçaağaç” (Erzurum / 

Erzurum); akcaç “Beyaz gövdeli ve dayanıklı 

kerestesi olan kayın ağacı” (DS-1 / İğneciler 

*Mudurnu –Bolu); 

aktarağacı “1. Yemenicilikte, yemenileri 

çevirmek için kullanılan uzun ve yuvarlak 

bir ağaç” (DS-1 / *Gerze –Sinop, *Bor – 

Niğde); ahtar ağacı “Ayakkabının içini 

dışına çevirmeye yarayan bir aygıt” (DS-1 

/ *Kemaliye –Erzincan); aktarağacı “2. 

Sacın üzerindeki yufkayı çevirmeye yarıyan, 

yassı demir veya tahta aygıt.” (DS-1 / Urfa); 

ahtarağaç “Saç üzerinde pişirilen yufkayı 

çevirmeye yarıyan, tahta veya demirden 

yapılan aygıt” (DS-1 / *Şebin Karahisar – 

Giresun, Urfa, *Gürün –Sivas); ahdaracah 

“Saç üzerinde pişirilen yufkayı çevirmeye 

yarıyan, tahta veya demirden yapılan aygıt” 

(DS-1 / Dodurga *Artova, *Zile –Tokat, 

*Divriği –Sivas); ahtaracak “Saç üzerinde 

pişirilen yufkayı çevirmeye yarıyan, tahta 

veya demirden yapılan aygıt” (DS-1 / *Zile, 

*Artova, Kızılköy, Tokat, Aşudu *Darende 

–Malatya, *Divriği –Sivas); ahdaracak 



(DS-1 / *Gürün –Sivas); ahtıraçak “Saç 

134


üzerinde pişirilen yufkayı çevirmeye yarıyan, 

tahta veya demirden yapılan aygıt” (DS-1 

/ Gökçeyaka *Yeşilova –Burdur); akdıraç 

“Sacın üzerindeki yufkayı çevirmeye 

yarıyan, yassı demir veya tahta aygıt.” 

(DS-1 / Aydoğmuş *Keçiborlu –Isparta, 

Burdur, Yukarıkaraçay *Acıpayam, Kösten – 

Denizli); ahtaraç “1. Saç üzerinde pişirilen 

yufkayı çevirmeye yarıyan, tahta veya 

demirden yapılan aygıt” (DS-1 / Cumayanı 

–Zonguldak, Karkıncık *Artova, Kızılköy 

–Tokat, Denizli *Vakfıkebir –Trabzon, 

Kuruçay, Armudan *Refahiye –Erzincan, 

Polat *Akçadağ, *Darende –Malatya, 

Hacıilyas, *Koyulhisar, Ortaköy *Şarkışla, 

*Kangal ve köyleri, *Divriği, *Zara, 

*Gemerek, Çöplü *Gürün –Sivas); ahdaraç 



(DS-1 / Dambaylı *Salihli –Manisa) 

burgağaç “Ucu çatallı, uzun, meyve 

koparmaya yarayan ağaç” (DS-2 / Çaylı 

–Adana); burgaç (II) “5. İp gibi bükülerek 

büyüyen ağaç” (DS-2 / Gümüşhane) 

çalıgaç “yoğurt mayası” (DS-3 / 

Karacasu –Aydın); çalıgeç “yoğurt mayası” 

(DS-3 / Sürez *Bozdoğan –Aydın); çalgaç 

“Yoğurt mayası” (DS-3 / *Bozdoğan 

-Aydın); çalgeç “Yoğurt mayası” (DS-3 / 

Eymir *Bozdoğan –Aydın); çalacak (I) 

“yoğurt mayası” (DS-3 / Dişli *Bolvadin 

–Afyon, *Acıpayam –Denizli, Dallıca 

*Nazilli –Aydın, Kerem *Burhaniye, 

*Manyas –Balıkesir, Kuşköy –Çanakkale, 

Bozan, Tokat, *Sivrihisar –Eskişehir, Datça 

–Bolu, Çayır *Zile –Tokat, Havsu *Kelkit 

–Gümüşhane, Hacıilyas *Koyulhisar, 

*Şarkışla –Sivas, Yozgat, Çayırlı *Haymana 

–Ankara, Çakırlar, Karaviran *Seydişehir – 

Konya, *Akseki, *Korkuteli, *Kaş, Bağyaka 

*Finike –Antalya, Dont *Fethiye –Muğla, 

*Lüleburgaz –Kırklareli) 

çıkrınkaç “Çocukları yürümeye 

alıştırmak için kullanılan üç tekerlekli araba” 

(DS-3 / Çorum); çıkrıncak “Çocukları 

yürümeye alıştırmak için kullanılan üç 

tekerlekli araba” (DS-3 / Karabüzey *Araç 

–Kastamonu, Çorum, Sinop, Kırşehir) 

çıkırangaç “Bir çeşit tahterevalli” (DS- 

3 / İğneciler *Mudurnu –Bolu); çıkırancık 

“Bir çeşit tahterevalli” (DS-3 / *Saray – 

Tekirdağ) 

dakgeç “2. Takılacak yer, çengel” (DS-4 

/ *Alaşehir –Manisa) < *takacak 

demcek “2. Semaverlerde çaydanlığı 

üzerine koymaya yarayan, semaverin 

tepesine geçirilen bir araç” (DS-4 / 

-Erzurum); demkeş “Semaverin üstünde 

demliğin konulduğu kısım” (DS-4 / Revan 

*Iğdır –Kars); temkeç “Çaydanlık” (DS-10 

/ *Tavşanlı –Kütahya) 

dutağaç “Tencere tutacağı” (DS-4 / 

Sücüllü *Yalvaç –Isparta); dutgeç “Tencere 

tutacağı” (DS-4 / Eymir *Bozdoğan – 

Aydın); dutacak (I) “Tencere tutacağı” 

(DS-4 / *Eğridir köyleri –Isparta, Kütahya, 

Bozan –Eskişehir, *Kurşunlu –Çankırı, 

*Zile –Tokat, Savrun *Divriği –Sivas, 

*Çiçekdağı –Kırşehir, *Bor –Niğde, 

*Mersin köyleri –İçel); dutugeç “Tencere 

tutacağı” (DS-4 / *Alaşehir –Manisa); 

tutugeç “Ateş üstündeki kabı tutup indirmek 

için bez vb. şeylerden yapılan tutacak” 

(DS-10 / *Gelendost –Isparta, *Yeşilova 

ve köyleri –Burdur, *Alayunt –Kütahya); 

tutaç “Tencere tutacağı” (DS-10 / Yeniköy, 

Zeytinli *Edremit, *Dursunbey, Balıkesir, 

Kulfal *Ezine, *Biga –Çanakkale, Konurlar 

*İnegöl –Bursa, Uşak, Kütahya, Aşağı Kayı 

*Tosya –Kastamonu) 

eğri ağaç (I) “Tek hayvanla çekilen 

arabalarda iki ucu oklara geçirilen eğri ağaç 

kısım” (DS-5 / Balıkesir ve çevresi, Aliköy 

*Çaycuma –Zonguldak, Çorum); eğreğaç 

“Tek hayvanla çekilen arabalarda iki ucu 

oklara geçirilen eğri ağaç kısım” (DS-5 

/ Sücüllü *Yalvaç –Isparta); eğri (I) “Tek 

hayvanla çekilen arabalarda iki ucu oklara 

geçirilen eğri ağaç kısım” (DS-5 / Çöplü 

*Çivril –Denizli, *Maçka –Trabzon) 

evre ağaç “Saç üzerinde pişirilen yufka 

ekmekleri çevirmeye yarayan uzun ve yassı 

135


tahta araç” (DS-5 / Çepni *Gemerek –Sivas, 

Kadışehri *Sorgun –Yozgat); evri ağaç “Saç 

üzerinde pişirilen yufka ekmekleri çevirmeye 

yarayan uzun ve yassı tahta araç” (DS-5 / 

Büyükafşar *Kırıkkale –Ankara, Dadağı – 

Kayseri); evir ağaç “Saç üzerinde pişirilen 

yufka ekmekleri çevirmeye yarayan uzun ve 

yassı tahta araç” (DS-5 / *Gürün –Sivas); 

evreağaç “Saç üzerinde pişirilen yufka 


tahta araç” (DS-12 / Afşar, Pazarören 

*Pınarbaşı Kayseri); evrağaç “Saç üzerinde 

pişirilen yufka ekmekleri çevirmeye yarayan 

uzun ve yassı tahta araç” (DS-5 / Eskiyapar 

*Alaca –Çorum, *Afşin –Maraş, Aşudu 

*Darende –Malatya, *Yerköy, Küçükboynul 

–Yozgat, İvriz *Ereğli –Konya, Çakallı – 

Adana); evreğaç “Saç üzerinde pişirilen 


yassı tahta araç” (DS-5 / Adana); evriğaç 

“Saç üzerinde pişirilen yufka ekmekleri 

çevirmeye yarayan uzun ve yassı tahta araç” 

(DS-12 / Gökdere *Akdağmadeni Yozgat); 

evreğeç “Saç üzerinde pişirilen yufka 

ekmekleri çevirmeye yarayan uzun ve 

yassı tahta araç” (DS-5 / Kızılköy *Dinar, 

*Emirdağ –Afyon, Uluğbey *Senirkent – 

Isparta, *Antakya –Hatay, Adana, *Mersin 

–İçel); evrengeç “1. Saç üzerinde pişirilen 

yufka ekmekleri çevirmeye yarayan uzun 

ve yassı tahta araç” (DS-5 / *Hekimhan – 

Malatya, Yeniköy, Hortu *Ereğli –Konya, 

Gâvurdağı *Osmaniye –Adana); evirgeç 


çevirmeye yarayan uzun ve yassı tahta 

araç” (DS-5 / Çankırı, *Afşin ve köyleri – 

Maraş, Reyhanlı ve Amik ovası Türkmenleri 

*Reyhanlı –Hatay, Gaziantep, Karayusuf 

hüyüğü *Avanos –Nevşehir); evrekaç “Saç 



Çorum); ergiveç “Saç üstünde pişirilen 

ekmeği döndürecek yassı ağaç” / Tîr ريت [Fa.] 

26 mânası var… 12- … ve etmek açacak 

oklağıya ve etmek döndürecek yassı ağaca 

ıtlak olunur ki ergiveç جويكرا tâbir olunur | 

Burh. XVIII-XIX. 195. (TS); ergiveç “Saç 

üstünde pişirilen yufka ekmeğini çevirmek 

için kullanılan 70-80 cm. uzunluğunda, 

5-6 cm. enliliğinde ucu sivri tahta araç” 

(DS-5 / Gaziantep); ergüveç “Saç üstünde 

pişirilen yufka ekmeğini çevirmek için 

kullanılan 70-80 cm. uzunluğunda, 5-6 cm. 

enliliğinde ucu sivri tahta araç” (DS-5 / 

İstanbul); erkiveç “Saç üstünde pişirilen 

yufka ekmeğini çevirmek için kullanılan 

70-80 cm. uzunluğunda, 5-6 cm. enliliğinde 

ucu sivri tahta araç” (DS-5 / Gaziantep, 

Antalya); evirecek “Saç üzerinde pişirilen 


ve yassı tahta araç” (DS-5 / *Kangal – 

Sivas); evrecek “Saç üzerinde pişirilen 


ve yassı tahta araç” (DS-5 / Kahyalı – 

Çankırı); evreyeş “Saç üzerinde pişirilen 


ve yassı tahta araç” (DS-5 / Gönenköy – 

Isparta); evreyiç “Saç üzerinde pişirilen 


yassı tahta araç” (DS-5 / Tatarlı *Bünyan 

–Kayseri); evriyeç “Saç üzerinde pişirilen 


yassı tahta araç” (DS-5 / Gaziantep); evrâaç 


çevirmeye yarayan uzun ve yassı tahta araç” 

(DS-5 / Sarıkavak –Eskişehir, *Pınarbaşı 

–Kayseri); evreaç “Saç üzerinde pişirilen 


yassı tahta araç” (DS-5 / Çepni *Gemerek 

–Sivas, Ağaeli –Ankara, *Mersin ve köyleri 

–İçel); evrâç “Saç üzerinde pişirilen yufka 


tahta araç” (DS-5 / Çağlan –İzmir, Havşit 

*Sungurlu, Çorum, Artvin, Büyükçaylı 

*Dörtyol –Hatay, Geben *Andırın-Maraş, 

Yozgat, Solakuşağı *Şereflikoçhisar – 

Ankara, *Mucur –Kırşehir, Kayseri, Şabanlı, 

Hotamış –Konya, Mansurlu –Adana, 

*Mersin ve köyleri –İçel); evreç “Saç 


yarayan uzun ve yassı tahta araç” (DS- 

5 / Emirler, Geresin *Keçiborlu –Isparta, 

Lengime –Burdur, Dutluca, Söğüt, Honaz 

–Denizli, Kurtkulağı –Aydın, Sarıkozan 

136


*Kula –Manisa, Hacıilyas *Koyulhisar – 

Sivas, Urfa, *Kilis –Gaziantep, Maraş, 

İncirlik –Adana); evleç “1. Saç üzerinde 

pişirilen yufka ekmekleri çevirmeye yarayan 

uzun ve yassı tahta araç” (DS-5 / İğdecik 

–Isparta); öregeç “2. Sac üstünde pişirilen 

ekmeği çevirmeye yarayan tahta araç” (DS- 

9 / Maraş); örekeç “Sac üstünde pişirilen 


9 / Gaziantep, Maraş); öreç “Sac üstünde 

pişirilen ekmeği çevirmeye yarayan tahta 

araç” (DS-9 / Adana); eğri ağaç (II) “Saç 



Niğde) 

eringeç “Tembel, üşenen (kimse)” (DS-5 

/ Çığrı *Dinar –Afyon, Tepeköy *Torbalı – 

İzmir, Tokat –Eskişehir, *Zile –Tokat, *Afşin 

ve köyleri –Maraş, Reyhanlı ve Amik ovası 

Türkmenleri, *Reyhanlı, *Antakya –Hatay, 

Hacıilyas *Koyulhisar, *Gürün –Sivas, 

*Pınarbaşı –Kayseri, Nevşehir, *Ermenek ve 

köyleri –Konya); erincek “Tembel, üşenen 

(kimse)” (DS-5 / *Yalvaç –Isparta, Çöplü 

*Çivril –Denizli, Çorum, *Merzifon ve 

köyleri –Amasya, *Iğdır, Kars, Gaziantep, 

Sivas, Ahırlı –Ankara, Mucur, Kırşehir, 

Kayseri, *Avanos –Nevşehir, *Bor –Niğde, 

*Karaman, Zıvarık, Konya, Çakallı –Adana) 

gelep ağacı “Eğrilmiş ipleri kelep 

yapmakta kullanılan bir aygıt” (DS-6 

/ Kasaba *Kaş –Antalya); gelepçek (I) 

“Eğrilmiş ipleri kelep yapmakta kullanılan 

bir aygıt” (DS-6 / *Taşköprü –Kastamonu, 

*Osmancık, Eskice *Mecitözü –Çorum) 

gısdırgaç (II) “Saç tokası” (DS-6 / 

Maraş); gıstıracak “Saç tokası” (DS-6 / 

*Gülnar –İçel); kıskaç (III) “Saç tokası” (DS- 

8 / *Reyhanlı ve Amik ovası Türkmenleri – 

Hatay); kısdırgaç (III) “1. Saç tokası” (DS-8 

/ Yukarıseyit *Çal, Söğüt, Honaz –Denizli) 

ılangaç “Küçük çocuk salıncağı” 

(DS-7 / Aşudu *Darende –Malatya), 

(DS-7 / Çorum, *Merzifon ve köyleri – 

Amasya, Küçükisa *Zile –Tokat, Çepni 

*Gemerek –Sivas, Yozgat, Kargalı *Polatlı, 

*Haymana –Ankara, *Talas –Kayseri, 

*Avanos –Nevşehir); ılıncak (I) “Küçük 

çocuk salıncağı” (DS-7 / *İskilip, Çorum, 

*Çarşamba ve köyleri –Samsun, *Merzifon, 

*Taşova ve köyleri –Amasya, Karkıncık 

*Artova, Zodu –Tokat, Ordu, Kayadibi, 

Tepeköy, Piraziz –Giresun, Trabzon, Rize, 

Erzurum, *Koyulhisar –Sivas, Yozgat, 

*Bünyan –Kayseri); ıllıñgaç “Küçük çocuk 

salıncağı” (DS-7 / *Afşin –Maraş); ılınkaç 

“Küçük çocuk salıncağı” (DS-7 / *Sungurlu 

–Çorum, Samsun, *İncesu –Kayseri) 

ipağacı “Dokuma tezgâhı” (DS-7 / 

Bürüngüz *Bünyan, Kayseri, Yeniköy 

*Ereğli –Konya); ipacı “Dokuma tezgâhı” 

(DS-7 / Söğüt, Honaz –Denizli, Kaya 

*Fethiye –Muğla) 

kabaağaç “Kalın gövdeli meşe ağacı” 

(DS-8 / Sarımahmutlu, Kurandamı, Derbent, 

Kadıköy *Buldan –Denizli); kabaâç “Meşe 

ağacı” (DS-12 / Bertiz Maraş); kabaaç “2. 

Kalın gövdeli meşe ağacı” (DS-8 / Kızılköy 

*Ezine –Çanakkale) 

karacaâç “Karaca ağaç” (Doğu Trakya 

/ Doğu Trakya) 

karageç “Karaağaç” (DS-8 / İzmir); 

garageç “Karaağaç” (DS-6 / Başpınar 

*Tefenni –Burdur); gargeç “Karaağaç” 

(DS-6 / Karamanlı *Tefenni) 

kolkaç “Ceket, gömlek ya da elbise 

kollarının kirlenmesine engel olmak için 

bilekten dirseğe kadar geçirilen eğreti 

kolluk” (DS-8 / Çukurbostan –İstanbul); 

kolçak (I) “1. Ceket, gömlek ya da elbise 

kollarının kirlenmesine engel olmak için 

bilekten dirseğe kadar geçirilen eğreti 

kolluk” (DS-8 / *Urla, *Çeşme –İzmir, *Biga 

–Çanakkale, Kars, Erzurum, Kargın *Tercan, 

Armudan *İliç –Erzincan, Elâzığ, Kocaözü – 

Malatya, *Şarkışla, çepni *Gemerek –Sivas, 

Ankara, Kırşehir, Akçakaya –Kayseri, *Bor 

–Niğde, Çavuşçu *Ilgın, *Sultaniye, Konya, 

*Feke –Adana, *Lüleburgaz –Kırklareli) 

öğüngeç “Kendi kendini öven, övüngen” 

(DS-9 / Hadım *Çal –Denizli, Sürez 

*Bozdoğan –Aydın, Bozan –Eskişehir, 

137


*Taşköprü –Kastamonu, *Artova –Tokat, 

*Afşin ve köyleri –Maraş, Gödene *Akseki 

–Antalya), “Kendini beğenen, onurlu” 

(DS-12 / Çorum); öğüncek (I) “Kendi 

kendini öven, övüngen” (DS-9 / *Sivrihisar 

–Eskişehir, *Kurşunlu –Çankırı, *İskilip – 

Çorum, *Merzifon köyleri –Amasya, *Ünye 

–Ordu, Maksutlu *Şarkışla –Sivas, Ankara, 

Genezin *Avanos –Nevşehir, Bahçeli *Bor, 

Niğde, Güvenç, *Ermenek –Konya, Kıbrıs); 

öğünbeç “Kendini beğenen, onurlu” (DS- 

12 / Çorum); övüngeç “Övüngen” (DS-12 / 

Yozgat, Pazarören *Pınarbaşı Kayseri) 

pisliağaç “Sac üzerinde pişirilen 

ekmeği çevirmeye yarayan kürek biçiminde 

tahta araç” (DS-9 / *Beypazarı –Ankara); 

pisleğeç “Sac üzerinde pişirilen ekmeği 

çevirmeye yarayan kürek biçiminde tahta 

araç” (DS-9 / Bağviran –Kastamonu); 

pisleheç “Sac üzerinde pişirilen ekmeği 


araç” (DS-9 / Alemdar *Düzce –Bolu); 

pislihaç “Sac üzerinde pişirilen ekmeği 


araç” (DS-9 / *Düzce –Bolu); pişleheç “Sac 

üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye yarayan 

kürek biçiminde tahta araç” (DS-9 / Ankara); 

bisleğeç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / Kastamonu, 

Çankırı, *Güdül –Ankara); “Yufka çevirmeye 

yarayan tahta araç, çevirgeç” (DS-12 / 

*Güdül ve köyleri –Ankara); bisleheç “Saçta 

yufka ekmeği çevirmeye yarayan tahta 

aygıt” (DS-2 / Başköy –Ankara); bisleyeç 

“Saçta yufka ekmeği çevirmeye yarayan 

tahta aygıt” (DS-2 / Fındıcak *Mudurnu 

–Bolu, Bulak *Safranbolu –Zonguldak, 

Kastamonu); bisleyiç “Saçta yufka ekmeği 

çevirmeye yarayan tahta aygıt” (DS-2 / 

Kastamonu); bisliğeç “Saçta yufka ekmeği 


Kastamonu); bişleğeç “Saçta yufka ekmeği 


Gürlü *Kızılcahamam –Ankara); bişleheç 


tahta aygıt” (DS-2 / Karabüzey *Araç – 

Kastamonu, Sivas); bişleneç “Saçta yufka 

ekmeği çevirmeye yarayan tahta aygıt” (DS- 

2 / Çankırı); bişleyeç “Saçta yufka ekmeği 


Kastamonu); bişligeç “Saçta yufka ekmeği 


*Yenişehir –Bursa); bişliheç “Saçta yufka 

ekmeği çevirmeye yarayan tahta aygıt” 

(DS-2 / Bulkuş, *Çerkeş –Çankırı); bişliyeç 


tahta aygıt” (DS-2 / Kastamonu, Samsun); 

bitleğeç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / *Kurşunlu – 

Çankırı, Ankara); bikleğeç “Saçta yufka 


(DS-2 / *Kurşunlu, *Ilgaz, Çankırı, Ankara); 

büslegeç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / *Taşköprü – 

Kastamonu, *Boyabat –Sinop); büslegeç 


tahta aygıt” (DS-2 / *Taşköprü –Kastamonu, 

*Boyabat –Sinop); pişirgeç “Sac üstündeki 


12 / Sarıkız *Hekimhan Malatya); pişirgeç 

“Sac üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye 

yarayan kürek biçiminde tahta araç” (DS- 

9 / İshaklı,*Sandıklı, *Bolvadin –Afyon, 

*Senirkent, *Uluborlu, *Gelendost –Isparta, 

Cumaovası –İzmir, *Bozcaada –Çanakkale, 

Kütahya, Yukarısöğütönü, Tokat –Eskişehir, 

Sinop, Tuzaklı –Samsun, Amasya, Hayati 

*Erbaa –Tokat, Sivas, Etimesgut –Ankara, 

Köşker *Çiçekdağı –Kırşehir, Nevşehir, 

*Bor –Niğde, Kızılviran, *Bozkır, Yenidiğin 

*Ilgın, Zıvarık –Konya); pişirgeç “Yufka 

ekmeği pişirirken yufkayı çevirmeye yarayan 

çubuk” (Kırşehir ve Yöresi / Kırşehir); 

pişirkeç “Sac üzerinde pişirilen ekmeği 


araç” (DS-9 / Konya); pişürgeç “Sac 

üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye yarayan 

kürek biçiminde tahta araç” (DS-9 / 

*Boyabat –Sinop, *Niksar –Tokat); püsürgeç 

“Sac üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye 


9 / Balçova –İzmir, *Mecitözü –Çorum, 

Alişar *Merzifon –Amasya); bişirgeç “2. 

Saçta yufka ekmeği çevirmeye yarayan 

tahta aygıt” (DS-2 / Hocalar *Sandıklı, 

İshaklı *Bolvadin –Afyon, Yakaköy, Çaltı 

*Gelendost, *Senirkent ve köyleri, Banus 

*Eğridir, Kumdanlı *Yalvaç –Isparta, 

138


*Sarayköy –Denizli, Balıkesir, Kütahya, 

*Sivrihisar, Tokat, Bozan –Eskişehir, 

Danışman *Fatsa –Ordu, Karaözü*Gemerek 

–Sivas, Solakuşağı *Şereflikoçhisar, Çayırlı 

*Haymana –Ankara, Karahisar *İncesu – 

Kayseri, Kırşehir, Nevşehir, *Bor –Niğde, 

Argıthan, Saraycık, Akşehir, Görmel 

*Ermenek –Konya); bişirgeç “Yufka 

çevirmeye yarayan tahta araç, çevirgeç” 

(DS-12 / Dereçine *Sultandağı –Afyon); 

büşürgeç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / *Göynük – 

Bolu, *Boyabat –Sinop, *Bafra –Samsun, 

Zana *Merzifon –Amasya, Kekün *Niksar, 

Bizeri –Tokat, Çavdar, Karakuş ve köyleri 

*Ünye –Ordu); bisirgeç “Yufka çevirmeye 

yarayan tahta araç, çevirgeç” (DS-12 / 

Ulukışla *Bor –Niğde); bisürgeç “Saçta 

yufka ekmeği çevirmeye yarayan tahta 

aygıt” (DS-2 / *Merzifon, *Gümüşhacıköy 

–Amasya); büsürgeç (I) “Saçta yufka 


(DS-2 / Afyon, *Beşiktaş –İstanbul, Çorum, 

*Merzifon –Amasya, Hayati *Erbaa –Tokat); 

bükürgeç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / Meğelün 

*Reşadiye –Tokat); bıssıraç “Saçta yufka 


2 / *Bartın –Zonguldak); bısraç (II) “Saçta 

yufka ekmeği çevirmeye yarayan tahta aygıt” 

(DS-2 / *Cide –Kastamonu); bikleeç “Saçta 


(DS-2 / *Kurşunlu, *Ilgaz, Çankırı, Ankara); 

bislaaç “Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / *İskilip – 

Çorum, *Ilgaz –Bolu); bisleeç “Saçta yufka 


(DS-2 / Güllü *Eşme –Uşak, *Taşköprü – 

Kastamonu); bişleeç “Saçta yufka ekmeği 


Kastamonu, *Çerkeş köyleri –Çankırı); 

bişlêç “1. Saçta yufka ekmeği çevirmeye 

yarayan tahta aygıt” (DS-2 / Peşman *Daday 

–Kastamonu); pislâç “Sac üzerinde pişirilen 


tahta araç” (DS-9 / Aliköy *Çaycuma, 

*Ereğli, Karamusa –Zonguldak, *İskilip 

–Çorum, Çanıllı *Ayaş, Atçalı *Nallıhan 

–Ankara); pisliaç “Sac üzerinde pişirilen 


tahta araç” (DS-9 / *Gerede –Bolu); pişleç 

“2. Sac üzerinde pişirilen ekmeği çevirmeye 


9 / İstanbul); pişliç “Sac üzerinde pişirilen 


tahta araç” (DS-9 / Himmet *Daday – 

Kastamonu); pisleç “Sac üzerinde pişirilen 


tahta araç” (DS-9 / Hisarcık *Osmaneli 

–Bilecik, Aşağıkayı *Tosya –Kastamonu, 

*Safranbolu –Zonguldak, Bucak *Ayaş – 

Ankara); pisreç “Sac üzerinde pişirilen 


tahta araç” (DS-9 / Öleyüzü, Hisarönü – 

Zonguldak); bisleç “Saçta yufka ekmeği 


*Ayaş –Ankara); “Yufka çevirmeye yarayan 

tahta araç, çevirgeç” (DS-12 / *Güdül 

ve köyleri –Ankara); bisleç “Saçta yufka 


2 / *Ayaş –Ankara); büsleç “Saçta yufka 


2 / Cumayanı –Zonguldak, Samsun); bikleç 

Saçta yufka ekmeği çevirmeye yarayan tahta 

aygıt” (DS-2 / *Kurşunlu, *Ilgaz, Çankırı, 

Ankara); bükleç (I) “Saçta yufka ekmeği 


*Şabanözü –Çankırı, Hasanoğlan *Kalecik 

–Ankara); büçleç “Saçta yufka ekmeği 


Dayılı *Boyabat –Sinop); bişirecek “Saçta 


(DS-2 / Uğurlu *Ermenek –Konya); bişeyi 


tahta aygıt” (DS-2 / Bademli *Beyşehir – 

Konya); bişek “Yufka çevirmeye yarayan 

tahta araç, çevirgeç” (DS-12 / *Seydişehir, 

*Beyşehir –Konya) 

sallangeç “Salıncak” (DS-10 / Oğuz 

*Acıpayam –Denizli, *Emet –Kütahya), (DS- 

12 / Karamanlı *Tefenni –Burdur, Darıveren 

*Acıpayam –Denizli); sallangaç “Salıncak” 

(DS-10 / Denizli ilçe ve köyleri, Yeniköy 

–Balıkesir, Tokat –Eskişehir, Reyhanlı 

ve Amikovası Türkmenleri *Reyhanlı, 

*Antakya –Hatay, Çanıllı *Ayaş –Ankara, 

Bahçeli *Bor –Niğde, Gâvurdağı *Osmaniye 

–Adana, Ceylan *Lüleburgaz –Kırklareli), 

139


(DS-12 / Karadoruk*Gürün –Sivas, *Güdül 

ve köyleri –Ankara, *Bünyan –Kayseri); 

salıngaç “Salıncak” (DS-10 / Çığrı –Afyon, 

*Düzce –Bolu, *Akyazı ve çevresi –Sakarya, 

*Bünyan –Kayseri, *Bor –Niğde); salıñgaç 

“Salıncak” (DS-12 / Yozgat, *Silifke İçel); 

salgı (V) “Salıncak” (DS-10 / Mesudiye 

*Datça –Muğla) sallañgıç (DS-10 / Çöplü 

*Çivril –Denizli, Hacıahmet *Düzce – 

Bolu); sallañguç “Salıncak” (DS-10 / 

Darıcı *Düzce –Bolu, Kırşehir); sallanğaç 

“Salıncak” (DS-10 / *Antakya –Hatay), 

sallankaç “Salıncak” (DS-10 / Alemdar 

–Bolu, *Merzifon –Amasya); sallankuc 

“Salıncak” (DS-12 / Kerkük); sallancak 

“Salıncak” (DS-10 / Fili *Biga –Çanakkale); 

sallancık “Salıncak” (DS-10 / Fili *Biga – 

Çanakkale); sallançah “Salıncak” (DS-10 

/ İrişli, Bayburt *Sarıkamış, *Selim –Kars) 

süreğeç (II) “Çocuğu yürümeye 

alıştırmaya yarayan, tahtadan yapılmış 

tekerlekli bir çeşit araba, yürüteç” (DS-10 

/ Yozgat); sürecek (IV) “Çocuğu yürümeye 

alıştırmaya yarayan, tahtadan yapılmış 

tekerlekli bir çeşit araba, yürüteç” (DS-10 / 

Samsun) 

utangeç “Utangaç” (DS-11 / Bereketli 

*Tavas –Denizli); utancak “Utangaç” (DS- 

11 / Eskişehir köyleri, *Kurşunlu –Çankırı, 

*İskilip –Çorum, Samsun, *Taşova köyleri, 

*Merzifon –Amasya, Bayadı –Ordu, Yavuz, 

Salcı *Şavşat, *Ardanuç köyleri –Artvin, 

*Erciş, -Van, Diyarbakır, Sivas ilçe ve 

köyleri, Çanıllı *Ayaş –Ankara, Bahçeli, 

*Bor, Niğde, *Ermenek –Konya, Güzelsu 

*Akseki –Antalya, *Mut köyleri –İçel, 

Edirne, *Lüleburgaz köyleri, Kırklareli) 

üşengeç “Tembel” (DS-11 / İshaklı 

*Bolvadin –Afyon); üşencek “Tembel” 

(DS-11 / Peşman *Daday –Kastamonu, 

*Kurşunlu –Çankırı, Yozgat, Hasanoğlan – 

Ankara) 

yastıağacı “Üstünde hamur açılan, 

yemek yenilen tahta” (DS-11 / Bulgaristan); 

yaslıağaç “1. Üstünde hamur açılan, yemek 

yenilen tahta” (DS-11 / Kastamonu, *Bafra 

–Samsun, Erzurum, *Güdül –Ankara); “2. Et 

kıymakta kullanılan tahta” (DS-11 / *Tavas – 

Denizli); yastıağaç “Üstünde hamur açılan, 

yemek yenilen tahta” (DS-11 / Demirkapı 

*Susurluk –Balıkesir, -Adana); yastıağaç 

“Üstünde odun yarılan kütük” (DS-11 / 

-Kütahya); yassıağaç “Üstünde hamur 

açılan, yemek yenilen tahta” (DS-11 / 

Sinop ve çevresi); yastıngaç “Üstünde 

hamur açılan, yemek yenilen tahta” (DS- 

11 / Denizli ve çevresi); yasdıgaç “Üstünde 

hamur açılan, yemek yenilen tahta” (DS-11 

/ *Susurluk –Balıkesir, Kütahya, Aşağı Kayı 

*Tosya –Kastamonu, *Kurşunlu –Çankırı, 

Sinop); yasdıgeç “Üstünde hamur açılan, 

yemek yenilen tahta” (DS-11 / Darıveren, 

*Acıpayam –Denizli, Eymir *Bozdoğan – 

Aydın, *Alaşehir –Manisa, *Milas –Muğla); 

yastıgeç “Üstünde hamur açılan, yemek 

yenilen tahta” (DS-11 / Salda *Yeşilova – 

Burdur, Denizli, Aydın, *Urla, *Kuşadası – 

İzmir, Ahiköy, Muğla); yaslahaç “Üstünde 

hamur açılan, yemek yenilen tahta” 

(DS-11 / Bilecik, İğneciler *Mudurnu, 

Darıyeri *Düzce –Bolu, Karabüzey *Araç 

–Kastamonu, Başköy –Ankara); yaslıhaç 

“Üstünde hamur açılan, yemek yenilen 

tahta” (DS-11 / Bolu); yastaaç “Üstünde 

hamur açılan, yemek yenilen tahta” (DS- 

11 / Çandarlı *Bergama –İzmir, Bursa, 

Trabzon, Ceylân, Çengelli *Lüleburgaz – 

Kırklareli, Türkgücü *Çorlu –Tekirdağ); 

yastıaç “Üstünde hamur açılan, yemek 

yenilen tahta” (DS-11 / Balıkesir ve çevresi); 

yaslaç, yaslâç (I) “Üstünde hamur açılan, 

yemek yenilen tahta” (DS-11 / Yakakayı, 

*Sivrihisar –Eskişehir, *İzmit ve köyleri, 

Hediyeli *Kandıra –Kocaeli, *Adapazarı 

–Sakarya, Yakacık *Kartal –İstanbul, 

*Devrek, Aliköy *Çaycuma, Akşehir – 

Zonguldak, Kastamonu, *Çerkeş köyleri – 

Çankırı, *İskilip –Çorum, Zincidere *Güdül, 

Çanıllı *Ayaş, Pazar *Kızılcahamam, 

*Kalecik, Etimesgut –Ankara, Eskire 

Geriçam *Köyceğiz, *Marmaris –Muğla) 

140

Dil Araştırmaları Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir 


Türk Dilindeki Fiilden İsim Yapan 

-cAk Eki Hakkında 

Mehmet Hazar * 1 

Özet: Özet: Türk dilinde fiilden isim yapan -cAk eki var mıdır 

Makalede bu sorunun cevabı irdelendi. Türkiye Türkçesinde 

fiilden isim yapan -cAk ekinin olmadığı görüldü. Fiilden isim 

yapan -cAk eki için verilen örnek kelime gövdelerinin aslında 

isim olduğu tespit edildi. Daha çok g ünsüzünün erimesi ve 

bunun takip edilememesi sebebiyle böyle bir ekin olduğu 

zannedilmiştir. Aslında bu ek isimden isim yapan +CAk 

ekidir. 

İşte salıncak, sal-ın-cak şeklinden değil sal-kın+çak ~ selkin+çek 

şeklinden, bür-ün-cek şeklinden değil bür-üm+çek 

(Cez. Ar. brencek) şeklinden ve Kzk. makta-n-şak değil 

makta-ğan+şak (makt ø. 

On The “ –Cak” Nominalization 

Affix In Turkish Language 

Abstract: Is there a “–cak” nominalization affix in Turkish 

language In this study, the answer of this question was 

examined and it was found out that Turkish language did not 

have this affix. It was detemined that the word stems which 

were submitted as samples for “-cak” affix were originally 

nouns. It was thought that there was a such affix because of 

the omission of “g” consanant and losing track of this sound. 

