Yönetim Kurulu ve İç Denetim İçin Doğru İstihdam, Uygun ... - TİDE

YEŞİL KALEM30 31YEŞİL KALEMİÇ DENETİM / SONBAHAR 2012Korumacı davranışlar sergileme: Bir çalışanınbilgisayarını, çeşitli dosyaları, evraklarısaklaması, sorulan sorulara kaçamak cevaplarvermesi, kişileri yanlış yönlendirmesi, işlerineizinsiz erişimi en düşük ihtimale indirme çabalarınıngöstergesi olabilir. Herhangi bir araştırmadaya da denetimde çalışanın savunmacı veagresif tavırlar sergilemesi, işletme içindeki kurallarınkendisini kapsamadığını düşünmesi dehileli eyleminin göstergesi olabilir.Bağımlılık sorunları: Aşırı derecede alkol, sigaraveya yasal olmayan ilaçların kullanımı yada kumar, kişiyi bağımlı hale getirmekle birlikteparasal anlamda da ek bir yükümlülük oluşturmaktadır.Bu faaliyetler aynı zamanda antisosyaldavranışlar kapsamına da girmektedir.Garip davranışlar: Çalışanın normalde olduğundandaha farklı davranışlar sergilemesi, hilenedeniyle yaşadığı stresin dışavurumu olabilir.Hoşgörü eksikliği, aniden sabırsız davranma,aşırı alınganlık, sakin görünürken birden sinirlenmeya da aşırı sinirliyken birden sakinleşmebirer hile belirtisidir.Yaşam düzeyindeki artış: Çok açık görülenve saklaması oldukça zor olan hile belirtilerindenbir tanesidir. Çalışan her ne kadar yaptığıhileyi gizlemeye çalışsa da, alınan yeni bir ev,araba, pahalı bir mücevher ya da çalışanın cebindeaşırı miktarda nakit bulundurması yaşamdüzeyinde meydana gelen artışı göstermektedir.Eğer çalışan, kazandığından daha çok harcıyorgibi görünüyorsa, ortada açıklanamayan birgelir olduğu anlamına gelebilir. Hile de, söz konusugelirin elde edilme yollarından bir tanesinioluşturmaktadır.Davranışsal belirtiler çok önemli olsa da dikkatedilmesi gereken bazı hususlar vardır. Bunlardanbirincisi, söz konusu hile belirtilerinin temelini,bir davranış kalıbında meydana gelenbeklenmeyen değişikliklerin oluşturmasıdır. Birbaşka deyişle, bir çalışanın kişisel özellikleri yada sürekli davranışları değil, bu niteliklerde zamaniçerisinde meydana gelen ani ve olağanolmayan değişiklikler birer hile belirtisidir. Örneğin,bir kişi utangaç olduğu için diğer insanlarıngözlerine bakmaktan kaçınıyor ya da yapılanşakalara her zaman alınıyor olabilir. Bu durumlarhile belirtisi değildir. Ancak bu davranışlarınani olarak ortaya çıkması hile belirtisidir. Bunedenle davranışların zaman içerisindeki değişiminitakip edebilmek önemlidir. (3)Dikkat edilmesi gereken bir diğer husus dahile yapan her çalışanın davranışsal belirtilergöstereceğinin garantisinin olmamasıdır.Özellikle işletme psikopatları olarak adlandırılanhilekar grubu, hiçbir biçimde suçlulukduygusu taşımamakta, yakalanacaklarınainanmamakta ya da bundan korkmamaktadır.Yaptıkları hileler, strese girmelerine nedenolmamakta, dolayısıyla da herhangi bir davranışsalbelirti göstermemektedirler.(5) Bu nedenleçalışanları sadece geçirdikleri duygusaldeğişimler açısından değil, yaşamlarına yansıyandiğer değişimler açısından da gözlemlemekfaydalı olmaktadır. Çünkü hile yapan vebu yolla kendine bir kazanç sağlayan çalışan,elde ettiği bu kazancı çok nadir olarak saklamayoluna gitmektedir.Hile yapanların birçoğu, üzerlerinde baskı yaratanparasal sorunları nedeniyle hile yapmayabaşlamaktadır. Söz konusu baskı ortadan kalktığıhalde kişi, yaşam standartlarını yükseltmekiçin hile yapmaya devam etmektedir. Çalışandavranışsal bir belirti göstermese bile, yaşamtarzında meydana