XXX BÄ R SAFRANBOLULUNUN PENCERESÄ NE SAFRANBOLU ...

XXX 

BĠR SAFRANBOLULUNUN PENCERESĠNE 

SAFRANBOLU DIġINDA YANSIYANLAR 

(DENEMELER - ÖZDEYĠġ DERLEMELERĠ – ANEKDOTLAR - ANILAR) 

Geçen bölümlerin tamamında bir Safranbolu’nun penceresinden 

Safranbolu anlatılmağa çalıĢılmıĢtır. Bu bölümde pencereyi kapatmadan, Safranbolu 

dıĢındaki kimi konularda, bir Safranbolulunun yaĢamı boyunca penceresine yansıyan 

ilginç görüntülerden, bu görüntülerden kaynaklanan görüĢlerden ve yaĢanan kimi 

olaylara iliĢkin değerlendirmelerden oluĢan çok kısa bir demet sunmak ve bunları ilgi 

duyabilecek olanlarla paylaĢmakta yarar olabileceği düĢünülmüĢtür. 

“Hayat ileriye doğru yaĢanır; ama geriye 

doğru anlaĢılır” derler. Bu satırları, yaĢamı geriye doğru 

anlayabileceğim bir dönemde; 70 yaĢıma bastığımın ilk aylarında 

yazıyorum. Cahit Sıtkı TARANCI, ünlü Ģiirinde, “YaĢ otuzbeĢ 

yolun yarısı eder” demektedir. ġair, yolun tamamını yetmiĢ kabul 

eder ve bu dizesi, “YaĢ yetmiĢ, iĢ bitmiĢ” deyiĢine paralel bir 

anlam içerir. Ancak iĢ bitmemiĢ, ömür tükenmemiĢ ise,“YaĢ 

yetmiĢ ama yol bitmemiĢ/ Sıra uzatmaları mı gelmiĢ?” de 

denilmemelidir. Yolun ne zaman biteceği bilinemediği gibi, 

uzatmaların ne zaman baĢlayacağı da bilinememektedir. 

“Hangi yaĢta olunursa olsun, ölüm erkendir” ( 1 ) denilmesi, 

insanın yaradılıĢ özelliğinden kaynaklanan, yaĢama bağlılığını 

ve yaĢamdan kopmama isteğini dile getirir. “Hiç ölmeyecek gibi 

çalıĢ; yarın ölecekmiĢ gibi ibadet et” özdeyiĢi ise, hem yaĢama 

bağlanıĢı ve hem de Tanrı’ya inanıĢı pekiĢtirmeğe yöneliktir. 

Ünlü Fransız yazarı Victor HUGO, “Kırk yaĢ gençliğin ihtiyarlığı; 

elli yaĢ ihtiyarlığın gençliğidir” demekte ise de; 1885’te, 83 

yaĢında ölmesine karĢın, 60 ve 70 yaĢtan söz etmemiĢ 

bulunmaktadır. Ancak, HUGO’nun dediği gibi 50 yaĢ ihtiyarlığın 

gençliği ise ve yaĢam sürecekse, “niçin 60’lı yaĢlar ihtiyarlığa 

hazırlanıĢ, 70’li yaĢlar ihtiyarlığa baĢlangıç ve 80’li yaĢlar da 

ihtiyarlığı yaĢayıĢ yılları olmasın?” denilmelidir. 

Ancak, nasıl olursa olsun, hep sağlıklı bir yaĢam olsun. 

“Her Ģeyin baĢı sağlıktır” diye boĢuna söylenmemiĢ; Kanuni Sultan Süleyman bile, 

“Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi” demekten kendini alamamıĢ. Önemli 

olan herhalde sağlıklı bir yaĢamın yanı sıra, “Baki kalan bu dünyada hoĢ bir sada 

imiĢ” diyen Divan ġairi Baki’ye uyarak bu alemden geride hoĢ bir ses, güzel bir eser 

bırakarak ayrılabilmektir. Yine herhalde Yahya Kemal BEYATLI’nın; “Ölmek değildir 

ömrümüzün en feci iĢi / MüĢkül budur ki ölmeden evvel ölür kiĢi” dizelerinde dile 

getirdiği gibi, ölmeden ölünmüĢ olmamalı ve sadece yaĢamıĢ olmakla da kalmamalı; 

her yaĢta, “karınca kararınca” hep üreterek ve yararlı olarak yaĢamalıdır 

( 1 ) ġair Cemal Süreya; “Her ölüm, erken ölüm”

354 

Diğer bölümler gibi, bu bölüm de böyle bir anlayıĢın ürünüdür. 

