m. fuad köprülü'nün tarih anlayışına bir örnek - Gazi Eğitim Dergisi

M. FUAD KÖPRÜLÜ’NÜN TARİH ANLAYIŞINA BİR
ÖRNEK
Dr. Miyase KOYUNCU *
Özet
Bu çalışmada Türk tarih yazımında yeni bir çığır açan Mehmet Fuad
Köprülü’nün Osmanlı idari tarihine yönelik kaleme aldığı “Bizans Müesseselerinin
Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahazalar” adlı eserinden yola çıkarak
onun tarih anlayışı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Köprülü’nün tarih anlayışı,
beslendiği ve etkilendiği siyasi ve sosyal atmosfer dikkate alınarak incelenmiştir.
Köprülü’nün Türk tarihine ilgisi, din ve müesseseleri de içine alan Türk sosyal tarihine
yönelik araştırmalar yapmasına basamak teşkil etmiştir. Söz konusu eseriyle zihniyet ve
bilimsel metodun önemine işaret etmiştir. Bu eserle, Türklerin hiçbir şey yapmadığı,
fethettikleri yerlerdeki insanların geleneklerini kopya ettikleri yönündeki iddiaları
karşılaştırmalar yaparak yıkmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunu mümkün
kılan Türklerin sosyal yapısı üzerine yeni fikirler ve teoriler sunmuştur. Hepsinden
önemlisi bütüncül bir tarih anlayışı getirererek tarihin bilimsel metodlarla nasıl
yazılacağını göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Mehmet Fuad Köprülü, tarih, Osmanlı Devleti, metod
AN EXAMPLE OF M. FUAD KÖPRÜLÜ’S HISTORICAL APPROACH
Abstract
In this study the historical approach of M. Fuad Köprülü who ushered a new era in
Turkish history writing has been evaluated by looking at his significant work on Ottoman
administrative history, “Some Observations on the Influence of Byzantine Institutions on
Ottoman Institutions”. Köprülü’s historical approach has been analyzed by taking political
* Milli Eğitim Bakanlığı, İlköğretim Genel Müdürlüğü

1397
and social atmosphere of his era into consideration. His interest in Turkish history became a
step for him to make detailed research on Turkish social history covering religion and
institutions. He underlined the importance of mentality and scientific method in his
mentioned work. By this work he demolished the claims that Turkish men did not bring
new things but they copied down traditions of people who had been living in their
conquered area. He presented new ideas and methods about social structure of Turkish
people who established Ottoman Empire. Most importantly, he marked how history can be
written using scientific methods by bringing “total history” approach.
Key Words: Mehmet Fuad Köprülü, history, Ottoman Empire, method
Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp ile birlikte 20. yüzyılın ilk çeyreğinde bilimsel
tarih çalışmaları ile Türk tarihçiliği için yeni bir devir başlatan Mehmed Fuad Köprülü 1 ,
1890 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. Baba tarafından ünlü Osmanlı vezir-i
azamlarından Köprülü Mehmed Paşa’nın kızı ile akrabalık bağları olan Köprülü’nün
annesi ise ilahiyatçı Arif Hikmet Efendi’nin kızıdır. Aristokrat diyebileceğimiz köklü
bir aileye mensup olan Köprülü, Daru’l-fünun Hukuk fakültesini üç yıl okuyup yarıda
bırakmıştır. Yıllar sonra eğitimine devam etmemesinin nedenlerini ise; başarılı olmasına
rağmen hukukun kendisini hayal kırıklığına uğrattığı, buradaki eğitimin zayıf olduğu,
yeni Avrupa bilimlerini öğreten hocaların dil bilmemesi, doğru dürüst anlamadıkları
yalan yanlış tercümelerden edindikleri bilgilerle ders anlatmaya kalkışmaları, orijinal
metinleri kendisinin okuyabildiği ve Fransızca’sının da hocalarından daha iyi olduğu
gibi gerekçeler sıralayarak, bu şartlar altında eğitimine devam etmenin ancak vakit
kaybı olacağını düşündüğünü dile getirmiştir. 2
Türk kültür ve ilim hayatına çok erken yaşlarda atılan Köprülü’nün yaşadığı
dönem Türk tarihi için çok önemli bir dönüm noktasıdır. Osmanlı Devleti’nin son
yıllarında dünyaya gelen Köprülü, İkinci Meşrutiyet sonrasında Türkçülüğün ilk
neslinin yanında yer almıştır. Milletin hürriyet ve istiklali meselesinin ciddiyetle ortaya
atıldığı sırada yetişmiştir ki devrin nev’i şahsına münhasır karakteri genç Köprülü’nün
