Viral Hepatit Dergisi 2000-3 - VHSD

VİRAL HEPATİT DERGİSİ 

Cilt: 6 Sayı: 3 Yıl: 2000

Editör: 

Prof. Dr. Emin TEKELİ 

Yayın Kurulu: 

Prof. Dr. İsmail BALIK 

Prof. Dr. İftihar KÖKSAL 

Prof. Dr. Hakan LEBLEBİCİOĞLU 

Prof. Dr. Reşit MISTIK 

Doç. Dr. Necla TÜLEK 

Prof. Dr. Gaye USLUER 

Yayın Sekreteryası: 

Dr. M. Aydın ÇEVİK 

Yrd: Doç. Dr. Serhat BİRENGEL 

Arzu ALTINYOLLAR 

Yazı İnceleme Kurulu : 

Ayhan AKBULUT Halil DEĞERTEKİN Şadi YENEN 

Ulus AKARCA Abdülkadir DÖKMECİ Hasan ÇOLAK 

Filiz AKŞİT İlyas DÖKMETAŞ Hasan ÖZKAN 

Mustafa ALTINDİŞ İsmail Hakkı DÜNDAR Alaattin PAHSA 

Bilgehan AYGEN Can Polat EYİGÜN Ömer POYRAZ 

Selim BADUR Murat GÜNAYDIN Fatma SIRMATEL 

Yücel BATUR Faruk MEMİK Mehmet TAŞYARAN 

İbrahim BAYDAR Ayhan Gazi KALAYCI Nurdan TÖZÜN 

Bülent BAYSAL Sabahattin KAYMAKOĞLU Rüçhan TÜRKYILMAZ 

Altınay BİLGİÇ Atilla ÖKTEN Sercan ULUSOY 

Vedat BULUT Necati ÖRMECİ Şemsettin USTAÇELEBİ 

A.Tevfik CENGİZ Hatice ÖZENCİ Özden UZUNALİMOĞLU 

Yılmaz ÇAKALOĞLU 

Yusuf ÖZBAL 

Yazışma Adresi: 

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi İbni Sina Hastanesi Klinik Bakteriyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları 

Anabilim Dalı 

Tel: (0 312) 312 30 25 • Fax: (0 312) 324 03 28 • E.mail: vhsd@vhsd.org 

Yapım : 

Kuantum P.A.P (0212) 292 92 27 (3H) 

Baskı : 

Lebib Yalkın - Nisan 2001 

Hesap Numarası: 

Türkiye İş Bankası, Samanpazarı Şubesi / ANKARA • VHSD - 785627 

Viral Hepatit Dergisi VHSD tarafından ücretsiz dağıtılmaktadır. 

Bu derginin basımı ve dağıtımındaki katkılarından dolayı 

Roche Müstahzarları Sanayi Anonim Şirketine teşekkür ederiz.

VİRAL HEPATİT DERGİSİ YAZI KURALLARI 

1. ”Viral Hepatit” Dergisi, Viral Hepatitle Savaşım Derneği (VHSD)’nin süreli bilimsel yayın organı 

olarak yılda üç sayı olarak yayınlanır. Derginin amacı, viral hepatitler konularında yapılan 

klinik ve deneysel araştırmalar, ilginç olgu bildirimleri, derlemeler türünden yazılar ile okuyucu 

arası bilgi alışverişini sağlamak; özellikle VHSD’nin kuruluş amacı olan konularda ülkemizin 

bilimsel gelişimine katkıda bulunmaktadır. Dergide basılan çalışmalarla ilgili görüşler ve 

bunlara yayın sahibinin cevaplarına “Editöre Mektup” bölümünde yer verilir. 

2. Derginin yayın dili Türkçe’dir. Yazıların Türk Dil Kurumu’nun Türkçe sözlüğüne ve yeni yazım 

kılavuzuna uygun olması gerekir. 

3. Yayın Kurulu yayın koşullarına uymayan bilimsel yazıları yayımlamak, gerektiğinde düzeltmek 

üzere yazarına geri vermek, biçimce düzeltmek, yazarın iznini alarak kısaltmak yetkisine 

sahiptir. Yazılar teslim tarihi göz önüne alınarak Yayın Kurulu’nun belirlediği sıraya göre 

yayımlanır. Gönderilen yazılar, isimleri gizli tutulan konuyla ilgili üç inceleme kurulu üyesi 

tarafından değerlendirildikten sonra en az iki olumlu görüş karşılığında yayınlanmaya hak 

kazanır. 

4. Yazılar A4 büyüklüğünde beyaz kağıda solda 3, sağda 2 cm boşluk bırakılarak ve 2 satır 

aralıklı olarak, bilgisayarda, imla ve yazım hataları olmayacak şekilde yazılmalı ve bilgisayar 

disketi ile birlikte 3 nüsha halinde gönderilmelidir. 

5. Fotoğrafları parlak kontrast kağıda basılmış ve arkaları numaralandırılmış olmalıdır. Grafikler 

siyah çini mürekkebi ile aydınger kağıda veya beyaz kağıda şablonla çizilmelidir. Şekil, grafik 

ve fotoğraflar “Şekil 1, 2, 3 vb.” olarak sıralanmalı ve bu sıraya göre metinde belirtilmelidir. 

Her şeklin altına numarası ve açıklayıcı bir cümle yazılmalıdır. Tablolar için, tablonun sol üst 

tarafına numarası “Tablo 1, 2, 3” vb. olarak verilmeli, yanında açıklayıcı kısa bir başlık 

bulunmalıdır. 

6. Yazılar, Türkçe başlık, İngilizce başlık, Yazar isim ve soyadları, Özet (50-100 kelime), Anahtar 

kelimeler, Summary (İngilizce başlık ve İngilizce özet) (50-100 kelime), Giriş, Gereç ve 

Yöntem, Bulgular, Tartışma, Kaynaklar kısımlarını içermelidir. Kaynaklar için örnek: 

• Badur S, Ağaçfidan A, Dedeoğlu F ve ark (6 isimden fazla olanlar için): HCV infeksiyonunun 

serolojik tanısında çeşitli ELISA ve RIBA tekniklerinin değeri ve PCR yöntemi ile HCV-RNA’sı 

araştırılması. Klinik Derg, 1992, 5: 70-73. 

• Yenen OŞ: Hepatit C virüsü (HCV) molekül özellikleri ve serolojik tanı, “K Kılıçturgay (ed), 

Viral Hepatit ‘94, 1.Baskı” Kitabında s 133, 1994, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

• Sykes G: Disinfection and Application, 2. baskı, S. 136, 1967, FN Spon Co, London. 

Kaynaklar, metinde geçiş sırasına göre sıralanmalı; metinde kaynak verilirken yazar adı 

kullanılıyor ise kaynak numarası yazar adının yanına yazılmalıdır. Dergi isimleri Index 

Medicus’daki kısaltmalar ile yazılmalıdır. 

7. Daha önce sunulmuş bildiriler, yer ve tarih belirtmek koşuluyla yayımlanabilir. Bu durum ilk 

sayfa altında belirtilmelidir. 

8. Yayınlanan yazıların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. Yazarlara telif ücreti 

ödenmemektedir. Gönderilen yazılar iade edilmez.

Editör’den 

Viral Hepatitle Savaşım Derneği yeni Yönetim Kurulu, 10 Kasım 2000 tarihinde yapılan VHSD 

Genel Kurulu’nda seçilerek göreve başlamıştır. Derneğimizin bilimsel yayın organı olan Viral 

Hepatit Dergisi’nin basımı ve üyelerimizin eline ulaşmasında yaşanan ve yaşanabilecek olası 

sorunlar, yeni yönetim kurulu tarafından üzerinde hassasiyetle durularak çözülmeye çalışılacaktır. 

Yönetim Kurulumuz, derneğimizin multidisipliner yapısını korumaya olduğu kadar, dergimizin 

bilimsel anlamda doyurucu ve özgün içerikli bir şekilde, daha çok sayıda yayımlanması konusuna 

önem vermektedir. Bu amaçla derginin 2001 yılından itibaren yılda 3 sayı olarak yayımlanması 

planlanmıştır. 

Toplum sağlığına hizmet veren dernekler içerisinde en saygın ve en fazla üyeye sahip 

derneklerden birisi olan VHSD’nin bugünlere gelmesinde uzun yıllar yönetim kurulu başkanlığını 

özveriyle yapan Sayın Prof. Dr. Kaya KILIÇTURGAY başta olmak üzere emeği geçen tüm yönetim 

kurulu üyeleri ve derneğe katkısı olan herkese şükranlarımı ifade etmek isterim. 

Değerli yazarların ve üyelerimizin, değerli çalışmalarını bizlerle paylaşması dergimizin saygınlığını 

korumada ve kalitesini artırmada temel oluşturacaktır. Bu bağlamda derneğimiz çalışmalarına aktif 

katılımın yansıması olarak, dergimize göndereceğiniz bilimsel çalışmalarınızı bekler, mutlu ve 

sağlıklı günler dilerim. 

Saygılarımla 

Prof. Dr. Emin TEKELİ

21. YÜZYILDA KRONİK VİRAL HEPATİT 

Erol AVŞAR*, Nurdan TÖZÜN* 

* Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı 

Üçüncü bin yılda bilim adamları atılan tüm olumlu adımlara rağmen hepatit virüslerine karşı 

mücadelede yenilmeye doymayan pehlivanın öyküsünü yazmaya devam edecek gibi 

gözükmektedir. 

Viral hepatitler tüm dünyada kendiliğinden düzelen, dahası bazen farkedilmeyen akut hepatitten 

ölümcül karaciğer kanserine kadar değişen kılıklarda gündeme gelmekte ve masum bir 

misafirlikten ileri evre siroza kadar insan yaşamını etkileyen senaryolara imza atmaktadır. 

Dünya nüfusunun en az 350-450 milyonu hepatit virüsü ile enfektedir. Bunların önemli bir kısmı 

kronikleşmekte, bir kısmında da hepatoselüler kanser gelişmektedir. Akut hepatit-kronik hepatitsiroz 

ile başlayan bu serüven kanser ya da ölümle sonuçlanan bir çıkmaz sokağa ulaşmaktadır. 

Son on yılda viral hepatit alanında önemli kilometre taşları alınmıştır. 

• Hepatit virüslerinin antijenik ve yapısal özellikleri belirlenmiş. 

DNA/RNA’ları tanımlanmış, dizi analizleri yapılabilmiştir. 

• Bilim adamlarının hepatit virüsünü en ince ayrıntılarına, 

moleküllerine, DNA’sına dahası aminoasit dizilerine kadar 

bölme sevdasının gerisinde Roma çağından beri geçerli olan 

“Divide et Imperia” (böl ve yönet) arzusu yatmakta, yani 

virüsü en ince ayrıntılarına kadar tanıma tutkusu onu giderek 

fragmante etmeye gerekçe kazandırmaktadır. 

• Virüslerin hasar mekanizması ve kalıcı hasara götüren biyolojik 

olayların üzerindeki esrar perdesi kısmen kalkmış, sitokinler, 

viral replikasyon, apoptoz, hücre içi sinyalleşme ve gen 

ekspresyonu gibi konular daha iyi anlaşılmıştır. 

• Hastalığın doğal seyri az çok bilinmektedir. 

• Antiviral tedavilerde yüzyılın “liste başı” ilacı olan Interferon’un 

yanısıra yeni denenen antiviraller -özellikle nükleozid analoglarıtek 

başına ya da kombine tedavide umut verici olmuştur. 

1. On yıldır en fazla deneyim kazanılan ve en etkili gözüken ilaç 

tüm eksiklikleri ve olumsuzluklarına rağman interferondur. 

2. Diğer antiviraller, özellikle nükleozid analogları tek başına ya 

da kombine olarak kullanıldığında kalıcı cevap oranını 

arttırmada oldukça etkili gözükmekte ve 21. yüzyılın gündemini 

hayli meşgul edeceğe benzemektedir. 

3. Karaciğerin özel yapısı, ilaçların first pass yeri olması, gen 

tedavisi için kullanılan virüslerin hepatotropik olması, 

karaciğer hücre membran reseptörlerinin özelliği bu sıradışı 

organı birçok hedef tedaviye elverişli kılmaktadır. Bu nedenle 

gen tedavisi ve DNA-RNA’ya yönelik tedaviler önümüzdeki 

yıllarda daha ön plana geçecek gibi gözükmektedir. 

21. yüzyılda viral hepatit alanında en büyük beklenti hastalığın kökünün kazınmasıyla 

sonuçlanacak aşı ve benzeri ajanların tüm hepatit virüsleri için geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmış 

olmasıdır. HBV aşısının tüm dünyada yaygın olarak her yeni doğana uygulanması ile yakın bir 

gelecekte HBV’ye bağlı karaciğer hastalıkları, tıpkı bir zamanların çiçek hastalığı gibi tıp tarihi 

kitaplarına gömülecek; ancak son derece değişken, inatçı, her saldırıda kılık değiştirerek kaçmayı 

başaran HCV için aşı geliştirilmesi biraz zaman alacaktır.

HBV ile birlikte işbirlikçisi delta virüsü de yok olurken, Hepatit G virüsündeki gelişmeler de HCV’yi 

izleyecektir. Karaciğerden çok diğer organlara ilgi duyan ve karaciğerde “masum izleyici” rolü 

oynayan HGV virüsü ise bugün için sadece yelpazede bir kanat olarak dikkati çekse de 

beklenmeyen hastalıklara yol açtığının anlaşılması hiç de şaşırtıcı olmayacaktır. 

HEPATİT B VİRÜSÜ 

QUO VADIS? 

Dünya nüfusunun yaklaşık %5’i HBV ile enfektedir. Bunların %25-40’ında siroz ve/veya HCC 

gelişmekte ve başlıca ölüm nedeni olmaktadır. Blumberg’ın Avustralya yerlilerinin kanında 

HbsAg’yi bulmasından sonra HBV’nin moleküler yapısı ile ilgili sırlar çözülmüş s,c,x,p genlerinin 

yapıları ve işlevleri tanımlanmış, mutasyonları, çoğalma mekanizmaları gün ışığına çıkarılmış, HBV 

aşısının geliştirilmesi ve universal aşılama programının yaygınlaştırılmasıyla birlikte bilim 

adamlarının heyacanı ve ilgisi HBV’den HCV ve diğer virüslere yönelmiştir. Bu konuda ümit verici 

çalışmalar HBV taşıyıcılığının %30’u bulduğu uzakdoğuda, yaygın aşılama programından sonra 

HCC insidansının azalmaya yüz tutmasıyla doruğa ulaşmıştır. 

Kronik HBV’de son on yılda önem kazanmış, önümüzdeki yıllarda da hepatit tutkunlarını 

heyecanlandıracak konular: Mutant virüsler sorunu, moleküler tanı yöntemleri ve yeni 

antivirallerdir. 

A. Mutant virüsler 

HBV’nin son yıllarda epidemiyolojisi ve seyri değişim göstermiştir. Endemik bölgelerde HBV’nin 

vertikal ve horizontal veya parenteral - seksüel yolla geçtiği bilinmektedir. 

Aşılama programının yaygınlaşmasıyla birlikte yenidoğan çağında alınan, erken yaşlarda 

mutasyona uğrayan, düşük DNA titreli ve dolayısıyla da tedaviye iyi cevap veren HBV türleri 

tabloya hakim olmaya başlamıştır. Virüsün immün saldırıdan kurtulmak için geliştirdiği kaçış yolları 

olan precore, core, core promoter mutasyonları hastalığı, tedavi ve prognozu önemli ölçüde 

etkilemektedir. HBV virüsü DNA virüsü olmasına rağmen reverstranskriptaz aktivitesini kullanarak 

pregenomik bir mRNA yolu ile çoğalır. Ancak kopyalamayı sağlayan bu enzimin nükleotid dizisinin 

doğruluğu okuma (proofreading) aktivitesi olmadığından çoğalma ve transkripsiyon aşamasında 

HBV DNA’da çok sayıda mutasyon olma eğilimi vardır. Mutasyonlar virüsün biyolojik davranışını 

değiştirirler. Örneğin; precore bölgesinde 1896 pozisyonun da tek bir nükleotid değişikliği 

nedeniyle oluşan stop codon mutasyonu HBe Ag sentezine engel olur. HBe minus mutant adı 

verilen bu tip değişik yapıdaki virüslerin daha ağır hastalığa yol açtığı, fulminant seyir 

gösterebildiği, IFN tedavisine direnç kazandırdığı ileri sürülmüşse de daha sonra IFN’a 

cevapsızlığın daha çok hastanın yaşı ve lezyonun ağırlığı ile ilgili olduğu, hatta Türkiye gibi HBe (-) 

mutantların hakim olduğu ülkelerde bu hastaların tedaviye daha iyi cevap verdiği, ancak tedavi 

sonrası nükslerin sık olduğu anlaşılmıştır. 

Core mutasyonlarının daha geç ortaya çıkıp ilerleyici karaciğer hasarına yol açabileceği bilinmekte; 

ancak tedaviye cevabı ne ölçüde etkilediği bilinmemektedir. HBV de iyi bilinen bir diğer mutant da 

HBV aşısı ve / veya HBIG yapılan bebeklerde ortaya çıkan S gen mutasyonlarıdır. HBV’ye karşı 

bağışıklığın geliştirilmesinde, transplant öncesi ve sonrası grefin reenfeksiyonunun önlenmesinde 

ve HVB’nin toplumdan eradikasyonunda önemli bir handikap olan S mutantlar ancak poliklonal 

HBIG kullanılması ile önlenebilecek gibi gözükmektedir. Hepatit virüsü gibi immün saldırıyı 

püskürten bir virüs için bu mutasyonlar ne ilk ne de sondur. Örneğin p geni mutasyonları yeni bir 

umut gibi gözüken 2’ 3’ dideoxy 3’thiocytidin (3TC) (lamivudine) ile tedavi sırasında viral revers 

transkiptazın YMDD motifinde ortaya çıkmakta ve Lamivudine direnç geliştirerek tedavinin 

geleceğini karartmaktadır. 

X geni mutasyonlarının ise anlamı daha da az bilinmektedir. Bunların viral replikasyonu azaltarak 

yararlı mı olduğu yoksa temelde transaktivasyonda rolü olan x geninin karsinogenezi mi 

hızlandırdığı zaman içindeki çalışmalarda ortaya çıkacaktır. Her ne şekilde olursa olsun viral 

mutantların ortaya çıkması replikasyonun durması ya da hastalığın reaktivasyonu, tedaviye cevap

ya da direnç oluşması veya nötralizan antikor oluşması açısından bir dönüm noktasıdır. Mutant 

virüslerle nasıl başedileceği geleceğin sorunlarının başında gelmektedir. 

B. Tanı Yöntemleri 

Günümüzde ortaya çıkan ve aşılması gereken ikinci bir sorun da laboratuvar testlerinin bizlere ne 

ölçüde yardımcı olduğudur. Seçenekler arttıkça ve daha duyarlı olduğu ileri sürülen testler 

uygulamaya girdikçe kaos ve yanlış kullanım artmaktadır. 

• HBV DNA’nın moleküler biyolojik yöntemler veya PCR ile 

saptanması virüs replikasyonunun mutlak göstergesi midir? 

• HBV DNA’nın hibridizasyon ile saptanması viral partiküllerin 

ml’de 10 kopyanın üzerinde olduğunu gösterir ki bu da 

tedaviye alınma ya da izleme için yeterlidir. Nükleik asit 

amplifikasyon testleri ancak varyantların, escape mutantların 

ya da diğer mutantların saptanmasının ya da dizi analizinin 

gerekli olduğu özel durumlarda yarar sağlar. Tanı yöntemlerinde 

sadeleşmeye gitmek masrafı da azaltacaktır. 

C. Tedavide beklentiler 

HBV’de tedavinin amacı virüsün temizlenmesi, semptomların kontrolü, inflamasyonun azalması ve 

uzun vadede siroz ve HCC’nin önlenmesidir. 

Bugün için etkinliği en iyi bilinen ajan olan interferon alfa yine de ideal ilaç olmaktan uzaktır. 

Eldeki verilere göre ALT’si yüksek, HBV DNA’sı “hibridizasyon” yöntemi ile düşük titrede (

sonuçlardaki başarı ne yazık ki iki önemli handikapla gölgelenmektedir. Tedavi bitiminde ALT ve 

HBV DNA yükselmekte ve zaman içinde P geni ile S geninin örtüştüğü yerde ortaya çıkan 

mutasyonlar (YMDD) lamivudine direnç yaratmaktadır (%12). Farklı etki mekanizmaları nedeniyle 

lamivudin’in IFN ile kompine edilmesi mantıklı gelmekteyse de Shalm ve ark.’nın geniş 

çalışmasında IFN+Lamuvidine kombinasyonu monoterapiye üstün bulunmamıştır. Daha sonra 

yapılan çalışmalar ise kombine tedavideki cevabın daha iyi olduğu yönünde mesaj vermektedir. 

Diğer taraftan lamivudine tedavisi ile ortaya çıkan YMDD mutasyonlarının önemi iyi bilinmektedir. 

Kronik hepatit B enfeksiyonunda lamivudinin ilk tercih edilmesi gereken iki özel durum. 

Dekompanse siroz ve transplant hastalarıdır. Dekompanse sirozlu hastalarda interferon çok 

tehlikelidir ve kullanılmamalıdır. Bu hastalarda lamivudine ile klinik evrelerde gerileme ve 

laboratuvar testlerde iyileşme rapor edilmiştir. Bunun yanında böbrek ve karaciğer nakli sonrası 

gelişen reenfeksiyon veya de novo enfeksiyonların tedavisinde de lamivudine oldukça etkili 

bulunmuş ve rejeksiyona neden olmadığı gösterilmiştir. 

Lamivudinin oral kullanılması, biyoyararlılığının yüksek olması, HBV-DNA’yı kısa sürede 

baskılaması, teratojenik olmaması diğer antivirallerle kombine edilebilmesi ilacın avantajlarıdır. 

Ama aynı lamivudinin iki dezavantajı mevcuttur. Bunlardan biri tedavi süresidir. Halen lamivudine 

tedavisinin süresi konusunda tam bir görüş birliğine varılamamıştır. Wild tip hastalarda bu süre 

HBe/AntiHBe serokonversiyonuna kadar olabilir. Ama prekor mutantlı hastalarda tedavi süresi tam 

olarak belirlenememiştir. Literatürde halen 4 yıldır tedavi olan hastalar vardır. Lamivudine’nin 

uzun süre belki de hayat boyu kullanılmasının daha doğru olacağı düşünülmektedir. Lamivudinin 

2. dezavantajı ise tedavinin 7-8. aylarında ortaya çıkan dirençli suş gelişimi sorunudur. Bu 

hastalarda tedavi süresinin uzunluğu ile dirençli suşların ortaya çıkması koreledir. Dirençli suşların 

önemi ve bu hastalarda tedavinin devam edip etmeyeceği halen muamma olmaya devam 

etmektedir. Ama genel eğilim tedavinin devamı yönündedir. 

Siklik guanidin türevi famsiklovir pensiklovirin oral formu olup, özellikle transplant hastalarında 

reenfeksiyonu önleme amacıyla kullanılmıştır. 

333 kronik HBV’si olan hastada yapılan bir çalışmada 500 mg famsiklovir, onaltı hafta süreyle 

kullanılmış ve HBV DNA tedavinin bitiminden sekiz ay sonraki takiplerde bile düşük bulunmuştur. 

Famsiklovirin etkisi lamivudinden zayıf, kemik iliğine yan etkisi daha fazladır. Yeni nükleozid 

analoglarından lobucavir, BNS 200 475 ve Adefovir Dipivoxil ile Faz III çalışmaları devam 

etmektedir. 

Famsiklovir ile yapısal benzerlik gösteren bir diğer nükleozid analoğu gansiklovir’dir. Kronik 

hepatit B tedavisinde oral gansiklovirin kullanıldığı bir çalışmada oldukça iyi sonuçlar elde 

edilmiştir. Aynı çalışmada ilaca ait ciddi yan etkilerin görülmediği ve diğer antivirallerle kombine 

edilebileceği bildirilmiştir. Gansiklovirin bir diğer endikasyonu da aynen famsiklovirde olduğu gibi 

transplant sonrası enfeksiyonlardır. 

Nükleozid analogları ile diğer bir şok lobucavir de yaşanmıştır. Hayvan çalışmalarında çok etkili 

bulunan lobucavir ile ilgili insan çalışmalarına başlanıldığı sırada uzun süre tedavi alan 

hayvanlarda HCC ve vaginal tümör gelişimi bildirilmiş ve insan çalışmaları durdurulmuştur. 

Nükleozid analogları içinde en yeni ve etkili olanı adefovir dipivoxil’dir. Adefovir dipivoxil hem 

invitro hem de invivo koşullarda HBV-DNA’yı baskılamaktadır. Adefovir dipivoxil, özellikle 

lamivudine tedavisi sırasında ortaya çıkan dirençli suşların tedavisinde umut verici görünmektedir. 

21. yüzyılda geliştirilecek olan nükleozid analoglarından beklenen özellikler şunlar olmalıdır: 

1. Viral DNA veya RNA’yı inhibe ederken mitokondrial hasara yol açmamalı. 

2. Supercoiled ccc DNA’yı etkili olmalı. 

3. İlaç kesildiğinde nüks olmamalı. 

4. Uzun dönem kullanıldığında viral mutant olmamalı. 

5. Yan etkileri minimal veya hiç olmamalı. 

D. Diğer Tedaviler 

a. Kombine tedaviler: Eldeki silahların gücünün kısıtlı olması, bazen de geri tepmesi, bilim 

adamlarını yeni arayışlara yöneltmiştir. Kombine tedaviler arasında en popüler olanı

Lamivudine+IFN’dan söz edilmiştir. Diğerleri arasında kortikosteroid uygulama/kesme + IFN alfa 

ve gama, IFN alfa ve beta, asiklovir+IFN, indometasin+IFN, ursodeoxycholic acid+IFN, ancak 

marjinal iyileşmelere yol açan, bazıları potansiyel tehlike taşıyan tedavi yöntemleridir. Bu 

tedavilerin maddi ve yan etkileri oldukça yüksektir. 

b. İmmün sistemi hedefleyen tedaviler: Umut bağlanan tedaviler arasında HBV aşısı, 

hematopoietik büyüme faktörleri ve immün sistemin manipülasyonuna yönelik tedavilerdir. 

GM-CSF ve G-CSF tek başına ya da IFN ile birlikte HBV ve HCV de ümit verici sonuçlara 

ulaştırmıştır. GM-CSF hem IFN’nin antiviral etkisini de arttırmakta hem de hematopoiezi uyararak 

IFN’nin olumsuz etkisini gidermektedir. Gelecekteki çalışmaların bir kısmını bu konu oluşturacaktır. 

Thymosine alfa ile yapılan ilk çalışmalar istenilen sonuçları vermediyse de IFN ile kombine olarak 

yapılan tedaviler gelecek yıllarda güncelleşeceğe benzemektedir. HBV’nin immün klirensinin 

mekanizmalarının daha iyi anlaşılmasından sonra gözler immün sistemin manipülasyonuna 

odaklanmıştır. Geleceğin tedavileri arasında antisense oligonükleotidler, genetik olarak 

hazırlanmış ribozimler ve aşılar çekici gözükmektedir. Bu ajanların amacı HBV’nin replikasyonu 

sırasındaki ara ürünleri yok etmektir. 

Recombinant HbsAg aşısı ile yapılmış olan az sayıdaki pilot çalışmanın cesaret vermesinden sonra 

HBcAg’ye özgü spesifik antijenik epitoplar kullanılarak geliştirilen aşılar olumlu sonuçlar vermiştir. 

Antijenik peptitler veya aşı kullanılarak HBV DNA’nın eliminasyonu sağlanabilmektedir. HBV 

transgenik sıçanlarda oniki aylık HBV aşısı tedavisi HBsAg klirensini %83, HBeAg klirensini %89 

oranında sağlamıştır. 

Aşı hem sitolitik mekanizmaları uyararak hem de HBV proteinlerine non sitolitlik bir inaktivasyon 

yaparak IL-2 ve gama IFN ile birlikte HBV yüzey transkriptini suprese etmektedir. Bu konuda daha 

da ilgi uyandıran, HBV klirensinde daha önemli rolü olan CTL cevabını uyaran core aşılarıdır. Diğer 

taraftan DNA immünizasyonu CTL cevabını fazla uyararak viral klirensi kolaylaştırmaktadır. 

Prizmanın bir başka yüzünde bağışıklığın edinsel yolla geçirilmesi (adoptif transfer) yöntemi yer 

alır. 

Kemik iliği nakli yapılacak kişilere HBV’ye karşı bağışıklığı olan donörden alınan iliğin nakli alıcıda 

HBV’nin eliminasyonunu sağlayınca HBV’ye bağışık donörlerden alınan periferik kan lenfosit 

enjeksiyonlarının da benzer etkisi olduğu görülmüştür. Gelecekte HBV’nin kemik iliği nakli ile 

tedavisi pahalı ve riskli gibi gözükmekte ise de uygulanabilir olduğu saptanmıştır. 

Ribozimler: RNA’yı parçalayabilen küçük RNA molekülleri olup doğrudan doğruya RNA’nın 

transkripsiyonuna engel olurlar. Bir ribozim birçok hedef RNA’yı parçalayabilir. Böylece ribozimler 

gen ekspresyonu ve viral replikasyonu inhibe ederler. Ancak bunların in-vivo ve in-vitro etkinlikleri 

farklıdır. Ribozimlere bugün için yarı otomatik saldırı silahı gözüyle bakılmaktadır. 

Antisenseoligonükleotidler ise RNA’ya özel olarak bağlanarak RNA-DNA (antisens DNA) veya RNA- 

RNA hibridleri oluşturan ve RNA replikasyonu, ters transkripsiyon ve messenger RNA 

translasyonunu durduran nükleik asitlerdir. Hücre içi RNA ase’lar bunların antisense etkisini artırır. 

Antisense oligonükleotidlerin ayrıca non antisens etkileri yani hücre içinde normalde latent olan 

endonükleazların aktivasyonu, otofosforilasyon protein kinaz aktivasyonu gibi etkileri vardır. 

Antisens teknoloji tarımda fevkalade başarılı sonuçlara ulaştırmakta, örneğin; domatesin 

yumuşamasına yol açan poligalaktozaminaz geni bloke edilince kaliteli domates elde 

edilebilmekte; ancak istenmeyen non antisens etkileri tıp alanındaki kullanımını kısıtlamaktadır. 

Bu yöntemlere yine de sihirli mermi gözüyle bakılmaktadır. 

İleride hücrenin spesifik RNA yapılarına yüksek affinite gösteren, küçük moleküllerin hedef RNA’yı 

parçalayacakları yöntemler ağırlık kazanacak gibi durmaktadır. 

DNA mutantları ve viral peptid değiştiriciler 

Bu hücre içi immünizasyon yöntemi hücre içindeki normal yapılara karşı hareket eden peptid veya 

proteinlerin intrasellular olarak sentezlenmesine dayalı bir yöntemdir. Çeşitli uzunluktaki değişik 

polipeptitler viral core’un carboxy terminal bölgesi ile füzyon yaparlar ve DNA mutantları meydana 

gelir. 

Bu tedaviler, peptitlerin bağlanma özellikleri; istenmeyen etkileri, direnç ya da uygulama 

vektörleri gibi sorunlar aşılınca IFN ya da nükleozid analogları gibi mevcut tedavilere ek olarak 

yarar sağlayabileceklerdir.

Bütün bu uygulamalarda, deney ortamından canlı ortama geçişte farklılıklar yaşanmasına karşılık 

önümüzdeki yıllar bu konuda ilerlediğimizi mi yoksa kendi etrafımızda mı döndüğümüzü ortaya 

koyacaktır. 

HBV’DE ÇÖZÜM BEKLEYEN SORUNLAR 

• Transaminazları normal histolojik aktivitesi hafif, HBV DNA ve 

HBeAg negatif olan hastalar, dekompanse sirozu olanlar, 

tedaviye cevapsız vakalar, ekstrahepatik manifestasyonlar 

(PAN, Glomerulonefrit) kemoterapi sonrası rebound olanlar, 

dual veya üçlü enfeksiyonu olanlar, organ nakli ve immün 

yetmezliği olanlar ile karaciğer nakli olanlar nüks konusu, bu 

hastalarda uzun vadede antiviral tedavi indikasyonu süresi ve 

etkinliğini belirleme açısından yeni deneyimleri zorunlu 

kılmaktadır. 

• Karaciğer nakli olmadan önce yapılan HBIG’in ve nükleozid 

analogların kullanılmasının HBV reenfeksiyonunu önlemede 

yararlı olabileceği; ancak transplant sonrası uzun süreli belki 

de ömür boyu kullanılması gereken Lamuvidine veya 

Famsiklovir gibi ilaçlar ile rezistans gelişebileceği HBIG ile de 

S mutantlarının oluşabileceği bilindiğinden gelecekte bu 

sorunların da aşılması gerektiği ortadadır. 

HBV’DEN KORUNMA 

Taşıyıcılıktan kansere kadar uzanan tehlikeli serüvende en akılcı yol virüsün sınır kapılarından 

defedilmesidir. Ne yazık ki dünyada birçok hastalıkta olduğu gibi viral hetapitte de kalıcı hasarların 

tedavisine daha fazla yatırım yapılmış, ucuz ve güvenilir aşıların üretilip yaygınlaştırılması uzun 

yıllar almıştır. Bugün dünyada 80’in üzerinde ülkede tüm yenidoğanlara HBV aşısı 

uygulanmaktadır, ya da uygulanması için ilke kararı alınmıştır. Dahası bu aşılar A, B ve diğerlerini 

içeren karma aşılar haline getirilmeye çalışılmaktadır. Rekombinan yöntemlerle geliştirilen aşıların 

immünojenitesi yüksek, yan etkileri azdır. Annenin viral yükünün fazla olduğu durumlarda HBs 

gen mutasyonları gelişerek bebeklerin taşıyıcı olabileceği, özellikle HBIG ile bağışıklama 

güçlendirildiğinde bu olasılığın yüksek olduğu nitekim transplant hastalarında da HBIG 

uygulamasından sonra S mutantlarının görüldüğü bilinmektedir. Bunlar ya in-utero enfeksiyonla 

geçen ya da aşı/HBIG baskısıyla sonradan oluşan HBV variantlarıdır. 

HBV aşısının yaygınlaşmasıyla dünyada aşıyla önlenebilen yegâne kanser türü olan HCC’nin de 

sıklığının azaldığını bildiren yayınlar yüreklere umut serpmiştir. 

2000’li yıllarda geliştirilecek 3. jenerasyon aşılardan beklenen %100 etkin olmaları, PreS1 ve 

PreS2 epitoplarını da içermeleri böylece kaçak mutant sorununu tümüyle ortadan kalkmasıdır. 

KRONİK DELTA HEPATİTİ 

Defektif bir virüs olan ve ancak HBsAg’nin varlığında replike olan HDV ilk tanımlandığı yıllarda 

büyük ilgiyi çekmiş, ancak daha sonraları adından daha az bahsedilir olmuştur. Delta hepatiti 

azalmakta mıdır? Efektif HBV aşılama kampanyalarının bu virüsü de eradike edeceği ne kadar 

doğruysa IV ilaç bağımlılarında dispozabl enjektörlerin yaygınlaşmasının HDV enfeksiyonunu 

önlediği de o denli gerçektir. 

HDV’nin superenfeksiyonunun kronikleştiği, her ne kadar HDV replikasyonunun HBV’yi suprese 

ettiği bilinse de özellikle endemik bölgelerdeki kronik Hdv enfeksiyonunun daha acımasız tablolara 

yol açtığı, vakaların %70’inin 3-4 yıl içinde siroza dönüştüğü bilinmektedir. Bugün için HDV’nin en 

az 3 genotipi olduğu, HDV’nin patojenitesinde genetik faktörlerin önemli olduğu kabul 

edilmektedir. HDV’nin tedavisinde 1 yıl süre ile haftada 3 gün 9-10 milyon ünite ile %36 oranında

emisyon sağlandığı ancak 3-4 yıl içinde nükslerin görüldüğü bildirilmiştir. Kronik Delta hepatiti 

tedavisinde interferon dışında ribavirin levamisol ve lamivudine de denenmiştir. Ancak bu 

tedavilerin hiçbiri interferon ile elde edilen sonuçlara ulaşmamıştır. Sonuç olarak giderek sıklığı 

azalsa da kronik delta hepatiti için umut veren bir tedavi seçeneği henüz yoktur. 

HDV gelecekte HBV gibi tarihin karanlıklarına gömülmeye aday bir virüs olarak kalacaktır. 

KRONİK HCV HEPATİTİ 

Kronik hepatite yol açan HBV, HDV ve HCV şeytan üçgeninin en güçlü ayağı olan HCV virüsü 

post-transfüzyon hepatitlerinin en önemli nedenidir. 1989 yılından beri aşina olduğumuz ve 

kendisinden çok yaptığı kalıcı komplikasyonlarla tanınan HCV virüsü, non-A non-B hepatiti adı 

altında bir sepete koyduğumuz viral hepatitlerin yalnızca isim babası olmakta kalmamış aynı 

zamanda eskiden anonim olan bu hastaların kaderini değiştirmiştir. HCV ile ilgili aşamaların 

başlıcalarını 3 başlık altında toplamak mümkündür: 

1. Virüsün yapısı elektron mikroskobu ile henüz tanımlanmamıştır. 

Ancak genomik yapısı, gen ürünleri ve işlevleri genotip ve 

quasispeciesleri tanımlanmış, özellikle non strüktürel NS5A 

bölgesinin kodlandığı proteinlerin virüsünün enfektivitesindeki 

rolleri daha iyi anlaşılmıştır. Ayrıca in vivo viral kinetik de 

daha iyi belirlenmiştir. 

2. Viral hasarın mekanizması, viral persisitansa yol açan faktörler 

ve interferon tedavisine yanıtı belirleyen göstergeler daha elle 

tutulur biçimde ortaya konabilmiştir. 

3. Yaklaşık %80’i kronikleşen HCV enfeksiyonunun tedavisinde 

yerleşik tedavi biçimi olan interferon’un vakaların ancak 

%25’inde uzun dönemde etkili olduğunun anlaşılması ile yeni 

geliştirilen antivirallerle kombine tedavi seçenekleri gündeme 

gelmiştir. 

Kronik HCV hepatiti ile istenmeden yaşanan birliktelik zaman içinde olumlu ve olumsuz birtakım 

sonuçlara götürebilir. HCV ile dual enfeksiyonu olan hastalarda HBV replikasyonu azalıyor gibi 

gözükmektedir. Diğer taraftan HCV’nin amansız seyri yani vakaların %80’inin kronikleşip bunların 

%30’unun siroza ilerlemesi bu hata affetmeyen hastalığa karşı hekimleri daha duyarlı olmaya 

zorlamıştır. 

Hastalığın ALT’si normal vireminin pozitif olduğu sinsi seyirli formu (HCV taşıyıcılığı) ile, viremi ile 

ALT yüksekliğinin paralel gittiği formunun uzun dönemdeki seyirleri arasında bir fark olup 

olmadığı iyi bilinmemektedir. Dahası HCV ile enfekte olmuş kişilerin uzun dönemdeki mortaliteleri 

de bilinmemektedir. Bu konuda en uzun süreli takibe sahip olan bir çalışma 1993 yılında Alter M 

ve ark. tarafından yayınlandığında yüreklere biraz su serpilmiştir. Posttransfüzyon hepatiti geçiren 

hastalar ile transfüze olmuş ancak hepatit geçirmemiş kontrol grubunun 18 yıllık izleniminin 

yapıldığı bu çalışmada her iki grupta mortalitenin aynı olduğu, karaciğer hastalığına bağlı 

ölümlerin seyrek olduğu ancak hepatit geçiren grupta karaciğer hastalığına bağlı ölümlerin daha 

sık olduğu bildirilmiştir. O sıralarda HCV’nin nispeten selim seyirli olduğunu düşündüren bu 

çalışma daha sonra retrospektif olduğu ve çeşitli defektler taşıdığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Bu 

bilgiler ışığında ALT’si normal ama viremisi olan hastaların tedavi edilmeme gerekçesi ileride 

sorgulanacak gibi gözükmektedir. 

HCV DE PATOGENEZ VE KLİNİK ÖZELLİKLER 

HCV enfeksiyonunun patagonezi iyi bilinmemektedir. Ancak akut enfeksiyonda CD4-CD8 kaynaklı 

poliklonal ve mültispesifik cevap alınması hücresel bağışıklık mekanizmasının ön planda rol 

oynadığı izlenimini vermektedir. Ayrıca akut enfeksiyonda Th1 kronik enfeksiyonda Th2 sitokin 

cevabının ön planda görülmesi virüs eradikasyonunda hücresel bağışıklığın rolünü destekler

ulgulardır. Bu kadar güçlü bir hücresel bağışıklığa rağmen virüsün elimine edilememesinin 

nedenleri açık değildir. 

Son zamanlardaki düşünce HCV persista

REKOMBİNANT HEPATİT B AŞISINA BAĞLI BİR 

KONVÜLZİYON OLGUSU VE BU AŞILARIN YAN 

ETKİLERİ 

Sedat KAYGUSUZ*, İftihar KÖKSAL* 

* Karadeniz Teknik Üniversitesi, Tıp Fakültesi İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik 

Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Trabzon. 

Özet 

Hepatit B aşılaması hepatit B infeksiyonunun prevalansını azaltacak önemli bir uygulamadır. Bu 

aşılar en güvenli aşılar arasında yer almasına rağmen, birçok yan etki ile ilişkili bulunmuştur. Lokal 

reaksiyonların yanında nörolojik, oftalmolojik, dermatolojik, hematolojik, romatolojik ve sistemik 

birçok yan etkileri bildirilmiştir. 

Bu çalışmada, hepatit B aşıları ile ilgili yan etkiler gözden geçirilmiş ve rekombinant hepatit B 

aşısına bağlı bir konvülziyon olgumuz tartışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Hepatit B aşısı, yan etki, konvülziyon 

Summary 

A CONVULSION EVENT DEPENDENT ON RECOMBINANT HEPATITIS B VACCINATION AND 

ADVERSE EFFECTS OF THESE VACCINATIONS 

Hepatitis B vaccination is an important application to decrease the prevalence of hepatitis B 

infection. Although these vaccinations are one of the most reliable inoculations, there are 

connections found with many adverse effects. There are neurological, ophthalmologic, 

dermatological, hematological and systemic adverse effects found apart from local reactions. In 

this study, the adverse effects of hepatitis B are dealed and a convulsion event dependent on 

hepatitis B vaccination is argued. 

Key words: Hepatitis B, side-effect, convulsion 

Giriş 

Hepatit B virüs (HBV) infeksiyonu tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemli bir halk sağlığı 

sorunu olmayı sürdürmektedir. Türkiye’deki prevalansı %3.9-12.5 arasında değişmekte olup, bu 

oran 2.5-6 milyon (ortalama 4 milyon) kişinin HBV taşıyıcısı olduğunu yansıtmaktadır (1, 2). Tüm 

dünyada 300 milyon HBV taşıyıcısı olduğu ve bunların da %25-30’unun siroz ya da hepatosellüler 

karsinom nedeniyle kaybedildiği kabul edilmektedir (2-4). Hepatit B aşısının uygulamaya 

girmesiyle beraber HBV infeksiyonlarının insidansında belirgin düşüşler gözlenmiştir. 

Toplumda bu kadar yaygın olan bu infeksiyon hastalığının aşı ile önlenmesi mümkündür. Bu 

nedenle öncelikle risk altında bulunan kişilerde olacak şekilde toplumun tüm bireyleri 

aşılanmalıdır. 

HBV’ye karşı aşılama ilk kez 1971 yılında Krugman ve arkadaşları tarafından başlatılmış olup, 1981 

yılında plazma kökenli bir aşıya The Food and Drug Administration (FDA) tarafından lisans 

verilmiş ve 1982 yılında kullanıma girmiştir. Daha sonra rekombinant DNA teknolojisindeki 

ilerlemelere paralel olarak maya mantarı (Saccharomyces cerevisiae) genine HBsAg geni

yerleştirilerek ilk rekombinant aşı elde edilmiş ve bu aşı 1986’da FDA lisansı almıştır. Daha sonra 

rekombinant DNA teknolojisi ile memeli hücrelerinden yeni bir rekombinant aşı elde edilmiştir (5, 

6). Plazma kökenli aşılar ise günümüzde kullanılmamaktadır. 

ABD’de lisans almış en güvenilir aşılar arasında yer alan hepatit B aşılarının klinik kullanımının 

getirdiği toplumsal yararların yanında bazı yan etkileri de gözlemlenmiştir. Plazma kökenli aşılarda 

gözlemlenen yan etkilere, daha sonra rekombinant DNA teknolojisiyle üretilen aşılarda da 

rastlanmıştır. Bu yan etkilerin birçoğu kesin olarak aşıya bağlanamamış olmakla birlikte, aşı 

önemli bir etken olarak suçlanmış ve tetiği çeken unsur olarak düşünülmüştür. (7-10) 

Bu çalışmada, kliniğimizde memeli hücre kökenli bir rekombinant hepatit B aşısından (GenHevac 

B) sonra gözlemlediğimiz bir konvülziyon olgusu sunulmuş ve hepatit B aşılarının yan etkileri 

tartışılmıştır. 