In fact, this is a “-cak” affix that nominalize from nouns. 

For example, salıncak comes of sal-kın+çak ~ sel-kin+çek 

not sal-ın-cak, bür-üm+çek (Cez. Ar. brencek) not bür-üncek 

form and Kzk. not makta-n-şak form but it comes of 

makta-ğan+şak (makt

Mehmet Hazar 

New and Modern Turkish dialects. Also, some forms in 

Anatolian local dialects were dwelled on. One word switched 

from Arabic to Turkish and another one from Turkish to Arabic 

were determined among the samples of this affix. Its status in 

the dialects of Modern Kipchak Turkish was clarified. 

Key words: Middle Turkish, simultaneous and diachronic, 

-CAk, +CAk, g> ø. 

1. -CAk Eki Sorunu: 

Gramer incelemelerimde ve Türk dili derslerinde şüpheyle baktığım ve 

isimden fiil yaptığını sandığım bu -cAk ekinin aslında isimden isim yapma eki 

olduğunu gördüm. Türk lehçelerinin tasviri gramerlerinde eş zamanlı yöntem 

kullanıldığı için -cAk ekine yer verilir. Bu makalede eş ve art zamanlı mukayese 

yapılarak Yeni Türkçe dönemine kadar görülmeyen bu ekin özellikle Çağdaş 

Kıpçak Türk Lehçelerinde görüldüğüne dikkat çekilecektir. Yazı dili geleneğine 

sahip Türkiye Türkçesinde böyle bir eke yer vermeyen dil bilgisi kitaplarında 

meseleye doğru yaklaştıkları görülmektedir. Yazı dili geleneği olmayan ağız ve 

lehçelere dayalı örnekleri veren tasviri dil bilgisi kitaplarında ise -cAk ekini alan 

kelimeden sonra (hlk.) ibaresi kullanması yeniden bir değerlendirme yapmayı 

gerektirmektedir. Problem isimden isim yapan +cAk ekinin eş zamanlı bir 

düşünceyle fiilden isim yaptığı zannından kaynaklanmaktadır. Özellikle yapım 

eki alarak çok heceli kelimelerde orta hecedeki açıklık uyumu sebebiyle “g” 

ünsüzü (absorption) yutulmaktadır. Ünsüz kendinden sonraki ünlünün içerisinde 

erimeye fırsat bulamadan kaybolmaktadır. Aşağıda görüleceği üzere çoğu 

örnekte bu ses hadisesinden sonra aslında isim tabanı olan kelimelerin sonunun 

“n” ünsüzüyle fiil tabanıymış gibi bittiği görülecektir (F-G…n+çAk> F-ø… 

n+çAk, yanlış örneklemeyle “anologie fosse” F-ø…n-çAk oluyor). 

Bu çalışmada yanlış ek aktarımı üzerinde durulacaktır. “Birleştirme, 

kısaltma, kopyalama vb. yeni kelime yapma yolları” (Demir 2005: 180) arasına 

yanlış ek aktarımı da katılabilir. Aşağıdaki örnek kelimelerde fiilden isim yaptığı 

yanlış örnekleme yoluyla düşünülen -cAk eki aslında son sesleri gösterilen 

(n+çAk, ŋ+çAk, g+çAk, m+cek, n-AcAk, -nç(X)+ġAk, +ġX-n-ç+çAk, r+çAk, 

-(X)g+CAK> -(X)ġ+CAK,-(X)w+CAk> -ū+şak> -ø+CAk) şekillerden 

kaynaklanmaktadır. Orta Türkçenin en önemli ses özelliklerinden biri, belki 

birincisi çok heceli kelimelerde /g/ ünsüzünün ġ>ø şeklinde erimesidir. Bu 

1 

1 EDT G = ET; VG(K) / V(K)GV> XI. yüzyıl, OT Ğ (süreklileşiyor): Güneyde Ğ> ø (erime), Doğuda G> k 

(ötümsüzleşme), Kuzeyde G> v (dudaksıllaşma); ET taglıg, OT Doğuda taglik, Kuzeyde tavlū, Güneyde dağlū> dağlı 

(Tuna 1986: 6). “Teşkil ekleri ile sözün bünyesine dâhil hecelerin başında bulunan ġ- ve g- sesleri, yazı dilinde daha bir 

müddet muhafaza edilmiş olmakla beraber, ayrı şivelerde artık XI. asırda düşmüş görünüyor: tamġaķ ‘damak’, kerge-k 

‘kerek’, kazġan- filinde ġ muhafaza edilmiş.” (Arat 2006: 110-111). ġ>y değişmesini de unutmamak gerekir: Özb. 

tugunçêk, Tat. tügünçek, Alt., Tel. tūnçek ‘düğüm’, Küer., Barb. tünzek, Kzk. tüyünşök (Korkmaz 1995: 66). 

142

Türk Dilindeki Fiilden İsim Yapan -cAk Eki Hakkında 

erime hem kelimelerde hem de eklerde 2 görülebilir. 

2. Daha Önce Yapılmış Çalışmalarda -CAk Eki: 

Bazı Türkçe gramer kitaplarında salıncak 3 (hlk.) kelimesinden mülhemle 

işlek olmayan fiilden isim yapan -cAk ekine yer verilmiştir (Eker 2005: 357). 

Kıpçak Türkçesinde rüzgâr anlamına gelen bu kelime şöyledir: selkinçek 4 

(

Mehmet Hazar 

anlamında vermektedir, tärin- > tärinçäk (EDPT: 552b), Räsäne’de bu sözcük 

tärinçäk şeklinde yer almaktadır (VEWT: 475b). Genel olarak işlek olmayan 

bir ektir. Oğuz söz varlığında bir kadın elbisesinde karşımıza çıkmaktadır: DLT 

tärin-çäk, iki parçadan yapılan kadın elbisesi‟ (Atalay I, 510).” (Karaşlar 2010: 

510, 511). Sözlüklerde bu kelimeler olsa bile temel gramerlerde böyle bir ekten 

bahsedilmemektedir. Eski Türkçe gramer çalışmasında bu kelime (tärinçäk) 

+çAk ekine örnek verilmektedir (Erdal 1991: 47). 10 Necmettin Hacıeminoğlu 

Karahanlı Türkçesi Grameri adlı eserinde böyle bir eke yer vermemiştir. Besim 

Atalay Divanu Lûgat-it-Türk Tercümesi I adlı eserinde verilen örneğin hemen 

üzerinde ‘çalınmış mal’ anlamında bilinçek kelimesini de göstermiştir. Bu ek 

şu şekillerde olabilir; F-(I)nç+ġAk, -ç+ġAk> -ç+øAk> -ç+Ak veya N+çA+ok> 

+cAk (Korkmaz 2003: 39). 11 Muhtemelen ikincisi olmalıdır: teriŋ ‘derin, geniş’, 

teriŋ+çe+ök> tärinçäk; bilin ‘*bilek’ 12 veya kuvvetle muhtemel bäliŋ ‘korkma, 

irkilme’ (DS: 618) bilinçek. Yine DLT 

basıncak (er) ‘zayıf görülen, önem verilmeyen adam’ kelimesi, TS basıncak 

‘yükselme aleti’, TS bashun, TS basgun, bas-kın+ ‘(güreşte) herkese yenilen 

(Paçacıoğlu 2006: 67) kelimelerinin kaynaklık ettiği *ba-kın+çak şeklinden 

gelmiş olabilir. 

“emçek: Vücudun göğüs bölümünde bulunan yuvarlak uçlu çıkıntı, 

dişilerde emzirme organı, meme. DLT. emik, Krg., Özb., Uyg. emçek, Tkm. 

emcek, Kzk. emşek. Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılmayan bu kelimenin 

em- fiilinden -çek ekiyle isim yapıldığı anlaşılmaktadır. Türk dilinde bu organ 

adıyla anlam ilgisi bulunan ve aynı kökten türetildiğini düşündüğümüz emiz- 

, emzir-, emzik kelimeleri kullanılmaktadır.” (Başdaş 2004: 57). Eski Anadolu 

Türkçesinde Ekler adlı eserde M. Ergin’e dayanarak Dede Korkut’a atfen bir 

örnek verilmektedir: emçek DKor.D.215,2 (Gülsevin 1997: 134). Zühal Kargı 

Ölmez, hazırladığı Şecere-i Terâkime’de ‘meme’ anlamında Eski Türkçede 

emig kelimesine dikkat çeker. Zeynep Korkmaz gibi sorunun -çek ekinden 

kaynaklandığını söyler. Clauson -çek diye bir ek verse de “imçek bu ekle türemiş 

olmasa gerek” der. Bir olaslık em-geç kelimesinde yer değiştirmeyle em-çek 

biçimi olabilir. Bir başka olasılık ise em-i-g+eç şeklidir. Yazma eserlerde ve 

Türk lehçelerinde örnekleri çoktur. Anadolu ağızlarında emcek, emçek, imicek 

(


3. -CAk Ekiyle İlgili Diğer Kelimeler: 

Çağ. avunçak ‘avuntu’ (Eckmann 1988: 37) kelimesi avun- 13 fiilinden 

değil avunç ‘teselli’

Mehmet Hazar 

ekinin yerini almış olmalıdır. 16 -GXn sıfat-fiil ekinin ses erimesinden sonra 

fonksiyonunu yitirerek ek yığılması yoluyla aynı fonksiyonda başka bir ekin 

gelmesi, fonksiyonunu yitiren ekin çatı ekine benzetilerek kelimenin fiil olarak 

algılanması sebebi de bazı örnekleri çoğaltmış olabilir. Kırgız Türkçesinde artık 

tek heceli fiil köklerinde de bu ek işletilmeye başlamıştır. Tatar Türkçesine göre 

yazıya geç geçen Kazak ve Kırgız Türk lehçelerinde örneklerin çoğalması dikkat 

çekicidir: Tat. borçak ‘bezelye’ (Öner 1998: 86), bor- değil bor+çak, bor 2 ‘sarı 

toprak, ekilmemiş toprak; Kıp. kireç, alçı (Toparlı 2003: 34)’, Yak. buor, Trkm. 

bōr -ø şeklinde tamamen eriyip kaybolmasından 

sonra bu ekin getirildiği görülür: Kzk. ayanşak ‘çekingen’, jaskanşak ‘utangaç’, 

tartınşak ‘çekingen’; 18 korganşak ‘çekingen’(


‘kıkırdak’, 23 çemir+çek ‘kıkırdak’, bağalçak ‘at tırnağının üstündeki boğum’ 

[Kırg. bagelek ‘donun alt kısmı, paça’, bağır, bağal da çift organ adlarına 

kol+çak ‘kolluk’

Mehmet Hazar 

Ekin başındaki, sonundaki ünsüzlerde ve vurgu etkisiyle içindeki ünlüde 

ses değişmeleri olmuştur: c < ç > ş > s, h < x < k, q > ġ > n > ŋ ve A: a, ä, å, e; I: ı, 

i, ǐ; U: u,ü; diftong: aa, ee, oo, öö. Ekin allamorfemleri şu morfemle gösterebilir: 

-CX(X)K. 

Fiilden isim yaptığı yanlış analoji yoluyla düşünülen -cAk (aslen +cAk) 

eki (ärğımçåk, ätkenşäk, avunçak, bağalçak, bävilsäk, bilinçek, borçak, 

bürümcek, çemirçek, emçek, erincek, gülüncek, kısganşak, kolçak, könçök 

, kuymulçak, maktanşak, salıncak, silkinçek, soğonçok, tärinçäk, tayançak, 

tegerçek, tüfürçek, yasançak, yelläncäk) çoktan aza doğru sırasıyla “n, l, m, r” 

sonantları üzerine gelmektedir. 

Yukarıdaki n ve l ünsüzleriyle biten kelimelerin etkisiyle meçhul fiil çatılı 

zannedilerek (casançaak ‘süslü’ < yasa- ‘yap-’, tanğılçak ‘bağ, deste’


c) İşaretler ve Gramatikal Kısaltmalar: 

( ): İhtiyari sesi veya şekli gösterir. 

‘ ’: Kelimenin anlamını içerir. 

*: Tasavvur şekli veya kelimeyi gösterir. 

/: Ekin diğer şeklini gösterir. 

-: 1. Fiili gösterir. 

2. Ünlünün üzerinde uzunluğu gösterir. 

~: Kelimenin diğer şeklini gösterir. 

+: İsmi gösterir. 

Mehmet Hazar 

bilinçek DLT ‘bir zaman sonra hırsızın veya başkasının elinde bulunan çalınmış 

malın adı’. 

borçak Tat. ‘bezelye’. 

boxtusax Yak. ‘hacim, boy ve akıl itibariyle biraz aşağı olan’. 

bölçök Kırg. ‘parçacık’ 

bulgansık Başk. ‘bulanık’. 

bürümcek ‘koza gibi yumaklanmış şey; örtü, baş örtüsü; palto’, bürüncek Çağ. 

‘baş örtüsü’, OT bürünçük> brencek Cez. Ar. ‘tül, gazlı bez, krep’, 

bürünecek (hlk.) ‘baş örtüsü’. 

çıngırşak And. Ağz. ‘tahterevalli’. 

çıŋırçak ~ çıŋırkaç ET ‘sembol’. 

emçek Çağ. ‘vücudun göğüs bölümünde bulunan yuvarlak uçlu çıkıntı, dişilerde 

emzirme organı, meme.’, emik DLT., emçek, emecek KB, Krg., Özb., 

Uyg., emcek Tkm., eşmek Kzk., emcek, emçek, imicek An. Ağz. ‘meme’ 

.(


bävilsäk Başk., ätkenşäk Kzk., yelläncäk Az., ärğımçåk Özb. ‘salıncak’. 

silkinçek Çağ. ‘tılsım, büyü, uğur’ 

soğonçok Kırg. ‘topuk, pençe’ 

suranşak Kzk. ‘hep bir şey isteyen kimse’. 

şınaşak Kzk. ‘serçe’. 

tanğılçak Kırg. ‘bağ, deste, tutam’. 

tarınçak Kırg. ‘alıngan, darılan’. 

tärinçäk DLT ‘iki parçadan yapılan kadın elbisesi’ 

tartınşak Kzk. ‘çekingen’. 

tayançak Çağ. ‘sedir’. 

tegerçek Tat. ‘çark, tekerlek’, tekirşek DS ‘tekerlek’. 

tırışçaak Kırg. ‘çalışkan’. 

tugunçêk Özb., tügünçek Tat., tūnçek Alt., Tel., tünzek Küer., tüyünşök Kzk. 

‘düğüm’. 

tüpürcäk Azr., tüfürçek Çağ. ‘tükürük’. 

urınşak Kzk. ‘kavgacı’. 

urunçak ‘emanet, rehin’. 

uruşçaak ‘kavgacı’ ‘kavgacı’. 

uyalşaqtıq Kzk. ‘utangaçlık’. 

yasançak Çağ. ‘gösteriş meraklısı’ 

yastançak Çağ. ‘dinlenme yeri, sedir’. 

Kaynaklar: 

AĞCA, Ferruh (2010), “Eski Türkçe -gA(y)sUg Eki ve Türk Dili Alanındaki Türevleri 

Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi MTAD, Ankara: Dil ve Tarih- 

Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü yayını, C. 7, 

S. 1, s. 2231-250. 

ARAT, Reşit Rahmeti (2006), Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atabetü’l Hakayık, Ankara: 

TDK yayınları, 163 + CLXXIII s. 

ATALAY, Besim (1941), Türk Dilinde ve Kökler Üzerine Bir Deneme, İstanbul: Matbaai 

Ebüzziya, 382 s. 

BAŞDAŞ, Cahit (2004), “Türkçe Organ Adlarında Kelime Sonu -K Ünsüzü ve Çokluk”, 

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi SBArD, Diyarbakır: AKADER, S. 5, s. 53-64. 

BAYNİYAZOV, A. J. ve Bayniyazova, J. T. (2007), Türikşe-Kazakşa Sözdik, (Editör: Kenan 

Koç), Almatı, s. 798. 

151

Mehmet Hazar 

CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, (3. baskı), İstanbul: Enderun 

Kitabevi, 200 s. 

CEYLAN, Emine (1997), Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, Ankara: TDK yayınları, 256 s. 

ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Yayınları, C. 3, 2295- 

3438 s. 

DEMİR, Nurettin ve Yılmaz, Emine (2005), Türk Dili El Kitabı, (2. baskı), Ankara: Grafiker 

Yayınları, 269 s. 

ECKMANN, János (1988), Çağatayca El Kitabı, (Hazırlayan: Günay Karaağaç), İstanbul: 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, 288 s. 

EKER, Süer (2005), Çağdaş Türk Dili, Anakara: Grafiker Yayınları, (3. baskı), 681 s. 

ERCİLASUN, A. Bican (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ Yayınları, 1340 s. 

ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation Vol. I, Weisbaden: Otto Harrassawitz, 

414 p. 

GABAİN, A. von (1998), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Ankara: TDK 

yayınları, 313 s. 


Sözlüğü A-N, O-Z, Ankara: TDK yayınları, 1204 s. 

GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK yayınları, 156 s. 

GÜLSEVİN, Gürer ve Gülsevin, Selma (1993), (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Yapım 

Ekleri ve Kullanışları I. Fiilden İsim Yapan Ekler, Malatya: Özmert Matbaacılık, 125 

s. 

HAZAR, Mehmet (2003), “Türk Lehçelerindeki Sözcüklerle Kaynaşmış Bir Çokluk Eki +(I) 

z Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK yayınları, S. 15, s. 

131-141. 

İZBUDAK, Velet (1936), El-İdrâk Haşiyesi, (Kastamonu Saylavı), İstanbul: Devlet Basımevi, 

TDK yayınları, 55 s. 

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK yayınları, 

164 s. 

KARAŞLAR, M. Selda (2010), “Dīvānu Luġāti’t-Türk’teki Oğuzca Eşya Adlarına Bir Bakış”, 

Turkish Studies, Volume 5/1 Winter, pp. 528-524. 

KİRİŞÇİOĞLU, Fatih (1994), Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Ankara: TDK yayınları, 136 s. 

KORKMAZ, Zeynep (1995), “Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek İle Yapılan İsim Teşkilleri 

Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili Üzerine Aralştırmalar, C. 1, Ankara: TDK yayınları, 

s. 41-68. 

KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK 

yayınları, 1224 s. 

LESSİNG, Ferdinand (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük 2 O-C (Z), (Çeviren: Günay Karaağaç), 

Ankara: TDK yayınları, 1769 s. 

ÖLMEZ, Zühal Kargı (1996), Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soy 

Kütüğü), Ankara: Simurg Yayınları, 559 s. 

ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Anakara: TDK yayınları, 270 s. 

ÖZÇELİK, Sadettin ve Erten, Münir (2000), Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Diyarbakır, 323 s. 

PAÇACIOĞLU, Burhan (2006), VIII-XVI Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, 

Ankara: Bizim Büro Basımevi, 7726 s. 

152


TEKİN, Şinasi (1992), Türk Dünyası El Kitabı İkinci Cilt Dil-Kültür-San’at, (2. baskı), 

Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 535 s. 

TEKİN, Talat (1989), XI. Yüzyıl Türk Şiiri Dīvānu Luġāti’t-Türk’teki Manzum Parçalar, 

Anakara: TDK yayınları, 272 s. 

TOPARLI, Recep vd. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK yayınları, 338 s. 

TUNA, Osman Nedim (1986), Türk Dilbilgisi (Fonetik ve Morfoloji), Malatya: İnönü 

Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü Ders Notları: 3, 57+49 s. 

YUDAHİN, K. K. (1994), Kırgız Sözlüğü Cilt: II (K-Z), (Çeviren: Abdullah Taymas), Ankara: 

TDK yayınları, 809 s. +XXIII. 

153

.......... 

154



.......... 


Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” 

Kelimesinin Kökeni Üzerine 

Orçun Ünal * 1 

Özet: Bu çalışmada, ilk kez Dîvânü Luğâti’t-Türk’te geçen ve 

Oğuzca ibaresiyle verilen ayla “öyle, o şekilde” kelimesinin 

tarihî ve modern Türk dillerindeki varyantları araştırılarak 

kelimenin Eski Türkçe anılayu kökünden geldiği ortaya 

konmaya çalışılacak ve Oğuzca ayla kelimesinin aslında 

Kıpçakçadan bir alıntı olduğu gösterilecektir. 

Anahtar sözcükler: Oğuzca, Kıpçakça, Similatif eki, Alıntı, 

Ayla, Alay 

On The Origin of The Word Ayla 

“thus, in this way” in Oghuz 

Abstract: The present article studies the word ayla “thus, 

in this way” which first appears in Dîvân Luğât al-Turk as 

Oghuz. Investigating its variants in historical and modern 

Turkic languages the author will try to show that the word 

goes back to OT anılayu and that supposedly Oghuz ayla is in 

fact a loanword from Kipchak languages. 

Key Words: Oghuz, Kipchak, Similative case, Loanword, 

Ayla, Alay 

1. Giriş 

İlk kez DLT’de geçen ve Oğuzca ibaresi ile verilen ayla “öyle, o şekilde” 

kelimesinin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde görülen örnekleri aşağıda 

verilmiştir: 

Tarihî lehçelerde: 

DLT (Oğuz) ayla “böyle, bu suretle” (fol. 69, madde başı); (Oğuz) ayloq 

ayloq “böyle böyle” (fol. 69, madde başı). Ayrıca ayla fol. 93, 526 ve bir okuyuşa 

göre (DankKelly 280, dn. 2) 555’te geçer. 

* 

Okutman, Beykent Üniversitesi, orcununal@live.com 

155

Orçun Ünal 

CC alay, alay-ox, alley 1 “öyle, o şekilde” (Gr0nbech 1942: 34). 

Osmanlıca eyle , “öyle” (TS 1582-1585), öylelik 

“öylesine, öyle bir, öylece” (TS 3151), beyle “böyle” (TS 527), böyle ile 

“böylelikle, bu suretle” (TS 670). Senglah (57v. 2) ayla “thus, in that way”, 

(92v. 19) öyle (EDPT 272b). Borovkov (1963: 72) ayla (ayla ) “tak”. 

Resuli Sözlüğü (205D33) öyle “this way, that way”, (205D32) 

böyle “thus, 

like this, in this way” (Golden 2000: 313) 2 . 

‘Alî’nin Kışşa-yı Yûsuf’u (16) ayla “thus” (EDPT 272b). 

Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i (7) alay “thus” (EDPT 272b). 

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye (37. b.-13) alaydır “öyledir”, bulaydır 3 (37. b.-12) 

“böyledir”. 

Bulğatü’l-Muştâk (15, 13) ayla kim “öyle ki” (EDPT 272b). 

Gülistan Tercümesi alay “öyle, öylece, o şekilde” (KTS 6b). 

Münyetü’l-Guzât alay “öyle, öylece, o şekilde” (KTS 6b). 

El-İdrâk Haşiyesi öyle “zuhr vakti, ve ‘evet’ gibi tasdik edatı” (İzbudak 

1936: 37). 

Baytaratu’l-Vâzıh eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Abuşka Lügati alay mu bolur “öyle mi olur” (Atalay 1970: 26). 

Gülistan Tercümesi eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Kitâb Fî İlmi’n-Nüşşâb eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Kitâb Fî Riyazati’l-Hayl eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Alğış Bitigi alay “böyle, bu şekilde”, alayoh “öyle, böyle” (Chirli 2005: 134). 

Çağdaş lehçelerde: 

Türkçe öyle “onun gibi olan, ona benzer”. 

Anadolu Ağızları (Rize İli) oyleyin “öylece”; (Adana, Osmaniye) öyleleyin 

“öylece”, (Adana, Osmaniye) öylelik sıra ~ sire “öylece, böylece” (DS). 

Anadolu Ağızları (“Karaçaycadan” Başhöyük *Kadınhanı -Konya) allay 

1 CC’ta alley sadece iki kez geçer. Bu şekli Clauson (EDPT 272b) allay, Gabain (1959: 56) allay olarak göstermiştir. 

Bizce bu şekil fonetik allıy veya alley biçimlerini yansıtmaktadır. Bu şekiller aley ve al’iy olarak Karaycada yaşamaya 

devam etmektedir. 

2 Golden’ın öyle okuduğu şekil, ayla olarak da okunabilir. Ancak aynı eserdeki böyle kelimesi, Golden’ın okuyuşunu 

haklı çıkarmaktadır. 

3 Atalay (1945) böleydir olarak ince sıradan okurken, Clauson bulaydır okur. Bizce Clauson’ın okuyuşu doğrudur. 

156

Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” Kelimesinin Kökeni Üzerine 

“öyle, o şekilde”, bıllay “böyle, bu şekilde”; (Kılkış -İzmir, -Manisa, *Susurluk 

-Balıkesir, *Keşan -Edirne, Konyar, Katransa *Kayalar, Selanik) bolay ki “bari, 

keşke, hiç olmazsa, öyle ise”, (Havran *Edremit -Balıkesir, -Kütahya) bulay 

“bari, keşke, hiç olmazsa, öyle ise”, (*Lapseki -Çanakkale) bulayki “bari, keşke, 

hiç olmazsa, öyle ise” (DS). Azerice ele ~ eyle “öyle” (AzDİL II 20-21, 49), bele 

(AzDİL I 255-6). 

Gagauzca öle “öyle”, öleliklen, böle ~ bööle “böyle” (GTS 40b, 188b); 

yö:le “öyle” (Sevortyan 

1974: 247). 

Türkmence eyle “öyle” (TTS 208). 

Kazakça olay “öyle, onun gibi”, bılay “öyle, böyle”, bulayşa “böylece” 

(KTTTS 76a, 80a, 

379b). 

Tatarca alay “da, tak, kak, tot” (Budagov 1869: 79-80); alay „so“ (TDW 9). 

Kazan Tatarcası äll „so, auf solche Weise“ (< *äläy) (Radloff 1893: 814). 

Karayca ewle “öyle, şöyle”, bewle “böyle, bunun gibi”, öyle “öyle, onun 

gibi”, böyle “böyle, 

bunun gibi” (Çulha 2006: 52, 54, 63, 93); alay, (Trakay) alıy, aley “öyle, 

böyle, şöyle” 

(Sevortyan 1974: 133, Çulha 2006: 43); alayoh “öyle, şöyle” (Çulha 

2006: 43). 

Kırım Karaycası oyl’a (Sevortyan 1974: 247). 

Kırım Tatarcası oyle “o biçimde, o yolda” (Sevortyan 1974: 247; Güllüdağ 

2005: 614), alay “öyle, onun gibi, ona benzer” (Sevortyan 1974: 133; Güllüdağ 

2005: 521). Başkurtça äläy (Sevortyan 1974: 133). Kırgızca alay “tak” (Yudahin 

1965: 44). Kumukça olay, bulay, şulay (Berta 1998: 314). 

Karaçay-Malkarca alay ~ allay „öyle“, bılay „böyle“, nellay “nasıl”, 

kalay ~ kallay “nasıl” 

(Tavkul 2000: 77b, 80b, 121b, 237b, 306a). 

Çuvaşça alay 4 “öyle mi, sahi mi” (Bayram 2007: 32b). 

Görüldüğü üzere, tarihî ve çağdaş lehçelerde bu kelimenin iki ana varyantı 

geçmektedir: İlk kez DLT’de geçen Oğuz merkezli ayla ve Kıpçak merkezli alay. 

Bulay, beyle veya böyle gibi b-’li varyantlar DLT ve CC’ta görülmemektedir, 

fakat nellay ve kallay gibi geç analojik varyantların aksine eskicil ve orijinal 

oldukları kesindir. 

4 Çuvaşça alay kelimesi başka bir kökten gelmiyorsa, Kıpçakçadan geç bir alıntı olabilir. 

157

Orçun Ünal 

2. Alay layla Kelimelerinin Kökeni ve Eski Türkçe Anılayu 

EDPT (272), ilk olarak DLT’de ayla şekli görülmesine rağmen kelimenin 

esas şeklinin alay olması gerektiğini belirtmekte ve kelimeyi *anlayu şeklinden 

getirmektedir. Clauson, bu zarfın an+ veya ol zamiri ve ile edatından geldiği 

kuramının eleştiriye açık olduğunu belirtmektedir. Yukarıda verdiğimiz Kazakça 

olay biçimi, ol+layu oluşumunu düşündürse de DLT ayla ve CC alay verileri 

ışığında bu pek de olası gözükmemektir. Kazakça olay, alay şeklinden ol 

zamirinin analojik etkisiyle meydana gelmiş olmalıdır. 

Çulha (2006: 54, 93), Karayca öyle kelimesinin etimolojisini ET ödläg 

“time; noon, midday” (EDPT 55-56) sözcüğüne, böyle kelimesini ise bu 

öd+le’ye dayandırmaktadır. Türkçe öyle ve böyle kelimelerinin sırayla *o+ile ve 

*bu+ile şekillerinden geldiğini savunan etimolojiler gibi yukarıdaki etimolojiler 

de, bizce, yanlıştır. 

Clauson’un farazi *anlayu şekline karşılık, Erdal (1991: 410; 2004: 

200-1) Eski Türkçe işaret zamirlerinin similatif hali için anılayu ve munılayu 

şekillerini verir. Bu şekiller, akuzatif anı ve munı şekillerinin üzerine +lAyU 

similatif ekinin getirilmesiyle kurulmuştur 5 . İşte bu şekiller DLT ayla ve CC 

alay zarflarının kökeni olmalıdır. 

ET anılayu göz önünde tutulduğunda alay şu şekilde meydana gelmiş 

olmalıdır: ET anılayu > *anlayu > *allayu > alay ~ allay 6 

Yukarıda varsayılan *-nl- > -ll- benzeşmesi, genel fonetik ve Türkçe için 

gayet olası bir gelişmedir. Gabain (1959: 56) de burada bir benzeşme olduğunu 

düşünmektedir: “Das ll in allay ‘so’ und allında ‚vor‘ kann als einer der seltenen 

Fälle von Assimilation angesehen werden“. CC allında 7 , -ln- > -ll- ilerleyici 

benzeşmesiyle alnında kelimesinden geldiğine göre, allay da *anlay(u) < ET 

anılayu şeklinden gerileyici benzeşme ile geliyor olabilir. ET anılayu zarfının 

alay/ayla şeklinde gelişimini daha iyi anlayabilmek için öncelikle +lAyU ekinin 

tarihî ve çağdaş varyantlarını inceleyecek, sonra da ekin iç yapısı üzerinde 

duracağız. 

5 Erdal (1991: 410-11) ve (2004: 198) ET kişi zamirlerinin similatif hali için bizinçülayü, biziyçilayü, 

siniçülayü ve sizniçilayü şekillerini veriyor. Similatif ekinin zamirlerin akuzatif hali (bizin, sini, sizni, 

munı, anı) üzerine eklenmesini +lA- yapım ekiyle açıklıyor. Benzer surette +lXg yapım eki de biznilig 

şeklinde görüleceği üzere bizni akuzatif halinin üzerine ekleniyor (Erdal 2004: 201). Genitif ekiyle 

oluşturulan biziyçilayü ise, Erdal’ın dediği gibi geç bir şekil olmalıdır. 

6 Sevortyan (1974: 133) da doğru fakat eksik bir gelişme dizisi gösterir: anlay > allay > alay. 

7 Allında şekli, KışâşüT-Enbiyâ’da da “ön, karşı taraf” anlamıyla görülür (Ata 1997: 22a). Bu şekil, 

alında (Bulğatü’l-Muştâk) biçiminden ikizleşmeyle de gelişmiş olabilir. 

158


3. Eski Türkçe +lAyU Similatif Ekinin Tarihî ve Çağdaş Varyantları 

Öncelikle +lAyU similatif ekine bir bütün olarak bakmamız gerekmektedir: 

Bu ek, Orhon Yazıtları’ndan 8 beri Eski Türkçede kullanılmaktadır, fakat 

Maniheist metinlerde görülmez (Erdal 2004: 179). Eski Uygurcada özellikle 

doğa fenomenleri (yagmur, bulıt, şı, kıragu), bitkiler (kamış, kavık), hayvan adları 

(op) ve insanları niteleyen isimlerle (küdän, ortuk, bod) kullanılır (Erdal 1991: 

408-9 ve 479n.). DLT ve KB’de, Orhon Yazıtları’nda olduğu gibi sıkça hayvan 

adları (adığ, arju, arslan, kaz, us, böri, ud) ile birlikte kullanılır (Sertkaya 1995: 

155-6). Ayrıca, KB 6549. beyitte özel bir isme getirilir: Rüstäm+läyü (Erdal 

1991: 409). Orta Türkçe döneminde, +lAyIn ve +cIlAyIn olarak Eski Anadolu 

Türkçesinde sıkça kullanılır (Kerslake 1998: 196-7). Kerslake, +lAyIn ekinin 

3. şahıs iyelik ekinden önce pronominal n‘yi gerektirdiğini yazar. Bu duruma 

anasınlayın “annesi gibi”, yetdüginleyin, dedüklerinleyin ve erinleyin “kocası 

gibi” gibi örnekler verilebilir. Bu ek; isimlere (bülbülleyin, deryalayın), özel 

isimlere (Mansur’layın), partisiplere (ınanacaklayın) ve zamirlere 9 (sizleyin) 

eklenerek “gibi, olarak, kadar” anlamı katar (TS Ekler 177-182). Ekin +layınca 

şekli de (uğurlayınca) bir kez tanıklanmıştır. Behcetü’l-Hadâik’te geçen 

eşekinleyü örneği de (Sertkaya 1995: 157) dikkate değerdir, fakat Eski Anadolu 

Türkçesindeki +lAyIn ekinin yaygınlığına karşı tek bir +lAyU örneği sadece söz 

konusu eserin eski yazı diline olan yakınlığını gösterir. 

Berta (1998: 164), ekin Orta Kıpçakçada kullanıldığını yazar ve CC 

yamğurlayın “like the rain” örneğini verir. CC’ta +ley (< +lAyU) ve +leyin 10 

ekleri yan yana geçer: kügürçinley, uçmışley, qurtlay, buzowläy, kümüşley 

(Gabain 1959: 51, 66) ve yavlayın “yağ gibi” (Gabain 1959: 65), 

ognlayın (Erdal 1991: 406). 

Çağataycada benzer bir eke rastlanmamaktadır. 

Çağdaş Türk lehçelerindeyse, Schönig (1998: 269) Türkmencede 

+lAy(In) ekinin kullanıldığını yazar ve vağtlayın “for a while” örneğini verir. 

Buna halkalayın, hepdeleyin, töverekleyin ve aytmışlayın (TLG 250), aşaklayın 

(TTS 35b), atlayın, bütünleyin ve +lAy için yüzley “yüzeysel olarak” (Hanser 

2003: 87) gibi örnekler eklenebilir. Berta (1998: 314); Karayim Türkçesi için 

yalınley ve issileyin, Kırım Tatarcası için aqşamlayın gibi örnekler vererek 

Batı Kıpçak dillerinde -lAy ve -lAyIn eklerinin kullanıldığına işaret eder. Buna, 

Kırım Tatarcası sabalayın (TLG 851) eklenebilir. Karaçay-Malkarcada +lAy 

8 Yazıtlardaki tek örnek, 15 kez geçen op+layu tag- şeklindedir. 

9 Bu ekin çokluk 2. şahıs zamiriyle kullanımı ilginçtir ve bu türdeki tek örnektir. 

10 Bu iki ek, okuması şüpheli olan ogrılayın örneği hariç incelik-kalınlık uyumuna girmemektedir. Söz 

konusu ekler bütün örneklerde +ley ve +leyin olarak yazılmıştır. Bu durum +leyin ekinin Türkçedeki 

durumuna benzerlik göstermektedir. 

159

Orçun Ünal 

eki halen ekvatif eki olarak kullanılmaktadır: börü+läy, kılıç+lay, män+läy, 

sän+läy, biz+läy, siz+läy (Tavkul 2000: 28, 45-46, 52; ayrıca bk. -gAnlAy ve 

-mAgAnlAy gerundium ekleri). 

Türkiye Türkçesinde sadece kalıplaşmış olarak akşamleyin, sabahleyin, 

öğleyin ve gündüzleyin gibi örneklerde görülür. Ancak Anadolu Ağızlarında 

“gibi, -ımsı, vakti, -dığı zaman, taraftan” anlamları kattığı birçok sözcükte 

görülür 11 . Gagauzcada sabaalen ~ sabaalin “sabahleyin”, avşamneyin ~ 

avşamnen “akşamleyin” ve uurlayın “uğru gibi” (TLG 104) gibi örneklerde ve 

+cilä(ä)n olarak benimcilän ve senincilään zamirlerinde görülür. Azericede ise 

bu ek kullanımdan düşmüş gibi gözükmektedir. 