1 O.Turan, “Mukaddime”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul,1953, s.V-XXIII.
2 Yedigün, 5 Aralık 1939, s.10.

1398
lirik şiirlerinde de kendini hissettirmiştir. Köprülü’nün bu gençlik şiir denemelerinde
elem ve hayal kırıklığı ifadelerinin yanında milletinin kuvvetine de derin bir inanış
sezilmektedir. 3 1908 sonrasının demokratikleşme sürecinde erken denilebilecek bir
yaşta yayın hayatına giren Köprülü, Türk Yurdu ve Halka Doğru dergilerinin yazı
kurullarında Türkçülüğün büyük isimlerinin yanında bulunmuş ateşli bir gençlik dönemi
ve romantik bir duygusallığın ardından edebiyat ve tarihe kaymıştır. Onun bu romantik
yaklaşımı ileride yapacağı çalışmalarda psikolojik bir itici güç vazifesi görmüştür.
1940-50 arasında İslam Ansiklopedisi’ne yazdığı 71 madde dahil olmakla
üzere, 1500’ü aşkın kitap ve makalenin altında imzası olan Köprülü’nün tüm eserleri ve
tarihçiliğinin her yönüyle ilgili yorum yapmak yazımızın sınırlarının çok ötesindedir.
Burada sadece Köprülü’nün Osmanlı idari tarihine ilişkin olarak
değerlendirebileceğimizi düşündüğümüz “Bizans Müesseselerinin Osmanlı
Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahazalar” adlı eserinden yola çıkarak onun
tarih anlayışının genel çerçevesini çizmeyi amaçlıyoruz. Köprülü’nün tarih anlayışını
kavramaya çalışırken bir taraftan da yazarın bu eseri yazdığı tarihlerde Türk tarih
yazıcılığının gelişim sürecini Köprülü ile bağlantılı olarak değerlendireceğiz.
Çalışmanın boyutları, sözünü ettiğimiz eserle sınırlı olup, Köprülü’nün sadece bu eseri
yazana kadar geçirdiği dönem incelenmeye çalışılmıştır.
20. yüzyılın henüz başlarında Türk milliyetçiliği ideologlarından ve
Türkçülüğün ileri gelenlerinden Ziya Gökalp ile tanışan Köprülü, Gökalp okulunun
sosyoloji ve edebiyat öğrencilerinden olmuştur. Temel araştırma metotlarını öğrendiği
Gökalp tarafından ciddi akademik çalışmalar yapmaya teşvik edilmiştir. O dönemde
Paris’te Türk tarihi ve Türk edebiyatı tarihi çalışmaları yapan ve yeni araştırma
metotları öğrenen Yahya Kemal Beyatlı ile de teşrik-i mesaisi olan Köprülü, bu iki
önemli ismin eğitim kurumları kurup Avrupa çizgisinde Türkiye’de modern bilimlerin
öğretilmesi yönündeki isteklerine ortak olmuştur. Bütün diller ve edebiyatlar üzerine
karşılaştırmalı bir çalışma yapmaya girişen Köprülü’yü, Beyatlı yapacak daha önemli
işler olduğunu –mesela Ahmed Yesevi üzerine yapacağı bir araştırmayla milletinin
3 N.Filipoviç, “Müellif Hakkında Not”, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, M. Fuad Köprülü,
Ankara, 1972, s.XXXII.

1399
kökenlerine ulaşacağını- söyleyerek bu alana kaymasını sağlamıştır. 4 1910-13 yılları
arasında İstanbul’da bir çok okulda öğretmenlik yapmasının yanında şiirler de yazan
Köprülü’nün edebiyat üzerine çeşitli gazete ve dergilerde yazıları yayınlanmıştır.