Olgu 

19 yaşında hemşirelik okulunda eğitim gören bir bayan öğrenci, hepatit B aşısı yaptırmak için 

başvurduğu sağlık kuruluşunda tetkik edilmiş, HBsAg ve anti-HBs antikorunun negatif olması 

nedeniyle aşı programına alınmış. Deltoid kasından rekombinant hepatit B aşısı (GenHevac B) ilk 

dozunu 20 mg olarak saat 12:00 civarında yaptırmış. Herhangi bir şikayeti olmayan hasta, aşıdan 

sonra normal işlerine devam etmiş. Saat 20:00 civarında yatan hasta 23:00 sularında uyanıp 

yatağından kalkmış ve daha önceki hayatında hiç olmayan, annesinin gözlemlediği generalize 

tonik-klonik tarzda tarif edilen kasılmaları olmuş. Bu sırada hastanın gözleri bir noktaya 

bakıyormuş ve ağzından köpük geliyormuş. Yaklaşık iki dakika kadar devam eden bu olaydan 

sonra 5 dakika daha baygınlığı süren hastanın bilinci açılmış. Götürüldüğü acil klinikte 

değerlendirilip semptomatik tedavi verilmiş. Evine gönderilen hastanın şikayetleri giderek azalmış. 

Bir sonraki gün kliniğimize başvuran hastanın değerlendirilmesinde herhangi bir semptom ya da 

bulgu olmadığı görüldü. Özgeçmişinde konvülziyon, travma ya da geçirilmiş bir hastalık öyküsü 

yoktu. Hastanın EEG’sinde herhangi bir biyoelektriki aktivite bozukluğuna rastlanılmadı ve diğer 

biyokimyasal testleri normal olarak değerlendirildi. 

Daha önce konvülziyon anamnezi olmayan ve EEG’sinde bir patoloji izlenmeyen hastada 

rekombinant hepatit B aşısı uygulamasından 11 saat sonra gözlenen ve başka bir nedenle izah 

edilemeyen bu konvülziyon tablosunun, literatürde de benzer vakaların yayınlandığı dikkate 

alındığında, aşı ile ilişkili bir komplikasyon olabileceği düşünüldü. 

Tartışma 

Rekombinant teknikle maya veya memeli hücrelerinde HBsAg geninin klonlanması ve 

ekspresyonuyla HBV’ye karşı hazırlanan hepatit B aşıları ruhsat almasından beri kullanılabilen en 

güvenli aşılar arasında yer almakta ve iyi tolere edilmektedirler. Bu aşılara karşı yan etkiler 

öncelikle lokal reaksiyonlar şeklinde görülmektedir (% 15-17). Bunlar kolda acıma, ağrı, selim 

tabiatlı ve geçici endürasyon, şişlik, kaşıntı, ekimoz, nodül oluşumu, halsizlik, yorgunluk, geçici 

ateş, baş ağrısı, baş dönmesi, bulantı, kusma gibi hafif genel semptomlardır. Bu yan etkiler 

genellikle 1-2 gün içerisinde kaybolmakta ve tekrarlanan dozlarda daha az görülmektedir (7, 11, 

12). Rekombinant hepatit B aşılarının ciddi yan etkilerinin çoğu nörolojik olarak gözlemlenirken, 

aşının indüklediği oftalmolojik, dermatolojik, hematolojik, romatolojik veya sistemik 

komplikasyonlar da bildirilmiştir (13). 

Hepatit B aşısından sonra ortaya çıkan yan etkilerin çoğu immünkomplekslerle ilgilidir. 

Kompleman aktivasyonu, immünkompleks oluşması ve depolanması ile belli klinik tablolar 

meydana gelmektedir. Oluşan bu klinik tablolar, tesadüfen meydana gelebileceği gibi, aşıdan 

sonra ortaya çıkan gerçek bir hastalık ya da hastalığa karşı daha önceden varolan eğilimin 

aşılamayla tetiğinin çekilmesi ile görülmektedirler (7-10). 

Plazma kökenli hepatit B aşıları ile ilişkili olarak, konvülziyon, Bell’s palsy, Guillaine-Barre 

sendromu, radikülopati, optik nörit, myelit en sık rapor edilen yan etkilerdir (8). Daha sonra 

kullanıma giren rekombinant hepatit B aşılarında da aynı yan etkiler bildirilmiştir. Nörolojik olarak 

ensefalit, myelit, meningeal reaksiyon, menenjit, papillit, serebellar ataksi ve demyelinizasyon en

sık görülen komplikasyonlardır (8, 13-30). Multipl skleroz (MS) olduğu bilinen hastalarda bazı 

nörolojik yan etkiler bildirilmesinin yanında MS’nin relapsı da meydana gelmiştir (31-36). Aşının 

MS’ye yol açtığı iddiası ise hâlâ tartışmalıdır (13). Aşılamayla santral sinir sistemi demyelinizan 

hastalıkları arasında kesin bir ilişki gösterilememiştir. Yapılan araştırmalarda 1.4 ile 1.7 arasında 

relatif bir risk olduğu gösterilmiş olup, daha önceden var olan ve asemptomatik bir hastalığın 

tetiğini çekebilme ihtimalini düşündürmektedir (32). Guillaine-Barre (GB) sendromu plazma 

kökenli aşılarla 9 vaka olarak bildirilmiştir. Aşı ile bu yan etki arasındaki ilişki net olmasa da GB 

sendromu veya GB benzeri ciddi reaksiyonlar beklenenden daha fazladır (8, 37-39). 

Plazma aşılarıyla bildirilen 5 konvülziyon olgusuna karşılık, bizim olgumuz meme hücresi kökenli 

rekombinant hepatit B aşısından sonra meydana gelmiştir (8). Konvülziyonu başka bir nedene 

bağlanamayan bu olgular gibi bizim olgumuzda da aşı dışında bir neden tespit edilemedi. 

Oftalmik komplikasyonlar sık bildirilen yan etkilerden birini oluşturmaktadır. Görme kaybı, optik 

nörit, papil ödem, santral ven oklüzyonu başlıcalarını oluşturmaktadır (8, 37, 40-47). Retinal ven 

oklüzyonu yapacak bir neden yokken rekombinant hepatit B aşısı sonrasında 4 olguda bu durum 

gözlenmiştir. Aşıdan başka izahı yapılamayan bu olgularda immünkompleksler, antijenik çapraz 

reaksiyonlar, hızlı hipersensitivite ve patojenik bir lenfosit grubunun simulasyonu şeklindeki 4 

hipotez öne sürülmüştür (42). Baglivo ve arkadaşları 23 yaşındaki bir bayan hastada rekombinant 

hepatit B aşısıyla booster doz sonrası sol gözde progressif görme kaybı ve bilateral fotopsi ile 

seyreden "Multiple Evanescent White Dot Sendromu (MEWDS)" bildirmişlerdir (48). MPE 

(multifokal plaoid epiteliopati) maya kökenli aşıyla 2, memeli hücre kökenli aşıyla 1 olguda 

gösterilmiştir (49, 50). 

Hepatit B aşısı kullananlar arasında dermatolojik olarak eritema multiforme, pitriyazis rosea, 

eritema nodozum, ekzematöz reaksiyon, anetoderma, sklerotik plak gibi komplikasyonlar 

bildirilmiştir (51-57). Thiomerasole karşı allerjik reaksiyonlar görülebilir. Bu maddeyi içeren aşılarla 

lokal injeksiyon sonrası geç tip hipersensitivite reaksiyonuyla beraber generalize döküntü veya 

sistemik reaksiyonlar bildirilmiştir (58-60). Ancak sebep-etki konusundaki ilişkisi tartışmalıdır. 

Nitekim Hudson ve arkadaşlarının bildirdiği bir vakada thiomerasolün sensitize eden bir ajan 

olarak bildirilmediği ve içeriğinde bu maddenin olmadığı bir aşıya karşı reaksiyon görülmüştür 

(11). Ancak civa içerikli olan bu maddenin, özellikle daha yüksek dozlarda, gelişmekte olan fetüs 

ya da yenidoğan döneminde beyin hasarı, zeka geriliği, koordinasyon güçlüğü, körlük, felç, 

konuşma güçlüğü yapma potansiyeli mevcuttur. FDA (The Food and Drug Administration) civa 

içeren gıda ve ilaçların üretiminin yapılmamasını önermiştir (61). 

Liken planus en fazla bildirilen yan etkilerden birini oluşturmaktadır (62-72). Bazen HBV 

infeksiyonunun doğal seyrinde de görülebilen bu klinik tabloda keratinositik hücrelere karşı oluşan 

likenoid inflamasyon sorumlu tutulmakta ve HBV immünizasyonu, sitotoksik T lenfosit ilişkili 

mekanizmayla, bu tetiği çektiği düşünülmektedir. Lezyonlar tedaviyle düzelmiştir (73). Ayrıca 

aşının indüklediği gövdede, ekstremitelerde folliküler keratoz, yama tarzında saçlı deride alopesi 

ile karakterize Graham Little-Piccardi-Lasseur sendromu (GLPLS) bildirilmiştir (74). 

Bunlardan başka, hayatının ilk gününde rekombinant aşı uygulanan bir yenidoğanda bir yıl sonra 

literatürde ilk kez yayınlanan bir soliter mastositom olgusu bildirilmiştir (75). Diğer dermatolojik 

yan etkiler arasında ekzematöz reaksiyon, nodüller, sitolizis, bukkal aft, granülom ve döküntü, 

kaşıntı, ürtiker, anjiyödem, ödem, dispne gibi alerjik hipersensitivite reaksiyonları bildirilmiştir (23, 

76-87). 

42 yaşındaki bir doktor hastanın ilk kez yapıldığı aşı sonrasında geçici kulak çınlaması olmuş, 1 ay 

sonrasındaki 2. aşıdan birkaç dakika sonra ise çınlamayla birlikte fluktuasyon gösteren bir 

sensorinöral işitme kaybı tespit edilmiş, 6 ay sonra bu şikayetleri geçmiştir (88). Benzer bir klinik 

tabloyu Biacebe ve arkadaşları da gözlemlemiştir (89). Birden çok mekanizmanın aşı sonrası 

işitme kaybıyla ilişkili olabileceği düşünülmüştür (88-91). 

Hepatit B aşısından sonra aşıyla ilgili olarak artrit, artralji, myalji, Reiter sendromu, Still hastalığı 

gibi romatizmal şikayetler bildirilmiştir (23, 53, 85, 92-108). Bildirilen artrit tabloları çoğunlukla 

reaktif artrit ve poliartrit (eroziv ya da noneroziv) şeklinde seyrederken, birçok vakada da aşıyla 

romatoid artritin tetiğinin çekildiği düşünülmüştür. Spesifik ya da nonspesifik immün sistem 

stimülasyonu ile lupus eritematozusun tetiğinin çekilmesi veya alevlenmesi sık görülen aşı yan

etkilerinden bir tanesini oluşturmaktadır (23, 81, 109-114). Yine plazma kökenli bir aşıyla 

meydana gelen ve bağ dokusuna ait olarak vaskülit (hipersensitivite, nekrotizan, kutanöz, 

pulmoner), Takayasu arteriti ve PAN olguları da yayınlanmıştır (115-123). 

Anaflaksi, nadir olmakla birlikte, görülebilir ve epinefrin kullanımı gerekebilir. Birkaç çalışmada 

anaflaksi ile olan ilişki yayınlanmıştır (23, 124-126). 

Aşıyla ilişkili olarak görülen bir başka komplikasyon hematolojik komplikasyonlardır. Ewans 

sendromunun da içinde bulunduğu trombositopenik purpura ve hemorajik bulgular, hemolitik 

anemi, kriyoglubulinemi, eozinofili gibi immün sistem aracılıklı reaksiyonlar bildirilmiştir. Bu tip 

vakaların çoğunluğunu pediatrik yaş grubundaki hastalar oluşturmuştur (40, 47, 109, 127-134). 

Aşıyla ilgili olarak bildirilen birçok sistemik yan etkiler de mevcuttur. Dispne, bronşiyal spazm, 

astma alevlenmesi, ARDS gibi respiratuar komplikasyonlar, nefrotik sendrom, glomerulonefrit gibi 

renal komplikasyonlar, senkop, çarpıntı, hipotansif taka, taşikardi gibi kardiyak komplikasyonlar 

bildirilmiştir (23, 84, 135-138). HBV aşısından sonra yalancı pozitif HBs antijenemi bildirildiği gibi 

özellikle çocukluk yaş grubunda geçici HBs antijenemi ve akut hepatit B infeksiyonu da 

yayınlanmıştır (139-155). Aşı, kronik yorgunluk sendromu etyolojisinde de suçlanmış, ancak ilişki 

doğrulanmamıştır (156-158). Diyabetle ilişki araştırılıp ispat edilemeyen diğer bir konudur (159, 

160). Aşılarla ilişkili olarak bildilen yan etkiler Tablo 1’de gösterilmiştir. 

Hepatit B aşılarının, gerek plazma kökenli ve gerekse rekombinant kökenli olsun, birçok yan 

etkileri söz konusudur. Bu yan etkilerin bir kısmı direkt aşıdan sonra görülmekte ve başka bir 

sebeple açıklanamamakta olup, bir kısım yan etki de aşının immün tetiği çekmesiyle ortaya çıkan 

eksezerbasyonlar olarak görülmektedir. Bu reaksiyonların hepatit B infeksiyonu sırasında da 

gözlenebilmesi, olayın immünkomplekslere bağlı immünolojik bir mekanizmayla gerçekleştiğini 

düşündürmektedir. Nadir rastlanan bu yan etkilerin birçoğu kendiliğinden ya da tedavi ile düzelse 

de aşıdan sonra beklenmeyen bir etkinin ortaya çıkması durumunda diğer nedenlerin araştırılması 

ile beraber aşıyla olabilecek ilişkinin de düşünülmesi ve araştırılması gerekmekte, zeminde 

özellikle otoimmün bir hastalık durumu olanlarda dikkatli olunmalıdır. Birçoğu ile ilişkisi tam 

saptanamayan bu nadir yan etkiler, aşılamanın önünde bir engel olmamalıdır. 

KAYNAKLAR 

1. Çakaloğlu Y, Ökten A, Yalçın Ş: Türkiye'de hepatit B virüsü infeksiyonu 

seroepidemiyolojisi. Gastroenteroloji Dergisi, 1990, 1 (1): 49-53. 

2. Taşyaran MA: HBV infeksiyonu epidemiyolojisi. "K Kılıçturgay (ed), Viral 

Hepatit' 98, 1.baskı" Kitabında s 94-100, 2000, Viral Hepatitle Savaşım 

Derneği, İstanbul. 

3. Kurt H: HBV infeksiyonunun klinik bulguları. "K Kılıçturgay (ed), Viral Hepatit' 

98, 1.baskı" Kitabında s 101-106, 2000, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, 

İstanbul. 

4. Robinson WS. Hepatit B virus and hepatit D virus. "GL Mandell, JE Bennett, R 

Dolin (eds), Priciples and Practice of Infectious Diseases, 5th edition" Kitabında 

s. 1652-1684, 2000, Churchill Livindgstone, New York. 

5. Krugman S, Giles JP, Hammond J: Viral hepatitis B (MS-2 strain): studies on 

active immunization. JAMA, 1971, 217: 42-45. 

6. Recommendations of Immunization Practices Advisory Committee. Update on 

hepatitis B prevention. Ann Int Med, 1987, 107: 353-57. 

7. McMahon BJ, Helminiak C, Wainwright RB, Bulkow L, Trimble BA, 

Wainwright K: Frequency of adverse reactions to hepatitis B vaccine in 43,618 

persons. Am J Med, 1992, 92 (3): 254-6. 

8. Shaw FE, Graham DJ, Guess HA, et al: Postmarketing surveillance for 

neurologic adverse events reported after hepatitis B vaccination. Experience of 

the first three years. Am J Epidemiol, 1988, 127: 337-52. 

9. Shoenfeld Y, Aron Maor A: Vaccination and autoimmunity-'vaccinosis': a 

dangerous liaison? J Autoimmun, 2000, 14 (1): 1-10.

10. Cohen AD, Shoenfeld Y: Vaccine-induced autoimmunity. J Autoimmun, 1996, 

9: 699-703. 

11. Hudson TJ, Newkirk M, Gervais F, Shuster J: Adverse reaction to the 

recombinant hepatitis B vaccine. J Allergy Clin Immunol, 1991, 88 (5): 821-23. 

12. Wiederman G, Ambrosch F, Kremsner P, et al: reactogenicity and immunogenicity 

of different lots of a yeast-derived hepatitis B vaccine. Postgrad Med, 1987, 63 

(suppl 2): 109-12. 

13. Herroelen D, De Keyser J, Ebinger G: Central-nervous-system demyelination 

after immunisation with recombinant hepatitis B vaccine. Lancet, 1991, 338: 

1174-75. 

14. Sriram S, Steinman L: Postinfectious and postvaccinal encephalomyelitis. 

Neurol Clin, 1984, 2: 341-53. 

15. Manna R, De Santis A, Oliviero A, et al: Leukoencephalitis after recombinant 

hepatitis B vaccine. J Hepatol, 1996, 24 (6): 764-5. 

16. Senejoux A, Roulot D, Belin C, Tsakiris L, Rautureau J, Coste T: Acute myelitis 

after immunization against hepatitis B with recombinant vaccine. Gastroenterol 

Clin Biol, 1996, 20 (4): 401-2. 

17. Marsaudon E, Barrault MF: Meningeal reaction after vaccination against 

hepatitis B. Presse Med, 1996, 25 (32):1561-2. 

18. Heinzlef O, Moguilewski A, Roullet E: Acute aseptic meningitis after hepatitis 

B vaccination. Presse Med, 1997, 26 (7): 328. 

19. Berkman N, Benzarti T, Dhaoui R, Mouly P: Bilateral neuro-papillitis after 

hepatitis B vaccination. Presse Med, 1996, 25 (28): 1301. 

20. Pirmohamed M, Winstanley P: Hepatitis B vaccine and neurotoxicity. Postgrad 

Med J, 1997, 73 (861): 462-3. 

21. Trevisani F, Gattinara GC, Caraceni P, et al: Transverse myelitis following 

hepatitis B vaccination. J Hepatol, 1993, 19 (2): 317-8. 

22. Kaplanski G, Retornaz F, Durand J, Soubeyrand J: Central nervous system 

demyelination after vaccination against hepatitis B and HLA haplotype. J 

Neurol Neurosurg Psychiatry, 1995, 58 (6): 758-9. 

23. Grotto I, Mandel Y, Ephros M, Ashkenazi I, Shemer J: Major adverse reactions 

to yeast-derived hepatitis B vaccines--a review. Vaccine, 1998, 16 (4): 329-34. 

24. Reutens DC, Dunne JW, Leather H: Neuralgic amyotrophy following recombinant 

DNA hepatitis B vaccination. Muscle Nerve, 1990, 13 (5): 461. 

25. Deisenhammer F, Pohl P, Bösch S, Schmidauer C: Acute cerebellar ataxia 

after immunisation with recombinant hepatitis B vaccine. Acta Neurol Scand, 

1994, 89 (6): 462-3. 

26. Halsey NA, Duclos P, Van Damme P, Margolis H: Hepatitis B vaccine and 

central nervous system demyelinating diseases. Viral Hepatitis Prevention 

Board. Pediatr Infect Dis J, 1999, 18 (1): 23-4. 

27. Renard JL, Guillamo JS, Ramirez JM, Taillia H, Felten D, Buisson Y: Acute 

transverse cervical myelitis following hepatitis B vaccination. Evolution of 

anti-HBs antibodies. Presse Med, 1999, 28 (24): 1290-2. 

28. Song HK, Kim HC, Yun YH: Acute myelitis after hepatitis B vaccination. J 

Korean Med Sci, 1997, 12 (3): 249-51. 

29. Mahassin F, Algayres JP, Valmary J, Bili H, Coutant G, Bequet D, Daly JP: Acute 

myelitis after vaccination against hepatitis B. Presse Med, 1993, 22 (40): 1997-8. 

30. Tartaglino LM, Heiman-Patterson T, Friedman DP, Flanders AE: MR imaging in 

a case of postvaccination myelitis. Am J Neuroradiol, 1995, 16 (3): 581-2. 

31. Nadler JP: Multiple sclerosis and hepatitis B vaccination. Clin Infect Dis, 1993, 

17 (5): 928-9. 

32. Expanded programmed on immunization (EPI). Lack of evidence that hepatitis 

B vaccine causes multiple sclerosis. Wkly Epidemiol Rec, 1997, 72 (21): 149-

52. 

33. Diego Nunez MA, Gonzalez Menendez AE: Vaccination against hepatitis B 

and multiple sclerosis. An Esp Pediatr, 1999, 50 (1): 97. 

34. Campins Marti M, Moraga Lop FA: Hepatitis B vaccine and multiple sclerosis. 

An Esp Pediatr, 1998, 49 (6): 555-7. 

35. Lacour JP: Hepatitis, the vaccine, multiple sclerosis and lichen: the story and 

its morale. Ann Dermatol Venereol, 1998, l25 (6-7): 395-7. 

36. Hall A, Kane M, Roure C, Meheus A: Multiple sclerosis and hepatitis B vaccine. 

Vaccine, 1999, 17 (20-21): 2473-5. 

37. Anonymous. Hepatitis B vaccines: reported reactions. WHO Drug Information, 

1990, 4: 129. 

38. Tuohy PG: Guillain-Barre syndrome following immunisation with synthetic 

hepatitis B vaccine. N Z Med J, 1989, 102 (863): 114-5. 

39. Christian MA: Influenza and hepatitis B vaccine acceptance: A survey of health 

care workers. Am J Infect Control, 1991, 19 (4): 177-84. 

40. Brezin A, Lautier-Frau M, Hamedani M, Rogeaux O, Hoang PL: Visual loss and 

eosinophilia after recombinant hepatitis B vaccine. Lancet, 1993, 28 (342): 

563-4. 

41. Devin F, Roques G, Disdier P, Rodor F, Weiller PJ: Occlusion of central retinal 

vein after hepatitis B vaccination. Lancet, 1996, 8 (347): 1626. 

42. Granel B, Disdier P, Devin F, et al: Occlusion of the central retinal vein after 

vaccination against viral hepatitis B with recombinant vaccines. 4 cases. 

Presse Med, 1997, 26 (2): 62-5. 

43. Arya SC: Ophthalmic complications of vaccines against hepatitis B virus. Int 

Ophthalmol, 1997, 21 (3): 177-8. 

44. Berkman N: A case of segmentary unilateral occlusion of the central retinal 

vein following hepatitis B vaccination. Presse Med, 1997, 26 (14): 670. 

45. Albitar S, Bourgeon B, Genin R, et al: Bilateral retrobulbar optic neuritis with 

hepatitis B vaccination. Nephrol Dial Transplant, 1997, 12 (10): 2169-70. 

46. Fledelius HC: Unilateral papilloedema after hepatitis B vaccination in a 

migraine patient. A case report including forensic aspects. Acta Ophthalmol 

Scan d, 1999, 77 (6): 722-4 . 

47. Nagafuchi S, Tokiyama K, Kashiwagi S, Yayashi S, Imayama S, Niho Y: 

Eosinophilia after intradermal hepatitis B vaccination. Lancet, 1993, 16 (342): 

998. 

48. Baglivo E, Safran AB, Borruat FX: Multiple evanescent white dot syndrome 

after hepatitis B vaccine. Am J Ophthalmol, 1996, 122 (3): 431-2. 

49. Bourges JL, Pisella PJ, Laurens C, Limon S: Multifocal placoid epitheliopathy 

and anti-hepatitis B vaccination. J Fr Ophtalmol, 1998, 21 (9): 696-700. 

50. Brézin AP, Massin KP, Boudin M, Gaudric A, LeHoang P: Acute posterior 

multifocal placoid pigment epitheliopathy after hepatitis B vaccine. Arch 

Ophthalmol, 1995, 113 (3): 297-300. 

51. Noble JP, de Gennes C, Bousquet O: Skin diseases related to hepatitis B vaccine. 

Gastroenterol Clin Biol, 1997, 21 (1): 87. 

52. Di Lernia V, Lo Scocco G, Bisighini G: Erythema multiforme following hepatitis 

B vaccine. Pediatr Dermatol, 1994, 11 (4): 363-4. 

53. Maillefert JF, Sibilia J, Toussirot E, et al: Rheumatic disorders developed after 

hepatitis B vaccination. Rheumatology, 1999, 38 (10): 978-83. 

54. Goolsby PL: Erythema nodosum after Recombivax HB hepatitis B vaccine. N 

Engl J Med, 1989, 321 (17): 1198-9. 

55. Di Giusto CA, Bernhard JD: Erythema nodosum provoked by hepatitis B 

vaccine. Lancet, 1986, 2 (8514): 1042. 

56. Gout O, Lyon-Caen O: Sclerotic plaques and vaccination against hepatitis B.

Rev Neurol, 1998, 154 (3): 205-7. 

57. Daoud MS, Dicken CH: Anetoderma after hepatitis B immunization in two 

siblings. J Am Acad Dermatol, 1997, 36 (5): 779-80. 

58. Rees S, Gibson J, Forsyth A, Wray D: Thiomersal sensitivity in health care 

workers. Br Dent J, 1997, 183 (11-12): 395. 

59. Noel I, Galloway A, Ive FA: Hypersensitivity to thiomerosal in hepatitis B 

vaccine. Lancet, 1991, 338: 705. 

60. Cox NH, Forsyth A: Thiomersal allergy and vaccination reactions. Contact 

Dermatitis, 1988, 18: 229-33. 

61. A joint Statement of the American Academy of Pediatrics and the Public Health 

Service: Thiomerosal in vaccines. MMWR Weekly, 1999, 48 (26): 563-565. 

62. Trevisan G, Stinco G: Lichen ruber planus following HBV vaccination. Acta 

Derm Venereol, 1993, 73 (1): 73. 

63. Lefort A, Dachary D, Vergier B, Boiron G: Lichen planus and vaccination 

against hepatitis B. Ann Dermatol Venereol, 1995, 122 (10): 701-3. 

64. Rebora A, Rongioletti F, Drago F, Parodi: Lichen planus as a side effect of HBV 

vaccination. Dermatology, 1999, 198 (1): 1-2. 

65. Ferrando MF. Doutre MS, Beylot-Barry M, Durand I, Beylot C: Lichen planus 

following hepatitis B vaccination. Br J Dermatol, 1998, 139 (2): 350. 

66. Saywell CA, Wittâl RA, Kossard S: Lichenoid reaction to hepatitis B vaccination. 

Australas J Dermatol, 1997, 38 (3): 152-4. 

67. Gisserot O, Carsuzaa F, Marlier S, Morand JJ, Marrot E: Lichen planus after 

hepatitis B vaccination. 3 new cases. Presse Med, 1997, 26 (16): 760. 

68. Schupp P, Vente C: Lichen planus following hepatitis B vaccination. Int J 

Dermatol, 1999, 38 (10): 799-800. 

69. Rybojad M, Moraillon I, Laglenne S, et al: Lichen planus in children: 12 cases. 

Ann Dermatol Venereol, 1998, 125 (10): 679-81. 

70. Mérigou D, Léauté Labrèze C, Louvet S, Bioulac Sage P, Taïeb A: Lichen 

planus in children: role of the campaign for hepatitis B vaccination. Ann 

Dermatol Venereol, 1998, 125 (6-7): 399-403. 

71. Aubin F, Angonin R, Humbert P, Agache P: Lichen planus following hepatitis B 

vaccination. Arch Dermatol, 1994, 130 (10): 1329-30. 

72. Ciaccio M, Rebora A: Lichen planus following HBV vaccination: a coincidence? 

Br J Dermatol, 1990, 122 (3): 424. 

73. Pope JE, Stevens A Howson W, Bell DA: The development of rheumatoid 

arthritis after recombinant hepatitis B vaccination. J Rheumatol, 1998, 25 (9): 

1687-93. 

74. Bardazzi F, Landi C, Orlandi C, Neri I, Varotti C: Graham Little-Piccardi-Lasseur 

syndrome following HBV vaccination. Acta Derm Venereol, 1999, 79 (1): 93. 

75. Poulton JK, Kauffinan CL, Lutz LL, Sina B: Solitary mastocytoma arising at a 

hepatitis B vaccination site. Cutis, 1999, 63 (1): 37-40. 

76. Lasheras CMD, Palacios DM, Gonzalez DP, Martin SMA, Cano RA, Asensio 

VA: A case of intense cytolysis following the administration of a hepatitis B 

vaccine. Rev Clin Esp, 1999, 199 (1): 49-50. 

77. McKenna KE: Eczematous reaction to hepatitis B vaccine. Contact Dermatitis, 

1999, 40 (3): 158-9. 

78. Barbaud A, Trechot P, Reichert-Penetrat S, Weber M, Schmutz JL: Allergic 

mechanisms and urticaria/angioedema after hepatitis B immunization. Br J 

Dermatol, 1998, l39 (5): 925-6. 

79. Skowron F, Grezard P, Berard F, Balme B, Perrot H. Persistent nodules at sites 

of hepatitis B vaccination due to aluminum sensitization. Contact Dermatitis, 

1998, 39 (3): 135-6. 

80. Germanaud J, Causse X, Trinh DH, Pfau-Fandard B, Trepo C: A case of severe

cytolysis after hepatitis B vaccination. Am J Med, 1995, 98 (6): 595-6. 

81. Grézard P, Chefaï M, Philippot V, Perrot H, Faisant M: Cutaneous lupus 

erythematosus and buccal aphthosis after hepatitis B vaccination in a 6-year-old 

child. Ann Dermatol Venereol, 1996, 123 (10): 657-9. 

82. Cosnes A, Flechet ML, Revuz J: Inflammatory nodular reactions after hepatitis 

B vaccination due to aluminum sensitization. Contact Dermatitis, 1990, 23 (2): 

65-7. 

83. Wahl M, Hermodsson S; Intradermal, subcutaneous or intramuscular 

administration of hepatitis B vaccine: Side effects and antibody response. 

Scand J Infect Dis, 1987, 19 (6): 617-21. 

84. Lohiya G: Asthma and urticaria after hepatitis B vaccination. West J Med, 

1987, 147 (3): 341. 

85. Wolf F, Grezard P, Berard F, Clavel G, Perrot H: Generalized granuloma 

annulare and hepatitis B vaccination. Eur J Dermatol, 1998, 8 (6): 435-6. 

86. Ajithkumar K, Anand U, Pulimood S, et al: Vaccine-induced necrobiotic 

granuloma. Clin Exp Dermatol, 1998, 23 (5): 222-4. 

87. Hütteroth TH, Quast U: Aluminum hydroxide granuloma following hepatitis B 

vaccination. Dtsch Med Wochenschr, 1990, 115 (12): 476. 

88. Bonfils P, Biacabe B, Potard G, Aidan D: Fluctuant perception hearing loss 

after hepatitis B vaccine. Ann Otolaryngol Chir Cervicofac, 1996, 113 (6): 

359-61. 

89. Biacabe B, Erminy M, Bonfls P: A case report of fluctuant sensorineural 

hearing loss after hepatitis B vaccination. Auris Nasus Laryn, 1997, 24 (4): 357- 

60. 

90. Orlando MP, Masieri S, Pascarella MA, Ciofalo A, Filiaci F: Sudden hearing 

loss in childhood consequent to hepatitis B vaccination: a case report. Ann N 

Y Acad Sci, 1997, 830: 319-21. 

91. Wise RP, Kiminyo KP, Salive ME: Hair loss after routine immunizations. JAMA, 

1997, 278 (14): 1176-8. 

92. Soubrier M, Dubost JJ, Bielsa C, Ristori JM, Bussiere JL: Erosive polyarthritis 

triggered by vaccination against hepatitis B. Presse Med, 1997, 26 (2): 75. 

93. Grasland A, Le Maitre F, Pouchot J, Hazera P, Bazin C, Vinceneux: Adult-onset 

Still's disease after hepatitis A and B vaccination? Rev Med Interne, 1998, 19 

(2): 134-6. 

94. Maillefert JF, Farge P, Gazet-Maillefert MP, Tavernier C: Mental nerve 

neuropathy as a result of hepatitis B vaccination. Oral Surg Oral Med Oral 

Pathol Oral Radiol Endod, 1997, 83 (6): 663-4. 

95. Treves R, Lacoste L, Bontoux D, Pitrou E, Bertin P, Bonnet C: Erosive nodular 

rheumatoid arthritis triggered by hepatitis B vaccination. Presse Med, 1997, 26 

(14): 670. 

96. Bracci M, Zoppini A: Polyarthritis associated with hepatitis B vaccination. Br J 

Rheumatol, 1997, 36 (2): 300-1. 

97. Gross K, Combe C, Kruger K, Schattenkirchner M: Arthritis after hepatitis B 

vaccination. Report of three cases. Scand J Rheumatol, 1995, 24 (1): 50-2. 

98. Birley HD, Arya OP: Hepatitis B immunisation and reactive arthritis. BMJ, 

1994, 309 (6967): 1514. 

99. Fraser PA, Wilson JD: Reiter's syndrome attributed to hepatitis B immunisation. 

BMJ, 1994, 309 (6967): 1513. 

100. Rogerson SJ, Nye FJ: Hepatitis B vaccine associated with erythema nodosum 

and polyarthritis. BMJ, 1990, 301 (6747): 345. 

101. Hachulla E, Houvenagel E, Mingui A, Vincent G, Laine A: Reactive arthritis 

after hepatitis B vaccination. J Rheumatol, 1990, 17

VİRAL HEPATİTLERDE EKSTRAHEPATİK 

SENDROMLAR 

Özden UZUNALİMOĞLU 

Değişik tipte çeşitli virüsler karaciğerde nekroinflamasyonla karakterize “hepatit” yaparlar. Bu 

virüsleri klasik olarak hepatotropik ve non-hepatotropik olarak ikiye ayırırız. Non-hepatotropik 

virüsler, örnek olarak Epstein-Barr Virüsü (EBV), cytomegalovirüs (CMV) genellikle diğer organları 

da tutarak çeşitli hastalıklar yaparlar. Viral hepatit virüsleri diye adlandırılan A, B, C, D, E..... G 

gibi hepatotropik virüslerin de farklı mekanizmalar ile ekstrahepatik semptom ve lezyonlara sebep 

olduğu son 30 yıldan beri bildirilmektedir. Bu virüslerin ekstrahepatik lezyonlarının patogenezi, 

“immun mediated” mekanizmalar aracılığı ile indirekt veya sitopatik etkisi ile direkt kabul edilir. 

Genel olarak virüslerin bazı sebebi bilinmeyen hastalıklara ve tümörlere immünolojik 

mekanizmaları bozarak sebep olabildiği moleküler düzeyde yapılan çalışmalarda bildirilmektedir. 

Hepatit virüslerinin de hepatitle birlikte çeşitli hastalıklarla beraber olabileceği gösterilmiştir. Bu 

hastalıkların etkenleri çoğu zaman birden fazla olduğu için kavram olarak hepatit virüslerinin 

sebep olduğu karaciğer dışı lezyonları “viral hepatitlerde ekstrahepatik sendromlar” başlığı altında 

toplamayı uygun görmekteyiz. 

Bu virüslerin akut döneminde ortaya çıkan ekstrahepatik değişiklikler genellikle kronikleşmez ve 

kendi kendini sınırlar. Halbuki B, B+D ve C virüslerinin kronik infeksiyonlarında oluşan 

ekstrahepatik sendromlar kronik, tedavisi güç ve kalıcıdır. 

A Hepatitinde Ekstrahepatik Sendromlar 

Uzayan HAV infeksiyonlarında daha çok görülür. En sık görülen ekstrahepatik bulgular 

hematolojiktir: Kemik iliği hipoplazisi, bazen de aplazisi oldukça sık görülür. Bu durumda 

pansitopeni olabileceği gibi bir veya iki hücre serisi tutulabilir. Mekanizması immünolojiktir. 

Trombositopenide antitrombosit antikorlar gösterilmiştir, ayrıca otoimmün hemolitik anemi de 

tarif edilmiştir. 

Deri tutulumu: Eritamatöz, ürtikere benzer deri lezyonları olabilir. Histopatolojik olarak 

lökositoklastik vaskülittir. Ayrıca damar duvarında anti HAV IgM antikoru bulunan immün 

kompleksler gösterilmiştir. 

Sindirim sisteminde HAV enfeksiyonunda ince barsak mukozasında tunika propriada lenfosit artımı 

ile karakterize değişiklikler görülür. Asemptomatiktir. 

Safra kesesi duvarı kalındır, ödemlidir. Kolesistit bildirilmiştir. Bu kolesistitte histopatolojik olarak 

yoğun lenfosit infiltrasyonu mevcuttur. Ayrıca akut pankreatit görülebilir. 

A hepatitinde renal tutulum, eklem tutulumu, kriyoglobulinemi nadirdir, fakat birlikte olabilir. Çok 

nadir olarak nörolojik tutulum olabilir (1). Guillain-Barre sendromu, transvers myelit, optik nörit 

birlikteliği uzamış hepatit A olgularında gösterilmiştir. 

Özetle HAV infeksiyonunda muhtemelen immünolojik mekanizma ile, kendi kendini sınırlayan 

ekstrahepatik sendromlar görülebilir. 

B Hepatitinde Ekstrahepatik Sendromlar 

Hepatit B’ye bağlı kronik karaciğer hastalığı Türkiye’de bölgelere göre değişmek üzere ortalama 

%40-60 arasındadır. 

Kesinlikle “hepatotropik” olduğu düşünülen HBV’nin son on yıldır ekstrahepatik hücrelerde de 

bulunabileceği gösterilmiştir. Ekstrahepatik dokularda bulunan HBV’nin karaciğer hastalığının 

reaktivasyonunda ve HBV-sirozlarda yapılan karaciğer transplantasyonu sonrası allograftta tekrar 

HBV enfeksiyonu gelişiminde rol oynadığı kabul edimektedir. 

1. Akut B hepatitinde Ekstrahepatik Sendromlar:

a. Serum Hastalığına Benzer Prodrom: Ateş, deri döküntüsü ve/veya ürtiker, artralji ile 

karaterizedir. Preikterik dönemde çoğu kez 2-7 gün sürer, kronikleşmez. 

b. Popüller Akrodermatitis (Gianotti-Crosti Sendromu): Akut B enfeksiyonunda çocuklarda görülür. 

Cilt lezyonları liken planus ve Henoch-schönlein ile karışabilir. 2-3 ay sürerse de kronikleşme 

nadirdir. 

c. Akut B hepatitinde böbreklerde immün komplekslere bağlı lezyonlar olabilir ve geçicidir. 

2. Kronik B Hepatitinde HBV ile İlişkili Sendromlar: 

a. Polyarteritis Nodosa (PAN): 

Çeşitli sistemleri tutan nekrotizan bir vaskülit olan PAN’da enfeksiyon oranı %30-70’dir (2,3). 

HBV’ye bağlı PAN’da karaciğer lezyonları genellikle siliktir. Ayrıca PAN’ın şiddeti ile karaciğer 

lezyonlarının şiddeti orantılı değildir. PAN’da hastalığın ciddiyeti genellikle hastada nekrotizan 

vaskülütin tutulma yerlerine bağlıdır. Santral sinir sistemi, böbrek ve gastrointestinal sistem 

tutulumunda mortalite yüksektir (4). 

HBV ile oluşan PAN patogenezisi, HBsAg içeren immün komplekslere bağlanmaktadır. Vaskülitli 

damarlardan biyopside HBsAg IgM, IgG ve C3 depolanması varlığı gösterilmiştir. Geniş serilerde 

HBV pozitif PAN ile HBV işaretleri negatif PAN’ın prognozunda fark görülmemiştir. 

HBV’ye bağlı PAN görülme oranı ülkeden ülkeye değişiktir. Avrupa’da ve Amerika’da daha yüksek 

iken, HBV enfeksiyonunun epidemik olduğu Uzakdoğu’da çok düşüktür. Türkiye’de PAN’da HBV 

enfeksiyon markerlarının %40-60 olduğu bildirilmektedir. 

b. HBV’ye Bağlı Glomerulonefrit: 

HBV’ye bağlı glomerulonefrit görülebilir. HBV’ye bağlı glomerulonefrit çocuklarda ve gençlerde 

membranöz glomerulonefrit (MGN) tipindedir ve MGN HBV’nin renal tutlumunda en sık görülen 

tiptir. Özellikle erkek çocuklarda ve gençlerde görülür. Glomerül kapillerlerinde HBV 

antijenlerinden en çok HBeAg depolanması ile birliktedir. Bu olgularda karaciğer lezyonları ikinci 

plandadır. Hastaların serumlarında HBsAg, HBeAg pozitiftir. C3, C4 düzeyleri düşüktür. 

Çocuklarda MGN hemen daima 6 ay ile 2 yıl arasında düzelir. Erişkinlerde çocuklarda olduğu 

kadar benign değildir. Geniş serilerde MGN 5 yıl içinde %95 spontan remisyona girer. Düzelme 

HBeAg serokonversiyonu ile birliktedir. 

Membranoproliferatif glomerulonefrit (MPGN) daha çok erişkinlerde olur. HBsAg kapiller 

duvarlarında ve mezengiumda depolanır. Daha uzun sürer. Tedaviye dirençlidir. 

c. HBV’ye Bağlı Esansiyel Mikst Kriyoglobulinemi (EMK): 

HCV’ye bağlı olanlara göre nadirdir. 

HBV’de EMK, immün kompleks vasküliti ya da membranoproliferatif glomerulonefrit ile birlikte 

görülen nadir bir komplikasyondur. Levo ve arkadaşları EMK ve HBV’yi hastaların serum ve 

kriyopresipitatlarında HBsAg ve anti HBc antikorlarını tespit ederek raporlamışlardır (5). 

HBV’ye bağlı diğer sendromlar: Guillain-Barre sendromu tarif edilmiştir ve bu olgularda serumda 

ve serebrospinal sıvıda HBsAg içeren immün kompleksler gösterilmiştir. 

HCV’ye Bağlı Ekstrahepatik Sendromlar 

Kronik HCV enfeksiyonu, kronik karaciğer hastalığının %18-22’sinin sebebidir. Bu oran Türkiye’de 

yapılan invaziv girişimlerle, ameliyatlarla, kan ve kan ürünlerinin verilmesine bağlı olarak da 

artmaktadır. HCV enfeksiyonu %70 oranında kronikleşir. Karaciğer lezyonunda, HCV’nin sitopatik 

etkisi, HCV’nin genotipleri ev heterojenitesi, ayrıca hostun immün sistemi etkili görülmektedir. 

Kronik HCV enfeksiyonu çeşitli ekstrahepatik durumlarla kesin beraberliği gösterilmiştir. Bu 

nedenle HCV yaygın bir enfeksiyon yapmakta ve karaciğer hastalığından başka birçok 

sendromlara da neden olmaktadır. Son yapılan çalışmalarla bir çok hücre membranında bulunan 

CD81 ile HCV’nin yüzey proteini E2 bağlandığı gösterilmiştir. CD81 karaciğer hücreleri dışında

irçok hücre membranında da bulunmaktadır. Diğer taraftan C virüsü ile ilişkili ekstrahepatik 

sendromların kliniğinde ve laboratuar bulgularında immün sistem ile ilişkili olduğu belirgindir. HCV 

B lenfositleri, monositler ve polinuklear lökositlerle ilişkilidir ve bu hücreleri enfekte etmektedir. 

Fakat T lenfositlerini enfekte etmez. 

Ekstrahepatik sendromlar; HCV’nin kesin bağlantısı olduğu durumlar kriyoglobulinemi, bazı 

glomerulonefrit ve vaskülit olgularıdır. 

Ayrıca sebebi belli olmayan hastalıklardan PAN, porphyria cutanea tarda, Sjögren sendromu, 

lichen planus, idiyopatik pulmoner fibrozis, Mooren tip korneal ülser, otoimmün tiroidit, tip II 

diabetes mellitus ve Behçet hastalığında olası bir bağlantı yapılan çalışmalarla gösterilmiştir. 

a. HCV’ye Bağlı Esansiyel Mikst Kriyoglobulinemi (EMK) 

Kriyoglobulinler soğukta presipite olan immün globulinler olup, klonal yapılarına göre 3 gruba 

ayrılırlar: Tip I kriyoglobulinler: Monoklonal IgM tipi soğuk protein aglütinasyonu olup, neoplastik 

hastalıklarda görülür. Tip II kriyoglobulinler mikst tip homojen immünglobulinler ile heterojen 

poliklonal IgG tipi serum protein aglutinasyonudur. Tip III kriyoglobulinler ise poliklonal IgG ve RF 

tipi protein aglutinasyonudur. Tip II ve III kriyoglobulinler esansiyel olabileceği gibi, sekonder 

olarak enfeksiyon hastalıkları, otoimmün hastalıklar ve lenfoproliferatif hastalıklarda görülebilir. 