Çuvaşçada benzer bir eke rastlayamadık, fakat kökü sul “yıl” olan sullen 

“yıllık, her yıl” (Bayram 2007: 210a) kelimesindeki +len eki büyük bir olasılıkla 

+lAyIn ekinden gelmektedir. Bu ek, sulla “yaz, yazın” kelimesinde görülen +lA 

(< ET +lA) ekinden farklı bir ektir. TT öyle ve böyle zarflarının Halaççadaki 

karşılığı ina ~ inay ~ inayda ~ inayça ve mina ~ minay ~ minayda ~ minayça’dır 

(Doerfer 1988: 102). Bu şekiller hiçbir şekilde +lAyU ekiyle ilişkili değildir. 

Fakat Halaççada iki husus dikkati çeker: Bunlardan birincisi, genellikle yer 

ve yön bildiren kelimelere eklenerek zarf yapan +lAşU 12 , +lAşUyA, +lAyU 

ve +lAyUyA ekleridir (Doerfer 1988: 100-1). Zaman bildiren tek örnek olarak 

yil+laşo „jährlich“ mevcuttur ve bu da Çuvaşça sullen (= *yaslayın) örneğine 

benzemektedir. Halaçça +lAyU(yA) zarf ekinin ET +lAyU ile bağlantılı olduğu 

aşikârdır. Bu durumda başka bir eskicil özellik olarak, Halaçça ET +lAyU ekini 

olduğu gibi koruyan tek çağdaş Türk dilidir. İkinci dikkat çeken bir husus ise, 

sabây+la ~ sabây+lan, yavâş+la ~ yövâş+lan (Doerfer 1988: 102) zarflarında 

görülen +lA(n) ekidir. Bu ek, Doerfer’in belirttiği gibi ET +lA zarf ekinden 

gelebileceği gibi, Oğuzcadan alınmış +lAyIn ekinin büzülmüş hali de olabilir 

(krş. TT sabahleyin, Gagauz sabaalän ve Çuvaşça +len). 

4. +lAyU Ekinin İç Yapısı 

+lAyU ekinin uzunluğu, onun birleşik bir ek olduğunu ele vermektedir. 

11 +leyin: ancileyin, annakleyin, bayakleyin, benceleyin, bencileyin, büyükleyin, dillileyin, erteleyin, 

etlikleyin, ettikleyin, gafilleyin, gelmişleyin, getmişleyin, guşluhleyin, gücüleyin (~ gücüle), güzelleyin, 

habesleyin, hapesleyin, kırmızıleyin, kısaleyin, küçükleyin, mavileyin, onceleyin, ovleyin, önceleyin, 

övleyin, sabahleyin, sabaleyin, sebahleyin, sencileyin, uzunleyin, yuvarleyin, zabahleyin. +layın: 

ancılayın, arıklayın, arkalayın (~ arkalayı), buldulayın, doruklayın, onculayın, sabahlayın, uğurlayın, 

yastılayın, zabahlayın. +lAyn: bıldırlayn, etraflayn, ettikleyn, öleyn. +layı: arkalayı, kabalayı ~ gabalayı 

(~ kabala), ardalayı, kabaklayı, ortalayı. +leyi: karşıleyi. (DS) Anadolu ağızlarında +lAy şekli hiç 

görülmez. 

12 Halaçça +lAşU(yA) eki, ET +lAşU kalıplaşmış gerundiumundan (Erdal 1991: 403) gelmektedir ve 

+lAp, +lAyU, +lAyIn ve +lAtI gibi analiz edilmelidir: +lA-(X)ş-U. Yani bu ek +lA- yapım ekine getirilen 

işteşlik ekinin kalıplaşmış gerundiumudur. 

160


Ekin iç yapısını belirlemek, onun hangi morfemlerden oluştuğunu ortaya 

koymaktır. 

+lAyU similatif ekinin iç yapısı, Erdal (1991) ve (2004) tarafından farklı 

açıklanır. Erdal (1991: 406-7), eki kalıplaşmış +lA-yU gerundiumundan ayrı 

tutarak +lA zarf ekinin +yU 13 ile genişletilmiş bir hâli olarak inceler. Erdal’a 

(1991) göre; birtämläti, n^çöklati, nätägläti ve kaltı (< ka+la+tı) kelimelerinde 

geçen +lAtI eki de, +lA zarf ekinin yine bir zarf eki olan +tI ile genişletilmiş 

şeklidir. 

Erdal’a (1991: 409) göre işlevleri açısından üç farklı +lAyU eki mevcuttur: 

1) İFY +lA- eki ile türetilmiş fiillerin kalıplaşmış vokalgerundiumu: 

baş+la-yu, äzüK+lä-yü, çın+la-yu ve yeläyü (< yel+lä-yü). 

2) +lA zarf eki ile oluşturulmuş zarfların +yU ile genişletilmiş ve yine zarf 

görevi gören şekillleri: iki+lä+yü, tägirmi+lä+yü, üzä+lä+yü, yaıjı+la+yu, 

yana+la+yu, kur+la+yu. 

3) Eklendiği isme veya zamire “gibi, -miş gibi” anlamları katan ve 

örnekleri yukarıda verilen +lAyU similatif ekli şekiller. 

Bu gruba aynı işlevli +çUlAyU ~ +çIlAyU eki de girer: bulıtçulayu, 

bulıtçılayu ve kürägçüläyü (Erdal 2004: 179-80). Çalışmamızın esas konusu 

olan anılayu şekli de üçüncü gruba dahil edilmelidir; çünkü zarf olarak 

kullanılmasının yanında öncelikle “onun gibi” anlamını taşır. Bizi ilgilendiren 

üçüncü gruptaki +lAyU similatif ekini Erdal (1991: 409) +lA+yU olarak açıklar: 

“[...] its origin must have been in the sequence +lA+yU”. Erdal (2004: 179) ise, 

similatif eki için şöyle yazar: “The similative suffix +lAyU no doubt comes from 

the vowel converb of denominal verbs ending in +lA-”. 

Bizce, ikinci gruptaki +lAyU zarf eki, +lA+tI 14 eki gibi +lA+*yU olarak 

analiz edilebilir. Bu analizin en büyük desteği +lAyU ekli zarfların çoğunun +lA 

ekli varyantlarının (ya da köklerinin) bulunmasıdır. İkinci gruba giren Osm. 

yätji+yin „yeniden“ (YTS 242b; krş. ET yarjılayu), ikiläyin „ikinci kez“ (YTS 

113b, iki+lä+yin 15 , krş. ET ikiläyü) ve Türkmence arka+yın „arkasında” (Hanser 

2003: 90) +lA+*yU analizini destekler. 

13 Farazi *+yU eki, ET kanu “hangi” (< ka(n)+yu) soru zamirinin içinde gizlidir. Özönder (2001: 1435) 

de bu görüşe katılmaktadır. 

14 +tI ~ +dI eki, (farazi *+yU ekinin aksine) ET yazıtlarda da görülen ve varlığı kesin olan bir zarf ekidir 

(Tekin 2003: 142-144, Erdal 2004: 330). +lAtI ekinin +lA- yapım eki üzerine gelen -(X)t- ettirgen çatının 

gerundiumu olma ihtimali düşüktür. Ancak Tekin’in (2002) +lA-tI şeklindeki analizi Osm. ikiladin „ikinci 

kez” (YTS 113; krş. ET ikilayü) göz önüne alınırsa doğru olabilir. Tekin, bu ekteki *-tI ekini -mAtI(n) 

gerundiumundaki -tI(n) ve Halaççadaki -di ~ -dU gerundium ekleri ile bir ve aynı sayar. EAT -mA-dIn ve 

iki+la-din dikkate alındığında +lAtI eki, Eski Oğuzca için *+lAdIn olarak yeniden kurulabilir. 

15 Bu kelime, gerundium ekli iki+la-yin olarak da incelenebilirdi, fakat yarji+yin yukarıdaki analizi 

haklı çıkarmaktadır. 

161

Orçun Ünal 

Ancak üçüncü gruptaki similatif eki +lAyU, Erdal’ın (2004) savunduğu 

gibi +lA-yU olarak görülmelidir. Bu ek, Orta Türkçe döneminde +lAy şeklini 

almıştır. -yU gerundiumunun kısalmasını aşağıda inceleyeceğiz. Fakat şimdilik 

şunu söyleyebiliriz ki hem -yU gerundiumunun hem de +lAyU ekinin kısalması, 

Erdal’ın görüşünü destekler mahiyettedir. Aynı şekilde, Oğuz merkezli Orta 

Türkçe +lAyIn eki de İFY +lA- ve -(X)yXn gerundium eki (Erdal 2004: 316-7) 

olarak analiz edilebilir. 

Bazı benzer örneklere 16 bakarak ET +lAyU > +lAyIn gibi bir gelişim 

düşünülse bile, eklerin farklı olan ikinci ünlüleri yüzünden bu pek olası 

gözükmemektedir. Eski Türkçe eklerdeki /U/ arkefonemi, Eski Anadolu 

Türkçesinde /U/ olarak devam eder: ET -dUk+ : EAT -dUk+, ET - 

sUn ~ -zUn : EAT -sUn, ET -tUr- : EAT -dUr-. 

Bütün bunlara ek olarak, bazı çağdaş Türk lehçelerinde görülen +lA-p 

eki, yapısal olarak +lA-yU ve +lA-yXn eklerine çok benzemektedir. Bu ek, daha 

Codex Cumanicus‘ta kalıplaşmaya ve zarf eki olarak kullanılmaya başlamıştır: 

berklep, kertilep, terklep (Gabain 1959: 67). Türkmencede +lAp hâlen işlek bir 

ektir: aylap, sagatlap, günläp, minutlap, piyadalap, yüzläp, mür/läp (Hanser 

2003: 88). Kazakçada da +lAp, zarf eki olarak görülmektedir: jayaw+lap 

“yayan, yaya olarak” (Kirchner 1998: 327) < jayaw < ET yadağ. Bu ek, +lAyU 

ve +lAyIn eklerinin gerundium kökenli olduğu varsayımını güçlendirir. 

Moğolcaya baktığımızda Türkçedekine benzer ilginç bir tabloyla 

karşılaşıyoruz: Klasik Moğolcada “öyle, böyle” anlamlarını taşıyan egünçilen 

“similarly to this, [in] this way, thus”, tegünçilen “thus, so, that way” ile ein 

“so, thus, in this way or manner”, tein “such, so, this way, thus; yes; that is 

right” zarflarıdır (Lessing 1995: 301b, 304a, 795b, 796b). Lessing, egünçilen 

ve tegünçilen şekilleri için “modal conv[erb] of egünçile-/tegünçile-” diye 

yazar. Bahsedilen ‘modal converb’, “yoluyla” (“by way of”) anlamı veren 

Moğolca -(U)n gerundium ekidir (Janhunan 2003: 25). Janhunan (2003: 20) 

ise eyin ve teyin şekillerini *e.yi- ve *te.yi- farazi fiillerinin modal gerundiumu 

sayıyor. Görüldüğü gibi, Moğolcada da “öyle, böyle” anlamlarına gelen zarflar, 

gerundium eki ile oluşturulmuştur. 

Janhunan’ın aksine, eyin ve teyin şekilleri e+*yin ve te+*yin şeklinde 

de yorumlanabilir. Osm. yär/i+yin de göz önüne alınınca, zarf yapan bir +yIn 

ekinin varlığı da olası gözükmektedir. 

16 Nogay sayın, Türkmence gün+sayın, Çağatayca sayın < ET sa-yu; EAT degin, CC deyin (Gabain 1959: 

62), Karayca deyin < ET tag-i; CC dahın (Gabain 1959: 71), Tatarca tagın, Özbek tagin, Karayca tagın 

< ET taq-’i; EAT arqun (YTS 13a), CC aqrın ~ arqun (Gabain 1959: 66) < ET aqr-u; EAT yüzinhvyun 

(YTS 256b), TT yüzükoyun, çalt koyun “arka üstü” (İH 10) < ET qud-’i; Başkurtça, Kazan Tatarcası taban 

(Grönbech 1995: 41) < ET tap-a; Karayca yaşırın “gizlice” < ET yaş-ur-u. 

162


5. Eski Türkçe -yU Gerundium Ekinin Tarihî ve Çağdaş Varyantları 

Similatif ekinde görülen -yU gerundiumunun -y şeklinde kısalması; ilk 

olarak Harezm Türkçesinde, gerundium eki -y ve olumsuzu -mAy 17 ekinde 

görülür (Ata 2002: 91). -y ve -mAy gerundium ekleri, Çağataycada varlığını 

sürdürür 18 (Eckmann 2003: 97-98, 100, 142-143; Boeschoten&Vandamme 

1998: 172). Tekin (2002) Çağatayca -mAy gerundium ekinin -mA-olumsuzluk 

eki ile ET -yU ekinden geldiğini yazar. Aynı durum, Memluk Kıpçak Türkçesi 

için de geçerlidir (Berta 1998: 164). Berta, aynı zamanda arkaik -yU varyantının 

varlığından da bahseder. Codex Cumanicus‘ta -y ve -mAy kısa şekilleri görülür. 

Ancak bunun yanında -mAyIn 19 (< ET -mAyIn) gerundiumuna da rastlanır. 

-y ve -mAy gerundium ekleri; Özbekçede (TLG 338-39), Yeni Uygurcada 

(TLG 411), Kazakçada (TLG 472), Karakalpakçada (TLG 596) Nogaycada 

(TLG 662), Tatarcada (TLG 725-26), Kırım Tatarcasında (TLG 862-63), 

Karaçay-Malkarcada (TLG 919-21), Kumukçada (TLG 997), Altaycada (TLG 

1065-66) yaşamaktadır. -y eki ise, Kırgızcada (TLG 526), Başkurtçada (TLG 

794), Tuvacada (TLG 1208) mevcuttur. 20 

Oğuzcada ise durum farklıdır: ET -yU gerundium eki, -y şeklinde 

kısalmaz. Eski Anadolu Türkçesinde -yA, -yI ve -yU (Kerslake 1998: 195), 

Türkiye Türkçesinde -yA (TLG 65), Türkmencede -(y)A 21 (Schönig 1998: 269), 

Azericede -yA (TLG 213) ve Gagauzcada -yA olarak devam eder. Olumsuzu 

-mAy da görülmez. Olumsuz gerundium eki olarak; Eski Anadolu Türkçesi 

-mAdIn, -mAzdAn, -mAksIzIn (Kerslake 1998: 195) ve -mAyIn 22 , Türkiye 

Türkçesi -mAdAn ve -mAksIzIn (TLG 66), Türkmence -mAAn 23 (TLG 

278) ve -mAzdAn 

(Schönig 1998: 269, Hanser 2003: 120), Azerice -mAdAn ve -mAzdAn 

(TLG 213) ve Gagauzca -mAdAAn (TLG 137) eklerini kullanır. Sonuç olarak; 

1) -yU eki (Türkmence hariç) Oğuz grubunda kısalmaz. Oğuz grubu 

17 -yU gerundiumunun olumsuzu olan -mAyU, Eski Türkçede çok nadir görülür: umayu, körmäyü 

ve ilinmâ’yü. Bir kez de kısa şekliyle görülür: bulmay (Erdal 2004: 314, 507dn.). Ata’nın (2002: 91) 

verilerine bakılırsa, -y ve -mAy kısa şekilleri Harezm Türkçesinde sadece Kışâşü’l-Enbiyâ’da görülür. 

18 Eckmann (2003: 98), Çağataycada -yU ekinin “sadece şiirde, vezin zaruriyetiyle” kullanıldığını yazar. 

19 Gabain (1959: 66) -mAyIn ekli örnekleri -n gerundium altında verir. Ayrıca bk. Erdal 2004: 317. 

20 Bu dillerde -mAy eki görülmez. 

21 Hanser (2003: 124) ünlüden sonra -y gerundiumunun geldiğini yazar. 

22 Kerslake’de (1998: 195) gösterilmemiş olmasına rağmen -mAyIn eki, Süheyl ü Nevbahâr’ın 2882. 

ve 2892. beyitlerinde olmak üzere iki kez geçer (Dilçin 1991). Türkiye Türkçesindeki -mAyIncA eki, 

genellikle -(y)IncA (< ET -gInçA) ekinin olumsuzu olarak görülse de, aslında Codex Cumanicus‘ta 

(Gabain 1959: 66) ve modern dillerden Kırgızca, Karayca ve Tatar ağızlarında (Schönig 1997: 19n.) var 

olan -mAyInçA ekinden geldiği düşünülebilir. Kıpçakçadaki bu -mAyInçA ekinin *-mA-gInçA şeklinden 

gelmediği ve -mAyIn+çA şeklinden geliştiği açıktır. 

23 Bu ek, ET -mAyIn ekinin büzülmesi ile meydana gelmiştir. 

163

Orçun Ünal 

dışında ise neredeyse istisnasız -y olarak kısalmış görülür. 

2) ET +lAyU similatif eki, *+lAyIn şekliyle öncelikle Oğuz grubunda, 

sonra da ona komşu olan ve ondan etkilenmiş tarihî ve çağdaş lehçelerde 

görülür. Anlaşılacağı üzere +lAyIn Oğuz merkezlidir. Bu bakımdan, Maniheist 

metinlerde Eski Türkçede yaygın olarak kullanılan ançulayu yerine ançula 

zarfının görülmesi 24 ve +lAyU similatif ekinin kullanılmaması ilginçtir. 

3) Oğuzca +lAyIn, doğrudan ET +lAyU ekinden getirilemez. +lA-yU, 

+lA-p, +lA-tI ve +lA-ş-U ekleriyle yapı benzerliği gösterir ve +lA-yXn olarak 

analiz edilmelidir. -yXn gerundium eki, Eski Türkçede hem müstakil olarak hem 

de olumsuzu -mA-yXn ekinde görülür. 

4) CC, Türkmence, Karaçay-Malkarcadaki +lAy eki ve Halaçça 

+lAyU(yA), doğrudan ET +lAyU similatif ekinden gelir. 

5) -yU gerundium ekinin Orta Türkçeden itibaren kısa şeklinin (-y) 

görülmesi, anılayu > allay zarfının kısalmasına bire bir paralellik gösterir. 

6. Eski Türkçe Ançulayu ve Eski Anadolu Türkçesindeki Devamı 

Ancılayın 

Erdal (1991: 410; 2004: 202-3), Eski Türkçede anılayu ve munılayu 

yanında ançulayu ve munçulayu ~ mınçulayu şekillerinin de kullanıldığını 

belirtiyor. Erdal (1991: 404) +çU+ ekini ‘locative formative’ olarak açıklarken, 

Erdal (2004: 198) bunu ekvatif eki +çA+ olarak görüyor, fakat Eski Türkçenin 

fonolojisinde A/U nöbetleşmesinin pek mümkün olmadığını da belirtiyor. 

Özönder (2001: 1433), bu ‘ara ek’i “tabi olduğu isme ‘şüphesiz, kesin olarak, 

kesinlikle’ anlamlarını veren çI/çU ek-edatı” olarak görüyor. Bu ek, aşağıda 

göreceğimiz gibi, Eski Anadolu Türkçesinde +çI+ olarak sadece düz ünlülü 

olarak karşımıza çıkıyor. Bizce, bu ek ne ‘locative formative’ +çU, ne ekvatif eki 

+çA, ne de çI/çU edatının ekleşmiş hâlidir. Bizce +çI+ ~ +çU+ eki, ET üstürti, 

içtirti, taştırtı, kedirti ve öjjdürti zarflarının ve antıran ~ antaran, muntıran, 

mundırtın zamirinin orta hecesinde bulunan, gün+düz kelimesinin ikinci 

hecesini oluşturan ama tek başına kullanılmayan +dXr+ ekine 25 benzer bir ektir 

(Erdal 2004: 203, 330). Yukarıda bahsedilen Moğolca egünçilen ve tegünçilen 

zarflarında görülen +çI+ ekiyle de aynı olmalıdır. Bu durumda Oğuzca +çI+ 

eki, ET +çU+ ekine göre daha eskicildir. Fakat Eski Türkçede erken örneklerin 

+çUlAyU ile (bizinçülayü, siniçülayü) ve geç örneklerin +çIlayU ile (bizijçilayü, 

sizniçilayü) görülmesi (Erdal 2004: 198), +çU+ > +çI+ gelişmesini de muhtemel 

göstermektedir. 

24 Ançula, ET ançulayu zarfının sadece Maniheist metinlerde geçen nadir bir varyantıdır (Erdal 1991: 

410). 

25 

164


Eski Anadolu Türkçesinde ayla ~ öyla yanında ET ançulayu zarfının 

devamı niteliğinde olan ancılayın (TS 129-31) da kullanılır. Bunun dışında 

buncılayın ~ muncılayın (TS 698-99) ve anlarcılayın örnekleri de aynı gruba 

dahildir. 

Ancılayın, ayla zarfına göre sayıca daha azdır. Örnek olarak, Süheyl ü 

Nevbahâr’da ancılayın 3 kez, ayla 16 kez kullanılmıştır. Dede Korkut Kitabı’nda 

ancılayın geçmez; ayla 16 kez, öyla 2 kez kullanılmıştır. Cem Sultan Divanı’nda 

da ancılayın geçmez, sadece ayla kullanılır. Hüsrev ü Şîrîn ve Kitâbu Evsâfı 

Mesâcidi’ş-Şerîfe’de ayla ve buna ek olarak anca “öyle” kullanılır, fakat 

ancılayın zarfı geçmez. Örnekler çoğaltılabilir, ancak sonuç yine yukarıdakine 

benzer olacaktır. Ancılayın zarfının sayıca azlığı, i) eskicil oluşundan ii) daha 

kısa olan ayla ~ öyla zarfının tercih edilmesinden kaynaklanıyor olabilir. 

Yukarıda verdiğimiz birinci sebebin dayanak noktalarını aşağıda 

açıklayacağız. 

1. Oğuzcada Kıpçakçadan Eski Bir Alıntı: Ayla ~ Ayla 

EAT ancılayın iki sebepten ötürü eskicildir ve tamamen Oğuzca özellikler 

gösterir: 

1) ET +lAyU ekine karşılık EAT (Oğuzca) +lAyIn ekini barındırması; 

2) ET +çU+ ‘ara eki’ne karşılık EAT (Oğuzca) +çI+ ekini barındırması 26 . 

Bizce, ‘Oğuzca’ ancılayın’a karşılık ayla, Kıpçakçadan çok eski bir 

alıntıdır. Yukarıda verdiğimiz gelişim çizgisini devam ettirelim: 

1) ET anılayu > *anlayu > *allayu > Eski Kıpçakça alay ~ allay 

2) Eski Kıpçakça alay ~ allay — Eski Oğuzca *alay 

3) Eski Oğuzca *alay > DLT (Oğuz) ayla > EAT ayla > EAT öyla Al(l)ay 

zarfının Oğuzca olmadığının iki dayanak noktası vardır: 

1) -yU ve +lAyU ekleri, Oğuz değil Kıpçak merkezli olarak son ünlüsünü 

düşürür ve kısalırlar. 

2) +lAyU ekinin Oğuzca karşılığı +lAyIn’dır. 27 ve son olarak ol zamirine 

analojiyle ilk hecede yuvarlaklaşmaya maruz kalmıştır. Bu değişimler onu 

Kıpçakça al(l)ay’dan uzaklaştırmış ve Oğuzca bir görünüm vermiştir. 

DLT’ye göre 11. yüzyılda Oğuzcada ayla var olduğuna göre, en geç 10. 

yüzyılda Kıpçakçada al(l)ay şekli var olmuş ve aynı yüzyılda Oğuzca tarafından 

ödünç alınıp göçüşme yoluyla DLT’deki şeklini almış olmalıdır. 

Bu durumda, DLT ayla ve EAT äylä ~ öylä Kâşğarî’nin bahsettiği Oğuz- 

26 

27 Benzer bir incelme, ET yayı > EAT yayi, ET ayıt- > EAT ayt- ve ET amtı > EAT emdi kelimelerinde de 

görülür. 

165

Orçun Ünal 

Kıpçak kardeşliğinin hatırı sayılır bir yadigârıdır. 

8. Proto-Oğuzcada Kıpçakçadan Alıntı Başka Bir Kelime: *Çigâlâk 

“Çilek” 

Oğuzcadaki tek Kıpçakça alıntının ayla/äylä kelimesi olamayacağı 

açıktır. O yüzden Oğuzcada Kıpçakçadan alıntı olduğunu düşündüğümüz başka 

bir kelimeyi daha aşağıda vermeyi uygun gördük. 

Biz; Türkçe çilek, Türkmence çigelek (Räsänen 1949: 226) ve Azerice 

giyäläk (AzDİL I 488) kelimelerinin kökeni olan Proto-Oğuzca *çigâlâk 28 

kelimesi, önce göçüşmeye uğrayarak *yidgäläk (EDAL 1549-50), sonra [d] 

> [y] ses değişimiyle *yiygäläk üzerinden Kıpçakçada *yigäläk ~ *y!gäläk 

şeklini almıştır. Kıpçakçada söz başı [y] > [c] değişimiyle 29 “^igäläk olarak 

alıntılanmıştır. *Yigdäläk, Hakas lehçesinde çistek ~ sestek (< *yiz(ä)läk < 

*yidäläk) (Baskakov 1953: 317), Altay lehçesinde distäk, Tatar lehçesinde ciläk 

~ (dial.) yeläk, Başkurt lehçesinde yeläk, Kazakçada cidek, Karaçay-Malkar 

lehçesinde cilek, Kumukçada ciyelek, Nogaycada yelek (EDAL 1549) şeklinde 

devam etmektedir. 

Kısaltmalar 

CC: Codex Cumanicus DLT: Dîvânü Luğâti‘t-Türk EAT: Eski Anadolu 

Türkçesi 

EDPT: Clauson 1972. 

ET: Eski Türkçe 

İFY: İsimden fiil yapan 

KB: Kutadgu Bilig KM: Klasik Moğolca TT: Türkiye Türkçesi 

Kaynakça 

ATA, Aysu (1997), Nâşırü’d-din Bin Burhânü’d-din Rabğüzl: Kışâşü’l-Enbiyâ, II: Dizin, 

Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-2, Ankara. 

ATA, Aysu (2002), Harezm - Altın Ordu Türkçesi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36, 

İstanbul. ATALAY, Besim (1945), Et-Tuhfetü’z-Zekiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

İstanbul. —, (1970), Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara. 

AzDİL 1= Azärbaycan Dilinin İzahlı Lügati, (2006), I. Cild, Azärbaycan Milli Elmlär 

Akademiyası, Baku. AzDİL II= Azärbaycan Dilinin İzahlı Lügati, (2006), II. Cild, 

Azärbaycan Milli Elmlär Akademiyası, Baku. BARUTÇU ÖZÖNDER, Sema (2001), 

28 Gülensoy (2007: 242) Eski Türkçe için *yidlak ~ *yiglak şeklini öneriyor. 

29 Her ne kadar DLT’de Oğuzca için de [y] > [c] değişiminden bahsedilmiş olsa da böyle bir değişim 

tarihî ve çağdaş Oğuz lehçelerinde görülmemektedir. 

166


„Türkçe Enklitik Edatlar Üzerine: ÇI/ÇU”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 

Bildirileri (24-29 Eylül 2000), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. BASKAKOV, N. 

A. (1953), Hakassko-Russkiy Slovar, Moskova. 

BAYRAM, Bülent (2007), Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük, Tablet Yayınları, Konya. 

BERTA, Arpâd (1998a), “Middle Kipchak”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva 

Agnes Csatö), Routledge, 

London-New York, s. 158-165. 

—, (1998b), “Tatar and Bashkir“, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes Csatö), 

Routledge, London-New 

York, s. 283-300. 

—, (1998c), “West Kipchak Languages“, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes 

Csatö), Routledge, 

London-New York, s. 301-317. 

BOESCHOTEN, Hendrik, VANDAMME, Marc (1998), “Chagatay”, Turkic Languages, (ed. 

Lars Johanson, Eva Agnes Csatö), Routledge, London-New York, s. 166-178. 

BOROVKOV, A. K. (1963), Leksika sredneaziatskogo Tefsira XIII-XV vv., İzdatel’ctvo 

Vostoçnoy Literaturı, Moskova. 

BUDAGOV, Lazar’ (1869), Sravnitelnıy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Narçiy, Tom 1, Nauk, St. 

Petersburg. CHIRLI, Nadejda (2005), Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı: Alğış bitigi, 

Stichting SOTA, Haarlem/Hollanda. CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological 

Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon, Oxford. ÇULHA, Tülay 

(2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı: Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, Dil ve Edebiyat 

Dizisi 6, İstanbul. DankKelly = DANKOFF, Robert, KELLY, James (1982-1985), 

Mahmüd al-Kâsgarî: Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), 

Parts I-III, Harvard University Printing Office, Cambridge. 

DİLÇİN, Cem (1991), Mes‘üd Bin Ahmed: Süheyl ü Nev-Bahar (İnceleme-Metin-Sözlük), 

Atatürk Kültür Merkezi Yayını: Sayı 51, Ankara. 

DOERFER, Gerhard (1988), Grammatik des Chaladsch, Harrassowitz, Wiesbaden. DS = 

http://tdkterim.gov.tr/ttas/ (13.09.2009) 

ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (yay. 

haz. Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya), Türk Dil Kurumu Yayınları: 635, Ankara. 

EDAL = STAROSTİN, S. A., DYBO A. V., MUDRAK O. A. (2005), An Etymological 

Dictionary of Altaic Languages, Brill. 

ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, 

I- II, Harrassowitz, Wiesbaden. 

—, (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston. 

GABAİN, Annemarie Von (1959), “Die Sprache des Codex Cumanicus”, Philologiae Turcicae 

Fundamenta, Vol. 1, Wiesbaden, s. 46-73. 

GOLDEN, Peter (2000), The King’s Dictionary: The Rasulid Hexaglot, Handbook of Oriental 

Studies, section 8: Central Asia, vol. 4, Brill, Leiden. 

GR0NBECH, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch (Türkischer Wortindex zu Codex 

Cumanicus), Einar Munksgaard, Kopenhagen. 

GRÖNBECH, Kaare (1995), Türkçenin Yapısı, (çev. Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu 

Yayınları: 609, Ankara. GTS = BASKAKOV, Nikolay Aleksandroviç (1991), Gagauz 

Türkçesinin Sözlügü, Çev. Prof. Dr. İsmail Kaynak, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Kültür 

167

Orçun Ünal 

Bakanlığı Yayınları, Ankara. 


Sözlügü, I (A-N), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

GÜLLÜDAĞ, Nesrin, (2005), Kırımçak Türkçesi Grameri, Fırat Üniversitesi, Yayımlanmamış 

Doktora Tezi. HANSER, Oskar (2003), Türkmence Elkitabı, (Çev. Zühal Kargı 

Ölmez), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 17, İstanbul. 

İZBUDAK, Veled (1936), El-İdrâk Haşiyesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul. 

JANHUNAN, Juha (2003), Proto-Mongolic, Mongolic Languages, (ed. Juha Janhunan),: 

Routledge, London-New 

York, s. 1-29. 

KERSLAKE, Celia (1998), Ottoman Turkish, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva 

Agnes Csatö), Routledge, London-New York, s. 179-202. 

KIRCHNER, Mark (1998), Kazakh and Karakalpak, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, 

Eva Agnes Csatö), Routledge, London-New York, s. 318-332. 

KTTTS = KOÇ, Kenan, BAYNİYAZOV, Dr. Ayabek, BAŞKAPAN, Vehbi (2003), Kazak 

Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlügü, Turan Yayınevi, Türkistan. 

KTS = TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifi, KARAATLI, Recep (2007), Kıpçak Türkçesi 

Sözlügü, 2. Baskı, Türk Dil 

Kurumu Yayınları, Ankara. 

LESSING, Ferdinand D. (1995), Mongolian-English Dictionary, The Mongolia Society, 

Bloomington. 

RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Vol. 1, St. 

Petersburg. 

RÄSÄNEN, Martti (1949), Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen, Sto. XV. 

SCHÖNİG, Claus (1998), “Turkmen”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes 

Csatö), Routledge, London- 

New York, s. 261-272. 

—, (2007), “Some Notes on Modern Kipchak Turkic (Part 1)“, Ural- 

Altaische Jahrbücher, Neue Folge, Band 21, 

170-202. 

SERTKAYA, Osman Fikri (1995), “Köl Tigin ve Köl-iç-çor kitabelerinde 

geçen oplayu tegmek deyimi üzerine”, Göktürk tarihinin meseleleri, TKAE 

Yayınları, Ankara, s. 153-59. 

SEVORTYAN, Edvard Vladimiroviç (1974), Etimologiçeskiy Slovar’ 

Tyurkskih Yazıkov, t. I, Nauk, Moskova. TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay- 

Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 770, Ankara. TDW = 

DAWLETSCHIN, Tamurbek, DAWLETSCHIN, Irma, TEZCAN, Semih 

(1989), Tatarisch-Deutsches Wörterbuch, Harrassowitz, Wiesbaden. 

TEKİN, Talat (2002), „On the Turkic Gerundial Suffix {-mAtI(n)}“, 

Splitter aus der Gegend von Turfan, Festschrift für Peter Zieme, Türk Dilleri 

Araştırmaları Dizisi: 35, İstanbul-Berlin, s. 375-384. 

168


TMEN = Doerfer, Gerhard (1963-1975). Türkische und mongolische 

Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer 

neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. 

Franz Steiner Verlag, Wiesbaden. 

TLG = Türk Lehçeleri Grameri, (2007), (ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun), 

Akçağ Yayınları, Ankara. 

TS = Tarama Sözlüğü, (1963-1972), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

TS Ekler = Tarama Sözlüğü: Ekler, (1974), Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara. 

TTS = TALAT, Tekin, ÖLMEZ, Mehmet, CEYLAN, Emine, ÖLMEZ, 

Zuhal, EKER, Süer (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg, İstanbul. 

YTS = Yeni Tarama Sözlüğü, (1983), Düz. Cem Dilçin, Türk Dil Kurumu 


YUDAHİN, Konstantin Kuz‘miç (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, 

İzdatel’ctvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova. 

169

.......... 

170



.......... 


Sir Gerard Clauson * 1 

Çev. Fatma Ertürk ** 2 

Grønbech ve Krueger’in Central Asiatic Journal’da (2. cilt, 1956, 

s.76) yazmış oldukları Introduction to Classical (Literary) Mongolian başlıklı 

makaleleri Prof. Udo Posch tarafından değerlendirilmiştir. Prof. Posch, 

makaledeki “Türk, Moğol ve Tunguz dil gruplarının varsayılan genetik 

akrabalıklarının asla ispat edilemeyeceği” savının Moğolca çalışan genç 

araştırmacılar için tehlikeli olacağını ileri sürmüş ve Grønbech’i bu sıra dışı 

savını ispata davet etmiştir. 

Açıkçası çoğu Mogolistten (tabii böyle bir sözcük var ise) farklı olarak, 

çoğu Türkolog gibi, Türk, Moğol ve Tunguz dillerinin ortak bir ataya sahip 

olduklarının asla ispat edilmediğini söyleyen eski arkadaşım Prof. Grønbech’in 

bu görüşünü paylaşıyorum. Hatta daha da ileri gidip, mümkün olduğu kadarıyla 

aksinin ispatlanabileceğini yani bu dillerin ortak bir ataya sahip olmadıklarının 

kanıtlanabileceğini söylüyorum. Bu yüzden de bu görüşlere sahip olmamın 

nedenlerini ona danışmadan burada ifade etmeye çalışacağım. 

Tarih öncesi araştırmalarda, belirli bir etnik grupla belirli bir dil 

özdeşleştirilebildiğinde genelde rastlanan durum şudur: çoğunlukla söz konusu 

etnik grubun varlığına dair deliller, söz konusu dilin ilk tarihlendirilebilen 

kalıntılarından çok daha öncesine gider. Buna bir örnek, eski Britanyalılar ve 

onların dilidir. Bu yüzden, Moğolca ve Türkçe konuşan kabilelerle ilgili ilk 

bilgilerimizin, bu dillerin ilk önemli kalıntılarından birkaç yüzyıl öncesine 

dayanması şaşırtıcı değildir (Bu makalede Tunguz dilleri hakkında çok az 

şey söyleyeceğim çünkü bu diller hakkında çok sınırlı bilgim var). Türkçenin 

ilk önemli kalıntıları milattan sonra 8. yy.’ın ilk yarısına tarihlenen Orhun 

Kitabeleri; Moğolcanın ilk önemli kalıntıları ise milattan sonra 1240 yıllarında 

derlenen Gizli Tarih’tir (Bu derlemenin bir bölümü, daha erken tarihli malzemeye 

dayanmakla birlikte ne kadar önceye gittiği belirsizdir). İki dil arasındaki olası 

kalıtımsal ilişki sorusunun herhangi bir incelemesine, besbelli ki bu iki dili 

erken evrelerinde kıyaslayarak başlanmalıdır. Fakat karşılaştırmanın temelini 

genişletmek adına Türkçe tarafına, aynı lehçelerde (Türkî ve Uygur) yer alan 

* 

Clauson, Sir Gerard, “The case aganist the Altaic Theory”, Central Asiatic Journal, 2, 1956, ss. 181-187. 

