Zeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım Olanakları

Hayvansal Üretim 51(1): 64-72, 2010DerlemeZeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım OlanaklarıOnur Keser * , Tanay Bilalİstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul*e-posta: okeser@istanbul.edu.tr; Tel: +90(212) 4737070 / 17173; Fax: +90(212) 4737240-41ÖzetZeytin ve zeytinyağı özellikle Akdeniz ülkelerinde üretilen önemli tarım ürünleridir. Zeytinin ağaçtan toplanıp zeytinyağı eldeedilene kadar geçen süreçte elde edilen zeytin yaprakları, dalları, pirina ve karasu temel yan ürünlerdir. Bu derlemede zeytinyağıüretimi sırasında elde edilen yan ürünlerin hayvan beslemede alternatif yem maddesi olarak kullanılabilme olanaklarına vebununla ilgili yapılan bazı çalışmaların sonuçlarına değinilecektir.Anahtar kelimeler: Hayvan besleme, pirina, karasu, zeytin yan ürünleri, zeytin yaprakları.The Use of Olive-by products in Animal NutritionAbstractOlive and olive oil are important agricultural products especially in Mediterranean countries. Olive leaves, branches, olive cakeand waste water are main olive by-products during the progress of harvesting to olive oil production. In this review, it will beaddressed to the possibilities of using by-products from olive oil production in animal feeding as an alternative and to the resultsof several related studies.Key words: Animal nutrition, olive cake, olive waste water, olive by-products, olive leaves.GirişTarım yan ürünlerinin hayvan beslemede kullanılmasıhayvanların evcilleştirilmesi kadar eski bir uygulamadır.Yan ürünlerin hayvan beslemede kullanılmasının esasavantajları arasında hayvanların insanlar tarafındantüketilen tahıllara bağımlılığının azalması ve atıkürünlerin idare masraflarını azaltması sayılabilir(Grasser ve ark., 1995). Zeytin yan ürünlerinin tip vemiktarı mevcut pazar gereksinimlerine göre değişimgöstermektedir. Son 20 yıl süresince yeni bilimselaraştırmalar bu yan ürünlerin besleyici değerininoptimize edilmesi, bu ürünlerdeki fenolik bileşikler veyağ asitlerinin miktar ve özelliklerinin ve bunlarınrasyondaki etkilerinin incelenmesi ve bu yan ürünlerleyapılan beslemenin performans ve verim kalitesineetkilerinin belirlenmesi üzerine yoğunlaşmıştır (Molina-Alcaide ve Yanez-Ruiz, 2008). Türkiye 91.700.000 adetzeytin ağacı ve 1.800.000 ton zeytin üretimi ile İspanya,İtalya ve Yunanistan’dan sonra dünyanın dördüncübüyük zeytin üreticisidir. Uluslararası Zeytin YağıKonseyi tarafından bildirilen rapora göre ise dünyagenelinde üretilen 2008 yılı toplam zeytin yağı miktarı 2milyon tonun üzerindedir. Bu kadar çok miktardaüretilen bir tarım ürününden elde edilebilecek yanürünlerin hayvancılık sektöründe kullanılmaolanaklarının araştırılıp bulunması etkili bir ekonomikkazanç alternatifi olabilir. Bu derlemede zeytin sanayiyan ürünlerinin hayvan beslemede kullanımolanaklarına ve bu konuda yapılmış çalışma sonuçlarınadeğinilmiştir.Zeytin Yağı Üretiminde Elde Edilen YanÜrünlerZeytin yaprakları: Zeytin ağaçlarının budanması vezeytinlerin yağının çıkarılmasından önceki temizlemeve harmanlama işlemleri sırasında elde edilen yaprak vedalları içeren bir yan üründür. Her zeytin ağacındanyaklaşık 25 kg zeytin yaprağı elde edilmekle birlikteyağ değirmeninde toplanan harmanlanmış zeytinlerinağırlıkça yaklaşık % 5’ini oluşturmaktadır (DelgadoPertinez ve ark., 1998).Pirina: Zeytinin yağı çıkarıldıktan sonra geriye kalançekirdek, kabuk ve posadan oluşan bir yan üründür. Yağekstrakte edilirken uygulanan prosedüre göre elde edilenpirinanın da nem ve yağ içeriği değişmektedir. İki fazlıyöntemle elde edilen pirinanın nem ve yağ içeriği üçfazlı yöntemle elde edilene göre daha az düzeydeolmaktadır. İki fazlı yöntemle ton başına 800 kg pirinaelde edilirken üç fazlı yöntemde bu miktar 550 kgolmaktadır (Alburquerque ve ark., 2004).a. Ham pirina: Zeytinlerin yağının presleme ile ilkolarak ayrıldıktan sonra elde edilen üründür.b. Yağı alınmış pirina: Ham pirinanın solventekstraksiyon yöntemiyle yağı ayrılarak elde edilir.64

Zeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım Olanakları65c. Çekirdeği kısmi olarak ayıklanmış pirina: Elektengeçirme ve ventilasyon işlemiyle zeytin posasındançekirdeklerin ayıklanması sonrası elde edilir (Amici veark., 1991).d. Zeytin pulpu: Pirinanın çekirdek fraksiyonlarınınelek yardımıyla büyük bir kısmının ayıklanmasındansonra geriye kalan kısmıdır (Abo-Omar, 2005).Zeytin atık suyu (Karasu): Zeytinden yağ çıkarmaişlemi sırasında açığa çıkan sulu atık kısımdır ve miktarıuygulanan yönteme göre değişmektedir. Gelenekselpresleme yöntemiyle 100 kg zeytinden 50 kg karasuelde edilirken bu miktar sürekli üretim prosesindesantrifuj yönteminin kullanılmasıyla 110 kg’ a kadarçıkabilmektedir (Vitolo ve ark., 1999). Tüm dünyagenelinde 1.8 x 10 6 ton zeytin yağı üretimi ile birlikte5.4 x 10 6 m 3 karasu elde edildiği tahmin edilmektedir(Khatib ve ark., 2009).Zeytin Yan Ürünlerinin Kimyasal BileşimiZeytin yapraklarının kimyasal bileşimi; yapraklarınorjinine, yapraklarla birlikte mevcut bulunan dalkısımlarının miktarına, depolama şartlarına, iklimselkoşullara ve toprak ya da yağ ile kontaminasyondüzeyine bağlı olarak değişim göstermektedir. Zeytinyaprakları düşük ham protein (HP) içeriğine (70-129g/kg KM) sahip olmakla birlikte arjinin, lösin ve valinbakımından zengin fakat tirozin ve sistin bakımındanfakirdir (Martin-Garcia ve ark., 2006). Zeytinyapraklarının NDF (% 34.9-41.3), ADF (% 25.5-34.2)ve ADL (% 14.1-21.1) içeriğinde de yapraklarla birliktebulunan dal miktarına, depolama süresine ve uygulanankurutma işlemine bağlı olarak değişim görülmektedir(Molina-Alcaide ve ark, 2003b; Molina-Alcaide veYanez-Ruiz, 2008; Martin-Garcia ve ark, 2003). Totalkondanse tanen miktarı bakımından incelendiğinde isebu parametrenin 5.75-11.1 mg/g KM düzeyleri arasındadeğişim gösterdiği bildirilmiştir (Martin-Garcia ve ark.,2003; Molina-Alcaide ve ark., 2003a; Yanez-Ruiz veark., 2004b).Pirinanın kimyasal içeriği de çekirdek, kabuk, posa, sugibi fiziksel bileşenler, yağ miktarı, coğrafi orijin vetoprakla bulaşıklık gibi faktörlere bağlı olarak büyükdeğişiklik gösterebilmektedir. Zeytin yapraklarınabenzer şekilde pirinanın HP içeriği düşük düzeyde olupdeğişken olabilmektedir (% 4.0 -13.9) (Molina-Alcaideve Yanez-Ruiz, 2008). Nefzaoui (1985) üç fazlıyöntemle elde edilen pirina ile arpa arasında glutamikasit, prolin ve lizin amino asitleri hariç diğer aminoasitler bakımından benzerlik gösterdiğini bildirmiştir.Üç fazlı yöntemle elde edilen pirinaya kıyasla iki fazlıyöntemle elde edilen pirinanın prolin ve lizinbakımından zengin ve metiyonin bakımından fakirolduğu belirtilmektedir (Martin-Garcia ve ark, 2003).Pirinanın yağ asitleri içeriğinin büyük kısmını oleik asit(Chiofalo ve ark., 2002) ve çoklu doymamış yağ asitleri(PUFA) (Uceda ve Hermoso, 1997) oluşturmaktadır.Sıvı atık olarak çıkan karasuyun içeriği, üretimprosesine ve işletim koşullarına bağlı olarak büyükdeğişim göstermektedir. Karasuyun yapısında bulunanorganik bileşiklerin başında şeker, azot bileşikleri,uçucu asitler, polialkoller, pektin, yağ, polifenoller, vetaninler bulunmaktadır (Rozzi ve Malpei, 1996). Zeytinyaprakları ve pirinanın kimyasal bileşimi Çizelge 1’de,karasuyun kimyasal bileşimi Çizelge 2’de sunulmuştur.Zeytin Yapraklarının Hayvan BeslemedeKullanılmasıZeytinlerin işlenmesi sırasında yüksek miktarda eldeedilen zeytin yaprakları ve dallarının kimyasalkompozisyonu yapılan budama işlemine bağlı olarakdeğişmekle birlikte genellikle selüloz ve lignin miktarıyüksek ve ham protein miktarı düşüktür (Amici ve ark,1991). Zeytin yapraklarının kaba kısımlardanayıklanması işlemiyle besleyici değerinin düzeltilmesimümkün olabilmektedir (Alibes ve ark., 1982). Zeytinyapraklarının besleyici değerinin belirlenmesine yönelikdeneysel çalışmalar oldukça az olmakla birliktekurutulduktan sonra ruminantlar için düşük kaliteli kabayem olarak kullanılabileceği bildirilmiştir (Amici veark., 1991).Çizelge 1. Pirina ve zeytin yapraklarının kimyasal bileşimi (%).KM HP HY HK NDF ADF ADLPirina IHam Pirina 87.6 7.6 5.7 7.4 68.9 51.2 31.3Yağı Alınmış Pirina 86.7 7.2 3.4 8.1 71.3 56.5 32.3Çekirdeği Kısmi Ayıklanmış Pirina 88.1 8.8 6.4 7.6 50.3 30.5 22.5Çekirdeği Kısmi Ayıklanmış Yağsız Pirina 87.5 9.7 3.3 8.4 54.3 36.3 27.1Zeytin Yaprakları II 77.7 10.0 5.6 12.0 40.6 30.2 19.9I Sadeghi ve ark. (2009); II Molina-Alcaide ve Yanez-Ruiz (2008)Hayvansal Üretim 51(1), 2010

66Keser ve BilalÇizelge 2. Zeytin karasuyunun kimyasal bileşimi (%) (Sansoucy, 1985).Su OM HP HY HK Polifenoller83-88 10.5-15 1.25-8 0.03-1 1.5-2 1-1.5Munoz ve ark. (1983) arpa ve balık unu ile beraber adlibitum olarak zeytin yaprağı ile beslenen kuzulardagünlük canlı ağırlık artışı 77 g/gün iken sadece ürekatılmış rasyonla beslenenlerde bu değerin 40 g/günolduğunu bildirmişlerdir.Khorchani ve ark. (1997) zeytin yan ürünlerinin kuzubeslenmesinde kullanılması ile ilgili yaptıkları birçalışmada konsantre yeme ilave olarak havadakurutulmuş zeytin yaprakları, zeytin dalları ve yulafkuru otundan oluşan üç farklı kaba yemin kuzularda soncanlı ağırlık, canlı ağırlık kazancı ve yem tüketimibakımından önemli bir farklılık yaratmadığınıbildirmişler ve bu zeytin yan ürünlerinin konsantreyemle beraber kaba yem olarak kullanılmasınınkuzularda yaşama payı gereksinmesininkarşılanmasında başarılı olabileceği sonucunavarmışlardır.Zeytin yapraklarının besleyici değerini iyileştirmedesulu amonyakla muamele ve üre-amonyak ile işlemetabi tutulması gibi kimyasal uygulamalar da oldukçaumut verici sonuçlar sunmuştur (Singh ve ark., 1998).Lignin karbonhidrat kompleksini yıkmaya yönelik bukimyasal uygulamalara ek olarak hücre duvarındakilignini yıkabilen beyaz çürütçül mantarlar gibi çeşitlimikroorganizmalardan yararlanılan biyolojikuygulamalar da mevcuttur. Nitekim Fayed ve ark.