Esansiyel mikst kriyoglobulinemi antijenik stimulus ile immün olayın tetiklenmesi sonucunda, 

dolaşımda immün komplekslerin artması ve bu immün komplekslerin küçük ve orta çaplı damar 

duvarlarında depolanması ile karakterizedir. Halsizlik-güçsüzlük, artralji, purpura, sistemik 

vaskülit, periferik nöropati, Raynaud sendromu, glomerulonefrit ve karaciğer hasarı gibi semptom 

ve klinik durumlara sebep olan bir hastalıktır (7,8). Hepatotropik virüslerin, özellikle HCV’nin 

hastalığın patogenezinden sorumlu olabileceğinden bahsedilmektedir. EMK’li hastalarda HCV 

enfeksiyon prevalansı %71-86 olarak bulunmuştur. HCV enfeksiyonunda kriyoglobulinemi 

prevalansı ise %13-54’tür (9). HCV enfeksiyonunda bu yüksek kriyoglobulinemi prevalansına 

rağmen hastaların ancak %10’u semptomatiktir. İdilman ve ark. Türk ve Amerikan hastalarda 

HCV ve kriyoglobulinemi birlikteliğini araştırmışlardır. Türkiye’de %23 iken Amerika’da bu oranı 

%34.2 bulmuşlardır. İki toplum arasında istatistiki farklılık saptamamışlardır (10). 

b. Membranöz ve Membranoproliferatif Glomerulonefrit 

Dolaşan otoantikorlar HCV enfeksiyonlu hastalarda HBV enfeksiyonlulardan daha sıktır. 

Glomerulonefrit HCV enfeksiyonunun ilk belirtisi olabilir. Glomeruler lezyonlar HCV 

enfeksiyonunda EMK ile birlikte olabilir ya da olmayabilir. HCV ile birlikte olan renal lezyonlar 3 

tiptir: Kriyoglobulinemik MPGN, non kriyoglobulinemik MPGN ve MGN. 

c. Polyarteritis Nodosa (PAN) 

PAN HCV enfeksiyonunda HBV’ye oranla daha az sıklıkta ortaya çıkan PAN’lı hastaların yalnızca 

%20’si HCV için seropozitif bulunmuştur ve bunların %5’inde HCV RNA PCR ile pozitiftir (11). 

d. Porphyria Cutanea Tarda (PCT) 

PCT uroporfirinojen dekarboksilazın azalmış aktivitesi ile karakterizedir. Porfirianın en sık görülen 

formudur. Deri bulguları ve hepatik fonksiyon bozukluğu mevcuttur. Karaciğerde histolojik 

değişiklikler kronik persistant hepatit, kronik aktif hepatit, siroz ve siderozis gibi çeşitlilik gösterir. 

PCR ile HBV ve HCV prevalansı %40 ve %91’dir (12). 

e. Sjögren Sendromu

Sjögren sendromu tükrük ve gözyaşı bezlerinin kronik lenfositik infiltrasyonu ve serumda 

otoantikorların varlığı ile karakterize, klinik olarak kserostomi ve kseroftalmi ile kendini gösteren 

otoimmün bir hastalıktır. HCV’de Sjögren sendromu prevalansı %14 olarak bildirilmiştir. 

f. Lichen Planus 

Hercai menekşe renginde, tepesi düz, kaşıntılı papüllerle karakterli bir hastalıktır. Lichen planuslu 

hastalarda %35 oranında kronik karaciğer hastalığına rastlandığı bildirilmektedir. HCV’nin bundan 

sorumlu olabileceği düşünülmektedir. Fakat yapılan çalışmalar çelişkilidir. Yurdaydın ve ark. 41 

lichen planus hastasında HCV-RNA oranını %4.8 bulmuşlardır. Bu oran normal popülasyona göre 

anlamlı yüksek değildir (13). 

g. İdiyopatik Pulmoner Fibroz 

HCV’nin immünolojik yolla akciğerde interstisyel dokuda, lenfosit subpopülasyonunu etkileyerek 

fibroza yol açtığı iddia edilmektedir. 

h. Mooren Tip Korneal Ülser 

Periferik korneayı tutarak görme kaybına yol açan kronik ve ağrılı bir hastalıktır. HCV ile ilişkili 

olduğu ileri sürülmektedir. 

i. Otoimmün Tiroidit 

Kronik HCV enfeksiyonunda tiroid antikorları sıklığı rölatif olarak artmıştır. Tiroiditis olguları 

bildirilmiştir özellikle HCV enfeksiyonunun IFN tedavisinden sonra tiroiditis olma oranı artmaktadır. 

i. Tip II Diabetes Mellitus 

HCV’nin ekstrahepatik manifestasyonları arasında Tip II diabetes mellitusun da yer aldığı 

bildirilmiştir (14). 

J. Behçet Hastalığı 

Behçet hastalığında HCV sıklığı (%8.4-12.6), normal popülasyondan (%1) daha yüksek 

bulunmuştur (15,16). Behçet hastalarında anti HCV prevalansının yüksek bulunması HCV virüs 

enfeksiyonu ile Behçet hastalığının ilişkili olduğunu düşündürmektedir. 

Hematolojik sendromlardan idiopatik trombositopenili hastalarda da anti HCV prevalansı yüksek 

olarak tespit edilmiştir ve aralarında bir ilişki olması muhtemeldir. 

Lenfotropik bir virüs olan HCV low-grade B hücre NHL’nin gelişiminde direkt bir rol oynayabilir. 

Ayrıca geniş bir spektrumda lenfoproliferatif hastalıklarda HCV enfeksiyonu birlikteliği 

gösterilmiştir. 

Hepatotropik Virüsler ve Otoimmünite 

Hepatit C ve hepatit D virüsleri gibi hepatotropik virüsler idiopatik otoimmün hepatitlere benzer 

otoimmün fenomenlere sebep olabilir. Hepatit C de LKM-I, hepatit D de LKM-3 antikorları tanısal 

problemlere neden olabilir. Hepatit C de LKM-I antikorları ya sitokrom P450 proteinlerine ya da 

henüz identifiye edilememiş mikrozamal antijenlere yönelmiştir. Hepatit D’deki LKM-3 antikorları 

ise UDP glukronil transferaza karşıdır. Hepatit D virüs enfeksiyonunda başka otoantikorlar da 

görülebilir (17). 

KAYNAKLAR

1. Babacan F. over U Ahepatit, In. Kılıçturgay K (Ed). Viral Hepatit 94 Nobel Tıp 

Kitabevleri, İstanbul, 1994.39-63. 

2. Heyward WI., Templin DW, et al Hepatitis B associated polyarteritis nodosa in 

Alaska eskimos. Chlinical and epidomilogie features and longterm follow no. 

Hepatology 1989, 9.97-101. 

3. Mc Mahon BJ, Alberts SR, Wainwright RB, et al Hepatitis B, related Sequalae. 

Prospective study in 1400 hepatitis B surface antigen positive Alaska native 

carriers. Arch Intern Med 1990; 150-1052-1054. 

4. Fuillevin L., Jarrousse B, Lok C, et al. Long term follow up after treatment of 

polyarteritis nodosa an Chug Strauss angitis with comparison of steroids, 

plasma exchange and cyclophosplamide to steroid and plasma exchange. 

J. Rheumatol 1991, 18. 5677-5684. 

5. Levo Y. Gorevic PD, Kassab HJ, et al. Association between hepatitis B virus and 

essential mixed cryoglobulinemia. N Engl J. Med 1977; 296-1501-1504. 

6. Bozkaya H, et al. Remission of severe aplastic anemia associated with 

hepatitis B virus infection after viral clearance by Lamivudine treatment. 

UEGW 2000 Abstract. 

7. Wilson RA. Extrahepatic manifestations of Chronic hepatitis. Am J 

Gastroenterol 1996; 94:2-16. 

8. Pawlotsky JM, Thoraval FR, Simmonds P, Mellor J. et al. Extrahepatic 

immunological manifestations in chronic hepatitis C and HCV serotypes. Ann 

Intern Med 1995; 122-169-173. 

9. Cacoub P, Luned F, Musset L, et al. Hepatitis C virus and cryoglobulinemia. N. 

Engl J. Med 1993, 2. 1121. 

10. Idilman R, Uzunalimoğlu Ö ve ark. iki toplum arasında kriyoglobulin sıklığının 

karşılaştırılması. XIII. Ulusal Gastroenteroloji Kongresi Özet Kitabı. 

11. Cansas CW, Conn DR, Cjaza AJ, et al. Frequency and significance of 

antibodies to HCV in polyarteritis nodosa. J Rheumatol 1993; 20:304-309. 

12. Navas S, Bosch O, Castillo I, et al. Porphyria cutenea tarda and hepatitis C and 

B viruses infection: A retrospective study. Hepatology 1995; 21:279-282. 

13. Uzunalimoğlu Ö, Yurdaydın C et al. Hepatitis C virus, Lichen planus and 

Behçet Disease. Hepatology 1996 vol 24, 593 Abstract. 

14. Uzunalimoğlu Ö, Çetinkaya H, Dökmeci A, Bozkaya H, Bozdayı AM, 

Karayalçın S, Yurdaydın C. Diabetes Mellitus: Another extrahepatic 

manifestation of hepatitis C infection. XIII. Ulusal Gastroenteroloji Kongresi 

Özet Kitabı. 

15. Uzunalimoğlu Ö, Bozkaya H, Çetinkaya H, Bozdayı AM, Yurdaydın C, Erdi H, 

Gürler A, Çagsin S, Karayalçın S. Behçet hastalığı ve hepatit C virüsü arasında 

bir ilişki var mı? Turkish J Gastroenterology 1998; 9:10-13. 

16. Karabulut Y, Dolar E, Sancaoğlu H ve ark. Behçet hastalarında HCV sıklığı ve 

hastalığın seyrine etkileri. II. Ulusal Hepatoloji Kongresi Özet Kitabı, 1997:16. 

17. Manns MP. Hepatotropic viruses and autoimmunity J Viral Hepatitis 1997; 4 

(Suppl. 1): 7-10.

KRONİK HEPATİT C ENFEKSİYONU OLAN 

HASTALARDA HEPATİT C VİRÜS 

(HCV) GENOTİPLERİNİN DAĞILIMI 

Fügen YARKIN*, Ali HAFTA ** 

* Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Viroloji Bilim Dalı, Adana 

** Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bölümü, Mersin 

Özet 

Kronik hepatit C hastalarında hepatit C virüs (HCV) genotiplerinin dağılımını belirlemek amacıyla 

kronik HCV enfeksiyonu olan 72 hasta çalışmaya dahil edildi. HCV genotipleri I/1a, II/1b, III/2a 

ve IV/2b’nin tespiti için Okamoto’nun önerdiği tip spesifik primerlerle yapılan nested reverse 

transcriptase- polimerase chain reaction (RT-PCR) testi kullanıldı. Anti-HCV antikorları pozitif 74 

hastanın 62(83.7)’sinde HCV RNA bulundu. HCV RNA pozitif 62 hastada HCV genotiplerinin 

prevalansı genotip 1b %82.2, genotip 1a %14.5 ve genotip 2a %3.3 olarak tespit edildi. Sonuç 

olarak, bölgemizde kronik hepatit C hastalarında HCV genotip II/1b’nin % 82.2 oranla en yaygın 

genotip olduğu görüldü. 

Anahtar kelimeler: Hepatit C virüs (HCV) genotipleri, kronik hepatit C 

Summary 

THE DISTRIBUTION OF HEPATITIS C VIRUS (HCV) GENOTYPES IN PATIENTS WITH CHRONIC 

HEPATITIS C INFECTION 

To investigate the distribution of HCV genotypes among patients with chronic hepatitis C, 72 

patients with chronic HCV infection were included in this study. HCV genotypes I/1a, II/1b, III/2a 

and IV/2b were determined by nested reverse transcriptase-polymerase chain reaction (RT-PCR) 

with genotype specific primers described by Okamoto. Of 72 patients positive for anti-HCV 

antibody, 62(%83.7) were found to have HCV RNA. Among HCV RNA positive 62 patients, the 

prevalence of HCV genotypes were detected as 82.2% for genotype 1b, %14.5 for genotype 1a 

and %3.3 for 2a. In conclusion, genotype II/1b with a rate of 88.2% was identified the most 

common genotype among patients with chronic hepatitis C in our area. 

Key words: Hepatitis C virus (HCV) genotypes, chronic hepatitis C 

Giriş 

Hepatit C virüs (HCV) bütün dünyada hepatit, siroz ve hepatosellüler karaciğer karsinomanın en 

önemli etkenidir (1,2). HCV, zarflı, tek iplikli, pozitif RNA virüsü olup Flaviviridae ailesinde yer alır. 

HCV genomu 9400 baz uzunluğundadır, 5’ ve 3’ uçlarında çok iyi korunan non-coding region’lar 

(NCR) bulunur. HCV, diğer RNA virüsleri gibi çok kolay genomik değişikliğe uğrar. En yüksek 

mutasyon oranı HCV genomunun E2 bölgesinin amino-terminal ucundaki hypervariable region 1 

(HVR1)’de gözlenmiştir. Nükleik asit dizi analizine göre HCV’un altı majör genotipi ve 100’den 

fazla subtipi tanınmıştır. Farklı genotipler arasında yaklaşık %35 varyasyon bulunur (3,4). Genotip 

tayininde Okamoto ve Simmonds’un önerdiği sınıflandırmalar yaygın olarak kullanılmaktadır. 

Okamoto sınıflandırması HCV’un core bölgesine göre yapılmış olup genotip I-V olmak üzere beş 

genotip tanımlanmıştır. Bu genotipler HCV’un NS5 bölgesine göre yapılan Simmonds 

sınıflandırmasındaki sırasıyla 1a, 1b, 2a, 2b ve 3a genotiplerine karşılık gelmektedir (5,6,7,8). HCV

genotiplerinin tanısı için HCV’un subgenomik bölgelerinin (5’ NCR, core, E1, NS5) polimeraz zincir 

reaksiyonu (PCR) ile amplifikasyonu ve dizi analizi, restriction fragment length polymorfism 

(RFLP), reverse hibridizasyon line prob assay (LIPA), genotip spesifik primerlerle yapılan PCR ve 

serolojik genotipleme gibi birçok testler kullanılmaktadır (7,9,10,11). HCV’nin genotiplerinin 

coğrafi bölgelere göre dağılımında belirgin farklılıklar vardır. Avrupa, Amerika ve Japonya’da 

genotip 1 ve tip 2 en yaygın tiplerdir. Genotip 3 Güneydoğu Asya’da, tip 4 Ortadoğu, Mısır ve Orta 

Afrika’da, tip 5 Güney Afrika ve tip 6 Asya’da en sık rastlanan genotiplerdir. Akdeniz ülkelerinde 

en prevalan genotip 1b olarak bildirilmektedir (4, 8,12,13). Bazı araştırıcılar HCV genotip 1b ile 

enfekte hastalarda siroz ve hepatosellüler karsinoma gelişme riskinin yüksek olduğunu ileri 

sürmektedir. Ayrıca, birçok çalışmada HCV genotip 1b diğer genotiplerle kıyaslandığında antiviral 

tedaviye daha dirençli bulunmuştur (14,15,16,17). 

Bu çalışma bölgemizde kronik hepatit C hastalarında HCV genotiplerinin dağılımını belirlemek 

amacıyla planlanmıştır. 

Gereç ve Yöntem 

Bu çalışmada histolojik olarak kronik hepatit tanısı konmuş toplam 74 hastaya ait serum 

örneklerinde anti-HCV antikorları ELISA kiti (Murex) ile, HCV RNA varlığı ise nested reverse 

transcriptase-polimerarase chain reaction (RT-PCR) testi ile araştırıldı. HCV genotipleri I/1a, II/1b, 

III/2a ve IV/2b’nin tespiti için Okamoto’nun önerdiği genotip spesifik primerler kullanıldı (18,19). 

Serum örneklerinden RNA’nın ekstraksiyonu için 400µl lizis tamponu (4M guanidinium 

isothiocyanate, 25Mm Na-Citrate, %0.5 sarcosyl ve 0.1 M mercaptoethanol) 100µl hasta serumu 

ile karıştırılıp 60°C’de 1 saat ve bir gece 370C’de inkübe edildi. Bu karışıma 500µl phenol: 

chloroform (1:1) ilave edilip vortekslendikten sonra 13.000 g’de 15 dakika santrifüj edildi. Phenol: 

chloroform ile ekstraksiyon işlemi bir kez daha tekrarlandı. RNA’nın presipitasyonu için yeni tüpe 

aktarılan üst faza eşit miktarda soğuk izopropil alkol ilave edildi ve 14.000 g’de 15 dakika santrifüj 

edildi. Çökelti 1 ml %70’lik soğuk etanolde süspanse edildi ve 13.000 g’de 10 dakika santrifüj 

edildi. Daha sonra çökelti 50µl TE buffer ile çözüldü. 

Viral RNA’nın cDNA’ya transkripsiyonu için 5µl RNA örneği, 200µM dNTP, 50pm primer 256, 20U 

reverse transcriptase (Promega), 20U ribonükleaz inhibitör (Promega) ve 1xRT buffer 

(Promega)’dan oluşan 20µl reaksiyon karışımı hazırlandı ve 43°C’de 1 saat inkübe edildi. Daha 

sonra karışımdaki reverse transcriptase enziminin inaktivasyonu için örnekler 99°C’de 5 dakika 

inkübe edildi ve sonra +4°C’ye soğutuldu. cDNA’nın amplifikasyonu için nested PCR yapıldı. Birinci 

PCR için cDNA ürünü üzerine 2.5U Taq polymerase, 50pm primer 186, 10mM Tris-HCI pH 8.3, 

50mM KCI ve 1.5 mM MgCI2 ilave edilerek son volüm 50µl olacak şekilde hazırlandı. Reaksiyon 

karışımı, M.J. Research PTC-150 tipi bir thermal cycler’da 40 siklus; her siklus 94°C’de 1 dakika 

denatürasyon, 55°C’de 1 dakika annealing ve 72°C’de 1 dakika elongasyon olmak üzere inkübe 

edildi. Daha sonra 72°C de 8 dk. son elongasyona tabi tutuldu. İkinci PCR için 5µl amplifikasyon 

ürünü, 200µM dNTP, 2.5U Taq polymerase, 50pm sense primer 104, her genotip spesifik 

primer’den 50pm, 10mM Tris-HCI pH 8.3, 50mM KCI ve 1.5 mM MgCI2’dan oluşan toplam 50µl’lik 

karışım 35 siklus, her siklus 94°C’de 1 dakika , 60°C’de 1 dakika ve 72°C de 1.5 dakika olmak 

üzere amplifiye edilidi ve daha sonra 72°C de 8 dk’da. son elongasyon yapıldı. Amplifikasyon 

ürünleri %2’lik agaroz jelinde yapılan elektroforez ile analiz edildi. 

Sonuçlarla ilgili istatistik işlemleri SPSS for Windows paket programında yapıldı. Veriler student-t 

testi ile karşılaştırıldı. P değerinin 0.05’ten küçük değerleri anlamlı olarak kabul edildi. 

Bulgular 

Çalışmaya dahil edilen toplam 74 kronik hepatit C hastasının 53 (%72)’ü erkek ve 21’i (%28) 

kadın idi. Anti-HCV antikorları pozitif olan 74 hastanın 62 (%83.7)’sinde HCV RNA varlığı tespit 

edildi. HCV RNA pozitif bulunan 62 hastanın 51’inde (%82.2) HCV genotip 1b, 9’unda (%14.5) 

genotip 1a ve 2’sinde (%3.3) genotip 2a tespit edildi (Tablo 1). 

HCV genotip 1b ile enfekte olan ve olmayan vakaların yaş ortalaması, cinsiyet dağılımı, ALT ve 

AST ortalamaları arasında fark bulunmadı (p < 0.05).

Tartışma 

HCV, viral hepatitin majör sebebidir. HCV enfeksiyonlarının çoğu asemptomatik seyreder, ancak 

vakaların yaklaşık %85’inde kronik hepatit gelişir ve bu hastaların da yaklaşık %20’sinde siroz 

görülür. Sirozlu hastalarda hepatosellüler karsinoma gelişme riski her yıl için %1.5 olarak 

bildirilmektedir (1,2,20). HCV ile enfekte hastalarda kronik enfeksiyon gelişmesinde rol alan konak 

ve viral faktörler olarak hastanın yaşı, hastalığın süresi, alkol kullanımı, karaciğerin histolojik 

özelliği, diğer hepatit virüsleri ile ko-enfeksiyon, virüsün bulaşma yolu ve viral yük yanı sıra 

HCV’un genetik değişkenliği de hastalığın progresyonunu etkiler gözükmektedir (21,22). HCV’un 

hümoral ve sellüler immün cevaba yönelik proteinleri kodlayan gen bölgelerinin mutasyona 

uğraması immün sistemden kaçmasına sebep olabilir (2). Buna karşılık HCV genotiplerinin klinik 

önemi halen tartışmalıdır (23,24). Diğer taraftan, HCV genotipi interferon tedavisine cevabın 

bağımsız prediktörü olarak kabul edilmektedir (25,26). İnterferon ile interferon ve ribavirin 

kombinasyon tedavisinin farklı HCV genotipleri ile ilişkisini araştıran çalışmalar HCV genotip 1b 

ile enfekte hastalarda diğer genotiplerle enfekte olanlara göre anti-viral tedaviye kalıcı cevap 

oranının daha düşük olduğunu göstermiştir (26,27,28). Genotip 1b enfeksiyonu olan hastalarda 

uzun süreli (12 ay) ve yüksek dozda uygulanan tedavi ile daha yüksek oranda kalıcı cevap elde 

edilmektedir (28,29). Ayrıca kombinasyon tedavisinde kalıcı cevap oranı tek başına interferon 

tedavisine göre daha yüksektir (26). Bu sebeple HCV genotip tayini tedaviye cevabın 

değerlendirilmesinde ve tedavi rejimini belirlemede faydalı olabilir (26,27,30,31,32). Ülkemizde 

HCV genotiplerinin prevalansı ile ilgili çalışmalardan Ankara’dan Tuncer ve ark. (33) HCV 

enfeksiyonu olan toplam 58 hastanın %72’sinin genotip 1b, %21’inin tip 1a, %5’inin tip 2 ve 

%2’sinin tip 4 ile enfekte olduğunu bildirirken, Uzunalimoğlu ve ark. (34) ise 39 hastanın 

%87’sinde genotip 1b, %5’inde tip 1a ve %8’inde tip 4 bulmuşlardır. Yine Ankara’dan Hızel ve 

ark. (35) HCV ile enfekte 24 hastada HCV genotiplerinin dağılımını hastaların %70.5’inde genotip 

1b, %8.4’ünde tip 1a, %8’inde 4c/4d, %4.3’ünde 1b/4a, %4.3’ünde 1b/4c/4d ve %4.3’ünde tip 

3a olarak tespit etmişlerdir. İstanbul’dan Türkoğlu ve ark.(36)’nın çalışmasında toplam 239 

hepatit C hastasında genotip 1b %70, tip 1a %5.8, tip 2a %3.7, tip 3a %4, tip 4 %2.5 ve karışık 

enfeksiyon %5 oranlarında tespit edilirken hastaların %9’unda HCV genotipi sınıflandırılamamıştır. 

İzmir’den Abacıoğlu ve ark. (37) yaptıkları çalışmada 26 hepatit C hastasının %85’inde tip 1b, 

%12’sinde tip 1a ve %3’ünde tip 4 olduğunu bildirmişlerdir. Diyarbakır’dan Yalçın ve ark. (38) 

toplam 50 kronik hepatit C hastasının 28’inde HCV RNA pozitif bulmuşlar ve bu hastaların da 

tamamının (%100) HCV genotip 1b ile enfekte olduğu bildirmişlerdir. Bu bulgular ülkemizde çeşitli 

bölgelerdeki hepatit C hastalarında görülen baskın HCV genotipinin 1b olduğunu göstermektedir. 

Çalışmamızda kronik HCV enfeksiyonu olan toplam 62 hastanın 51 (%82.2)’inde HCV genotip 1b, 

9(%14.5)’unda genotip 1a ve 2 (%3.3)’sinde genotip 2a pozitifliği bulundu. Bu bulgu ülkemizdeki 

diğer araştırmacıların sonuçları ile uyumludur. Avrupa’da yapılan benzer çalışmalardan 

Almanya’dan Ross ve ark. (39) toplam 395 kronik hepatit C hastasının %44.5’inin genotip 1b ve 

%36.2’sinin genotip 1a ile enfekte olduğunu, İtalya’dan Giannini ve ark. (40) ise hepatit C 

enfeksiyonu olan 213 hastada en çok görülen genotipin %54 oranla tip 1b olduğunu 

bildirmektedir. 

Çalışmamızda hastaların yaş, cinsiyet, serum ALT ve AST düzeyleri HCV genotip 1b ve diğer 

genotiplerle enfekte olan gruplar arasında karşılaştırıldığında önemli bir farklılık göstermediği 

tespit edildi (Tablo 1). 

Sonuç olarak bölgemizde hepatit C hastalarında HCV genotip II/1b’nin %82.2 oranla en yaygın 

genotip olduğu bulunmuştur. 

KAYNAKLAR 

1. Cheney C, Chopra S, Graham C: Hepatitis C. Infect Dis Clin North Am, 

2000, 14:633-667. 

2. Boyer N, Marcellin P: Pathogenesis, diagnosis and management of hepatitis

C. J Hepatol ,2000, 32:98-112. 

3. Davis GL: Hepatitis C virus genotypes and quasispecies. Am J Med, 1999, 

107:21-26. 

4. Forns X, Bukh J: The molecular biology of hepatitis C virus, genotypes and 

quasispecies. Clinics in Liver Disease,1999, 3:693-716. 

5. Simmonds P: Viral heterogeneity of the hepatitis C virus. J Hepatol, 1999, 31 

Suppl 1:54-60. 

6. Okamoto H, Tokita H, Sakamoto M et al: Characterization of the genomic 

sequence of type V (or 3a) hepatitis C virus isolates and PCR primers for 

specific detection. J Gen Virol, 1993, 74: 2385-2390. 

7. Okamoto H, Kobata S, Tokita H, et al: A second-generation method of 

genotyping hepatitis C virus by the polymerase chain reaction with sense and 

anti-sense primers deduced from the core gene. J Virol Methods, 1996, 

57:31-45. 

8. Fang JWS, Chow V, Lau JYN: Virology of hepatitis C virus. Clinics in Liver 

Disease, 1997, 1:493-514. 

9. Pawlotsky JM: Diagnostic tests for hepatitis C.J Hepatol,1999, 31 Suppl 1:71-79. 

10. Ohno T, Mizokami M, Wu RR, et al: New hepatitis C virus genotyping system 

that allows for identification of HCV genotypes 1a, 1b, 2a, 2b, 3a, 3b, 4, 5a 

and 6a. J Clin Microbiol, 1997, 35:201-207. 

11. Schroter M, Feucht HH, Schafer P et al: Serological determination of hepatitis 

C virus subtypes 1a, 1b, 2a, 2b, 3a, and 4a by a recombinant immunoblot 

assay. J Clin Microbiol, 1999, 37:2576-2580. 

12. Naoumov NV: Hepatitis C virus infection in Eastern Europe. J Hepatol, 1999, 

31 Suppl 1:84-87. 

13. Trepo C, Pradat P: Hepatitis C virus infection in Western Europe. J Hepatol, 

1999, 31 Suppl 1:80-83. 

14. Zein NN, Persing DH. Hepatitis C genotypes: Current trends and future 

implications. Mayo Clin Proc, 1996, 71:458-462. 

15. Hino K, Sainokami S, Shimoda K et al: Genotypes and titers of hepatitis C 

virus for predicting response to interferon in patients with chronic hepatitis C. 

J Med Virol, 1994, 42:299-305. 

16. Zein NN, Rakela J, Krawitt EL et al: Hepatitis C virus genotypes in the United 

States: Epidemiology, pathogenicity, and response to interferon therapy. 

Collaborative Study Group. Ann Intern Med, 1996, 125:634-639. 

17. Pistello M, Maggi F, Vatteroni L et al: Prevalence of hepatitis C virus genotypes 

in Italy. J Clin Microbiol, 1994, 32:232-234. 

18. Ichimura H, Tamura I, Kurimura O et al: Hepatitis C virus genotypes, 

reactivity to recombinant immunoblot assay 2 antigens and liver disease. J 

Med Virol, 1994, 43:212-215. 

19. Okamoto H, Mishiro S: Genetic heterogeneity of hepatitis C virus. Intervirology 

1994, 37:68-76. 

20. Reid AE, Koziel MJ, Aiza I et al: Hepatitis C virus genotypes and viremia and 

hepatocellular carcinoma in the United States. Am J Gastroenterol, 1999, 

94:1619-1626. 

21. Hollinger FB: Factors contributing to the evolution and outcome of cirrhosis 

in hepatitis C. Clinics in Liver Disease, 1999, 3:741-755. 

22. Ramalho F, Costa A, Pires A et al: Correlation of genotypes and route of 

transmission with histologic activity and disease stage in chronic hepatitis C. 

Dig Dis Sci 2000,45:182-187. 

23. Zeuzem S, Franke A, Lee JH et al: Phylogenetic analysis of hepatitis C virus 

isolates and their correlation to viremia, liver function tests, and histology. 

Hepatology, 1996, 24:1003-1009.

24. Yamada M, Kakumu S, Yoshioka K et al: Hepatitis C virus genotypes are not 

responsible for development of serious liver disease. Dig Dis Sci, 1994, 

39:234-239. 

25. Trepo C: Genotype and viral load as prognostic indicators in the treatment of 

hepatitis C. J Viral Hepat, 2000, 7:250-257. 

26. Barnes E, Webster G, Whalley S: Predictors of a favorable response to alpha 

interferon therapy for hepatitis C. Clinics in Liver Disease,1999, 3:775-791. 

27. Fried MW: Clinical application of hepatitis C virus genotyping and quantitation. 

Clinics in Liver disease, 1997, 1:631-646. 

28. McHutchison JG, Gordon SC, Schiff ER, et al: Interferon alfa-2b alone or in 

combination with ribavirin as initial treatment for chronic hepatitis C. Hepatitis 

Interventional Therapy Group. N Engl J Med, 1998, 339:1485-1492. 

29. Ideo G, Bellobuono A, Mondazzi L, et al: Alpha interferon treatment in chronic 

hepatitis C. Clin Exp Rheumatol, 1995, 13 (Suppl13P):167-173. 

30. Morishima C, Gretch DR: Clinical use of hepatitis C virus tests for diagnosis 

and monitoring during therapy. Clinics in Liver Disease, 1999, 3:717-740. 

31. Mondelli MU, Silini E: Clinical significance of hepatitis C virus genotypes. J 

Hepatol, 1999, 31 Suppl 1:65-70. 

32. Zein NN, Persing DH: Hepatitis C genotypes: Current trends and future 

implications. Mayo Clin Proc, 1996, 71:458-462. 

33. Tuncer S, Özkuyumcu C, Arıkan S ve ark: PCR ve hepatit C virüs genotipi ile 

serolojik reaktivite arasındaki ilişkinini değerlendirilmesi. Viral Hepatit Derg, 

1996, 1:10-18. 

34. Uzunalimoğlu Ö, Mayumi M, Çetinkaya H ve ark: Türkiye’de hepatit C virüs 

genotipleri. I. Ulusal Hepatoloji Kongresi Kitabı, s 7, 1995, İstanbul. 

35. Hızel N, Boyacıoğlu S, Tunçbilek S ve ark: Hemodiyaliz hastaları ve diğer 

hastalarda hepatit C virüs genotipleri. II. Ulusal Hepatoloji Kongresi Kitabı, 

s 6, 1997, İstanbul. 

36. Türkoğlu S, Bozacı M, Çakaloğlu Y ve ark: İkinci kuşak “core genotiplemesi” 

ile hepatit C virüsü genotiplerinin araştırılması. III. Ulusal Hepatoloji Kongresi 

kitabı, s 41, 1999, İstanbul. 

37. Abacıoğlu H, Akbaylar H, Tankurt E ve ark: Hepatit C virüs genotipleri. I. 

Ulusal Hepatoloji Kongresi Kitabı, s 8, 1995, İstanbul. 

38. Yalçın K, Değertekin, Akkiz H: Güneydoğu Anadolu’da HCV’ye bağlı kronik 

hepatitlerde HCV genotipleri. Turk J Gastroenterol , 1999, 10:249-252. 

39. Ross RS, Viazov S, Renzing-Kohler K et al: Changes in the epidemiology of 

hepatitis C infection in Germany: Shift in the predominance of hepatitis C 

subtypes. J Med Virol, 2000, 60:122-125. 

40. Giannini C, Giannelli F, Monti M et al: Prevalence of mixed infection by 

different hepatitis C virus genotypes in patients with hepatitis C virus-related 

chronic liver disease. J Lab Clin Med, 1999, 134:68-73.

KRONİK VİRAL HEPATİT TEDAVİSİNDE 

İNTERFERONUN HEMATOLOJİK 

PARAMETRELERE ETKİSİ 

Dinç DİNÇER, Kadir DEMİR, Sabahattin KAYMAKOĞLU, Yılmaz ÇAKALOĞLU, Fatih 

BEŞIŞIK, Ziyaettin DURAKOĞLU, Salih TÜRKOĞLU*, Selim BADUR* ve Atilla ÖKTEN 

* İstanbul Tıp Fakültesi Gastroenterohepatoloji BD, Mikrobiyoloji* ABD 

Bu çalışma 16. Ulusal Gastroenteroloji Haftasında (10-15 Ekim 1999 Antalya) 

Sunulmuştur 

Özet 

Günümüzde kronik viral hepatit tedavisinde interferon standart tedavidir. İnterferonun birçok yan 

etkilerinden biri de kemik iliği supresyonudur. Çalışmamızda kronik viral hepatit tedavisinde 

uygulanan interferon tedavisinin hematolojik yan etkileri ve bu yan etkilerin uygulanan doz ile 

ilişkisi araştırılmıştır. İnterferon tedavisi sırasında meydana gelen kemik iliği supresyonu derecesi 

ile hasta yaşının, cinsinin ilişkili olmadığı, interferon dozunun ise korale olduğu bulunmuştur. 

Periferik kan hücreleri en düşük seviyelere tedavinin 2. ve 3. ayları arasında ulaşılmıştır. Sadece 

iki hastada lökopeni nedeni ile doz azaltılmıştır. Sonuç olarak; kronik viral hepatit tedavisinde 

interferonun yol açtığı hematolojik yan etkiler tedavinin devamına engel değildir, ancak bazı 

hastalarda doz azaltımı gerekebilir. 

Anahtar kelimeler: Viral hepatit, interferon, yan etkiler 

Summary 

Nowadays interferon is the standard therapy for chronic viral hepatitis. There are a lot of side 

effects of interferon, as the bone marrow suppression is one of them. We aimed to investigate 

haemotological side effects of interferon in viral hepatitis and relationship between side effects 

and dosage of interferon. Age and sex did no influence the bone marrow suppression rate. 

Dosage of interferon was directly correlated with bone marrow suppression rate. The lowest 

peripheral blood cells counts were observed between the 2nd and 3rd month of therapy. Only in 

two patients dosage was reduced, because of leucopenia. As a result; in therapy of chronic viral 

hepatitis with interferon, haemotological side effect is not a handicap for continuation of the 

therapy. Dosage reducing can be needed. 

Key words: Viral hepatitis, interferon, side effects 

Giriş 

Günümüzde kronik viral hepatitlerin standartlaşmış ve tüm dünyada kabul görmüş tedavi şekli 

interferondur. İnterferonlar vücudumuzda doğal olarak oluşan endojen glikoproteinlerdir. Virüs 

infeksiyonlarına yanıt olarak hücrelerde üretilirler. a, b, g olmak üzere üç tipi vardır. Viral 

hepatitlerin tedavisinde kullanılan interferon-a‘dır. İnterferon RNA ve DNA hepatit virüslerinin 

replikasyonunu engeller. Bu etkisini; virüsün hücreye yapışmasını, kılıfını bırakmasını inhibe 

ederek ve anti-viral ürünleri hücrelere taşıyan ribonükleaz ve proteinleri indükleyerek gösterir (1). 

İnterferon genellikle iyi tolere edilmekle birlikte bir takım yan etkileri de mevcuttur. En sık olarak 

tedavinin başlangıç döneminde gelişen "Flu-Like Syndrome" olarak bilinen grip benzeri 

şikayetlerdir. Uzun dönemde ciddi yan etkiler % 3-10’ dur. Bu yan etkiler alopesi, depresyon, 

diare, kilo kaybı, hipo-hipertiroidi, otoimmün reaksiyonlar ve kemik iliği supresyonudur (2-4).

Çalışmamızda kronik viral hepatitin tek başına interferon ile tedavisi sırasında meydana gelen 

hemogram değişiklikleri ve bu yan etkinin tedavinin devamına etkisi araştırılmıştır. 

Gereç ve Yöntem: 

Bu amaçla; kronik viral hepatit nedeni ile interferon uygulanmış ve tedavileri tamamlanmış olan 

135 hasta çalışmaya alındı. Hastalarda, HBsAg, HBsAg (+) olanlarda anti-delta total ELISA 

(Enzyme Linked Immunosorbent Assay) ile, anti-HCV II. jenerasyon ELISA ile, HCV-RNA “reverse 

transcriptase nested” PCR, HBV DNA hibridizasyon yöntemi ile araştırıldı. Hastaların tedavi öncesi, 

tedavinin birinci, ikinci, üçüncü, altıncı ve tedavi bittikten sonraki birinci ayda hematokrit, lökosit, 

nötrofil ve trombosit değerlerine bakıldı. Bu değerlerdeki değişimlerle interferon dozu arasındaki 

ilişki araştırıldı. Takipler sırasında, lökosit sayısı 2500/mm3’ün, nötrofil sayısı 1500mm3’ün, 

trombosit 60.000’mm3ün, hemotokrit değeri ise % 30’un altına indiğinde doz azaltımına gidildi. 

Bulgular: 

Yüz otuzbeş hastanın 97’si (%72) kronik B hepatiti, 26’sı (%19) kronik C hepatiti, 12’si (%9) 

kronik delta hepatiti idi. Hastaların yaş ortalaması 35.2±10.8 yıl, 43’ü (%32) kadın, 92’si (%68) 

erkek idi. Tedavi öncesinde hastaların %2.2’sinde anemi, %5.2’sinde lökopeni, %20’sinde 

trombositopeni vardı. Anemik hastaların % 66’sında tedavi sırasında anemi, lökopenisi olanların 

%5.2’sinde lökopeni, trombositopenisi olanların %20’sinde trombositopeni belirginleşti. Tedavi 

öncesi hemogramları normal olanların tedavi sırasında %16.6’sında anemi, %57’sinde lökopeni, 

%24’ünde trombositopeni gelişti. Hastalarımızın hiçbirinde interferon kesilmesine gerek duyulacak 

hemotolojik yan etki olmadı. Sadece iki hastada lökopeni nedeni ile doz yarıya inildi. Tedavi 

öncesi değerler ile karşılaştırdığımızda hemotokrit, nötrofil ve trombosit sayılarındaki en fazla 

düşme tedavinin ikinci ayında, lökosit değerlerinde ise üçüncü ayda gözlendi (Tablo 1). Tedavi 

bitiminden bir ay sonraki değerler tedavi öncesi değerler ile karşılaştırıldığında sadece lökosit 

değerlerinde anlamlı düşme mevcuttu (p

dördüncü ayı arasında meydana gelmiş. Yaş, cins, etyoloji ve interferon tedavisinin süresi ile 

lökosit ve trombosit değerlerindeki düşme oranı arasında bir ilişki saptanamamış, interferon dozu 

ile lökosit ve trombosit değerlerindeki düşme oranı arasında anlamlı ilişki saptanmış (8). 

Çalışmamızda da yaş ve cins ile kemik iliği supresyonu düzeyi arasında anlamlı bir fark 

bulunmamış (p>0.05), periferik kan hücrelerinde azalma en belirgin olarak tedavinin ikinci ve 

üçüncü aylarında görülmüş, interferon dozu ile ikinci aydaki lökosit ve trombosit değerlerindeki 

düşme arasında korelasyon bulunmuş (her iki parametre için p

HBV-DNA PCR SONUÇLARININ, HBV 

SEROLOJİK GÖSTERGELERİYLE 

KARŞILAŞTIRILMASI 

Tercan US*, Yurdanur AKGÜN*, Birsen KANAN* 

Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Eskişehir 

Özet 

Polimeraz Zincir Reaksiyonu (Polymerase Chain Reaction, PCR) gibi moleküler tanı yöntemlerinin 

kullanıma girmesi ile, hepatit B infeksiyonlarının tanı ve takibinde kriter olarak kabul edilen 

serolojik göstergelerin yorumlanmasında bazı değişiklikler olmuştur. Bu çalışmada, hasta 

serumunda PCR yöntemi ile çalışılan HBV-DNA sonuçları ile, Enzyme Immunoassay (EIA) yöntemi 

ile elde edilen HBV serolojik göstergeleri (HBs Ag, HBe Ag, Anti-HBe) arasındaki ilişki 

araştırılmıştır. 

PCR ile HBV-DNA, 231 hastanın 63‘ünde (%27,3) pozitif olarak bulunmuştur. HBs Ag (+) 140 

serum örneğinde (%83,5), HBV-DNA negatif iken 62’sinde (%98,4) HBV-DNA pozitif olarak 

saptanmıştır. Sırasıyla HBe Ag (+) 43 (%62,3), HBe Ag (-) 20 (%12,3) ile Anti-HBe (+) 23 

(%13,6), anti-HBe(-) 40 (%64,5) serum örneğinde HBV-DNA pozitifliği gösterilmiştir. Buna 

karşılık HBe Ag (+) 26 örnekte (%37,7), HBV-DNA (-) bulunmuştur. 

Sonuç olarak, HBV infeksiyonlarının izlenmesinde ve kronik hepatit B tedavisinde kriter olarak 

kabul edilen serolojik göstergelerin yanısıra, mutlaka HBV-DNA’nın da bakılmasının daha doğru 

olacağı görülmüştür. 

Anahtar Kelimeler: HBV-DNA, PCR, Serolojik markırlar 

Summary 

COMPARISON OF HEPATITIS B VIRUS (HBV)-DNA BY PCR WITH SEROLOGICAL PARAMETERS OF 

HBV. 

With the introduction of molecular biological techniques such as Polymerase Chain Reaction 

(PCR) into the routine applications, importance and relevance of serological assays in following 

the prognosis and treatment regimens of Hepatitis B virus infections started to be changed. In 

this study, the results of PCR analysis performed to test the presence of HBV viral DNA compared 

with serological markers of HBV tested via micro enzyme immunoassay. HBV-DNA was found 

positive in 63 (27,3%) patients of 231 with PCR. HBs Ag (+) 140 (83,5%) samples did not 

contain viral DNA whereas HBV-DNA positive 62 (98,4%) samples had HBsAg, lt was showed 

HBV-DNA pozitivity respectively in HBe Ag(+) 43 (62,3%), HBe Ag (-) 20 (12,3%), Anti-HBe (+) 

23 (13,6%) and Anti HBe (-) 40 (64,5%) serum samples. But HBe Ag (+) 26 (37,7%) samples 

did not have HBV-DNA. 

In conclusion, to obtain a detailed information about the prognosis and affect of the treatment 

regimen in HBV infections PCR analysis of viral DNA along with serological markers should be 

advised . 

Key Words: HBV-DNA, PCR, Serological markers 

Giriş

Hepatit B enfeksiyonu tüm dünyada ve özellikle yurdumuzda önemli bir halk sağlığı sorunudur. 

Dünyada 400-500 milyon, ülkemizde ise 4 milyon civarında taşıyıcısı bulunan hepatit B virüs 

(HBV) enfeksiyonların da kronikleşme oranı %5-10’dur (1,2). Taşıyıcılarda enfeksiyon 

asemptomatik kalabildiği gibi %20-40 oranında siroz, primer hepatosellüler karsinoma ve kronik 

karaciğer hastalığı ortaya çıkabilmektedir (3,4). Kronik HBV enfeksiyonları sağaltım giderleri ve iş 

kaybı nedeniyle büyük ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Bu nedenle HBV enfeksiyonlarında 

kronik hepatit tanısının konulması ve özellikle viral replikasyon olup olmadığının belirlenmesi son 

derece önemlidir. HBV’nin aktif replikasyonunu doğrudan gösteren en duyarlı ve güvenilir 

belirleyicinin HBV DNA olduğu bilinmektedir. Bu amaçla uygulanan moleküler tanı yöntemlerinden 

biri olan PCR, 1983’de düşünülen ancak 1990’lı yıllarda kullanıma giren, nükleik asitlerin 

çoğaltılması esasına dayanan diagnostik bir testtir. PRC, düşük titrede viremi olsa bile, onu ortaya 

çıkarabilecek kadar duyarlı bir yöntemdir (5,6). 