** 

Çeviren, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri Doktora Öğrencisi. 

171

Sir Gerard Clauson, (Çev. Fatma Ertürk) 

Budist ve Maniheist metinlerin 8. ve 9. yy. çevirilerini ve diğer çağdaş metinleri 

ayrıca başlıca 11. yy. “Hakani” kaynakları olan Kutadgu Bilig’i ve Kaşgarlı 

Mahmut’un Divanü Lugati’t-Türk’ünü eklemem uygun olacaktır. 

12. yy.’dan önceki Moğolca ve 8. yy.’dan önceki Türkçe kalıntıları 

önemsizdir ve aslında yabancı kaynaklardaki (Çin, Bizans) münferit sözcüklerden 

ibarettir. Bu sözcükler de zaten belli bir tarihte bir dili ya da diğerini konuşan 

kabileleri belirlemekten daha öte bir fayda sağlamazlar. Hatta genellikle var olan 

kanıtlar o kadar belirsizdir ki, sorulara yanıt vermek yerine yeni sorulara yol 

açarlar. Örneğin, ben Dr. Pritsak’ın “var olan kanıtların Hsiung-nu ve Avrupa 

Hunları’nın aynı olduğunu ve Türkçe konuştuklarını gösterdiği” görüşünü 

paylaşmama rağmen diğer araştırmacılar farklı görüşler benimsemekteler. Fakat 

yine de, mevcut kanıtlar, Türk ve Moğol kabilelerinin 12. yy.’dan çok önce 

birbirleriyle sıkı ilişkiler içinde olduklarına işaret eder. Orhun Kitabeleri’nin 

öncesine gitmemek için (ki aslında çok öncelere gitmek mümkündür) şunu 

belirtmek yerinde olacaktır: Gizli Tarih derlemesinden 5 yy.’dan fazla bir süre 

öncesinde tartışmasız Moğolca konuşan Kitañ kabilesi ile Kuzey Türkü yakın 

temastaydılar. 

Bu yüzden, iki dili konuşan kabileler arasındaki bu uzun ve yakın 

temasın, ortak bir ata dil olmamasına rağmen her iki dilde de çok sayıda ortak 

sözcüğün bulunması ile sonuçlanması doğal olarak beklenebilir. Fakat çok 

garip görünse de, erken dönem Türkçe metinler ile Gizli Tarih’teki sözcükler 

karşılaştırıldığında neredeyse hiçbir ortak özellik gözlenememiştir. Var olan 

tek tük örnekler ise kagan “baş hükümdar” ve teŋri “cennet” gibi uluslararası 

sözcükler (teŋri birkaç yüzyıl öncesinin Huncasına kadar izlenebilir) ve Prof. 

Poppe’nin bu derginin 1. cildinde yayımlanan 36. ve ilerleyen sayfaları kapsayan 

makalesinde listelediği sayısı 50 küsuru bulan “Orta Moğolcada Türkçe Ödünç 

Sözcükler”dir. Öte yandan, temel sözcükler yani rakamlar, “söylemek, vermek, 

almak, gitmek” gibi temel fiiller, “yiyecek, at” gibi temel isimler ve “iyi, kötü” 

gibi temel sıfatların hepsi tamamen farklıdır. 

Her iki dildeki ortak sözcüklerin sayısının 12. yy.’ın sonlarından itibaren 

hızla artmaya başladığı aşikârdır. Cengiz Han Asya’dan Avrupa’ya ilerleme 

sürecinde, Türk halklarının çoğunu zapt ettiği zaman iki dil arasında ciddi bir 

alışveriş başlamış ve günümüze kadar aralıklı olarak da olsa devam etmiştir. 

Bu dönemde, Moğollar Türklerden daha “yabani” ve kültürsüz olduklarından, 

Türklerin onlardan ödünç aldıkları sözcükten çok daha fazlasını onların 

Türklerden almaları gerektiğini kabul etmek uygun olandır. İlk değiş tokuşlar 

muhtemelen teknik idari terminoloji alanındaydı: böylece örneğin Moğollar 

“ėlçi” sözcüğünü Türkçeden aldı ve karşılığında iki tür vergi olan “alban ve 

kupcur” sözcüklerini verdi. Değiş tokuşlar şüphesiz zamanla genişledi ve daha 

önceden bilinmeyen hayvan isimlerini ve benzeri şeyleri de kapsar hale geldi. 

172


Moğollar Budizm inancını benimsediklerinde değiş tokuş süreci yeni bir 

evreye girdi. Budist metinlerinin Moğolcaya çevrilmesiyle çok sayıda Türkçe 

sözcük ve Türkçe kılığında başka dillerden (Sanskrit gibi) sözcükler Moğolcaya 

katılmaya başladı. Moğolcanın fonetik sistemi Türkçeden bir derece farklıydı 

ve genellikle de daha zayıftı. Moğolcada Türkçe sözcüklerin benimsenmesi 

ekseriyetle bazı fonetik değişiklikleri gerektiriyordu; örneğin, Moğolcada sonda 

gelen ve ıslıksı ses çıkaran damak ünsüzü olmadığı için Türkçe uluş “ülke” 

sözcüğü ulus’a dönüşmüştür . 

Moğolcanın kuzeybatı (Kıpçak, Kaman vs.), güney merkez (Çağatay vs.) 

ve güneybatı (Osmanlı vs.) Türk dil gruplarına ne denli nüfuz ettiği, 13.yy.’dan 

itibaren yazılan bir dizi metin ve belgeye bakılarak değerlendirilebilir. Genel 

olarak, bu dil gruplarında çok az sayıda Moğolca sözcük vardır; olanlar da ulus 

gibi yalnızca Moğol kılığındaki eski Türkçe sözcüklerdir. 

Kuzeybatı (Tuva, Hakas, Altay Dağları vs.) ve güney merkez (Kırgız, 

Kazak vs.) Türk dil gruplarında ise durum çok farklıydı. Bu Türk dil grupları, 

batıda olandan çok daha uzun süre Moğol hâkimiyeti ve etkisi devam eden 

bölgelerde konuşuluyordu. Bu diller yazılmadıkları için Moğol istilasında 

geçirdikleri aşamaları belirlemek ne yazık ki mümkün değildir ve 19. yy.’ın 

ikinci yarısında Rus araştırmacıların topladıkları metin ve sözcüklerden daha 

öncesine ilişkin elimizde kanıt bulunmamaktadır. 

Nihayet perde kalktığı zaman, ortaya çıkan resim büyük bir değişiklik arz 

eder. Bunun uç bir örneği, 1944’e kadar dış Moğolistan’ın bir parçası sayılan, 

Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin Tuva Özerk Vilayeti’nde 

konuşulan Tuvacadır. Bu dilde, “yok etmek” gibi oldukça sıradan kavramları 

ifade eden özgün Türkçe sözcüklerin yerini, Moğolca karşılıkları almıştır. Yakın 

zamanda meydana gelen bazı fonetik değişiklikleri (örneğin, sonu ünsüzle biten 

çoğu ismin iyelik eki olan –tığ yerine –lığ geçmesi gibi) saymazsak, temel 

olarak Tuvaca en eski çağdaş Türk dillerinden biridir. Hâlâ bu dilde kullanımda 

olan ve bu dilden başka yalnızca 8.–9. yy. Uygur metinleri ya da 11. yy.’a ait 

Kaşgarlı’nın Divan’ında rastlanan çok sayıda eski Türkçe sözcük mevcuttur. 

Diğer taraftan, dilin mevcut tek sözlüğü olan Palmbakh’ın Tuvinsko – Russkiy 

Slovar’ında çok sayıda Moğolcadan ödünç sözcük bulunmaktadır ama aslında bu 

sözcüklerin bazıları ulus gibi Moğolca kılığında Türkçe olup Moğolcaya verilip 

geri alınmıştır. Bazı sayfalarda, hemen hemen bütün sözcükler Moğolca asıllıdır. 

Rusçadan ödünç alınan sözcükler çıkarıldıktan sonra, geri kalanın yarısına 

yakınının Moğolcadan ödünç sözcükler olduğunu söylemek muhtemelen yanlış 

olmayacaktır. 

Elbette ki, işler bundan çok daha ileriye gitmiştir: Bütün Türk dillerinin 

içinde sadece Tuvacada (birkaç sözcük dışında) morfolojinin büyük bir bölümü de 

Moğolcadır. Bu kısmen “standartlaştırmadan” ileri gelmektedir ki sözlükte buna 

173


dair açık işaretler vardır; ancak, bu durum daha çok dilin mevcut durumundan 

kaynaklanmaktadır. Örneğin, fiilden türeyen isimler için standart son ekler, her 

ikisi de saf Moğolca olan –a:şkın, –e:şkin ve –lğa /-lge’dir. Dile giren Moğolca 

fiillerin beraberlerinde Moğolcadan türemiş şekillerini de getirmiş olmaları 

şaşırtıcı değildir. Örneğin, klasik Moğolcadaki ürege– “yok etmek” fiili modern 

Moğolcada üre- şeklini almıştır ve Tuvacada bu şekilde kullanıldığı göz önünde 

bulundurulursa, “yok etme/yok ediş”in üre:şkin olması makul gözüküyor. Ancak, 

tam olarak aynı şey saf Türkçe fiillerde de gerçekleşmektedir. Örneğin, 8.inci 

yy.’a dayanan ülüg “bir pay” ve üleş “paylaştırma”nın yanı sıra onlar kadar eski 

bir Türkçe fiil olan üle– “paylaştırmak, dağıtmak”tan, Moğolca bir son ek ile 

ülelge “(matematiksel) bölme”yi buluruz. Bu sözcük, şüphesiz yeni türetilmiş 

bir sözcüktür; ancak, Katanov’un bu yüzyılın başında yayınlanan ve Uryankhay 

olarak adlandırdığı Tuva dili çalışmasında, Türkçe köklerin Moğolca son ekler 

aldığı benzer sözcükler yer almaktadır. 

Tuva dilinden sonra, Moğolcadan en çok etkilenen iki Türk dili tahmin 

edileceği üzere, Hakas ve Dağlık Altay dilleridir. Bu dillerin sözcük hazineleri 

Moğolcadan ödünç pek çok sözcük içerir ama morfolojileri hemen hemen hiç 

etkilenmemiştir. Bu diller İslam dünyasından uzak bölgelerde konuşulduğundan, 

birkaç istisna dışında Arapça ve Farsçadan ödünç alınmış sözcük ihtiva etmezler. 

Sızan sözcüklerden biri olan arba “araba” ise Arapça aslı “arrāda” olup Türkçeye 

12. yüzyıl civarında ya da 13. yüzyılın başlarında girmiş ve muhtemelen bir 

ya da iki ara dil vasıtayla ve ulaşma süreci sırasında değişikliğe uğrayarak bu 

dillere ulaşmıştır. 

Orta kuzey dillerinde, Kırgızca ve Kazakçada Moğolca öğeler fark 

edilir olmasına rağmen daha azdır. Diğer taraftan, bu diller, sıklıkla ciddi bir 

değişikliğe uğramış şekilde, kayda değer sayıda Arapça ve Farsça ödünç sözcük 

ihtiva ederler, örneğin hāḍir yerine ezir gibi. Açıkçası Kırgızca ve Kazakça, 

bütün Türk dilleri arasında, saf Türkçe bileşenlerini bulmanın en zor olduğu iki 

dildir ve bu dilleri Ugrian alıntı sözcükleri gibi olası önemsiz kategoriler bir 

yana, Moğolca, Arapça ve Farsça alıntı sözcüklerden ayırmak son derece güçtür. 

Yukarıda ana hatlarını verdiğim olguların Altay teorisi üzerindeki etkisi 

aşikârdır. Eğer Moğolcadaki belirli bir sözcük, yapı ve anlamıyla başka bir dilde 

örneğin Kazakçada karşımıza çıkarsa, bu durum, söz konusu iki dilin ortak 

atalara sahip olduğunun kanıtı değildir. Bu olsa olsa, yukarıda anlatmış olduğum, 

yaygın sözcük değiş-tokuşunun yüzlerce örneğinden biridir. Benzer bir şekilde, 

Moğolcanın “bir şey için gösterilen eğilim ya da bir şeye duyulan tutku” anlamını 

veren ve isim yapan –sağ/-seğ son ekinin olması, örneğin emeseg “kadınlara 

düşkün erkek” ve Türkçede benzer bir anlama sahip benzer bir son ekin olması, 

iki dilin ortak atalara sahip olduğu anlamına gelmez. Bu son ek, Türkçenin 

morfolojik yapısının bir parçasıdır, ama Moğolcanın değildir. İkisinden sadece 

174


Türkçede –sa/-se isim-fiil yapım eki vardır ve sadece Türkçe dilek-istek kip fiili 

oluşturur, örneğin suv “su” dan suvsa– “su istemek, susamak” ve er “erkek” 

den erse– “erkeklerin peşinden koşmak, erkek delisi olmak” gibi. Türkçe –sak/- 

sek, sadece bu gibi dilek-istek kip fiillerinden gelen eylemin isim/sıfat şeklidir, 

yani ersek “erkek delisi kadın”, doğrudan er’den değil, erse-’den türemiştir. 

Açıkçası Moğolca, Türkçe fiil yapma eki -sa/-se’yi ödünç almamasına rağmen, 

Türkçe sıfat yapım eki -sak/-sek’i ödünç almış (Moğolca fonetik kurallarına 

uydurmak için –sağ/–seg’e dönüştürmüş) hatta eme gibi saf Moğolca sözcüklere 

bile ek olarak eklemiştir. Tıpkı Tuvacanın üle- gibi saf Türkçe sözcüklere bile 

-/ğa/-/ge gibi Moğolca takıları eklemesi gibi. Türk tarafı için yaklaşık olarak 

M.S. 1200’den, Moğol tarafı için ise M.S. 1240’tan sonrasına ait metinleri 

karşılaştırmaya dayanan Altay teorisinin herhangi bir geçerliliği yoktur; çünkü 

söz konusu sözcüklerin biri ya da diğerinin ödünç sözcük olmadığı hiçbir 

zaman kanıtlanamayacaktır. Muhakeme benzerliği ile Tunguzla ilgili benzer 

tartışmaların aynı şekilde geçersiz olması gerektiğini varsayıyorum; çünkü 

Tunguz dilindeki ilk somut malzemeden yüzyıllar öncesinde Moğol ve Tunguz 

dili konuşanları arasında sıkı temaslar olduğu bilinmektedir. 

Elbette ki, bu, kendiliğinden Altay teorisini tamamen bertaraf etmez. 

Sadece sözcük hazineleri tamamen farklı görünüyor diye 12. yy. öncesi 

Türkçesi ve Gizli Tarih’in Moğolcası arasındaki genetik bir akrabalığı inkâr 

etmek konuyu basite indirgemek anlamına gelebilir. Ne de olsa five – fünf – 

cinq – quinque – penta – pañea, tamamen farklı görünürler, ama ortak bir 

ataları vardır. Bunun açıklaması, ne kadar uzak bir ihtimal de olsa, ortak bir 

ata teorisini kanıtlamak için dilin en erken iki aşamasına ait yeterli sayıda eş 

anlamlı sözcüğün olmamasıdır. Yukarıda söylediğim gibi, iki dildeki eşanlamlı 

temel sayılar, fiiller, isimler ve sıfatlar, yani sözcük hazinesinin, çiftlerin önemli 

olması gerektiği bölümleri tamamen birbirinden farklıdır ve mesela five ile 

cinq’in ortak atadan olduğunu kanıtlayan türden hiç bir yaratıcılık, bu temel 

sözcükler arasında akrabalık kurmaya hizmet etmemiştir. Bazı sözcük çiftlerinin 

üretilebileceği oldukça doğrudur. Prof. Posch’un kendisi de, Prof. Gronbech’in 

kitabının eleştirisinde birkaç tane üretmiştir. Ancak, bana kalırsa bunların çoğu, 

Cengiz Han’ın döneminden itibaren çok hızlı bir şekilde ilerleyen sözcük değiştokuşunun, 

daha önceki dönemde, mesela Kuzey Türkü ve Kitañ’lar 7. ve 8. 

yy.’da temas halindeyken muhtemelen daha yavaş bir tempoda devam ettiğini 

kanıtlamaktadır. 

Prof. Posch’un örneklerinden özellikle biri konuya ışık tutmaktadır. 

Sözcükleri şöyle listeler: -Orta Moğolca hüker; Tunguzca ukur/hukur; Türkçe 

hökiz (çağdaş bir bozulma) ökiz öküz; Çuvaş vẽGẽr; ona göre hepsi de “boğa” 

demektir (doğrusu öküz olmalıdır) ve bu verilerden “Proto-Moğol” pökür 

sonucuna varır (Türkler için “Proto-Moğol” yerine “Proto-Altay” tabirini 

175


kullanmak daha kibarca olacaktır). Durum böyleyken, 8.- 9. yy. kadar eski bir 

döneme (Irk Bitig) ait bir Türkçe sözcük olan öküz bu gibi etimolojik maceralara 

eğilimli olmayan Türkologların bile kendilerini yabancı köken arama zorunda 

hissettikleri en eski birkaç Türkçe sözcükten biri olup çıkmıştır. Bir taraftan 

öküz, Türk ırkının varsayılan kültür beşiğinin, burası neresiyse, tipik bir hayvanı 

değildir, diğer taraftan öküz, eşanlamlısı olan Kuchean (“Tokharian B”) dilindeki 

okso’ya, şüpheli bir biçimde, hüker’e benzediğinden daha fazla benzer. Aslında, 

tarih öncesi bir dönemde Türklerin öküzleri Kucheanlar’dan ya da başka bir 

Hint-Avrupa halkından almış olduklarını var saymak çok daha mantıklıdır. Ve 

bu gibi durumlarda adet olduğu üzere, hayvanla birlikte ismini de aldıkları ve 

tarih öncesi daha sonraki bir dönemde Moğolların bu sefer Türklerden öküz ve 

beraberinde hayvanın ismini aldıkları ve kendi fonetik yatkınlıklarına uyacak 

şekilde değiştirdikleri varsayılabilir. Eğer öyleyse, pökür tamamen hayal 

mahsulüdür ki aslında ben sözcüğün olması gereken Altay baş harfinin p- 

olduğuna inanıyorum. 

Altay teorisine karşı oluşturduğum önermeler bana oldukça kuvvetli 

görünmektedir; ancak, bu önermelerin bir açıklaması olabilir. Umarım, 

bu makale, belki Prof. Posch’un kendisi de olmak üzere, Altay teorisini 

destekleyenlerin bir açıklama üretmesine ilham kaynağı olur. Fakat bu gerekçeli 

bir açıklama olmalıdır, bu alandaki otoritelere bir gönderme şeklinde değil; 

en azından günümüzde bizim gibi iki dilin tarihini derinlemesine araştırma ve 

Tuvaca gibi son derece karışık dillerin bozulmuş yapısını ayrıntılı bir şekilde 

çalışabilme imkânı olmamış ve vefat etmiş seçkin araştırmacıların otoritelerine 

bir gönderme şeklinde hiç değil. 

176

.......... 

Değerlendirme 

ve Tanıtmalar 

Reviews 

177


178



Bir Ad Bilimi Kaynağı: Antik Çağ Anadolu 

Yazarlarından “Strabon” 

Ve “Geographıka” (= Coğrafya) Adlı Eseri 

Tuncer Gülensoy * 1 

“Üze Kök Teŋri asra yagız yer kılındukta, ikin ara kişi oglu kılınmış”. 

Türkler’in ilk yazılı belgeleri olan Kök Türk abidelerinde böyle demiş atalarımız. 

Ondan sonra VIII. yüzyılda ne yaptılarsa “taşa kazımış”lar. Türklerin daha 

önce, İskitler (Sakalar), Massagetler, Sh’a-to’lar ve Hunlar zamanında neler 

yaptıklarının pek çoğunu bilmiyoruz. Bildiklerimizi de Çinliler kaleme almışlar 

ve “vakayiname” adı verilen tarih günlüklerinde kaydetmişler. Türk insanı 

konar-göçer bir hayat sürdüğü, hayvancılık, avcılık ve akıncılık yaptığı için, eline 

kalemi ve kâğıdı alarak yazmamış, ancak yüzlerce yıl sonra yaptıklarını taşa 

kazımak (hâkketmek) ihtiyacını duymuş. Daha sonra da Eski Uygur Türkçesi ile 

yüzlerce yazma bırakmışlar. Biz de bunlara “Türkish Turfantexte” ve “Berliner 

Turfantexte” adını vermişiz. O yazmalardan da Türkler’in dinî hayatını, kukuk 

hakkındaki düşüncelerini, sosyal hayatının bazı bölümlerini (müzik, fal, spor 

vb.) öğrenmişiz. 

Türkler’in yaşadığı Orta Asya coğrafyasından çok uzaklarda, Anatolia 

(=şark ülkesi) adı verilen bir coğrafyada yaşayan çeşitli kavimler arasından 

çıkan bazı insanlar, yaşadıkları dönemlerin tarihlerini, siyasi coğrafyalarını, 

şehir hayatlarını yazdıkları gibi kendilerini yöneten kişiler, şâirler (ozanlar), 

filozoflar, hatipler, bilim adamları, müzisyenler, kitaracılar, retorikçiler, 

hekimler, devlet adamları, kâhinler, diyalektçi ve mantıkçılar, gramerciler, 

matematikçiler, coğrafyacılar, tanrılar ve tanrıçalar hakkında o kadar geniş 

bilgiler vermişler ki okurken şaşırıp kalmamak mümkün değil. 

Anadolu, hiçbir zaman bütünüyle Helen (Yunan) ülkesi olmamış, 

hiçbir zaman Helen kültürü ve dilinin egemenliği altında bulunmamış bir 

ülke idi. Bu büyük, zengin ve güzel ülkenin doğusunda Hurriler, Urartular; 

güneydoğusunda Sümerler, Elamlar, Akatlar, Asur-lular; ortasında Hattiler, 

Hititler (Etiler), Galatlar, bugünkü Akdeniz ve Ege denizi sahilleri boyunca 

Lidyalılar, Mysialılar, Skyth (İskit)’lerin bir boyu Alazonlar (Borysthenes 

ırmağının öte yakasında), Lykialılar, Trakyalılar (Sintiler / Sintler / Sailer), 

Brygler (Phrygler), Kilikyalılar, Kapadokyalılar, Torialılar (Truvalılar), 

* 

Prof. Dr., Emekli öğretim üyesi. 

179


Mysler (Maisonlar / Meonesler), Kelkitler (Appaitler), Kaukonlar, Karialılar, 

Galaktophaglar (İskit ülkesinde yaşayan göçebe bir halk), Amazonlar vb. pek 

çok, Helenler’e göre “barbar” (= bizden olmayan) kavimler yaşamıştır. Türk 

soyundan olan Kimmerler, İskitler / Sakalar’ın en büyük boyu Partlar, Sarmatlar 

(Sauramatlar), barbar Aspurgianlar, Pisidia’lılar, Katanne’ler, Toroslar’ın 

tepesinde oturan Selge’liler, gezici bir kavim olan kıvrık yaylı Leleg’ler, kıvrık 

yaylı Paionia’lılar, [Orta Asya’daki KAY ‘yılan’ kabile adında olduğu gibi] 

“yılan” kabilesine mensup Ophiogen’ler, Trakyalı Kebrenler de Anadolu’da 

yaşamış olan kavimlerdendir. 

M.Ö.ki Anadolu haritası da oldukça ilgi çekicidir. Bu çağlarda Anadolu’nun 

Ege ve Akdeniz sahillerinin yanında ovaları ve dağları da yerleşim alanı olarak 

kullanılmış, pek çok şehir, kültür ve ticaret merkezi olarak ün yapmıştır. 

Anadolu yüzyıllar içerisinde pek çok tarihçi ve edipler yetiştirmiştir. 

Dünya tarih biliminin öncüleri kabul edilen Miletos’lu Hekataios (M.Ö. 

550’lerde) ile Halikarnasos’lu (bugünkü Bodrum) Herodotos (Herodot); yine 

Miletos’lu Dionysos, Mytilene’li Hellanikos, Lampsakos’lu Kharon, M.Ö. 

IV. Yüzyılda ilk kez 30 ciltlik dünya tarihini yazmış olan Kyme’li Ephonos, 

ünlü hatip Edremitli (Adramittion’lu) Ksenokles, retorikçi Diophanes, 

tarihçi Theophanes, Aristotales’in öğrencisi Sigrionlu filozof Tyrtamos 

(Theophrastos) ve Phanias, “Rhetorik Sanatı”nı yazmış olan Temnos, hatip 

İsokrates’in öğrencisi “Tarih ve Keşifler” adlı eserin yazarı Kyme’li Ephoros, 

şair Kyme’li Hesiodos, Antiokheia’lı ünlü filozof Diotrephes, Dünyanın “Yedi 

Bilge Kişisi”nden biri olan, Helenlerde matematik ve doğa felsefesi bilimini 

başlatan Miletos’lu Thales ve öğrencisi Anaksimandros ile onun öğrencisi 

Anaksimenes, “Historia” yazarı Miletos’lu Hekataios, Miletos’lu hatip 

Aiskhines, trajedya şairi ve “Miletos’un Dareios Tarafından Zaptı” adlı oyunun 

yazarı Phrynikhos, lirik şair Anakreon, Efesli şair Hipponaks, Efesli ressam 

Parrhaisos ve Apelles, Lykhnos takma adı ile tanınan Efesli hatip Aleksandros, 

Kolophon’lu flütçü ve mersiye şairi Mimnermos, nazım şeklinde “Sili”yi yazmış 

olan Kolophon’lu filozof Ksenophanes, tanrı tarafından kendisine ilham ve 

kehanet kudreti verilmiş olan Erythrai’li Sibylla (Sibel) ve hekim Herakleides, 

Manisalı hatip Hegesias, Manisalı lirik şair Simos, Kos’lu hekim Simos, Kos’lu 

eleştirmen ve şair Philetas, Karyanda’lı tarihçi Skylaks, Amasralı Strabon 

(M.Ö. 63/64-M.S. 24) bunlardan yalnız birkaçıdır. 

Strabon, “Her ne kadar Ephoros bu yarımadanın on altı kabile tarafından 

iskân edildiğini söylüyorsa da, bunlardan üçü Hellen ve diğerleri, karışmış 

olanlar dışında BARBARlardır. Bunları şöyle toplayabiliriz: KİLİKİA’LILAR, 

PAMPHYLİA’LILAR, MARİANDYN’LER, TROİA’LILR ve KARİA’LILAR deniz 

kıyısında; PSİADİA’LILAR, MYSİA’LILAR, KHALYB’LER, PHRYGİA’LILAR 

ve MİLYAS’LILAR iç kısımda yaşarlar. Bu soruna hâkim olan Apollodoros, 

180

Bir Ad Bilimi Kaynağı: Antik Çağ Anadolu Yazarlarından “Strabon” Ve “Geographıka” (= Coğrafya) Adlı Eseri 

Ephoros’un devrinden daha sonra gelen GALAT’LARIN, önce sözü edilenlerden 

sonra, ONYEDİNCİ KABİLE olduğunu söyler. Troia (Truva) Savaşları 

sırasında HELLENLER henüz buraya yerleşmemişlerdi ve yabancı kabileler 

zaman aşımından ötürü daha fazla karışmışlardı.” diyerek güney ve güneybatı 

Anadolu’nun antik çağlardaki yerli halklarına işaret eder. “….bunlardan bazıları 

henüz bu bölgeye yerleşmemişlerdi ve diğerleri de öteki kabilelerin içinde yer 

alıyorlardı.” der (s. 269, 270). Demek ki, antik çağlarda bile Anadolu’nun 

pek çok yöresinde yaşayan kabileler henüz birer kavim haline gelmemişlerdi. 

Strabon, hangi kavimlerin Troia Savaşlarından sonra Avrupa’dan veya başka 

yerlerden Anadolu’ya geldiği hakkında eserinin XIV. kitabında (s. 273 ve 274’te) 

geniş bilgi verir. 

Strabon’un 17 kitaptan oluşan “Coğrafya” adlı eserinin “XII, XIII, 

XIV.” ciltleri Anadolu ve Trakya ile ilgilidir. Onun bu büyük eserinden başka 

43 ciltlik “Historika hypomnemata = Tarihî Hatıralar” adlı eseri daha vardır 

ki Kartaca’nın yıkılışından Ceasar’ın öldürülmesine kadarki dönemi kapsadığı 

bilinen bu eser, günümüze kadar ulaşamamıştır. 

Strabon’un “Coğrafya” adlı eseri, İ.Ü Edebiyat Fakültesi Eski Çağ 

Anabilim Dalı Öğre tim üyesi rahmetli Prof. Dr. Ahmet Pekman (1922-2008) 

tarafından Türkçeye tercüme edil-miş ve “Arkeoloji ve Sanat Yayınları” arasında 

yayımlanmıştır (İstanbul, 1987, 1991, 1993, 2000, 2008, 2009). 

Bu eser eski çağ Anadolu tarihi ile uğraşan bilim adamlarının yanında, 

Anadolu yer (şehir, nehir, dağ, göl) adları üzerine çalışan bilim damları 

(Türkologlar, tarihçiler) tarafından da dikkatle incelenmeli ve yorumlanmalıdır. 

Strabon, Anadolu’nun pek çok yöresini bizim Evliya Çelebi’den 

yüzlerce yıl önce gezip dolaşmış, pek çok şehir, kasaba ve köyün o zamanki 

konumu, zenginliği ve kültürü hakkında geniş bilgiler vermiştir. Pek çok şehrin 

kurucusunun adını ondan öğrenmekteyiz. O, gezip gördüğü şehirlerdeki ticaret, 

ziraat ve sanatlar hakkında da bilgi vermektedir. 

Bugün içinde yaşadığımız pek çok şehrin antik çağlardaki adını 

Strabon’dan öğrenmekteyiz: 

AĞLASUN 

AMANOS 

oluşturan dağlar. 

AMASRA 

AMASYA 

ANAMUR 

ANKARA 

: [ < Sagalassos] 

: Bugünkü Amanos Dağları. Kilikya’nın doğu sınırını 

: (kurucusu olan Amastris adlı kadının adından) 

: [ < Amaseia] 

: [ < Anemurion Burnu] 

: [ < Ankyra] 

181


ANTALYA 

: [ < Attaleia. Adını kurucusu Attalos Philadelphos’tan alır.] 

APOLYONT GÖLÜ : [ < Apolloniatis] 

ERCİYES DAĞI : [ < Argaios] 

ASPENDOS : (Bugünkü antik şehir kalıntısının bulunduğu Aspendos) 

ASYA : [ < Asia] 

AVRUPA : [ < Eurōpē] 

BABİL : [ < Babylonia] 

BERGAMA : [ < Pergamē/Pergamon] 

BEYRUT : [ < Berytos] 

BURSA : [ < Prusa. Bithynia kralı I. Prusia’nın kurduğu kent] 

DİDİM : [ < Didyma] 

EDREMİT : [ < Adramyttēnos (körfezi)/Adramittion] 

EFES : [ < Ephesos] 

ERDEK : [ < Arteke] 

EREĞLİ : [ < Herakleia] 

FELEN Yaylası : [ < Phellos] 

FENİKE : [ < Phoinikia] 

FIRAT : [ < Euphrates] 

İZMİR : [ < Smyrna / İzmir o zamanki kentlerin en güzelidir. 

Kentin bir parçası tepededir ve surla çevrilidir; fakat büyük kısmı ovasda 

limanın, Metroon’un ve Gymnasion’un yakınındadır.] 

GELİBOLU : [ < Kallipolis] 

GİLİNDERE : [ < Kelenderis] 

GİRESUN : [ < Kerassos] 

GİRİT : [ < Kreta] 

ILGAZ Dağı : [ < Olgassys] 

KADIKÖY : [ < Khalkedon] 

KÜTAHYA : [ < Kotiāeion] 

LAPSEKİ : [ < Lampsakos] 

MALATYA : [ < Melitene] 

MANİSA : [ < Magnesia] 

MİLAS : [ < Mylasa] 

PERGE : (Bugünkü Perge. Perge’nin yakınında, yüksek bir 

yerde, her yıl genel bir festival’in düzenlendiği Artemis Pergaia Tapınağı’na 

182


gelinir(Strabon, s. 249). 

SAMSAT 

SAKARYA 

: [ < Samosata] 

: [ < Sangarios] 

SART : [ < Sardeis. Bu şehir önce Kimmerler, ondan sonra 

trer’ler ve Lykia’lılar tarafından ve son olarak da Kyros ve Kroissos zamanında 

zaptedilmiştir (s.173).] 

SİDE : (Pamphylia’da bir kent): Günümüzde de Side olarak 

yaşamaktadır. [Strabon, “Pamphylia’da bir kent olan Side’de tersaneler 

Kilikia’lılara açıktı ve onlar burada tutsakları, onların hür insanlar olduklarını 

kabul ettikleri hâlde, açık arttırmayla satarlardı. Gerçi Pamphylia’lılar, İtalya’ya 

kadar deniz egemenliğini kazanmayı başardılar; fakat Lykia’lılar öyle uygar 

ve nezih bir şekilde yaşamlarını sürdürdüler ki şimdiye kadar hiç utanç verici 

kazanç istekleri olmadı ve atadan kalma Lykia Birliği’nin nüfuz alanı içinde 

kaldıler.” diye bilgi vermektedir (Strabon, s. 243).] 

SİLİFKE : [ < Seleukia] 

SİNOP : [ < Sinōpē. Hem doğa hem de insanlar tarafından 

çok güzel bir şekilde süslenmiştir. Çünkü bir yarımadanın boynu üzerinde 

kurulmuştur. Berzahın her iki tarafında da iç ve dış limanları ile olağanüstü 

iyi palamut dalyanları bulunur. Ben bunlardan daha önce de söz etmiş ve 

Sinope’lilerin balıkçılıkta ikinci, Byzantion’luların da üçüncü olduklarını 

söylemiştim. Ayrıca yarımada çepeçevre dik kıyılarla çevrilidir ve bunlar 

arasında halkın “Khoinikidos” dediği kaya kovukları vardır; su yükselince 

bunlar suyla dolar ve hem bu nedenle, hem de bütün kayanın yüzeyinin diken 

gibi oluşundan ve çıplak ayakla geçmeye imkân olmadığından buraya erişmek 

güçtür. Daha yukarıda, kentte toprak verimlidir ve özellikle kentin dolayları 

çeşitli bostanlarla bezenmiştir. Kent surlarla güzel bir şekilde çevrili olup, ayrıca 

gymnasion, agora ve sütunlu caddelerle gösterişli bir şekilde süslenmiştir.] 

(Strabon, s. 23) 

TARSUS : [ < Tarsos. Tarsos’un ortasından Kydnos ırmağı akar. 

“Tarsos’ta halk kendini büyük bir şevkle sadece felsefeyle değil aynı zamanda 

genellikle bütün öğretim dallarına bağlamıştır. Kent bu konuda Atina’yı ve 

Aleksandreia’yı veya filozofların dersleri ve okullarıyla anılan herhangi bir 

yeri geçmiştir.” (Strabon, s. 261). Aşağıdaki kimseler doğuştan Tarsos’ludur: 

Stoik’lerden Antipatros, Arkhedemos ve (Ceasar’ın kız kardeşi Octavia’nın 

oğlu Marcellus’un öğretmeni olan Strabon’un da çağdaşı akademisyen) Nestor 

ve keza iki Athenodoros ki, bunlardan biri Kordylion olarak adlandırılır ve 

Marcus Cato’yla birlikte yaşamış ve vatanında ölmüştür. Bir köyden adını 

almış olan diğeri ise, Kananites adını taşır ve Sandon’un oğludur ve Ceasar’ın 

hocası olup onun tarafından çok onurlandırılmıştır. (Strabon, s. 262) Tarsos’lu 

183


diğer filozoflar arasında Plutiades ve bir konu verildiğinde çoğunlukla trajik şiir 

de yazan Diogenes; gramerci Artemidoros ve Diyotoros ile “Pleiades (=Yedi 

Yıldızlar)”te adı geçen en iyi trajik şair Dionysides.” bulunmaktadır (Strabon, s. 