Özellikle sosyoloji ve psikolojiyle alakalı yapmış olduğu Fransızca çeviriler onun ilmi
bakış açısını da şekillendirme açısından mühimdir. 1913’de Gökalp’in de desteğiyle
Dar’ül-fünunda Türk edebiyatı kürsüsüne atanması onun hayatının dönüm
noktalarından biridir. 5 Burada araştırma dünyasının içine girmiş ve yeni jenerasyona
bilimsel metotları öğretme fırsatını yakalamıştır. Buradaki ilk yıllarında en önemli
makalelerinden olan “Türk Edebiyatı Tarihinde Usul” 6 yayınlanmıştır ki bu eser,
bilimsel metodun Türk edebiyatı tarihinde nasıl uygulanacağını gösteren önemli bir
misal olmuştur. Edebiyatı bir milletin inanç ve duygularının aynası olarak gören
Köprülü’ye göre edebiyatın bir çok çeşidi vardır ve resmin tamamlanması için çok
çeşitli kaynak kullanımı gereklidir.
Yapmış olduğu çalışmalarda önemli etkenlerden birinin Türk milliyetçiliği
olduğunu 1945-50 yılları arasında Vatan gazetesinde yazdığı makalelerinde dile
getirmektedir. “Milli tarih telakkisinin romantik devrini Türk nasyonalizmi de tabiatıyla
görmüştür; Avrupa tarihçiliğinin Türkiye hakkında hiçbir ilmî esasa dayanmayan çok
haksız menfî telakkileri karşısında bizim romantik tarihçiliğimizin aks’ül-ameli de ister
istemez çok müfrit ve mübalağalı olacaktı ve oldu da... fakat, her yerde olduğu gibi
bizde de bu romantik telakki, milli tarih tetkiklerine karşı umumi bir alaka uyandırmak
ve umumi tarih içinde Türklerin rolünü araştırmaya sevk etmek itibariyle psikolojik bir
hamle yaratmıştır. Beni, otuz sene evvel mili tarih araştırmalarına sevk eden ve –insanı
ümitsiz ve atalete düşürecek- maddi ve manevi bin türlü manialara karşı bir türlü bu
yoldan ayırmayan biricik amilin de, bu psikolojik hamle olduğunu itiraf etmeliyim...
rasyonalizmden ayrılmamak hususundaki kati azmime rağmen, eski yazılarımda zaman
zaman bu romantizmin tesirleri bulunduğunu saklayamam..” diyerek tarihçiliğinin çıkış
noktasına işaret eden Köprülü, ilmi hakikatin hizmetkârı olduğunu unutmadığını zaten
4 N. Sami Banarlı, Yahya Kemal’in Hatıraları, İstanbul, 1960, s.49.
5 N. Sami Banarlı, “Köprülü’nün Hayatında Çizgiler”, Türk Kültürü, 1966, nu.47, s.960-8.
6 Bilgi Mecmuası, 1(1329/1913), s.3-52.

1400
tarihi hakikatin de Türk milletinin hakiki menfaatine mugayir olmayacağını ileri sürer.
Köprülü’nün Türkçülüğünün yanında ilmi hayatında genelde Fransız pozitivizminin
özelde de Durkheim sosyolojisinin Gökalp aracılığıyla edindiği etkisi de vardır. Tüm
bunların yanında aile çevresinin, yetiştiği muhitin de kişiliğine kazandırdığı aristokrat
ama ılımlı bir yapı, özellikle kültür alanında devamlılıklar arayışında etkili olmuştur.