Bu çalışmada, hem bölgemizde PCR yöntemi ile HBV-DNA araştırılmasının rutin olarak 

laboratuvarımızda çalışılmasını sağlamak, hem de HBV-DNA sonuçları ile EIA yöntemiyle elde 

edilen HBV serolojik göstergeleri arasındaki ilişkiyi belirlemek hedeflenmiştir. 


Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı PCR laboratuvarına başvuran HBV 

enfeksiyonu ön tanılı 231 hastanın serum örneği çalışma kapsamına alınmıştır. 

EİA testi: HBV serolojik göstergeleri (HBsAg, HBeAg, Anti-HBe) mikro-enzim immünassay 

yöntemiyle (Organon Technika , Hollanda) araştırılmıştır. 

PRC yöntemi: HBV-DNA’sı, hasta serum örneklerinden proteinaz K/Fenol ekstraksiyonu yöntemi 

ile saflaştırılmıştır (7). 

1.Serumdan HBV-DNA ekstraksiyonu: 

1.5ml lik mikrosantrifüj tüplerinin içine, 100 ml serum, 300 ml TE tamponu (tris EDTA SDS 

tamponu), 25 ml Proteinaz K (20mg/ml) konularak karıştırıldı ve iki saat 45oC’de bekletildi. 

İnkübasyon süresi sonunda tüpler 5-10 sn santrifüjde çevrilerek, kenarlarda ve kapakta oluşmuş 

damlacıkların düşmesi sağlandı. Doymuş fenol çözeltisinden (+4oC’de) tüplere 400 ml konulup, 

vortekslendikten sonra, mikrosantrifüjde (12.000xg) 5 dakika santrifüj edildi. Üstteki sıvı faz 

alınarak, üzerine 1/1oranında fenol-kloroform karışımından sıvı faz ile eşit miktarda konularak 

vortekslendikten sonra, 12.000 xg de 5 dakika santrifuj edildi. Üsteki berrak faz başka bir tüpe 

alınarak, yapılan bu işlem bir kez de kloroform/ izoamil alkol karışımı (9/1) ile tekrarlandı. Son 

olarak elde edilen berrak fazın üzerine 50 ml 3 M sodyum asetat ve 600 ml %70’ lik etil alkol (- 

20oC) eklenerek, 30sn vortekslendikten sonra, bir gece -20 oC de bekletildi. Daha sonra 15 

dakika mikrosantrifuj (16.000 xg) yapıldıktan sonra üstteki sıvı dökülerek elde edilen çökelti 

kendiliğinden kurumaya bırakıldı. Daha sonra nükleik asit çökeltisi 50 ml distile suda eritildi. 

2. PCR çoğaltma işlemi: 

0,5 ml’lik mikrosantrifüj tüpü içine sırasıyla 10 x PCR tamponu 5 ml, 2.5m dNTP (10mM) 1ml 

MgCl2 , 0.5ml primer I (25 pM), 0.5ml primer 2 (25pM), 31.25 ml bidistile H2O, 0.25ml Taq 

polimeraz (1.25 ü), 10ml DNA ekstraksiyon ürünü konuldu. Kullanılan primer setleri, HBV 

genomunun S, P bölgelerini kodlayan primer çifti (Biometra) olup, primer 1:5’-TTA-GGG-TTT- 

AAA-TGT-ATA-CCC-3 ve Primer 2: 5’-CAT-CTT-CTT-GTT-GGT-TCT-TCT-G-3’ baz sırasına sahiptir. 

Amplifikasyon için kullanılan solüsyonlar Boehringer M. firmasından sağlanmıştır. Çoğaltma işlemi 

için kullanılan otomatik Thermal-cycler (Perkin-Elmer Cetus 9700) içine yerleştirilen mikrosantrifuj 

tüpleri 95oC’de 1 dk (denatürasyon) 55oC’de 1dk (bağlanma) ve 72oC’de 1 dk (uzama) olmak 

üzere 30 siklusa tamamlanacak şekilde inkübe edildi. 

3. PRC ürününün saptanma aşaması: 

397 baz çifti büyüklüğündeki amplifikasyon ürününün saptanması, yatay agaroz-jel elektroforez 

işlemi ile gerçekleştirildi. Her numuneden 10 ml alınıp üzerine 3 ml yükleme tamponu eklenerek,

0.5 gr/ml etidyum bromid içeren %1.5 agaroz jelde 150 V’da 30 dakika süreyle elektroforez işlemi 

tatbik edildi. Etidyum bromid ile boyanan DNA bandı, hasta örnekleriyle beraber elektroforeze 

konan moleküler ağırlık markırı (fX 174, Hae III ile kesilmiş) ile karşılaştırılarak pozitif ve negatif 

kontrollerle birlikte değerlendirildi. Değerlendirme U.V translüminatörde yapıldı. 397 baz çiflik 

DNA bandının saptanması pozitif PCR sonucu olarak alındı ve UV monitör ile görüntülendi (Resim 

1). 

Bulgular 

Çalışma kapsamına alınan 231 hastanın, 63’ünde (%27.3) HBV-DNA pozitif bulunmuştur (Tablo 

1). 

HBs Ag pozitifliği ile HBV-DNA pozitifliği arasındaki ilişki (Tablo 2) incelendiğinde, HBV-DNA (+) 

bir hastada (%1.6) HBs Ag’nin negatif, HBs Ag(+) 140 hastada (%83.5) HBV-DNA nın negatif 

olduğu görülmüştür. 

HBV-DNA ile HBe Ag, Anti-HBe işaretleri arasındaki ilişki tablo 3. de yer almaktadır. Buna göre, 

HBe Ag (+) 26 (%37.7) hastada HBV-DNA negatif iken, HBe Ag (-) 20 (%12.3) hastada HBV-DNA 

pozitif bulunmuştur. Anti HBe (+) 146 (% 86.4) hastada DNA negatif iken, 23 (%13.6) hastada 

HBV-DNA pozitif olarak saptanmıştır. 

Tartışma 

Hepatit B virüs tanısında yaygın olarak kullanılan serolojik belirliyicilerden olan HBs Ag, HBe Ag ve 

anti-HBe, değerlendirilmelerinde son yıllarda bazı değişiklikler olmuştur. İnfeksiyonun göstergesi 

olan HBs Ag nin varlığı her zaman viral replikasyonun bir kanıtı değildir. HBe Ag pozitifliği, hem 

kronik ve fulminant hepatite dönüşme riski açısından hastanın kendisi, hem de bulaştırıcı olması 

nedeniyle çevresi için önemli sayılmış ve aktif replikasyonun belirleyicisi olarak ele alınmıştır. Anti- 

HBe (+)’liği hastalarının gerek klinik, laboratuvar ve histolojik değerlendirilmeleri, gerekse PCR ile 

HBV-DNA’nın bu hastalarda saptanabilmesi, bu antikor varlığının yorumunda yeni görüşlerini ön 

plana çıkmasına neden olmuştur (8). 

Bu çalışmada, 231 hastanın (202’si HBs Ag(+), 29’u Hbs Ag(-) 63’ünde (%27.3) HBV-DNA, PCR 

yöntemiyle pozitif saptanmıştır. Elazığ’da yapılan bir çalışmada (9) %42.5 oranında HBV-DNA (+) 

liği, İzmir’de (10) yapılan bir çalışmada ise %45.7 lik pozitiflik gösterilmiştir. Canyılmaz ve ark. 

(11) ise 322 HBs Ag (+) hastanın 72’sinde (%22.56), Pekbay ve ark. (12) %39.8 HBV-DNA 

pozitifliği saptamışlardır. HBs Ag bilindiği gibi, küresel, tübüler ve/veya kor bölgesi içerir. Bu 

çalışmada HBV-DNA saptanamayan HBs Ag (+) serumların kor bölgesi içermeyen antijenik 

yapılardan oluştuğu düşünülmektedir. 

Bu çalışmada HBV-DNA (+) hastaların birinde (%1.6), HBs Ag (-) olarak bulunmuştur. Thiers ve 

Ark. (13) benzer şekilde HBsAg (-) üç olguda, Wang ve Ark (14) transaminazları normal, HBs Ag 

(-) donörlerin % 4’ünde Pao ve Ark. (15) ise %11’inde HBV-DNA varlığı göstermişlerdir. Bu 

araştırmalar, tüm serolojik göstergeleri negatif kişilerin de HBV taşıyabileceklerini ve bulaştırıcı 

olabileceklerini akla getirmektedir. Bu bulgu, özellikle HBs Ag negatif kanların uygulanmasından 

sonra alıcılarda ortaya çıkan post-transfüzyonel HBV infeksiyonlarının izahında önemlidir. 

Hindistan’da yapılan bir çalışmada HBe Ag (+) serumların tümünde, Anti-HBe (+) serumların 

%60.9’unda, HBe (-) ve Anti-HBe (-) serum örneklerinin %52’sinde HBV-DNA pozitif bulunmuştur 

(16). Garcia ve Ark (17) çalışmasında ise HBe Ag (+) olguların %74.1’inde, Anti HBe (+) lerin ise 

%42 sinde HBV-DNA tespit etmişlerdir (17). 

Bu çalışmada, HBe Ag (+) serumların %62.3’ünde, HBe Ag (-) lerin %12.3’ünde, Anti-HBe (+) 

lerin %13.6’sında ve Anti-HBe (-) serumların %64.5’inde HBV-DNA varlığı gösterilmiştir. Erensoy 

ve ark. (10) yaptıkları çalışmada, HBeAg (+) hastaların %90.6 sında, Anti-Hbe (+) lerin 

%20’sinde, HBV-DNA’yı pozitif saptamışlardır. Bizim çalışmalarımızda HBV-DNA pozitifliğinin daha 

düşük, diğer bulgularının ise benzer olduğu görülmektedir. 

Japonya’da yapılan bir çalışmada, HBe Ag (-), Anti HBe (+) hastaların tümünde HBV-DNA PCR ve 

hibridizasyon yöntemiyle gösterilmiştir. Bu hastaların tamamında prekor mutasyonu, %87.3’ünde

ise X gen bölgesinde mutasyon tesbit edilmiştir. Aynı çalışmada prekor mutasyonun virüs için 

kurtuluş mutasyonu olduğu, X-gen mutasyonlarının ise replikasyonu azalttığı belirtilmiştir (18). 

Sonuç olarak günümüzde gittikçe yaygınlaşan PCR gibi moleküler tanı yöntemlerinin, serolojik 

testlerin yetersiz kaldığı durumlarda tanıya gidilmesinin yanısıra, antiviral tedavinin izlenmesi gibi 

rutin işlemlerde, ayrıca çeşitli mutasyanların gösterilmesindeki gerekliliği ortadadır. Bu nedenle 

diğer laboratuvar göstergelerin yanında mutlaka HBV-DNA‘sının da araştırılmasının daha doğru 

olacağı görülmüştür. 

KAYNAKLAR 

1. Moradpour D, Wads JR: Understanding Hepatitis B virus infection. N Eng J Med 

1995, 332:1092-1093. 

2. Taşyaran MA: HBV Enfeksiyonu Epidemiyolojisi, Viral Hepatit 98 Kılıçturgay K 

(Ed),1998,794. 

3. Rubini SJ: Hepatitis Viruses. Howard BJ (Ed) Clinical and Pathogenic Microbiology, 

1987: 817-828. 

4. Robinson WS: Hepatitis B virus and Hepatitis D virus. Mandell GL, Bennett 

JE, Dolin R (Eds) Principles and Practdice of Infections Diseases, 4 th edition, 

New York, Churcill Livingstone, 1995:1406-1439. 

5. Brehot C: Polymerase chain reaction for diagnosis of hepatitis B and C viral 

hepatitis. J Hepatol 1993;17 (Supp 13): 35-41. 

6. Türkoğlu S, Badur S: İnfeksiyon hastalıkları tanısında PCR Türk Mikrobiyol 

Cem Derg. Yayını No: 22.1995, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, S.II. 

7. Yakusuka O, Taguwam Omata M: PCR delection hepatitis B virus. Persing DH, 

Smith TF, Tenoven FC, White TS (eds), Diagnostic Molecular Microbiology, 

Principles and Applications kitabında, 1993,332, ASM Washington DC. 

8. Badur S: Viral hepatitlerinin tanısında moleküler biyoloji yöntemleri, Kılıçturgay 

K (Ed), Viral Hepatit 98; 359-371. 

9. Aşçı ve Ark: Serumda HBV-DNA’sının PCR yöntemi ile taranması ve HBV 

serolojik göstergeleriyle karşılaştırılması. Viral Hep Derg 1996: 2(1):6-9. 

10. Erensoy S, Özacar T, Zeytinoğlu A, Anda B, Bilgiç A: Serumda HBV-DNA’sının, 

hepatit B seroloji göstergeleriyle karşılaştırılması infeksiyon Derg. 1995: 

9 (1-2): 157-160. 

11. Canyılmaz D, Çubukçu K ve ark: 8. Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon 

Hastalıkları Kongresi Özet Kitabı 6-10 Ekim, 1997; S: 446. 

12. Pekbay A, Günaydın M ve Ark: 8. Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon 

Hastalıkları Kongresi Özet Kitabı 6-10 Ekim, 1997, S: 437. 

13. Thiers V, Nakajima E, Krem Dorj D et al: Transmission of hepatitis B from 

hepatitis B seronegative subjects, Lancet, 1988, 2: 127-1275. 

14. Wang JT, Wang TH, Seu C et al: Delection of HBV-DNA by PCR in plasma of 

volunteer bloods negative for hepatitis B surface antigen. J Infect Dis 1991: 

163: 397-402. 

15. Pao CC, Yao DS, Lin C et al: Serum HBV-DNA in HBV seropositive and 

seronegative patients with normal liver function. Am J Clin Pathol. 1991,95: 

591-596. 

16. Gupta BP, Jayasuryan N, Jamee LS: Direct delection of HBV from dried 

blood spots by PCR. J Clin Microbiol, 1992 30(8): 13-16. 

17. Garcia F Jr, Garcia F, Berna L MC et al: Evaluation of enzyme immunoassay for 

HBV-DNA based on anti-double-stranded DNA. J Clin Microbiol, 1995, 

February, 1995, 33(2):413-415. 

18. Fukuda R, Thanh NX, Ishimura N et al : X gene and precore region mutations 

in the Hepatitis B virus genome in persons positive for antibody to HBe Ag.J 

Infect Dis,1995; 172; 1191-1197.

TİP 2 DİABETES MELLİTUSLU OLGULARDA 

HEPATİT B VE C VİRÜS İNFEKSİYONU 

PREVALANSI 

Vahap OKAN*, Mustafa ARAZ*, Fikret DEMİRCİ*, Tekin KARSLIGİL**, Ahmet 

SEZER*, Hasan MİCOZKADIOĞLU*, Şebnem AKTARAN*, Yalçın KEPEKÇİ* 

Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları* ve Mikrobiyoloji** Anabilim 

Dalları, GAZİANTEP 

Özet 

Çalışmamızda Gaziantep yöresindeki Tip 2 diabetli olgularda Hepatit B ve C infeksiyonu sıklığının 

araştırılması; yeni ve eski diabetik hastaların sonuçlarının karşılaştırılması amaçlandı. Çalışmaya 

237 (149 kadın, 88 erkek) tip 2 diabetes mellituslu olgu alındı. Yeni tanı konanlar veya diabet 

süresi 12 aydan kısa olanlar yeni diabetik grup (n=55, %23); daha eski diabet tanısı almış olanlar 

eski diabetik grup (n=182, %77) olarak sınıflandırıldı. ELİSA yöntemi ile HBsAg, Anti-HBs, HBeAg, 

Anti-HBe, Anti-HBc Total, Anti-HBc IgM ve Anti-HCV markırları araştırıldı. Tüm olgular içerisinde 

HBsAg 14(%5.9), anti-HCV 17(%7.1) olguda ve her ikisi birlikte 1(%0.4) olguda pozitif bulundu. 

HBsAg yeni diabetik grupta 5(%9.1), eski diabetik grupta ise 9(%4.9) olguda pozitifti (p>0.05). 

Anti-HCV pozitifliği ise yeni diabetik grupta 1(%1.8) olguda saptanırken, eski diabetiklerde 

16(%8.8) olguda pozitifti (p0.05). Anti HCV 

was positive in 1(1.8%) patient of the new diabetics and in 16(%8.8) patients of the older 

diabetics (p

Giriş 

Hepatitis B ve C virüs markırları epidemiyolojik olarak birçok hastalıkla birlikte bulunabilir. Ayrıca 

immün sistemi baskılayan hastalıklarla birlikteliği sıktır (1,2). Birçok çalışmada hepatitis B ve 

hepatitis C infeksiyonun diabetes mellituslu olgularda daha sık olarak saptandığı bildirilmiştir (3- 

7). Çalışmamızda Gaziantep yöresinde tip 2 diabetes mellituslu olgularda Hepatit B ve C virüs 

markırlarının sıklığının araştırılması ve yeni diabetiklerle eski diabetiklerin karşılaştırılması 

amaçlandı. 

Gereç ve Yöntemler 

Çalışmaya Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı polikliniğinde takip 

edilen 237 tip 2 diabetes mellituslu olgu alındı. Olguların yaş, cins ve diabet süreleri kaydedildi; 

HbA1c, ALT, AST düzeyleri ölçüldü. Yeni tanı konanlar veya diabet süresi 12 aydan kısa olanlar 

yeni diabetik; diabet süresi 12 aydan daha uzun olanlar eski diabetik olarak sınıflandırıldı. Alkol 

alışkanlığı, kan transfüzyonu ve önceden geçirilmiş operasyon hikayesi olanlar ve hemodiyaliz 

tedavisi alanlar çalışma dışı bırakıldı. Tüm olguların HBsAg, Anti-HBs, HbeAg, Anti-HBe, Anti-HBc 

IgM, Anti-HBc Total ve Anti-HCV markırları üçüncü jenerasyon ''Enzyme-linked Immunosorbent 

Assay''-ELISA yöntemi kullanılarak araştırıldı. Hepatit B infeksiyonu için seropozitivite Anti-HBs, 

Anti-HBe veya Anti-HBc Total değerlerinden herhangi birisinin pozitif olması olarak kabul edildi. 

İstatistiksel değerlendirme iki yüzde arasındaki farkın önemlilik testi ve iki ortalama arasındaki 

farkın önemlilik testi ile yapıldı. 

Bulgular 

Çalışmaya 237 (149 kadın, 88 erkek) tip 2 diabetes mellituslu olgu alındı. Tüm olguların yaş 

ortalaması 51.9±9.3 yıl, diabet devam süresi 80.8±212.1 ay, HbA1c düzeyi %8.9±1.9 bulundu. 

Yeni diabetik grubun (n=55; 23E, 32K) ortalama yaşı 48.8±8.7 yıl, diabet devam süresi 1.1±1.9 

ay, HbA1c düzeyi %8.5±2.0 idi. Eski diabetik grubun (n=182; 65E, 117K) ortalama yaşı 52.8±9.2 

yıl, diabet devam süresi 104.7±71.6 ay, HbA1c düzeyi %9.0±2.8 bulundu. Tüm olgular içerisinde 

HBsAg pozitifliği 14(%5.9), anti-HCV pozitifliği 17(%7.1) olguda saptanırken, her ikisinin de 

pozitif olduğu 1(%0.4) olgu vardı. 

Yeni diabetik grupta HBsAg pozitifliği 5(%9.1) olguda, eski diabetik grupta ise 9(%4.9) olguda 

saptandı (t=1.68, p>0.05). Tüm olgularda hepatit B için seropozitivite 130(%54.9) olguda 

saptanırken, eski diabetik grupta 103(%56.6), yeni diabetik grupta 27(% 49.1) olgu seropozitifti 

(t=1.14, p>0.05). Seropozitivite hastanın yaşı, cinsi, diabet süresi ve HbA1c düzeyi ile ilişkili 

bulunmadı (p>0.05). Anti-HCV yeni diabetiklerde 1(%1.8) olguda pozitifken, eski diabetiklerde 

16(%8.8) olguda pozitif bulundu (t=2.3, p

Ülkemizden Azal ve arkadaşları (4) da çalışmamızdakine benzer şekilde tip 2 diabetik olgularda 

HBsAg sıklığını %3.6 bulmuşlar ve sağlıklı kontrol grubuyla fark saptamamışlardır. Hepatit B için 

seropozitivite çalışmamızda %54.9 olarak bulunurken, Azal ve arkadaşları %46.4 olarak 

bildirmişlerdir. Khuri ve arkadaşları (3) kontrol grubunu yüksek riskli grup olan hastane 

personelinden seçtikleri çalışmalarında, diabetli olgularda seropozitiviteyi çalışmamıza benzer 

şekilde yüksek bulmuşlar (%25’e karşılık %51); seropozitivite ile hastanın yaşı, diabet süresi, 

tedavi şekli ve mikrovasküler komplikasyonların varlığı arasında ilişki saptamamışlardır. 

Anti-HCV pozitifliği tüm olgularda %7.2 olarak saptanırken, yeni diabetiklerde %1.8, eski 

diabetiklerde %8.8 olarak bulundu. Eski ve yeni diabetikler arasındaki fark istatistiksel olarak 

anlamlıydı (p

mellitus. Diabetes Care, 1985, 8: 250-253. 

4. Azal Ö, Özata M, Bolu E ve ark: Diabetes mellitusta hepatitis B virüs markerları 

ve karaciğer fonksiyon testleri. Türk Diabet Yıllığı, 1991-1992, 347-355. 

5. Kurt H, Dağcı Ilgın Ş, Çorapçıoğlu D ve ark: Diabetes mellitusta hepatit C virüs 

infeksiyonu prevalansı. Türk Diabet Yıllığı, 1997-1998, 12-16. 

6. Mason AL, Lau JY, Hoang N, et al: Association of diabetes mellitus and chronic 

hepatitis C virus infection. Hepatology, 1999, 29: 328-333. 

7. Akalın A, Efe B, Kebapcı F, Gülbaş Z, Erenoğlu E: Prevalence of hepatitis C 

virus infection in diabetic patients. Turkish J Endocrinol and Metabolism, 1998, 

3: 167-170. 

8. Açıkgöz S, Aydın N, Karasakal M ve ark. Tip II diabetik hastalarda hepatit C 

prevalansı. 34. Ulusal Diabet Kongresi ve 3. Uluslararası Obezite 

Sempozyumu, Ankara 1998, Özet Kitabı 130. 

9. Mangia A, Schiavone G, Lezzi G, et al: HCV and diabetes mellitus: Evidence 

for a negative association. Am J Gastroenterol, 1998, 93: 2363-2367. 

10. Grimbert S, Valensi P, Levy-Marchal C, et al: High prevalence of diabetes 

mellitus in patients with chronic hepatitis C. A case-control study. 

Gastroenterol Clin Biol, 1996, 20: 544-548. 

11. Fraser GM, Harman I, Meller N, Niv Y, Porath A: Diabetes mellitus is 

associated with chronic hepatitis C but not chronic hepatitis B infection. Isr J 

Med Sci, 1996, 32: 526-530. 

12. Allison ME, Wreghitt T, Palmer CR, Alexander GJ: Evidence for a link between 

hepatitis C virus infection and diabetes mellitus in a cirrhotic population. J 

Hepatol, 1994, 21: 1135-1139. 

13. Caronia S, Taylor K, Pagliaro L, et al: Further evidence for an association 

between non-insulin-dependent diabetes mellitus and chronic hepatitis C virus 

infection. Hepatology, 1999, 30: 1059-1063. 

14. El-Zayadi AR, Selim OE, Hamdy H, Dabbous H, Ahdy A, Moniem SA: 

Association of chronic hepatitis C infection and diabetes mellitus. Trop 

Gastroenterol, 1998, 19: 141-144.

ATIK SULARIN TARIMDA ARITILMADAN 

KULLANILDIĞI DİYARBAKIR HEVSEL 

BAHÇELERİNDE ÇALIŞANLARDA HEPATİT-E 

Uz.Dr.Ali CEYLAN*, Yrd.Doç.Dr.Melikşah ERTEM*, Dr. Tuncer ÖZEKİNCİ** 

Prof.Dr.Ersen İLÇİN* 

* Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Diyarbakır. 

** Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

Özet 

Atık suların tarımda arıtılmadan kullanılması toplum sağlığını tehdit eden önemli bir sorundur. Atık 

suların arıtılmadan kullanılması hem çalışanların hem de toplumun sağlığını etkiler. Bu çalışmada 

atık sularla sulama yapan 179 kişiden 46 kişide Hepatit E sıklığı araştırılmıştır. Atık sularda 

çalışanlarda bulunan anti-HEV seropozitivite sıklığı kontrol grubuyla karşılaştırılmıştır. Çalışanlarda 

anti-HEV seropozitivite %34.8, kontrol grubunda %4.4 bulunmuştur. HEV geçiren bireylerin 

çoğunun 20-34 yaş gruplarında olduğu saptanmıştır. Çalışma sonucunda bu tip bir sulamanın 

Hepatit E için önemli bir risk oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Bazı koruyucu önlemler acilen 

alınmalıdır. Bu önlemler; atık suların arıtılmadan tarımda kullanılmasının önlenmesi, sulamanın 

daha az sağlık riski oluşturduğu pamuk, ayçiçeği gibi alanlara kaydırılması ve daha iyisi atık 

suların arıtılması olarak sayılabilir. 

Anahtar kelimeler: Atık sular, tarım, Hepatit E 

Summary 

HEPATITIS E AT STAFF WHO WORKS AT HEVSEL FIELDS IN DİYARBAKIR WHERE USING 

UNTREATED WASTEWATER IN AGRICULTURE 

Untreated wastewater usage in agriculture is an important health threatening issue. Untreated 

wastewater usage influence both workers and public health. In this study we researched the 

Hepatit E in 46 workers of 179 who use untreated wastewater in agriculture. We compared the 

results of workers with a control group (45 person with the same age) who were neighbour of 

them. In workers anti-HEV sero-positivity percentage was 34.8% while in neighbours it was 

4.4%. Most of the cases ages were between 20 and 34 years. This type of irrigation was found 

having great risk of HEV infection. Some preventive measures should be taken; like forbidding 

irrigation with wastewater or suggest to workers to produce more reliable products like cotton, 

sunflower, treating wastewater etc. 

Key words: Untreated wastewater, agriculture, Hepatit E. 

Giriş 

Su kaynaklarının kısıtlılığı, atık sularda bulunan verimi arttıran maddelerin bulunması, atık suların 

arıtılması tekniklerindeki gelişmeler ve atık sularla sulamanın üreticiler tarafından sosyo-kültürel 

olarak kabulü, atık suların tarımda kullanımını arttıran bazı nedenlerdir (1). Bununla birlikte atık 

suların tarımda kullanılmasının toplum sağlığına getireceği sağlık riskleri de bulunmaktadır. Atık 

suların tarımda arıtılmadan kullanılması özellikle bağırsak parazitlerinde ve diğer oral fekal bulaşan 

hastalıklarda artışlara neden olmaktadır. Hepatit-E oral fekal bulaşan, kliniği diğer akut viral 

hepatitlerinkine benzeyen ve gelişmekte olan ülkelerde sporadik olguların yanı sıra yaygın

epidemiler yapabilen bir akut hepatit şeklidir (2). Hepatit-E, oral fekal bulaşması bakımından atık 

suların arıtılmadan tarımda kullanılmasıyla yaygınlığı artabilecek bir hastalıktır. Hepatit E özellikle 

gelişmekte olan ülkelerde yaygın bir sorundur. Çeşitli coğrafi bölgelerde sporadik viral hepatitlerin 

%60’ından HEV sorumludur (3). Ülkemizde yapılan çalışmalarda Anti-HEV prevalansı %6 civarında 

bulunmuştur (4). Kronik seyredebilen bir hastalık için bu oran oldukça yüksektir. Bu çalışma, atık 

suların arıtılmadan tarımda kullanılmasının neden olabileceği sağlık risklerini ortaya koymak 

amacıyla planlanmıştır. Bu amaçla Diyarbakır‘da atık suların arıtılmadan kullanıldığı Hevsel 

bahçelerinde çalışan bireylerde anti-HEV sıklığı, bir kontrol gurubu kullanılarak araştırılmıştır. 


Bu çalışma, kanalizasyon sularının (evsel atık suların) arıtılmadan tarımda kullanıldığı Diyarbakır 

Hevsel bahçelerinde yapılmıştır. Hevsel bahçelerinde 2369 dekar alan atık sularla sulanmakta ve 

çoğunlukla mevsimine göre çiğ yenen sebzeler ağırlıkta olmak üzere sebze üretimi yapılmaktadır. 

Bu bahçelerde üretilen sebzeler Diyarbakır’da semt pazarlarında ya da seyyar satıcılarda tüketime 

sunulmaktadır. 

Çalışma kesitsel tipte bir araştırma olup Hevsel bahçelerinde atık sularla sulama yapan 60 aileden 

kan vermeyi kabul eden ve bahçede çalışan 46 kişide (179 kişiden) anti-HEV antikorlarına 

bakılmıştır. Bu bireylere kontrol grubu olarak aynı bahçelerde çalışmayan ama bu ailelere komşu 

olan 60 aileden 45 kişi (181 kişiden) seçilmiştir. Atık sularla sulama yapan gruba "çalışan" 

diğerlerine "kontrol" grubu denilmiştir. Kontrol değişkeni olarak yaş, cinsiyet, eğitim ve aynı yerde 

oturma gibi özellikler alınmıştır. Bireylere araştırmanın amacı anlatılmış ve kan vermeyi kabul 

eden bireylerden 5cc venöz kan toplanmıştır. Alınan kanların serumları ayrılarak anti-HEV IgG 

düzeylerine Mikro-ELISA (Biyoser G:D 6280 SrI Milano kiti ile) tekniği ile bakılmıştır. 320 nm’ nin 

üzeri değerler (+) kabul edilmiştir. 

Çalışma grubu ile kontrol grubu arasındaki anti-HEV (+) frekans farkları x2 testi ile analiz 

edilmiştir. Analizler Epi-info versiyon 6.0 bilgisayar programı ile yapılmıştır. 

Bulgular 

Tablo 1’de gösterildiği gibi çalışan grupla kontrol grubunun yaş, cinisyet, eğitim düzeyleri 

birbirlerine benzer alınmıştır. Her iki grupta da incelenen erkek ve kadın sayıları eşit alınmıştır. 

Yine çalışan ve kontrol grubunun okur yazarlık yüzdesi birbirine benzer çıkmıştır (p>0.05). 

Tablo 2’de çalışan grupla kontrol arasında anti-HEV(+) sıklığı bakımından önemli farklılık olduğu 

gösterilmiştir (p:0.0002). Kontrol grubunda anti-HEV sıklığı %4.4 ( 2 kişi) iken çalışma grubunda 

%34.8 (16 kişi) bulunmuştur. 

Grafik 1’de anti-HEV(+) bulunan ve çalışan grupta olan 16 kişinin yaş gruplarına göre dağılımına 

bakıldığında 30-34 yaş grubunda 5 kişi, 25-29 yaşta 3, ve 20-24 yaşta 3 vaka saptanmıştır. 

Tartışma 

Atık suların tarımda arıtılmadan kullanılması özellikle oral fekal bulaşan hastalıklar bakımından 

sağlık risklerini doğurmaktadır. Tarımda çalışan bireyler ve aileleri bu konuda özel risk gruplarıdır. 

Nitekim tarımda çalışan bireyler ve ailelerinde enteroviral hastalıklarda artış olduğu 

belirtilmektedir (5). Bununla birlikte atık suların arıtılarak kullanıldığı yerlerde Hepatit A sıklığının 

artmadığı gösterilmiştir (6). Yine atık suların arıtılarak kullanıldığı yerlerde enterik hastalıklarda 

artış olmadığı belirtilmiştir (7). Ancak atık suların arıtılmadığı durumlarda atık sularla sulama 

yapılan bölgede yaşayanların gönüllülerle karşılaştırılması yapılmış ve gönüllülerde Cox, ECHO gibi 

virüsler daha az sıklıkta saptanmıştır (8). Bir başka çalışmada arıtılmamış atık sularda hepatit E 

miktarına bakılmış ve önemli miktarda HEV bulunmuştur (9). Literatürde tarımda atık suların 

kullanılması ile anti-HEV sıklığı arasındaki ilişkiyi gösteren çalışmaya rastlanmamıştır.

Çalışmamızda da çalışan grupta kontrol grubuna göre anti-HEV sıklığı çok daha yüksek çıkmıştır. 

Araştırmanın yapıldığı yerde atık sular arıtılmadan kullanılmakta, atık sular kanalizasyon 

şebekesinden direkt olarak bahçelere verilmektedir. 

Çalışan gruptaki anti-HEV sıklığı ülkemizde yapılmış birçok çalışmada gösterilen oranın üzerinde 

bulunmuştur. Anti-HEV sıklığı; İstanbul’da %6, Trabzon’da %3, Erzurum’da %6.1, Diyarbakır’da 

%7.7 ile 34 arasında olduğu belirtilmektedir (10). Araştırmanın yürütüldüğü Diyarbakır’da çeşitli 

zamanlarda ve değişik araştırmacılarca yapılan çalışmalarda Anti-HEV sıklığı Tablo 3’te gösterildiği 

gibi çok farklı çıkmıştır. Örneğin kan donörlerinde %7 bulunan Anti-HEV sıklığı sağlık ocağına 

başvuranlarda %23 bulunmuştur (11). Buna benzer şekilde saha çalışmalarında daha düşük 

sıklıkta bulunduğu gözlenmektedir. Diğer su ve besinlerle bulaşan hastalıklarda olduğu gibi Anti- 

HEV seropozitifliği Türkiye’nin diğer illerine göre yüksek çıkmıştır. Bu araştırmalar ışığında, 

Diyarbakır Hepatit E hastalığının yüksek endemik olduğu bir il olarak kabul edilebilir. Bu durumda 

atık sularla çalışan işçilerin HEV enfeksiyonuna yakalanma riski artmaktadır. Nitekim araştırma 

kapsamına giren 45 işçinin 16’sında (%34.8) anti-HEV pozitifliği kontrol grubuna göre yüksektir. 

Bu tip çalışmalarda kit bulma sıkıntısı örneklem büyüklüğüne etki eden önemli bir sorundur. Bu 

nedenle çalışma 91 kişiyle sınırlı kalmıştır. Ancak çalışma özel bir risk grubunda yürütüldüğünden 

çıkan sonuç bu özel risk grubunu tanımlamak için yeterli kabul edilebilir. 

Anti-HEV pozitifliği yaş ilerledikçe artması beklenen bir sonuçtur. Nitekim çalışmamızda da yaş 

ilerledikçe anti-HEV sıklığında artış gözlenmiştir. İleri yaş gruplarındaki düşüş örnek hacminin 

azlığından çıkmış tesadüfi bir sonuç olarak değerlendirilmiştir. 

Atık suların arıtılmadan tarımda kullanılması toplum sağlığını da önemli ölçüde etkilemektedir. 

Özellikle çiğ yenen sebzelerin üretilmesi çiftçilikle uğraşanların yanında toplum sağlını da tehdit 

etmektedir. Toplum ve çalışanların sağlığını etkilememesi için atık suların arıtılarak kullanılması 

gerekmektedir. Ağaçların sulanması, pamuk gibi endüstri bitkilerinin sulanması toplum sağlığına 

zararlı etki yapmadığı belirtilmektedir (16). Çalışma bölgesinde çiğ yenen sebzeler de üretilmekte 

ve hem çalışanların hem de toplumun sağlığı kötü yönde etkilenmektedir. Diyarbakır Hevsel 

bahçelerinde uygulanan bu sulama önemli bir toplum sağlığı sorunu olarak kabul edilmelidir. 

Sonuç olarak; anti-HEV seropozitifliği atık suları tarımda sulama amacıyla kullanan bireylerde 

karşılaştırma grubuna göre yüksek bulunmuştur. Bir başka deyişle atık suların arıtılmadan tarımda 

kullanılması çalışanların sağlığını önemli ölçüde risk altına sokmaktadır. Öncelikle bu gruba yönelik 

koruyucu önlemlerin alınması gerekmektedir. Kısa vadede atık sularla sulama yasaklanmalı, 

engellenmelidir. Atık suların arıtılması çalışmalarına başlanmalı ve bir an önce sonuçlanmalıdır. 

Bunlar da yapılamıyorsa bireylere pamuk, ayçiçeği gibi endüstri bitkileri üretmeleri öğretilmeli ve 

sağlanmalıdır. 

KAYNAKLAR 

1. Mara D, Cairncross S. Human Wastes as a Resource. In: Guidlines for the safe 

of wastewater and excreta in agriculture and aquaculture. WHO Geneva 

1989, 23-35. 

2. Kılıçturgay K. E Virüs Hepatiti. In: Viral Hepatit’94 (edit:Kılıçturgay K.) Viral 

Hepatit Savaşım Derneği yayını. Nobel Tıp Kitabevi İstanbul 1994, 249-55. 

3. Yüce A, Koçak N Hepatit E. Katkı Pediatri Dergisi 1998; 19(6): 632-35 

4. Thomas DL, Mahley RW, Badur S, Palaoğlu KE, Quin TC. Epidemiology of 

Hepatitis E virus infections in Turkey. Lancet 1993; 341: 1562. 

5. Fattal B, Margalith M, Shuval HI, Wax Y, Morag A. Viral antibodies 

agricultural populations exposed to aerosols from wastewater irrigation during 

viral disease outbreak. Am J Epidemiol 1987; 125: 899-906. 

6. Trout D, Mueller C, Venczel L, Krake A. Evaluation of occupational transmission 

of Hepatitis A virus among wastewater workers. J Occup Environ 2000; 

42(1):83-7. 

7. Shuval HI, Wax Y, Fattal B. Transmission of enteric diseases associated with 

wastewater irrigation: A prospective epidemiological study. Am J Public Health 

1989; 79(7):850-52.

8. Margalith M, Fattal B, Shuval HI, Morag A Prevalence of antibodies to 

enteroviruses and varicella-zoster virus among residents and overseas 

volunteers at agricultural settlements in Israil. J Med Virol 1986; 20(2): 189- 

97. 

9. Jothikumar N, Aparna K, Kamatchiammal S, Paulmurugan R, Saravanadevi S, 

Khanna P. Detection of hepatitis E virus in raw and treated wastewater with the 

polymerase chain reaction. Appl Environ Microbiol 1993 Aug;59(8):2558-62 . 

10. Öztürk R. E Tipi Virüs Hepatiti Klinik Gelişim Dergisi (Viral hepatitler özel 

sayısı). 1999; 12(11-12): 1059-1066. 

11. Yükselen AV, Değertekin H, Badur S. Diyarbakır il merkezinde Hepatit E. Viral 

Hepatit Dergisi 1997; 3(1): 76-78. 

12. Aydın K, Köksal İ, Çaylan R, Ayaz C, Usta T, Günel A. Hepatit E Seropozitifliğinin 

İki Bölgede Karşılaştırılması. Viral Hepatit Dergisi 1996; 1:35-37. 

13. Çümen B. Diyarbakır ili 5 Nisan Mahallesindeki 15-44 Yaş Grubu Kadınlarda 

Anti-HEV Seropozitifliği. Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi Diyarbakır 1995. 

14. Hoşoğlu S, Ayaz C, Kökoğlu ÖF, Geyik MF, Demirel M. Endemik bölgede 

yaşayan erişkinlerde Anti-HEV prevalansının etkileyen faktörler. Viral Hepatit 

Dergisi 1997; 3(1): 79-82. 

15. Merdan S. Diyarbakır ili İki Semtinde 7-17 Yaş Grubu Çocuklarda Anti-HEV 

Pozitifliğinin Karşılaştırılması. Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi Diyarbakır 

1996. 

16. Rachel MA, Mara DD. Analysis of wastewater for use in agriculture WHO pub. 

Geneva, 1996; pp.2-4.

HEMŞİRELERİN VİRAL HEPATİT ETKENLERİNE 

İLİŞKİN BİLGİ VE 

UYGULAMALARININ ARAŞTIRILMASI 

Yrd.Doç.Dr. Nedime KÖŞGEROĞLU * Doç.Dr. Demet KAYA ** Arş.Gör.Elif FIÇICI* 

* Osmangazi Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, ESKİŞEHİR 

** Abant İzzet Baysal Üniversitesi Düzce Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik 

Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, DÜZCE 

Bu çalışma 1.Congress of the FOHNEU, Brussels, 10 – 12 September 1997’de 

Sunulmuştur. 

Özet 

Günümüzün en önemli sağlık sorunlarından olan viral hepatitler açısından risk grubunda olan 

hemşirelerin bu infeksiyonlara yol açan etkenler, bulaşma yolları ve korunma ilkeleri ile ilgili 

bilgilerini irdelemeyi amaçlayan bu çalışmada; hemşirelerin bilgi eksiklikleri olduğu ve bunun da 

uygulamaya yansıdığı veya yansıyabileceği saptandı. Bunun önlenebilmesi için hizmet içi eğitimin 

gerekliliği vurgulandı. 

Anahtar Kelimeler: Viral Hepatit, Hemşire 

Summary 

KNOWLEDGE AND PRACTICES OF NURSES ABAUT THE AGENTS OF VIRAL HEPATITIS 

Viral hepatitis is one of the serious health problems, especially effecting the risk groups including 

the nurses. In this study the knowledge of nurses about the agents of viral hepatitis, 

transmission routes and preventive measures are not found satisfactory and this problem is 

thought to effect their practices. To avoid this; education programmes are recommmended. 

Key Words: Viral Hepatitis; Nurse 

Giriş 

Viral hepatitler, Hipokrat’tan beri tıbbi kayıtlarda söz edilen, halen tüm dünyada önemini koruyan 

infeksiyonlardır. Bugün A, B, C, D, E tipi hepatit virüslerine F, G, GB gibi yenileri eklenmekte ve 

alfabe ilerlemektedir. A ve E hepatitleri; özellikle sanitasyon koşullarının bozuk olduğu toplu 

yaşanan yerlerde fekal-oral bulaşma sonucu ortaya çıkabilirken; B, C, D hepatitlerinde bulaşma, 

özellikle parenteral, vertikal veya cinsel ilişki ile olmaktadır (1,2). 

HAV gelişmekte olan ülkelerde, altyapı sorunu çözümlenmemiş bölgelerde endemilere neden 

olabilmektedir. Ülkemizde HAV infeksiyonu çocukluk döneminde geçirilen bir hastalık olarak kabul 

edilmekte ve üniversite çağına gelmiş öğrencilerin %90’ında Anti-HAV pozitifliği tesbit 

edilmektedir. Ortadoğuda %85-97’ye varan Anti-HAV prevalansının, Norveç gibi gelişmiş ülkelerde 

%5 olduğu belirtilmektedir (1-3). 

HBV infeksiyonu dünyanın bütün ülkeleri için en önemli sağlık sorunlarından biri olmaktadır. 

Hastalığın kronikleşme eğilimi, kronik karaciğer hastalıklarına, siroza ve hepatoselüler 

karsinomaya neden oluşu dolayısıyla önem kazanmaktadır. HCV de HBV’ye benzer özellikleri 

taşıyan diğer bir viral hepatit etkenidir (4-6). 

Viral hepatitlerin özellikle belli risk grubu altında olan kişileri tehdit ettiği ve bu risk grupları içinde 

hekim, hemşire gibi, hastalarla direkt ve yoğun ilişki içinde olan sağlık çalışanlarının yer aldığı

ilinmektedir. Çalışmamız, hepatit açısından risk grubu oluşturan hemşirelerin viral hepatitlere 

ilişkin bilgi ve uygulamalarını belirlemek amacıyla Osmangazi Üniversitesi Eğitim, Araştırma ve 

Uygulama Hastanesi’nde yapılmıştır. 


Araştırma, Osmangazi Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Uygulama Hastanesi’nde yapılmış olup, 

üniversite hastanesinde çalışan 375 hemşire araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Tesadüfi 

örnekleme yöntemi ile seçilen 100 hemşire araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. 

Çalışma grubunu oluşturan hemşire gruplarına yaş, eğitim, çalışma süresi ve çalıştığı klinikler gibi 

bağımsız değişkenleri içeren soruların yanında konuya yönelik literatür bilgisinden yararlanarak 

hazırlanan soruları kapsayan anket formu teke tek görüşülerek uygulanmıştır. Hemşirelerin bilgi 

ve uygulamalarına yönelik sorulara ayrı ayrı puan verilmiştir. Bilgi puanlarını içeren toplam 12 

soru 12 puan üzerinden değerlendirilirken, uygulama sorularından alınan 5 soru 10 puan 

üzerinden değerlendirilmiş ve her hemşirenin ayrı ayrı uygulama ve bilgi puanları toplanarak 

aritmetik ortalamaları alınmıştır. Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde ki-kare ve yüzdelik 

testleri kullanılmıştır. 

Bulgular 

Tablo 1’de araştırmaya katılan hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerinin dağılımı verilmiştir. 

Buna göre hemşirelerin 59 (% 59)’unun 18-23 yaş arasında olduğu, 46 (%46)’sının ön lisans 

mezunu olduğu, 61 (% 61)’inin cerrahi servislerinde görev yaptığı, 51 (% 51)’inin 0-3 yıl arasında 

çalıştığı görülmektedir. 