264)]. 

TERME : [ < Termerion] 

TOROS’LAR : [ < Tauros’lar] 

TRABZON : [ < Trapezus] 

Anadolu’nun dağlık, ormanlık, ağaçlık, yöreleri; bu yörelerde bulunan 

altın, gümüş, demir gibi madenler ve tuzlalar hakkında bilgi veren Strabon, 

bu yörelerde yetişen çeşitli bitkilerden, zengin bağlardan ve bu bağlardan elde 

edilen meşhur şaraplardan, günlük ormanları ile günlük sakızından da yeri 

geldikçe bahseder. 

Strabon’un Pontos Komana’sı adı verilen bölgede yaşayan insanların 

“domuz eti” yemediklerini; hatta bu hayvanın kente sokulmasını da 

yasakladıkları hakkında da bilgi bulunmaktadır (Strabon, s. 78). Komana adının 

da Balkanlar’da ve Trakya’da yaşadıkları bilinen Türk kökenli KUMAN’lar ile 

ilgisi araştırılmalıdır. 

Yukarıda bahsettiğimiz “YILAN” kabilesine mensup Ophiogen 

erkeklerinin, yılan tarafından ısırılan kişilerin yaralarını devamlı okşayarak, 

zehiri kendi vücutlarına aktarıp- ateşi, acıyı dindirerek tedavi ettikleri efsanesi 

de burada verilmektedir. Efsaneye göre, kabilenin gerçek kurucusu yılandan 

insana dönüşen bir kahramandır (Strabon, s. 102). Bu bilginin de “folklor” 

malzemesi olarak hatırlanması ve başka Türk ve Anadolu efsaneleriyle 

karşılaştırılması gerekecektir. 

TUFAN konusu da Strabon’da kısa da olsa anlatılmaktadır: “Platon’un 

varsayımına göre, tufandan sonra üç aşamalı bir uygarlık oluştu. Dağların 

tepesinde oluşan birincisi, ilkel ve kabaydı. İnsanlar hâlâ ovaları kaplayan 

sulardan korkuyorlardı. Yamaçlarda oluşan ikincisinde, insanlar yavaş yavaş 

cesaretleniyordu, çünkü sular ovalardan çekilmeye başlamıştı. Üçüncüsü 

ovalardaydı. Dördüncü, beşinci ve hatta fazlasından da söz edilebilir; fakat, esas, 

insanların sonunda korkudan tamamen arındıkları zaman kıyılarda ve ovalarda 

kurdukları uygarlıktır (Strabon, s. 109-110). 

Strabon’un naklettiği bir efsane de KYKLOP’lardır. Dede Korkut 

Destanları’ndaki “Tepegöz”; Moğolların Gizli Tarihi’ndeki “tam alnın 

ortasında tek gözü bulunan” DUVA SOKUR, Strabon’un belirttiği “Tepegöz” 

(Kyklop)’den başkası değildir: “Platon’un varsayımına göre ozanın dağların 

tepesinde mağaralarda yabani meyveleri yiyerek geçinen “Bütün bunlar ekilip 

biçilmeden yetişiyordu.” Kyklop’ların yaşantısını örnek olarak anlatışı onun, 

uygarlığın ilk aşamasını ima ettiğini gösterir. O, şöyle söylüyor: “ ….onların 

184


meclisleri ve belirli yasaları yoktu, yüksek dağların tepesindeki mağaralarda 

oturuyorlardı ve her biri kendi çocuklarının ve karılarının hâkimiydi.” (s.110) 

ADA : Kayalıların kralı Hekatomnos’un kızının adı. [Ada sözcüğü 

ET’de ADAĠ biçiminde olup ataġ’dan türemedir. Sözcük Azerbaycan 

Türkçesinde de ada, Türkmen Türkçesinde āda; Başkurt, Kazan Tatar ve 

Karakalpak Türkçelerinde ataw, Çuvaş Türkçesinde utā biçimindedir.] 

Strabon’dan Kilikia’da bir Sarpedon Artemis’in Tapınağı’nın ve bir 

“KEHANET OCAĞI”nın bulunduğunu; bu kehanetlerin “TANRISAL İLHAM 

SAHİBİ KİŞİLER” tarafından söylendiğini öğreniyoruz (s. 266). Bu bilgi de 

Anadolu’nun “inanç haritası” için önemlidir. 

Strabon, “yandığı zaman demirleşen ve sonra bir cins toprakla bir fırında 

ısıtılınca yalancı gümüş [= çinko] elde edilen bir taş vardır ve buna bakır 

katarak bazılarınca “dağ bakırı (=Lat. Orichalcum] denen karışım elde edilir.” 

diyerek Anadolu’nun yer altı zenginliklerine de temas etmektedir (Strabon, s. 

141). Demek ki Strabon’un verdiği bilgiler haritalarla karşılaştırılarak bazı doğa 

zenginliklerine ulaşılacaktır. 

Muhtemelen “pomza” taşı olan bir tür maden hakkında da “…tuğlalar 

suyun üstünde yüzmektedir. Tyrrhenia’da da, bir cins toprak nedeniyle aynı şey 

söz konusudur. Çünkü bu toprak aynı hacimdeki sudan daha hafif olduğu için 

yüzer.” demektedir (Strabon, s. 150). 

Yunus balığı, bütün kutsal kitaplarda adı geçen bir deniz memelisidir. 

Strabon, “…Herodotos ve onu izleyenlerin anlattıkları bir efsaneye göre, Arion 

korsanlar tarafından denize atıldıktan sonra bir YUNUS üzerinde Iainaron’a 

ulaşmayı başarmıştır. Arion şarkı söyler ve kitara çalardı.” diyerek “Yunus”la 

ilgili efsaneyi hatırlatmaktadır (s.157). 

Eski çağlarda çalınan kitara, yedi telli lir, dört tonlu şarkı, arp vb. gibi 

terimler Strabon döneminde müziğe verilen önemi göstermektedir. 

Strabon, pek çok şehir, nehir, dağ ve göl hakkında bilgi verirken onların 

bazı özelliklerinden de bahseder. Mesela, bugünkü Denizli’yi anlatırken 

“Laodikeia’daki ırmakların sularının da taşa dönüştüğü söylenir. Hierapolis’teki 

su, YÜN BOYAMASI için olağanüstü uygundur. Köklerle boyanan yünler, 

KIRMIZI ve MORla boyanan yünlerden çok üstündür. Burada su çok boldur ve 

kentte bir sürü doğal havuzlar ve hamamlar vardır.” (s.178) diye yazar. 

Bugün İspanya’da yapılan meşhur “boğa güreşleri” sırasında boğaya 

kılıcı ile hamle yapan ve onu sırtından yaralayan “boğa güreşçisi”ne hitaben 

“Oley! Oley!” diye bağırırlar. Strabon, bu konu ile ilgili olarak şöyle yazar: 

“….Hem Miletos’lular hem de Delos’lular, sağlık ve şifa tanrısı olan Apollon 

‘Ulios’a dua ederlerdi. Bu nedenle ulein fiili “sağlıklı olma” anlamına gelir. 

“Ule” adı ve “Sana sağlık ve bol neşe” selam şekli buradan gelir, çünkü 

185


Apollon şifa tanrısıdır. Artemis, ismini insanları “Artemieas” [=emin ve sağlıklı] 

yapmasından ötürü almıştır.” (s. 186) 

“Kuşlarda ve böceklerde uçmayı sağlayan organ”a verilen KANAT 

sözcüğü pek çok insanı cezp etmiş, kanat takarak göklerde uçabilmek heyecanı 

pek çok kereler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Osmanlılar zamanında kollarına 

kanat takarak kendisini Galata Kulesi’nden Üsküdar’a doğru bırakan ve denizi 

aştıktan sonra orada bir çayırlığa indiği rivayet edilen Hezarfen Ahmet 

Çelebi’den yüzlerce yıl önce cereyan etmiş bir olayı Strabon şöyle anlatmaktadır: 

“Samos’un yanı sıra Ikaria Adası uzanır. Ikaria Denizi’nin adı buradan çıkmış 

ve ada ismini Daidalos’un oğlu Ikaros’tan almıştır. Baba oğlun kendilerine 

KANAT TAKARAK Kreta Adası’ndan uçarlarken kontrollerini kaybederek 

güneşe çok yaklaştıklarından, balmumunun erimesiyle Ikaros’un kanatlarının 

koparak buraya düştüğü söylenir.” (Strabon, s. 194) 

ORTYGİA adı klasik çağ mitolojisinde hem “ Apollon’la Artemis’in 

annesi Leto’nun çocuklarını emziren süt anne” hem de “Panarmos’la Ephesos 

(Efes) arasındaki kıyıda bulunan kutsal koruluk” olarak geçer. Çoğu servilerden 

meydana gelmiş her çeşit ağacın yetiştiği şahane bir koruluk olan Ortyga’nın 

ortasından Kenkhrios Çayı geçer. Artemis ve Apollon’un annesi Leto’nun 

doğum sancısı ve efsanevî doğum sahnesinden sonra bu çayda yıkandığı 

söylenir. Sütanne Ortygia’nın ilk defa süt verdiği kutsal yer ve tanrıçanın doğum 

sancısından kurtulduktan sonra, altında ilk defa dinlendiği söylenen zeytin ağacı 

da buradadır.” (s. 195). Bu yöredeki tapınaklarda heykeltıraş Skopas’ın elinde 

asa tutan Leto ile yanında her kolunda bir çocuk ile ayakta duran Ortygia’nın 

heykelleri bulunurdu. Ora halkı her yıl Kenkhiros Çayı kenarında toplanarak 

bayram yaparlar ve belirli bir âdete göre gençler görkemli şölenler yaparak 

birbirleriyle yarışırlar; Kuret’lerin özel bir topluluğu da bazı mistik kurban 

törenleri düzenlerlerdi. 

Strabon, eski çağlarda yaşamış olan “kadınsı erkekler” hakkında da şöyle 

demektedir: “Salmakis adındaki ünlü çeşme buradadır. Ondan su içenlerin 

tümünü kadınsı yapmasının nedenini bilemiyorum. Öyle görülüyor ki bir 

erkeğin kadınlaşması havaya veya suya bırakılmıştır. Lakin böyle değildir, daha 

ziyade zenginlik, zevk ve sefahat düşkünü yaşantı, işte bunlar kadınlaşmanın 

nedenleridir.” (s. 227) 

Strabon gezdiği Anadolu coğrafyasındaki kavimlerin dillerinin de 

birbirinden farklı olduklarını yazar. Mesela Karyalılardan bahsederken 

“Onların çoğu Leleg ve Pelasglardı” der. Ve “Ozan (Homeros), ‘Masthles, 

sırası gelince barbarca konuşan Karia’lıları yönetti’ dediği zaman bu nasıl 

böyle olmuştur diye sormaya neden yoktur, Homeros pek çok yabancı kabileler 

tanıdığı halde sadece Karia’lıların BARBAR dilinden söz ediyor, fakat hiçbir 

yerde ‘barbarlardan’ söz etmiyor. (s. 216) 

186


Strabon’un bu yazdıklarından Anadolu’nun pek çok yöresinde Kimmerler 

ve Partlar gibi İskit/Saka Türk kavimlerinin de yaşadığı anlaşılmaktadır. Hatta 

Strabon’un “Partlar o sırada Asia’ya sahiptiler” (s 234) ifadesinden bu Türkçe 

konuşan İskit/Saka boyunun Anadolu’daki varlığı ortaya konmuş oluyor. 

Anadolu’nun pek çok yöresinde doğal MAĞARAlar bulunduğunu 

biliyoruz. Mesela, Bugün, Alanya plajının yanında ve “astım hastalığı”nın 

tedaisi için kullanılan bir mağara vardır. Strabon, böyle önemli bir mağarayı şöyle 

anlatmaktadır: “…yine bir burun olan Korykos’a gelinir. Bunun yukarısında, 

yirmi stadion uzaklıkta, içinde en iyi SAFRANın yetiştiği KORYKOS 

MAĞARASI vardır. O, büyük bir çember şeklinde, çevresi kayalık yamaçlarla 

çevrili, her yanı oldukça yüksek bir çukurdur. Aşağıya içine doğru inen kimse 

yamrı yumru ve çoğunlukla kayalık fakat funda türünden, daima yeşil kalan 

ve özel olarak yetiştirilmiş olan ağaçlarla dolu bir tabana ulaşır. Bu ağaçlar 

arasında safran yetiştirilen toprak parçaları bulunur. Burada içinde büyük bir 

kaynak olan bir de MAĞARA vardır. Bu kaynak SAF VE SAYDAM SULUL BİR 

IRMAK meydana getirir, ırmak hemen yer altına dökülür ve bir süre yer altında 

aktıktan sonra denizde dışarıya çıkar ve PİKRON HİDOR (= Acı Su) olarak 

adlandırılır.” (Strabon, 256)] 

Strabon’un vermiş olduğu bu bilgi Türkiye’nin “Mağara Turizmi” için 

oldukça kıymetlidir. Bu bilgilere göre yapılacak olan yüzey araştırmalarının 

bulguları Strabon’daki bilgilerle karşılaştırılarak aradan geçen yüzyıllar içinde 

elimizde nelerin kaldığı öğrenilebilir. 

Strabon’un “Coğrafya” adlı eseri ANTİK ÇAĞ ANADOLU TARİHİ 

için önemli bir kaynaktır. Meşhur tarihçi Homeros’un dört ciltlik “TARİH” adlı 

eseri ile “İLİADA” ve “ODİSE” adlı şiir kitapları bu eserin tamamlayıcılarıdır. 

Anadolu’nun Türkler’den önceki tarihini öğrenmek mutlaka özel ilgi 

gerektirmektedir. Ama, Sümerler, Etiler, Akkadlar, Urartular gibi kavimlerin 

Anadolu’da bıraktığı eserler ve kültür malzemeleri de bizimdir. Onlara sahip 

çıkabilmek için tarihlerini de bilmek gerekir. 

Bugün Anadolu coğrafyasında yaşayan Kürmançlar, Zazalar, Süryaniler, 

Keldaniler, Arap Uşakları, Akaraplar (Hıristiyan Araplar) vb. kavimlerin de 

bu süreç içinde araştırılması ve Anadolu Türk kültürüne ne gibi katkılarda 

bulundukları ortaya konulmalıdır. 

Bu arada, aslında Türk soyundan olan Yörükler, Türkmenler, Alevîler, 

Tahtacılar, Karakalpaklar (Karapapaklar) gibi Anadolu’nun asıl hamurunu 

meydana getiren 24 Oğuz Boyu mensuplarının da yeniden ele alınıp Türk 

gençlerine tanıtılması gerekmektedir. Bu tarihî görevi yerine getirmek de 

Türkologların (dilci, tarihçi, sanat tarihçisi, sosyolog, felsefeci vb. bilim 

adamlarının) asli görevleridir. Büyük devlet adamı, Türkiye Cumhuriyeti’nin 

187


kurucusu ulu önder Mustafa Kemal ATATÜRK, TÜRK TARİH KURUMU ile 

TÜRK DİL KURUMU’nu bu sebepten kurmuştur. 

Strabon, Anadolu’yu karış karış gezerken kendisinden binlerce yıl sonra 

gelecek nesillere nasıl bir malzeme bıraktığının bilincinde idi. Bu bilinç iledir 

ki yaya, (belki eşek, katır ve at ile) belki araba ile dolaşıp gördüğü Anadolu’nun 

bütün özelliklerini vermeye çalışmıştır. Bu eserin çok dikkatli okunarak içindeki 

gizli hazineler ortaya çıkarılmalıdır. Ben bir “meraklı” olarak Strabon’u ve 

Homeros’u okudum. Eski Çağ tarihçilerini daha büyük görevler bekliyor. 

Ankara-Batıkent, 15-23 Ocak 2011 

188



.......... 

Kartallıoğlu, Yavuz, Çağdaş Moğolcanın Grameri 

-Ses ve Şekil Bilgisi-, Türk Kültürünü Araştırma 

Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2010, xvi+136 s, 

ISBN 978-975-456-100-5 

Feyzi Ersoy * 1 

Türkçe ile beraber Altay dillerinin önemli bir üyesi olan Moğolca, 

araştırmacıların üzerinde sıklıkla durduğu dillerden biri olmuştur. Özellikle 

Batı’da birçok âlim, Moğolca ile ilgilenmiş ve bu dili konu alan eserler meydana 

getirmiştir. Bunların başında da Altayistik sahasının iki büyük ismi Ramstedt 

ve Poppe gelmektedir. Ülkemizde ise özellikle Ahmet Temir’in 1948 yılında 

hazırladığı Moğolların Gizli Tarihi adlı eserle birlikte ivme kazanan çalışmalar, 

sonraki yılarda daha da artmış ve günümüze kadar süregelmiştir. Geçen süre 

içerisinde Talat Tekin, Tuncer Gülensoy ve Günay Karaağaç başta olmak üzere 

pek çok değerli bilim adamımız Moğolca ile ilgilenmiş ve çeşitli yayınlara imza 

atmıştır. 

Yavuz Kartallıoğlu da Türkiye’de son on yıl içinde Moğolca üzerinde 

çalışmalar yapan araştırmacılardan biridir. Kendisinin alanla ilgili “Türkçe 

ve Moğolcada İsim Çekim Eklerinin Sırası”, “Türkçe ve Moğolcada Soru”, 

“Türkçe ve Moğolcada Çekim Edatlarından Önce Gelen İsim ve Zamirlerin 

Aldığı Hal Ekleri” başlıklı makale bazındaki çalışmaları 2003, 2004 ve 2008 

yıllarında çeşitli dergilerde yayımlanmıştır. 12 Yazarın, Günay Karaağaç ile 

birlikte hazırladığı Moğolca-Türkçe Konuşma Kılavuzu da 2009 yılında 

basılmıştır. Kartallıoğlu’nun uzun süredir üzerinde çalıştığı Moğolcanın grameri 

ise geçtiğimiz günlerde Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları arasından 

çıkmıştır. 

Kartallıoğlu’nun eseri Çağdaş Moğolcanın Grameri -Ses ve Şekil Bilgisibaşlığını 

taşımaktadır. Eser, son günlerde yayın faaliyetlerine yeniden hız veren 

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nün dil araştırmaları alanındaki üçüncü 

kitabı olarak çıkmıştır. Üç ana bölümden meydana gelen çalışmada ilk bölüm 

Ses Bilgisi (s. 1-15) başlığı altında ele alınmıştır. Burada sırasıyla ünlüler (s. 5), 

ünsüzler (s. 9) ve ses olayları (s. 12) işlenmiştir. Diğer bölümlere göre eserde 

* 

Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. 

1 Bahsedilen yazılardan ilki Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi’nin 13. sayısında, ikincisi V. 

Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I-II’de, sonuncusu ise Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi’nin 23. sayısında 

yayımlanmıştır. 

189

Feyzi Ersoy 

daha kısa yer tutan bu ilk kısım, yazarın ifadesine göre Moğol araştırmacı 

Sancaa’nın çalışmasına dayanılarak hazırlanmıştır. Yazar, Ses Bilgisi bölümünde 

Moğolcadaki sesleri ve onların özelliklerini kısa ve net bir şekilde okuyucuya 

vermeyi başarmıştır. 

Eserin ikinci bölümü Kökler ve Yapım Ekleri başlığını taşımaktadır. 

Çalışmanın 17-70. sayfaları arasında yer alan ikinci bölümde ağırlıklı olarak 

yapım ekleri işlenmiştir. Burada kelime köklerinin ve yapım eki almış türemiş 

şekillerin sözlükteki sayfa numaralarının belirtilmesi, esere zenginlik katmıştır. 

Yazar, Moğolcadaki ekleri ele aldığı bu bölümde sık sık Poppe’ye ve Moğol 

araştırmacı Bold’a atıflarda bulunmuştur. Çalışmada yapım eklerinin incelendiği 

sayfaların, özellikle Türkçe ile Moğolca arasındaki ortak ekleri görmek isteyenler 

açısından, oldukça faydalı bilgiler içerdiği görülmektedir. 

Üçüncü bölüm Kelime başlığını taşır. Burada isimler, isim çekim ekleri, 

zarflar, sıfatlar, fiiller, fiil çekimi, zamirler, ve yardımcı kelimeler sırasıyla 

işlenmiştir. Konular işlenirken kitabın amacıyla paralel olarak fazla ayrıntıya 

girilmemiş, okuyucuya net ve pratik bilgiler verilmiştir. Bu bölümde Moğol 

gramerciliğinin tesiriyle sayı bahsi ayrı bir başlıkta işlenmiştir. Eserin bu bölümü 

de ağırlıklı olarak Önörbayan (1994, 2000), Urançimeg (2000) ve Tsrenpil- 

Kullmann’ın (2001) hazırlamış oldukları eserler dikkate alınarak oluşturulmuştur. 

Bu bölümü güzelleştiren ve yazar tarafından Türkiye Türkçesindeki karşılıkları 

da verilen örnek cümleler, konuların daha net anlaşılmasına yardımcı olmuştur. 

Eserin sonuna Klasik Moğolca ekler dizininin ilave edilmesi çalışmaya 

ayrı bir zenginlik katmıştır. 

Temel olarak bir eksikliği gidermek amacıyla yazılan ve bunu da şüphesiz 

başaran çalışmaya katkı olacağını düşündüğüm bir iki hususa değinmekte fayda 

görüyorum. Çalışmanın giriş sayfasında Çağdaş Moğol Alfabesi başlığı altında 

Moğolların kullandığı Kiril alfabesindeki Й harfinin Latin karşılığı y olarak 

verilmiştir. Bununla birlikte metin içinde bu ses sanırım Batı gramerciliğinin 

tesiriyle ünlülerin yanında kullanıldığı durumlarda i olarak transkribe edilmiştir. 

Bu bir tercih meselesi olmakla birlikte, Й‘nin metin transkripsiyonlarında da y 

şeklinde gösterilmesinin daha doğru olacağını düşünmekteyim. 

Eserin yapım ekleri bahsinde sözlüklere yapılan atıfların çalışmaya 

zenginlik kattığını belirtmiştim. Aynı zenginlik Kelime bahsindeki örneklerde 

görülmemektedir. Bu tarz atıflar yazar tarafından ilgili kısımda zaman zaman 

yapılsa da (Dönüşlülük zamirleri için verilen örnek - s. 124) örnek cümlelerin 

alındığı kaynaklar genellikle belirtilmemiştir. Yine, Ses Olayları kısmında Klasik 

Moğolca-Çağdaş Moğolca arasındaki bazı ses hadiselerine temas edilirken de 

kelimelerin sözlüklerdeki sayfa numaralarına atıflar yapılması, çalışmayı daha 

da zenginleştirebilirdi. 

190

Kartallıoğlu, Yavuz, Çağdaş Moğolcanın Grameri -Ses ve Şekil Bilgisi- 

Her çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da şüphesiz birtakım 

sıkıntılarla karşılaşılmıştır. Fakat Kartallıoğlu bu zorlukları aşmış ve elimizdeki 

eseri meydana getirmeyi başarmıştır. Kendisinin de değindiği gibi eser, alanında 

Türkiye’de bir ilktir. Güç bir kapı açılmış ve ilk adımlar atılmıştır. Atılan bu 

ilk adımlar, sonra atılacak adımlara bir rehber olacaktır. Şimdi daha sağlam, 

devamı gelen adımları beklemek Türkologların hakkıdır. Bu vesileyle Sayın 

Kartallıoğlu’nu tebrik ediyor ve yeni çalışmalarını sabırsızlıkla beklediğimizi 

ifade ediyoruz. 

191



Roland Breton (Çev. Orçun Türkay), Dünya 

Dilleri Atlası, NTV Yayınları, İstanbul 2007, 80 s., 

ISBN 978-975-6690-84-0 

Dilek Ergönenç Akbaba * 1 

Dünyada 6000’den fazla dil birarada varlığını sürdürmektedir. Artık 

biyoçeşitliliği korumak zorunda olduğunun farkına varan insanoğlu, binlerce 

yılda oluşmuş dil miraslarının ve yavaş yavaş ortaya çıkarılmış kültürel 

farklılıklarının da aynı şekilde korunması gerektiğinin farkına varmalıdır. Diller 

insanoğlunun geleceği için vazgeçilmezdir. Dünya dillerinin nerelerde, ne 

zamandan beri, kimler tarafından konuşulduğu ve bunların arasındaki ilişkiler; 

konuyla ilgili karşımıza çıkan önemli sorulardır. 

Roland Breton’un hazırladığı bu atlas en yeni kaynaklara dayanarak, harita 

ve grafikler ile kısa ve öz metinler kullanılarak hazırlanmıştır. İyi kalite kağıda 

basılmış eser, renkli olduğu için son derece ilgi çekicidir. Paris Üniversitesi’nde 

(Vincennes-Saint-Denis) onursal coğrafya profesörü olan Roland Breton, 

yaklaşık 30 yılını dünya üstündeki dil sorunlarını çözmeye adamıştır. Breton, 

yıllardır dünyanın farklı yerlerinde; bölgelerin, ülkelerin ve belli kentlerin 

dillerini haritalara işlemek üstüne çalışmalar yürütmüş bir uzmandır. 

Eser; Kaliforniya Stanford ve New York Üniversitelerinin onursal 

profesörü olan ve çok dilllik, dillerin gelişim şekilleri vb. konular üzerine 

çalışmaları bulunan Joshua Fishman’ın Önsöz’üyle başlar. Fishman bu 

bölümde nüfussal dağılımların asla sürekli olmadığını, göçler, ticaret, ekonomik 

gelişmeler ve savaşların da dillerin kullanımını etkilediğini belirtir. 

Çalışma “Dil Aileleri” ile başlamaktadır. Renkli haritalar üzerinde 

gösterilen bu dil ailelerinin doğuşu hakkında kısa bilgi verilmekte, kıta başına 

düşen kişi sayısı istatistiklerle gösterilmektedir. 

Daha sonra bütün dünya dillerinin tarih öncesi soy ağaçları ve makro 

ailelerin dağılımı harita ve çizelgelerde verilir. Dil konusunun insanı karmaşık 

deneylere de sürüklediğini belirten Breton, hükümdarın birinin bazı çocuklarla 

konuşulmasını yasaklayarak, büyüdüklerinde hangi dili konuşacaklarını görmek 

istediğini anlatır. 

* 

Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü. dileker@gazi.edu.tr. 

192

Roland Breton (Çev. Orçun Türkay), Dünya Dilleri Atlası 

“Dünyadaki tüm diller birbiriyle akrabadır… Ama ne yazık ki bu farklı 

grupların ana gövdeden nasıl bir düzenle ayrıldıklarını hâlâ bilmiyoruz.” diyen 

M. Ruhlen gibi dünya dilcilerinin sözlerine de yer veren Breton, dilsel ve 

kalıtımsal akrabalıkların olası uyumunu yine bir şemada gösterir. 

Bir sonraki konu başlığı “Diller, Lehçeler ve Öteki Ağızlar”dır. 

Devletlerin ve dil alanlarının sınırları ile dünyadaki başlıca kreol ve picinlerin 

yer aldığı haritayı bu bölümde verir. Kreol; doğduğu topraklardan koparılan ve 

birbirine karışan, efendilerinin dillerini konuşmaya zorlanan ve o dillere kendi 

ana dillerinden ögeler katan eski köle halkların melez dillerine verilen isimdir. 

Picinler ise bir sömürge sisteminde çalışan yerli halkların ikincil, aracı dilleridir, 

yani sömürgeci dillerinin basitleştirilmiş hâlidir. Dünyada kaç dil olduğuna dair 

dökümleri de veren Breton, 2000 yılında Galler’deki Hebron Dilbilim Araştırma 

Merkezi tarafından yayınlanan bir çalışmada 4994 “dış” dil içeren 13840 “iç” dil 

ve 8881 lehçe bulunduğunu belirtmektedir. 

Orta Avrupa ve Çin’de varolan binlerce dilin her birine değinmek şöyle 

dursun, onların alt öbeklerini ve lehçelerini gözden geçirmenin bile hayli 

zor, hatta olanaksız olduğunu belirten Breton, bu sebeple örnek olarak ağız 

hiyerarşisinde en iyi bilinen, ancak sınıflandırılmaları konusu özellikle tartışılan 

durumlardan bazılarının seçildiğini ifade eder. “Bir dil ordusu ve donanması olan 

bir lehçedir” (Mareşal Lyautey) gibi sözlerle zenginleştirilen eserde Çince’nin 

bölümlenmesi de anlatılır. 

Eserde birçok farklı ağzın kullanıldığı Fransızca’nın hem Avrupa’da hem 

de Avrupa dışında kullanıldığı yerler haritalarda gösterilmiş, Fransızca kökenli 

denizaşırı ağızlar ayrıca anlatılmıştır. 

“Dilin Öteki Biçimleri” başlığı altında dünyadaki yazı sistemleri 

anlatılarak alfabeler ve yazı sistemleri, gösterge dilleri ve planlı dillerden bu 

bölümde bahsedilmiştir. 

Binlerce dil arasında pek azının ayrıcalıklı konumda olduğunun belirtildiği 

“Resmi Dillerin Oranı” bölümünde, kabul gören resmî veya ulusal dillerin oranı, 

hem harita üstünde hem de istatistik olarak verilmiştir. 

Birçok devlette konuşulan ve dünya üzerinde eşit olmayan bir yayılım 

izleyen uluslararası diller vardır. Bunların başında 20. yüzyılın başından beri 

İngilizce gelmektedir. İkinci sırada ise Fransızca vardır. Bu iki dilin de harita 

üzerindeki dağılımları verilmiştir. İngilizceden sonra anakaralar arasında bir 

yayılıma sahip olan dört dil vardır: İspanyolca, Portekizce, Arapça ve Hollandaca. 

“Ülkelerin Çokdilliği”, “Klasik Çokdilli Rejimler”, “Çokuluslu Çokdilli 

Rejimler” haritalar üzerinde ve kısaca bilgi verilerek anlatılan diğer bölümlerdir. 

Her bir dili kaç kişinin konuştuğu ise diğer bir önemli konudur. Bu 

diller en büyük topluluklar, büyük topluluklar ve orta büyüklükteki topluluklar 

193

Dilek Ergönenç Akbaba 

olarak üç bölümde ele alınmıştır. Türkçe burada “Büyük Topluluklar” içinde yer 

almıştır. 

“Azınlık Dilleri”, “Eski Yazılı Külliyatlı Diller”, “Başlangıç Dilleri” yani 

külliyatları uzun süre sözlü kalmış ve sonra yazılı dil konumuna erişmiş diller, 

“Ana diller ve İkinci Diller”, “İkinci Dillerin Öğrenimi” harita, istatistik, şema 

ve bilgi olarak ele alınmış diğer konular arasındadır. 

Daha sonra “Avrupa”dan başlayarak hangi dillerin konuşulduğu 

tek tek ele alınır. “Arap Dünyası”, “Türk-İran Dünyası”, “Hint Dünyası”, 

“Uzakdoğu:Çin, Kore, Japonya”, “Güneydoğu Asya”, “Okyanusya”, “Kuzey 

Amerika, Orta Amerika ve Karayipler”, “Güney Amerika”, “Güney Sahra 

Afrikası” tek tek incelenmiş ve buralarda konuşulan diller haritalar ve şemalar 

eşliğinde gösterilerek bilgi verilmiştir. “Siyahî Afrika: İngilizce Konuşan 

Devletlere Örnekler”, “Siyahî Avrupa: Fransızca Konuşan Devletlere Örnekler”, 

verildikten sonra “Ulusal Diller” başlığı altında ulusal olarak adlandırılan 100 

kadar dilin ve bunların resmî dil olduğu 200 kadar devletin olduğu belirtilir. 

Dilin resmî dil olduğu devlet veya bölge sayısı ile bu devletlerin, bölgelerin 

adları büyük bir istatistikte incelenir. 

Breton, çalışmasında son olarak dillerin gelişimleri arasındaki büyük 

eşitsizliği inceler. Dillerin toplumsal kullanımlarla (aile içi, aracı diller, okul dili, 

yönetsel, kültürel, ekonomik, siyasal, seçilmiş veya dayatılmış diller) geleceği 

nasıl biçimlendireceği sorusuyla birlikte, ölü Avrupa dilleri, internet dilleri ve dil 

başına yılda yayımlanan kitap sayısını oranlayarak verir. 

Eser hem haritalara hem de dile ilgi duyanlar için gerçek bir güzellik 

olarak karşımıza çıkmaktadır. 

194



.......... 

Ağca, Ferruh (2010), Budist Türk Çevresi Metinlerinde 

Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri, Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. X + 246 s., 

ISBN: 978-975-456-098-5 

Hüseyin Yıldız * 1 

Geniş anlamda Eski Türkçe, dar anlamda da Budist Türk Çevresi Metinleri 

üzerine yapılan çalışmalar gerek Türkiye’de gerekse dünya çapında son derece 

sınırlı. Reşit Rahmeti Arat, F. Sema Barutçu Özönder, Ceval Kaya, Mehmet 

Ölmez gibi birkaç isim dışında Türkiye’de; W. Bang, A. von Gabain, W. Radlov, 

P. Zieme, M. Erdal gibi birkaç isim dışında da dünyada bu konuda çalışan 

araştırmacı sayısı pek fazla değil. Son yıllarda yazdığı makalelerle, sunduğu 

bildirilerle ve yaptığı tanıtmalarla bu listeye eklenen bir isim olan ve Erciyes 

Üniversitesi’nde 1999 yılında savunduğu Karamanlı Türkçesi Morfolojisi 

(Şekil Bilgisi) başlıklı teziyle yüksek lisansını tamamlayan Ağca, 2006 yılında 

da Eski Uygur Türkçesiyle Yazılmış Eserlerin Ses ve Şekil Özelliklerine Göre 

Tarihlendirilmesi adlı teziyle doktor unvanını alır. Eski Türkçeyle ilgili 

özellikle morfolojik konularda çalışmalar yapan Ferruh Ağca’nın döneme ait 

çalışmalarından bazıları şunlardır: 

2006 Eski Uygur Türkçesiyle Yazılmış Eserlerin Ses ve Şekil 

Özelliklerine Göre Tarihlendirilmesi (Doktora Tezi) 

2007 Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerde Fiil + -mAk + İyEk 

Bol- Yapısı Üzerine (Makale) 

Eski Türkçede {-A /- I /- (y) U} Ünlü Zarf - Fiil Eklerinin 

Farklı Bir İşlevi Üzerine (Makale) 

Maniheist ve Buddhist Türk Çevresi Metinlerinde Sıfatlarda 

Karşılaştırma Şekilleri (Bildiri) 

Abdurishid Yakup. Dišastvustik, Eine altuigurische 

Bearbeitung einer Legende aus dem Catusparisat-sutra. 

Harrassowitz Verlag. Wiesbaden 2006. VIII + 176 ss. ISBN 

3-447-05252-x. (Tanıtma) 

2009 Ceval Kaya, Uygur Harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikâyesi, 

Giriş, Tıpkıbasım, Metin, Çeviri, Notlar ve Dizinler, Türk Dil 

* 

Arş. Gör. Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 

195


Kurumu Yayınları: 930, Ankara, 2008, ss. 216, ISBN 978-975- 

16-2032-3. (Tanıtma) 

2010 Eski Türkçe –gA(y)sUg Eki ve Türk Dili Alanındaki Türevleri 

Üzerine (Makale) 

Çağdaş Moğolcanın Grameri, Moğol Atasözleri gibi akademik bakımdan 

önem taşıyan birçok yayınla Türkoloji dünyasına, uzun bir aradan sonra, yeniden 

giren Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2010 yılı içinde Ferruh Ağca imzalı 

Eski Türkçe açısından son derece önemli bir eseri daha yayınları arasına kattı: 

Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. 

Eski Uygur Türkçesi çalışmalarının metin neşrinin dışına çıkması 

bakımından da önem taşıyan bu çalışma, birbiriyle ilgili olmasına rağmen 

birbirinden uzak duran Türkoloji ile dil bilimi bilim dallarını birleştiren bir 

niteliğe de sahip. 