gelen değişiklikler, olası birhile belirtisi olarak dikkate alınmalıdır. (3) Dikkatedilmesi gereken son nokta çalışanların davranışlarındaya da yaşam tarzlarında meydanagelen her değişikliğin, hilenin varlığını ispatlamayacağıdır.Meydana gelen değişimlerin,haklı ve makul açıklamaları olabilir. Ancak sözkonusu davranışlar, hile belirtisi olabileceği yönündendeğerlendirilmeli ve gerekli araştırmalaryapılmalıdır. (10)Kaynak: ACFE, Report to the Nations on Occupational Fraud and Abuse 2010Global Fraud Survey,s.72.Hile türlerine göre davranışdeğişiklikleriDavranışsal hile belirtileri, yapıları gereği genelhile belirtilerini oluşturmaktadır. Genelhile belirtileri, herhangi bir spesifik hile türüne(fatura hilesi, gider hilesi, stok hilesi gibi) aitolmayan, her hile türünde görülebilecek belirtilerdir.Dolayısıyla bu tür belirtiler ile karşılaşıldığında,belirtinin ait olabileceği hile türününbulunabilmesi çok önemlidir. Örneğin, kayıpstokların olması veya alımların tek bir satıcıdayoğunlaşması gibi belirtiler, hangi hilelerinyapılıyor olabileceği yönünde ipucu vermektedir.Ancak sakinliği ile bilinen bir çalışanınaniden agresif tavırlar sergilemesi veya iş arkadaşlarıylasürekli tartışması gibi belirtiler ileait olabilecekleri hile türünün ilişkisini kurmakçok kolay olmamaktadır. (11) Davranışların buyönde analiz edilmesi, davranışsal belirtilerinhangi hile türüne ait olabileceği yönünde fikiroluşturacak ve hilelerin ortaya çıkartılmasınayardımcı olacaktır.Aşağıda ACFE 2010 Hile Raporu’nda yer alanüç temel hile türüne göre davranışsal hile belirtileriyer almaktadır.Hile türleri içerisinde yapılma sıklığı en az olmaklaberaber en çok zarara neden olan hilelifinansal raporlama, genellikle üst düzey yöneticilerveya ortak yöneticiler tarafından yapılmaktadır.Tablo incelendiğinde hileli finansalraporlama yapıldığının belirtisi olabilecek davranışlarınbaşında kontrol sorunları ve görevpaylaşımında isteksiz olma görülmektedir.Yapılan araştırmalar, yasal olmayan davranışlarile yöneticilerin elinde bulundurduğu aşırıkontrol gücü arasında pozitif ilişki olduğunugöstermektedir. (4) Bu belirtinin altında yatanpsikolojik etken, hilenin ortaya çıkartılmasınıönlemek amacıyla, hilekarın sahip olduğu kontrolüelinde tutma ve yetki alanına başkalarınınyaklaşmasını engelleme çabası olabilir.Bir diğer hile belirtisi olan dalaverecilik, bu hiletüründe görülen başlıca belirtilerden bir tanesidir.Buna göre hilekar, şüpheli işlerle uğraşmakta,yalan söylemekte, kendisinden bilgiistendiğinde yanlış ya da tutarsız bilgiler vermekteveya denetçileri yanlış yönlendirmektedir.Finansal sıkıntı içinde olma ve işletmeiçinde baskı altında olma, hileli finansal raporlamayapıldığı yönünde güçlü belirtilerdir. Özelliklemali başarıları, işletmenin başarısına bağlıyöneticilerin varlığı, yöneticinin işletme hissesenetlerine sahip olması, ulaşılması zor performanshedefleri gibi nedenler yönetici üzerindebaskı yaratmakta ve finansal tablolarınolduğundan farklı gösterilmesine neden olabilmektedir.(4) Bir diğer hile türü olan yolsuzluğabakıldığında ise ilk sırada satıcı ve müşterilerleolağan olmayan yakın ilişkiler olduğu görülmektedir.Yolsuzluk kapsamında yapılan hilelerebakıldığında oldukça önemli bir belirtidir. Rüşvet,çıkar çatışmaları, ihaleye fesat karıştırma,yasal olmayan hediyeler, komisyon bu alandameydana gelebilecek hilelerden bazılarıdır. BuİÇ DENETİM / SONBAHAR 2012