Yeni milli bir devletin yani Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla devlet,
kendi milli devletçilik anlayışını geliştirme eğilimine girmiştir. Devletin kurucusu
Atatürk’ün tarih tezi genel hatlarıyla “milli devleti tarihi temellere
dayandırmak...mutlaka bir coğrafi bütüne dayandırmak zorunluluğu”ndan kaynaklanır
ve Türk milletini, Cumhuriyeti kuran halk olarak tanımlamasının ardından “buradaki
insanların kaynağını aramaya gidince ta Orta Asya’ya kadar gidip, insanların oradan
dünyaya dağıldığını ve medeniyetin oradan çıktığını” ileri süren bir genel Türk tarihi
vurgusu mevcuttur. 7 Atatürk’ün tarih tezi, Türklerin tarihinin laikleştirilmesine ve
dünya tarihine daha entegre olmasına vardırılmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında resmi
tarih tezlerinin gelişmesiyle örgütlenmenin gelişmesi el ele yürümüş hatta birincisi
ikincisinin itici gücü olmuştur. Eğitim çalışmalarında ön saflarda olan Köprülü’nün bu
yıllarda olgunlaşan tarihçiliği, Cumhuriyet ideolojisinin resmi tezlerden daha sağlıklı
gerçek izdüşümünü meydana getirmektedir. Köprülü, 20. yüzyıl başlarında oryantalist
paradigmasını, bilim dünyasını ikna edici bir tarzda yıkıp, yerine bütüncül bir tarih
anlayışı getiren bilim insanıdır. 8
Samimi bir Türk vatanperverliği ateşiyle birlikte, müspet ve ilmen müterakki
olan her şeyi benimsemek istidadında olan 9 Köprülü, tarih yöntemi olarak Annales
okulunun longue durée anlayışından yani uzun dönemi vurgulayan sosyo-ekonomik
tarihçiliğinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Karşılaştırmalı tarih anlayışı ve tarihi bir
bütün olarak algılama da bu okuldan etkilendiği konulardandır. Annales okulunun
integral tarih anlayışıyla hiçbir milli tarihin umumi tarih içine sokulmadan tetkik
7 E. Ziya Karal, “Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, nu: 14-15, 1940, s.175-189
8 H. Berktay, “Tarih Çalışmaları”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim yay.,
c.9, s.2465.
9 Filiboviç, agm, s.XXXIV

1401
edilemeyeceği ve umumi tarihin de sadece batı ile sınırlı olmadığı vurgusunu
yapmaktadır.
Türk edebiyatı üzerine yaptığı derin tetkiklerle Türk edebiyatını, Türk tarihi
gibi bir bütün olarak ele alınması gerektiğini ve bu edebiyatın İslam öncesi Türklerin
algılayış, inanç ve yaşam tarzlarından etkilenerek geliştiğini göstermiştir. Köprülü’nün
Türk tarihine ilgisi, din ve müesseseleri de içine alan Türk sosyal tarihine yönelik daha
derin araştırmalar yapmasına basamak teşkil etmiştir. Sosyolojik çalışmaların etkisine
ve önemine dikkat çeken Gökalp’in etkisiyle, Köprülü, yeni bir din ve medeniyetle
tanışan her topluluk gibi Türklerin de İslam’ı kabulle birlikte eski inanç ve
geleneklerinden bir çoğunu muhafaza ettiklerini ve sonuçta yeni bir İslami toplum
oluşturduklarını ileri sürer. Bu bağlamda kaleme aldığı “Türk Edebiyatında İlk
Mutasavvıflar” 10 adlı çalışmasıyla modern Türk din tarihi çalışmalarının kurucusu
addedilmiştir.
1930 ve 40’lı yıllarda özellikle edebiyat ve sosyal tarih alanında yoğunlaşan
çalışmalarında zihniyet ve metodun önemine işaret etmiştir. Türklerin hiçbir şey
yapmadığı, fethettikleri yerlerdeki insanların geleneklerini kopya ettikleri yönündeki
iddiaları tamamen yıkmıştır. Türk toplumunun tarihsel tekâmülü konusunda bir çalışma
sahası açmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunu mümkün kılan Türklerin sosyal
yapısı üzerine yeni fikirler ve teoriler sunmuştur. Bu konuda da en güzel örneği “Bizans
Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahazalar” başlığı
altındaki eseri oluşturur. 11
19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında özellikle Bizans tarihiyle uğraşanlar
ve oryantalistler, Bizans ve Osmanlı müesseseleri arasında benzerlikler olduğu tezini
ortaya koymuşlardır. Osmanlı Devleti, İstanbul’u alarak Bizans’a son verdiğinden ve
Bizans ve Osmanlı müesseseleri arasında benzerlikler olduğu tezinden çıkarımlarda
10 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul, 1918/Latin alfabesi ile
Ankara, 1966.