Faydalı olduğuna inandığım bir alıĢkanlığım, defterime çeĢitli yerlerde okuduğum ve 

beğendiğim güzel özdeyiĢleri not etmektir. Uzun yıllar içinde biriken bu deyiĢ ve 

güzel sözlerin bir kaçından yararlanmak suretiyle, aĢağıda kimi konularda 

değerlendirmelerde bulunmağa çalıĢacağım. Tırnak içine alınan, baĢkalarına ait bu 

güzel deyiĢlerde, yaĢamın bir çok gerçeğinin en özlü biçimde dile getirilmiĢ olduğunu 

ve ilke olarak benimsendiğinde, bunların insana yaĢam boyu doğru davranıĢlar 

sergilemesi için yardımcı olabileceğini düĢünüyorum. 

ĠNSAN VE TOPLUM 

Aristo’ya ait olduğu söylenen ve sık sık yinelenen bir özdeyiĢ 

vardır: “Ġnsan sosyal bir varlıktır”. Bununla insanın tek baĢına yaĢayamayacağı, her 

zaman hemcinsleriyle bir arada olma, bir baĢka anlatımla, hep toplum içinde yaĢama 

zorunda olduğu belirtilmek istenir. Ġnsanın tek baĢına yaĢaması Daniel Defoe’nin 

“Robinson Cruzoe”’sinde olduğu gibi ancak romanlarda söz konusu olabilir; o 

romanda bile Robinson sığındığı ıssız adada, bir süre sonra çevre adalardan gelen 

vahĢi yerlilerle savaĢır; kimilerini öldürür, kimileri kaçar ve aralarından “Cuma”yı esir 

alıp, onunla birlikte yaĢar. 

Topluluk halinde düzenli ve mutlu bir yaĢamın ön koĢulu, her 

insanın, bulunduğu toplumun belirlediği kurallara uymasıdır. Bu kurallar, ya uzun bir 

süreç sonunda ortaya çıkan toplumsal örf adetlere iliĢkindir ya da ahlaksal değer 

yargılarıdır, bunlara uymayanlar dıĢlanır ve ayıplanır; ya dinsel kurallardır, bunlara 

uymamakla günah iĢlenmiĢ olur veya hukuk kurallarıdır, uyulmama halinde ceza ve 

tazminat gibi yaptırımlarla karĢılaĢılır. Tarihin ilk çağlarından bu yana, klan ve aĢiret 

düzeninden, ulus ve devlet kavramlarının pekiĢtiği günümüze kadar, her toplumda 

belirlenen kurallara uyulmasıyla, kaos veya anarĢi denilen toplumsal kargaĢa ve 

düzensizliğin önü alınmıĢtır. 

Özgürlüklerin sınırsız olmaması da, insanların toplum halinde 

yaĢama zorunluluğundan kaynaklanır. Bir insanın içinde bulunduğu kiĢisel özgürlük 

çemberinin, diğer insanlara ait özgürlük çemberini kesmemesi; en fazla teğet 

olmasının gerektiği söylenirken de, toplumsal düzenin, ancak böylece 

sağlanabileceği gerçeği anlatılmak istenir. 