(2009) kimyasal olarak % 4 üre, biyolojik olarak da T.viridae mantarı ve S. cerevisiae mayası ile muameleedilmiş zeytin yaprakları ve ince dallarının kuzulardaetkisini araştırmışlardır. Kontrol grubuna konsantre yem+ kuru ot, deneme gruplarına da sırasıyla konsantre yem+ % 4 üre ile muamele edilmiş zeytin yaprak-dalkarışımı ve konsantre yem + T. viridae ve S. cerevisiaeile muamele edilmiş zeytin yaprak-dal karışımı verilenbu çalışmada kuru madde tüketimi, son canlı ağırlık,toplam canlı ağırlık kazancı, günlük canlı ağırlıkkazancı, toplam yem tüketimi ve yemden yararlanmaoranları bakımından gruplar arasında önemli bir farkarastlanmamıştır.Domuzlarda yapılan bir çalışmada ise rasyona % 5 ve10 zeytin yaprağı ilavesi son canlı ağırlık, günlük canlıağırlık kazancı, günlük yem tüketimi, karkas ağırlığı vekarkas randımanı bakımından kontrol grubuna göredaha düşük sonuç vermiştir. Ayrıca kontrol grubununyemden yararlanması deneme gruplarına göre daha iyiolmuştur (Paiva-Martins ve ark., 2009).Zeytin yapraklarının laktasyondaki hayvanlarda sütverimi ve kalitesi üzerine etkileri ile ilgili çalışmalar damevcuttur. Laktasyondaki koyunlarda kaba yem olarakamonyak ile muamele edilmiş zeytin yaprakları ileyonca kuru otunun karşılaştırıldığı bir çalışmada sütverimi bakımından gruplar arasında herhangi bir farkınolmadığı (sırasıyla 1021 ve 1043 g/gün) fakat süttekiyağ asitleri bakımından incelendiğinde zeytin yaprağıkullanılan grubun daha fazla oleik ve linoleik asitiçerdiği gözlenmiştir (Fegeros ve ark., 1995).Koyun ve keçilerde ad libitum olarak zeytin yaprağı ilebesleme sonucunda (Tsiplakou ve Zervas, 2008) her ikihayvan türünde de süt verimi, sütün yağ ve proteinmiktarı bakımından kontrol ve deneme grubu arasındaönemli bir farka rastlanmamıştır. Fakat koyunlardadeneme grubunun sütteki kısa, orta ve uzun zincirlidoymuş yağ asiti miktarının kontrol grubundan önemliderecede düşük olduğu, çoklu ve tekli doymamış yağasiti miktarının ise yüksek olduğu tespit edilmiştir.Keçilerde ise deneme grubunda sadece orta zincirlidoymuş yağ asiti miktarı düşük ve çoklu doymamış yağasiti miktarı yüksek bulunmuş diğer yağ asitlerimiktarları ise kontrol grubundan farklı olmamıştır. Kabayem olarak zeytin dalları ve yapraklarının hayvanlardakullanılmasının performans ve verim kalitesi üzerineetkisini ortaya koyan bazı çalışma sonuçları Çizelge3’de sunulmuştur.Pirinanın Hayvan Beslemede KullanılmasıPirinanın içerdiği yüksek orandaki ham selüloz, tanenve fenolik bileşiklerin bu yan ürünün besleyici değeri verumen mikroorganizmalarının selülolitik aktivitesiüzerine istenmeyen etkileri olmasına karşın; koyun gibi,düşük besleyici değeri olan yemlerden yüksek düzeydeyararlanabilme yeteneğine sahip ruminantların bu yanüründen iyi düzeyde yararlanabileceği üzerindedurulmuştur (Lanzani ve ark., 1993). Pirinanınbesicilikte kullanılması yanında bu ürünün koyun, keçive inek sütü üretiminde de kullanılabileceğibildirilmiştir (Hadjipanayiotou, 1999; Chiofalo ve ark.,2004). Çiftlik hayvanlarında pirinanın kullanılmasınısınırlayan önemli bir faktör kimyasal bileşimindekideğişkenliktir (Molina-Alcaide ve ark., 2003a). Budeğişkenliklerin nedeni büyük bir olasılıkla yağınekstrakte ediliş yöntemine, ekstraksiyon derecesine,zeytinin elde edildiği yerin coğrafik konumu ve yılınabağlı olabilmektedir (Mioc ve ark., 2007).Hayvansal Üretim 51(1), 2010

Zeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım Olanakları67Çizelge 3. Kaba yem olarak zeytin dalları ve yapraklarının kullanılmasının performans ve verim kalitesi üzerineetkisi.Tür Parametre Grup KKuzuKuru Zeytin Dalları Kuru Zeytin Yaprakları KontrolBaşlangıç CA, kgSon CA, kg23.8624.1723.0222.9622.8524.25IYem Tüketimi, g/kg53.753.057.3KuzuKontrol Zey. Yaprak ve Dalları(% 4 üreli)Zey. Yaprak ve Dalları(Maya-Mantar ilaveli) 1KoyunKeçiDomuzBaşlangıç CA, kgSon CA, kgToplam CAK, kgGünlük CAK, gKM Tüketimi, g/günToplam YT, kgYYOKM Tüketimi, kg/günSüt Verimi, g/günSüt Yağı, g/kgSüt Proteini, g/günSüt KZDYA, %Süt OZDYA, %Süt UZDYA, %Süt ÇDmYA, %Süt TDmYA, %Doymuş/DoymamışKM Tüketimi, kg/günSüt Verimi, g/günSüt Yağı, g/kgSüt Proteini, g/günSüt KZDYA, %Süt OZDYA, %Süt UZDYA, %ÇDmYA, %TDmYA, %Doymuş/DoymamışBaşlangıç CA, kgSon CA, kgGünlük