11 Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, 1931, s.165-313)/ Bizans Müesseselerinin
Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1981( İngilizcesi için bkz. Some
Observation On The Influence of Byzantine Institutions on Ottoman Institutions, trans. Gary
Leiser, TTK, Ankara 1999.)

1402
bulunup teoriler geliştirmişlerdir. Osmanlı’yı “İslamlaşmış Bizans” olarak tanımlayıp
bunu çağdaş Avrupa tarihinde bir “gerçek” olarak telakki etmişlerdir. Bu “gerçek”
üzerinde duran Köprülü, tarihsel araştırmalarda sürekli vurgu yaptığı tekamül ve
karşılaştırmalı metodu kullanarak bahsettiğimiz yanılgıyı göstermeyi amaçlamıştır. İlk
bölümde söz konusu bütün tarihçilerin hangi açılardan Bizans ve Osmanlı müesseseleri
arasında benzerlikler ileri sürdüklerini teker teker değerlendirmeye tabi tutmuş ve
objektif olarak bu tarihçilerin fikirlerini aktarmıştır. Bunlar arasında Alfred Rambaud,
Ch. Diehl, G. Finley, E. Oberhummer, R. V. Scala, I. Jokolov, J. H. Kramers, N. Iorga
isimlerini zikredebiliriz. Köprülü, bu kişilerin görüşlerinin ardından yanlışlarına ayırdığı
bölümde, kısaca yanlışlığın en önemli faktörlerinin 14. yüzyıl Osmanlı tarihinin
belirsizliği ve söz konusu bu meselede Avrupalı tarihçilerin yanlış çıkarımlara
sürüklenmesi olarak gösterir. Bu yanlış algılamaların temel noktası, “Türklerin tarihi
rolü sadece askeri yönde yıkıcı olmuştur ve medeni hayatta olumlu bir rolleri yoktur”
yargısıdır. Ancak bu iddiaları ileri sürenler tarihe bilimsel metot kullanarak
yaklaşmamaktadırlar. Kopya etme iddiaları yönündeki tek dayanakları “aynı sosyal
şartlar aynı sonuçları doğurur” olmuştur. Köprülü, bu tür iddialara cevap vermeden önce
sağlam temellere dayanmak ve akla uygun yorumlar getirdiğini de ispat etmek için
İstanbul’un fethinden önce Bizans ve Osmanlı arasında ilişkiler neticesinde “hiç mi bir
etkileşim olmamış da her şey İstanbul’un fethiyle gün yüzüne mi çıkmış” gibi sorular
yöneltir. Amacının sadece tarihsel metodu göstermek olduğuna vurgu yaparak Osmanlı
müesseselerinin kökenlerine nereden nasıl bakılması gerektiği üzerinde durur.
Ona göre, tüm sosyal, hukuki müesseseler üzerinde çalışma yapmak için İslam
öncesi dönemlerden başlayarak kronolojik bir sırayı takiben değişik zaman ve
coğrafyalarda teşekkül etmiş Türk devletlerinde bahsi geçen kurumların ne tür bir
gelişim süreci takip ettiği ve mevcut dış etkenlerin neler olduğunun tespit edilmesi
gerekmektedir. Tekâmül seyrini takip etme ve karşılaştırmalı olarak inceleme,
müesseselere bakış tarzının temelini teşkil eder. İslam’ı kabulden sonraki etkileşim de
tek yönlü değildir ki özellikle Büyük Selçukluların kuruluşundan sonra Türk devlet
müesseseleri İslam dünyasında güçlü bir etkiye sahip olmuştur. Genel olarak tarihsel
metodunu ve etkileşimin ne tarzda olabileceği sentezini yaptıktan sonra Köprülü,

1403
Bizans’tan Osmanlı’ya geçtiği varsayılan çeşitli müesseselerin kökenleri ve İstanbul’un
fethine kadar nasıl bir tarihsel seyir takip ettikleri meselesine geçer. Vezir-i azam, çift
beylerbeylik, kadıasker, reisü’l-küttab ve nişancı, defterdar, kaptan paşa, hadım ağalar,