Tarihî Türk lehçelerinde sık görülen metin neşri çalışmaları Eski Uygur 

Türkçesi gibi ender işlenmiş tarihî lehçelerde hâlâ önemli olsa da Eski Oğuz 

Türkçesi gibi sık işlenmiş lehçelerde orijinal bir tespit içermediği müddetçe 

emek kaybı olarak yorumlanabilir ve bu tür lehçelerle ilgili olarak, elde yeteri 

kadar neşredilmiş metin verisi olduğunu dikkate alarak, belki de problematik 

ve mukayeseli çalışmalar daha faydalı olabilir. Ancak Eski Uygur Türkçesi gibi 

metin neşri az yapılan, yapılanların birçoğuna da ulaşılması güç olan, sınırlı 

kaynağa sahip lehçelerde bir problemi ele alan veya bir konuyu derinlemesine 

inceleyen, mukayese eden çalışmalar yapmak güç olsa gerektir. 

Bu güçlükleri aşarak 7’si Türk runik harfli metin, 15’i Maniheist Türk 

çevresi metni, 96’sı Budist Türk çevresi metni, 3’ü Hıristiyan Türk çevresi 

metni, 5’i Uygur sivil metinleri, 3’ü ilk İslamî Türk çevresi metni olmak üzere 

kimi müstakil kitap, kimi makale/bildiri olmak üzere toplamda 129 metnin 

taranmasıyla kendine oldukça geniş bir veri tabanı oluşturan Ağca; eserini giriş 

bölümü hariç üç ana bölümde işlemiştir: 

0. Giriş ve Metodoloji 

0.1. Olumluluk ve Olumsuzluk Kavramları 

0.2. Dilbilim Araştırmalarında Olumsuzlukla İlgili Teori 

ve Yaklaşımlar 

0.3. Maniheist ve Budist Türk Çevresi 

1. Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk Şekilleri 

1.1. Fiillerde Olumsuzluk (Standart Olumsuzluk) 

1.2. İsim Öbeklerinde / Cümlelerinde Olumsuzluk: ermez 

196

Ağca, Ferruh (2010), Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri 

2. Budist Türk Çevresi Metinlerinde Yokluk Şekilleri 

2.1. İsimlerde Yokluk Şekilleri 

2.2. İsim Öbeklerinde / Cümlelerinde Yokluk Şekilleri 

3. Olumsuzluk ve Yokluk Niceleyicileri 

3.1. arıttı 

3.2. idi 

3.3. neng 

4. Sonuç 

5. Kaynaklar 

6. Dizin 

Çalışmanın önsözünde de görüldüğü üzere Türklük bilimi araştırmalarında 

yaygın olarak Eski Türkçe dönemi içinde Maniheist-Budist Türk çevresi adıyla 

adlandırılabilecek dönem, 8. yüzyılın ikinci yarısından 14. yüzyılın sonlarına 

kadar yaklaşık yedi yüzyıllık bir zaman dilimini kapsamaktadır. Büyük ölçüde 

Budist Türk çevresinde yazılmış metinlerdeki olumsuzluk ve yokluk şekilleri 

üzerine odaklanan, ancak Uygur Türklerinin başka çevrelerde yazmış oldukları 

metinleri de kapsayan çalışma; Maniheist Türk çevresi, Hıristiyan Türk çevresi 

ve din dışı Uygur metinlerindeki şekilleri de mukayese ederek olumsuzluk ve 

yokluk ifadelerinin mevcudiyetlerini ve kullanım şekillerini değerlendirmiştir. 

Türk runik harfli külliyat ile 11-12. yüzyıllara ait ilk İslamî Türk çevresi 

metinleriyle de mukayeselerin yapıldığı çalışmada, kültürel çevre farklılıklarının 

olumsuzluk ve yokluk şekillerine tesir edip etmediği de sorgulanmıştır. 

Olumsuzluk kavramının evrensel dil bilimi çerçevesinde ifade edilen teori 

ve yaklaşımlar temelinde ele alındığı giriş bölümü üç alt başlıktan oluşmaktadır. 

İlk başlık olan Olumluluk ve Olumsuzluk Kavramları bölümünde genel bilgiler 

verildikten sonra olumsuzluk kavramının Aristo’nun önermesel kip derecesinin 

en sonunda bulunduğuna değinilmiş; felsefî ve mantıksal ilgilerle olumlulukolumsuzluk 

kavramları Givón ve Miestamo’dan da yararlanarak açıklanmaya 

çalışılmıştır. 

Dilbilim Araştırmalarında Olumsuzlukla İlgili Teori ve Yaklaşımlar, giriş 

bölümünün ikinci başlığıdır (s. 2) ve kendi içinde de ikiye ayrılarak incelenir: 

1. Anlam Bilimi Açısından Olumsuzluk ve 2. Biçim Bilimi, Biçim Söz Dizimi ve 

Söz Dizimi Açılarından Olumsuzluk. Olumsuzluk, söz dizimi ve anlam bilimi 

hakkında Zeijlstra, Jespersen, Klima ve Jackendorf’un fikirlerinden hareketle 

genel bilgilerin verildiği bu bölümde, Zeijlstra’ya göre olumsuzluk unsurları, 

Jespersen’in dillerdeki olumsuzluk gelişimi ile ilgili belirlediği safhalar, 

Veselinova’nın olumsuzluk stratejileri (A ve F grubu) sıralandıktan sonra 

olumluluk-olumsuzluk ilişkisine (vice versa) değinilir ve Budist Türk çevresine 

197


ait örnekler gösterilir (s. 4-5). 

Anlam Bilimi Açısından Olumsuzluk başlığını taşıyan ilk kısımda 

olumsuzluk işaretleyicisine sahip yapıların ifade ettiği anlam boyutu, 

olumsuzlaştırıcı zarflar ve şartlı söz öbeklerinin anlam bilimiyle ilgisi üzerinde 

durulmuştur. Budist Türk metinlerinden örneklerle de açıklanmaya çalışılan 

konu, bazı edatların ve soru sözcüklerinin olumsuzluk kavramıyla ilişkisine de 

değinmiştir. 

İkinci kısmı oluşturan Biçim Bilimi, Biçim Söz Dizimi ve Söz Dizimi 

Açılarından Olumsuzluk konusunda; öncelikle olumsuzluk ifadesinin ve 

olumsuzluk şekillerinin ele alınması söz konusudur. Burada çeşitli bilim 

adamlarının olumsuzluk tasnifleri de verilir. Mesela Dahl dünyadaki dillerde 

görülen biçim bilimsel olumsuzluğu dört kısma ayırmıştır (s. 11): Öneklerle 

yapılan olumsuzluk, son-eklerle yapılan olumsuzluk, vezne/ölçüye 

bağlı (prosodic) olumsuzluk, indirgeyici (reduplicative) olumsuzluk. Aynı 

şekilde Payne, Honda ve Auwera’nın da olumsuzluk tasnifleri vardır. Ağca, 

burada Miestamo ve Veselinova gibi araştırmacıların görüşlerini göz önünde 

bulundurarak, kitabına da uygulayacağı kendi tasnifini de yapar (s. 13): 

1. Olumsuzluk 

1.1. Fiillerde Olumsuzluk (Standart Olumsuzluk) 

1.2. İsim Cümlelerinde Olumsuzluk 

2. Yokluk 

3. Olumsuzluk Niceleyicileri 

Daha sonra bu bölümü dört alt başlığa ayıran Ağca’nın ilk başlığı 

Standart Olumsuzluk / Fiil Olumsuzluğu, Biçim Bilimsel Olumsuzluk, Söz 

Dizimsel Olumsuzluk olarak verilir. Burada olumsuzluk kavramının dünya 

dillerindeki konumundan ve olumsuzluğun genellikle evrensel bir kategori kabul 

edildiğinden bahsedilir. Özellikle yapısal/söz dizimsel / standart olumsuzlukta 

mutlaka bir olumsuzluk işaretleyicisisinin olduğu vurgulanır. Temeli 1917’de 

Jespersen’in yazdığı bir makaleye dayanan standart olumsuzluk teorisi, açık 

bir şekilde olumsuzlaştırıcının gramatikalizasyonuna işaret etmektedir (s.16). 

İkinci olarak Fiil Olmayan Sözcük ve Söz Öbeklerinde Olumsuzluk başlığı 

gelir. Miestamo ve Auwera’ya olumsuzluğun olumlu karşılığının olmadığı ve 

asimetrik olduğundan bahseden bu kısımda, dünya dillerinde isim cümlelerinin 

üç şekilde olumsuzlaştırıldığına da değinilmektedir. Yokluk İfade Şekilleri 

üçüncü alt başlıktır ve isimlerin varlık ya da yokluk durumlarını ifade eden 

şekilleri konu edinir. Son olarak ise Olumsuzluk Niteleyicileri başlığı altında 

olumsuzluk işaretleyicisinden farklı olarak olumsuzluk ifade eden unsurlardan 

ve bunların biçim söz dizimiyle ilişkisi ortaya konmaya çalışılır. 

Giriş bölümünün son kısmı Maniheist ve Budist Türk Çevresi başlığıyla 

işlendiği bu kısımda Uygurların tarihi ve edebiyatı hakkında bilgiler verilir. 

Uygurların siyasi tarihi, boy adları ile başlayan tarihî bilgiler Kansu Türk Devleti 

198


ve Hoço (Turfan) Türk Devleti hakkındaki aydınlatıcı bilgilerle tamamlanır. 

Maniheist ve Budist Türk Edebiyatı adı altında dörde ayrılan edebiyat kısmı, 

Maniheist, Budist, Nesturî Hıristiyan ve Din Dışı Uygur Edebiyatı şeklinde ayrı 

ayrı anlatılır. 

Çalışmanın birinci bölümünü oluşturan Budist Türk Çevresi Metinlerinde 

Olumsuzluk Şekilleri konusu fiillerde ve isim öbeklerinde/cümlelerinde olmak 

üzere iki kısımda incelenir. Fiilleri ele alan ilk kısımda bitimli fiiller ile bitimli 

olmayan fiiller ayrı başlıklarda ele alınır. Bitimli/çekimli fiil terimi zaman, 

kiplik, şahıs gibi işaretleyiciler ile belli bir görünüme bürünen ve böylece söz 

öbeklerini zaman, kiplik ve şahıslara bağlı olarak sonlandıran fiiller (s. 41) 

anlamında kullanılmaktadır. Tasarlama kiplerini ve zaman çekim şekilleri 

olarak ikiye ayrılıp incelenen bitimli fiiller; tasarlama kiplerinden gereklilik ve 

iktidarîlik biçimlerinde dörder farklı şekilde, şart ve istek/emir kipinde ise tek 

şekilde incelenmekte; zaman çekim şekillerinden geniş zamanda dört, duyulan 

geçmiş zaman ile gelecek zamanda iki, bilinen geçmiş zamanda ise bir şekilde 

işlenmektedir. Ağca’nın da belirttiği gibi, Budist Türk çevresi metinlerinde kiplik 

ve zaman şekillerinden oluşan bitimli fiillerin olumsuzluğu -mA- işaretleyicisi 

ile karşılanmıştır (s. 41): 

Tasarlama Kipleri 

1. Gereklilik 

isim + kergek; 

-miş (+ İyelik ekleri) + kergek 

-gU (+kergek), -gUlUk, -gU ol (-gUl) 

-mAk kergek 

2. İktidarîlik 

-(y)U u- : -(y)U u-ma- 

-(X)p u- : -(X)p u-ma- 

-gAlI u- : -gAlI u-ma- 

-gAlI bol- : -gAlI bol-ma- 

3. Şart -mA- 

4. İstek /Emir -mA- 

Zaman Çekimi Şekilleri 

1. Geniş Zaman 

-Ar : -mAz 

-Ir : -mAz 

-Ur : -mAz 

-yUr, -r : -mAz 

2. Bilinen Geçmiş Zaman -mA- 

3. Gelecek Zaman 

-gA(y) : -mA-gA(y) 

-mAçI 

4. Duyulan Geçmiş Zaman 

-mIş : -mA-mIş 

-yUk : -mA-yUk 

199


İsim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil ekleriyle cümle içinde isim, sıfat ve zarf 

türünden sözcükleri meydana getiren, fiil çekim eklerini almayan biçimler bitimli 

olmayan olarak nitelendirilir (s. 72). Bitimli olmayan fiillerde de olumsuzluk 

işaretleyicisi -mA-’dır. : 

İsim-fiil ekleri 

-mAk : -mA-mAk 

Zarf-fiil ekleri 

-(y)U / -A / -I, -(X)p, -(X)pAn(I)n : -mAtIn 

-gInçA : -mA-gInçA 

-ken : -mAz erken / -mAzkAn 

Sıfat-fiil ekleri 

-dUk, -mIş : -mAdUk (~-mAmIş) 

-(yX)r : -mAz / -mAyUr 

-dAçI : -mAçı / -mAdAçI 

-yUk : -mAyUk 

-gU : -mAgU 

Birinci bölümün ikinci kısmı ise yalnızca ermez kelimesinin incelendiği 

İsim Öbeklerinde / Cümlelerinde Olumsuzluk başlığıdır. 

Çalışmanın ikinci bölümünü oluşturan Budist Türk Çevresi Metinlerinde 

Yokluk Şekilleri konusu isimlerde ve isim öbeklerinde/cümlelerinde olmak üzere 

iki ayrılır. İsimlerde yokluk şekillerinin iki şekilde (+sXz ve +sIrA) gösterildiği 

ilk kısımda baskın olan +sXz biçiminin kullanımları da iki grupta toplanmıştır: 

Biçim Bilimi Odaklı +sXz Eki 

-mAklIg : -mAksIz 

-(X)nçlXg : -(X)nçsXz 

-gUlUk : -gUlUksUz 

-(X)glXg : -(X)gsXz 

+sXzXn 

Biçim-Söz Dizimi ve Söz Dizimi Odaklı +sXz Eki 

Zarf türünden sözcüklerde 

Sıfat türünden sözcüklerde 

Zamir türünden sözcüklerde 

+sXz Ekli yüklemler 

+lXg / +sXz Ekli sıfatlar 

+sXz Ekli Zarflar 

Çalışmada isim öbeklerinde / cümlelerinde yokluk şekilleri olarak iki 

biçim gösterilmektedir: bar : yok ve bultukar : bultukmaz. 

Ağca, kitabının üçüncü ve son bölümünü oluşturan Olumsuzluk ve Yokluk 

200


Niceleyicileri konusu için üç kelimeyi ele almıştır: arıtı, idi, neng. Her üç kelime 

incelenirken de, isimlerin ve isim cümlelerinin yokluk şekilleri ile fiillerin 

olumsuzluk şekillerinde bu olumsuzluk niceleyicilerinin nasıl kullanıldığını ayrı 

başlıklarla incelemiştir. 

Eski Uygur Türkçesinin gramer çalışmalarına katkı sağlayacağını 

düşündüğümüz bu eser için Ağca’yı tebrik ediyor ve çalışmalarını devam 

ettirmesini diliyoruz. 

201


.......... Sayı: 8 Bahar 2011, 202-209 ss. 

Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada Birleşik 

Kelime Teşekkülü, TDK Yay., Ankara, 154 s. 

ISBN 978-975-16-2308-9 

Işılay Işıktaş Sava * 

Dil biliminin dikkat çekici konularından olan birleşik kelimeler, bilim 

adamları tarafından birleşik fiiller, birleşik zarf fiiller gibi başlıklarda incelenmiş, 

bu çalışmalar da 2000’li yıllardan itibaren artmaya başlamıştır. Zeynep Korkmaz 1 , 

Gürer Gülsevin 2 , Gülsel Sev 3 , Murat Uzun 4 , Dilek Ergönenç Akbaba 5 , Fatma 

Şahan Güney 6 , Deniz Öztürk 7 ve Ahmet Gözütok 8 tarafından yapılan çalışmalar 

bunların başında gelmektedir. Birleşik kelimeler konusu, Türkiye Türkçesi 

ve Türk Lehçeleri ile ilgili yazılmış gramer kitaplarında genellikle “birleşik 

fiiller” bölümünün içinde çeşitli alt başlıklarda inceleirken Zeynep Korkmaz’ın 

“Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi)” 9 kitabında başlı başına bir bölüm 

olarak “Birleşik Kelimeler” yer almakta ve bu bölümün içinde; birleşik adlar, 

birleşik sıfatlar, birleşik zarflar, birleşik zamirler, birleşik bağlaçlar, birleşik 

ünlemler, birleşik fiiiller adlarıyla incelenmektedir. 

Tatarca-Türkçe Sözlük, Türkçe-Tatarca Sözlük gibi çalışmalarından 

tanıdığımız Fuat Ganiyev’in “Tatarcada Birleşik Kelime Teşekkülü” adlı 

eseri, birleşik kelime teşekkülünün Türkoloji ve (Kazan) 10 Tatar dil biliminde 

incelenmesinin tarihi seyrini ve Çağdaş (Kazan) Tatarcadaki birleşik kelime 

teşekkülü incelemesinin teorik meselelerini gözler önüne sermesi, Türk 

* Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. 

isilaysava@yahoo.com 

1 KORKMAZ, Zeynep (1998), Birleşik Filler ve Anlam Kaymaları, Türk Dili, S.559 (Temmuz), TDK Yayınları, 

Ankara 

2 GÜLSEVİN, Gürer, (2001), Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C.II, S.2, Afyon 

3 SEV, Gülsel, (2001), Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, TDK Yayınları, Ankara 

4 UZUN, Murat, (2007), Kazan Tatar Türkçesinde Birleşik Fiiller, KTÜ, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 

5 ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek, (2007), Türkiye Türkçesinde Yapısında İsim Fiil Bulunan Birleşik Fiiller, Dil 

Araştırmaları, S.1, Güz, Ankara 

6 ŞAHAN GÜNEY, Fatma, (2008), Tatar Türkçesinde Bitme ve Tamamlanma Bildiren Birleşik Yapılar, Ege Ün. Türk 

Dünyası Araştırmalrı Enstitüsü Dergisi, C. 8, S.1, Yaz, İzmir 

7 ÖZTÜRK, Deniz, (2008), Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, TDK Yayınları, 

Ankara 

8 GÖZÜTOK, Ahmet,(2009), Eski Anadolu Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, Trakya 

Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne 

9 KORKMAZ, Zeynep, (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yayınları, Ankara 

10 Tatarca adlandırmasının Kırım Tatarcayı mı yoksa Kazan Tatarcayı mı ifade ettiği açık değildir.Bu türden bir ifadenin 

sebep olacağı anlam karışıklığına engel olmak için kitaptaki kullanımın aksine “(Kazan) Tatarca” şeklinde bir kullanımı 

daha uygun görmekteyim. 

202

Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada Birleşik Kelime Teşekkülü 

lehçelerinde birleşik kelime teşekkülü için bir değil üç yolun kullanıldığını ileri 

sürmesi bakımından dil bilimi çalışmalarında mühim bir eserdir. 

Ön Söz’ünde 1982 yılında yayımlandığı ifade edilen eser, yedi bölümden 

oluşmaktadır. Bu monografik çalışmadan önce genel olarak bütün Türkçe gramer 

kitap ve araştırmalarında birleşik kelime teşekkülünün sadece kelime birleştirme 

yöntemi bakımından incelendiği ve bu eserde ise birleşik kelime teşekkülünde üç 

yolun kullanıldığını belirtilmekte; o üç yol da şöyle verilmektedir: a) Kelimeleri 

(veya gövdeleri) birleştirme, b) Kelime öbeğini birleşik kelimeye dönüştürme, 

c) Kelime öbeğini sonek getirerek birleşik kelimeye dönüştürme. (s.7-8) 

Sırasıyla “Türkoloji ve (Kazan) Tatar Dil Biliminde Birleşik Kelime 

Teşekkülü İnceleme Tarihi”, “Çağdaş (Kazan) Tatarcadaki Birleşik Kelime 

Teşekkülü İncelemesinin Teorik Meseleleri”, “Birleştirme Yoluyla Birleşik 

Kelime Teşekkülü”, “Kelime Öbeğinin Kelime Hâline Dönüşmesi Yoluyla 

Birleşik Kelime Teşekkülü”, “Kelime Öbeğinin Ek Alarak Kelime Hâline 

Dönüşmesi Yoluyla Birleşik Kelime Teşekkülü”, “İstikrarlı Kelime Öbeğinin 

Birleşik Kelimeye Geçişi”, “Birleşik Kelimelerin Tatarcadaki İmlâsı” adlı 

başlıklardan oluşan eserin Giriş bölümünde ise birleşik kelime teşekkülünün 

Almanca, İngilizce, Japonca ve Hintçede yaygınlığından, Fransızcada ise ikinci 

derecede öneme sahip olduğundan bahsedilir ve konunun Rusçadaki durumu 

hakkında yapılan çalışmalarına değinilir. 

“Türkoloji ve (Kazan) Tatar Dil Biliminde Birleşik Kelime Teşekkülü 

İnceleme Tarihi” başlığında çeşitli Türkologların Türk dillerindeki birleşik 

kelime oluşumu meselesine bakış açılarından ve birleşik kelimelerin ayrıntılı 

olarak sadece “Türkmence Dil bilgisi” kitabında (fiil+tasviri fiil) şeklinde 

incelendiğinden bahsedilmektedir. (Kazan) Tatarcanın ilk dil bilgisi kitaplarında 

birleşik kelimelerin varlığından söz edilse de birleşik kelime teşekkülünün bir 

bütün olarak ele alınmayıp sadece birleşik kelimelerin örneklerinin verildiğine, 

bazı Türkologların birleşik kelimeleri sadece fiiller arasında tespit ettiğine vurgu 

yapılmaktadır. Kayyum Nasırî’nin 1860’ta yayımladığı dil bilgisi kitabında 

“ikileme” biçimindeki isim örneklerine yer vermesi, Ş.A. Ramazanov’un 

birleşik kelime teşekkülünü genel bir şekilde ele alması ve “(Kazan) Tatarcada 

fiil teşekkülü” adlı makalesindeki incelemeleri ile ilgili bilgiler de verilmiştir. 

Birleşik kelime teşekkülünün araştırılmasında yapılan önemli hatalar da Fuat 

Ganiyev tarafından yedi maddede sıralanmıştır. Daha sonra (Kazan) Tatar 

dil biliminde birleşik kelime teşekkülü kuramının geliştirilmesinde de genel 

anlamda kelime teşekkülü meselelerine gereken dikkatin verilmemesinden 

kaynaklanan eksiklikler bulunduğuna değinilerek birleşik kelimelerin büyük bir 

kısmının özellikle de birleşik fiillerin Türk dillerinin sözlüklerde bulunmayışının 

Türk sözlükbiliminin büyük bir kusuru olduğuna vurgu yapılmaktadır. Ancak 

bu bilgiler için kullanılan kaynakların 1975’te (s.16) yazılmış olması ve 

203


aradan geçen zamanda yapılan yeni çalışmalarda (sözlüklerde) birleşik fiillerin 

yer alması okuyucular tarafından dikkate alınmalıdır. Kelime teşekkülünü 

incelerken son ek yöntemi üzerinde duran araştırmacıları tenkit eden Ganiyev, 

bunu da iki sebebe bağlamaktadır: 1) Son zamana kadar Türkoloji’de, dil bilgisi 

kavramlarını ifade etmenin analitik araçlarını görmezden gelme şeklinde söz 

dizimsel dillere ait dil bilgisi şemalarının uyguladığı güçlü baskının hissedilmesi, 

2) Türkoloji’de, genel dil biliminde olduğu gibi, kelime yapısını ele alan derli 

toplu bir kuram bulunamaması; kelime ve onun yapısı ile ilgili kuramın pek çok 

yönünün tartışmalı olması; teorik açıdan çözümlenememesi (s.17). 

Eserin “Çağdaş (Kazan)Tatarcadaki Birleşik Kelime Teşekkülü 

İncelemesinin Teorik Meseleleri” adlı ikinci başlığı “Birleşik Kelime Teşekkülü 

İnceleme Yöntemleri ve İlkeleri”, “Birleşik Kelime Ögeleri Arasındaki İlişkiler”, 

“Birleşik Kelime Ögelerinin Leksik ve Dil Bilgisel Özellikleri”, “Birleşik Kelime 

Ögelerinin Leksik ve Anlamsal Özellikleri”, “Birleşik Kelime Ögelerinin Kaynak 

Dili”, “Birleşik Kelimenin Bağımsız Kelime Öbeğinden Farkı”, “Birleşik 

Kelimenin Deyimden Farkı” adlı alt başlıklarda incelenmiştir. “Birleşik Kelime 

Teşekkülü İnceleme Yöntemleri ve İlkeleri” başlığında dil biliminde birleşik 

kelime ve kelime teşekkülünün eski bir geçmişi olmasına rağmen henüz birleşik 

kelime teşekkülünün doğru düzgün bir kuramı bulunmayışı eleştirilerek birleşik 

kelimelerin günümüzdeki tasnifleri şöyle verilmiştir: 1) Ögelerin önemine göre 

birleşik kelimelerin tasnifi, 2) Ögeler arasında bağlayıcı unsur olup olmadığına 

göre birleşik kelimelerin tasnifi, 3) Ögeler arası bağlantı türüne göre birleşik 

kelime tasnifi, 4) Ögelerin leksik ve dil bilgisel niteliklerine göre birleşik 

kelimelerin tasnifi, 5) Ögelerin tam anlamlı ve yarı anlamlı olup olmamasına göre 

tasnif. Ayrıca müellif bu tasniflere bir de “ögelerin kaynak dillerine göre tasnifi” 

maddesinin eklenmesinin mümkün olduğunu söyler. Daha sonra da Kazan 

Tatarca da dâhil olmak üzere Türk dillerindeki birleşik kelime teşekkülünün 

yapılış yollarını sıralar: 1) Kelimeleri birleştirme yoluyla, 2) Kelime öbeklerinin, 

şekil ve dilbilgisi değişimine uğramadan kelimeye dönüşmesi yoluyla, 3) Kelime 

öbeklerinin üzerine ek alarak birleşik kelimeye dönüşmesi yoluyla (s.23). 

Aynı bölümün devamında “Birleşik Kelime Ögeleri Arasındaki 

İlişkiler” alt başlığında birleşik kelime ögelerinin birbirine “eşit” veya “tâbi” 

olma durumuna göre incelenebildiğinden söz edilir. Ögeleri eşitsel bağlantılı 

öbeklerin Çağdaş (Kazan) Tatarcada genellikle savıt-saba “kapkacak”, kızkırkın 

“kız ve cariye” gibi ikilemelerde görüldüğü ifade edilir. Ögeleri tabiiyet 

bağlantılı birleşiklerin “1) Ögeleri niteleyici bağlantılı, 2) Ögeleri tamamlayıcı 

bağlantılı” türlere ayrılmasından söz edilerek örnekleri gösterilir. “Birleşik 

Kelime Ögelerinin Leksik ve Dil Bilgisel Özellikleri” alt başlığında “bir birleşik 

kelimenin hangi kelime türüne ait olduğu genellikle, sonda yer alan ögeye göre 

belirlenir” açıklamasının içinde bu kuralın istisnalarına yer verilir: 1) Eğer 

204


son öge bir edatsa, söz konusu birleşik kelime sıfat görevi yapar: rayonara 

“ilçeler arası”, 2) Son öge bir ad fiil olduğunda, söz konusu birleşik kelime ad 

görevindedir: cirtĕtreü “deprem”, süzyasalu “kelime teşekkülü”, 3) “sayı+sayı” 

şeklindeki birleşik kelimeler bazen zarf işlevinde kullanılmaktadır: ikeüden ikeü 

“ikisi birlikte”, 4) “yüklemcil kelime+yüklemcil kelime” şeklindeki birleşik 

kelimeler ad bildirirler: yuq-bar “saçma sapan” (s.28). 

“Birleşik Kelime Ögelerinin Leksik ve Anlamsal Özellikleri” alt 

başlığında birleşik kelime ögelerinin leksik ve anlamsal özellikler bakımından, 

tam anlamlılık ve yarı anlamlılık ilkesine göre iki gruba ayrıldığı belirtilmekte ve 

ögelerin tam anlamlılığı bakımından birleşik kelimeler şu türlere ayrılmaktadır. 

1. İki ögesi tam ve bağımsız anlama sahip olan birleşik kelimeler: üzañ (üz+añ 

“kendi+bilinç =bilinç, şuur), bala-çaga (bala+çaga “çocuk+yavru=çoluk 

çocuk”), 2. İlk ögesi bağımsız, ikincisi ek anlam taşıyan birleşik kelime türü 

“zarf fiil+tasvir fiil” şeklindeki fiillerde görülmektedir: ukıp çık- “hepsini 

okuyup bitirmek”, cırlap ciber- “şarkı söyleyivermek”, 3. İkinci ögesi 

bağımsız, ilk ögesi ise yardımcı anlam taşıyan veya en azından leksik anlamı 

zayıflamış olarak öne çıkan birleşik kelimeler: alıp bar-, alıp kit-, kilĕp kir-, 

alıp bir- 11 (s.31). 4. (Kazan) Tatarcada birleşik kelimenin her iki ögesine ayrı 

olarak rastlanmaz ve bağımsız anlama sahip değildir. 12 5. Birleşik kelime, onu 

oluşturan öge anlamlarından bağımsız bir anlam kaanabilmektedir: naratbaş 

“atkuyruğu”, kargabǔrın “pense”. “Birleşik Kelime Ögelerinin Kaynak Dili”alt 

başlığında da (Kazan) Tatarcadaki birleşik kelimelerin (yaklaşık %15 ) ögelerin 

biri alıntı kelime olanönemli sayıda kelimenin bulunduğu, Ekim ihtilâline kadar 

birleşiklerin ögeleri olarak sıkça Arapça ve Farsça alıntı tutıykǔş “papağan”, 

sufiykurt “peygamber devesi” gibi kelimelerin kullanıldığı, belirtilmekte; son 

yıllarda özellikle bilimsel ve tekik terminolojide genellikle Rusçadan ve Rusça 

aracılığıyla Avrupa dillerinden geçen fotokegaz “fotoğraf kâğıdı” gibi sözler 

olduğuna dikkat çekilmektedir (s.34). 

“Birleşik Kelimenin Bağımsız Kelime Öbeğinden Farkı” alt başlığında 

Çağdaş (Kazan) Tatarcada birleşik kelimelerin pek çoğunun şeklenbağımsız 

söz dizimsel öbeklere veya deyimlere benzediği ifade edilmekte ve birleşik 

kelimelerin kendine özgü özellekleri veriilmektedir: 1. Birleşik kelimeleri 

oluşturan ögeler, tek bir leksik anlam ifade eder ve cümlede tek bir kelime olarak 

işlem görür. 2. (Kazan) Tatarcadaki birleşik kelime ögeleri arasına, bağımsız 

11 Söz konusu örneklerde birleşik yapının asıl anlamı ikinci ögeyle ifade edilmekte, yardımcı anlam ise zarf fiil eki 

almış ilk öge tarafından karşılanmaktadır. 

12 Bu ifade kanatimizce yanlış bir şekilde dile getirilmiştir, çünkü bu ifadeyle Kazan Tatarcasındaki bütün birleşik 

kelimeler için genel bir ifade kullanılmış ve buraya kadar tespit edilen bilgilerle ters düşülmüştür. Halbuki bu hüküm 

birleşik kelimelerin anlam bakımından sınıflandırılmasındaki 4. maddedir ve şu şekilde ifade edilmesi daha doğru olur: 

“Her iki ögesi de tek başına bir anlam ifade etmeyen birleşik kelimeler”: eştĕ-ǔştir “zar zor”, ugı-zıgı “koşuşturma, 

telaş”... gibi. 

205


anlama sahip olan bir kelime giremez, yani bu ögeler birbirinden ayrı olarak 

yer almazlar. 3. Birleşik kelime ögeleri arasında karşılıklı şartlandırılmışlık ve 

karşılıklınüfu etme mevcuttur, bundan dolayı kelimenin anlamına ve bütünlüğüne 

bir kayıp vermeden herhangi bir ögesini çıkarmak münkün değildir. 4. Birleşik 

kelime ve bağımsız söz dizimselarasında fonetik ve tonlama farklılıkları 

mevcuttur: karakǔş “karakuş” birleşik kelimesinde ikinci ögenin son hecesinde 

tek bir vurgu vardır. kara kǔş “kartal” kelime öbeğinde ise iki bağımsız vurgu 

bulunmaktadır (s.36). 

“Birleşik Kelimenin Deyimden Farkı”adlı alt başlıkta ise birleşik kelimeler 

ve deyim birimleri arasındaki farklar şöyle verilmektedir: 1. Birleşik kelimeler, 

onlarla benzeşen deyim birimlerinden farklı olarak bağımsız kelmelerden değil, 

gövde morfemden oluşmaktadır: islĕmay “parfüm”, başkala “başkent”... gibi. 

Ancak kuyan yǔrek “tavşan yürekli”, cılı süz “sıcak söz” gibi deyimlerde ise 

deyimi oluşturan her iki kelime göreceli olarak bağımsızdr. 2. Birleşik kelime 

ögeleri, dış yapı bakımından benzer deyim birimlerinden farklı olarak bağımsız 

tek bir vurgu tarafından birleştirilmekte, sadece bazı durumlarda ona ek bir vurgu 

eşlik etmektedir. balaçak “çocukluk çağı”, kulbaş “omuz”, bilbau “belbağı” 

gibi birleşik kelimeler son heceye düşen tek bir vurguyla nitelendirilmektedir. 

it tukımı “it nesli”, satılık can “satılmış kimse”, kart tǔlki “yaşlı tilki” deyim 

birimleri ise iki vurguya sahiptir. 3. Birleşik kelimeler ve deyim birimleri, 

anlamsal ve ifade canlılığı özellikleriyle de ayrılmaktadır (s.38). 

Eserin“Birleştirme Yoluyla Birleşik Kelime Teşekkülü” adlı üçüncü 

başlığın “Ögelerin Eşitsel Bağlantıda Birleştirilmesi” alt başlığında Almanca 

ve Rusçadaki ikilemelerin durumundan bahsedildikten sonra “Türklojide 

ve (Kazan) Tatar Dil Bilgisinde Ögeleri eşitsel Bağlantılı Birleşik Yapıların 

İncelenme Tarihi” adı altında Altayca, Başkurtça ve (Kazan) Tatarca dil bilgisi 

kitaplarında ikilemelerle ilgili çalışmaları dile getirilir (s.43). Sonra “İkilemelerin 

Teşekkülü ve Ögelerinin Leksik ve Dibilgisel Niteliği” alt başlında sırasıyla, 

“İkileme Adların Teşekkülü”, “İkileme Sıfatların Teşekkülü”, “İkileme Fiillerin 

Teşekkülü”, “İkileme Sayıların Teşekkülü”, “İkileme Zamirlerin Teşekkülü”, 

“İkileme Zarf Teşekkülü”, “İkileme Ünlemlerin Teşekkülü”, “İkileme 

Şeklindeki Ses ve Görüntü Yansımalı Ünlemlerin Teşekkülü”, İkilemelerin 

Yapısal Özellikleri, “İkilemelerin Anlamları”, “İkileme Ögelerinin Leksik ve 

Anlamsal İlişkileri”, “İkilemelerde Genel Anlamın Oluşumu” alt başlıklarında 

ikilemeler teferruatlı bir şekilde incelenmektedir. “ Neticeler” alt başlığında ise 

(Kazan) Tatarca ikilemerin daha çok ad, zarf ve ünlem arasında gözlendiği ifade 

edilmiş ve ikileme ögelerinin sahip olduğu anlamsal özellikler sıralanmaktadır 

(s.44-67). 

“Ögeleri Niteleyici Bağlantılı Birleşik Kelimeler” alt başlığında 

birleşik kelimelerin bütün Türk dillerinde az çok incelense de öge bağlantıları 

206


bakımından ele alınmadığı görüşü verilmekte ve bu alt başlık sırasıyla “Birleşik 

Adların Teşekkülü”, “Birleşik Zamirlerin Teşekkülü”, “Birleşik Zarfların 

Teşekkülü”, “Birleşik Görevli Kelimelerin Teşekkülü”, “Birleşik Bağlaçların 

Teşekkülü”, “Birleşik Modal Kelimelerin Teşekkülü” alt başlıklarında birleşik 

kelimeler incelenerek “Neticeler” alt başlığında birleşik kelime teşekkül 

yöntemlerinin en verimli olarak ad ve zarflarda, en verimsiz olarak ise sıfat 

ve zamirlerde kullanıldığı belirtilmektedir (s. 83). “Ögelerin Tamamlayıcı 

Bağlantılı Birleşik Kelime Teşekkülü” alt başlığı altında (Kazan) Tatar dil bilinde 

ve genel Türkolojide birleşik kelimelerin ögelerin birbiriyle olan bağlantıları 

bakımından henüz incelenmediği, hatta “ögeleri tamamlayıcı bağlantılı 

birleşik yapı” kavramına bile rastlanmasığı ifade edilerek ve bu konu “Birleşik 

Adların Teşekkülü”, “Birleşik Fiil Teşekkülü”, Birleşik Zarf Teşekkülü” alt 

başlıklarında değerlendirilmektedir (s.84-108). “Neticeler” alt başlığında ise 

(Kazan) Tatarcada ögeleri tamamlayıcı bağlantılı birleşik sıfatların olmadığı, 

ögeleri tamamlayıcı bağlantılı birleşik zarfların büyük bölümünün tamamlayıcı 

ilişkili kelime öbeklerinin kelime hâline dönüşmesiyle ortaya çıktığı bilgileri 

verilmektedir (s.110). 