Uygar insan, baĢkalarını düĢünen bencil olmayan kiĢidir. Eskiler, 

“Hotgam değil, digergam ol” öğüdünde bulunurlar. Hotgam bencil’in, diğergam ise öz 

Türkçede “özgecil” adı verilen bencil olmamanın karĢılığıdır.( 2 ) Bencil olmamak, 

kiĢisel çıkarları, toplumsal çıkarların önünde tutmamaktır. Cenap ġahabettin, “Tiryaki 

Sözleri” adlı kitabında çıkar karĢılığı olarak kullandığı “menfaat” hakkında Ģöyle der: 

“Menfaat sandalyeye benzer; baĢının üstünde taĢırsan seni küçültür, ayağının altına 

alırsan seni yükseltir.” Çıkarcılık, bencillikle özdeĢtir. “Bencillik, kendini düĢünmek 

değil, baĢkalarının da kendisi gibi düĢünmesini istemektir” diye de tanımlanır. Bir 

insanın, baĢkalarının da hep kendisi gibi düĢünmesini istemesi, çoğunluk tarafından 

konulan ve benimsenen kurallara uymamayı istiyor olmasıdır. Her bireyin böyle 

davrandığı durumlarda topluma kuralsızlık egemen olur. Bu yaradılıĢtaki insanlar için, 

“Düğüne gider zurna beğenmez, hamama gider kurna beğenmez” de denilir 

( 2 ) Melik AġIK, Açık Pencere, Milliyet Gazetesi, 06-07.12.2005

Kurallara uymak, her zaman olagan bir davranıĢ biçimi olarak 

kabullenilmelidir. Batı toplumlarında görülen düzenin; güvenli ve rahat yaĢam 

koĢullarının temelinde, bizden farklı olarak oralarda, konulan kurallara uymamayı 

kimsenin aklının ucundan bile geçirmemesi bulunmaktadır. Ender olsa da, Batı’da 

kural dıĢı davranıĢa cüret edebilenlerin hemen “analarından emdikleri sütün 

burunlarından getirilmekte” oluĢu, çok önemli caydırıcı bir etmendir. 

Ülkemizde ise, ne yazık ki,“Kurallara uymamanın, kural olması” gibi 

acı bir tablo ile karĢı karĢıyayız ve bu tablo hemen her alanı kapsar biçimde yıllar geçtikçe 

geniĢlemekte; toplumda kurallara uymamayı alıĢkanlık haline getirenler, hem sayısal ve 

hem de oransal olarak sürekli artmaktadır. Her ne kadar kurallara uymayanlar kamu 

görevlileri tarafından görüldüğünde, haklarında yasal iĢlem yapılsa da, kamu 

görevlilerince herkesin her davranıĢının görülmesi ya da hep denetlenmesi 

beklenemeyeceğinden, kural dıĢı eylemlerin çok büyük çoğunluğu yasal yaptırımlara konu 

olamamaktadır. En düĢündürücü olanı da, ülkemizde kural dıĢılığın toplumsal bir tepki ile 

karĢılanmaması; hatta kural dıĢılığın korunmağa çalıĢılmasıdır. 

Örneğin “her trafik kuralı uzun deneyimler sonunda, uyulması 

gerekli görüldüğü için uygulamaya konulmuĢtur” denilse de, bu gerçeğe büyük bir 

çoğunluk kulak tıkamaktadır. Üstelik, trafik kurallarına aykırı davranıĢı nedeniyle bir 

sürücü hakkında yasal iĢlem yapılmak istendiğinde, çoğu kez, aracındaki yolcuların 

büyük çoğunluğunun sürücüye arka çıkıp, trafik görevlisine tepki gösterdiklerine tanık 

olunmaktadır. Araca bir ücret karĢılığı binilmesine ve dolayısıyla araç sürücüsüne 

karĢı bir minnet borçlu içinde olunmamasına karĢın, “kimin atına binilirse onun kılıcı 

sallanır” sözü burada bile geçerli olabilmekte; Türkiye’nin trafikte çok fazla kayıp 

veren bir ülke olduğu hep unutulmaktadır. YaĢanmıĢ Ģu olay çok ilginçtir: 

1960 yılında Almanya’ya gidip oraya yerleĢen ve her yıl yaz tatilinde 

Türkiye’ye gelen liseden arkadaĢım Salim SOLAKOĞLU, 2000’li yılların baĢlarında 

Ankara’dan, tatilini geçireceği yere gitmek üzere bir otobüse biner. Otobüs, Ankara’dan 

ayrıldıktan epey sonra, yol üzerinde bir yerde ihtiyaç molası verir; arkadaĢım aĢağıya 

indiğinde gözü otobüsün lastiklerine takılır, ön ve arka tüm lastiklerde hiç diĢ kalmamıĢtır, 

lastikler “kabak” denilen biçimdedir, üzerindeki yivler, girinti ve çıkıntılar tamamen 

aĢınmıĢtır. ġoföre böyle yola devam edilemeyeceğini, lastiklerini değiĢtirmesini söyler, “bir 