CAK, kgGünlük YT, kgYYOKarkas Ağırlığı, kgKarkas Randımanı, %12.8437.2524.41135.61766.67138.005.6512.8438.7025.86143.66780.08140.415.4312.8237.7724.95138.61773.06139.155.582.0KontrolZeytin Yaprakları2.01.70 a 0.69 b1206119069.869.456.357.1III8.40 a3.81 b14.64 a7.65 b37.42 a28.76 b6.80 b13.42 a32.70 b45.01 aKontrolZeytin Yaprakları2.62.92.68 a 1.71 b2912285034.234.631.431.8III16.4115.0318.22 a11.69 b36.6834.985.37 b8.34 a23.2128.58Kontrol Zeytin Yaprakları % 5 Zeytin Yaprakları% 1068.867.167.5130.5 a113.9 b111.7 b1.10 a0.84 b0.79 bIV2.90 a2.44 b2.44 b2.64 a2.95 b3.11 b96.7 a86.7 b84.6 b76.476.575.61 1:1 oranında maya olarak Sachaomyces cereisiae ve mantar olarak Trichoderma viride ilave edilmiştir.CA: Canlı ağırlık, CAK: Canlı ağırlık kazancı, KM: Kuru madde, YT: Yem tüketimi, YYO: Yemden yararlanma oranı, KZDYA: Kısa zincirlidoymuş yağ asitleri, OZDYA: Orta zincirli doymuş yağ asitleri, UZDYA: Uzun zincirli doymuş yağ asitleri, ÇDmYA: Çoklu doymamış yağasitleri, TDmYA: Tekli doymamış yağ asitleri, K: Kaynak, I: Khorchani ve ark. (1997), II: Fayed ve ark. (2009), III: Tsiplakou ve Zervas (2008),IV: Paiva-Martins ve ark. (2009), ab P

68Keser ve Bilaldüzeyinde pirina tüketen gruplar arasında toplam vegünlük ortalama canlı ağırlık artışı bakımından önemlibir farklılığa rastlanmamış fakat % 20 pirina ilave edilengrubun toplam ve günlük ortalama canlı ağırlık artışlarıkontrol, % 5 ve 10 pirina tüketen gruplardan daha düşükbulunmuştur. Araştırmacılar % 20 pirina tüketengruptaki bu düşüşün özellikle rasyonun ham selüloz vekül düzeylerindeki artışın bir sonucu olduğunubelirtmişler, ancak pirina kullanılmasının yemtüketimini etkilemediğini, yemden yararlanma oranlarıbakımından ise kontrol, % 5 ve 10 pirina tüketengrupların % 20 pirina tüketen gruptan önemli derecedeiyi olduğunu tespit etmişlerdir.Sonuç olarak araştırmacılar kuzu besi rasyonlarındapirinanın en fazla % 15’ e kadar rahatlıklakullanılabileceğini bildirmişlerdir. Dört farklı pirina tipiile koyunlarda yapılan üç aylık bir çalışmada (Sadeghive ark., 2009) grupların rasyonlarına kuru maddebazında % 20 oranında sırasıyla ham pirina (I), yağıalınmış pirina (II), çekirdeği kısmi ayıklanmış pirina(III) ve çekirdeği kısmi ayıklanmış yağı alınmış pirina(IV) ilave edilmiştir. Deneme süresince canlı ağırlık,büyüme oranı ve yemden yararlanma bakımından III. tippirina verilen grup diğer gruplardan önemli derecedeyüksek değerlere sahip olmuş, diğer gruplar arasında iseönemli bir farklılığa rastlanmamıştır.Pirinanın hayvanlarda rasyona doğal olarak katılmasıyanında farklı yöntemlerden de bahsedilmektedir.Bunlar arasında pirinanın fermente edilerek silaj halinegetirilmesi, kuru olarak kullanılması, konsantrepeletlerin ve çoklu besin maddesi içeren yembloklarının bir komponenti olarak kullanılmasıbulunmaktadır. Pirinanın melas ya da kanatlı altlığı gibidiğer yan ürünlerle birlikte silajının yapılması bu yanürünün depolanma süresinin uzatılmasında güvenli biralternatif sunduğu (Hadjipanayiotou, 1994a), ayrıcaözellikle kuzu besiciliğinde mısır tanesi ve kanatlı altlığıile birlikte silaj şeklinin kullanılmasının en iyi sonucuyarattığı bildirilmiştir (Hadjipanayiotou, 1994b).Ruminantların pirinadan etkili bir şekildeyararlanabilmesi için melas katkısı ile birlikte silajınınyapılması üzerine yapılan bir çalışmada % 2’den 6’yakadar oranlarda melas katılmıştır. % 4 ve 6 oranındamelas katılarak yapılan pirina silajlarının diğerlerinegöre daha yüksek laktik asit içerdiği tespit edilmiştir.Ayrıca pirinanın yapısında bulunan ve ruminantlardaprotein yararlanılabilirliği ile mikrobiyal proteinsentezini azaltan polifenol içeriğinin silaj yapılarakyaklaşık % 40 düzeyinde azaltılabildiğini bildirenaraştırmacılar pirinanın % 3 düzeyinde melas katılaraksilajının yapılmasının herhangi bir yapısal kayba yolaçmadan besleyici değerini iyileştirdiğini bildirmişlerdir(Weinberg ve ark., 2008).Pirina silajının rasyonda kısmi olarak kaba yem yerine(KM bazında 1:1 oranında) kullanılmasının 48 adetlaktasyondaki koyun (Chios) ve keçi (Damascus) ile 22adet inekte (Freisan) laktasyon performansı üzerineetkilerini araştırmak için yapılan bir çalışmada(Hadjipanayiotou, 1999) kontrol ve deneme gruplarıarasında yem tüketimi, son canlı ağırlık ve günlük sütverimleri bakımından önemli bir farklılığarastlanmamıştır. Fakat sadece keçi ve ineklerde günlükcanlı ağırlık artışları deneme gruplarında kontrolgrubuna göre önemli derecede düşük olmuştur. Ayrıcapirina verilen koyunların süt yağ içeriğinin, kontrolgrubuna göre, önemli derecede yüksek olduğu tespitedilmiş fakat keçi ve ineklerde önemli bir farklılığarastlanmamıştır. Sonuç olarak araştırmacı pirinasilajının güvenli