çavuşlar, vergi sistemi, timar sistemi, ordunun organizasyonu, imparatorluk kavramı ve
hükümranlık, hilal meselesi, bürokrasi, Grekçe’nin kullanımı, idari bölünme ve
şehremaneti, saray gelenekleri gibi geniş bir yelpazeyi teker teker ele alıp kökenlerini
inceler. Biz burada bir örnek teşkil etmesi bakımından bürokrasiyi değerlendirmesine
yer vereceğiz. Köprülü’ye göre, Osmanlı’nın kuruluşundan önce varolan ve Anadolu’da
önemli izler bırakan Anadolu Selçuklu Devleti, 13. yüzyılda her yönden sağlam bir
devlet sistemi ve görev ve otorite sınırları tam olarak belirlenmiş ve düzenlenmiş güçlü
bir bürokrat sınıfa sahiptir. Yüzyılın sonunda Anadolu’da varlıkları hissedilen İlhanlılar
da güçlü bir devlet geleneğine sahiptir. Selçuklular ile ilişkileri olan Memlüklerde de
devletin işleyiş tarzı çok da farklı değildir. Osmanlılar, Selçuklu mirasının varisidir ve
14. yüzyıl Selçuklu, İlhanlı ve Memlükler örneklerini alarak kendi idari müesseselerini
kurmuşlardır. Osmanlı bürokrasisi de kısmen benzer müesseselere sahip Karaman,
Germiyan gibi beyliklerde hizmet etmiş kimselerce meydana getirilmiştir. Bu miras
meselesine medreseler örneğini verdikten sonra 14. yüzyıl Osmanlı bürokrasisinin
tamamen Müslüman ve Türk unsurlarca teşekkül edildiğini ve hiçbir Bizans etkisinin
mevcut olmadığını iddiası ile devam eden Köprülü’ye göre II. Mehmed (1451-1481)
zamanında tüm kalemiyenin ve finansla ilgilenenlerin Grek kökenli olduğuna dair
hiçbir tarihsel kanıt yoktur ve finansal konular, İlhanlıları örnek alarak düzenlenmiştir.
Osmanlı idari teşkilatında Hıristiyanlar alt düzeyde birkaç memur -Hıristiyan
köylerinden vergi toplayan memurlar- ve yabancı devletlerle ilişkilerde iletişimi
sağlayan tercümanlarla sınırlıdır. Zaten tercüman bulundurma geleneği Anadolu
Selçuklularında ve Karaman’da da mevcuttur. Köprülü, her bir müessese üzerinde tek
tek yaptığı değerlendirmelerin ardından üç genel yargıya ulaşır. Ona göre, II. Mehmed
döneminde saray yaşantısının ve devlet mekanizmasının hiçbir biriminde esaslı değişim
yaşanmamıştır. Sosyal hayatın tüm alanlarında olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin hukuki
tekâmülü de tabii mecrasını takip etmiştir. Osmanlı idari teşkilatı, finansal yapı tarzı ve
saray gelenekleriyle ilgili olarak yapılan her türlü analiz Osmanlı müesseseleri

1404
üzerindeki Bizans etkisini reddeder. Bizans etkisi ancak, Osmanlı denizciliğinin
gelişiminde ya da “alay”, “efendi” gibi kelimelerle oldukça sınırlı bir alanda görülebilir.
Osmanlı Devleti, bir Müslüman Türk sultanlığıdır ve kısmen İlhanlı ve Memlük etkisi
altında Anadolu Selçuklu idari geleneğini miras almıştır. Köprülü, İstanbul’un alınışı ve
Fatih’in kanunlarını Anadolu Türk toplumunu sosyo-ekonomik ve kurumsal
devamlılığında büyük bir kopukluk olarak değerlendirmez. Ona göre, II. Mehmed’in
kanunnameleri, ancak çok önceden mevcut bir örfi hukukun yazıya geçirilişi olabilir.
Bizans ve Osmanlı arasındaki ilişkiler, ne İstanbul’un fethinden önce ne de sonra
Osmanlı gelişim sürecinde ciddi bir etki yapmamıştır. Osmanlı öncesi devletlerle,
Bizans arasında etkileşim vardır ve Osmanlı’ya da bu etki az da olsa beylikler
vasıtasıyla dolaylı yoldan gelmiştir.