Ģey olmaz abi” yanıtını alır. Cep telefonundan polisi arar, olayı anlatır, mola bitmeden polis 

gelir, otobüsün yola devamını önler. Çaresiz kalan Ģoför, ait olduğu otobüs firması 

aracılığıyla yeni lastikler getirtmek zorunda kalır, otobüsün lastikleri değiĢtirilinceye kadar, 

doğal olarak birkaç saat geçer. Bu yüzden, otobüs yolcuları, “bizi yolumuzdan alıkoydun” 

diye arkadaĢıma çok büyük tepki gösterirler. O ise, Ģoför yerine, kendine yönelik tepkiye 

önce ĢaĢırır; sonra Almanya’da değil Türkiye’de olduğunu anımsar. 

Böyle bir olayda tepki göstermek yerine, tüm yolcuların lastikleri 

teknik gereklere uygun bulunmayan bir otobüsle seyahatin doğuracağı riskten kendilerinin 

de zarar göreceğini düĢünmemeleri nasıl açıklanabilir? Bunun eğitimsizlik ve bilinçsizlikten 

çok, herhalde sadece kadercilikle bir iliĢkisi kurulabilir. Dilimize yerleĢen “Allah’a emanet”, 

“Allah kerim, bir Ģey olmaz” gibi mistik yaklaĢımlar içinde olmak yerine, “en büyük düĢman, 

gevĢek bırakılmıĢ bir vidadır” özdeyiĢi ile “eĢeğini sağlam kazığa bağla, sonra Allah’a 

emanet et” sözündeki gerçek unutulmamalıdır. Galileo’nun, “Ġnsana bu mükemmel beyni 

veren Tanrı’nın, onun kullanılmasını istemediğine inanmıyorum” sözlerindeki haklılık, asla 

göz ardı edilmemeli; kadercilik yerine öncelikle aklın gereklerine uygun davranıĢlar 

sergilenmelidir. 

355

356 

“GüneĢ layık olmayanları da ısıtır” denir; ancak önemli olan 

sadece ısınmak değil, o ısıyı hem kendinin ve hem toplumun zararına yol açmayacak 

biçimde, hep yararlı alanlarda kullanma alıĢkanlığı içinde olmaktır. Toplumsal 

kuralların yanı sıra, insan aklının ve akılla ulaĢılan bilimsel verilerin gösterdiği 

biçimde davranmak, hem bireysel ve hem de toplumsal çıkarlar açısından büyük bir 

önem ve değer taĢımaktadır.. Burada bir anımdan söz etmek isterim. 

Yurt dıĢına ilk kez 30 yaĢımda, Tarım Bakanlığı MüfettiĢiyken bir grup 

arkadaĢımla birlikte çıktım. Bilgi ve görgü arttırmak amacına yönelik incelemelerde bulunmak 

üzere, federal bir devlet olan Batı Almanya’nın Bavyera eyaleti’nin Tarım Bakanlığı’nın 

çağrılısı olarak, Eylül/1967’de Münih’e gittik. Bizi bir ara güneybatı Almanya’da Ġsviçre, 

Fransa sınırındaki bir bölgeye götürdüler. Göz alabildiğine her taraf Ģaraplık üzüm bağlarıyla 

kaplıydı. BaĢka hiçbir meyve ağacı yoktu; sebze bahçesi de görülmüyordu. Tercüman 

aracılığıyla Alman rehbere sordum; “niçin bu bölgede asma dıĢında baĢka bir meyve ağacı 

yok veya bağcılık dıĢında küçük de olsa, baĢka bir tarımsal üretim yapılmıyor?” 