bir şekilde rasyondaki kaba yemlekısmi olarak yer değiştirebileceğini bildirmiştir.Farklı cinsiyette (20 erkek ve 20 dişi) Florina kuzularıüzerinde fermente edilmiş pirinanın besleyici değeriniaraştırmak için yapılan bir çalışmada (Christodoulou veark., 2007a) rasyonlara sırasıyla % 0, 5, 10 ve 15oranında fermente pirina ilave edilmiştir. Gruplararasında son canlı ağırlık, canlı ağırlık kazancı, kurumadde tüketimi ve yemden yararlanma oranıbakımından önemli bir farklılığın olmadığı bu çalışmadaaraştırmacılar fermente edilmiş pirinanın kuzulardarasyona % 15’e varan oranlarda katılmasınınperformans ve karkas özellikleri üzerine olumsuz biryan etkisinin olmadığını bildirmişlerdir.Aynı araştırmacıların laktasyondaki koyunlardayaptıkları benzer bir çalışmada grupların rasyonlarınasırasıyla % 0, % 10 ve % 20 oranında fermente pirinailave etmişler ve son canlı ağırlık, günlük canlı ağırlıkartışı, yem tüketimi ve süt verimi bakımından gruplararasında önemli bir farka rastlanmamıştır. Fakat süt yağmiktarı rasyondaki pirina miktarının artmasına paralelolarak doğrusal bir şekilde artmıştır (Christodoulou veark., 2007b).Pirinanın düşük protein değerine sahip olması nedeniyleüre ile muamele edilerek silajının yapılmasının bu açığıkapatmada etkili olabileceği düşüncesiyle Al-Jassim veark. (1997) % 2.5 üre ile silajı yapılan pirinanın İvesikuzularında besleyici değerini araştırmışlardır.Grupların rasyonlarına arpa ile yer değiştirecek şekilde% 0, 10, 20 ve 30 oranında üre ile fermente edilmişpirina ilave edilerek yapılan bu çalışma sonucunda yemHayvansal Üretim 51(1), 2010

Zeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım Olanakları69tüketimi, son canlı ağırlık, günlük canlı ağırlık kazancıve yemden yararlanma oranları bakımından gruplararasında önemli bir farka rastlanmadığını kaydedenaraştırmacılar üre ile fermente edilen pirinanın ucuzluğunedeniyle ekonomik açıdan avantaj yaratabileceğinibildirmişlerdir.Pirinanın ruminantlar için besleyici değerini artırmakamacıyla silajının yapılması yanında çoklu besinmaddesi içeren yem bloklarının bir komponenti olarakkullanılması yöntemi de bir alternatif sunmaktadır.Nitekim Ben-Salem ve ark. (2008) içinde % 44 pirina,% 15 buğday kepeği, % 10 keten tohumu küspesi, % 15buğday unu artığı, % 8 kireç, % 5 tuz, % 2 üre ve % 1mineral ve vitamin saplementi içeren pirina bazlı yembloklarının (PBYB) kuzularda etkisini araştırmışlardır.Deneme süresince (75 gün) ad libitum buğday samanınaek olarak kontrol grubuna günlük 500 g konsantre (K),deneme gruplarına ise sırasıyla 250 g K+250 g PBYB,125 g K+375 g PBYB verdikleri bu çalışmada kurumadde tüketimi, günlük canlı ağırlık kazancı ve yemdenyararlanma oranları bakımından gruplar arasında önemlibir farklılığa rastlanmamış ve sonuç olarak pirina bazlıyem bloklarının konsantre yem kullanımını % 75oranında azaltarak maliyet açısından etkili bir alternatifolabileceği bildirilmiştir.Yüksek selüloz içeriğinden dolayı daha çok ruminantlariçin uygun olsa da pirinanın kanatlılarda dadenenmesiyle ilgili iyi sonuçlar alınmıştır (Rabayaa,2000). Kanatlılarla yapılan çalışmaların büyükçoğunluğu çekirdek kısımlarının pirinadanayıklanmasıyla elde edilen zeytin pulpu ile ilgilidir.Rabayaa ve ark. (2001) broylerlerde rasyonuna mısırlayer değişecek şekilde sırasıyla % 0, 2.5, 5, 7.5 ve 10oranlarında zeytin pulpu ilave ederek yaptıkları birçalışmada % 10 ilave edilen grubun canlı ağırlık vehaftalık canlı ağırlık artışı bakımından diğer gruplardanönemli derecede düşük olduğunu, ancak diğer gruplararasında bu parametreler bakımından önemli bir farkınolmadığını bildirmişlerdir. Ayrıca grupların haftalıkyem tüketimleri birbiri benzeri olmuş, ancak yemdenyararlanma oranları rasyondaki zeytin pulpu oranınınartmasına paralel olarak artmıştır.Yine broylerlerde yapılan benzer bir çalışmada zeytinpulpunun rasyonda mısırla aynı oranda yer değiştirerek% 0, 2.5, 5, 7.5 ve 10 oranında kullanılmasının viseralorgan ağırlığı, mide-barsak kanalı ağırlığı, karkasrandıman ve kompozisyonu bakımından gruplararasında önemli bir farka rastlanmamıştır (Abo-Omar,2005).Zeytinin geleneksel metotla preslenmesi sonucu eldeedilen pirinanın broylerlerde mısır yerine % 0, 5, 10 ve15 oranında kullanıldığı bir çalışmada ise canlı ağırlık,ağırlık kazancı, karkas ağırlığı, bacak ve göğüs eti veabdominal yağ ağırlığı bakımından gruplar arasındaönemli bir fark görülmemiş olup bu artık ürünün broylerrasyonlarında büyüme performansında değişimyaratmadan % 15 oranına kadar mısır yerinekullanılabileceği bildirilmiştir (El-Hachemi ve ark.,2007).Pirinanın hayvanlarda kullanılmasının performansüzerine etkisini ortaya koyan bazı çalışma sonuçlarıÇizelge 4’de