Köprülü’nün bu çalışmayı yaptığı dönem yeni bir devletin kurulduğu,
milliyetçiliğin hem Türkiye’de hem de komşu ülkelerde güçlü olduğu bir zaman
dilimidir. Bu akımın Türkiye’de yansımalarından biri de Türk milli kimliğini araştırmak
ve Türklerin bir tarihi ve kültürü olduğunu göstermek çabasıdır. Türklerin sadece
savaşçı bir ırk olduğu, kültürlerinin olmadığı ve üzerinde hakimiyet kurdukları
milletlerin medeniyetini benimsedikleri yönündeki yargıları reddetmektir. Balkan
savaşları, I. Dünya Savaşı ve Türk Yunan savaşlarıyla “korkunç Türk” imajı Avrupa’da
iyice yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu imaj Bizans tarihi yazarları ve özellikle Balkan
milliyetçi tarih yazarlarının fikirlerine hizmet edici bir durumdur. Osmanlılar
hakkındaki bu görüşlerle ciddi bir şekilde bilimsel platformda mücadele eden kişi ise
Köprülü’dür. Sadece Bizans tarihçilerinin metodolojisini eleştirmekle kalmamış
Türklerin medeniyetsiz bir halk olduğu yönündeki popüler batılı inanca ciddi, sağlam
bir eleştiri getirmiştir. Bir anlamda da oryantalistlerin Orta Doğu tarihine bakış açısına
bir eleştiri getirerek Osmanlı müesseseleri ve kültürünü bilimsel gerçeklerle açıklama
çabası içine girmiştir. Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseseleri üzerine etkileri
konusunda belki de en büyük eksiklik, Köprülü’nün birincil Bizans kaynaklarına yer
vermemesidir. Bunun en önemli nedeninin birincil kaynakları aktarma yoluyla değil de
bizzat kendisinin okuyup değerlendirmesi gerekliliğine inanması ama bunun için dil
konusunun bir engel teşkil etmiş olabileceği düşünülebilir.

1405
Mehmed Fuad Köprülü’nün, ilgi alanı o kadar geniştir ki burada sadece
Osmanlı idari tarihi ve bir kısım müesseseleri değerlendirmeye tabi tuttuğu eserine
dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Köprülü’nün Türk tarih yazıcılığı açısından belki de en
önemli özelliği değişik ilgi alanlarının talebelerine de yansımış olması ve tarih
yazıcılığımızdaki temel taşları oluşturan isimlerin Köprülü’nün öğrencisi olmasıdır.
Türk tarih yazıcılığına bir teori kurgusu çerçevesinde yaklaşan Köprülü’ye göre kısaca
Osmanlı Devletini, Anadolu Selçukluları idari ananelerine varis olmuş ve kısmen
İlhanlıların ve Memlüklerin tesiri altında kalmış bir Türk İslam saltanatı olarak tasvir
ederken bütün müesseseleriyle, siyasi gelenekleriyle Bizans’ın İslamlaşmış bir devamı
sayan görüşlerin de yanlışlığını bilimsel bir tarzda hem de karşıt görüşlerin içinde
bulunduğu kültürce üretilen tarih metodolojisini kullanarak cevap vermiştir.

1406
KAYNAKÇA
Banarlı, N. Sami “Köprülü’nün Hayatında Çizgiler”, Türk Kültürü, 1966, nu.47,
s.960-8.
Banarlı, N. Sami Yahya Kemal’in Hatıraları, İstanbul, 1960, s.49.
Berktay, Halil “Tarih Çalışmaları”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,
İletişim
Bilgi Mecmuası, 1(1329/1913), s.3-52.
Filipoviç, N. “Müellif Hakkında Not”, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, M. Fuad
Köprülü, Ankara, 1972.
Karal, E. Ziya “Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, no:14-15, 1940, s.175-189
Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken
Neşriyat, İstanbul 1981(İngilizcesi Some Observation On The Influence of Byzantine
Institutions on Ottoman Institutions, trans. Gary Leiser, TTK, Ankara 1999.)
Köprülü, M. Fuad, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1972.
Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul, 1918/Latin
alfabesi ile Ankara, 1966.
Turan, Osman, “Mukaddime”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953.
Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, 1931.
Yedigün, 5 Aralık 1939.