Araştırmaya katılan hemşirelerin, "Viral hepatit etkenlerinin kaç tipi olduğu"na yönelik sorulan bilgi 

sorusuna 44 (% 44)’ünün doğru yanıt verdiği, 66 (% 66)’sının ise eksik veya yanlış cevap verdiği 

görülmüştür. 

Tablo 2’de, hemşirelerin "Viral hepatit etkenlerinin bulaşma yollarının neler olduğu"na yönelik 

sorulan bilgi sorularına verdikleri yanıtlarının dağılımı verilmiştir. Buna göre hemşirelerin 84 (% 

84)’ü Hepatit A virüsünün fekal-oral yolla, 84 (%84)’ü Hepatit B virüsünün parenteral yolla, 59 

(%59 )’u ise Hepatit C virüsünün parenteral yolla sıklıkla bulaştığını belirtmiştir. 

Viral hepatit etkenlerinin bulaşması konusunda; hemşirelerin 95 (% 95)’i HBV açısından 

kendilerini risk altında gördüklerini belirtirken, 68 (%68)’i HCV, 65 (%65)’i ise HAV infeksiyonu 

açısından risk altında olduklarını belirtmişlerdir. 

Araştırmaya katılan hemşirelerden 36 (%36)’sı hepatitli olduğunu bildikleri bir hasta ile temas 

edip etmediklerini sorgulayan soruya olumlu yanıt vermişler, 64 (%64)’ü ise böyle bir hasta ile 

karşılaşmadıklarını belirtmişlerdir. 100 hemşireden 45’i HBV’ne ait viral göstergelerini bildiğini 

belirtmişler ve bunların 2 (%4.4)’sinde Hbs Ag pozitifliği, 21 (%46.7)’inde Anti HBs pozitifliği 

saptanmıştır. Diğer 22 hemşirenin ise tüm göstergeleri negatif bulunmuştur. 

Tablo 4’de hemşirelerin aşılanma durumlarını ve aşı tiplerini bilme durumlarının dağılımı 

verilmiştir. Buna göre hemşirelerin aşılanma durumlarına bakıldığında 21 (%21.0) kişinin 

aşılanmış olduğunu, 79 kişinin (%79. 0) ise aşılanmamış olduğu saptanmıştır. Aşı tiplerini ise 

hemşirelerin %80’nin bildiği görülmektedir. 

Tablo 5’de hemşirelerin viral hepatitlerden korunmaya yönelik verdikleri bilgilerin dağılımı 

verilmiştir. Buna göre hemşirelerin 32 (%40)’si aşılanma, 9 (%11)’u immünglobulin ile 

bağışlanma, 23 (%28.8)’ü eldiven giyme, 16 (%20)’sı antiseptik solüsyon kullanma ve el 

yıkamanın korunmada önemli olduğunu belirtmişlerdir.

Tablo 6’da hemşirelerin viral hepatitlere ilişkin bilgi ve uygulamalarının dağılımı verilmiştir. Buna 

göre hemşirelerin 17 (%42.5)’sinin bilgi ve uygulama puanları yüksek çıkarken, 53 (%88.4)’ünün 

hem bilgi hem uygulama puanları düşük çıkmıştır. Aradaki fark istatiksel açıdan da önemli 

bulunmuştur. (x_= 10.88, SD=1, P

36’sı hepatitli olduğunu bildikleri hasta ile temastan söz ederken, çoğunun HBV göstergelerini 

tespit için serolojik test yaptırmadıkları, dolayısıyla risk altında olmalarına ve bunu bilmelerine 

karşın immünite durumları hakkında bilgileri olmadığı görülmektedir. 

Çalışmamızda, hemşirelerin aşılanma durumları ile aşı tiplerini bilme durumlarının incelendiğinde 

% 21’inin aşılanmış olduğunu, % 79’unun ise aşılanmamış olduğu dikkat çekmektedir. Köksal ve 

arkadaşları(5) sağlık çalışanlarının viral hepatite karşı aşılanmaya ilişkin bilgi ve tutumlarını 

belirlemeye yönelik yaptıkları çalışmada, sağlık çalışanlarının % 21. 8’inin hepatit aşısı 

yaptırmasına karşın, %78.2’sinin aşı olmadıklarını belirlemişlerdir. Bu bulgu bizim araştırmamızın 

sonuçlarını destekler niteliktedir. 

Köksal ve ark (5) aynı çalışmasında, hepatit aşısı olup olmama durumlarının meslek gruplarına 

göre dağılımlarını incelediğinde hekimlerin % 35, hemşire ve ebelerin %22.5, laborantların %10 

ve Tıp Fakültesi öğrencilerinin ise % 6 oranında aşılandığı gösterilmiştir. 

Çalışmamızda, viral hepatitlerden korunmaya yönelik verdikleri bilgilerin dağılımı incelendiğinde 

hemşirelerin 32 (% 40)’si aşılanma, 9 (% 11)’u immünglobulin ile bağışıklanma, 23 (%28.8)’ü 

eldiven giyme, 16 (% 20)’sı antiseptik solüsyon kullanma ve el yıkamanın korunmada önemli 

olduğunu belirtmişlerdir. 

Viral hepatitlerden korunmada aşı ve/veya immünglobulin uygulanması yapılabilmektedir. Hepatit 

A virüsüne maruz kalma öncesinde ya da inkübasyon sürecinde immünglobulin verildiğinde 

koruyuculuk sağlandığı kanıtlanmıştır. 1991’den beri Avrupa’da ruhsatlandırılarak kullanıma uygun 

hale getirilen Hepatit A aşısının son yıllarda ülkemizde kullanımı yaygınlaşmıştır. Aşı, 2 yaşın 

üzerindeki çocuklara 1 ay ara ile 2 doz ve 6 –12 ay sonra rapel doz yapılırsa 20 yıla kadar süren 

bir bağışıklanma sağlayabilmektedir. Endemi riski yüksek yerleşim birimlerinde hastalanmamış 

bağışık olmayan çocuklar için 0.20-0.06 ml./kg. şeklinde immünglobulinin uygulanması 

önerilmektedir. (2,12). 

Hepatit B aşısının %95 oranında koruyucu olduğu bilinmekte olup, bu koruyuculuğun en az 5 yıl 

devam ettiği belirtilmektedir. HBV aşısı yaklaşık 10 yıldan beri yaygın olarak kullanılmakta ise de 

son yıllarda tüm dünyada bebeklerin aşılanması ile HBV infeksiyonunun kontrol altına alınabileceği 

düşünüldüğünden günümüzde çocukluk çağı aşıları içinde yer alma eğilimi göstermektedir. Aşının, 

doğumu izleyen 1. ay içinde ilk doz birer ay ara ile 2. doz ve 6. ayda 3 doz şeklinde uygulanması 

ve 2-4 yıl sonra rapel yapılması önerilmektedir. Hepatit D virüsüne karşı özel bir aşı 

bulunmamakta; Hepatit B’ye karşı aşılanma kişiyi delta hepatitine karşı da korumaktadır(1,2,6). 

HCV infeksiyonunun önlenmesinde immünglobulinin etkinliği net olarak gösterilmemiş, hatta bazı 

immünglobulin ürünleri ile HCV geçişi olduğu gösterilmiştir. HEV’na karşı geliştirilmiş bir aşı 

preparatı da bulunmamaktadır. (2,12). 

HAV’nun, 400C de aylarca , 500C de 60 dakika ve PH 3’de dayanıklı olup, 1: 4000 formulinde 72 

saatte 1 mg klor etkisinde 30 dakikada 1000C kaynatmayla 5-20 dakikada inaktive olduğu 

bilinmektedir. Virüsün bu özelliklerinden yararlanarak risk gruplarının ve sağlık çalışanlarının 

kendilerini koruyabilmesi mümkündür. HAV ve HEV gibi virüslere karşı için en etkin korunma 

kişilerin hijyen ve asepsi ilkelerine uyması ve el yıkama alışkanlığının kazanılması ile olacaktır(1-3). 

Hepatit B virüsünün, 200C’de 20 yıldan fazla dayanıklı olduğu, bu nedenle dondurma çözme 

plazma fraksinasyon gibi işlemlerde dayanıklı olduğu bilinmektedir. 600C nin üzerinde ısıya 

dayanıklı olmayan HBV’nun 1000C 10 dakikalık işlemlerle infektivitesinin bozulduğu; ancak 

antijenitesinin etkilenmediği belirtilmektedir. HBV asit pH 2.4 ortamlarda 6 saat stabil 

kalabilmektedir. HBV taşıyıcılarının kullandıkları aletler yarım saat %0.5’lik çamaşır suyunda 

bırakılırsa ya da 1000C de 10 dakika kaynatılırsa ya da sodyumloril sülfatlı deterjanla muamele 

edilirse virüsün yok edilmesi mümkün olacaktır. HBV taşıyıcılarının kanı ve diğer vücut sıvıları ile 

bulaşmış yüzeylerin %10 çamaşır suyu silinmesi korumada önemlidir. Hepatit B virüsünden 

korunma için geçerli tüm koşullar diğer parenteral yolla bulaşan hepatit etkenleri için de 

geçerlidir. Ayrıca hepatitli hastaların kan ve vücut sıvıları ile temas durumunda sağlık 

çalışanlarının mutlaka eldiven giymesi ve el yıkama davranışı geliştirmeleri önerilmektedir (1-3 ). 

Araştırmamızda elde edilen sonuçlarımıza göre, hemşirelerin bilgi ve uygulamalarının dağılımı 

incelendiğinde hemşirelerin 17 (%42.5)’sinin bilgi ve uygulama puanlarının yüksek olduğu, 53 

(%88.4)’ünün hem bilgi hem uygulama puanları düşük olduğu belirlenmiştir. Aradaki fark

istatiksel açıdan da önemli bulunmuştur. (x2= 10.88, SD=1, P

FARKLI HEPATİT B AŞILARININ 

SEROKONVERSİYON ORANLARININ 


Yunus GÜRBÜZ*, Ediz TÜTÜNCÜ*, Güven ÇELEBİ*, Rüçhan TÜRKYILMAZ* 

SSK Ankara Eğitim Hastanesi 

Özet 

Bu çalışmada farklı ticari markaların ve aynı kişide farklı aşı kullanımının serokonversiyon 

oranlarına etkisi araştırılmıştır. HBsAg(+) kişilerin aile bireyleri, sağlık personeli, taşıyıcı anneden 

doğan bebekler gibi risk grubuna giren ve hepatit B’ye karşı aşı programına dahil edilen 666 

kişinin immün yanıtı retrospektif olarak değerlendirilmiştir. Bu grubun %89,2’sinde klasik aşılama 

programıyla koruyucu antikor titresi elde edilirken; serolojik yanıt kadınlarda ve kırk yaşın altında 

daha iyi bulundu. Kullanılan üç farklı marka aşı ile de benzer serokonversiyon oranları elde edildi. 

Aşılama programında farklı markaların birbirlerinin yerine kullanımının yanıtı olumsuz yönde 

etkilemediği saptandı. 

Anahtar Kelimeler: Hepatit B, Aşı, Serolojik Yanıt, Engerix B, GenHevac B, Hepavax B. 

Summary 

COMPARISON OF SEROCONVERTATION RATES OF DIFFERENT HBV VACCINES 

In this study, seroconvertion rates of three different HBV vaccines were compared. 666 vaccinees 

were consisted of the relatives of HBV carriers, healthcare workers and newborns delivered from 

carrier mothers. Seroconvertion of antiHBs in this high risk group were 89,2 % after 3 doses of 

HBV vaccine. Serologic response was higher in women and under 40 years of age. 

Seroconvertion rates of different brand names of HBV vaccine were found to be similar. Also it is 

found that different brand names of vaccines could be used one after the other in the same 

vaccination schedule. 

Key Words : Hepatitis B, Vaccine, Serologicresponse, Engerix B, GenHevac B, Hepavax B. 

Giriş 

Kronik hepatit, siroz ve hepatosellüler karsinomaya yol açabilen hepatit B virüs (HBV) enfeksiyonu 

bütün dünyada önemli bir sağlık problemidir (1). Ülkemizde yapılan değişik çalışmalarda % 3,4- 

% 23 oranları arasında HBV taşıyıcılığı bildirilmiş olup, taşıyıcılık havuzundaki olguların % 45- 

78’inden perinatal bulaş sorumludur (2-4). Yaşamın erken döneminde alınan enfeksiyonun, erişkin 

yaştakilerden daha çok kronikleştiği gösterilmiştir (5). Hepatit B’ye karşı uygulanan aşı yeni 

enfeksiyonların çıkmasına ve enfeksiyon komplikasyonlarına engel olur. Ülkemizde halen 

rekombinan teknikle üretilen farklı ticari markalı aşılar ithal edilip kullanılmaktadır. Sosyal 

Sigortalar Kurumunun ucuz ilaç satın alma politikası nedeniyle zaman içinde farklı aşılar satın 

alınmakta, bazı durumlarda aynı kişiye farklı aşı kullanımı söz konusu olmaktadır. Kliniğimizde 

yaptığımız bu çalışmada farklı ticari markaların ve aynı kişide farklı aşı kullanımının 

serokonversiyon oranlarına etkisini araştırdık. 

Gereç ve Yöntem

Bu çalışmada SSK Ankara Eğitim Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniğine 

başvuran, HBsAg(+) kişilerin aile bireyleri, sağlık personeli, taşıyıcı anneden doğan bebekler gibi 

risk grubuna giren ve hepatit B’ye karşı aşı programına dahil edilen 666 kişinin immün yanıtı 

retrospektif olarak değerlendirildi. Diabetes mellitus, kronik böbrek yetmezliği, malignite gibi 

immün sistemi baskılanmış kişiler risk grubu olarak aşılandı ancak değerlendirmeye alınmadı. 

Ayrıca gebelerde aşının güvenilirliği tam bilinmediğinden gebelere aşı uygulanmadı. Çalışmaya 

alınan kişilerin 244’ü erkek, 422’si kadın ve ortalama yaş 21,06 ± 13,45 idi. Aşılananların HBsAg 

ve AntiHBs’leri negatif olup daha önce HBV aşısı uygulanmamıştı. Aşı programlarında üç farklı aşı 

kullanıldı; Engerix B (SmithKline Beecham), GenHevac B (Pasteur Merieux) ve Hepavax B ( Green 

Cross-Onco). Aşı 0., 1. ve 6. aylarda 20 mg’lık dozlar halinde deltoid kas içine uygulandı. Her bir 

vizitte aşılanan tüm kişilerin aşı olmasına engel bir rahatsızlığı olup olmadığı ve HBV ile temas 

durumu araştırıldı. Aşı şemasında sapma olanlar çalışmaya alınmadı. Aşı şeması tamamlandıktan 1 

ay sonra AntiHBs’ye bakıldı. AntiHBs tayininde standart ELİSA (Wellcozyme antiHBs, Murex) 

yöntemi kullanıldı. Koruyucu titre olarak 10 mIU/ml ölçü alındı. İstatistiksel değerlendirme SPSS 

for Windows paket programı kullanılarak yapıldı. 

Bulgular 

Toplam 666 kişiye üç doz aşı uygulandı. Aşı iyi tolere edildi ve ciddi yan etkiye rastlanmadı. Üç 

doz aşı alan infant, çocuk ve erişkinlerin % 60-95’inde koruyucu düzeyde AntiHBs pozitifliği ortaya 

çıktı. İmmün sistemi sağlam bu kişilerin yaklaşık % 10,8’inde klasik hepatit B aşılama programıyla 

koruyucu antikor titresi elde edilemedi. Serolojik yanıt kadınlarda (% 91,2) , erkeklerden (% 

85,7) daha iyi idi ve istatistiksel olarak anlamlı bulundu (p0,05) (Tablo 4). 

Tartışma 

Bu çalışmada saptanan serokonversiyon oranları, daha önce rekombinan aşılarla yapılan 

çalışmalara benzer bulundu (6,8). Kadınlarda serokonversiyon oranı anlamlı bir şekilde yüksekti 

(p0,05). Daha önce belirtildiği gibi ülkemiz HBV enfeksiyonu yönünden orta derecede endemi 

göstermektedir. Ülkemizde bugün için uygulanan korunma stratejisi tüm yenidoğanların 

aşılanması ve erişkin yaşta risk gruplarının aşılanması şeklindedir. Fakat biz bu iki grubun yanısıra 

okul çağındaki genç erişkinlerin rutin aşılama programına alınmasının, HBV prevalansını aşağı 

çekmede gerekli olduğu kanısındayız. Bu çalışmamızda aşılama programına alınanların %10,8’inde 

antiHBs serokonversiyonu gelişmediği görülmüştür. Pre S, pre S1 ve Pre S2 içeren aşıların 

kullanımıyla bu serokonversiyon oranlarını artırmak mümkün olabilir. 

KAYNAKLAR 

1. Progress in the control of viral hepatitis. Memarandum from a Who Meeting. 

Bull.WHO 1998, 66; 443. 

2. Özgüven Ö, Sebik F, Bayat AH: Ege bölgesinde sağlıklı erişkin popülasyonunda 

hepatitis B yüzey antijeni (HBsAg) sıklığı. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi 

Dergisi 1984,23;169.. 

3. Arıoğul S: Kan donörlerinde HBsAg prevalansı. Infek Derg, 1987,1;289-290 

4. Ertuğrul N, Apaydın N, Çağatay M, Gürbüz Y, Türkyılmaz R. Hepatit B

virüsünün aile içi yayılımı. İkinci Ulusal Viral Hepatit Sempozyumu, Ankara, 

Türkiye. 4-3 Kasım 1994, Abs. No: B14 

5. Chang MH, Chen DS, Hsu HC, Hsu HY, Lee CY. Maternal transmission of 

hepatitis B virus in childhood hepatocelluler carcinoma. Cancer 1989, 64; 

2377-80. 

6. Zimmerman R.K, M.D, MPH; Ruben F.L, M.D; Ahwesh E.L, M.A. Hepatitis B 

virus infection, hepatitis B vaccine, and hepatitis B immune globulin. The 

Journal of Family Practice, vol. 45, no.4 (oct), 1997, 295-315. 

7. Gellin BG, Greenberg RN, Hart RH, et al. Immunogenecity of two doses of 

yeast recombinant hepatitis B vaccine in healty older adults. The Journal of 

Infectious Disease, 1997, 175;1494-7. 

8. Dienstag JL, Werner BG , Polk BF, et al. Hepatitis B vaccine in healthcare 

personnel : Safety, immunogenecity, and indicators of efficacy . Ann Intern 

Med, 1984, 101;34-40. 

9. Yerushalmi B., Raz R., Blondheim et al. Safety and immunogenicity of a noval 

mammalian cell-derived recombinant hepatitis B vaccine containing Pre-S1 

and Pre-S2 antigens in neonates. Pediatr Infect Dis J, 1997, 16; 587-92

SAMSUN İL MERKEZİNDE HEPATİT B 

İNFEKSİYONU SEROPREVALANSI 

Yrd.Doç.Dr.Cihad DÜNDAR*, Uz.Dr.Hasan HAMZAÇEBİ**, Dr.Murat TOPBAŞ*, 

Dr.Hakan GÜNDÜZ**, Prof.Dr.Yıldız PEKŞEN* 

* Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 

** Samsun Bölge Hıfzısıhha Enstitüsü Müdürlüğü 

VI. Ulusal Halk Sağlığı Günleri’nde (6-9 Ekim 1999-MALATYA) bildiri olarak 

sunulmuştur. 

Özet 

Dünyanın tüm ülkeleri için en önemli sağlık problemlerinden biri olan viral hepatitlerden 

kronikleşme özelliği olan iki virüsten Hepatit B’nin 450 milyon, Hepatit C’nin 100 milyon kadar 

taşıyıcısı olduğu tahmin edilmektedir. Diğer virüslerin de eklenmesiyle akut ve kronik hepatitler ve 

onların sekelleri nedeniyle viral hepatitler topluma dev ekonomik maliyetler getirmekte ve sağlık 

yönetimleri için çözümlenmesi en güç sorunlardan biri olarak ortaya çıkmaktadırlar. 

Kesitsel nitelikteki bu araştırma, Samsun ili merkez ilçesinde ikamet eden 15 yaş üzeri nüfustan, 

30 küme örneklem yöntemi ile belirlenen 420 erişkin birey üzerinde yapılmıştır. Kişilerin 

epidemiyolojik bilgileri, yüz yüze uygulanan anket formları ile toplanmış; alınan kan örneklerinde 

ELISA yöntemi ile HBsAg, Anti HBs, Anti HBc Total araştırılmıştır. 

Çalışma grubundan elde edilen seropozitiflik oranları HBsAg için % 3.1, Anti HBs için % 23.6 ve 

Anti HBc için % 35.7’dir. Nüfusun % 17.6’sının infeksiyonu geçirmek suretiyle bağışık olduğu, % 

6.0’nın aşı ile bağışık olduğu, % 15.0’inin izole anti HBc pozitifliği bulunduğu; yaş gruplarına göre 

HBV ile karşılaşma durumları değerlendirildiğinde, yaş arttıkça karşılaşmanın azaldığı, taşıyıcı ve 

kronikleşmenin orta yaş grubunda fazla olduğu saptanmıştır. Cinsiyete göre HBV ile karşılaşma 

durumu istatistiksel farklılık göstermezken, yaş grupları arasında anlamlı fark bulunmuştur 

(X2=14.95, p

Key Words: Hepatitis B, Seroprevalance 

Giriş 

Viral hepatitler, özelleşmiş klinik, biyokimyasal, immünoserolojik ve histomorfolojik bulgularının 

başlıca kaynağını karaciğer hücre nekrozu ile inflamasyonunun ve etken virüsün niteliklerinin 

oluşturduğu sistemik virüs infeksiyonlarıdır. Viral hepatit tablosundan sorumlu 6 adet (A, B, C, D, 

E, G) etken tanımlanmıştır. Dünyanın tüm ülkeleri için en önemli sağlık problemlerinden biri olan 

viral hepatitlerden kronikleşme özelliği olan iki virüsten Hepatit B’nin 450 milyon, Hepatit C’nin 

100 milyon kadar taşıyıcısı olduğu tahmin edilmektedir. Yine bu iki virüsün dünyada ölüm 

nedenlerinin ilk 10’u içerisine giren hepatosellüler karsinoma ile ilişkili oldukları bilinmektedir. 

Diğer virüslerin de eklenmesiyle akut ve kronik hepatitler ve onların sekelleri nedeniyle viral 

hepatitler topluma dev ekonomik maliyetler getirmekte ve sağlık yönetimleri için çözümlenmesi en 

güç sorunlardan biri olarak ortaya çıkmaktadırlar (1). 

Tek önemli rezervuarı insan olan Hepatit B virüsü (HBV)’nün yayılmasında taşıyıcılık kavramı 

oldukça önemlidir. 4 ana bulaşma paterni vardır: İnfekte kan ya da vücut salgıları ile parenteral 

temas (perkutan), cinsel temas, infekte anneden yeni doğana bulaşma (perinatal-vertikal), infekte 

kişilerle cinsellik içermeyen yakın temas (horizontal) (2). 

Türkiye Hepatit B prevalansı yönünden orta endemisite grubuna girmektedir ve normal toplumda 

toplam seropozitiflik oranı (HBsAg + Anti-HBs) % 26.2-68.8’dir. Bu verilere bakıldığında 

ülkemizde en azından her üç kişiden birinin HBV ile infekte olduğu görülmektedir (3). 

HBV infeksiyonu geçirenlerin yaklaşık % 5-12’si asemptomatik taşıyıcı durumuna gelmektedir. 

Asemptomatik taşıyıcılar kuşkusuz toplum sağlığı için çok önemli olduğundan, bunların erken 

devrede saptanması, izlenmesi, temas edenlere aşı ve immünglobülin uygulanmasına karar verme 

gibi durumlar için serolojik göstergelerin araştırılmasına gereksinim vardır (4). 

Bu çalışmada Samsun ili merkez ilçe populasyonunda hepatit B seroprevalansının saptanması 

amaçlanmıştır. 


Kesitsel nitelikteki bu araştırma, 15.2.1999-20.3.1999 tarihleri arasında Samsun ili merkez 

ilçesinde ikamet eden 15 yaş üzeri nüfustan, sağlık evleri baz alınarak 30 küme örneklem yöntemi 

ile belirlenen 420 erişkin birey üzerinde yapılmıştır. 15-19, 20-29, 30-39, 40-49, 50-59, 60-69 ve 

70 yaş üzeri olmak üzere yedi adet yaş bandı belirlenmiş ve her bir kümede, her yaş bandından 

eşit sayıda kadın ve erkeğin örneğe alınması sağlanmıştır. Kişilerin epidemiyolojik bilgileri, yüz 

yüze uygulanan anket formları ile toplanmış; gerek anketlerin uygulanması, gerekse kan 

örneklerinin alınması intern hekimlerce gerçekleştirilmiştir. 

HBV infeksiyonu ile karşılaşıp, karşılaşmadıklarının belirlenmesi amacıyla çalışmaya katılan 

bireylerin tümünden alınan kan örnekleri, serumları ayrıldıktan sonra çalışma gününe dek -70°C’ 

de saklanmış, saha çalışması bitiminde ELISA yöntemi ile HBsAg, Anti HBs, Anti HBc Total 

araştırılmıştır. Laboratuvar testlerinin tamamı Samsun Bölge Hıfzısıhha Enstitüsü Mikrobiyoloji 

laboratuvarında yapılmış ve tüm HBV göstergeleri için General Biologicals Corp.® Marka kitler ve 

C040040 model TKA otomatik ELISA analizörü® kullanılmıştır. 

HBV göstergeleri yorumlanırken, Tablo 1’ de sunulan kombinasyonlara göre değerlendirme 

yapılmıştır (5). 

Bulgular 

Araştırma kapsamına alınan 210 (% 50)’u kadın, 210 (% 50)’u erkek toplam 420 bireyin yaş 

ortalaması kadınlarda 43.7±1.3 yıl erkeklerde ise 44.2±1.4 yıldır. Cinse göre yaş ortalamaları 

arasında istatistiksel bir fark bulunmamaktadır (t=0.27, p>0.05). Çalışma grubundan elde edilen

seropozitiflik oranları HBsAg için % 3.1, Anti HBs için % 23.6 ve Anti HBc için % 35.7 olup, Tablo 

2’ de sunulmuştur. 

Çalışma grubunun yukarıda belirtilen dört parametreye göre Tablo 1’de belirtilen yorumlama 

esasları doğrultusunda HBV ile karşılaşma durumları değerlendirildiğinde; populasyonun % 

58.3’ünün etkenle hiç karşılaşmadığı, % 3.1’nin taşıyıcı/kronik olduğu, % 17.6’sının infeksiyonu 

geçirmek suretiyle bağışık olduğu, % 6.0’sının aşı ile bağışık olduğu, % 15.0’inin izole anti HBc 

pozitifliği bulunduğu tespit edilmiştir. Serum HBV göstergelerine göre çalışma grubunun dağılımı 

Tablo 3’ de sunulmuştur. 

Yaş gruplarına göre HBV ile karşılaşma durumları değerlendirildiğinde; yaş arttıkça karşılaşmanın 

azaldığı, taşıyıcı ve kronikleşmenin orta yaş grubunda fazla olduğu, infeksiyon geçirerek elde 

edilen bağışıklığın ilerleyen yaşlarda daha az olduğu, aşılı birey oranının her yaş grubunda düşük 

olduğu ve izole anti HBc pozitifliğinin orta yaşlarda yüksek olduğu gözlenmiştir (Tablo 4). Yaş 

gruplarına göre HBV ile hiç karşılaşmama durumu istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermiştir 

(X2=14.95, p0.05). 

Tartışma 

Samsun il merkezini temsil eden araştırma grubunda seropozitiflik oranları HBsAg için % 3.1, Anti 

HBs için % 23.6 olmak üzere toplam seropozitiflik % 26.7 olarak tespit edilmiştir. Mıstık R. Ve 

Balık İ.’ nin (6) yaptığı bir meta analiz çalışmasında; Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde yapılan değişik 

çalışmalarda elde edilen HBsAg ve Anti HBs seropozitiflik oranları ortalama olarak sırasıyla % 6.1 

ve % 34.6 olarak verilmiştir. Toplam seropozitiflik oranı ise Türkiye ortalamasının alt sınırına denk 

düşmektedir (3). Samsun ili verilerinin Türkiye ortalamasından daha aşağıda oluşu, genellikle HBV 

seropozitifliği araştırmalarının hastane personeli, hastaneye başvuranlar, askerler ve kan donörleri 

üzerinde yapılmış olmasıyla açıklanabilir. Bu bireyler HBV infeksiyonları için risk grubu içinde yer 

almakta ve ortalamayı yükseltmektedirler. Ayrıca kullanılan laboratuvar yönteminin farklılığı da 

araştırma sonuçlarını etkilemektedir. Anti HBc seropozitifliği oranı ise % 35.7 olup, Elazığ ilinde 

yapılmış bir saha araştırmasında elde edilen % 34.3’lük ve Türkiye’nin değişik yörelerinde yapılmış 

hastane çalışanları üzerindeki araştırmalardan elde edilen % 23.1-% 53.8 arasında değişen 

oranlarla uyumluluk göstermektedir (7,8). 

HBV ile karşılaşma durumları değerlendirildiğinde; populasyonun % 58.3’ünün etkenle hiç 

karşılaşmadığı saptanmıştır. Ülkemizde yapılmış değişik çalışmalarda HBV ile karşılaşmamışların 

oranının % 26.0-% 51.8 arasında değiştiği göz önüne alınırsa, Samsun ili bu oran ile HBV 

infeksiyonu açısından göreceli olarak iyi bir noktadadır (9). 

Anti HBs ve Anti HBc pozitifliği bulunan 74 kişi (% 17.6) infeksiyonu geçirmek suretiyle bağışıklık 

kazanmıştır. Hastane personelleri üzerinde yapılan araştırmalarda bu oran % 19.4 - % 22.3 

olarak belirtilmektedir ve çalışmamız verileri ile uyum göstermektedir (10,11). 

Araştırmaya alınanlardan 25 (% 6.0)’inin aşılı olduğu görülmekle birlikte, ülke genelinde bu oranı 

kıyaslayacak veri bulunamamıştır. 

İzole anti HBc pozitifliği olan 63 (% 15.0) olgu saptanmıştır. Çeşitli araştırmalarda %2 ile % 12 

arasında ve orta-yüksek endemisiteye sahip bölgelerde daha sık görüldüğü tespit edilen izole Anti 

HBc pozitifliğinin; yanlış pozitiflik, düşük düzeyde taşıyıcılık, anti HBs oluşmaması veya zamanla 

kaybolması, pasif transfer, pencere dönemi ve immün yanıt bozukluğu gibi çeşitli sebepleri vardır 

(12). Epidemiyolojik açıdan önemi ise bu bireylerin bir kısmının taşıyıcı olma riski bulunmasıdır. Bu 

nedenle HBV aşısı yaparak ya da Anti HBcIgM, Aminotransferaz ve HBV-DNA ölçümleri yaparak 

diğer pozitiflik sebeplerinin ekarte edilmesi gerekmektedir (13). 

HBV ile karşılaşma durumu yaş gruplarına göre değerlendirildiğinde; 30 yaştan sonra 

taşıyıcı/kronik olma ve izole anti HBc pozitifliğinin arttığı, 70 yaştan sonra ise azaldığı 

görülmektedir. 70 yaş üzeri gruba ait değerler göz ardı edildiğinde, yaş grupları arasında HBV ile 

karşılaşma oranları arasında istatistiksel fark kalmamaktadır (X2=6.8, p>0.05). Bu yaş grubunda

HBV karşılaşan oranı % 25’lere düşmüş durumdadır. Ancak yaş ilerledikçe HBV infeksiyonu ve 

diğer sebepler sonrasında gelişen patolojiler nedeniyle doğal seleksiyona uğrayan ileri yaş 

grubunun, rölatif olarak HBV ile karşılaşmamış görüntüsü verebileceği hatırlanmalıdır. Ülkemizde 

yaş ile HBV karşılaşma durumunu inceleyen bir saha çalışmasında HBsAg seropozitifliğinin yaşla 

birlikte arttığı; değişik yaş gruplarında yalnızca HBsAg pozitifliğinin araştırıldığı bir çalışmada ise 

çocuk ve gençlerde ortalama % 3.6 seropozitiflik oranına karşılık, 30 yaş civarında % 11.5’e, 70 

yaş civarında % 15.2’ye yükseldiği saptanmıştır (7,14). 

Cinsler arasında HBV ile karşılaşma durumlarına bakıldığında; her iki cinste de birbirine çok yakın 

oranların bulunduğu ve aralarında istatistiksel bir farklılık bulunmadığı saptanmıştır. Ülkemizde 

çocuk ve erişkinlerde yapılan HBV seropozitiflik araştırmalarında da cinsiyete göre farklılık 

olmadığı belirtilmiştir (4, 7, 15). 

Sonuç 

Samsun il merkezi popülasyonunda saptanan % 3.1’lik taşıyıcı/kronik prevalansı ülkemizde 

yapılan birçok araştırmadan düşük bulunmuştur. Orta endemisite gösteren bir ülkede bu 

prevalans, Samsun ili için olumlu bir bulgu olmasına karşılık, Türkiye’de donör ve belirli meslek 

gruplarında yapılan çalışmalardan çok, saha araştırmalarına ihtiyaç olduğu açıktır. 

Aşılanmış birey oranı tüm araştırma evreninin ancak % 6’sıdır. Ülkenin en az yarı nüfusunun HBV 

ile karşılaştığı göz önüne alındığında, aşılanmanın ne denli gerekli olduğu bir kez daha 

vurgulanmış olmaktadır. Bu nedenle Sağlık Bakanlığı’nın HBV aşısını bebeklik dönemi aşı 

programına almış olması sevindiricidir, ancak erişkin popülasyonun da bu konuda bilinçlendirilmesi 

ve özendirilmesi gerekmektedir. 

İzole Anti-HBc Total pozitifliğinin HBsAg pozitifliğine oranla beş kat yüksek olması, viral hepatitin 

serolojik tanısında tek başına HBsAg bakılarak yapılan değerlendirmelerin ne denli yanıltıcı 

olduğunu göstermektedir. Unutulmaması gereken nokta, izole Anti HBc Total pozitif olguların 

içinde HBV DNA’sı pozitif olan ve bulaştırıcı olma olasılığı taşıyan kişilerin bulunma riski olduğudur. 

KAYNAKLAR 

1- Yenen OŞ. Viral Hepatitler. Topçu AW, Söyletir G, Doğanay M (eds.) İnfeksiyon 

Hastalıkları. 1. Baskı, s.641-700, 1996, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. 

2- Taşyaran MA. Epidemiyoloji. Kılıçturgay K. (ed.) Viral Hepatit’98. 1. Baskı, s. 

94-100, 1998, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

3- Badur S. Ülkemizde viral hepatitlerin durumu. Kılıçturgay K. (ed.) Viral Hepatit’94. 

1. Baskı, s. 15-37, 1994, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

4- Taşyaran MA, Akdağ R, Akyüz M ve ark. Erzurum bölgesi çocuklarında 

parenteral bulaşan hepatit virüslerinin seroprevalansı. Klimik Dergisi, 1994, 

76-78. 

5- Benenson AS. Control of Communicable Disease Manual. 16th edition. 

Washinton DC, Apha Publishing Company. 1995;221-227. 

6- Mıstık R, Balık İ: Türkiye’de Viral Hepatitlerin Epidemiyolojisi, K Kılıçturgay 

(ed), Viral Hepatit’98, 1. Baskı, s.10-39, 1998, Viral Hepatitle Savaşım 


7- Akbulut A, Kılıç SS, Felek S ve ark. Elazığ İli ve Yöresinde Hepatit B 

Prevalansının Araştırılması. Viral Hepatit Dergisi, 1995;1:29-33. 

8- Otkun M, Akata F, Uzun C ve ark. Trakya Üniversitesi Eğitim Araştırma 

Hastanesi çalışanlarında Hepatit B virüsü infeksiyonu prevalansı. Klimik 

Dergisi, 1994; 76-78. 

9- Berktaş M, Dalkılıç AE, Yavuz MT ve ark. Y.Y.Ü. Tıp Fakültesi Araştırma 

Hastanesi personelinde Hepatit B seroprevalansı. Viral Hepatit Dergisi, 

1995;2:87-89. 

10- Uysal Ü, Ellidokuz H, Bengü N ve ark. Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi 

hemşirelerinin Hepatit B yönünden incelenmesi. Tekeli E, Willke A. (eds). Türk

Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Kongre Özet Kitabı, 395, 1997. 

11- Sünbül M, Saniç A, Eroğlu C ve ark. Sağlık personelinde Hepatit B göstergelerinin 

seroprevalansı. Tekeli E, Willke A. (eds). 8. Türk Klinik Mikrobiyoloji ve 

İnfeksiyon Hastalıkları Kongre Özet Kitabı, 427, 1997. 

12- Bilgiç A, Erensoy S. Viral Hepatitlerde alışılagelmişin dışında serolojik profiller. 

Viral Hepatit Dergisi, 1998; 63-70. 

13- Sünbül M, Eroğlu C, Barut Ş ve ark. HBsAg ve Anti HBs Negatif, Anti HBc 

pozitif olgularda Hepatit B aşısına yanıt. Viral Hepatit Dergisi, 1999;1:34-36. 

14- Turgut H, Kaleli İ, Yalçın AN ve ark. Değişik gruplarda HBsAg olumluluğunun 

araştırılması. Tekeli E, Willke A. (eds). 8. Türk Klinik Mikrobiyoloji ve 

İnfeksiyon Hastalıkları Kongre Özet Kitabı, 428, 1997. 

15- Pamukçu M, Mutlu G, Yeğin O. Hastane personelinde Hepatit B virüs 

markerleri prevalansı. İnfeksiyon Dergisi, 1990; 4: 149.

ISPARTA’DA DEĞİŞİK YAŞ GRUPLARINDA 

HEPATİT B BELİRLEYİCİLERİNİN 

SEROPREVALANSI 

Mustafa DEMİRCİ*, Buket Cicioğlu ARIDOĞAN*, Pınar TAŞKIN*, Mustafa ARDA* 

* Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji 

Anabilim Dalı, ISPARTA 

Özet 

Isparta yöresinde hepatit B virüs (HBV) belirleyicilerinin seroprevalansını belirlemek amacıyla bu 

çalışma planlandı. Hastanemize başvuran ve hepatit ön tanısı almayan hastalarda HBsAg, anti- 

HBs, anti-HBc total, anti-HBc IgM, HBeAg ve anti-HBe değerleri belirlendi. HBV markerleri EIA 

(Abbott-axsym) yöntemi ile saptandı. HBsAg, anti-HBs, anti-HBc total, anti-HBc IgM, HBeAg ve 

anti-HBe pozitifliği sırasıyla 38/1092 (%3.5), 152/1092 (%13.9), 11/1092 (%1.0) ve 2/1092 

(%0.2) saptandı. HBsAg pozitif olanlarda %23.7 HBeAg, %76.3 anti-HBe pozitif bulundu. 

Anahtar Kelimeler: HBV, seroprevalans 

Summary 

SEROPREVALANCE OF HEPATITIS B MARKERS IN DIFFERENT AGE GROUPS IN ISPARTA 

Our aim was to determine the seroprevalance of hepatitis B virus (HBV) markers in living in 

Isparta HBsAg, anti-HBs, Anti-HBc total, anti-HBc IgM, HBeAg and Anti-HBe values were 

determined, attending to our hospital and didn’t taken prediagnose of hepatitis with patients. 

HBV markers were asayed through EIA (Abbott-axsym) method. HBsAg, anti-HBs, Anti-HBc total, 

anti-HBc IgM, were positive in, 38/1092 (3.5%), 152/1092 (13.9%), 11/1092 (1.0%) and 2/1092 

(0.2%) study group, respectively. Positive of HBeAg and Anti-HBe 23.7% and 76.3% were found 

with HBsAg positive group. 

Key words: HBV, seroprevalance 

Giriş 

Hepatit B virüs (HBV) enfeksiyonu, dünyada önemini koruyan sağlık sorunlarından birisidir. 

Hastalığın akut formu önemli mortalite ve işgücü kaybına neden olduğu gibi kronik dönemde; 

kronik taşıyıcılık, kronik hepatit, siroz ve hepatoselüler karsinoma gibi önemli komplikasyonlara 

yol açmaktadır (1-2). 

Ülkemizde Hepatit B orta derecede endemik (%2-7) olarak bulunmaktadır. Çocukluk döneminde 

hastalığa yakalananların %20-90 kronikleşirken, erişkin dönemdekilerin %10-15 

kronikleşmektedir. Hepatit B perkütan, horizontal, perinatal ve seksüel yollardan 

bulaşabilmektedir. Akut hepatitin en önemli bulaşma kaynağı, sağlam görünen HBsAg taşıyıcıları 

ile akut Hepatit B geçiren hastalardır. Bundan dolayı toplumda, riskli olmayan gruplarda da 

seroepidemiyolojik durumun araştırılması gerekmektedir (3-5). 

Bölgemizde, HBV belirleyicileri üzerine yeterli çalışma yoktur. Bu çalışmada, Isparta ilinde değişik 

yaş gruplarındaki kişilerde HBV belirleyicilerinin, seroprevalansının araştırması amaçlandı. 

Gereç ve Yöntem

Araştırmaya 4-78 yaş grubunda 605 kadın ve 487 erkek olmak üzere toplam 1092 kişi alındı. 

Isparta ve çevresinde oturan ve hastaneye sarılık dışı nedenlerle başvuran bu kişilerden alınan 

kan örneklerinin serumu ayrıldı ve çalışılıncaya kadar 200C saklandı. Alınan kan örneklerinde 

mikro-ELISA (Abbott-axsym) yöntemiyle önce HBsAg, anti-HBs, anti-HBc total çalışıldı daha sonra 

HBsAg pozitif saptananlarda HBeAg ve anti-HBe, anti-HBc total pozitif sapnananlarda anti-HBc 

IgM’den oluşan Hepatit B belirleyicileri çalışıldı. Bu belirleyicilerden herhangi birinin pozitifliği 

seropozitiflik olarak değerlendirildi. Değerlendirme aşamasında istatistiksel yöntem olarak c2 testi 

kullanıldı. 

Bulgular 

Çalışmaya alınan kişiler arasında, hepatit B serokonversiyon oranı %18.6 olarak saptandı. Bu 

oranın yaşla artışı anlamlı değildi (p>0.05). HBsAg pozitiflik oranı %3.5 olarak saptandı. Oran 

yaşla artmakla birlikte bu artış da anlamlı değildi (p>0.05). Çalışmada pencere dönemi, eksik 

serokonversiyon veya hatalı ölçüm olarak karşımıza çıkan izole anti-HBc total pozitifliği %1.0 

olarak saptandı. Anti-HBc IgM pozitifliği sadece iki kişide %0.2 görüldü. Düşük düzeyde bulaştırıcı 

olarak kabul edilen, HBsAg pozitiflerde anti-HBe pozitifliği %76.3 olarak saptandı. Yalnız Anti-HBs 

pozitifliği 24 kişide, %45.8’i aşılı olmak üzere %2.2 olarak bulundu. 

Yaş gruplarına göre Hepatit B belirleyicilerinin oranları Tablo 1’de verilmiştir. 

Cinsiyete göre seropozitiflik değerlendiriliğinde 605 kadından 106’sında (%17.5), 487 erkekten 

97’sinde (%19.9) seropozitiflik saptandı. HBsAg seropozitivitesi erkeklerde % 4.3 iken, kadınlarda 

%2.9 olarak saptanmıştır. Hepatit B seropozitifliği ve HBsAg pozitifliğinin erkeklerdeki yüksekliği 

istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p>0.05). 

Tartışma 

Hepatit B infeksiyonları bütün dünyada yaygın olarak bulunmaktadır. Hastalık kronikleşerek 

primer hepatosellüler kanser ve siroz’a neden olabilmektedir. Hastalığın bulaşmasında dört farklı 

yol bilinmesine karşın, gelişmekte olan ülkelerde ve ülkemizde infekte kan, tükürük ve seröz 

sıvıların defektli cilde bulaşması şeklinde gerçekleşen horizontal bulaşın en önemli bulaş yolu 

olduğu sanılmaktadır (3-5). 

Yapılan değişik çalışmalar göstermektedir ki, ülkemizde toplumun %20-60 kadarı Hepatit B virüsü 

ile karşılaşmaktadır (3,4). Yapılan çalışmada, çalışma grubunun %18.6’sında seropozitiflik 

saptanmıştır. Bu oran ülkemiz için bildirilen değerlerin altında olmasına karşın 20 yaş ve üstündeki 

saptanan serokonversiyon oranları ülkemiz değerlerine yakın olarak saptanmıştır. Bu oran 

kadınlarda %17.5 olarak bulunurken erkeklerde %19.9 değerlerinde görülmüştür. Aralarında 

istatistiksel bir farkın olmaması da hastalığın cinsiyet farkı gözetmediğini vurgulamaktadır. 