sunulmuştur.Zeytin Atık Suyu (Karasu)’nun HayvanBeslemede KullanılmasıElde edilen karasu miktarı üretim prosesine ve işletimkoşullarına bağlı olarak büyük değişim göstermektedir.Zeytin yağı üretimi sırasında açığa çıkan karasu miktarıher ton zeytin için 0.5-1.5 m 3 arasında değişmektedir(Rozzi ve Malpei, 1996). Kahverengi, hoş kokulu ve acılezzette olan karasu içerdiği yüksek miktardaki organikmaddeler nedeniyle zeytin üretim endüstrisinde çevreyikirletici bir kaynak olarak görülmektedir (Amici ve ark.,1991). Karasuyun hayvan beslemede kullanmaalternatifleri ile ilgili çalışmalar oldukça az sayıdadır.Martillotti (1983) tarafından geliştirilen bir yöntemle 50kg karasu, 20 kg çekirdeği kısmi ayıklanmış pirina ve12.6 kg çeşitli tarım yan ürünlerin bir aradakarıştırılması ile 29 kg pelet yem haline getirilebilmesibaşarılmıştır. Dalmolive yöntemi ile karasuyunsterilizasyonu, çift katlı olarak evaporasyonu ve alkol vesodyum fenolatların ayrıştırılmasıyla % 48.8 kurumadde içerecek şekilde konsantre halinegetirilebilmektedir (Amici ve ark., 1991).Konsantre karasu ile yetişkin koçlar üzerinde yapılan birdenemede kontrol ve deneme grubuna sırasıyla % 100kuru ot ve % 50 kuru ot + % 50 konsantre karasuverilmiş ve deneme sonucunda konsantre karasukullanılan grupta kuru madde sindirilebilirliğinin %54.6’dan % 61.4’e, organik madde sindirilebilirliğininise % 56.9’dan % 61.9’a yükseldiği bildirilmiştir (Vernave ark., 1988).Koyunlarda (18 aylık) yapılan bir diğer çalışmada isebir gruba % 0, 20, 40 ve 60 karasu ile karıştırılmışsaman, diğer gruba da aynı oranlarda karasu ilave edilenkıyılmış zeytin dalları verilmiş ve rasyonlar % 20protein saplementi ile de desteklenmiştir. Denemesonunda her iki grupta da günlük canlı ağırlık artışlarıoldukça değişken olmuş fakat kullanılan rasyonlardanHayvansal Üretim 51(1), 2010

70Keser ve Bilaletkilenmemiştir. Buna göre düşük besleyici değere sahipsaman, kuru ot ya da zeytin dalları gibi kaba yemlerlebirlikte gerekli protein saplementi de yapıldığı taktirdetoplam karışımın % 60’ına kadar karasu konsantresikullanılmasının en azında yaşama payınıkarşılayabileceği hatta canlı ağırlıkta hafif bir artışa dayol açabileceği bildirilmiştir (Bufano ve ark., 1982).SonuçZeytin sanayi yan ürünlerinden zeytin yaprakları vedalları ile pirinanın belirli sınırlar içerisinde kullanıldığıtakdirde ruminantlar için alternatif bir yem maddesiolabileceği bildirilmektedir. Kanatlılarda ise özellikleselüloz ve lignin miktarını düşürmek için pirinanınçekirdek kısmının ayıklanması ile elde edilen zeytinpulpunun kullanılmasının olumsuz bir etki yaratmadığıhatta rasyonda belli oranlarla mısırın yerinegeçebileceği yönündeki sonuçlar dikkat çekicidir.16.70Çizelge 4. Pirinanın performans üzerine etkisi.Tür Parametre Grup KKuzuKontrol % 15 Pirina % 30 PirinaBaş. CA, kg 16.2016.50Son CA, kgCAA, g/günKarkas, kgKarkas, %27.97 a235.00 a12.26 a43.85 a 27.60 a218.00 a11.69 a42.3524.53 b160.00 b10.13 b41.29 b IKuzuKontrol % 5 Pirina % 10 Pirina % 15 Pirina % 20 PirinaBaş. CA, kgSon CA, kgTop.CAK, kgCAA, g/günYT, g/günYYO25.943.6 a17.7 a253.1 a1416.75.7 b 25.942.8 a16.9 a241.1 a1439.86.0 b 25.942.0 ab16.1 ab229.9 ab1385.56.1 b 25.942.2 ab16.3 ab232.7 ab1448.66.3 ab 25.940.3 b14.4 b205.6 b1343.36.7 a IIKuzuKontrol Pirina Silajı %10Pirina Silajı % 20 Pirina Silajı% 30Baş. CA, kgSon CA, kgCAA, g/günYT, g/günYYO22.836.017610506.022.635.316910506.222.835.417110506.122.734.515710506.7IIIKoyunBroylerBroylerTavşanBaş. CA, kgSon CA, kgCAA, g/günSüt, kg/günBaş. CA, gSon CA, gCAA, g/haftaYT, g/haftaYYOSon CA, gCAK, gKarkas, gKarkas, % CAAbd. yağ, gAbd.yağ, % CABaş. CA, gSon CA, gCAA, g/günYT, g/günYYOKontrol Pirina Silajı % 1462.362.267.667.188.079.02.052.12Kontrol Zeytin Pulpu% 2.5Zeytin Pulpu% 5.0Zeytin Pulpu% 7.539.3 39.540.240.41675.3 a 1634.0 a1616.5 a 1648.5 a46.7 a 45.6 a45.0 a45.6 a87.7 88.091.687.81.881.92.01.92Kontrol % 5 Pirina % 10 Pirina % 15 Pirina3342.97 3237.383360.32 3115.273154.29 3108.333171.16 3004.892357.01 2221.732325.36 2170.1474.66 71.5073.2972.2148.46 54.5455.3841.861.44 1.681.641.34Kontrol653203524.6877.57 b3.38% 20 Pirina653203924.1186.96 a3.84Zeytin Pulpu% 1040.51459.0 b40.5 b84.72.1CA: Canlı ağırlık, CAA: Canlı ağırlık artışı, CAK: Canlı ağırlık kazancı, YT: Yem tüketimi, YYO: Yemden yararlanma oranı, K: Kaynak, I:Mioc ve ark. (2007), II: Filya ve ark. (2006), III: Al-Jassim ve ark. (1997), IV: Hadjipanayiotou (1999), V: Rabayaa ve ark. (2001), VI: ElabHachemi ve ark. (2007), VII: Kadi ve ark. (2004), P