Rehberin yanıtı Ģöyle oldu: “Bu bölgenin çok uzun yıllar önce toprak 

analizleri yapılmıĢtır; meteorolojik değerler uzun yıllar ortalaması olarak bellidir; toprağa ve 

iklime iliĢkin verilere göre burada en ekonomik, en verimli tarımsal üretim Ģaraplık üzüm 

yetiĢtiriciliğidir”. Buna karĢılık olarak, “öyle olsa da bölge çiftçisi, satmak için değil, 

kendisinin ve aile bireylerinin gereksinimi için, evinin önündeki bahçede, dar bir alanda dahi 

niçin sebze yetiĢtirmiyor veya birkaç meyve ağacı dikmiyor; burası özgürlüklerin ve kiĢisel 

mülkiyet hakkının bulunmadığı komünist rejimle yöneltilen Doğu Almanya olmadığına göre, 

çiftçinin dilediği tarımsal faaliyette bulunması nasıl önlenir?” diye sorulduğunda ise, “bu 

bölgenin 1839 yılında kadastrosu yapılmıĢtır, asma dıĢında, baĢka bir ürün yetiĢtirilmeye 

kalkıĢılırsa, o parsel kime ait ise, o kiĢi, tarımsal destekleme olanaklarından hiç birinden 

yararlandırılmaz, kaderiyle baĢ baĢa kalır, böyle bir davranıĢ sergileyecek, kendinin ve 

ülkesinin ekonomik çıkarlarını hiçe sayacak, akılsız bir Alman çiftçisi yoktur” . 

1839 yılı, bizde Tanzimat Fermanı’nın okunduğu önemli bir yıl 

olduğu için, bu tarihi unutmadım. Bu olayın yaĢandığı 1967 yılında Türkiye’de toprak 

reformu tartıĢmaları vardı, kutsal mülkiyet hakkının dokunulmazlığı savunulurdu ve o 

yılların olanaklarıyla Türkiye’nin kadastrosunun ancak 100 yıl sonra tamamlanacağı 

söylenirdi. Nitekim Safranbolu’ya bile kadastro, Belediye olarak gösterilen yoğun 

çabalar sonucu, ancak 1975 yılında getirtilebildi, Ġlce merkezinin 10-15 yıl içinde 

kadastrosu yapılsa da, köylerin tümünün kadastrosu yıllardır bitirilemedi. 

Almanya’dan bu örnek, bilimsel verilere olan saygıyı, konulan 

kurallara mutlak uyumu ve toplumsal çıkarlara verilen değeri göstermesi açısından 

çok önemlidir; ayrıca niçin kimi ülkelerin çok geliĢmiĢ olduğunun ve kimi ülkelerin de 

kaplumbağa hızıyla geliĢme çabası içersinde bulunduğunun nedenlerinden birini 

gözler önüne serdiği için çok ilginçtir. 

DOSTLUK VE ARKADAġLIK 

Toplum yaĢamında dostluk ve arkadaĢlıkların çok önemli bir yeri 

vardır. Dostluk ve arkadaĢlıkların oluĢması, çeĢitli nedenlerden kaynaklanabilir. 

Ancak en değerli olanlarının mahalle, okul ve askerlik arkadaĢlık ve dostluğu olduğu 

söylenir. Ġnsan silosu görümündeki, bugünkü çok katlı apartmanlar ile çok sayıda 

bloktan oluĢan sitelerdeki yaĢamın aksine, eski sosyal yaĢantımızda mahalle olgusu 

ile mahalle arkadaĢlığının ve özellikle komĢuluğun çok değerli olduğu bilinir.

“Ev alma, komĢu al” sözü, insanın dar zamanında, en yakın 

akrabalarından önce, komĢusunun yardım ve ilgisine gereksinim duyacağı gerçeğini 

vurgulaması açısından önem taĢır. Sadece komĢuluk değil, günlük yaĢamda, bir çok 

kiĢinin, öz kardeĢinden bile önde gelen, çok yakın dostluk ve arkadaĢlıkları vardır. 

Kafa yapıları, dünya görüĢleri birbirini benzeyenler dost ve arkadaĢ olurlar. “Söyle 

bana dostunu, senin kim olduğunu sana söyleyeyim” denilmesi bundandır. 