Ülkemizde değişik yaş grupları, meslekler ve bölgelerde yapılan çalışmalarda %1.7-19.2 

oranlarında HBsAg pozitifliği belirtilmektedir. HBsAg pozitifliği en çok Karadeniz, Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde görülmektedir (3,6-8,11,12). Çalışmada saptanan oran düşük 

olmakla birlikte ülkemiz değerleri ve bölgemizde yapılan çalışmalarla uyumludur. Isparta’da Sözen 

ve ark. (13) tarafından kan donörlerinde yapılan bir çalışmada HBsAg pozitifliği %3.7 olarak 

saptanmış. Özeren G. (14) ise okul çocuklarında %2.3 oranında pozitiflik saptamıştır. Erişkin ve 

çocukları ayrı ayrı araştıran bu iki çalışmada saptanan oranların farklılığı istatistiksel olarak anlamlı 

bulunmadı (p>0.05). Bu değerlerde ülkemiz değerleri içinde olmakla birlikte, düşük düzeylerdedir. 

Bölgemizde taşıyıcılık oranlarının düşük çıkması kapalı bir toplum olmasından ve sosyoekonomik 

düzeyin iyi olmasından kaynaklanabilir. HBsAg seropozitifliği erkeklerde (%4.3) kadınlardan 

(%2.9) yüksek saptanmakla birlikte aralarındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır 

(p>0.05). 

Taşıyıcılarda bulaştırıcılığın düzeyini saptamada klasik belirleyici olan HBeAg ve anti-HBe değerleri 

çalışmada araştırılmış, bu değerler, HBsAg pozitiflerde %23.7 HBeAg ve %76.3 anti-HBe pozitifliği 

şeklinde bulunmuştur. Anti-HBe’nin yüksek oranda saptanması bölgemizde taşıyıcıların

ulaştırıcılığının düşük düzeylerde olduğunu göstermektedir. Ancak HBsAg pozitif olanlarda viral 

replikasyonun bir göstergesi olan HBV DNA bu çalışmada araştırılamamıştır. 

Alışılmışın dışında serolojik göstergeler arasında en fazla saptanan izole anti-HBc pozitifliği 

çalışmada %1.0 oranlarında saptanmıştır. İzole anti-HBc pozitifliği yapılan çalışmalarda %3 ile 

%11.9 arasında değişmektedir. İzole anti-HBc pozitifliği değişik nedenlerden 

kaynaklanabilmektedir. Sıklıkla yalancı pozitiflik, akut Hepatit B infeksiyonlarında pencere 

döneminde, genetik olarak HBV’nin diğer antijenlerine karşı antikor oluşumunun yetersizliği, Anti- 

HBs’nin zaman içinde kaybolması, immünsüprese hastaların azalmış immün yanıtı ve HBcAg ile 

benzer antijenik özellik taşıyan virüslerin (Hepatit C virüsü gibi) infeksiyonunda saptanabilir (15). 

Anti-HBc pozitifliğinin bu grupta etiyolojisini araştırdığımızda, 4 kişide sarılık geçirme öyküsü, 2 

kişide pencere dönemi, 1 kişide kronik renal yetmezlik saptanmıştır. 4 olguda özellik 

saptanamamıştır. 

Aşılama kampanyaları ile dünyada olduğu gibi ülkemizde de anti-HBs pozitifliğinin yükseleceği 

bilinmektedir. Çalışmada saptanan oran henüz bölgemizde aşı yaptırma bilinçlenmesinin istenen 

düzeyde olmadığını göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü tüm ülkelere 1997 yılına kadar hepatit B 

aşısını ulusal aşılama programlarına dahil etmeleri çağrısında bulunmuş ve ülkemizde Sağlık 

Bakanlığı 1998 sonbaharından itibaren yeni doğan dönemini aşılamaya başlamıştır (8,9). Bu 

çalışmalar özenle yürütülür ise yararları en kısa sürede görülecektir. Yaklaşık 3 000 000 HBV 

taşıyıcısı bulunan ülkemizde, taşıyıcıların saptanması ve bunların aile bireylerinin aşılanması 

yanısıra, diğer risk altındaki grupların da aşılanması gereklidir. Bu enfeksiyon hastalığının 

yayılmasını, önemli düzeyde engelleyecek olan aşılama politikalarının özenle yürütülmesi 

gerekmektedir. 

KAYNAKLAR 

Hsu. HH, Feinstome SM, Hoofnagle JH. Acute Viral Hepatitis. In: Mandel GL, Bennet JE, Dolin R, 

eds. Principles and Practice of infectious diseases. p: 1136-1153, 1995. Churchill Livingstone, 

New York. 

Krawıtt EL. Chronic Hepatitis. In: Mandel GL, Bennet JE, Dolin R, eds. Principles and practice of 

infectious diseases. p: 1153-1159, 1995. Churchill Livingstone, New York. 

Badur S: Ülkemizdeki viral hepatitlerin durumu. Kılıçturgay K (ed), “ Viral Hepatit 94”. s:15-37, 

1994. Viral Hepatit Savaşım Derneği, İstanbul. 

Balık İ. Hepatit B epidemiyolojisi. Kılıçturgay K (ed), ‘Viral Hepatit 94’. s: 91-101, 1994. Viral 

Hepatit Savaşım Derneği, İstanbul. 

Yenen OŞ: C Hepatit virüsü, moleküler özellikleri ve serolojik tanı. Kılıçturgay K (ed), ‘Viral Hepatit 

94’, s: 133-162, 1994. Viral Hepatit Savaşım Derneği, İstanbul. 

Özgüven ŞV, Hacıbektaşoğlu A, Barut A, Haznedaroğlu T: Değişik yaş ve risk gruplarında Hepatit 

B virüs infeksiyonu sıklığı. Nefroloji ve Hipertansiyon Derg. 1991; 1(1-2):37-44. 

Çakaloğlu Y, Ökten A, Yalçın S: Hepatit B virüsü infeksiyonu seroepidemiyolojisi, Türkiye Klinikleri 

Gastroenterohepatoloji Dergisi, 1990; 1:49-53. 

Poyraz Ö, Sümer H, Öztop Y, Saygı G, Sümer Z: Sivas yöresinde genel toplumda hepatit A, B ve C 

virüs belirleyicilerinin araştırılması, İnfeksiyon Dergisi, 1995; 9(1-2): 175-178. 

Simons F, Van Damme P: Prevention and control of hepatitis B in central and eastern Europe and 

the Newly Independent States, Siofok, Hungary. Vaccine, 1997;15:1595-1597 

Garuz R, Torrea JL, Arnal JM, Forcen T, Trinxet C, Anton F, Antonanzas F, Vaccination against 

hepatitis B virus in Spain: a cost-effectiveness analysis, Vaccine, 1997;15:1652-1660. 

Doğanay M, Patıroğlu T, Utaş C, Özbakır Ö, Ünal A, Utap S, Aygen B, Yücesoy M: Değişik 

gruplarda HBsAg, anti-HCV ve anti-HDV pozitifliğinin karşılaştırılması, Mikrobiyoloji Bülteni, 

1993;27:107-112. 

Mıstık R, Töre O, Kılıçturgay K: Bursa yöresindeki hepatit B yüzey antijen pozitifliğinin dağılım 

özellikleri, Mikrobiyoloji Bülteni, 1991;25:167-172. 

Sözen H, Kılıç S, Yaylı G. Isparta yöresinde kan donörlerinde HBV ve HIV prevalansı (abs). Laleli 

Y. ed. 3. Türkiye AIDS kongresi kitabı’nda. s:63,1997. AIDS Savaşım Derneği, Ankara.

Özeren G. Okul çağı çocuklarda Hepatit B seroprevalansı. Tıpta uzmanlık tezi, 1999. Isparta. 

Mert A, Şentürk H, Süve İ, Tabak F, Akdoğan M, Kurtoğlu E, Öztürk R, Aktuğlu Y. HBsAg ve Anti- 

HBs negatif, Anti-HBc pozitif olguların çeşitli yönlerden incelenmesi. Viral Hepatit Derg. 

1996;2:92-95

KIRIKKALE İLİNDE DEVLET HASTANESİ VE 

KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ 

HASTANESİ POLİKLİNİKLERİNE 

BAŞVURANLARDA HEPATİT B 

SEROPREVALANSI 

Teoman Z. APAN*, R.Cenap YILDIRIM**, Akın YILDIZ***, Binnur BEGON**** 

* Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji 

A.D., Yard.Doç.Dr. 

** Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A. D., Yard.Doç.Dr. 

*** Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları A. D., Prof.Dr. 

**** Kırıkkale Devlet Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji 

Uzmanı 

Özet 

Bu çalışmanın amacı, Kırıkkale ilinde Devlet Hastanesi ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi 

Hastanesi Polikliniğine herhangi bir nedenle başvuran hastalarda HBsAg ve Anti-HBs 

seroprevalansını saptamaktır. 

Araştırmaya, Devlet Hastanesi (2237 kişi) ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Polikliniklerine 

(1285) baş vuran 1-70 yaş arasında, toplam 3522 kişi dahil edilmiştir. Araştırma Haziran 1998- 

Eylül 1999 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Her iki kurumda araştırmaya dahil edilenlerin 

cinsiyet oranı benzerdir. Başvuran kişilerden alınan kan örneklerinde HBsAg ve Anti-HBs düzeyleri, 

mikro ELISA yöntemi ile saptanmıştır. Elde edilen veriler, EPI INFO 6.0 istatistik paket programına 

girilmiştir ve istatistiksel analizler aynı programda yapılmıştır. 

Bu iki kuruma başvuranlarda HBsAg seroprevalansı %1.3 ve Anti-HBs seroprevalansı %10.1 

bulunmuştur. HBsAg seroprevalansı Devlet Hastanesi (%1.2) ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp 

Fakültesine (%1.3) başvuranlarda yaklaşık değerlerdir. Anti-HBs seroprevalansı Kırıkkale 

Üniversitesi Tıp Fakültesine başvuranlarda %8.9 iken, Devlet Hastanesine başvuranlarda ise 

%10.8’dir. Erkeklerde HBsAg seroprevalansı %1.1, Anti-HBs seroprevalansı %10.6 iken, 

kadınlarda bu değerler erkeklerde saptanan değerlere yakın olup sırasıyla %1.4 ve %9.7’dir. 1-5 

yaş grubunda %0.6 olan HBsAg seroprevalansı 15-49 yaş grubunda %2.4’e, 1-5 yaş grubunda 

%1.6 olan Anti-HBs seroprevalansı 15-49 yaş grubunda 19.8’e yükselmektedir. 

Çalışmamızda tespit edilen HBsAg seroprevalansı, Türkiye geneline ve gelişmekte olan ülkeler 

seviyesine göre düşük bulunurken, Anti-HBs seroprevalansı Türkiye geneli ile benzerlik 

göstermektedir. 

Anahtar Kelimeler : Hepatit B, Seroprevalans, Yaş, Cinsiyet. 

Summary 

THE HBsAg AND ANTI-HBs SEROPREVALANCE OF THE PATIENTS WHO HAVE APPLIED, THE 

POLICLINICS OF KIRIKKALE GOVERNMENT HOSPITAL AND KIRIKKALE UNIVERSITY MEDICAL 

FACULTY 

The aim of our study is to determine the HBsAg and Anti-HBs seroprevalance of the patients who 

have applied, for any reason, the policlinics of Kırıkkale Government Hospital and Kırıkkale 

University Medical Faculty.

The research included totally 3.522 people were between the age of 1 and 70 who have applied 

to Kırıkkale Government Hospital (2.237 people) and the Kırıkkale University Medical Faculty 

(1.285 people). This research was carried out between June 1998 and September 1999. HBsAg 

and Anti-HBs levels in the blood samples, which were obtained from the applicants, were 

determined by using Micro ELISA Method. The data obtained with this method have been input 

the EPI INFO 6.0 Statistical Packet Program and Statistical Analysis have been arranged by using 

the same method. 

Of the patients who applied to these two institutions, HBsAg seroprevalance has been found out 

as 1.3% and Anti-HBs seroprevalance has been found out as 10.1%. While HBsAg 

seroprevalance is 1.1% for men and Anti-HBs seroprevalance is 10.6% for women the same 

values are close to the ones obtained for men, and they are 1.4% and 9.7% in sequence. The 

rate of HBsAg seroprevalance, which is 0.6% in 1-5 age group, has risen to 2.4% in 15-49 age 

group. On the other hand, the rate of Anti-HBs seroprevalance, which is 1.6% ,n 1-5 age group, 

has risen to 19.8% in 15-49 age group. 

Where as HBsAg seroprevalance which was obtained by means of this study has been regarded 

low nationwide and according to the level of developing countries.Anti-HBs seroprevalance has 

shown similarity if we consider it nationwide. 

Key Words : Hepatitis B, Seroprevalance, Age, Sexulity. 

Giriş 

Hepatit B virüsü (HBV), tüm dünyada önemli bir halk sağlığı problemi olarak karşımıza çıkmakta 

ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) raporlarında en önemli viral hastalıkların başında gelmektedir. 

Günümüzde her yaş grubundan 500 milyon insan bu virüsün pençesi altında bulunmakta ve bu 

sayı gerekli önlemlerin alınamaması nedeni ile her geçen gün daha da büyümektedir (1,2). 

HBV’nin en önemli ve tek rezervuarı insandır. Hepatit B’nin yayılmasında en büyük etken 

taşıyıcılardır. Parenteral, perinatal, horizontal ve cinsel temas olmak üzere HBV’nin dört ana 

bulaşma yolu vardır (2,3,4). HBV enfeksiyonun bulaşması, genelde çocuk ve yaşlılarda kan 

transfüzyonu ile olmakta iken, gençlerde ise uyuşturucu madde kullanılması enfeksiyonun 

yayılımında ön plana geçmektedir(5). 

HBV dünyada en fazla ölüm sebeplerinden ikinci sırayı alan hepatosellüler kanserlerin birincil 

sebebi olup, HBsAg pozitif olan şahıslarda bu riskin negatif olanlara göre 200 kat fazla gözlendiği 

yapılan çalışmalarla gösterilmiştir (6,7). Tüm dünyada 300 milyondan fazla kronik HBsAg taşıyıcısı 

bulunduğu ve bunların %25’inde hepatosellüler kanser veya siroz geliştiği hesaplanmaktadır (8- 

10). 

Hepatit B virüs ile temas eden kişilerin ortalama %20’sinde akut viral hepatit gelişmekte, 

%80’inde ise hastalık belirtisiz seyretmektedir. Belirtisiz olgular genellikle taramalar sırasında 

tespit edilmektedir (11,12). Serolojik olarak hepatit B virüsünün belirlenmesi ancak 20. yüzyılın 

ikinci yarısında gerçekleştirilmiş ve HBV’nin oluşturduğu hastalığın diğer ikterik hastalıklardan ayırt 

edilmesi mümkün olmuştur. 

Türkiye’de görülen enfeksiyon hastalıkları arasında viral hepatitler önemli bir yer tutmaktadır. 

Türkiye’de bölgeden bölgeye değişmekle birlikte HBsAg prevalansı %4-10, Anti-HBs prevalansı 

%20.6-52.3 arasında değişen oranlarda bulunmuştur. Bu verilere göre Türkiye orta endemisite 

bölgesinde yer almaktadır (2,4). 

Amaç 

Bu çalışma, Kırıkkale ilinde Devlet Hastanesi ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi 

Polikliniğine herhangi bir nedenle başvuran hastalarda HBsAg ve Anti-HBs seroprevalansını 

belirlemek amacı ile planlanmıştır. 

Gereç ve Yöntem

Araştırmaya, Devlet Hastanesi (2237 kişi) ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi 

Polikliniklerine (1285) herhangi bir nedenle başvuran 1-70 yaş arasında toplam 3522 kişi dahil 

edilmiştir. Araştırma Haziran 1998-Eylül 1999 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Kişilerden 

alınan kan numuneleri iki saat içerisinde santrifüj edilerek serumları ayrılmıştır. Bu serumlar analiz 

edilecekleri zamana kadar -20 santigrad derecede derin dondurucuda saklanmıştır. Alınan kan 

numunelerinden elde edilen serum örneklerinde HBsAg ve Anti-HBs düzeyleri mikro ELISA 

yöntemi ile Organon hazır kitleri kullanılarak çalışılmıştır. 

Toplam 3522 serum örneğinde HBsAg ve Anti-HBs sonuçları her iki kurum için 3 farklı grup 

altında toplanmıştır. Bu grupların tanımladığı özellikler aşağıda sunulmuştur: 

1. HBsAg (+), Anti-HBs (-) 

2. Anti-HBs (+), HBsAg (-) 

3. HBsAg (-) ve Anti-HBs (-) 

Çalışma sonucu elde edilen veriler, EPI INFO 6.0 istatistik paket programına girilmiştir ve 

istatistiksel analizler aynı programda yapılmıştır. 

Bulgular 

İnceleme kapsamına alınan kişilerin yaş ve cinsiyete göre dağılımı Tablo 1’de sunulmuştur. 

İncelenenlerin %43.2’si erkek, %56.8’i kadındır. İncelenen kişilerin yaş gruplarına göre dağılımı 

ele alındığında, incelenenlerin %33.1’i 1-5 yaş grubu, %25.5’i 6-14 yaş grubu, %22.7’si 15-49 yaş 

grubu ve %18.7’si 50 ve üzeri yaş grubundadır. 

Araştırmaya alınan kişilerin kurumlara göre yaş ve cinsiyet dağılımları Tablo 2’de sunulmuştur. 

İncelenenlerin cinsiyete göre dağılımı incelendiğinde, Kırıkkale Devlet Hastanesine başvuranların 

%43.8’i erkek iken, %56.2’si kadındır. Tıp Fakültesi Hastanesi Polikliniklerine başvuranların 

%42.2’si erkek iken, %57.8’i kadındır. Her iki kurumdan inceleme kapsamına alınan kişilerin 

erkek/kadın oranları birbirine yakındır. 

Araştırma kapsamına alınanların laboratuar sonuçlarına göre dağılımı Tablo 3’te sunulmuştur. 

İncelenenlerin laboratuvar sonuçları değerlendirildiğinde, Kırıkkale Devlet Hastanesi ve Kırıkkale 

Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Polikliniğine başvuranların %88.6’sında HBsAg ve Anti-HBs 

markerları negatif bulunmuştur. Bu iki kuruma başvuranlarda HBsAg seroprevalansı %1.3 ve Anti- 

HBs seroprevalansı %10.1 bulunmuştur. Laboratuar sonucu her iki kurum için ayrı ele alındığında 

HBsAg seroprevalansı Devlet Hastanesi (%1.2) ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesine (%1.3) 

başvuranlarda yaklaşık değerlerdir. Anti-HBs seroprevalansı Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesine 

başvuranlarda %8.9 iken, Devlet Hastanesine başvuranlarda ise %10.8’dir. 

İncelenenlerin HBsAg ve Anti-HBs seroprevalans durumunun cinsiyete göre dağılımı Tablo 4’de 

sunulmuştur. 

İncelenenlerin cinsiyete göre laboratuvar sonuçları ele alındığında, erkeklerde HBsAg 

seroprevalansı %1.1, Anti-HBS seroprevalansı %10.6 iken, kadınlarda bu değerler erkeklerde 

saptanan değerlere yakın olup sırasıyla %1.4 ve %9.7’dir. HBsAg seroprevalansı ve Anti-HBs 

seroprevalansı açısından cinsiyetler arasında fark yoktur (p>0.05). 

Her iki kuruma başvuranlar ayrı incelendiğinde, Devlet Hastanesine başvuranlarda HBsAg her iki 

cinste benzer iken (sırasıyla %1.2 ve %1.3), Anti-HBs seroprevalansı erkeklerde (%11.6) oran 

kadınlara (%10.1) göre yüksektir. Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Polikliniklerine 

başvuranlarda Anti-HBs seroprevalansı cinsiyete göre yaklaşık değerler (erkek: %8.8, kadın 

%9.0) iken, HBsAg seroprevalansı erkeklerde (%1.6) kadınlara (%0.9) göre daha yüksek 

bulunmuştur. 

İncelenenlerin yaş gruplarına göre HBsAg ve Anti-HBs seroprevalas durumu Tablo 5’de 

sunulmuştur. 

İncelenenlerin yaş gruplarına göre HBsAg ve Anti-HBs seroprevalansı incelendiğinde, her iki 

marker için seropozitiflik oranı yaş ile artmakta ve 15-49 yaş grubunda en yüksek seviyeye 

çıkmaktadır. 1-5 yaş grubunda %0.6 olan HBsAg seroprevalansı 15-49 yaş grubunda %2.4’e, 1-5

yaş grubunda %1.6 olan Anti-HBs seroprevalansı 15-49 yaş grubunda 19.8’e yükselmektedir. Yaş 

gruplarına göre HBsAg seroprevalansı farklı bulunmuştur (p

seroprevalansı %15.9 bulunmuştur. Bu araştırmada HBsAg seroprevalansı %3.2 ve Anti-HBs 

seroprevalansı %20.0 ile diğer araştırmaya göre yüksek bulunmuştur (23). 

Araşırmada HBsAg ve Anti-HBs seroprevalansı 15-49 yaş grubunda yüksek bulunmuştur. Bu yaş 

grubunda HBsAg nin yüksek görülme sebepleri olarak; 

a. Subklinik veya latent akut enfeksiyon sonucunda serokonversiyon gelişmesi , 

b. HBsAg’nin zamanla tesbit edilecek düzeyin altına inmesi, 

c. HBsAg taşıyıcılarının, taşıyıcı olmayanlara göre karaciğer kanseri veya karaciğer sirozu riskinin 

yüksek olmasından dolayı ileri yaşlara ulaşamamaları sayılabilir. 

Sonuçların cinsiyete göre değerlendirmesi yapıldığında bu araştırmada iki cins arasında fark 

gözlenmemiştir. Pamukçu ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada da HBsAg seroprevalansında her 

iki cinsiyet arasında fark olmadığını bildirmiştir(10). 

Her iki kuruma başvuran kişilerin incelemesi yapılırken meslek grupları hakkında bilgi toplanması 

enfeksiyonun mesleklere göre dağılımını ortaya koymak ve risk altındaki meslek gruplarını 

belirlemek için yararlı olacaktır. 

Sonuç 

Hepatit B enfeksiyonundan korunmak amacıyla risk altındaki grupları belirlemek öncelik 

taşımaktadır. Bu amaçla toplumu temsil edebilecek, geniş katılımlı saha araştırmaları yapılmalıdır. 

Bununla birlikte risk gruplarının aşılanması, tedavi ve hastalık kontrol stratejilerinin geliştirilmesi 

ve Hepatit B’ye karşı koruyucu önlemlerin (prezervatif kullanım vb) alınması ile birlikte toplumdaki 

Hepatit B prevalansı düşme eğiliminde olacaktır. 

KAYNAKLAR 

1. Mandell Williams S. Robinson: Hepatitis B Virus and Hepatitis D Virus. 

Mandell, Douglas, Bennett’s Principles and Practice of İnfectious Diseases 

(fourth edition) Churchill Livingstone New York 1995, p. 1406-38. 

2. Şenol E. Hepatit B. Galenos.1998: 12:12-5. 

3. Balık İ: Hepatit B Epidemiyolojisi "K Kılıçturgay (ed). Viral Hepatit 94. 1. Baskı" 

Kitabında s. 91, 1994, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

4. Özalp İ., Tuncer M., Kanra G., Cengiz A.B. Hepatit B virüs Enfeksiyonu. Katkı 

Pediatri Dergisi. 1998: 19(6): 594-6. Takav marbaacılık. Ankara. 

5. Akan E. Hepatit virüsler "Hepatit B Virüsü" Tıbbi Viroloji Saray Yayıncılık 3. 

Baskı İzmir 1996; sayfa: 513-538. 

6. Robinson WS: Hepadnaviruses and Hepatocelluler Carcinoma, Cancer 

Detection and Prevention, 1989; 14 (2): 245. 

7. Robinson WS, Kolfe l, Aoki N: Hepadnaviruses in Cirrhotic Liver and 

Hepatocellular Carcinoma, J Med Virol, 1990; 31: 18. 

8. Coşkun Ş, Keskin M, Önal O. Normal ve Riskli Gruplarda Hepatit B İnfeksiyon 

Prevalansı. Viral Hepatit Derg, 1996; (2): 84-88. 

9. Yoffe B, Noonan CA; Hepatitis B Virus, New and Evolving Issues, Digestive 

Diseases and Scienses, 1992; 37 (1): 1. 

10. Ghendom Y: Perinatal transmission of Hepatitis B Virus in High Insidance 

Countries. J Virol. Methods, 1987; 17:69. 

11. Robinson WS: Hepatitis B and Hepatitis Deltavirus p 107-1017. In Mandell 

GL, Douglas RG, Benett JE (eds), ‘Principles and practice of infectious diseases’ 

1990, Wiley Medical Puplications. New York. 

12. Ökten A: B Tipi Viral Hepatit ( klinik gidiş ve tedavi). P 107-119. In Kılıçturgay 

K (ed). " Viral hepatit 94" 1994. Viral Hepatit Savaşım Derneği; İstanbul. 

13. Pamukçu M, Mutlu G, Yeğin O: Hastane Personelinde HBV Marker’ları 

Prevalansı, İnfeks Derg, 1991, 5(4):275. 

14. Berktaş M, Dalkılç A.E, Yavuz M.T ve ark: Y.Y.Ü Tıp Fakültesi Araştırma 

Hastanesi Personelinde Hepatit B Seroprevalansı. Viral Hepatit Derg. 1995 (2),

87- 89. 

15. Murray PR, Kobayashi GS, Pfaller MA, Rosenthal KS: Medical Microbiology, 2. 

Baskı, Mosby-Year Book Inc. London. 1994; s. 711. 

16. Otkun M, Akata F ve ark: Genelev Çalışanlarında Hepatit B Seroprevalansını 

Etkileyen Risk Faktörleri. İnfeksiyon Derg, 1997, 11(2): 127-130. 

17. Mıstık R, Töre O, Kılıçturgay K: Bursa Yöresindeki Hepatit B Yüzey Antijen 

Pozitifliğinin Dağılım Özellikleri. Mikrobiyol Bült. 1991,25(2): 167-171. 

18. Kuru Ü., Şenli S., Türel L. ve ark. Hepatit B Virüs Enfeksiyonunun Yaşa Spesifik 

Seroprevalansı. 16. Pediatrik Gastroenteroloji ve Hepatoloji Kongresi, 26-28 

Nisan 1994. Özet Kitabı. İstanbul. 1994: 109. 

19. Sönmez E., Kutlu N.O., Yakıncı C. ve ark. Malatya İl Merkezinde 0-6 Yaş 

Grubu Çocuklarda Hepatit B, C ve D Virüs Seroprevalansı. 43. Milli Pediatri 

Kongresi. 20-23 Eylül 1999. Ankara. 70. 

20. 0-5 Yaş Grubu Çocuklarda Hepatit B Seroprevalansı. Gazi Üniversitesi Tıp 

Fakültesi Halk Sağlığı AD Başkanlığının Yayınlanmamış Verileri. 

21. Atabek M.E., Ural H., Çoban H. ve ark. Konya Yöresindeki Çocuklarda Hepatit 

B ve Hepatit C Seroprevalansı. 43. Milli Pediatri Kongresi. 20-23 Eylül 

1999. Ankara. 90. 

22. Özkan S., Yıldırım A., Aycan S., Öztürk G. Gazi Hastanesi Merkezine Başvuran 

Kan Donörlerinin HBV ve HCV Yönünden Serolojik Değerlendirmeleri. VI. 

Ulusal Halk Sağlığı Günleri. 6-9 Ekim 1999. Malatya 68. 

23. Maral I., Özkan S., Yıldırım U. ve ark. Gölbaşı Bölgesi Gökçehöyük Köyünde 

Yaşayan 15-49 Yaş Kadınlarda Hepatit B Seroprevalansı. VI. Ulusal Halk 

Sağlığı Günleri. 69. 6-9 Ekim 1999. Malatya.

SEROPOZİTİF VE SERONEGATİF KİŞİLERDE 

HEPATİT B VİRÜS DNA’SININ 

POLİMERAZ ZİNCİR REAKSİYONU İLE 

ARAŞTIRILMASI 

Ayşen BAYRAM*, İclal BALCI* 

* Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim 

Dalı, Gaziantep 

Özet 

Bu çalışmada laboratuarımıza hepatit B öntanısı ile başvuran hastalarda hepatit B virüsü (HBV) 

göstergelerinin yanı sıra, HBV DNA’nın araştırılması ve çeşitli serolojik profilleri saptanan 

hastalarda HBV DNA’nın varlığının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. İlk aşamada ELISA yöntemi ile 

serolojik profilleri belirlenen serum örnekleri çeşitli gruplara ayrılmıştır. Daha sonra proteinaz K / 

fenol yöntemi ile DNA ekstraksiyonu yapılan örneklere PCR tekniği uygulanmıştır. 

Birinci grupta bulunan HBsAg’i ve HBeAg’i pozitif, anti-HBe’si negatif 72 serum örneğinin 55’inde 

(% 76.38), ikinci grupta bulunan HBsAg’i ve anti-HBe’si pozitif, HBeAg’i negatif 108 örnekten 

37’sinde (% 34.26), üçüncü grubu oluşturan antiHBc anti-HBc IgG dışındaki bütün serolojik 

göstergeleri negatif olan 36 örneğin 11’inde (% 30.55) HBV DNA tespit edilmiştir. Kontrol grubu 

olarak çalışmaya alınan ve bütün serolojik göstergeleri negatif bulunan 30 örneğin ise hiçbirinde 

HBV DNA saptanmamıştır. 

Anahtar kelimeler: Hepatit B, HBV serolojisi, HBV DNA, polimeraz zincir reaksiyonu 

Summary 

THE INVESTIGATION OF HEPATITIS B VIRUS DNA IN SEROPOSITIVE AND SERONEGATIVE 

PATIENTS WITH POLYMERASE CHAIN REACTION 

The aim of this study was to search for HBV DNA along with hepatitis B virus (HBV) markers and 

to estimate its presence in patients with various serologic profiles referred to our laboratory with 

suspicion of hepatitis B infection. First the sera were classified into groups regarding to their 

serological profiles, which were carried out with ELISA technique. Following the extraction of DNA 

with proteinase K/ phenol method, PCR technique was applied to the specimen. 

HBV DNA was detected in 55 (76.38 %) out of 72 in the first group of patients with serological 

markers positive for HBsAg and HBeAg and negative for anti-HBe. In the second group, positive 

for HBsAg and anti-HBe and negative for HBeAg, 37 (34.26%) out of 108 were found to be 

positive for HBV DNA. In the third group, composed of sera only positive for antiHBc IgG, HBV 

DNA was detected in 11 (30.55 %) of 36 cases. HBV DNA could not 

be demonstrated in any of the control group composed of 30 seronegative patients. 

Key words: Hepatitis B, HBV markers, HBV DNA, polymerase chain reaction 

Giriş 

Hepatit B son yıllarda başta Dünya Sağlık Örgütü olmak üzere tüm dünyanın en az AIDS kadar 

önemsediği ve yakın gelecekte yeryüzünden eradike edilmesi planlanan hastalıkların başında

gelmektedir. Bütün dünyada olduğu gibi, ülkemizin de önemli sağlık sorunlarının başında gelen 

hepatit B enfeksiyonları ile ilgili yoğun çalışmalar uzun yıllardan beri süregelmektedir. 

Günümüzde HBV ile ilgili laboratuvar çalışmalarında moleküler biyolojik teknikler kullanılarak HBV 

DNA’nın araştırılması gittikçe yaygınlaşmaktadır. Özellikle herhangi bir serolojik gösterge 

saptanamayan (seronegatif) kişilerden bulaşan posttransfüzyonel hepatit B olgularında ve HBV 

mutantları ile meydana gelen hepatit enfeksiyonlarında enfeksiyonun tek göstergesinin HBV DNA 

olduğunun kanıtlanması bu çalışmaların hız kazanmasına yol açmıştır. 

Çalışmamızın amacı, laboratuvarımıza hepatit B öntanısıyla başvuran hastalarda HBV’ye ait 

serolojik profillerin yanı sıra HBV DNA’yı araştırarak, çeşitli serolojik göstergelerin pozitif ya da 

negatif bulunduğu durumlarda HBV DNA’nın varlığının önemini değerlendirmektir. HBV DNA’nın 

tespit edilmesiyle serolojik testlerin yetersiz kaldığı durumlarda tanıya gidilmesinin yanı sıra, 

hastalığın prognozunun ve antiviral tedavinin etkinliğinin izlenmesi gibi hayati önemi olan işlemler 

de gerçekleştirilebilecektir. 


Bu çalışmaya Gaziantep Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim 

Dalı Laboratuarına 1998-1999 yılları arasında hepatit B öntanısı ya da taraması amacıyla başvuran 

hastaların serumları dahil edilmiştir. Serum örneklerinde HBsAg, HBeAg, anti-HBs, anti-HBe ve 

anti-HBc IgG göstergeleri mikro ELISA ve EIA yöntemleri ile ticari kitler (Bioelisa, Biokit S.A., 

Spain ve IMX System, Abbott Diagnostics, USA) kullanılarak, üretici firmaların önerdiği 

yöntemlerle araştırılmıştır. 

Hastalar belirlenen serolojik profillerine göre çeşitli gruplara ayrılmışlar, tüm serolojik göstergeleri 

negatif bulunan örnekler ise kontrol grubu olarak ele alınmışlardır. Serum örneklerinde HBV DNA 

polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ile araştırılmıştır. PCR uygulaması öncesinde örneklerden 

proteinaz K-fenol yöntemi ile ekstraksiyon yapılmıştır. Elde edilen ürünler çoğaltma karışımı 

konmuş tüplere aktarıldıktan sonra "thermal cycler" cihazında (Personal Cycler 20, Biometra, 

U.S.A.) amplifikasyon gerçekleştirilmiştir. Amplifikasyonda HBV S genine ait primerler (5’- 

TTAGGGTTTAAATGTATACCC-3’ ve 5’-CATCTTCTTGTTGTTTTCTTCTG-3’) kullanılmıştır. 

Çoğaltma işlemi sonrası elde edilen PCR ürünleri etidyum bromid içeren agaroz jele aplike 

edilerek yatay elektroforezde 120-130 V akım verilerek 20-30 dakika yürütülmüştür. Oluşan 

bantlar jelin transillüminatörde (Vilber Lourmat, Torcy, France) ultraviyole (UV) ışığı altında 

izlenmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu bantlarının beklenen boyda olduğuna moleküler ağırlık 

markörünün (FX174 DNA, HaeIII Digest, Boehringer Mannheim) bantları ile karşılaştırılarak karar 

verilmiştir. 

Bulgular 

Hastaların 216’sında B tipi hepatit enfeksiyonunu düşündüren çeşitli serolojik profiller mevcut 

olup, bu hastalar serolojik profillerine göre üç gruba ayrılarak çalışmaya alınmıştır. Buna göre; 

HBsAg’i, HBeAg’i ve anti-HBcIgG’si (antiHBc total) pozitif bulunan hastalar birinci grup, HBsAg’i, 

anti-HBe’si ve anti-HBc IgG’si pozitif olanlar ikinci grup olarak belirlenmiştir. Anti-HBc IgG’si 

pozitif, bunun dışındaki diğer serolojik göstergeleri negatif bulunan hastalar ise üçüncü grup 

olarak ele alınmışlardır. Bütün serolojik göstergeleri negatif bulunan 30 serum örneği ise kontrol 

grubu olarak çalışmaya dahil edilmiştir (Tablo 1). 

Birinci grupta bulunan HBsAg (+), HBeAg (+), antiHBe (-), antiHBcIgG (+) 72 olgunun 55’inde 

(% 76.38), HBV DNA pozitif bulunmuştur. İkinci grupta yer alan HBsAg (+), HBeAg (-), anti-HBe 

(+), anti-HBc IgG (+)108 hastanın 37’sinde (% 34.26) HBV DNA’nın varlığı tespit edilmiştir. Anti- 

HBc IgG dışındaki tüm serolojik göstergeleri negatif bulunan 36 "izole anti-HBc" olgunun 11’inde 

(% 30.55), HBV DNA pozitif olarak tespit edilmiştir. Kontrol grubunu oluşturan ve tüm serolojik 

belirleyicileri negatif bulunan 30 serum örneğinin hiçbirinde HBV DNA varlığı tespit edilmemiştir 

(Tablo 2).

Çalışmada elde edilen sonuçlar chi square (x2) istatistiksel analizi ile değerlendirildi. Çalışılan 

hasta grupları içersinde birinci grup HBV DNA’nın tespit edilme sıklığı açısından ikinci ve üçüncü 

gruplara oranla istatistiksel olarak anlamlı bulundu (p< 0.01). İkinci ve üçüncü gruplarda bulunan 

hastalar arasında HBV DNA’nın tespiti açısından istatistiksel bir fark bulunamadı (p> 0.05). 

Tartışma 

Ülkemizde 1972 yılından beri donörler, normal popülasyon ve risk grupları arasında yapılan çok 

sayıda çalışmanın sonuçlarına göre HBsAg seroprevalansı bölgeden bölgeye değişmek üzere % 

3.9 - 12.5 olarak belirlenmiştir. Bu sonuçlar yurdumuzda 4 milyon civarında taşıyıcı bulunduğunu 

göstermektedir ki bu rakam gelişmiş ülkelere oranla oldukça yüksektir (1). 

HBsAg ile birlikte serumda HBeAg’nin saptanması aktif replikasyonun ve enfektivitenin kanıtı 

olarak ele alınmakta ve bu tip örneklerde genelde HBV DNA varlığına rastlanmaktadır. Kronik 

hepatit B veya asemptomatik taşıyıcı gibi HBsAg pozitif vakalarda serumun enfeksiyözitesini 

saptamada, antiviral tedavi endikasyonu koymada ve tedaviyi takip ederek hastalığın prognozunu 

değerlendirmede HBV DNA tespiti en uygun yol olarak gözükmektedir. 

Çalışmamızda HBsAg’i ve HBeAg’i birlikte pozitif bulunan 72 hastanın 55’inde (% 76.38) PCR 

yöntemi ile HBV DNA tespit ettik. Elde ettiğimiz bu sonuç HBeAg pozitifliği ile HBV DNA pozitifliği 

arasında paralellik olduğunu göstermektedir ve literatürdeki diğer çalışmaların sonuçları ile 

uyumludur (2 - 4). 

HBeAg-anti-HBe serokonversiyonunu takiben olguların büyük bölümünde virüs replikasyonunun 

bittiği kabul edilmektedir. Anti-HBe’nin nispeten düşük enfektivitenin ve hastalığın tamamen 

iyileşeceğinin bir göstergesi olarak kabul edilmesine rağmen, özellikle bazı çalışmalarda duyarlı 

PCR tekniği ile antiHBe ve HBV DNA’nın birlikte pozitif bulunduğu gösterilmiştir (5). Pawlotsky ve 

arkadaşları (6) inceledikleri olguların %82’sinde, Heper ve arkadaşları (7) olguların %32’sinde 

anti-HBe ve HBV DNA’yı birlikte pozitif bulmuşlardır. Bu durum anti-HBe pozitif olgularda 

serokonversiyondan sonra da replikasyonun devam ettiğini düşündürmektedir. 

Çalışmamızda incelediğimiz HBeAg’i negatif, HBsAg’i ve anti-HBe’si pozitif olan 108 hasta 

serumundan 37’sinde (%34.26) HBV DNA pozitif bulunmuştur. Bu sonuç HBsAg’i ve antiHBe’si 

pozitif olan hastalarda HBV DNA’ya bakılmasının hastalığın prognozunu değerlendirmede önemli 

bir kriter olduğunu göstermektedir. 

Anti-HBc IgG HBsAg taşıyıcılarında yüksek titrede bulunur, yıllarca hatta hayat boyu pozitif 

kalabilir. Hepatit B enfeksiyonunun tanısında serumda anti-HBc IgG’ye (anti-HBc) tek başına 

rastlanılması "olağan dışı serolojik profil" olarak adlandırılmasına rağmen, çok ender görülen bir 

olay değildir. Badur (8) İstanbul’da incelediği 760 kan donörünün %11.6’sında, Akbak (9) 

Ankara’da incelediği sağlıklı çocukların %2.5’inde tek başına anti-HBc varlığı saptamışlardır. 

HBsAg’nin saptanamayacak düzeyde var olduğu kronik enfeksiyonlar, HBV antijenlerine karşı 

hümoral immün yanıtta bir bozukluk ya da diyabetliler ve kronik böbrek hastalarında sık görülen 

bir durum olan anti-HBs oluşturamama söz konusu olduğunda serumda sadece anti-HBc oluşur 

(10, 11). 

Çalışmamızda anti-HBc dışındaki tüm serolojik göstergeleri negatif bulunan 36 serum örneği HBV 

DNA yönünden incelenmiştir. Tek başına anti-HBc’si pozitif olan 36 vakanın 11’inde (% 30.55) 

HBV DNA PCR yöntemiyle pozitif bulunmuştur. Elde ettiğimiz sonuç Neifer ve arkadaşları (12) ile 

Joller ve arkadaşlarının (13) bu tür olgularda yapmış oldukları çalışmaların sonuçlarına (sırasıyla 

% 36 ve % 39) göre bir miktar düşüktür. Bu durumun çalışmamızda ele aldığımız tek başına anti- 

HBc olumlu vakaların, yalancı pozitifliklerin elimine edilmesi amacıyla tekrarlanan ya da indirgeyici 

testlere tabi tutulmamış olmasından kaynaklandığını düşünmekteyiz. 

Çalışmamızda kontrol grubu olarak değerlendirdiğimiz ve HBV’ye ait bütün serolojik göstergeleri 

negatif bulunan 30 serum örneğinden hiçbirisinde HBV DNA tespit edilmemiştir. 

Sonuç olarak zaman içinde gittikçe geliştirilen ve duyarlılıkları her gün daha da artan laboratuar 

yöntemleri enfeksiyon hastalıklarının tanısında karanlıkta kalan kısımları aydınlatmaktadır. PCR 

tekniği kullanılarak gerçekleştirilen çalışmalar HBV enfeksiyonlarının tanı kriterlerinin 1990’lı yıllara 

dek kabul edilenden çok daha farklı seyredebileceğini kanıtlamıştır. Bu duyarlı yöntemlerin

geliştirilmesi ile HBeAg’nin replikasyon kriteri olarak görülmesi ve anti-HBs’nin belirmesiyle birlikte 

replikasyonun sonlanması gibi klasik birtakım bilgilerin zaman içinde değişebileceği görülmektedir. 

KAYNAKLAR 

1. Yenen OŞ: Hepatit B, "A Willke Topçu, G Söyletir, M Doğanay (eds), İnfeksiyon 

Hastalıkları, 1.Baskı" Kitabında s 664-692, 1996, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. 

2. Badur S: İnfeksiyon Hastalıklarının Tanısında PCR, "A Willke, S Ünal, M 

Doğanay (eds), 7.Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Kongresi, 

Ürgüp, 11-15 Eylül 1994" Kitabında s 49-61, 1994, Kent Matbaacılık, Ankara. 

3. Ljunggren KK, Nordenfelt E, Kidd A: Correlation of HBeAg/Anti-HBe, ALT 

levels and HBV DNA PCR results in HBsAg positive patients. J Med Virol, 

1993, 39:297-302. 

4. Tansuğ Ş, Ünal Z, Düzgünsıvacı E, Güvel H: HBsAg pozitif olgular ve bu 

olgularda HBV DNA düzeylerinin değerlendirilmesi, "IV. Ulusal Viral Hepatit 

Simpozyumu" Program ve Kongre Kitabında s 147, 1998, Ankara. 

5. Kurt H: HBV enfeksiyonu; klinik bulgular, "Kılıçturgay K (ed), Viral Hepatit’98 

1.Baskı" Kitabında s101-106, Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

6. Pawlotsky JM, Bastie A, Lonjon I, et al.:What techique should be used for 

routine detection and quantification of HBV DNA in clinical samples? J Virol 

Meth, 1997, 65:245-253. 

7. Heper S, Mıstık R, Özakın C, Töre O: Hepatit B virüs (HBV) markerleri ile 

HBV DNA ilişkisi: Bursa bölgesi sonuçları. Viral Hepatit Derg,1999, 5: 137-139. 

8. Badur S: Posttransfüzyon hepatit sorunu. Türk Mikrobiol Cem Derg, 1991, 

21:234. 

9. Akbak M: Çocukluk yaş grubunda hepatit B seroprevalansı, risk faktörleri, 

bulaşma yolları ve HBV seropozitif çocuklarda aile taraması. Ankara Üniversitesi 

Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, 1996, 

Ankara. 

10. Badur S: Hepatit B virüsü (HBV) moleküler viroloji ve serolojik tanı, "K. 

Kılıçturgay (ed), Viral Hepatit ’94, 1. Baskı" Kitabında s 65-90, 1994, Nobel Tıp 

Kitabevleri, İstanbul. 

11. Bilgiç A, Erensoy S: Viral hepatitlerde alışılagelmişin dışında serolojik profiller. 

III. Ulusal Viral Hepatit Sempozyumu (7-9 Kasım 1996, Ankara)’nda Atölye 

Çalışması. Viral Hepatit Derg, 1998, 4(1):63-79. 