Zeytin Sanayi Yan Ürünlerinin Hayvan Beslemede Kullanım Olanakları71Karasu olarak bilinen diğer bir yan ürün olan zeytin atıksuyu çevreyi kirletici bir etmen olarak öneminikorumaktadır. Karasu ile yapılan çalışmaların çoğu eskiolmasına rağmen elde edilen sonuçlarküçümsenmeyecek düzeydedir. Karasuyun hayvanyemlerinde kullanılabilmesi ile ilgili yeni çalışmalarınyapılması, bu atıktan kaynaklı çevre kirliliğininazaltılmasında etkili bir alternatif sunabilir.Yapılan çalışmaların çoğunda zeytin yan ürünlerininkullanılması hayvanların performansında önemli birartışa yol açmadığı fakat olumsuz bir etki deyaratmadığı dikkati çekmektedir. Sonuç olarak bu yanürünlerin uygun saplementlerle desteklenerek hayvanbeslemede kullanılması, doğal mera bakımından kısıtlıolan yarı kurak Akdeniz ülkeleri için önemli veekonomik bir kaynak olabilir.KaynaklarAbo-Omar, J. M. 2005. Carcass composition andvisceral organ mass of broiler chicks fed differentlevels of olive pulp. J. Islamic Univ. Gaza (Nat.Stud. Eng.) 13(2): 175-184.Al-Jassim, R. A. M., Awadeh F. T., Abodabos A. 1997.Supplementary feeding value of urea-treated olivecake when fed to growing Awassi lambs. Anim.Feed Sci. Technol. 64: 287-292.Alburquerque, J. A., Gonzalez, J., Garcia, D., Cegarra,J. 2004. Agrochemical characterisation of ‘alperujo’,a solid by-prouct of the two-phase cntrifugationmethod for olive oil extraction. Bioresour. Technol.91: 195-200.Alibes, X., Munoz, S., Faci, R., Perez-Lanzac, J.,Gonzalez, C. A. 1982. Valor alimenticio pararumiantes de la hoja de olivo. XX ReunionCientifica de la SINA, Zaragoza, 10.Amici, A., Verna, M., Martillotti, F. 1991. Olive byproductsin animal feeding: Improvement andutilization. Options Mediterraneennes- SerieSeminaires, 16: 149-152.Ben-Salem, H., Znaidi, I. A. 2008. Partial replacementof concentrate with tomato pulp and olive cakebasedfeed blocks as supplements for lambs fedwheat straw. Anim. Feed Sci. Technol. 147(1-3):206-222.Bufano, G., Cianci, D., Montemurro, O., Palermo, D.,Tasca, M. L. 1982. Prove di rezionamento degliovini con paste di vegetazione dei frantoi oleari.Scienza e tecnica Agraria, No. 1-2, 1-10.Chiofalo, B., Liotta, L., Zumbo, A., Chiofalo, V. 2002.Olive cake for ewe feeding: effect on the milk acidiccomposition. In: Proceedings of the 15th NationalCongress of SIPAOC, Cagliari, Italy, pp. 136-137.Chiofalo, B., Liotta, L., Zumbo, A., Chiofalo, V. 2004.Administration of olive cake for ewe feeding: effecton milk yield and composition. Small Rumin. Res.55: 169-176.Christodoulou, V., Bampidis, V. A., Israilides, C. J.,Robinson, P. H., Giouzelyiannis, A., Vlyssides, A.2007a: Nutritional value of fermented olive wastesin growing lamb rations. Anim. Feed Sci. Technol.141: 375-383.Christodoulou, V., Bampidis, V. A., Robinson, P. H.,Israilides, C. J., Giouzelyiannis, A., Vlyssides A.2007b. Nutritional and net energy value offermented olive wastes in rations of lactating ewes.Czech J. Anim. Sci. 52(12): 456-462.Delgado-Pertinez, M., Chesson, A., Provan, G.J.,Garrido, A., Gomez-Cabrera, A. 1998. Effect ofdifferent drying systems for the conservation ofolive leaves on their nutritive value for ruminants.Ann. Zootech. 47: 141-150.El-Hachemi, A., El-Mecherfi, K. E., Benzineb, K.,Saidi, D., Kheroua, O. 2007. Supplementation ofolive mill wastes in broiler chicken feeding. Afr. J.Biotech. 6(15): 1848-1853.Fayed, A. M., El Ashry, M. A., Hend, A. A. 2009.Effect of feeding olive tree pruning by-products onsheep performance in Sinai. World J. Agric. Sci.5(4): 436-445.Fegeros, K., Zervas, G., Apsokardos, F., Vastardis, J.,Apostolaki, E. 1995. Nutritive evaluation ofammonia treated olive tree leaves for lactatingsheep. Small Rumin. Res. 17: 9-15.Filya, İ., Hanoğlu, H., Canbolat, Ö., Sucu, E. 2006.Kurutulmuş pirinanın yem değeri ve kuzu besisindekullanılma olanakları üzerinde araştırmalar. 2.Kuzuların besi performansı üzerin etkileri. UludağÜniv. Zir. Fak. Derg. 20(1): 13-23.Grasser, L. A., Fadel, J. G., Garnett, I., Depeters, E.1995. Quantity and economic importance of 9selected by-products used in California dairy rations.J. Dairy Sci. 78: 962-971.Hadjipanayiotou, M. 1994a. Laboratory evaluation ofensiled olive cake, tomato pulp and poultry litter.Livest. Res. Rural. Dev. 6: 9.Hadjipanayiotou, M. 1994b. Voluntary intake andperformance of ruminant animals offered poultrylitter olive cake silage. Livest. Res. Rural. Dev.,6(2): 5-9.Hadjipanayiotou, M. 1999. Feeding ensiled crude olivecake to lactating Chios ewes, Damascus goats andFriesian cows. Livest. Prod. Sci. 59: 61-66.Kadi, S. A., Belaidi-Gater, N., Chebat, F. 2004.Inclusion of crude olive cake in growing rabbits diet:Effect on growth and slaughter yield. In: Proc. 8thHayvansal Üretim 51(1), 2010