Eserin “Kelime Öbeğinin Kelime Hâline Dönüşmesi Yoluyla Birleşik 

Kelime Teşekkülü” adlı dördüncü başlığı “Kelime Öbeğinin Ek Almadan 

Kelime Hâline Dönüşmesi Yoluyla Birleşik Kelime Teşekkülü”, “Yüklemcil 

Kelime Öbeklerinin Birleşik Kelimeye Geçişi”, “Niteleyici Kelime Öbeklerinin 

Birleşik Kelimeye Dönüşümü”, “Tamamlayıcı Kelime Öbeklerinin Birleşik 

Kelimeye Dönüşmesi” alt başlıklarında değerlendirilmiştir. “Kelime Öbeğinin 

Ek Almadan Kelime Hâline Dönüşmesi Yoluyla Birleşik Kelime Teşekkülü” 

alt başılığında birleşik kelimenin, kelime birleştirme yoluyla mı yoksa kelime 

öbeklerinin dönüşmesi yoluyla mı oluşturulduğunun tespit edilmesinin oldukça 

zor olduğu; onların oluşturulma yönteminin ayırt edilmesinde esas ölçütün 

söz konusu birleşik kelimeye bağlaşık “canlı” kelime öbeğinin dilde bulunup 

bulmamasının olacağı dile getirilmektedir. “Yüklemcil Kelime Öbeklerinin 

Birleşik Kelimeye Geçişi” adlı alt başlık da “Birleşik Adların Teşekkülü”, 

“Birleşik Fiillerin Teşekkülü” kendi içinde gruplanarak incelenmektedir. 

“Niteleyici Kelime Öbeklerinin Birleşik Kelimeye Dönüşümü” başlığı 

kendi içinde “Birleşik Adların Teşekkülü”, “Birleşik Sıfatların Teşekkülü” 

alt gruplarına ayrılarak değerlenmektdir. “Tamamlayıcı Kelime Öbeklerinin 

Birleşik Kelimeye Dönüşmesi” alt başlığı da “Birleşik Adların Teşekkülü”, 

“Birleşik Sıfatların Teşekkülü” ve “Birleşik Fiillerin Teşekkülü” alt başlıklarına 

ayrılarak incelenmektedir (s.111-123). 

“Kelime Öbeğinin Ek Alarak Kelime Hâline Dönüşmesi Yoluyla Birleşik 

Kelime Teşekkülü” adlı beşinci başlıkta “Birleşik Adların Teşekkülü”, “Birleşik 

Sıfatların Teşekkülü”, “Birleşik Zarf-Fiillerin Teşekkülü” alt başlıkları yer 

207


almakta ve konu örneklerle izah edilmektedir (s. 124-129). 

Eserin “İstikrarlı Kelime Öbeğinin Birleşik Kelimeye Geçişi” adlı altıncı 

başlığında ise “Birleşik Adların Teşekkülü”ve “Birleşik Fiillerin Teşekkülü” alt 

başlıkları bulunmakta ancak istikrarlı kelimenin ne olduğu ya da neleri kapsayıp 

kapsamadığı açıklanmamaktadır. “Neticeler” alt başlığında ise Türklolojide 

birleşik kelimeleri konu alan araştırmaların büyük bölümünün kelime öbeklerinin 

birleşik kelimelere dönüşmesini tamamıyla gözden kaçırdıklarına ve bunun 

kelime oluşturma yöntemlerinden biri olarak ele almadıklarına değinilmektedir. 

Ayrıca Çağdaş (Kazan) Tatarcada Kelime öbeklerinin kelime hâline dönüşmesinin 

üç yolu verilmektedir: 1. Kelime Öbeğinin Kelime Hâline Dönüşmesi, 2. “Kelime 

Öbeğinin Ek Alarak Kelime Hâline Dönüşmesi”, 3. “İstikrarlı Kelime Öbeğinin 

Birleşik Kelimeye Geçişi” (s.139). Ancak şunu belirtmek gerekir ki kitabın 

içindekiler kısmında başlıkların sıralanmasında“İstikrarlı Kelime Öbeğinin 

Birleşik Kelimeye Geçişi” başlığı, ana başlıklar arasında gösterilmekte ve büyük 

harflerle yazılmaktadır, buraki durumla çelişki arz etmektdir. 

Eserin “Birleşik Kelimelerin Tatarcadaki İmlâsı” adlı yedinci ana 

başlığı, ögelerin bağlantıları bakımından 1, Ögelerin Eşitsel Bağlantılı Birleşik 

Kelimelerin İmlâsı, 2. Ögeleri Tabiiyet Bağlantılı Birleşik Kelimelerin İmlâsı 

şeklinde iki başlıkta incelenmiştir. “Ögelerin eşitsel Bağlantılı Birleşik 

Kelimelerin İmlâsı” alt başlığında bu tür kelimelerin Türkolojide “ikileme” 

olarak adlandırıldığı, tireli (-) yazıldıkları ve bunun da kurala uygun olduğu bilgisi 

verilmektedir. Oysa Türkiye Türkçesinde ikilemelerin arasına hiçbir noktalama 

işaretinin girmediğini bilmekteyiz. Tireli yazılışların Rus imlâsından geçtiği de 

herkesçe mâlumdur. “Ögeleri Tabiiyet Bağlantılı Birleşik Kelimelerin İmlâsı” alt 

başlığı örnekleri ve açıklamalarıyla şu maddelerde incelenmektedir. 1. Ögeleri 

yüklemcil bağlantılı birleşik kelimelerin imlâsı, 2. Ögeleri niteleyici bağlantılı 

birleşik kelimelerin imlâsı, 3. Ögeleri nesnesel bağlantılı birleşik kelimelerin 

imlâsı, 4. Ögeleri koşulsal bağlantılı birleşik kelimelerin imlâsı (s.131-135). Bu 

ana başlığın “neticeler” alt başlığında tavsiye niteliğinde altı madde okuyucuya 

sunulmaktadır: 1. Türk dillerinde birleşik kelimelerin yazımının bilimsel ve 

maddi ölçütü, sadece ögeler arası bağlantılar olabilmektedir. 2. Ögeleri yüklemcil 

bağlantılı birleşik kelimeler, birleşik yazılmalı; Kildĕyar, Urazbaktı, cirtĕreü 

“deprem”. 3. Ögeleri koşulsal bağlantılı birleşik kelimeler ayrı yazılmalı; yuklap 

alu “kestirmek”, harap bulu “hayatını kaybetmek”. 4. Belirsiz ad tamlamasıyla 

bağlaşık olan birleşikler dışında, ögeleri niteleyici bağlantılı birkleşik kelimeler 

, birleşik yazılmalı; yanartau “yanardağ”, bişbarmak “millî yemek”. 5. Ögeleri 

nesnesel bağlantılı birleşik kelimeler genel olarak birleşik yazılmalı; ilbasar 

“istilâcı”. 6. Ögelerin eşitsel bağlantılı birleşik kelimeler her zaman tireli 

yazılmalı; savıt-saba “kap kacak”, bala-çaga “çoluk çocuk” (s. 135). 

Yedi ana başlıkta incelenen ve örnekleriyle açıklanmaya çalışılan konunun 

208


topluca değerlendirildiği Sonuç bölümünde birleşik kelimelerin teşekkülünün 

Türk dillerinde düzensiz bir şekilde incelendiği ifade edilmiştir. Birleşik 

kelimelerle ilgili çalışmaların Türk dillerinin kimisinde var kimisinde yok olduğu 

belirtilmiş ve bütün kelime sınıflarını içeren bir birleşik kelime teşekkülünün 

Türk dillerinin hiçbirinde incelenmediğine dikkat çekilmiştir. Kazan Tatarca da 

dâhil olmak üzere bütün Türk dillerinde var olan birleşik kelime teşekkülünün 

iki yöntemi verilmiştir: 1. Gövdelerin birleştirilmesi, 2. Kelime öbeğinin birlekiş 

kelimeye dönüşmesi. Ayrıca Çağdaş Kazan Tatarcada kelime öbeklerinin kelime 

hâline dönüşmesinin de üç yolu olduğu belirtilmektedir: 1. Kelime öbeklerinin 

ek almadan birleşik kelimeye dönüşmesi, 2. Kelime öbeklerinin üzerlerine ek 

alarak birleşik kelimeye dönüşmesi, 3. İstikrarlı kelime öbeklerinin birleşik 

kelimeye dönüşmesi (s.139). 

“Tatarcada Birleşik Kelime Teşekkülü” adlı eser bugüne kadar 

Türkolojide bir bütün olarak ele alınmayan kapsamlı bir konuyu incelemesi 

bakımından alanında bir ilktir. Eser, meselenin çeşitli yönlerden tasniflerini, 

değerlendirmelerini ve özellikle Rusçada bu konuda ortaya konan teorileri 

içermesiyle bundan sonra bu konuda yapılacak çalışmalara yol gösterici olacak 

niteliktedir. Eserin içerisinde konuyla ilgili diğer Türk lehçelerinde ve yabancı 

dillerdeki çalışmalara atıflar yapılırken Türkiye Türkçesiyle ilgili herhangi bir 

çalışmaya değinilmemesi hususunda bu eserin yazıldığı yılı ve o dönemin siyasî, 

idarî şartlarını göz önüne almak gerektiği de düşünülmelidir. Böylesine teferruatlı 

ve kapsamlı bir gramer çalışmasını Türk dil bilimine sunduğu ve mühim bir 

konuyu aydınlattığı için Fuat. A. Ganiyev’e; eserin Türkiye Türkçesine aktarılıp 

Türkiye’de okunmasını sağlayan Caşteğin Turgunbayev’e teşekkür ederiz. 

209



Ay, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil 

Çekimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 901 s., 

ISBN 978-975-16-2205-1 

Serap Karakılıç Akı * 1 

Türk dili araştırmalarının önemli bir bölümünü oluşturan ağız çalışmaları 

ile ilgili bugüne kadar pek çok yayın yapılmıştır. Bunların pek çoğu bölgesel 

nitelikte çalışmalar olup söz konusu yörelerin ağız özelliklerinin çeşitli derleme 

metodları kullanılarak tespit edilmesi şeklinde olmuştur. Türkiye Türkçesi 

ağızlarının bütününü değerlendirici nitelikteki çalışmaların sayısı ise son 

derece yetersiz kalmıştır. Bunların önde gelenleri, Leyla Karahan’ın “Anadolu 

Ağızlarının Sınıflandırılması” (TDK, Ankara 1996); Ahmet Buran’ın “Anadolu 

Ağızlarında İsim Çekim (Hal) Ekleri” (TDK, Ankara 1996) ve Ahad Üstüner’in 

Anadolu Ağızlarında Sıfat-fiil Ekleri” (TDK, Ankara 2000) isimli çalışmalarıdır. 

2009 yılında TDK yayınları arasında çıkan söz konusu çalışma, Türkiye 

Türkçesi ağızlarında kullanılan fiil çekim ekleri, bunların işlevleri ve fonetiğini 

inceleyen ve değerlendirici nitelikte olan bir eserdir. Çalışmanın amacı, 

yazarının ifade ettiği şekilde “Türkiye Türkçesi ağızlarındaki fiil çekiminin 

mevcut durumunu ortaya koymak, ağızlar arasındaki benzerlikleri, farklılıkları 

ve bunların Türkçenin genel kullanımı içindeki yerini tespit etmek”tir. 

Bu çalışma, Dr. Özgür Ay’ın yüksek lisans tezinden müteşekkildir. 

Çalışmanın planı da tez formatında tertip edilmiş olup çalışma, esas itibarıyla iki 

ana bölümden oluşmaktadır. Yazarın çalışmayı hazırlarken kullandığı yöntem, 

daha önce Türkiye Türkçesi ağızlarından derlenmiş ve çoğu yayımlanmış 

metinlerde geçen fiil çekim eklerinin taranması ve bu eklerin içinde geçtiği 

kelimenin bulunduğu cümlenin tek tek fişlenmesi şeklinde olmuştur. 

Eser, “Fiil Çekimi Kavramı ve Gramerlerimizin Konuya Yaklaşımı” alt 

başlığıyla verilen Giriş bölümüyle başlamaktadır. Bu bölümde, çalışmanın dar 

anlamda “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi” konusuyla sınırlandırılmış 

olması göz önünde bulundurularak, öncelikle bir gramer terimi olarak fiil 

kelimesi ve onun kavram alanı üzerinde değerlendirmelere yer verilmiştir. 

Bunun için muhtelif gramer kitapları ile alanla ilgili diğer kaynaklarda ortaya 

konulan görüşler sunulduktan sonra, mevcut tariflerden yola çıkılarak özgün 

* 

Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 

210

Ay, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi 

bir tanım verilmeye çalışılmıştır. Yazar ikinci adımda, anılan çalışmalarda 

geçen kişi eklerini sıralamıştır. Ortaya konulan bu bilgilerin devamında, yine 

Türkiye Türkçesi gramerlerinde önce zaman, daha sonra da kip tanımı için 

yapılan açıklamalara yer verilmiştir. Tüm bunların neticesinde yazar, bahsi 

geçen gramerlerde aslında zaman ve kip konusunun birbirinden tam anlamıyla 

ayrılamamış olduğu yargısına varır ve çalışmasında, zaman ve kip konusunu 

yaygın şekliyle şu iki başlık altında incelediğini bildirir: 

Zamanlar ve Kipler 

I. Bildirme Kipleri 

1. Duyulan veya Farkına Varılan Geçmiş Zaman 

2. Görülen Geçmiş Zaman 

3. Şimdiki Zaman 

4. Gelecek Zaman 

5. Geniş Zaman 

II. Tasarlama Kipleri 

1. İstek Kipi 

2. Dilek Kipi 

3. Gereklilik Kipi 

4. Emir Kipi 

Giriş bölümünden sonra yer alan ve çalışmanın esas çatısını oluşturan 

birinci bölüm, Fiil Çekiminde Kullanılan Ekler başlığını taşımaktadır. Bu 

eklerden ilki “Kişi Ekleri”, ikincisi “Zaman ve Kip Ekleri” alt başlıklarıyla 

incelenmiştir. Bu ekler, taranılan eserlerden alınan örnek cümlelerle ağızlardaki 

kullanımları ve fonetik varyantlarıyla ayrıntılı olarak incelenmiştir. “Kişi Ekleri” 

alt başlığında Türkiye Türkçesi aydın konuşması ile ağızlarda kullanılan ekler 

arasındaki farka değinilmiş ve bu farkın temelde eklerin kökeninden değil, alt 

şekillerinin çokluğundan kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Bunun için eklerin 

önce şekillerinde, sonra da kullanılışlarında görülen farlılıklara çeşitli örneklerle 

temas edilmiştir. “Zaman ve Kip Ekleri”, Bildirme Kipi Ekleri ve Tasarlama 

Kipi Ekleri olarak ikiye ayrılarak ele alınmıştır. Bildirme Kipi Ekleri adı altında 

–(y)ACAK, -DI, -(y)IK, -(y)IP, -(y)IP batı(r)/-(y)IP yata(r), -(y)IP DUrU(r), -(y) 

Ir, -(I)K geli(r), -KAn, -mAKDA/-mAdA, -mIş, -(V)r/-mAz, -sA GEREK, -y/- 

A, -I(yor) şeklinde on beş ek; Tasarlama Kipi Ekleri adı altında ise -(y)A, (y) 

211

Serap Karakılıç Akı 

AyIm/-(y)AlIm//-gInA(n)/-(y)In(Iz)/-sIn/-sInlAr, -mAk/-mA GEREK, -mAk/- 

mA LAZIM, -mAlI, -sA şeklinde altı ek incelenmiştir. 

Çalışmada ekler incelenirken izlenen yol, öncelikle her bir ekin 

fonksiyonu, işlekliği, Türkçenin tarihi dönemlerdeki serüveni, varsa aydın 

konuşmasındaki çekimlenişi ile ilgili kısa açıklamalara yer verilmesi; daha 

sonra eklerin şekilllerine ve işlevlerine göre ayrılması şeklinde olmuştur. 

“Ekin Şekilleri” kısmı, eklerin fonetiğine dair özellik ve varyantların verildiği 

“ekin fonetiği” ile eklerin teklik ve çokluk şahıs eklerine göre çekimlenişleri 

ve varsa birleşik çekimlerinin verildiği “ekin çekimlenişi” başlıkları ile 

değerlendirilmiştir. “Ekin İşlevleri” kısmında ise, ekin asıl ve diğer işlevleri ile 

tarzlarına yer verilmiştir. Bu bölümde ayrıca Türkiye Türkçesi gramerlerinde yer 

almayıp zaman ve kip işlevini üstlendiği düşünülen -mAk/-mA gerek, -mAk/- 

mA lazım, -(y)IP batı(r)/-(y)IP yata(r), -sA gerek, KAn, -(y)IP gibi eklere de yer 

verilmiştir. 

Birinci bölümün ikinci alt başlığı olan “Zaman ve Kip Ekleri” başlığını 

taşıyan bu kısımda Türkiye Türkçesi ağızlarında tespit edilen tüm zaman ve kip 

ekleri, genel olarak “Bildirme Kipi Ekleri” ile “Tasarlama Kipi Ekleri” dışında 

ayrı bir adlandırma yapılmadan tek tek incelenmiştir. Bunun için Zamanlar ve 

Kipler şeklinde farklı bir bölüm oluşturulmuş ve ilk bölümde detaylı olarak 

incelenen tüm kip ekleri ortak başlıklar halinde bir araya getirilmeye çalışılmıştır. 

Söz konusu yapıyı sunmak için kurulan iskelet, ana hatları ile şu şekildedir: 

Bu bölüm, “Bildirme Kipleri” ve “Tasarlama Kipleri” olarak iki kısımda 

incelenmiştir. Burada birinci bölümde listelenen tüm eklerin, bir anlamda adı 

konularak “Bildirme Kipleri” bölümü Duyulan-Farkına Varılan Geçmiş Zaman, 

Görülen Geçmiş Zaman, Gelecek Zaman, Şimdiki Zaman, Geniş Zaman; 

“Tasarlama Kipleri” bölümü ise İstek Kipi, Dilek Kipi, Gereklilik Kipi, Emir 

Kipi alt başlıklarına ayrılmıştır. 

Bu bölümün yazılış amacı için “Araştırmada Kullanılan Materyal ve 

Yöntem” başlığı altında yazarın, “Zamanlar ve kipler temele alınarak Türkiye 

Türkçesi ağızlarındaki zaman ve kip olgusu üzerinde durulmuş, hangi zaman 

veya kip için hangi eklerin kullanıldığı birinci bölümle bağlantılı olarak 

anlatılmıştır. Zaman ve kip çekimlerinde kullanılan ekler bütün fonetik 

şekillleriyle, bütün işlevleri ve tarzları ile birinci bölümde ayrıntılı olarak 

işlendiği için bu bölümde birinci bölüme göndermeler yapılarak tekrardan 

kaçınılmıştır.” şeklindeki ifadesi aslında tekrara düşmekten kaçınmaya 

çalıştığını ortaya koymaktadır. Ancak bizce zaman ve kip eklerinin derli toplu 

alt başlıklar altında birleştirildiği ve ayrı bir bölüm olarak takdim edildiği bu 

bölümün, aslında ilk bölüm içerisinde değerlendirilmesi gerekmekte ve eserin 

ana çatısına özgün bir katkı sağlamamaktadır. Zira burada birinci bölümden 

farklı olarak, bildirme ve tasarlama kipleriyle ilgili kısa açıklamalar yapılarak, 

212

Ay, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi 

bu zamanlar için hangi eklerin kullanıldığı ifade edilmiştir. İşlevsellik açısından 

düşünüldüğünde de, bu şekilde bir yöntem uygulanması okuyucuların bu 

iki ana başlığı, ilk bakışta birbirinden tamamen farklı iki ayrı bölüm olarak 

düşünmesine neden olmaktadır. Oysa zaten çok hacimli olan eserin fazladan bir 

bölüm açılarak gereksiz yere kabarmasına yol açmak yerine, bu iki bölümün tek 

bir bölüm halinde birleştirilmesi ve tüm alt başlıkların gerekli düzenlemelerle 

bütüne yedirilerek, daha sistemli bir sunum şekli meydana getirilmesi mümkün 

görünmektedir. 

Sonuç bölümünde Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan fiil çekim 

eklerinin başlıca karakteristik özelliklerinin maddeler halinde sıralanarak 

verilmesi ve kişi ekleri ile zaman ve kip ekleri için ayrı ayrı tablolar oluşturulması, 

bütünü bir arada görebilmek açısından çok faydalı olmuş ve eserin kıymetini 

arttırmıştır. Ayrıca Ekler Dizini hazırlanarak fiil çekiminde kullanılan ekler, bütün 

fonetik varyantlarıyla derli toplu halde okuyuculara sunulmuştur. Son olarak 

Kaynakça kısmında eseri oluştururken yararlanılan kaynaklar listelenmiştir. 

Türkoloji sahası için çok önemli bir yeri ve önemi olan ağız araştırmaları, 

günümüzde alışılagelmiş araştırma yöntem ve teknikleri dışında farklı bakış 

açılarıyla da değerlendirilmeye başlanmıştır. Özgür Ay, bu çalışmasında Türkiye 

Türkçesi ağızlarında kullanılan fiil çekim eklerini etraflıca incelemiş ve alana 

önemli bir katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte eserde, baskı hatalarından 

kaynaklandığını düşündüğümüz bazı yazım yanlışları ile ifade bozuklukları 

da yer almaktadır. Örneğin, Giriş bölümünde “.... Aspect, kılınış veya görünüş 

olarak adlandırılan bu ve benzeri durumlar gramerlerinizde yeteri kadar 

işlenmiş değildir.”(s.36) cümlesinde geçen gramerlerinizde kelimesinin doğru 

şekli gramerlerimizde olmalıdır. Yine Giriş bölümünde Muharrem Ergin’den 

alıntılanan bir cümlenin ifadesi şu şekildedir: “Muharrem Ergin, zamanı 

“fiilin gösterdiği hareketin hangi zamanda yapıldığını veya olduğunu ifade 

eden gramer kategorisidir.” şeklinde zamanı tanımlamış....”(s.39) Söz konusu 

cümlede geçen ikinci zaman kelimesi çıkarılarak anlatım bozukluğu ortadan 

kaldırılabilir. 

Bundan sonraki baskılarda bu gibi hususların göz önünde bulundurulması, 

eserde ilk bakışta göze çarpan eksikliklerin ortadan kaldırılmasına yardımcı 

olacaktır. Yazarı, bir başvuru kaynağı olarak da faydalanılabilecek olan bu 

çalışması dolayısıyla tebrik ediyoruz. 

213



Musaoğlu, Mehman (2010), Kemal Abdulla’nın Eserleri 

Türkiye Türkçesinde, Kültür Ajans Yay. Ankara, 207s. 

ISBN: 978-975-8951-68-0 

Fatma Soytürk Hamza * 1 

1990’lı yıllardan sonra Türk yazı dilleri arasında hızlanan aktarma 

çalışmaları, aktarma bilimi kavramının açılımı ve onun bilimsel olarak 

tanımlanması sorununu da gündeme getirmiştir. Her ne kadar bu alanda çalışan 

Türkologlara yol gösterecek nitelikteki çalışmalar hız kazanmışsa da alana 

kaynak olabilecek sayı ve nitelikte eserin yeterli olmayışı, sizlere tanıtmayı 

amaçladığımız bu eserin önemini artırmaktadır. 

Gazi Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

öğretim üyesi Prof. Dr. Mehman Musaoğlu’nun hazırladığı ve 2010 yılında Kültür 

Ajans tarafından Ankara’da yayımlanan “Kemal Abdulla’nın Eserleri Türkiye 

Türkçesinde” adlı eser Türk yazı dilleri arasında aktarma meselesine bilişsel ve 

bilişimsel algılama temelinde yeni bir bakış açısı getirmeyi amaçlamaktadır. Üç 

bölümden oluşan çalışmanın ana başlıkları: “Araştırma -İnceleme”, “Kaynak 

ve Hedef Metin” ve “Türkçe Aktarmalı-Açıklamalı Sözlükler” şeklindedir. 

“Araştırma -İnceleme” ana başlığını yazar, “Çeviri ve Aktarma Bilimi 

Kavramları” ve “Kemal Abdulla Fenomeni” şeklinde iki alt başlıkta ele almıştır. 

“Çeviri ve Aktarma Bilimi” başlığı altında “çeviri-tercüme” ve “aktarma” 

kavramlarının ne anlama geldiğini örnekleriyle birlikte açıklamış, aktarmalarda 

karşımıza çıkan “kaynak dil-hedef dil” kavramları ve bunlar arasındaki ilişkilerin 

aktarma sürecindeki önemi hakkında bilgi vermiştir. Türk yazı dilleri arasında 

edebi aktarma biliminin temel ilkelerinin belirlenmesi ve Türkçe karakterli 

otomatik aktarma yazılımının oluşturulması çalışmalarının yeni filolojik 

metotlar ve lengüistik yöntemlerle mümkün olabileceğini savunan yazar, bu 

alandaki çalışmalarda faydalanılabilecek yeni bilim alanlarını, bilişsel bilimler 

(cognitive sciences), bilişim bilimleri (computing sciences), bilişsel dilbilim 

(cognitive linguistics), bilişimsel veya berimsel dilbilim (computational 

linguistics), tanıtmıştır. Bu gelişmeleri yakından takip ettiği anlaşılan yazar, 

Türk yazı dilleri arasındaki aktarma çalışmalarının da artık klasik yöntemlerin 

dışına çıkılarak bilişsel-lengüistik bakış açısı ile yapılması gerektiği görüşünü 

* 

Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, ferisoy@hotmail.com 

214

Musaoğlu, Mehman (2010), Kemal Abdulla’nın Eserleri Türkiye Türkçesinde 

savunmaktadır. Eserde, çağımızda hızla gelişen bilişsel bilim çalışmalarına 

dikkat çekilmiş ve bilişsel bilimin temel ilgi alanlarının; bilim, bilgi ve biliş 

olguları, hafıza psikolojisi, bilgi betimlemesi, edinimi, işlemi ve depolanması, 

insan ve bilgisayar etkileşiminde bilişsel yönler, zihin ve beyin ilişkileri, aklın 

ölçekleri ve bilişsel süreçleri olduğu belirtilmiştir. Bu alanlar çerçevesinde 

bilişsel algılanma temelinde dilbilimi, kavramların oluşumunu “algılama-bilinçdüşünüş” 

ekseninde belirlemektedir. Türk yazı dilleri ve tarihi lehçeleri için 

de somut dilbilgisi düzeyleri, bilişsel yöntem uygulanarak tanımlanmalıdır. Bu 

yöntem; kip, çatı ve görünüş gibi dilbilgisi alanlarının net olarak açıklanmasını 

sağlayarak çeviri ve aktarma çalışmalarına da olumlu yönde katkı sağlayacaktır. 

Yazar, bilişsel bilim ve bilişsel dilbilim kavramlarını genel hatlarıyla tanıttıktan 

sonra “Bu bilişsel yaklaşım Türklük bilimine nasıl uygulanabilir” sorusunun 

yanıtını vermektedir. Bunun için yazar tarafından öncelikle “Türk Uygarlığı 

Konuları Bilişsel Projelendirmesi” başlığı altında bilişsel bilimin üst ve alt 

kavramsallaştırma ve kategorileştirme anlayışı Türklük, Türk dili ve buna bağlı 

olarak çeviri ve aktarma bilimi kavramlarının geniş bir açılımının yapılabilmesi 

için Türk dünyası ve uygarlığı çerçevesinde uygulamaya koyulmuştur. 

“Kültürel, coğrafi-demografik, siyasal-stratejik ve üst Türk kimliği olgusu” 

şeklinde açıklanan etkenler göz önünde bulundurularak Türk uygarlığı ile ilgili 

bilişsel bir incelemede temel oluşturabilecek proje oluşturulmuştur. Bu projede 

genel itibariyle Türklük biliminde kavramlaştırma bileşenleri “Uygarlık- 

Türk Uygarlığı (Türkçe- Dinler ve İnançlar-Gelenek ve Görenekler) -Türk 

Kimliği” çerçevesinde oluşturulmuş olup bu proje bağlamında Türk dilbilimi ve 

buna bağlı olarak aktarma bilimine ilişkin yeni araştırma-inceleme yöntemlerinin 

geliştirilmesi gerektiği belirtilmiştir. 

Kitabın birinci bölümünde yazarın önemle üzerinde durduğu bir diğer konu 

da çeviri ve aktarma çalışmalarıyla ilgili bilişim uygulamalarıdır. Eserde bu konu 

için bir bölüm ayrılarak çeviri ve aktarma çalışmalarındaki bilişim uygulamalarının 

tarihsel gelişimi hakkında bilgi verilmiş, bugüne kadar bu alanda yapılan en 

klasik çalışmaların otomatik çeviri çalışmaları olduğu belirtilmiştir. Günümüzde 

otomatik çeviri çalışmaları iyice ilerlemiş olmasına karşın hala bilgisayarlar bir 

çevirmenin görevini yerine getirme yeterliliğini kazanamamışlardır. Otomatik 

çeviri çalışmaları Türk yazı dilleri için de Sovyetler Birliği döneminde Rusça 

temelinde başlamış olup teorik düzeyden öteye geçememiştir. Ülkemizde bilişim 

çalışmaları 1960’lı yıllara dayanır. O günden bu yana bilişimin çeviri-aktarma 

bilimine uygulanması konusunda bazı çalışmalar yapılmakta olup bu amaçla 

düzenlenen bilimsel toplantılarda, genel ağda Türk yazı dilleri arası otomatik 

aktarma yazılımının hazırlanması için uygun bir dil derleminin belirlenmesi 

sorunu tartışılmıştır. Türk yazı dilleri arası bilgisayar destekli dilbilim 

çalışmaları ve elektronik aktarma yazılımı programları hazırlanması çalışmaları 

215


birkaç örnek adım göz önüne alındığında henüz başlangıç aşamasındadır. Bu 

çalışmalar Türk yazı dillerinde çeviri mantığı ile değil, aktarma mantığı ile 

yapılmalı ve kendine özgü yazılım teknikleri oluşturulmalıdır. Türkçe otomatik 

aktarma yazılımı, ancak yazı-konuşma aynılıkları, farklılıkları, varyantları ve 

yalancı eşdeğerler olarak bilinen dil özelliklerinin bilgisayar algoritmalarının 

düzenlenmesiyle gerçekleştirilebilecektir. Çeviri ve aktarma çalışmalarında 

bilişim uygulamalarının önemini vurgulayan yazarın yapılacak çalışmalar 

konusundaki önerileri kendi ifadeleriyle şöyledir: 

1. Türk alfabeleri, dil-konuşma özellikleri, ses değerleri temelinde Türkçe 

Uluslararası Fonetik Transkripsiyon; yazı-konuşma aynılıkları, farklılıkları, 

varyantları ve yalancı eşdeğerlerin bilişsel olarak tanımlandığı “işlevsel dil 

bilgisi” düzenlenmelidir. 

2. Mantıksal bir dil olan Türkçenin potansiyel olanakları gerçekleştirilecek 

ve onun ses uyumuna, eklemeli yapısına ve söz dizimine dayalı yeni bir dil 

modellemesi, bilişsel algılanma temelinde kurulabilecektir. Böyle bir modelin 

oluşturulabilmesi için madde başı kelimeleri Türkiye Türkçesinde, verilen 

anlamları ise çeşitli Türk yazı dillerinde en az 500.000 kelime ve deyimle 

açıklanan ve eş zamanlı olarak düzenlenen “Büyük Türkçe Aktarmalı-Açıklamalı 

Sözlük” hazırlanmalıdır. 

Eserde, Türk yazı dilleri arasında yapılan edebi aktarma çalışmaları 

hakkında örneklere dayanarak açıklamalar yapılmıştır. 2009 yılına kadar yapılan 

edebi aktarma çalışmaları; dönemler arası, dolayısıyla kaynak dil olarak tarihi 

Türk lehçelerinden veya eski Türk yazı dillerinden hedef dil olarak çağdaş Türk 

yazı dilleri ve lehçelerine yapılan art-zamanlı aktarmalar, kaynak ve hedef 

dil olarak çağdaş Türk yazı dilleri ve lehçelerinden birbirine yapılan sözlü 

veya yazılı eş-zamanlı aktarmalar şeklinde sınıflandırılmıştır. Söz konusu 

çalışmaların 1990 yılından bu yana hız kazandığı ve yoğun olarak Türk yazı 

dillerinden Türkiye Türkçesine yapılmakta olduğu belirtilmiş; ancak aktarma 

çalışmalarının bütün Türk yazı dilleri arasında hız kazanmasının gereği ve ortak 

bir bilişim ve iletişim dili olarak bu yazı dillerinden birinin öne çıkmasının 

hedeflenmesinin önemi vurgulanmıştır. Mevcut koşullarda bu dil Türkiye 

Türkçesi olabilir, görüşü savunulmaktadır. Yabancı dillerde yazan Türk soylu 

yazarların eserlerinin dilinde rastlanan Türkçe alıntılar, iç katman tabakası 

olarak değerlendirilmeli ve bu eserlerin Türkiye Türkçesine çeviri değil aktarma 

mantığıyla aktarılması gerekmektedir, görüşü vurgulanmaktadır. Azerbaycan 

yazarlarının eserlerinden Türkiye Türkçesine yapılan aktarma çalışmalarındaki 

yöntemlerden kısaca söz eden yazar, Türk diliyle ilgili çeviri ve aktarma 

bilimi kavramlarının açıklanabilmesi için Avrasya coğrafyasında son bin yıl 

içerisinde gerçekleşmiş olan dil ilişkileri, iki dillilik ve çok dillilik ortamları ve 

bu coğrafyada yer alan çağdaş Türk yazı dillerinin ortak bir Türkçe temelinde 

216


bilişsel olarak irdelenmesinin gerekliliğini vurgulamıştır. Ona göre çağdaş Türk 

yazı dilleri bilişsel ve sosyo-lengüistik açıdan sınıflandırılmalıdır. Bu görüş 

temelinde eserde bir sınıflandırma denemesi de yapılmış ve çağdaş Türk yazı 

dilleri haritası çizilmiştir. 

Yazar kitabın başında dostça bir söyleyişle bu çalışmayı doğumunun 

60.yılı anısına Kemal Abdulla’ya ithaf etmiştir. Birinci bölümün ikinci ana 

başlığı da “Kemal Abdulla Fenomeni” dir. Bu bölümde Azerbaycan Bilimler 

Akademisi Yedek Üyesi Prof. Dr. Kemal Abdulla, çeşitli yönleriyle kısaca 

tanıtılmış ve onun Türkiye Türkçesi’ne aktarılan “Gizli Dede Korkut”, “Eksik El 

Yazması” , “Büyücüler Deresi” ve “Tarihsiz Günlük” adlı eserleri hakkında bilgi 

verilmiştir. Ayrıca “Eksik El Yazması”, “Büyücüler Deresi” ve “Tarihsiz Günlük” 

romanlarından alınan parçalar üzerinde bilişsel-lengüistik inceleme yapılmıştır. 

Bu inceleme sonucunda, söz konusu metinlerde çeşitli dil aynılıkları, varyantları 

ve eşdeğerlerinin kullanıldığı gözlenmiş ve bunlarla ilgili tespit edilen örnekler 

okuyucunun dikkatine sunulmuştur. Birinci bölümün sonunda çeviri ve aktarma 

bilimi ile ilgili yazarın faydalandığı kaynaklar listesi sunulmuştur. 