12. Neifer S, Molz B, Sucker U, Kreuzpaintner E, Weinberger K, Jilg W: High 

percentage of isolated Anti - HBc - positive persons among prisoners. 

Gesundheitswesen, 1997, 59(6):409-412. 

13. Joller Jemelka HI, Wicki AN, Grob PJ: Detection of HBs antigen in "Anti-HBc 

alone" positive sera. J Hepatol, 1994, 21(2):269-272.

DÜZENLİ HEMODİYALİZ GÖREN VE AKUT 

HEPATİT TANISI ALMIŞ İKİ FARKLI GRUPTA 

ANTİ-HEV SEROPREVALANSI VE TOPLUMDA 

ÇOCUK-ERİŞKİN YAŞ GRUPLARI ARASINDA 

ANTİ-HEV VE ANTİ-HAV SEROPREVALANS 


Sibel G. GÜNDEŞ*, Nail ÖZGÜNEŞ** 

* SSK Göztepe Eğitim Hastanesi 

** Klinik Bakteriyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Bölümü 

Özet 

Bu çalışma, bulaşma yollarının Türkiye’de yaygın olarak bulunan hepatit A infeksiyonlarına 

benzerliği nedeni ile, aynı sıklıkta bulmayı umduğumuz hepatit E infeksiyonlarının çokluk ve 

yetişkin dönem yaş gruplarındaki dağılımlarını karşılaştırmayı amaçlamıştır. Çalışmaya, aynı 

hastanenin çocuk hastalıkları bölümüne başvurup sağlıklı olduğu saptanan 8-14 yaş arası 94 

çocuk, Kan Bankası’na başvurmuş bulunan 100 sağlıklı donör, 40 hepatit tanısı ile takip edilmekte 

olan hasta ve kronik böbrek yetmezlikli 40 dializ hastası kabul edildi. Donör grubunda anti-HAV 

serepozitiflik oranı %90, anti-HEV seropozitiflik oranı %6 iken, çocukluk yaş grubunda bu oranlar 

%90 ve %0 olarak bulunmuştur. Sonuç olarak, elde edilen bulgular, benzer geçiş yollarına sahip 

olmakla birlikte, ülkemizde E hepatitinin, A hepatiti kadar yaygın olmadığını göstermektedir. 

Anahtar Kelimeler : Hepatit A virüsü, Hepatit E virüsü, seroprevalans 

Summary 

SEROPREVALENCE OF HEPATITIS E AND HEPATITIS A ANTIBODIES IN HEALTHY ADULT AND 8- 

14 AGE GROUPS 

The aim of this study was to assess the prevalence of seropositivity to hepatitis E virus (HEV) and 

hepatitis A virus (HAV) among two different age group, mainly adult and childhood. Studies were 

done in Department of Clinical Bacteriology and Infectious Diseases of Göztepe Education 

Hospital . Healthy adults were choosen between blood donors (100), whereas children between 

8-14 ages were from outpatient clinics (94). The seroprevalence of anti-HEV and anti-HAV 

antibodies were studied also in a group of hepatitis (40) and hemodialysis (40) patients. Data 

suggest that there is 6 % anti-HEV,and 90 % anti-HAV positivity rate among blood donors. This 

ratios are 0 % for anti-HEV and 90 % for anti-HAV in childhood age group. Although both 

thought to be transmitted enterically, our records showed that HAV infection is much more 

prevalent than HEV infection. 

Key Words: Hepatitis E virus, hepatitis A virus, prevalence 

Giriş ve Amaç 

Viral hepatitler, tüm dünyada en önemli sağlık sorunlarından birini oluşturmaktadır. Ülkemizde de 

yıllık viral hepatit sayısının 300 000'in üzerinde seyrettiği kabul edilmektedir (1). E hepatiti, fekal-

oral yoldan bulaşan, hepatit E virüsü (HEV) isimli hepatotrop bir virüsün oluşturduğu, kliniği diğer 

akut viral hepatitlerinkine benzeyen ve gelişmekte olan ülkelerde sporadik olguların yanısıra 

yaygın epidemiler yapabilen bir akut viral hepatit formudur (2). Genç erişkinlerde seroprevalansın 

yüksek olması, özellikle üçüncü trimesterdeki hamilelerde %20 oranında mortal seyretmesi 

hastalığın en önemli özelliklerindendir (3). 

Ülkemizde E hepatiti konusunda çalışmalar 1994 senesinde başlamış olmakla birlikte yaygınlığı ve 

önemi konusunda halen yeterli verilerimiz yoktur. Dünyada da sporadik ne A ne B hepatiti 

(NANBH) olgularının bir kısmından sorumlu tutulan HEV antikorlarının incelenmesi amacı ile çeşitli 

çalışmalar başlatılmış olmakla birlikte henüz evrensel bir standardizasyon sağlanamamıştır. 

Subklinik olguların yüksek olduğu tahmini, endemik olmayan bölgelerden bildirilen sporadik 

vakalar, hedef yaş grubunun 17-40 olması, fekal-oral geçişin yanısıra parenteral geçişinde 

olabileceğini düşündürtmekte ve mortalite oranı %1 ile hepatit A 'nın 10 katına ulaşmaktadır (4). 

Bu çalışma HEV infeksiyonları konusunda yapılmış olan sınırlı sayıdaki örneklere yeni veriler 

eklemek; en az üç sene hemodiyalize girmiş bulunan hastalar ve hepatitli hasta gruplarında anti- 

HEV seroprevalansını saptamak ve sağlıklı normal popülasyonda anti-HEV ile anti-HAV antikor 

oranlarını karşılaştırma amacını taşımaktadır. 

Materyal ve Metod 

Çalışma amacı ile beş ana grup seçilmiştir. Yüz kişilik ilk grup, 1994 Mart-Ağustos ayları arasında 

Göztepe SSK Eğitim Hastanesi Kan Bankası bölümüne kan vermek için başvurmuş bulunan 

sağlıklı, normal yetişkinlerden seçilmiştir. Bu 100 kişi 18-45 yaş arası olup, ayrıca tarama amacı ile 

yapılan serum HBs antijeni, HBc IgM ve HIV antikorları negatif bulunan olgular idi. % 53'ü erkek, 

%47'si kadın olan bu grup için anti-HEV IgG ile birlikte karşılaştırma yapmak amacı ile, anti-HAV 

IgG antikorları da çalışıldı. İkinci grup olarak aynı hastanede en az üç sene süresince diyalize 

girmiş bulunan ve bu bölüm tarafından takip edilmekte olan 40 hasta seçildi. Bu grup, anti-HAV 

IgM, anti-HBc IgM, anti-HCV ve anti-Delta IgM antikorları çalışılarak negatif bulunan hastalardan 

seçildi. Bu grupta sadece anti-HEV antikorları çalışıldı. Yetişkinlerin son grubu ise akut viral 

hepatit geçirmekte olan hastalar arasından seçildi. Bu grubu oluşturan 40 kişinin 25 tanesi anti- 

HBc IgM, 10 tanesi HCV RNA, beş taneside anti-HAV-IgM pozitif idi. Bu grupta da anti-HEV 

antikorları çalışıldı. Son grubu oluşturmak üzere aynı hastanenin çocuk polikliniğine başvurmuş 

olup, yapılan tahliller sonucunda sağlıklı bulunan 8-14 yaş arası 94 çocuk seçildi. Bu grupta total 

anti-HEV ve anti-HAV IgG antikorları mikro-Eliza yöntemi ile çalışıldı. Tüm serum örnekleri çalışma 

öncesinde -20oC'de saklandı. Anti-HEV ve anti-HAV çalışma kitleri Abbott laboratuarlarından 

temin edildi. Cut-off değerinin altındaki absorbans değerleri negatif kabul edilirken, bu değerde ya 

da daha yüksek olanlar pozitif kabul edildiler. Pozitif örnekler, absorbans değerleri cut-off 

değerinin +/- %10 arasında bulunanlar ile birlikte iki defa çalışıldı. Böylece gri zon dediğimiz 

bölgedeki sonuçların sağlaması yapıldı. 

Bulgular 

Çalışmamızın sonunda 100 sağlıklı, normal kişiye ait serum örneklerinin 6'sında (%6), 40 dializ 

hastasının ikisinde (%5), ve serolojik yöntemlerle A, B, C hepatiti tanısı konmuş 40 hasta 

serumunun 3'ünde (%6.1) anti-HEV antikorlarının varlığı saptanmıştır. Her üç grup arasında da 

sonuçlar açısından anlamlı bir farklılık yoktur. Çalışmaya alınan 7-14 yaş arasındaki sağlıklı çocuk 

olgularda ise anti-HEV pozitifliğine rastlanmamıştır. Anti-HAV-Ig G pozitifliği 100 erişkinin 90'ında 

(%90), 94 çocuk olgusunun 85'inde (%90.4) gösterilebilmiştir. Elde edilen bulgular tablo. 1'de 

sunulmuştur. 

Tartışma ve Sonuç 

Bu çalışma, geçiş yollarının benzer olduğunu kabul ettiğimiz HEV ve HAV infeksiyonlarının, 

ülkemizde farklı yaş ve hasta gruplarında karşılaştırarak prevalanslarını öğrenmeye yönelik olarak 

planlandı. Bu amaçla 100 sağlıklı erişkin, hemodiyalize girmekte olan 40 erişkin kronik böbrek 

hastası, hepatit tanısı ile takibi devam etmekte olan 40 yetişkin ve 94 sağlıklı çocuk seçildi. Birinci

ve dördüncü gruplar tamamen toplumun küçük bir kopyası olarak kabul edildiler, çünkü çalışmaya 

alınan bireylerin hiçbirisinin bir risk grubunda olmamasına dikkat edildi (homoseksüalite, ilaç ve 

uyuşturucu bağımlılığı, profesyönel donör, hemofili, dializ hastası, ağır yetmezlik tabloları ve akut 

hastalıklar gibi…) NANBH olgularının seçilerek, dört hafta ara ile anti-HEV titrelerinin varlığı ya da 

direkt titre artışının çalışılması daha akla yatkın görünse de bu gruptaki hasta sayısının azlığı ve 

çalışmayı takip eden iki sene süresince yeterli sayıda vakaya ulaşamamamız sebebi ile bu grubu 

çalışmadan çıkarmak zorunda kaldık. Bu grup yerine, diğer hepatotrop virüslerle karşılaşmış olan 

kişilerin HEV ile de karşılaşma olasılığının yüksek olabileceği savıyla akut A, B, C hepatitli olgular 

çalışmaya dahil edildi. 

Gönüllü kan donörleri bilinen bazı virüslere karşı tarandıkları için bizim verilerimizin genel 

popülasyonun seroprevalansının altında olduğu düşünülebilir. Gene de, çocukluk ve erişkin yaş 

grupları arasında anti-HAV pozitifliği açısından anlamlı bir farklılık yok iken, anti-HEV pozitifliğinin 

çocukluk yaş grubuna göre (%0) erişkinde daha yüksek çıkması (%6), bu virüs ile daha ileri 

yaşlarda, geç karşılaşıldığını göstermektedir. Her iki grupta da anti-HAV pozitifliği, anti-HEV 

pozitifliğine göre anlamlı derecede yüksektir (p

normal popülasyon içerisinde HAV'na göre daha düşük pozitiflik oranının elde edilmesinin bir 

sebebi olabilir. 

KAYNAKLAR 

1. Balık İ. Dünyada ve Türkiye'de hepatit B epidemiyolojisi,"K. Kılıçturgay (ed), 

Viral Hepatit 92, 1. Baskı" kitabından. 62, 1992, Viral Hepatitle Savaşım 


2. Editorial. The A to F of Viral Hepatitis. Lancet 1990;336:1158-59. 

3. Khuroo MS, Kamli S, Dar MY, et al. Vertical transmission of hepatitis E virus. 

Lancet 1995;345:1025-6. 

4. Purcell RH. Hepatitis E virus, ''Fields BN, Knipe DM (eds), Fields virology, 3 rd 

Edition'' kitabında s 2831-43, 1996, Philedelphia. 

5. Thomas DL, Mahley RW, Badur S, Paloğlu KE, Quinn TC. Epidemiology of 

hepatitis E virus infection in Turkey. The Lancet 1993;341:1561-62. 

6. Merdan S. Diyarbakır ili iki ayrı semtinde 7-17 yaş grubu okul çağı çocuklarında 

anti-HEV pozitifliğinin karşılaştırılması, uzmanlık tezi 1995, Dicle Üniversitesi 

Tıp Fakültesi, Diyarbakır. 

7. Taşyaran MA, Aktağ R, Akyüz M, Kaya A, Ceviz N, Yılmaz Ş. Erzurum bölgesi 

çocuklarında fekal-oral bulaşan hepatit virüslerinin seroprevalansı. Klimik derg 

1994;2:74-75. 

8. Arankalle VA, Chadha MS, Mehendale SM, Banerjee K. Outbreak of enterically 

transmitted non-A, non-B hepatitis among children. Lancet 1988;ii:1199-1200. 

9. Skidmore SJ, Yarbough PO, Gabor KA, Reyes GR. Hepatitis E virus: The cause 

of a water borne hepatitis outbreak. J Med Virol 1990;30:36. 

10. Loc ASF, Kwan WK, Moeckli R, Chan RT, Reyes GR, Lou CL, Chung HT. 

Seroepidemiological survey of hepatitis E in Hong Kong by recombinant-based 

enzyme immunassays. Lancet 1992;340:1205-8. 

11. Babacan F, Söyletir A, Eskitürk A. Age and seasonal distribution of acute 

hepatitis A infection and of anti-HAV IgG prevelance. J Turk Microbiol Soc 

1990;20:131. 

12. Doğancı L, Hacıbektaşoğlu A, Yenen OŞ, Gün H, Çifter B, Koç Ö, Kocabalkan 

F: Ankara Güvercinlik bölgesinde saptanan su kaynaklı bir non-A, non-B 

hepatit epidemisi. GATA bülteni 1989;31:141. 

13. Sırmatel F, Badur S, Baydar İ. ve ark. İki sporadik E hepatiti vakası. T Klin 

Gastroenteroloji 1994;5:273. 

14. Badur S, Thomas D, Dedeoğlu F, Yenen Ş, Yüksel D, Işık NH, Kaymakoğlu S. 

Anti-hepatitis E virus antibodies in normal populations and acute NANBH 

cases in Turkey. Turk Journal of Infect 1994;8:1-4. 

15. Tabor E. The three viruses of non-A, non-B hepatitis. Lancet 1985; 743-45.

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ DİŞ HEKİMLİĞİ 

FAKÜLTESİ ÇALIŞANLARINDA ANTİ HAV VE 

ANTİ HEV SEROPREVALANSI 

Ayşe. E. AKTAŞ*, Nimet YİĞİT*, Ahmet AYYILDIZ*, Nedim YILMAZ* 

* Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji ABD. 

9.Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Kongresi’nde (3-8 Ekim 1999 

Antalya) poster olarak sunulmuştur. 

Özet 

Bu çalışmada Diş Hekimliği Fakültesi’nde görevli 49 diş hekimi, 9 hemşire ve 30 personelden 

oluşan 87 kişinin serumlarında mikro ELISA yöntemi ile anti-HAV ve anti-HEV araştırılmıştır. 

Çalışmamız sonucunda 85 kişide anti-HAV IgG (%97,7), 26 kişide anti-HEV (%29,9) olumlu 

bulunmuştur. 

Anahtar kelimeler: HAV, HEV, sağlık çalışanları, seroprevalans 

Summary 

ANTI HAV AND ANTI HEV SEROPREVALANCE IN THE STAFF OF DENTISTRY FACULTY ATATÜRK 

UNIVERSITY 

In this study, anti-HAV and anti-HEV were studied with micro-ELISA method in the sera of 87 

staff; 49 dentists, 9 nurses and 30 health-care workers, working in the Faculty of Dentistry, 

Atatürk University. The findings revealed that anti-HAV IgG was found to be positive in 85 

subjects (97,7%), and anti-HEV in 26 subjects (29.9%). 

Key words: HAV, HEV, health-care workers, seroprevalance 

Giriş 

Hepatit A virüsü tüm dünyada yaygın olup, gelişmekte olan ülkelerde diğer enterik virüslerde 

olduğu gibi, çocukluk çağının tipik bir hastalığı olan viral hepatitin etkenidir. Ülkemizde de 

çocuklarda akut viral hepatite en sık neden olan etkendir. Genel olarak dört geçiş yolu tespit 

edilmiştir. 1- kişiden kişiye, 2- besinler ve su ile, 3- ender de olsa parenteral, 4- perinatal (1). 

Yapılan çalışmalarda anti-HAV prevalansının gelişmekte olan ülkelerde erken yaşlarda; gelişmiş 

ülkelerde ise daha geç yaşlarda arttığı görülmektedir (2). 

Anti-HAV IgM antikorları klinik bulgularla birlikte yükselmeye başlamakta ve 3-6 ay devam 

etmektedir. Hayat boyu bağışıklığı sağlayan anti-HAV IgG antikorları da semptomların 

başlamasından sonra yükselmekte ve muhtemelen hayat boyu kalmaktadır (1-3). 

Hepatit E virüsü (HEV) gelişmekte olan ülkelerde başta gelen hepatit etkenlerinden biridir. Bu 

enfeksiyon için esas olarak dışkı ile kontamine olmuş içme suları önemli bir kaynaktır (5). HEV’in 

ana bulaş yolunun fekal oral olduğunun bilinmesine rağmen son yıllarda yapılan çalışmalarda 

transplesantal ve transfüzyonal bulaşın olabileceğine dair yayınlar mevcuttur (4-6). 

HEV daha çok genç ve orta yaşlarda hastalığa neden olup, çocuk ve ileri yaştakilerde daha az 

görülmektedir. Hastalığın serolojik göstergelerinden anti-HEV IgM nekahat dönemi içinde 

kaybolur. Anti-HEV IgG antikorlarının ise ne kadar süre pozitif kaldığı konusunda çelişkili bulgular 

vardır. Kısa süreli olduğunu söyleyenler olduğu gibi uzun süreli pozitif kaldığını bildirenler de 

vardır (7-8).

Bulaşma yolları klinik bulgular ve enfeksiyon seyri Hepatit A ve Hepatit E de büyük benzerlik 

göstermektedir. 

Çalışmamızda hemen hemen tüm hepatit tiplerinde risk grubu olan sağlık personelinde Hepatit A 

ve Hepatit E seroprevalansını saptamayı amaçladık. 


Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi’nde çalışan 48 doktor, 9 hemşire, 30 yardımcı personel 

(memur, hizmetli vb.) toplam 87 sağlık personeli çalışmaya dahil edildi. Bu kişilerden uygun 

şekilde 5 ml kan alınıp serumları ayrıldı ve hemen çalışıldı. Hepatit A ve Hepatit E antikorları ELISA 

yöntemi ile (ORGANON TECNICA kitleri kullanılarak) araştırıldı. 

Bulgular 

Çalışma kapsamına aldığımız 87 kişiden hiç birinde anti-HAV IgM pozitif değildi. Anti-HAV IgG ise 

48 doktorun 47’sinde (%97,9), 9 hemşirenin 9’unda (%100), 30 personelin 29’unda (%96,7), 

toplam 87 kişinin 85’inde (%97,7) pozitif bulundu. 

Anti-HEV 48 doktorun 12’sinde (%25), 9 hemşirenin 4’ünde (%44,4), 30 personelin 10’unda 

(%33,3), toplam 87 kişinin 26’sında (%29,9) pozitif bulundu. Bulgularımız toplu olarak Tablo 1’de 

görülmektedir. 

Tartışma 

Hepatit A hâlâ bütün dünyada yaygın bir hastalık olup özellikle gelişmekte olan ülkelerde ve 

hijyen koşullarına uyulmayan toplumlarda daha sıktır (1-2). HAV infeksiyonunun çocukluk çağında 

çoğunlukla asemptomatik geçirilmesi, ayrıca her viral hepatit olgusunun serolojik olarak 

değerlendirilememesi nedeni ile ülkemizde Hepatit A insidansının kesin olarak belirlenmesi güçtür 

(9). Son yıllarda yapılan epidemiyolojik çalışmalarda değişik gruplarda anti-HAV prevalansı 

bildirilmektedir. Kurt ve ark. (10). Ankara’da 193 sağlık personeli üzerinde yaptıkları 

araştırmalarında anti-HAV’ı %89,5 oranında, yine Başaran ve ark. (11). İstanbul Cerrahpaşa Tıp 

Fakültesi Hastanesi’nde 115 sağlık personeli üzerinde yaptıkları taramada 104 kişide (%90,4) 

pozitif bulmuşlardır. Çeşitli bölgelerden bildirilen sonuçlar toplu halde Tablo 2’de görülmektedir. 

Biz de toplam 87 kişiden 85’inde (%97,7) anti-HAV totali pozitif bulduk. 

Epidemiyolojik olarak hepatit A enfeksiyonuna benzeyen fakat serolojik olarak farklı olan Hepatit 

E virüs (HEV) enfeksiyonu ile ilgili olarak ülkemizde 1990 yılların başlarından itibaren çeşitli 

çalışmalar bildirilmeye başlanmıştır. Sonuçlar arasında oldukça büyük farklar göze çarpmaktadır. 

Çocuklarda genellikle daha düşük olan oranlar yaşla birlikte artmaktadır (Tablo 3). Hoşoğlu ve 

ark. (12) Diyarbakır’da yaptıkları araştırmada 102 kişiden 20’sinde (%19,6) anti-HEV pozitifliği 

tesbit ederken, Gültekin ve ark. (13) 77 sağlık personelinden 9’unda (%11,7) anti-HEV pozitifliği 

saptamışlardır. 

Bizim çalışmamızda toplam 87 kişinin 26’sında (%29,9) anti-HEV pozitif bulunmuştur. Bu da 

oldukça büyük bir orandır. 

Bulaşma yolunun özelliğinden dolayı HEV, HAV ile koenfeksiyon yapabilir (14). Bölgemizdeki Diş 

Hekimliği çalışanlarında anti-HAV ve anti-HEV oldukça yüksek oranlarda bulunmuştur. Her iki 

hepatit türünün de altyapı problemlerinin halledilmesi, suların fekal kontaminasyondan korunması 

gibi toplumsal ve hijyene dikkat edilmesi gibi bireysel önlemler ile azaltılabileceği inancındayız. 

KAYNAKLAR 

1. Akbulut A. HAV İnfeksiyonu.”K.Kılıçturgay (ed), Viral Hepatit 98, 1. baskı” 

kitabında s 41, 1998, Viral Hepatit ile Savaşım Derneği, İstanbul. 

2. Hollinger FB, Glambichi AP. Hepatitis A Virus. In Mandell GL, Douglas RG, 

Bennet SE (ed). Principles and Practice of Infectious Diseases, 1990, p:1383, 

Churchill Livingstone Inc, London.

3. Swenson PD. Hepatitis Viruses. Balows A (ed). Manual of Clinical 

Microbiology, 5th edition p:959, 1991, ASM Washington DC. 

4. Aydın K. HEV İnfeksiyonu. Epidemiyoloji. K. Kılıçturgay (ed). Viral Hepatit 98, 

1. baskı kitabında , s:193-198, 1998. Viral Hepatit ile Savaşım Derneği, İstanbul. 

5. Zuckerman AS. Hepatitis E Virus. The Main Cause of Enterically Transmitted 

Non-A, Non-B Hepatitis. BMS, 1990, p:1475-1476. 

6. Bradley DW. Hepatitis E; Epidemiology, Etiology and Molecular Biology. Med. 

Viral 1992, 2:19-28. 

7. Kılıçturgay K. E Virüs Hepatiti. “Kılıçturgay K. (ed), Viral Hapatit 94” kitabında 

s:249-255, 1994 Viral Hepatit Savaşım Derneği, İstanbul. 

8. Arıbaş ET, Altındiş M. E Hepatiti: İç Anadolu Tıp Dergisi, 1996, Cilt:6, Sayı:1, 

s:46-48. 

9. Palandüz A, Salman N. Çocukluk Çağında A Hepatitinden Korunma. Viral 

Hepatit Dergisi. 1996 (2), s: 62-65. 

10. Kurt H, Türçapar N, Battal İ, Tekeli ME, Meço O. Yüksek Risk Grubunda olan 

Sağlık Çalışanlarında Viral hepatit (A,B,C,D) Enfeksiyon Sıklığı. Viral Hepatit 

Dergisi, 1997, 2:56-59. 

11. Başaran G, Büyükbeşe MA, Öztürk R. Hastane Personelinde Hepatit A 

İnfeksiyonunun Risk Fakörlerinin Araştırılması. XXVIII. Türk Mikrobiyoloji 

Kongresi, 1998 Kongre Özet Kitabı, s:4-78. 

12. Hoşoğlu S, Ayaz C, Özen A, Çüme B, Geyik MF, Demirel M, Kökoğlu ÖF. 

Endemik Bölgelerde Laboratuvar Çalışanlarında anti-HEV prevalansı. Viral 

Hepatit Derg., 1998, 2:137-139. 

13. Gültekin M, Öğünç D, Çolak D, Dündar L. Sağlık Personelinde Hepatit E 

Virüs Antikor Prevalansı. Mikrobiyol. Bült., 1996, 30:73-77. 

14. Aydın K, Köksal İ, Çaylan R ve ark. Hepatit E Seropozitifliğinin İki Bölgede 

Karşılaştırılması. s:151. II. Ulusal Viral Hepatit Sempozyumu Kitabı, 1994, 

Ankara.

AKUT VİRAL HEPATİT A VE B OLGULARINDA 

FERRİTİN VE DEMİR DÜZEYLERİ, DEMİR 

BAĞLAMA KAPASİTESİ 

Ayçin ÖZDEMİR*, Nur EFE İRİS*, Taner YILDIRMAK*, 

Elvin DİNÇ*, Funda ŞİMŞEK* 

* SSK Okmeydanı Eğitim Hastanesi 

Özet 

Bu çalışma akut viral hepatitli olgularda demir metabolizmasındaki değişimleri değerlendirmek için 

planlandı. Akut Viral Hepatit A veya B tanısı almış 53 hasta ve 20 kişiden oluşan kontrol 

grubunda serum ferritin, demir düzeyleri, total demir bağlama kapasitesi (TDBK), karaciğer 

enzimleri prospektif kesitsel olarak araştırıldı. Hastalardan hastaneye yatışta ve iyileşme 

döneminde iki kez kan örneği alındı. Ferritin ölçümleri Spectria Irma test ile RIA prensipleriyle 

çalışıldı. Serum demir ve TDBK düzeyleri Olympus otoanalizörde DMA yöntemi ile tayin edildi. 

Bizim çalışmamızda hastaneye yatışta; 25 HAV infeksiyonlu hastanın 15 (%60) tanesinde, 28 HBV 

infeksiyonlu hastanın 19 (%67.8) tanesinde ferritin düzeyleri kontrol grubuna göre yüksek 

bulundu. Tedavi öncesi demir ve TDBK ile hematokrit düzeyleri ve yaş ortalaması bakımından 

gruplar arasında anlamlı bir farklılık bulunamadı. 

Bu çalışmanın sonuçları; akut viral hepatitli hastalarda yüksek serum ferritin düzeylerinin hepatik 

nekrozu yansıttığını ve bu hastalarda ferritin düzeylerinin izlenmesinin hastalığın takibinde yararlı 

olabileceğini göstermektedir. 

Anahtar kelimeler: Hepatit, serum ferritin 

Summary 

THE LEVELS OF SERUM FERRITIN, IRON AND TOTAL IRON BINDING CAPACITY OF ACUTE 

VIRAL HEPATITIS A 

AND B CASES 

This study has been planned to evaluate if there is any changes in iron metabolism during acute 

viral hepatitis. The levels of serum ferritin, iron, total iron binding capacity (TDBK) and liver 

enzymes have been detected in 53 hospitalized patients with the diagnosis of acute viral hepatitis 

A or B and in the control group consist of 20 people. Two blood samples were taken from the 

patients, one is at the begining of the illness and the other one is during the recovery period. 

Ferritin measurements were held with the Spectria Irma Test based on immunoradiometric assay 

principles. The levels of TDBK and serum iron were determined by the DMA Iron Procedure at 

Olympus auto-analyzer. 

In our study; 15 (60%) cases of 25 HAV infected group and 19 (67.8%) cases of 28 HBV 

infected group had high ferritin levels. There could not be found a significant difference between 

the groups before the treatment, when we consider iron, TDBK, the levels of hematocrit and 

the average age. 

The results of this research suggests that the high serum ferritin levels of the patients with acute 

viral hepatitis reflect the hepatic necrosis, and the observation of the ferritin levels of these 

patients can be very valuable during follow up. 

Key words: Hepatitis, serum ferritin

Giriş 

Vücudun en fazla demir depolayan organı olan ve demir metabolizmasında primer rol oynayan 

karaciğerin hastalıklarında serum demir ve ferritin düzeylerinde değişiklikler olmaktadır. Akut 

karaciğer hastalıklarında serum demir düzeyleri ikterik dönemde genellikle çok yüksek seviyelere 

ulaşır. Buna karşılık serum transferrin ve “total demir bağlama kapasitesi” düşer (1). 

Serum ferritin seviyeleri akut viral hepatitlerde ve akut hepatosellüler nekrozun diğer formlarında 

yükselir (1). Saptanan demir ve ferritin seviyelerindeki bu anormallikler nekahat döneminde hızla 

düzelir. Ferritindeki bu yüksekliğin hasarlanmış hepatositlerden ferritin salınmasına bağlı olduğunu 

destekleyen çalışmalar son yıllarda değer kazanmıştır (1,2,3). Diğer yandan, HBV’nün replike 

olduğu hücrelerde ferritin sentezini arttırdığı yönünde görüş bildirenler de vardır (4). 

Demir birçok mikroorganizmanın üremesi için gerekli bir faktördür. Virüsler demire gerek 

duymamalarına karşın, infeksiyonlu konak hücreler viral partikülleri sentezlemek için demire 

ihtiyaç duyarlar. Buna bağlı olarak da demir tutucu savunma sistemi virüslerin saldırısına uğramış 

konağı korunmak için harekete geçer (5). 

Son 35 yıldır yüzlerce çalışma infeksiyonların oluşmasında ve ilerlemesinde demirin rolünü 

araştırmaktadır (6,7). Biz de çalışmamızda; SSK Okmeydanı Eğitim Hastanesi Enfeksiyon 

Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği’nde yatarak takip edilen Akut Viral Hepatit tanısı almış 

hastalarda, demir, demir bağlama kapasitesi ve ferritin düzeylerinde meydana gelen değişiklikleri 

araştırdık. 

Amacımız; akut viral hepatitlerde serum ferritin ve demir düzeyleri ile serum demir bağlama 

kapasitesini değerlendirmek, serum ferritin ve serum demir düzeylerinde saptanan değişikliklerin 

transaminazlarla ve diğer karaciğer enzimleriyle ilişkisini araştırmaktır. 

Materyal - Metod 

Çalışmamızda SSK Okmeydanı Eğitim Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji 

Kliniğinde Aralık 1999 ve Mart 2000 tarihleri arasında yatarak takip edilen Akut Viral Hepatit A 

veya B tanısı almış hastalarda; demir, demir bağlama kapasitesi (TDBK) ve ferritin düzeylerinde 

meydana gelen değişiklikler değerlendirildi. 

Hasta ve kontrol gruplarında karaciğer enzimleri, hepatit markerları, hemogram, serum ferritini, 

serum demiri ve serum demir bağlama kapasitesi ölçümleri sabah yemek öncesi alınan kan 

örneklerinde çalışıldı. Hastaneye yatışta ve iyileşme döneminde iki kan örneği alındı. 

Ferritin düzeylerinde yükselmeye yol açan; Hodgkin hastalığı, lösemi, meme kanseri, gastrik 

malignite gibi ek hastalığı olan ya da sık kan transfüzyonu yapılan olgular çalışmaya alınmadı. 

Standart laboratuvar testleri; SSK Okmeydanı Eğitim Hastanesi Biyokimya Laboratuvarı ve 

Hematoloji Laboratuvarında bilinen yöntemlerle ölçüldü. Serum demir ve total demir bağlama 

kapasitesi Olympus otoanalizörde DMA yöntemi ile tayin edildi. Ferritin ölçümleri Spectria Irma 

test ile IRA prensipleriyle yapıldı. Hepatit markerları 3. Kuşak ELISA ile hastanemiz merkez 

laboratuvarında çalışıldı. Çalışmamızda elde edilen sonuçların istatistiksel analizleri Ki – Kare testi 

(c2) ve Student-t testi kullanılarak yapıldı. 

Bulgular 

Çalışmamıza aldığımız akut viral hepatitli olguların; hastalığın başlangıcında ve nekahat 

döneminde, serum AST, ALT, g-GT, ALP, total ve direkt bilirubin ve ferritin düzeyleri yüksek 

olarak bulunmuştur. Ayrıca nekahat döneminde serum demir ve TDBK düzeyleri kontrol grubunun 

değerlerinden anlamlı olarak daha yüksek bulunmuştur. 

HAV infeksiyonlu 12’si kadın 13’ü erkek 25 hastanın yaş ortalaması 21.8 ± 7.07 (15-35), HBV 

infeksiyonlu 12’si kadın 16’sı erkek 28 hastanın yaş ortalaması 37.8 ± 12.86 (18-70) olarak tespit 

edildi. 

25 HAV infeksiyonlu hastanın 15 (%60) tanesinde, 28 HBV infeksiyonlu hastanın 19 (%67.8) 

tanesinde ferritin düzeyleri tedavi öncesi kontrol grubuna göre yüksek bulundu.

Tedavi öncesi demir ve TDBK ile hematokrit (Htc) düzeyleri ve yaş ortalaması bakımından gruplar 

arasında anlamlı bir farklılık bulunmadı (p>0.05). 

Hepatitli olgularda AST, ALT, g-GT, ALP, total ve direkt bilirubin düzeyleri ile ferritin düzeyleri 

nekahat döneminde hastalığın başlangıç değerlerine göre anlamlı derecede düşük, demir ve TBDK 

ise anlamlı derecede artmış olarak bulundu. 

Hepatit A ve B gruplarının hastaneye yatışta ve nekahat döneminde AST, ALT, g-GT, ALP, total ve 

direkt bilirubin düzeyleri ve ferritin düzeyleri, ayrıca nekahat döneminde demir ve TDBK değerleri 

kontrol grubunun değerlerinden anlamlı olarak daha yüksektir (Tablo 1). 

Tartışma ve Sonuç 

Akut ve kronik karaciğer hastalıklarında serum ferritin düzeyleri yüksek bulunmaktadır. Bizim 

çalışmamızda da; 25 HAV infeksiyonlu hastanın 15 (%60) tanesinde, 28 HBV infeksiyonlu 

hastanın 19 (%67.8) tanesinde ferritin düzeyleri tedavi öncesi kontrol grubuna göre yüksek 

bulundu. 

İnflamatuar olaylarda, aktive RES hücrelerinde ferritin sentezi artar, dokulardan demir salınımı 

azalır. Ferritinin demir bağlama kapasitesini arttırmasındaki mekanizmanın RES hücrelerinden 

demir atılımını azaltmasına bağlı olduğu düşüncesi kabul görmektedir (8). İnflamasyon sırasında 

ferritin sentezindeki artış, turpentine enjeksiyonu yapılan farelerde araştırılmış; 6. ve 24. saatlerde 

ferritin sentezinde iki pik şeklinde artış olduğu gözlenmiştir (9). 

Akut ve kronik karaciğer hastalıklarında serum ferritini sıklıkla vücut demir depolarıyla uyumsuzluk 

gösterir ve yüksektir. Ayrıca yapılan çalışmalarda akut ve kronik karaciğer hastalıklarında serum 

ferritin düzeyleri ile transaminazlar arasında pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (1,2,3). Bazı 

araştırmacılar, serum ferritin yüksekliğinin karaciğer hücre nekrozu ile hücre içindeki ferritinin 

seruma geçmesi sonucu oluştuğunu, bu düşünceyi destekleyen bulgunun da serum ferritininin bu 

hastalarda serum transaminazları ile paralel biçimde yükselmesi olduğunu ileri sürmüşlerdir. Akut 

hepatitli hastalarda serum ferritininin, serum demiri ile birlikte diğer hepatik hücre nekrozu 

ve/veya disfonksiyonunu gösteren testlerle benzerlik gösterdiği tespit edilmiştir. 

Bazı çalışmalarda ise, HBV’nin replike olduğu hücrelerde ferritin sentezini arttırdığı, serum ferritin 

düzeylerinin, serum transaminazlarından bağımsız olarak yükseldiği, HBsAg’nin pozitif olduğu 

karaciğer hücrelerinde demir miktarının da fazla olduğu, dolayısıyla serum ferritinindeki 

yükselmenin, konağın HBV infeksiyonuna karşı cevabının bir göstergesi olduğu ileri sürülmüştür 

(10). 

N. Milman ve N. Graudal yaptıkları çalışmada akut viral hepatitli 6 hastada serum ferritin ve 

biyokimyasal karaciğer testlerini (serum bilirubin, AST, ALT, g-GTP ve ALP) hastalığın 

başlangıcından iyileşmeye kadar belli aralarla izlemişler; bu dönemde ferritin, bilirubin ve 

transaminaz seviyelerinde birlikte bir düşüş olurken, g-GTP ve ALP seviyelerindeki düşüşün daha 

uzun sürede olduğunu tespit etmişlerdir. Ferritindeki bu yükselmeyi karaciğer hücre hasarına 

bağlamışlardır (11). 

Hengevelt P. ve arkadaşları, akut viral hepatitli hastalarda yüksek serum ferritin ve demir 

seviyeleri tespit etmişlerdir. Serum ferritin konsantrasyonunun normale dönmesinin serum g-GTP 

ile paralellik gösterdiği, bununla birlikte serum demir seviyelerinin uzun zaman yüksek kaldığını 

gözlemişlerdir. Karaciğer dokusundan yapılan kimyasal analizlerde, hastalığın ilk iki haftasında, 

karaciğerde depo demir konsantrasyonunu düşük bulmuşlardır. Bunu da, yüksek demir 

seviyelerinin, parçalanmış hepatositlerden demirin ayrılması nedeniyle olduğu şeklinde 

açıklamışlardır (12). Abaylı ve arkadaşları; yaptıkları çalışmada akut B tipi viral hepatitli hastalarda 

ferritin düzeylerini anlamlı olarak yüksek bulmuşlardır. Serum ferritin seviyelerindeki bu artışın 

hücre nekrozuna bağlı olabileceği gibi, HBV’nin özel etkisiyle de olabileceği görüşündedirler (13). 

Lustbader ve arkadaşları; hemodiyaliz hastalarında ferritin seviyelerini çalışmışlar, HBV varlığında 

yüksek serum ferritin seviyelerinin infeksiyonun persistan seyredeceğinin göstergesi olabileceğini 

savunmuşlardır. Yine ferritin düzeyindeki yükselmenin HBV’nin karaciğer hücrelerindeki 

replikasyonuna bağlı olduğu yönünde görüş bildirmişlerdir. Virüs kendisi siklik pozitif feedback

mekanizmasıyla ferritin sentezini stimüle edebilmekte ve bunun sonucunda intrasellüler ferritin ve 

demir konsantrasyonunu arttırabilmektedir (10). 

Yaptığımız çalışmada, yukarıda adı geçen araştırmaları da göz önüne alarak, akut viral hepatitli 

hastalarda, serum ferritin ve demir düzeylerini, demir bağlama kapasitesini ve bunların diğer 

karaciğer enzimleri ile ilişkisini araştırdık. 

Akut viral hepatit A ve B infeksiyonlarında; hastaneye yatışta ve nekahat döneminde AST, ALT, g- 

GT, ALP, total bilirubin ve ferritin düzeyleri kontrol grubunun değerlerinden anlamlı olarak yüksek 

bulundu. Nekahat döneminde demir ve demir bağlama kapasitesi, kontrol grubuyla 

karşılaştırıldığında anlamlı olarak yüksek bulundu. Hastaneye yatışta; demir, TDBK ve yaş 

ortalaması bakımından kontrol grubuyla anlamlı bir farklılık bulunamadı. İyileşme döneminde AST, 

ALT, g-GT, ALP, total ve direkt bilirubin ve ferritin düzeyleri, anlamlı derecede düştü, TDBK ise 

anlamlı derecede arttı. 

Cohen ve arkadaşları HBV taşıyıcılarında yaptıkları çalışmada; serum ferritin ve demir seviyelerini 

yüksek bulmuşlar, bunu virüsün hepatositlerde ferritin sentezini stimüle etmesine bağlamışlardır 

(14). Bizim çalışmamızda ise hem HBV infeksiyonlu grupta, hem de HAV infeksiyonlu grupta 

ferritin düzeyleri yüksek olarak bulundu. Bu da ferritindeki yükselmenin; HBV’nün özel etkisinden 

çok hücre nekrozuna bağlı olabileceği yönündeki görüşü desteklemektedir. 

Akut ve kronik karaciğer hastalıklarında serum demir düzeylerinde yükselmelerin olduğunu 

gösteren çalışmalar vardır (12, 13, 15). Biz çalışmamızda, hastalığın akut döneminde demir 

düzeylerinde yükselme gözlemledik. Ancak iyileşme döneminde demir ve TDBK’inde kontrol 

grubuna göre anlamlı olarak yükselme tespit ettik. 

Çalışmamızda her iki hepatit grubunda da ferritin düzeyi ile g-GT arasında orta derecede, AST ve 

ALT arasında zayıf pozitif, total ve direkt bilirubin düzeyleri arasında orta düzeyde pozitif 

korelasyon bulunmuştur. Bu da Hengeveld ve arkadaşlarının yaptıkları çalışma ile uyum 

göstermektedir (12). 

Akut viral hepatitli hastalarda serum ferritin, serum demir ve TDBK düzeylerinin bilinmesinin bu 

hastalıkların tanısında, iyileşme ve kronikleşmesinin takibinde, transaminazlar gibi yararlı testler 

olarak kullanılabileceği görüşündeyiz. 

Akut viral hepatitlerde ferritin düzeylerindeki artışın, HBV’nin hücre içi replikasyonu sonucu 

olduğunu savunan pekçok çalışma vardır. Bizim çalışmamızda HAV infeksiyonu geçiren grupta da 

ferritin düzeyleri yüksek olarak bulunmuştur. Bu nedenle biz akut viral hepatitlerde ferritin 

düzeylerindeki artışın karaciğer hücre nekrozu sonucu olduğu yönündeki görüşü 

desteklemekteyiz. 

Akut ve kronik karaciğer hastalıklarında serum ferritin ve serum demir düzeylerindeki yükselmenin 

oluşum mekanizması ve taşıdığı anlam konusunda yapılacak başka çalışmalara ihtiyaç vardır. 

KAYNAKLAR 

1. Prieto J, Barry M, Sherlock S: Serum ferritin in patients with iron overload 

and with acut and chronic liver diseases. Gastroenterology, 1975, 68:525-33. 

2. Chapman RW, Bassedine MF, Laulicht M, Gorman A, Thomas HC, Sherlock S, 

Hofobrand AV: Serum Ferritin and Binding of Serum Ferritin to Concanavalin 

A as Tumor Marker in Patients with Primary Liver Cell Cancer and Chronic 

Liver Disease. Digestive Disease and Sciences, 1982, 27: 111-116. 

3. Milman N, Gradual N: Serum Ferritin in Acut Viral Hepatitis. Scand. J. 

Gastroenterology,1984, 19:38-40. 

4. Felton C, Lustbader ED, Merten C, Blomberg BS: Serum Iron Levels and 

Response to Hepatitis B Virus. Proc. Natl. Acad. Sci, 1979, 76: 2438-2441. 

5. Weinberg ED: The role of iron in infections. Current Opinion in Infectious 

Diseases 1995, 8:164-169. 

6. Mietzner TA, Morse SA: The role of iron-binding proteins in the survival of 

pathogenic bacteria. Ann Rev Nutr, 1994, 14:471-493. 

7. Weinberg ED: The development of awarenees of iron-withholding defense.

Perspect Biol Med, 1993, 36:215-221. 

8. Jurado RL. Iron, Infection, and Anemia of Inflammation. Clinical Infectious 

Diseases 1997; 25 888-95. 

9. Konijn AM, Carmel N, Levy R, Hershko C. Ferritin Synthesis in Inflammation. 

British Journal of Haematology, 1981:49, 361-370. 

10. Lustbader ED, Hann HWL, Blumberg BS: Serum Ferritin as a Predictor of Host 

Response to Hepatitis Virus Infection. Science 1983, 220: 423-425. 

11. Milman N, Graudal N: Serum ferritin in acute viral hepatitis. Scand J 

Gastroenterol, 1984, 19,38-40. 

15. Olubuyide IO, Festing MF, Chapman C, Higginson J, Whicher JT: Discriminant 

analysis of biochemical parameters in liver disease. Trop Gastroenterol, 1997 

Jan, 18:1, 15-9. 