72Keser ve BilalWorld Rabbit Congress, September, Puebla, Mexico,1202-1207.Khatib, A., Aqra, F., Yaghi, N., Subuh, Y., Hayeek, B.,Musa, M., Basheer, S., Sabah, I. 2009. Reducing theenvironmental impact of olive mill wastewater. Am.J. Environ. Sci. 5(1): 1-6.Khorchani, T., Hammadi, M., Hammami, H., Ben-Rouina, B. 1997. Use of olive by-products in thenutrition of lambs in Southern Tunisia. In: LindbergJ.E., Gonda H.L., Ledin I. (eds). Recent. Adv. SmallRumin. Nutr. Zaragoza: CIHEAM-IAMZ, 99-102.Lanzani, A., Bondioli, P., Folegatti, L., Fedeli, E.,Bontempo, V., Chiofalo, V., Panichi, G., Dell’Orto,V. 1993. Integrated olive husks applied to the sheepfeeding: Influences on the quali-quantitativeproduction of milk. Riv. Ital. Sost. Grasse. 70: 375-383.Martillotti, F. 1983. Use of olive by –products in animalfeeding in Italy. Int. Seminar on olive oil technologyand valorization of by – products. 20 – 24 October1986. Izmir – Turkey.Martin-Garcia, A. I., Moumen, A., Yanez-Ruiz, D. R.,Molina-Alcaide, E. 2003. Chemical composition andnutrients availability for goats and sheep of twostageolive cake and olive leaves. Anim. Feed Sci.Technol. 107: 61-74.Martin-Garcia, A. I., Yanez-Ruiz, D. R., Moumen, A.,Molina-Alcaide, E. 2006. Effect of polyethyleneglycol, urea and sunflower meal on olive (Oleaeuropaea var. europaea) leaf fermentation incontinuous fermentors. Small Rumin. Res. 61:53-61.Mioc, B., Pavic, V., Vnucec, I., Prpic, Z., Kostelic, A.,Susic, V. 2007. Effect of olive cake on daily gain,carcass charactaristics and chemical composition oflamb meat. Czech J. Anim. Sci. 52(2): 31-36.Molina-Alcaide, E., Yanez-Ruiz, D. R., Moumen, A.,Martin-Garcia, A. I. 2003a. Ruminal degradabilityand in vitro intestinal digestibility of sunflower mealand in vitro digestibility of olive by-productssupplemented with urea or sunflower mealcomparison between goats and sheep. Anim. FeedSci. Technol. 110: 3-15.Molina-Alcaide, E., Yanez-Ruiz, D., Moumen, A.,Martin-Garcia, I. 2003b. Chemical composition andnitrogen availability for goats and sheep of someolive by-products. Small Rumin. Res. 49: 329-336.Molina-Alcaide, E., Yanez-Ruiz, D. R. 2008. Potentialuse of olive by-products in ruminant feeding: Areview. Anim. Feed Sci. Technol. 147:247-264Munoz, F., Anguita, T., Lara, L., Suarez, A., Boza, J.1983. The utilization of olive leaves in goatsfeeding. Adv. Nutr. Anim. Breed. 24: 355-358.Nefzaoui, A. 1985. Lignocellulosic wastes valorisationin ruminant feeding by alkali treatment. Applicationto olive cake. Ph. D. Thesis. Catholic University ofLouvain, Louvain-la-Neuve, Belgium.Paiva-Martins, F., Barbosa, S., Pinheiro, V., Mourao, J.L., Outor-Monteiro, D. 2009. The effect of oliveleaves supplementation on the feed digestibility,growth performances of pigs and quality of porkmeat. Meat Sci. 82: 438-443.Rabayaa, E., Abo-Omar, J. M., Othman, R. A. 2001.Utilization of olive pulp in broiler rations. An-NajahUniv. J. Res. 15: 133-144.Rabayaa I. 2000. Utilization of olive pulp in poultryrations. MS Theses An-Najah N. University, Nablus,Paletsine.Rozzi, A., Malpei, F. 1996. Treatment and disposal ofolive mill effluents. Int. Biodeter. Biodegrad. 38:135-144.Sadeghi, H., Yansari, A. T., Pirsarai, Z. A. 2009. Effectsof different olive cake by products on dry matterintake, nutrient digestibility and performance of Zelsheep. Int. J. Agric. Biol. 11: 39-43.Sansoucy, R. 1985. Olive by-products for animal feed.FAO Animal Production and Health Paper 43.pp 32.Singh, K., Rai, S. N., Singh, G. P., Gupta, B. N. 1998.Solid state fermentation of urea-ammonia treatedwheat straw and rice straw with Comprinusfimetarius. Indian J. Microbiol. 29:371-376.Tsiplakou, E., Zervas, G. 2008. The effect of dietaryinclusion of olive tree leaves and grape marc on thecontent of conjugated linoleic acid and vaccenic acidin the milk of dairy sheep and goats. J. Dairy Res.75: 270-278.Uceda, M., Hermoso, M. 1997. Olive oil quality. In:Barranco D., Fernandez Escobar R., Rallo L. (Eds.),The olive tree culture. Mundiprensa , Madrid, pp.540-564.Verna, M., Martillotti, F., Puppo, S. 1988.Compozisione e valore nutritivo del residuoconcentrato dele acque di vegetazione dei frantoioleari. Ann. Ist. Sper. Zoot., 21: 147-156.Vitolo, S., Petarca, L., Bresci, B. 1999. Treatment ofolive oil industry wastes. Bioresour. Technol. 67:129-137.Weinberg, Z. G., Chen, Y., Weinberg, P. 2008. Ensilingolive cake with and without molasses for ruminantfeeding. Bioresour. Technol. 99(6):1526-1529.Yanez-Ruiz, D. R., Martin-Garcia, A. I., Moumen, A.,Molina-Alcaide, E. 2004b. Ruminal fermantationand degradation patterns, protozoa population andurinary purine derivatives excretion in goats andwethers fed diets based on olive leaves. J. Anim. Sci.82: 3006-3014.Hayvansal Üretim 51(1), 2010