Eserin ikinci bölümü “Kaynak ve Hedef Metin” başlığı altında kaynak 

metin olarak seçilen Kemal Abdulla’nın 2005 yılında Bakü’de yayımlanan 

“Tarihsiz Gündelik” adlı romanından bir bölüm verilmiş, metnin tümü ise hedef 

metin olarak “Tarihsiz Günlük “ adıyla Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Her 

iki metinde de koyu harflerle belirtilen cümleler Azeri Türkçesi ve Türkiye 

Türkçesinde ifade ortaklıklarını göstermektedir. Bu ortak ifadelerin çokluğu 

dikkate alındığında yazarın daha önce de belirttiği Türk yazı dilleri arasında 

oluşturulacak bilişsel-lengüistik aktarma metodunda öncelikle diller arasındaki 

aynılıklar, farklılıklar, varyantlar ve yalancı eşdeğerlerin bilişsel olarak 

tanımlanması gerektiği fikri desteklenmektedir. 

Eserin son bölümünde “Türkçe Aktarmalı-Açıklamalı Sözlükler” 

başlığı altında dilbilimin bir dalı olan leksikografi (sözlükçülük) bilimi hakkında 

bilgi verilmiş ve bugüne kadar yapılan sözlük çalışmaları amaç ve yöntemlerine 

göre şöyle sınıflandırılmıştır: 1.Dil öğretimi, 2.Ana dilin normlaşması ve 

betimlenmesi, 3.Diller arası art görünümlü kalıcı temaslar ve eş görünümlü 

iletişim-bilişim ilişkileri, 4.Dilin kavramlar haritasının ve bununla ilintili kelime 

hazinesinin dilbilimsel ve sözlüksel olarak incelenmesi. 

Yine bu bölümde, günümüzde sözlükçülük geleneğinin klasik ve yeni 

Hint-Avrupa lengüistik geleneğine göre devam ettiği belirtilmiş; fakat yeni 

bilimsel araştırmaların ışığında yakın ve en yakın akraba diller teorisinin 

ortaya çıkışı, mevcut sözlükçülük anlayışının değişerek, aktarmalı-açıklamalı 

sözlükçülük türünün gelişmesinin gerekliliğini ortaya çıkarmıştır, görüşü 

savunulmuştur. Türk yazı dilleri ve tarihi lehçeleri de yakın ve en yakın akraba 

diller düzeyinde nitelendirilmeli ve Türk yazı dilleri arasında eş zamanlı 

217


aktarmalı-açıklamalı sözlüklerinin düzenlenmelidir, fikri vurgulanmıştır. Türk 

dilbiliminde sözlükçülük çalışmalarının tarihçesi hakkında bilgi verilmiş ve XI. 

yüzyıldan bu yana Türk sözlükçülüğünde yapılan çalışmalar etimolojik-tercüme, 

açıklamalı-betimlemeli, akraba olmayan dillerle diller arası-eş zamanlı 

tercüme ve yakın akraba dillerle ise karşılaştırmalı nitelikte aktarmalıaçıklamalı 

sözlükler olarak dört grupta sınıflandırılmıştır. Yazar, Türk dilinin 

çağdaş leksikal ve leksikal-gramatikal varlığının eş zamanlı olarak sözlüksel 

betimlenmesinin, her şeyden önce Oğuz-Karluk-Kıpçak ve Kırgız-Yenisey 

dil-diyalekt gruplarındaki çağdaş yazı dillerinin kullanımlarıyla normlaşan, 

varyantlaşan, mecazileşen ve buna bağlı olarak da deyimleşerek kalıplaşan 

vb. özelliklerine göre yapılabileceği görüşünü ifade etmektedir. Bundan 

sonra yapılacak yeni çalışmaların da içeriğine göre “genel karşılaştırmalı ve 

aktarmalı-açıklamalı eş zamanlı sözlükler ”(leksik ve gramatikal söz varlığı, 

mecazileşen tamlamalar, deyimleşen dil kullanımları vb.) ve “özel aktarmalıaçıklamalı 

eş zamanlı sözlükler” (atasözleri, deyimler, yeni kelimeler, 

terimler, alıntı kelimeler, eş anlamlı kelimeler, zıt anlamlı kelimeler vb.) 

biçiminde sınıflandırılabileceğini belirtmiştir. Bu bölümün sonunda yazar XXI. 

yüzyıla girerken Türk yazı dillerinin eklemeli sisteminin analitik-bükümlülük 

özelliklerine göre düzenlenecek aktarmalı-açıklamalı sözlüklerinin yapılmasına 

ihtiyaç duyulduğunu vurgulamış ve hazırlanacak bir “Türkçe-Azerice Aktarmalı 

Türkçe Sözlük” çalışmasının düzenleme ilkelerini belirleyerek ileride yapılacak 

olan bu tarz çalışmalar için örnek teşkil etmiştir. Bu ilkeler kısaca şunlardır: 

1. Madde başı kelimelerin türleri, kökenleri, ağızlardaki kullanımları 

ve terimlerin ait oldukları alanlarının yanı sıra, sözcüklerin hangilerinin yeni 

kelime olduğunun da gösterilmesi, 2. Her iki yazı dilinde aynı olan kelimelerin 

yazım şekillerinin gösterilmesi, anlamlarının kısaca açıklanması; kelimelerin 

Türkiye Türkçesinde olan ama Azerbaycan Türkçesinde bulunmayan veya tam 

tersi, anlamlarının veya birden fazla anlamlarının betimlenmesi, 3.Türkiye 

Türkçesinde kullanılan ama Azerbaycan Türkçesinde aynı leksikal karşılığı 

bulunmayan kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki uygun sözlüksel karşılığının 

belirlenmesi ve karşılığı bulunmayan kelimelerin anlamlarının açıklanması, 

4.Türkçe sözlükte eş sesli (homonim) olarak belirlenen birçok kelime, madde 

başı kelime olarak verilmiştir. Kaynakları ve anlamları farklı olan söz konusu 

kelimelerin anlamları birbirinden ayrılarak açıklanmıştır. Türkiye Türkçesi- 

Azerbaycan Türkçesi Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğünde de söz konusu 

kelimelerin anlamlarının Azerbaycan Türkçesindeki karşılıklarının verilmesi 

ve açıklanması, 5. Bazı eş sesli kelimelerin Türkçe Sözlük’te ve Azerbaycan 

Türkçesi Sözlüğünde madde başı kelimeler olarak verilmesinde farklar vardır. 

Bu tür kelimelerin söz konusu sözlükte madde başında değil, madde içerisinde 

eş ses.(eş sesli) veya hom. (homonim) kısaltmalarıyla gösterilmesi; eş sesli 

218


kelimelerin Türkiye Türkçesinde bulunmayan anlamsal- yapısal varyantlarının 

ve birden fazla leksik anlamlarının gösterilmesi, 6. Her iki Oğuz grubu Türk 

yazı dilinin kelime hazinesinde eş anlamlı kelimeler olarak bilinen ama hem 

kullanım sıklığına hem de kullanım alanlarına göre farklılaşan sözcüklerin 

Türkçe Sözlük’ teki madde başı sırasına göre belirlenmesi 

Bu ilkeler belirlendikten sonra sözlükte kullanılabilecek kısaltmaların 

listesi verilmiş, ayrıca Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Eş Zamanlı 

Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğü’ nün oluşturulmasında kullanılabilecek yalancı 

eşdeğerler sözlüğünün düzenleme ilkeleri belirlenmiş ve bu ilkelerin uygulanışı 

örneklerle açıklanmıştır. Eserin sonunda tüm bu ilkeler esas alınarak sadece 

“A” harfini kapsayan “Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesinde Yalancı 

Eşdeğerler Sözlüğü” ve “Azerbaycan Türkçesi-Türkiye Türkçesi Deyimler 

Sözlüğü” denemesine yer verilmiştir. 

“Kemal Abdulla’nın Eserleri Türkiye Türkçesinde” ismini taşıyan bu 

kitabı ilk elime aldığımda Kemal Abdulla adlı bir yazarla ve onun Türkiye 

Türkçesine aktarılmış eserlerine ait Oysa kitabın kapağını kaldırdığımda sadece 

bir yazarla tanışmakla kalmadım, aklımdaki soru işaretlerini yok etme ve yeni 

bilgiler edinme şansını yakaladım. Türk şiveleri arasında aktarma yaparken sık 

sık sorunlarla karşılaşırız ve bazen işin içinden nasıl çıkacağımızı bilemeyiz. 

İşte, bu çalışma, aktarma meselesi ile ilgili pek çok sorunun cevabını vermesinin 

yanında bize bu konu ile ilgili yeni yöntemler sunacak, farklı bakış açıları 

kazandıracaktır. Bu alanda araştırmacılara yol gösterecek kaynak eserlerin 

yetersizliği göz önüne alındığında hem açıklamalar hem de uygulamalara yer 

verilerek hazırlanan bu eserin Türk yazı dilleri arasında aktarma çalışmaları 

yapan ve bu konuya ilgi duyan araştırmacılara kaynak olabileceği görüşündeyiz. 

Ülkemizde yapılacak Türk yazı dilleri arasındaki aktarma ve aktarmalıaçıklamalı 

sözlük çalışmalarında örnek teşkil edeceğini düşündüğümüz bu eseri 

hazırlayan hocamız Prof. Dr. Mehman Musaoğlu’na teşekkür ediyor, bu alanda 

yapacağı yeni çalışmaları merakla bekliyoruz. 

219



Han-Woo CHOI, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu- 

Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi, 

Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2010, 314s., 

ISBN 978-975-16-2244-0 

Hasan Sevban Kapdan * 1 

Altay dilleri araştırmaları, Türkiye Türklük bilimi için olduğu kadar Dünya 

Türklük bilimi için de çok eski sayılmaz. Dünyada yaklaşık üç asır önce başlayan 

Altay dilleri üzerine araştırmalar kademeli olarak değişik aşamalardan geçerek 

günümüze kadar devam ede gelmiştir. Bu gelişim sürecinde farklı Türkologlar 

tarafından farklı sınıflandırmalarda kendini gösteren Altay dillerine üye diller ya 

da Altay dili üyesi diye tanımlayabileceğimiz bu farazi Altay dili lehçeleri, kimi 

zaman Türk dili, Moğolca ve Mançu-Tunguzca ile sınırlandırılırken kimi zaman 

da Korece ve Japoncanın da mezkur dillere katılmasıyla geniş tutulmuştur. 

Türk Dil Kurumu yayınları arasında 2010 yılında çıkan incelemekte 

olduğumuz bu çalışma, Altay dillerinin karşılaştırmalı gramerini inceleyen 

önemli çalışmalardandır. Daha önce Han-Woo Choi tarafından gerçekleştirilen 

bu çalışma, genel yapı olarak yazarın 1985 yılında hazırlamış olduğu “Türkçe 

ile Korecenin Karşılaştırmalı Fonolojisi” adlı yüksek lisans tezi ile 1989 yılında 

hazırladığı “Türkçe ile Korecenin Karşılaştırmalı Morfolojisi” adlı doktora 

tezinin bir araya getirilmesinden oluşmaktadır. Ayrıca araştırmacının ses bilgisi 

ve biçim bilgisi olmak üzere iki ana bölümden oluşan bu çalışması, akademisyen 

arkadaşları Süer Eker ve Emine Yılmaz tarafından içerik, dil ve üslup açısından 

bazı güncelleme, düzenleme ve düzeltmelere tabi tutulmuştur. Bu müdahale ve 

katkıların gerekçeleri yine çalışmanın “sunuş” bölümünde “kitabın yazarının 

uzun süre önce Kore’ye dönmüş bulunması ve alan dışı faaliyetlere odaklanmış 

olması” olarak belirtilmiştir. 

Eser, Altay dilleri (Türkçe-Korece-Moğolca-Mançu-Tunguzca)nin 

karşılaştırmalı ses bilgisi ve karşılaştırmalı biçim bilgisi olarak iki ana bölümden 

oluşmakta olup, “sunuş” bölümü Süer Eker ve Emine Yılmaz ikilisi tarafından 

hazırlanmıştır. “Sunuş” bölümünde çalışmanın Altayistik araştırmaları açısından 

önemi vurgulanırken kitabın bu alanda araştırma yapacak akademisyenler 

için kaynak kitap olmaya aday olduğu dile getirilmiştir. Ayrıca eserde yapılan 

* 

Öğretim Görevlisi, Polis Akademisi, Güvenlik Bilimleri Fakültesi 

220

Han-Woo CHOI, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi 

güncellemeler de bu bölümde hatırlatılmıştır. 

Birinci kitabın ön söz bölümünde yazar, Altayistik alanında sadece 

Türkçe ile Koreceyi karşılaştıran bağımsız bir ses bilgisi çalışmasının bugüne 

kadar yapılmadığını belirtir. Yaptığı çalışmanın, bu sahadaki boşluğu bir nebze 

de olsa kapatması dileğinde bulunur. Korece ile Türkçe arasındaki ses denklikleri 

için başvurduğu dil dönemlerini ve malzemeyi dile getirirken mümkün olduğu 

ölçüde söz konusu örneklerin Moğolca ve Mançu-Tunguzca karşılıklarını 

vermeye çalıştığını söyler. 

“Kısaltmalar” bölümünün ilk bölümünde yerli ve yabancı dergi ve kitap 

kısaltmaları göze çarpar. Kısaltmaların ikinci bölümünde ise karşılaştırmalı 

çalışmada malzeme ve örnekleri kullanılan dil ve lehçe adlarının kısaltmaları 

yer alır. 

Karşılaştırmalı Ses Bilgisi bölümünün “giriş”inde ilk olarak “Altay Dilleri 

Araştırmalarının Tarihçesi” anlatılır. Bu bölümde, Altay Dilleri Araştırmaları, 

Altay Dillerinde Önemli Ses Değişiklikleri ve Korece ile Altay Dillerinin 

Akrabalığı sorunu ele alınır. (Altay Dilleri araştırmalarının ilk defa ne zaman 

ve kim tarafında başlatıldığı ve zamanla hangi Türkologlarca devam ettirilip 

geliştirildiği bu bölümde ele alınır.) Daha sonra “Türkçe ile Korece Hakkında 

Tarihsel Bilgiler”le devam eden “giriş”te, “Türkçenin Tarihi Gelişmesi” ve 

“Çağdaş Türk Dillerinin Tasnifi”, “Eski ve Orta Korecenin Tarihi Gelişmesi” 

konuları hakkında bilgiler verilir. 

“Karşılaştırmalı Ses Bilgisi Ana Türkçe ve Ana Korecenin Ses Sistemleri” 

bölümünde “Türkçenin Ses Sistemi” konusu işlenir ve bu kısımda Türkçenin 

ünlü ve ünsüz sistemleri anlatılır. Ardından “Korecenin Ses Sistemi” ele alınarak 

bu dilin de ünlü ve ünsüz sistemi açıklanır. 

Birinci kitabın ikinci bölümü “Türkçe ile Korece arasında Ses 

Denklikleri”ne ayrılmıştır. Bu bölümde kelime başı, kelime içi ve kelime 

sonundaki ünsüzlerin Korece ve Türk dillerindeki denklikleri verilirken mümkün 

olduğu ölçüde Moğolca ve Mançu-Tunguzcadaki biçimleri de verilmeye çalışılır. 

Daha sonra ilk hece ünlüleri ile ilk hece dışındaki ünlülerin ses denklikleri ele 

alınır. 

Karşılaştırmalı Ses Bilgisinin sonuç bölümünü yazar, Ana Altayca, Ana 

Türkçe ve Ana Korece ünsüzlerinin söz başında, söz içinde ve söz sonundaki 

denklikleri ile hece başı ve ilk hece dışındaki ünlü denkliklerini şematik olarak 

verir ve bu tabloya göre saptamalarını maddeler. 

“Karşılaştırmalı Ses Bilgisi” bölümü sonundaki “kaynakça”da, özellikle 

fonetik çalışmalarıyla öne çıkan çok sayıda yerli ve yabancı Türkologun eserini 

görebilmekteyiz. “Kaynakça”da ayrıca Koreli dilbilimcilere ait Korece dil 

çalışmaları göze çarpmaktadır. 

221


Eserin ikinci kitabı “Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi” bölümü de bir önsözle 

başlar. “Şimdiye kadar bu konu ile ilgili olarak ortaya atılan çalışmaların hemen 

hepsinin G. Ramstedt’ten ilham aldığı”nı dile getiren Choi, “bugüne kadar Türkçe 

ile Korecenin karşılaştırmalı biçim bilgisi üzerine, dilbilimsel ölçütlere dayanan, 

sağlıklı biçimbilimsel denklikler veya bununla ilgili yeni görüşler ileri sürülmüş 

olmadığı”nı belirtir. Bugüne kadar Korece ile Türkçe arasındaki toplam 92 biçim 

bilgisel denkliğin 58 tanesinin yeni olup yazara ait olduğu açıklanır. Ayrıca 

yazar, bazı Türkologlarca “Korecenin Altay dilleri ailesi içinde değerlendirilmek 

istenmemesini, Korecenin gerçekten Altay dillerinden uzaklığına değil, bu 

konu ile ilgili yapılan çalışmaların azlığı”na bağlar. “Korecenin Moğolca ya da 

Mançu-Tunguzca ile Türkçeyle olduğu kadar yakın bir akrabalığının olmadığı” 

gerçekliğinden başka, “Hint-Avrupa dilleri araştırmaları için geliştirilen başarılı 

bir metot gibi Altay dillerine ait uygun bir çalışma metodunun yeterli derecede 

geliştirilememesi” ve “konuyu çözüme kavuşturmak için elde yeterli dilbilimsel 

malzemenin bulunmaması” gibi nedenlerin Koreceyi Altay dillerine bağlamada 

zorlaştırıcı nedenler olarak ortaya çıktığı gerçeği üzerinde durur. Bütün bu 

gerçeklerin yanında Choi, bu çalışmanın kendisini getirdiği noktayı şu şekilde 

özetler: Korece ile en yakın akrabalığı bulunan dil Türkçedir. 

Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi “giriş” bölümünde de Karşılaştırmalı Ses 

Bilgisi bölümündekine benzer bir metot izlenir. “Kısaltmalar” bölümünden 

sonra “giriş” bölümünü sırasıyla “Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi 

Üzerine Yapılan Çalışmalar”, “Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi 

Üzerine Yapılan Çalışmalar” ve “Kore Dili Üzerine Yapılan Gramer Çalışmaları” 

izler. 

“Türkçe ile Korecenin Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi” bölümünde, Ses 

Bilgisi bölümündeki gibi Moğolca ve Mançu-Tunguzcadan da örnekler getirilmek 

suretiyle Korece ve Türk dilleri karşılaştırmaları olarak gerçekleştirilir. Yapım 

ekleri, çekim ekleri ve fiil çekim eklerinin bahsedilen diller arasındaki biçim 

bilgisel karşılaştırması yapılır. 

Karşılaştırmalı Biçim Bilgisi “sonuç” bölümünde yazar, araştırması 

neticesinde ulaştığı sonuçları 11 madde halinde sıralar: Korece ile Türkçe 

arasındaki biçim bilgisel denkliklerin dağılımında en fazla denkliği görülen 

ek, “fiilden isim yapma eki”dir. Toplam denklik sayısı ise 92’dir. Daha önce 

Ramstedt’in tespit ettiği ve bu çalışmada kendisinin bulduğu bütün bu biçim 

bilgisel denklikler yine bu “sonuç” bölümünde sıralanır. Ayrıca, Türkçe, 

Korece, Moğolca veya Mançu-Tunguzca verilerin bulunduğu üçlü veya dörtlü 

denklikleri, Türkçe ve Korece dışındaki Altay dillerinde denkliği bulunmayan 

biçim bilgisel ögeleri bu bölümde bulmak mümkündür. Bu çalışmanın verileri 

ışığında yazar, Altay dil birliği ile ilgili bir de şema vermektedir. Bu şemaya göre 

Altay dil birliğinden çıkan üç alt ana dil birliği şöyle oluşmuştur: Çuvaş-Türk 

222

Han-Woo CHOI, Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi 

Birliği, Proto Kore Dili ve Mançu-Tunguz-Moğol Birliği. “Sonuç” bölümünün 

İngilizcesi “Abstract” da bu bölümde yer almaktadır. 

Son olarak, çalışma üç bölümden oluşan zengin bir “kaynakça” ile biter. 

“Kaynakça”da Altay dillerinin karşılaştırmalı biçim bilgisi üzerine yapılan 

çalışmalar, Türk dillerinin karşılaştırmalı biçim bilgisi üzerine yapılan çalışmalar 

ve Kore dili grameri üzerine yapılan çalışmalar gruplandırılarak verilmiştir. Kore 

dili grameri üzerine yapılan çalışmalar da kendi içinde bir sınıflandırmaya tabi 

tutulmuş olup üç bölüm halindedir: Yabancı araştırmacılar tarafından yapılan 

çalışmalar, Koreli araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalar ve diğer konular. 

Çalışmanın konusu, Türkçe, Moğolca, Mançu-Tunguzca ve Korecenin 

fonolojik ve morfolojik karşılaştırması olmasına rağmen, esas olarak Türkçe 

ve Korecenin karşılaştırılması çerçevesinde gerçekleşmiştir. Moğol ve Mançu- 

Tunguz dillerine ait örnek malzemenin karşılaştırmaya sonradan, şartların el 

verdiği ölçüde eklemlenmiş olduğu anlaşılmaktadır. 

Eserin içeriğinin yaklaşık yirmi beş yıl önce yapılan akademik çalışmalara 

dayanıyor olması, sonrasında elden geçirilip günümüze uyarlanması gayretlerine 

rağmen, birtakım küçük eksiklikleri ortadan kaldıramamış gözükmektedir. 

Kitapta sayfa numaralarının, ilk bölümün (kitabın) başından ikinci bölümün 

(kitabın) sonuna kadar kesintisiz verilmiş olması, kitabı incelemek için eline alan 

araştırmacıya veya okura kullanım kolaylığı sağlamasına rağmen çalışmanın iki 

ana bölüm olarak tek kitap halinde basılması yerine, iki farklı müstakil kitap 

olarak basılmasının daha güzel bir fikir olacağı kanısındayız. Çünkü eseri 

oluşturan her iki ana bölümün, yani fonoloji ve morfoloji bölümlerinin önsöz, 

kısaltmalar, giriş, sonuç ve kaynakça bölümleri ayrı ayrıdır. Bu durum bize tek bir 

kitapla değil, iki ayrı kitapla karşı karşıya olduğumuz hissini vermektedir. Ayrıca 

çalışmada “kaynakça” bölümünde bazı önemli eserlerin unutulmuş olduğu 

görülmektedir. Mesela, Türkiye Altayistlerinden Osman Nedim Tuna’nın 1983 

yılında Türk Dünyası El Kitabı’nda da yayımlanan “Altay Dilleri Teorisi” adlı 

87 adet dipnotlu o değerli ve kuşatıcı çalışmasının, çalışmanın icrası sürecinde 

yararlanılmayıp “kaynakça”ya dahil edilmemesi herhalde bir ‘unutma ya da 

gözden kaçırma’ olarak değerlendirilmelidir. Son olarak, bu çalışmada Altay 

dillerinin karşılaştırmalı ses ve biçim bilgisi olarak tanıtılıyor olmasına rağmen, 

Japoncanın beş üyeden oluşan Altay dilleri ailesi dışında bırakılıp karşılaştırmaya 

dahil edil(e)memesi de tatmin edici şekilde bu çalışmada anlatılmalıydı, diye 

düşünüyoruz. 

Genel çizgileriyle tanıtmaya çalıştığımız bu eser, genel anlamda Türklük 

dünyası araştırma ve araştırıcıları, özel anlamda Altay dilleri araştırma ve 

araştırıcıları için önemli bir kaynak kitap olmaya adaydır. Maalesef dünyada 

ve özellikle Türkiye’de Altay dilleri ve Altay dilleri kuramı üzerine yapılan 

çalışmaların yetersizliği ortadadır. Ülkemizde Korece bilen Türklük bilimi ve 

223


Altayistik üzerinde çalışan akademisyenlerin olmayışı üzüntü vericidir. İşte 

bu noktada, bu değerli çalışmanın önemi kendini göstermektedir ve eser, bu 

satırların sahibini olduğu kadar, diğer genç akademisyen adaylarını da Korece 

başta olmak üzere diğer Altay dillerini öğrenerek Altayistik alanında çalışmaya 

itecek niteliktedir. 

Sahasında bir ilk olma özelliğindeki bu çalışmayı, Türk Dil Kurumu 

yayınları arasında yayımlanmasına izin vermek suretiyle Türklük bilimine 

ve Altay dilleri bilimine kazandıran Koreli akademisyen Han-Woo Choi’ye 

teşekkürü bir borç biliriz. Türklük bilimi dünyası emektarları, kendilerinden bir 

an önce karşılaştırmalı Altayistik çalışmalarına tekrar dönüp yeni araştırmalara 

imza atmasını beklemektedir. 

224

Yayın İlkeleri 


Uluslararası Hakemli Dergi 


Dil Araştırmaları dergisi, uluslararası hakemli bir dergidir. Bahar ve Güz 

olmak üzere yılda iki kez yayımlanır. Dört sayıda bir dizin oluşturulur. Dergi, Yayın 

Kurulu tarafından belirlenen yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelere, uluslararası 

indeks kurumlarına, abonelere ve ilgililere gönderilir. 

Amaç: Dil Araştırmaları dergisinin amacı, genel Türk dili, genel dil bilimi, 

tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri alanlarındaki özgün çalışmalara bir ortam hazırlamak 

ve bu yolla söz konusu alanlardaki araştırmaları ilgili kamu oyuna duyurmaktır. 

Konu: Dil Araştırmaları dergisi, tarihî ve çağdaş Türk lehçeleriyle genel dil 

bilimi konularını ele alan özgün araştırmalara yer verir. 

İçerik: Araştırmaya dayalı, alanında bir boşluğu dolduracak ve daha önce 

hiçbir yerde yayımlanmamış özgün yazılar ile bilimsel toplantılarda sunulmuş 

bildiriler (bu durum açık bir şekilde belirtilmek şartıyla), alanın gelişimine katkı 

sağlayacak tanıtım ve eleştiri yazıları Dil Araştırmaları dergisinde yayımlanır. 

Yazıların Değerlendirilmesi: Dil Araştırmaları dergisine gönderilen 

yazılar, Yayın Kurulu tarafından derginin yayın ilkelerine uygunluk bakımından 

değerlendirilir. Yayın Kurulunun uygun bulduğu yazılar, alanında çalışmalarıyla 

kabul görmüş iki hakeme gönderilir. İki hakemden olumlu rapor alan yazılar 

yayımlanır. Hakem raporlarından biri olumlu diğeri olumsuz ise, yazı üçüncü bir 

hakeme gönderilir. Hakemlere yazar adı gönderilmez ve hakemlerin isimleri gizli 

tutulur. Gelen raporlar beş yıl süreyle saklanır. 

Yazarlar hakemlerin eleştiri, öneri ve düzeltme taleplerini dikkate alırlar; 

katılmadıkları hususlar varsa, gerekçeleriyle birlikte itiraz etme hakkına sahiptirler. 

Dil Araştırmaları dergisine kabul edilmeyen yazılar istek hâlinde yazarlarına iade 

edilir. 

Yayın Dili: Dil Araştırmaları dergisinin yayın dili Türkiye Türkçesidir. 

Ancak her sayıda Yayın Kurulunun kararıyla diğer Türk lehçelerinde de yazı 

yayımlanabilir. 

Yazım Kuralları 

1. Başlık: 14 punto, koyu, küçük harflerle yazılmalıdır. 

2. Yazar Adı: Başlığın altında sağ tarafta, soyadı küçük harflerle, koyu 

yazılmalı; unvan, görev yapılan kurum ve e-posta adresi italik olarak bir yıldız 

225


işareti ile soyadına dipnot düşülerek ilk sayfanın altında verilmelidir. 

3. Özet: Yazının başında, Türkçe ve İngilizce özet (en fazla yüz kelime) 

mutlaka bulunmalıdır. Özet içinde kaynak, şekil, çizelge vb. bulunmamalıdır. Özetin 

hemen altında en fazla on kelimelik anahtar kelimeler yer almalıdır. Özet ve anahtar 

kelimeler Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanmalıdır. 

4. Makale Metni: Yazılar, A4 boyutundaki kâğıtlara, MS Word programında 

Times New Roman yazı karakteriyle, 11 punto, tek satır aralığıyla, sayfa kenarlarında 

3’er cm. boşluk bırakılarak ve sayfalar numaralandırılarak yazılmalıdır. Gönderilen 

yazılar, 10 000 kelimeyi geçmemelidir. Metinde geçen örnekler eğik harflerle, 

anlamlar tırnak içinde ve düz olmalıdır. Yazılarda Türk Dil Kurumunun yazım 

kuralları geçerlidir. Yazar özel bir font kullandıysa, yazıyla ile birlikte bu fontları da 

göndermelidir. Ayrıca yazıda kullanılan resim, şekil vb. için numaralar verilmelidir. 

5. Kaynak gösterme ve alıntılar: Metin içinde atıflar ad ve tarih ve/veya 

sayfa olarak parantez içinde (Hacıeminoğlu 1991), (Hacıeminoğlu 1991: 30) 

şeklinde gösterilmelidir. Üç satırdan az alıntılar satır arasında ve tırnak içinde; üç 

satırdan uzun alıntılar ise satırın sağından ve solundan birer santimetre içeride, blok 

hâlinde, 9 puntoyla, tek satır aralığıyla verilmelidir. Atıfta bulunulan tezlerin hangi 

üniversitede, hangi akademik derece için ve hangi tarihte yapıldığı belirtilmelidir. 

Dipnotlar sayfa altında numaralandırılarak verilmeli ve sadece açıklamalar 

için kullanılmalıdır. 

6. Kaynaklar: Kaynaklar, metnin sonunda, yazarların soyadına göre alfabetik 

olarak, 9 punto, tek satır aralığıyla ve aşağıdaki biçimde yazılmalıdır. Eser adları 

yatık, makale adları tırnak içinde ve diğer bilgiler örneklerdeki gibi verilmelidir. Bir 

yazarın birden fazla yayını olması durumunda, kaynaklar yayımlanış tarihine göre 

sıralanmalı; bir yazara ait aynı yılda basılmış yayınlar ise 2008a, 2008b şeklinde 

olmalıdır. 

CLAUSON, Sir Gerard (2005), “Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir 

Değerlendirmesi” (Çev. İsmail ULUTAŞ) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi V/2, 

Kış, Bornova, İzmir, s. 311-324. 

ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay KARAAĞAÇ), 

İÜEF Yayınları, İstanbul. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2007), “Türkçenin En Eski Komşuları” Makaleler 

(Haz. Ekrem ARIKOĞLU), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 41-62. 

KARAHAN, Leyla (1997), “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 

549 (Eylül), Ankara, s. 209-213. 

KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 

Ankara, TDK Yayınları. 

Yazıların Gönderilmesi 

Belirtilen ilkelere uygun olarak hazırlanmış yazılar, internet veya yazışma 

adresimize gönderilmelidir. Yazarlara raporlar doğrultusunda geliştirilmek veya 

226


düzeltilmek üzere gönderilen yazılar, gerekli düzenlemeler yapılarak en geç bir 

ay içinde tekrar dergiye ulaştırılmalıdır. Yazı işleri, esasa yönelik olmayan küçük 

düzeltmeler yapabilir. 

Yukarıdaki kurallara uymayan makaleler yayımlanmaz. Yayımlanan 

makalelerin fikrî ve ilmî, çevirilerin ise hukukî sorumluluğu yazarlarına / 

çevirmenlerine aittir. 

Yazışma adresi 

Doç. Dr. Ekrem Arıkoğlu 

Gazi Üniversitesi 

Fen Edebiyat Fakültesi 

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

06500-Teknikokullar/ Ankara/ TÜRKİYE 

Tel: 0 312 202 14 20 

dilarastirmalari@gmail.com 

www.dilarastirmalari.com 

227

Editorial Principles 


International Refereed Journal 


Dil Araştırmaları is an international refereed journal and it is published twice 

a year as spring and fall seasons. An index is prepared and published at the end of 

each fourth issue. Each issue is forwarded to national/ international libraries and 

international indexing institutions determined by editorial board and to subscribers. 

Aim: Dil Araştırmaları is published to bring forth original studies in the 

fields of Turkish Language, linguistics, historical and modern Turkish Dialects and 

to inform the public opinion about these studies. 

Topic: Articles related to historical and modern Turkish Dialects and 

linguistics are published in Dil Araştırmaları 

Content: Articles forwarded for publication must be original, contributing to 

knowledge and scientific information in related fields or bringing forth new views 

and perspectives. Articles shouldn’t have been previously published or accepted to 

be published elsewhere. Papers presented at conferences may be accepted (provided 

that it is clearly stated). Articles introducing works and critiques can also be published 

in Dil Araştırmaları. 

Evaluation of Articles: Articles forwarded to Dil Araştırmaları are first 

reviewed by the editorial board in terms of journal’s publishing principles. Those 

regarded as acceptable are initially sent to two referees who are well-known for their 

studies in the fields. Articles are published if the referees sent affirmative reports. If 

one of the reports is affirmative and the other is negative, it is forwarded to a third 

referee. Names of the authors are not sent to the referees. Names of the referees are 

also kept secret. The reports are kept for five years. 

The authors are expected to consider the criticism, suggestions and corrections 

proposed by the referees. If the authors disagree, they are entitled to express their 

views with justifications. Articles which are not accepted for publication can be 

returned to their authors if requested. 

The Language of Publication: The publication language of Dil Araştımaları 

is Turkish. Articles in other Turkish dialects may be published upon the decision of 

the Editorial Board in each issue. 

Writing Rules 

1. Title: The title should be written in bold, with 14 type size. 

228


2. Name of the Author: It should be written with the surname in small 

letters and bold, under the title and on the right side. Academic position, institution 

and e-mail address should be written in italics with an asterisk as a footnote to the 

surname at the bottom of the first page. 

3. Abstract: The article should include an abstract in Turkish and English 

(in maximum 100 words) at the beginning of the text. There should be no reference 

to sources used, figures and charts etc. There should be key words, maximum ten 

words, under the abstract. Abstracts and key words should be written in Turkish and 

English. 

4. Main Text: The article should be written in MS word program in Times 

New Roman, 11 type size and 1 line on A4 format papers. There should be 3 cm 

space on the margins and pages should be numbered. Articles should not exceed 

10000 words. The examples should be in italic, their equivalents in Turkish should 

be in quotation marks and not in italic. The articles must confirm to the writing rules 

of The Turkish Language Association. If the author had used a special font type, he 

should forward it with the article. Besides, the pictures and figures etc. in the article 

should be numbered. 

5. Indicating Sources and Citations: References within the text should be 

given with name and date and/or page in parentheses as follows: (Hacıeminoğlu 1991), 

(Hacıeminoğlu 1991: 30). Citations less than 3 lines should be typed between lines and in 

quotation marks; citations more than 3 lines should be typed with indent of 1 cm in block, 9 

type size and with 1 line space. At which university, for which academic position and when 

the cited dissertations are prepared should be stated. 

Footnotes should be numbered at the bottom of the page, and be used only for 

explanations. 

6. References: References should be typed at the end of the text in alphabetical 

order of the authors’ surnames, with 9 type size and 1 line space as follows. The names of 

the works should be in italic, the names of the articles should be in quotation marks and 

other information should be as in the examples. If there are more than one source by the 

same author, then they will be listed according to their publication date; sources of the same 

author published in the same year will be shown as 2008a, 2008b. 

CLAUSON, Sir Gerard (2005), “Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir 

Değerlendirmesi” (Çev. İsmail ULUTAŞ) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi V/2, 

Kış, Bornova, İzmir, s. 311-324. 

ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay KARAAĞAÇ), 

İÜEF Yayınları, İstanbul. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2007), “Türkçenin En Eski Komşuları” Makaleler 

(Haz. Ekrem ARIKOĞLU), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 41-62. 

KARAHAN, Leyla (1997), “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 

549 (Eylül), Ankara, s. 209-213. 

229


KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 

Ankara, TDK Yayınları 

How to Forward Articles 

The articles prepared in accordance with the principles should be sent to the 

e-mail address given below. The articles returned to the authors for correction and 

improvement should be sent back to the Journal not later than one month. Minor 

editing may be done by Editorial Board. 

Articles not prepared in accordance with the principles above will not 

be published. The scientific responsibility of the published articles and legal 

responsibility of the translations belong to the authors/translators. 

Correspondence Address 

Doç. Dr. Ekrem Arıkoğlu 

Gazi Üniversitesi 

Fen Edebiyat Fakültesi 

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

06500-Teknikokullar/ Ankara/ TÜRKİYE 

Tel: 0 312 202 14 20 

dilarastirmalari@gmail.com 

www.dilarastirmalari.com 

230

SayÄ±: 8 Bahar 2011 - Dil Arastirmalari

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?