12. Hengeveld P, Zuyderhoudt FM, Jöbsis AC, van Gool J: Some aspects of iron 

meabolism during acute viral hepatitis. Hepatogastroenterology, 1982 Aug, 

29:4, 138-41. 

13. Abaylı H, Erikçi S, Baykal Y ve ark: Akut, kronik hepatitli ve sirozlu hastalarda 

serum ferritin, serum demir düzeyleri. GATA Bülteni, 1994, 36: 33-39. 

14. Cohen C, Berson SD, Shulman G, Budgeon LR: Liver iron stores and hepatitis 

B antigen status. Cancer, 1985 Nov1, 56:9, 2201-4. 

15. Olubuyide IO, Festing MF, Chapman C, Higginson J, Whicher JT: Discriminant 

analysis of biochemical parameters in liver disease. Trop Gastroenterol, 1997 

Jan, 18:1, 15-9.

KIRIKKALE İLİNDEKİ BERBERLERDE HEPATİT 

B VE HEPATİT C 

SEROPREVALANSININ SAPTANMASI 

Teoman Z. APAN*, R. Cenap YILDIRIM**, Dilek KILIÇ*** 

* Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fak. Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji AD. 

** Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fak. Halk Sağlığı AD. 

*** Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fak. Enfeksiyon AD. 

Özet 

Bu çalışma Kırıkkale ilindeki 93 erkek berberde Hepatit B ve Hepatit C virüs infeksiyonunun 

prevalansını tespit etmek ve risk altında olanları belirlemek amacıyla yapıldı. 

Çalışmaya alınanların HBs Ag, Anti HBc IgG, Anti HBs, Anti HCV düzeyleri ELISA (Murex-Abbot) 

yöntemiyle belirlendi. Uygulanan anket formu ile cinsel davranışları, daha önce cerrahi müdahale 

uygulanıp uygulanmadığı, kan transfüzyonu akupunktur veya dövme yaptırıp yaptırmadığı, 

uyuşturucu madde kullanıp kullanmadığı, sakal tıraşını nerede olduğu, sarılıklı kimselerle teması 

olup olmadığı soruldu. 

HBs Ag pozitiflik oranı %7.5, Anti HBc IgG oranı %25.8, HBV prevalansı %50.5 ve Anti HCV oranı 

%2.2 olarak bulundu. HBs Ag ve HBV prevalansının yaşla birlikte arttığı tespit edildi. Hayat 

kadınlarıyla birlikte olma ile HBs Ag pozitifliği ve daha önce diş tedavisi olma ile HBV prevalansı 

arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulundu. 

Sonuç olarak çalışma grubuna katılan berberlerin sayısı az olmakla birlikte bu meslek grubunda 

HBV ve HCV infeksiyonu için mesleki bir riskin söz konusu olabileceği, ancak riskli davranışların da 

bulaştan sorumlu olabileceği düşünüldü. 

Anahtar kelimeler: Hepatit B virüs, Hepatit C virüs 

Summary 

DETERMINATING THE HEPATITIS B AND HEPATITIS C SEROPREVALANCE OF THE BARBERS IN 

KIRIKKALE CITY 

This study was conducted to determine the risk and the prevalance of hepatitis B and hepatitis C 

virus in 93 male barber in Kırıkkale. 

For this purpose, HBs Ag, Anti HBc IgG, Anti HBs, Anti HCV levels were determined with ELISA 

(Murex-Abbot). The questionaire was applied to definite the sexuel habitide, whether they had 

been previous surgical procedures, blood transfusion, acupuncture or tatoo, intravenous drug 

abuse, place where hair and bear cut was done, contact with icteric patients. 

The rate HBs Ag positiviness was found as 7.5%, Anti HBc IgG rate was 25.8%, HBV prevalence 

was 50.5% and Anti HCV positiviness was 2.2%. The HBs Ag positiviness and HBV prevalence 

were found to be correlated with age. The sexuel intercourse with protitutes and previous dental 

procedures with hepatitis B prevalence was significantly correlated. 

In conslusion; barbers may have increased risk for hepatitis B and C infection, although their 

behavier and surgical procedures that were carried out before may responsible for their infection 

rate. 

Key words: Hepatitis B virus, Hepatitis C virus 

Giriş

HBV infeksiyonu, kronikleşen en yaygın viral infeksiyonlardan biridir (1). Hepatit B virüsü (HBV), 

kan ya da vücut sıvılarıyla parenteral temas, perinatal bulaş, horizontal bulaş (infekte kişilerle 

temas) ve cinsel temas yoluyla olmak üzere 4 ana yolla bulaşmaktadır. Buna bağlı olarak, belirli 

risk gruplarında, toplumun diğer kesimlerine göre daha sık infeksiyona neden olmaktadır. Sağlık 

personeli, hemodiyaliz hastaları, hayat kadınları, intravenöz ilaç bağımlıları ve infekte annelerden 

doğan bebekler bu risk gruplarını oluşturmaktadır (2,3,4). 

İnfeksiyonun bilinen tek kaynağının insan olması, HBs Ag taşıyıcılığını ve HBV infeksiyonunun 

prevalansını önemli kılmaktadır (1). Toplumda HBs Ag olumluluğunun araştırılması, infeksiyonun 

yaygınlaşmasında rol oynayan bu kişilerin belirlenmesini ve gerekli koruyucu önlemlerin alınmasını 

sağlayacaktır (5,6). HBs Ag pozitiflik oranı, dünyada farklı coğrafi alanlarda ve aynı ülkede farklı 

popülasyonlarda %0.1-20 arasında değişen belirgin farklılıklar göstermektedir (3). Tüm dünyada 

350 milyondan fazla, ülkemizde ise 4.5 milyon taşıyıcı olduğu sanılmaktadır (5). 

Genellikle parenteral yolla bulaşan Hepatit C virüsü (HCV) için de bulaşma yolları HBV ile aynıdır 

(7,4,8-10). Kan ve kan ürünleri transfüzyonu veya bunlarla temasın olması, intravenöz ilaç 

bağımlılığı, çok eşlilik, sosyoekonomik düzeyin düşük olması ve toplu kurumlarda yaşanması HBV 

için olduğu gibi HCV için de risk faktörleridir (7,3,11-15). 

Tüm dünyada yaygın olarak görülen HCV infeksiyonu, görülme sıklığı yönünden ülkeler arasında, 

hatta aynı ülkede bölgeler arasında farklılıklar göstermekle birlikte, sağlıklı kişiler veya kan 

donörleri arasında yapılan çalışmalarda %0.2-6 arasında değişen seropozitiflik bildirilmektedir 

(16,17). 

Bu araştırma; Kırıkkale ilindeki berberlerde Hepatit B ve Hepatit C seroprevalansını tesbit etmek 

ve anket form ile hepatit potansiyeli açısından risk altında olanları belirlemek amacıyla yapılmıştır. 

Gereç ve Yöntem: 

Bu araştırma, 1 Nisan-30 Haziran 2000 tarihleri arasında, iki aşamalı olarak gerçekleştirildi ve 

Kırıkkale ilindeki 93 berber araştırma kapsamına dahil edildi. Uygulanan anket formu ile kişilerin 

cinsel davranışları (hayat kadınları ile birlikte olma, homoseksüel davranış), cerrahi bir müdahale 

uygulanıp uygulanmadığı (diş çekimi, ameliyat olma), kan transfüzyonu, akupunktur veya dövme 

yaptırıp yaptırmadığı, uyuşturucu madde kullanıp kullanmadığı, sakal tıraşını nerede ve nasıl 

olduğu, sarılık geçiren veya geçirmekte olan biri ile teması olup olmadığına ilişkin sorular 

sorularak bilgi edinildi. 

Çalışmanın ikinci kısmında, hepatit markerlarına bakmak için deneklerden kan örneği alındı. 

Serumlar analiz edilecekleri zamana kadar -20°C derecede derin dondurucuda saklandı. Alınan 

kan numunelerinden elde edilen serum örneklerinde HBs Ag, Anti-HBs, AntiHBc IgG ve Anti-HCV 

düzeyleri mikro ELISA yöntemi (Murex-Abbott) ile çalışıldı. Anti HCV belirlenmesi için kullanılan 

testler ikinci kuşak ELISA kitleriydi. 

Çalışma sonucu elde edilen veriler, SPSS for Windows 8.0 istatistik paket programına girildi ve 

istatistiksel analizler aynı programda yapıldı. Gerekli verilere ki-kare testi uygulandı. 

Bulgular: 

Çalışma grubuna alınanların yaşları 18-72 arasında (yaş ortalaması 33.3±11.5) tespit edildi. 

Berberlerin 89’u (%95.7) kendi işyerinde sakal tıraşı olduğunu, 68’i (%73.1) hayatının bir 

döneminde diş çekimi yaptırdığını, 21’i (%22.6) herhangi bir nedenle ameliyat geçirdiğini ifade 

etti. 

Kişilerin cinsel davranışları ile ilgili sorgulandığında; 26’sının (%28) hayat kadınları ile cinsel 

ilişkide bulunduğu tespit edilirken, hiçbirinde homoseksüel davranış özelliği tespit edilmedi. 

Anket sorgulamasında başka riskli bir özellik saptanmadı. 

Berberlerin serolojik marker sonuçları Tablo 1’de sunulmuştur. 

Araştırma kapsamına alınan kişilerde HBs Ag ve HBV seroprevalansının yaş gruplarına göre 

dağılımı Tablo 2’de sunulmuştur.

Yaş grupları ile HBs Ag (X2:9.167, p0.05) prevalansı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir 

fark bulunmadı. 

HCV (+) tespit edilen sadece iki kişi mevcut olup ikisi de 28-37 yaş grubundaydı. Bu kişilerin HBV 

serolojik markerları negatif olarak bulundu. Her ikisinde de diş tedavisi ve operasyon öyküsü 

tespit edildi. Ancak hayat kadınlarıyla beraber olma öyküsü hiçbirinde saptanmadı. Anti HCV 

pozitifliği ile operasyon öyküsü arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlamlı iken (X2:7.008, 

p0.05). 

Tartışma 

HBs Ag taşıyıcılık oranı pek çok batı Avrupa ülkesinde %0.1-0.5, Akdeniz ülkelerinde %1-5, Afrika, 

Güney Asya ve İsrail hariç Orta Doğu ülkelerinde ise %25’in üstünde tespit edilmiştir (3,18,19). 

Türkiye’de, normal popülasyonda HBs Ag pozitifliği için %4.4-12.5 arasında değişmektedir ve 

Türkiye HBs Ag ve HBV prevalans oranlarıyla orta endemisite bölgesindedir (2,4,18,20). 

Ülkemizde HBs Ag taşıyıcılık oranları doğudan batıya doğru azalmaktadır (6,20-22). Türkiye’de 

çeşitli bölgelerde yapılan çalışmalarda bulunan HBs Ag pozitiflik ve HBV prevalans oranları Tablo 

3’de gösterimiştir. 

Bizim çalışmamızda berberlerde HBs Ag pozitiflik oranı %7.5, HBV seroprevalansı ise %50.5 

olarak bulundu. HBs Ag pozitifliğinin ve HBV ile karşılaşma oranının yaşla birlikte arttığını tespit 

ettik. Yaşla birlikte bu oranların arttığı başka çalışmalarda da gösterilmiştir (1,5). 

Tansuğ ve arkadaşları HBs Ag pozitifliğinin 21-25 yaşta, Turgut ve arkadaşları 20-30 yaşta, 

Kalkan ve arkadaşları ise 30-40 yaşta en yüksek düzeye ulaştığını tespit etmişlerdir (1,5). Bizim 

çalışmamızda HBs Ag pozitifliğinin 4. ve 5. dekatta pik yaptığı tespit edildi. 

Kırıkkale bölgesinde daha önce yapılan bir çalışmada Boyunağa ve arkadaşları normal erkek 

popülasyonda HBs Ag pozitiflik oranını %3.6, HBV prevalansını ise %10.5 olarak tespit etmiştir 

(24). Bizim sonuçlarımız bu rakamlara göre oldukça yüksektir. Bunun nedeninin bu meslek 

grubunda kanla ve daha önce başka insanlar için kullanılmış jilet, makas, havlu gibi kesici aletlerle 

sık temas olabileceği düşünülmüştür. Hayat kadınlarıyla cinsel ilişki öyküsü de bu HBs Ag oranını 

artırmış olabilir. Bununla birlikte tespit oranlarımız Türkiye ortalaması içindedir (4,7,22,38). 

İzole Anti HBc pozitifliği bizim çalışmamızda %25.8 olarak bulundu. Ağırbaşlı ve arkadaşlarının 

donörlerde yaptıkları bir araştırmada izole Anti HBc IgG pozitifliği %34, Badur ve arkadaşlarının 

yine donör kanlarında yaptıkları bir araştırmada bu oran %11.6, Kalkan ve arkadaşlarının 

psikiyatri hastalarında yaptıkları bir çalışmada ise %12.6 olarak tespit edilmiştir (7,20). Rutin HBs 

Ag taramalarından sonra dahi, transfüzyon sonrasında gelişen hepatitlerin %0.3-10’undan HBV 

sorumlu bulunmuştur. Bu nedenle özellikle donörlerde Anti HBc IgG bakılması gerektiği

ildirilmektedir (20,39). Bu antikor, infeksiyozitenin geç dönemini veya tespit edilemeyecek kadar 

düşük Anti HBs titreleri ile birlikte bağışıklığı yansıtabilir (3). 

Duyarlı testlerin geliştirilmesinden sonra, HCV infeksiyonunun tüm dünyada yaygın olduğu 

bulunmuştur. Ancak dağılım homojen değildir. Zaire ve Suudi Arabistan’da %6, Japonya ve 

Mısır’da %15, Almanya’da %0.43, Fransa’da %0.68, Amerika Birleşik Devletleri’nde %0.5-1.4 gibi 

oranlar bildirilmiştir (17,20,21). Ülkemizde yapılan çeşitli çalışmalarda sağlıklı kişiler veya kan 

donörleri arasında anti HCV sıklığı %0.3-1.8 arasında değişmektedir (Tablo-4). Ancak risk 

gruplarında, bu oran çok daha yüksek değerlere çıkabilmektedir (11). Transplantasyon yapılan 

hastalarda Anti HCV pozitifliği %28-48, hemodiyaliz hastalarında %2.4-47.2, ağız cerrahisi 

bölümünde çalışan diş hekimlerinde %9.3 olarak bildirilmiştir (7,8,11,41). Bu risk grupları kan ve 

kan ürünleriyle sık temas eden, cerrahi müdahale sık yapan veya yapılan gruplardır. 

Çalışmamızda Anti HCV prevalansı %2.2 olarak tespit edildi. Bu değer normal popülasyon ve 

donör kanlarında elde edilen değerlerine göre daha yüksektir. Bunun nedeni kan, jilet, havlu, 

makasla temas sonucu infeksiyon riskinin artmış olmasından veya çalışma grubunun küçük 

olmasından kaynaklanabilir. Ayrıca Anti HCV pozitif olarak tespit edilenlerin her ikisinin de diş 

tedavisi ve operasyon öyküsünün olması bu pozitifliği açıklayabilir. 

Sonuç olarak berberlerde yaptığımız HBV ve HCV taramasında; HBV için bu ilde daha önce yapılan 

çalışmaya göre daha yüksek prevalans saptanması ve Anti HCV için bulunan değerinin Türkiye’de 

tespit edilen değerlerin daha üzerinde olması, mesleki riski açıklayabilir. Ancak özellikle HCV için 

elde edilen orandan, daha önceki operasyonlar, HBV prevalansından ise yine aynı öykünün yanı 

sıra hayat kadınlarıyla beraber olma sorumlu olabilir. Ayrıca daha fazla sayıdan oluşan gruplarda 

çalışmanın yapılması daha sağlıklı veriler sağlayabilir. 

KAYNAKLAR 

1. Tansuğ Ş, Düzgünsıvacı E, Ünal Z, Güvel H. Hepatit B virüs infeksiyonunun 

seroepidemiyolojik araştırılması-İzmir. Viral Hepatit Derg 1999, 2: 96-109. 

2. Hepatitis B epidemiyolojisi. Kılıçturgay K (ed) Viral Hepatit 94 1.Baskı 1994, 

s 91-101 Viral Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul. 

3. Kawai H, Feinstone SM. Acute viral hepatitis. In: Mandell GL, Bennett JE, 

Dolin R eds. Principles and Practice of Infectious Diseases. Philedelphia: 

Churchill Livingstone; 2000: 1279-1296. 

4. Yenen OŞ. Viral hepatitler. Topçu AW, Söyletir G, Doğanay M (ed) İnfeksiyon 

Hastalıkları Nobel Kitapevi 1996, 641-691. 

5. Turgut H, Kaleli İ, Yalçın AN, Çetin BÇ, Çelik A, Akşit F. Değişik gruplarda HBs 

Ag olumluluğunun araştırılması. Viral Hepatit Derg 1999, 2: 140-141. 

6. Özgüneş N, Gündeş SG, Ceyhan T. Donör kanlarında Hepatit B prevalansı. 

Viral Hepatit Derg 1999, 1: 40-41. 

7. Kalkan A, Kuloğlu M, Bahçecioğlu İH, Namlı M, Felek S. Psikiyatri hastalarında 

Hepatit B ve Hepatit C seroprevalansı. Viral Hepatit Derg 1999, 1: 46-50. 

8. Yakıncı G, Rota S, Aylı D, Çırak M, Sultan N. Hemodiyaliz hastalarında Anti 

HCV pozitiflik nedenlerinin araştırılması. Viral Hepatit Derg 1998, 2: 131-133. 

9. Durmaz R, Tecimer C, Durmaz B, Günal S, Temel İ, Kızılkaya N. Anti HCV 

pozitivity among different risk groups in Malatya, Turkey. İnfeks Derg 1992, 

6: 247-249. 

10. Özyılkan E, Tatar G, Köseoğlu T, Özkuyumcu C, Kayhan B, Telatar H. Virüslere 

bağlı kronik karaciğer hastalıklarında hepatit B virüs üzey antijeni, anti HDV, 

anti HCV sıklığı Mikrobiyol Bült 1993, 27: 308-313. 

11. Berktaş M, Bozkurt H, Yavuz MT, Türkdoğan KM, Andiç Ş, Dalkılıç AE. Hepatit 

kliniği gösteren hastalar ve kan donörlerinde Hepatit C virüs antikor 

seroprevalansı. Viral Hepatit Derg. 1999, 1: 56-58. 

12. Çakaloğlu Y. Hepatit C virüs infeksiyonu (C hepatiti) Epidemiyoloji-patogenezklinik-tedavi, 

Kılıçturgay K (ed) Viral Hepatit 94 1. Baskı 1994, s 191 Viral 

Hepatitle Savaşım Derneği, İstanbul.

13. Pereira BJG, Milford EL, Kirkman RL, Levey AS. Transmission of hepatitis C 

virus by organ transplantation. N Eng J Med, 1991, 325: 454-460. 

14. Esteban JI, Gonzales A, Hernandez JM, et al. Evaluation of antibodies to 

hepatitis C virus in a study of transmission associated hepatitis. N Eng J Med 

1990, 323: 1107-1112. 

15. Klein RS, Freeman K, Taylor PE, Stenes CE. Occupational risk for hepatitis C 

virus infection among New York City dentists. Lancet 1991, 338: 1539-1542. 

16. Badur S. Hepatit C virüsü infeksiyonunun serolojik tanısı. Klinik Derg 1990, 

3: 58-62. 

17. Bayat N, Dinç E, Akdik İ, Ağaç E, Çetmeli G, Şimşek F, Özdemir A. Kan 

donörlerinde anti HCV pozitifliği. Viral Hepatit Derg 1999, 1: 54-55. 

18. The Europian Regional Study Group. Epidemiology and eradication strategy or 

hepatitis in Europe. Vaccine 1990, 8: 113-116. 

19. Franks AL, Berg CJ, Kane MA, Browne BB, Sikes K, Elsea WR, et al. Hepatitis 

B virus infection among children born in the United States to Southeast Asian 

refuges. N Engl J Med 1989, 321: 1301-1305. 

20. Ağırbaşlı H, Yalman N, Devecioğlu Ö, Anak S, Bilgen H, Gedikoğlu G. 

Hematolojionkoloji hastalarının donörlerinde Hepatit B, Hepatit C, HIV ve 

VDRL taraması. Viral Hepatit Derg 1998, 2: 145-148. 

21. Özbakkaloğlu B, Arısoy AS, Tosun YS, Esen A, Akçalı S, Kurutepe S. Kronik 

şizofreni tanılı hastalarda Hepatit B ve Hepatit C infeksiyon prevalansı. Viral 

Hepatit Derg 1999, 2: 88-90. 

22. Tosun YS, Özbakkaloğlu B, Benzergil S. Hastane personelinde hepatit B 

seroprevalansı. Viral Hepatit Derg 1998, 2: 115-117. 

23. Uçar B, Akgün Y, Akgün N ve ark. Eskişehir ilinde yaşayan okul çocuklarında 

hepatit B seroepidemiyolojisi. Viral Hepatit Derg 1997, 1: 60-65. 

24. Boyunağa H, Apan T, Güliter S. Kırıkkale dahilinde hepatit B seroprevalansının 

araştırılması. XXVIII. Türk Mikrobiyoloji Kongresi Özet Kitabı, 1998, poster 

no: 04-85. 

25. Abacı IM, Düşünsel R, Patıroğlu T, Çetin N, Kılıç H. Gebelerde ve 

bebeklerinde hepatit B virüs belirleyicileri ve doku antijenleri ile ilişkisi. 

Mikrobiyol Bült 1995, 29: 170-178. 

26. Kurt H, Türkçapar N, Battal İ. Yüksek risk gruplarında olan sağlık 

çalışanlarında viral hepatit (A,B,C,D) sıklığı. Viral Hepatit Derg 1997, 

20: 56-59. 

27. Sünbül M, Saniç A, Eroğlu C, Akçam Z, Hökelek M. Sağlık personelinde 

Hepatit B göstergelerinin seroprevalansı. Viral Hepatit Derg 1998, 1: 22-25. 

28. Göz M, Cengiz AT, Kıyan M, Dolapçı Gİ, Mısırlıgil A, Özyedek Z, Özdöl Ç. 

Berber ve kuaför serumlarında ELISA ile HBs Ag’nin araştırılması. XXVI. Türk 

Mikrobiyoloji Kongresi Özet Kitapçığı, 11-15 Nisan 1994, Antalya, s:239. 

29. Dökmetaş İ, Yalçın AN, Bakır M, Poyraz Ö, Elaldı N, Yalman N. Sağlık 

personelinde hepatit B ve hepatit C seroprevalansı. Mikrobiyol Bült 1995, 

29: 278-283. 

30. Coşkun Ş, Keskin M, Önal O. Normal ve risk gruplarında hepatit B infeksiyon 

prevalansı. Viral Hepatit Derg 1996, 2: 84-88. 

31. Kuru U, Turan O, Sağlam Z, Ceylan Y. Prevalence of hepatitis B virus infection 

in pregnant Turkish women and their families. Eur J Clin Microbiol Infect Dis 

1996, 15: 248-251. 

32. Kaleli İ, Kaleli B, Özen N, Akşit F. Gebelerde HBs Ag ve Anti HBs pozitifliği. 

XXVII. Türk Mikrobiyoloji Kongresi, Kongre Özet Kitabı, Antalya 1996, 175. 

33. Kuru U, Senli S, Kuru N, Başkent A, Uluocaklı O. Age specific seroprevalence 

of hepatitis B virus infection. Turk J Pediatr 1995, 37: 331-338. 

34. Aydın N, Eyigör M, İrcan A, Gürel M. Aydın bölgesinde hepatit

elirleyicilerinin seroprevalansı. IV. Ulusal Viral Hepatit Sempozyumu, Kongre 

Özet Kitabı 1998, 127. 

35. Akbulut A, Kılıç SS, Felek S, Kalkan A, Papila Ç. Elazığ ili ve yöresinde hepatit 

B prevalansının araştırılması. Viral Hepatit Derg 1995, 1: 29-33. 

36. Özbilge H, Seyrek A, Ulukanlıgil M, Aslan G. Değişik gruplarda hepatit B 

seroprevalansının araştırılması. XXVIII. Türk Mikrobiyoloji Kongresi, Kongre 

Özet Kitabı, poster no (04-85). 

37. Murt F, Ayaz C. Hastane personelinde viral hepatit B ve C sıklığı. İnfeksiyon 

Derg 1995, 9: 309-311. 

38. Türk M, Mandıracıoğlu A, Doğan F, Kırca Ü. İzmir Konak Doğumevi 

polikliniğinde izlenen gebelerde HBs Ag pozitifliği araştırılması. Viral Hepatit 

Derg 1998, 2: 123-126. 

39. Devecioğlu C, Dikici B, Yıldırım İ, Boşnak M. Kan ve kan ürünleri verilen 

hastalarda Hepatit A, B, C ve E seropozitifliği. Viral Hepatit Derg 1999, 

2: 65-68. 

40. Gürbüz AK, Doğalp K, Gülşen M ve ark. Hepatit C virüs infeksiyonunda aile 

içi geçiş. Gastroenterol 1993, 4: 405-408. 

41. Ertem S, Özütemiz Ö, Aydın A ve ark. İzmir’de genel kadınlarda Anti HCV 

prevalansı. Gastroenterol 1993, 4: 591-593. 

42. Balık İ, Onul M, Kandilci S, Tekeli E, Tunçbilek S. Çeşitli gruplarda hepatit C 

virüs antikorlarının prevalansı. T. Klin Gastrohepatol 1990, 1: 55-58. 

43. Yenice N, Çolakoğlu E, Gül K, Canoruç F. Diyarbakır’da kan donörlerinde 

hepatit C virüs antikor prevalansı. Gastroenterol 1993, 4: 41-42. 

44. Uzunalimoğlu Ö, Dönderici Ö, Çetinkaya H, Karayalçın S, Sipahi N. Kronik 

karaciğer hastalığında HCV antikor prevalansı. Gastroenterol 1990, 1: 15. 

45. Yenen OŞ, Badur S. Prevalence of antibodies to hepatitis C virus in blood 

donors and risk groups in İstanbul, Turkey. Eur J Clin Microbiol Infect Dis 1991, 

10: 93. 

46. Sakarya S. Ülkemizde çeşitli risk gruplarında C hepatit sıklığı. GATA- 

Haydarpaşa, Uzmanlık tezi, İstanbul, 1993. 

47. Doğanay M, Patıroğlu T, Utaş C ve ark. Değişik gruplarda HBs Ag, Anti HCV 

ve Anti HDV pozitifliğinin karşılaştırılması. Mikrobiyol Bült 1993, 27: 107. 

48. Arslan H, Tunçbilek S, Hızel N, Boyacıoğlu S, Özdemir N, Haberal M. 

Hemodiyaliz ve hemodiyaliz dışı hastalarda hepatit C virüs genotipinin 

dağılımı. Viral Hepatit Derg 1998, 2: 127-130.

ADANA BAYINDIRLIK VE İSKAN MÜDÜRLÜĞÜ 

ÇALIŞANLARININ VE AİLELERİNİN HEPATİT B 

TAŞIYICILIĞI VE TAKİBİ İLE HEPATİT B 

AŞILARINA KARŞI İMMÜN CEVABIN 

PROSPEKTİF OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ. 

Dr. Atiye FEDAKAR*, Op. Dr. Ali FEDAKAR** 

* Kocaeli Üniversitesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı 

** Kocaeli SSK Hastanesi Kalp Damar Cerrahisi 

Özet 

Hepatit B virüs enfeksiyonu dünyada ve ülkemizde oldukça yaygın enfeksiyon hastalıklarından 

biridir. Akut, kronik hepatit, siroz ve hepatosellüler kanserin en önemli sebebidir. Bu çalışmada 

Adana Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü çalışanları, eş ve çocukları olmak üzere toplam 153 kişinin 

hepatit B virüs taşıyıcılığı ve takibi ile hepatit B virüs aşılarına karşı immün cevabın prospektif 

olarak değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışmaya katılan 153 kişiden antiHBs(-) olan 124 kişi 

aşılama programına alındı. 3.doz aşılama sonunda %96’sında yeterli antikor cevabı oluştu. 

Çalışmaya katılan toplam 49 ailenin 14’ünde aile içi bulaş saptandı. Bunlardan 6 olgu HbsAg 

taşıyıcısıydı. Taşıyıcıların takibinde 1 hasta fulminan hepatit nedeniyle ex oldu. Bir hastada kronik 

aktif hepatit, 2 hastada ise kronik persistant hepatit gelişti. 

Anahtar kelimeler: Hepatit B taşıyıcılığı, Aşı, İmmün cevap. 

Summary 

Hepatitis B virus (HBV) infection is one of the most common contagious disease in our country 

and all over the world. Acute and chronic hepatitis are significant causes of cirrhosis and 

hepatocellülar carcinoma. İn this study , totally 153 people working in Ministry of public work in 

Adana, also their partners and children were tested for HBV markers , they are followed up and 

their immunologic response to hepatitis vaccines are investigated prospectively. The serum 

samples of 124 people were determined as AntiHBs negative, i.e; they were planned to 

vaccinate. As three vaccination dose programme completed, %96 of people were immunized. 

Fourteen of 49 family tested in this study were infected from other family members and six of 

them were HBs Ag (+) carrier. One of the carriers died because of fulminant hepatitis. Chonic 

active hepatitis and chronic persistent hepatitis developed in one patient and two patient , 

respectively. 

Key words: HBsAg carriage , Vaccine , İmmun response 

Giriş 

Tüm dünyada akut ve kronik hepatit, siroz ve hepatosellüler karsinomun en önemli nedeni hepatit 

B virüs enfeksiyonudur. Ülkemizde bölgelere göre değişmekle birlikte HBsAg prevalansı % 4-10, 

AntiHBs prevalansı %20.6-%52.3 arasında bildirilmektedir. Ülkemizde nüfusun %4-10’u (3-5 

milyon) hepatit B virüs taşıyıcısıdır (1,2). Dünyada ise hepatit B virüs taşıyıcılarının 350 milyon 

civarında olduğu kabul edilmektedir (1). HBV dünyadaki primer hepatosellüler karsinom (PHC) 

olgularının %80’inden sorumlu olup HBV taşıyıcılarında rastlanma sıklığının 200-400 kat daha

fazla olduğu gösterilmiştir (3). Erişkin dönemde geçirilen HBV enfeksiyonlarının %5-10’u 

kronikleşebilmekte, kronikleşen olguların %15-20’sinde siroz, bunların bir bölümünde de PHC 

gelişme riski vardır. HBV ile infekte olguların %1 inde ise fulminan hepatit gelişebilmektedir 

(4,5,6,). 

HBV’nin bulaşma yolları parenteral, perinatal, horizontal , seksüel, olmak üzere dört ana grupta 

toplanır (7). Hepatit B bulaşımında en büyük etken HBV taşıyıcılarıdır. Hepatit B infeksiyonlarından 

korunmada en etkin yol aşılamadır. Sadece risk gruplarını aşılamanın HBV infeksiyonunun genel 

insidansı üzerine olumlu bir etkisi gösterilememiştir. Yine, erişkinlerin aşılanma programlarının da 

belirgin bir etkisi olmadığı düşünülmektedir. Bu nedenlerle Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 

prevalansın %8 üzerinde olduğu ülkelerde 1994’den itibaren, geri kalan ülkelerde de 1997’den 

itibaren bütün yenidoğanların aşılanmasını önermektedir (22). Ülkemizdede hepatit B aşısı 1998 

Haziran ayından itibaren rutin aşılar arasına girmiştir. Ülkemizde yenidoğana uygulanan aşı 

şeması 0,1 ve 6. aylardadır (25). Risk grupları başta olmak üzere toplumun her kesimi hastalığın 

kontrolü açısında aşılanmalıdır (23). 

Bu çalışmada Adana Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü Kurum Tabipliğine başvuran toplam 153 

kişinin HBsAg yönünden taranması ve HBV taşıyıcılarınında prospektif olarak değerlendirilmesi 

planlanmıştır. 

Gereç Yöntem: 

Adana Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü çalışanlarının eş ve çocuklarında HBsAg ve antiHBs Ab’ları 

Biyomerieux ticari kitleri kullanılarak ELİSA yöntemi ile Adana Hıfzısıhha Laboratuvarında 

araştırıldı. Çalışma 1997 Kasım 1998 Ağustos arasında yapıldı.Seronegatif olguların aşılanması 

amacıyla 20mg hepatit aşısı (Engerix, Hepavax gibi) 0,1,6 aylarda deltoid kas içine uygulandı. 

Aşılamadan bir ay sonra antiHBs titrelerine bakılarak koruyuculuğun oluşup oluşmadığı araştırıldı. 

Hepatit B taşıyıcılarının ayrıca PCR yöntemi ile HBV DNA düzeylerine ve karaciğer fonksiyon 

testlerine bakıldı. Hastaların PCR tetkikleri, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji 

Laboratuvarında yapıldı. Taşıyıcı olup karaciğer fonksiyonları yüksek olan 4 hastaya karaciğer 

biyopsisi uygulandı. 

Bulgular: 

Çalışmaya katılan hastaların 41’i kadın, 51’i erkek ,61’i çocuk olmak üzere 49 aileden toplam 153 

kişi olup, yaşları 2-50 arasında değişmekteydi (ort.25.9±12.81). Hastaların hepatit markerlerinin 

cinsiyete göre dağılımı Tablo 1 ve Grafik 1’de gösterilmiştir. Bunlardan HBsAg ve antiHBs (-) olan 

toplam 124 kişiye 0,1,6 aşı şeması uygulandı. Üç doz aşılama sonucu 4 hastada yeterli antikor 

titreleri oluşmadı (

Hepatit B son yıllarda başta DSÖ olmak üzere tüm dünyanın en az AIDS kadar önemsediği ve 

yakın gelecekte dünyadan eradike edilmesi planlanan hastalıkların başında gelmektedir. Hepatit B 

maalesef uzun yıllar çok fazla önemsenmemiş, aşısı piyasaya çıkalı (1982) uzun süre geçmesine 

rağmen aktif profilaksi ve diğer mücadele metodları dünya çapında ele alınmamıştır (24). Ülkemiz 

Hepatit B virüs taşıyıcılık oranı ile orta endemik bölgeler arasında yer almaktadır. Akdeniz 

çevresindeki ülkelerde taşıyıcı annelerde bir hepatit markeri olan HBeAg pozitifliğinin düşük olması 

nedeniyle anneden bebeğe geçiş nadirdir. Türkiye de bu ülkeler içinde yer almaktadır. Hastalıktan 

en etkin korunma aşılamayla gerçekleşmektedir (25). Maliyeti yüksek olmakla birlikte HBV 

komplikasyonlarının tedavi masrafları hesaplandığında aşılamanın daha üstün olduğu 

görülmektedir (23). 

Bu çalışmada %96 serokonversiyon oranı hepatit B aşılarının oldukça yüksek düzeyde immünojen 

olduğunu göstermektedir. Bu çalışmamızdaki sonuçlar ülkemizde yapılan diğer çalışmalarla 

benzerlik göstermektedir. Leblebicioğlu ve ark (8) 0,1,2 ve 12 aylarda aşı uygulamasıyla %90.9 

oranda serokonversiyon sağlandığını bildirmektedir. Turunç ve ark (9) tarafından yapılan 

çalışmada 0,1 ve 6 aylarda aşı uygulanımı ile serokonversiyon oranı %98.7 olarak bulmuşlardır. 

Hepatit B aşısı olanların %5-10’unda koruyucu antikor oluşmamaktadır (10). Aşıya yanıt 

vermeyen normal erişkinlerin bir bölümünde, özellikle endemik bölgelerde, düşük düzeyde HBV 

infeksiyonu (immünolojik olarak gösterilemez) sorumludur (22). Normal bireyler arasında 

yanıtsızlıktan sorumlu öteki faktörler ise sigara içme, ileri yaş, şişmanlık, erkek cinsiyet HIV 

taşıyıcılığı, hemodiyaliz hastası olma gibi immün süpresyona neden olan durumlar ve aşının 

uygunsuz yere (deltoid dışı bir kasa) yapılması olarak bildirilmiştir. Yine birçok araştırma genetik 

yapının da antikor cevapsızlığında etkili olduğunu göstermektedir (11-12). HLA DR3 ve HLA-B 8 

antijenine sahip olanlarda aşıya yanıt yeterli olmamaktadır (13,14). 

Çalışmamızda 0,1,6 aylarda üç doz aşı uygulanmıştır. Dört hastada %3.2 oranında 

serokonversiyon gelişmemiştir. Bu hastalardan üçünde dördüncü dozdan sonra (%2.4) bir 

hastada (%0.8) beşinci doz aşı rapelinden sonra yeterli serokonversiyon cevabı oluşmuştur. 

Bizim çalışmamızda aşı sonrası antikor yanıtı oluşmayan 4 hastanın 3’ü erkek olup bunlardan 2’si 

ileri yaştaydı. (ort.44) 

Çalışmamızda HBsAg pozitifliğinin çocukluk döneminde %0.65 oranında toplum ortalamasından 

daha düşük olarak bulundu. Kadınlarda erkek hastalara göre daha az HBsAg pozitifliği saptandı 

(sırasıyla %1.96, %7.19). Bağışıklık oluşturma bakımından kıyaslarsak kadınlarda (%5.23) 

erkeklerden (%3.27) daha etkin şekilde oluştu. Salih Hoşoğlu ve ark (26) yaptığı bir çalışmada 

kadınlarda aşılama sonucu gelişen geometrik ortalamasının antikor titresi (GOAT) 296 IU/I, 

erkeklerde 215 IU/I olarak bulunup aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu 

gösterilmiştir. Benzer bazı çalışmalarda kadınlarda antikor cevabının daha iyi olduğunu 

gösterilmiştir (15). 

HBV’nin aile içinde bulaşması yetersiz sağlık koşulları, yakın temas, kalabalık ortamda yaşama, 

eğitim düzeyinde düşüklük, aynı tıraş bıçağını veya diş fırçasının kullanımı gibi birçok faktörle 

gerçekleşmektedir (16,17,18,19). Genellikle kabul edilen görüş horizontal geçişin seksüel ve 

parenteral geçişe göre daha zor olduğu ve daha uzun bir temas gerekmesine rağmen (16,21) 

ülkemizde HBV’nin bulaşmasında daha çok horizontal geçişin önemli olduğu gösterilmiştir (4). 

Bizim çalışmamızda 49 aileden 14’ünde aile içi bulaş saptandı. Bu 14 aileden 6 olgu HBsAg 

taşıyıcısıydı. Çalışmamızda vakaların eşleri ile diğer aile bireyleri arasında fark saptanmaması 

seksüel bulaşmanın etkin olmadığını göstermiştir. 

Sadece risk gruplarını aşılamanın HBV infeksiyonunun genel insidansı üzerine olumlu bir etkisi 

gösterilememiştir. Yine erişkinlerin aşılanma programlarının da belirgin bir etkisi olmamaktadır. Bu 

nedenlerle DSÖ prevalansın %8 üzerinde olduğu ülkelerde 1994’den itibaren, geri kalan ülkelerde 

de 1997’den itibaren bütün yeni doğanların aşılanmasını önermektedir (22). Ülkemizde ise 

yaklaşık 2 yıldır hepatit B aşısı rutin aşılar arasında uygulanmaktadır (25). 

Sonuç olarak toplumun her kesimi aşılanmalıdır. Aşılama programına başlamadan önce HBsAg, 

AntiHBs’ ye bakılarak taşıyıcı ve bağışık hastalar tespit edilmeli. Hasta antiHBs pozitif ise gereksiz 

aşı yapılmamalı, HBs Ag(+) ise yakın takibe alınmalı kendisi ve ailesi geniş bir şekilde 

bilgilendirilmelidir. Taşıyıcıların aile bireylerinin hepatit markerlerinin bakılması ve gerekiyorsa

mutlaka aşılama programına alınması gerekir. Aşılama programı biten hastanın 1 ay sonra 

AntiHBs titresine bakılarak yeterli serokonversiyon oluşturup oluşturmadığı araştırılmalıdır. 

KAYNAKLAR 

1. Balık İ.Hepatit B epidemiyolojisi –Viral Hepatit 94 kitabı(Kılıçturgay K ed)s. 

91-101,1994,Viral Hepatitle Savaşım Derneği,İstanbul. 

2. Neyzi O.Cinsel yolla bulaşan hastalıklar .İstanbul 1997, s.103-108. 

3. Alter MJ, Mast EE.The epidemiyology of viral hepatitis in the United States. 

Gastroenterol Clin .Nort Am,1994,23:437-457. 

4. Yenen OŞ:Hepatit B,’’AW Topçu, G Söyletir,M Doğanay(editörler 20)), infeksiyon 

hastalıkları’’kitabında s.664, 1996 Nobel Tıp kitabevleri LTd Şti. İstanbul. 

5. Ökten A.B tip viral hepatit (Klinik gidiş ve tedavi) Viral Hepatit 94 kitabı 

(Kılıçturgay K ed) s.107-118,1994,Viral Hepatitle Savaşım Derneği,İstanbul. 

6. Sherlock S.Diseases of liver and biliary system .6 th ed. Oxford:Blackweel Sci 

Publ 1981;244-264. 

7. Balık İ:Dünyada ve Türkiye’de hepatit B epidemiyolojisi ‘’K Kılıçturgay (ed) 

Viral Hepatit 94’’kitabında, s 91-101,1994, Viral hepatit savaşım Derneği, 

İstanbul. 

8. Leblebicioğlu H, Günaydın M, Furtun F, Saniç A, Nas Y, Emirler N: Tıp Fakültesi 

öğrencilerinde hepatit B aşılaması. Mikrobiyol. Bült, 1995,29:284-289. 

9. Turunç M, Çavuşlu Ş. Keskin ve ark: Rekombinant Hepatit B aşı uygulamasına 

yanıtların prospektif değerlendirilmesi. Klinik dergi. 1994,7:89-92. 

10. Hess G.Hingst V, Cseke J ,Bock H,Clemens R: Influence of vaccination 

schedules and host factors on antibody response following hepatitis B 

vaccination.Eur J Clin Microbiol İnfect Dis 1992,11:334-340. 

11. Del Canho R, De Vries RRP, Schalm SW, Human leucocyte antigens (HLA) in 

neonates with inadequate response to hepatitis B vaccination. Vaccine, 

1993,11:983. 

12. Oates BC, Sidebottom AJ, Maxwvell SRJ: Efficacy of hepatitis B vaccination: 

knowledge among clinical medical stedents.Brit Med J, 1993,307:301. 

13. Turunç M, Çavuşlu Ş, Keskin K ve ark: Rekombinant Hepatit Başı uygulamasına 

yanıtların prospektif değerlendirilmesi. Klinik derg, 1994, 7:89-92. 

14. Delconto R, De Vries RRP, Scholm SW: Human leucocyte antijen (HLA) in 

neonates with in adequate response for to hepatitis B vaccination. Vaccine, 

1993: 983-988. 

15. Catteral AP, Murray–Lyon IM: Strategies for hepatitis B immunisation. Gut, 

1992, 33:576-579. 

16. Palabıyıkoğlu İ, Kocagül A, Öztürk Durmaz N, Acar N, Erbaş O: Hepatit B 

virüsünün aile içi geçişi. Gastroenteroloji, 1994, 5(4): 603-606. 

17. Çakaloğlu Y, Ökten A, Yalçın S ,Bodur S, Çetin ET: HBs Ag taşıyıcılarının aile 

üyelerinde hepatit B virüsü infeksiyonunun sıklığı.: VIII. Türk Gastroentoroloji 

Kongresi.s:.95.24-28 Ekim 1989. Samsun. 

18. İşler M, Akın D, Ertem S, Tekeşin O, Bodur Y: Hepatit B virüs infeksiyonunun 

aile içi geçişinin araştırılması. Türk Gastroenterolojis Dergisi (Türk j 

Gastroenterol) 1995, 6:9-12. 

19. Özkan M, Yıldız I, Çorbacıoğlu D: Bir çocuk yuvasında hepatit B göstergeleri 

sıklığı .Haydarpaşa Numune Hast. Tıp Derg.1994,34:15-7. 

21. Davis LG, Weber DJ, Stanley ML: Horizontal trassmission of hepatitis B virus. 

Lancet, 1989.22:889-93. 

22. AW Topçu, G Söyletir, M Doğanay (editörler), İnfeksiyon hastalıkları kitabında 

s.688,1995 Nobel Tıp kitabevleri LTd Şti. İstanbul. 

23. Efferson T, Demicheli V. Is vaccination against hepatitis B efficient? A review

of world literature. Health Econ 1994,3:25-37. 

24. Balık İ.www.İnfeksiyon org.Hepatit B ve medya. 

25. T.C.Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hepatit B 

Hk.4.06.98 tarih B 100TSH011000S sayılı yazısı. 

26. Hoşoğlu S, Ayaz C, Özen A, Kökoğlu ÖF, Geyik MF: Hepatit B aşısında antikor 

cevabını etkileyen faktörler. Viral Hepatit Derg 1997(1):38-41.

Viral Hepatit Dergisi 2000-3 - VHSD

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?