Hiç kuĢkusuz gerçek dost, iyi gün değil, “kara gün dostu”dur. Bu 

nedenle, “Dost sanma Ģanlı vaktinde dost olanı, / Dost bil, gamlı vaktinde elinden 

tutanı” beyti, bir gerçeğin özlü biçimde dile getiriliĢidir. “Evrende her Ģey küçük 

doğar, zamanla büyür; acı ise büyük doğar, zamanla küçülür” denildiği gibi, 

”Sevinçler paylaĢıldıkça büyür, acılar paylaĢıldıkça küçülür” diye de söylenir. 

Sevinçler de, acılar da ancak dostlarla paylaĢılabilir. Buna karĢılık, dostların Ģöyle 

sınıflandırılması da, yaĢamın bir baĢka gerçeğidir. 

“Kimi dostlar ekmek, su gibidir, her gün aranır; kimileri ilaç gibidir, 

gerektiğinde ararsın; kimisi hastalık gibidir, gerekirse ararlar; sonuncular da 

arandığında bulunamayan Ģemsiye gibidir, yağmur yağınca kaybolurlar” . Herhalde 

bu sıralamada, hastalık ya da gerektiğinde bulunamayan Ģemsiye gibi olanları, dost 

olarak nitelememek ve dostlar arasında saymamak daha doğru olmak gerekir. 

Nitekim, “Dünya malı elde iken, hep düĢmanlar dost olur / Elde 

bir Ģey kalmayınca, dost bile düĢman olur” ( 3 ) veya “Altından testi olsa, susuz 

çeĢmeden dolmaz / Yiğit ne kadar mert olsa, düĢenin dostu olmaz” ( 4 ) dizelerinde de 

özde değil, sözde dostlar ve dostluklar yerilmektedir. Bu arada, “Ay’ı sever batana 

kadar, güneĢi sever yakana kadar, beni sever iĢi bitene kadar” dedirtenlerin de 

dostluğundan ve arkadaĢlığından söz edilmemelidir. 

Mehmet Akif ERSOY da, “Kim kazanmazsa bu dünyada ekmek 

parası / Dostunun yüz karası, düĢmanının maskarası” demekte haklıdır; ancak Ģu ya 

da bu nedenle güç durumda kalan bir kiĢiyi, “yüz karası” bir durumda bırakmamak 

da, gerçek dostların en önemli görevi olmak gerekir. Çünkü gerçek anlamda dostluk 

ve arkadaĢlığın, karĢılıklı yardımlaĢma ve dayanıĢmayı gerektirdiği unutulmamalıdır. 

Öte yandan, uluslararası iliĢkilerde bir ülkenin, “Dostlarının 

dostunu dost; dostlarının düĢmanını düĢman; düĢmanlarının dostlarını düĢman, 

düĢmanlarının düĢmanını dost” olarak kabul etmemesi gerektiği söylenir. Bir Ġngiliz 

devlet adamının çok bilinen, “Ġngiltere’nin değiĢmez dostları yoktur; değiĢmez 

çıkarları vardır” sözü de aynı doğrultudadır. Ancak kiĢisel iliĢkiler için benzer görüĢ ve 

yaklaĢımlar tutarlı olamaz. Dostun dostu da, düĢmanın düĢmanı da dost olabilir ve 

olmalıdır da; ayrıca yine kiĢisel iliĢkilerde geçerli olan dostluklar da, sürekli 

olanlardır. 

Aslında hep, sürekli dostlukların, eski dostlukların öneminden ve 

erdeminden söz edilir. Eski dostluk, sürdürülen ve eskitilmeyen dostluktur. Ġnsanın 

herkesle dost olması beklenemez, evliya da olunsa, “her evliya her adama yaramaz” 

denir. Ancak herkesle dost olunmasa da, düĢman da olunmamalıdır. Ömer HAYYAM 

Ģu dörtlüğünde ne güzel söylemiĢ: “En doğrusu dosta düĢmana iyilik etmen / 

( 3 ) Nail TAN, “Laedri ve Ölçülü Sözler” 

( 4 ) Hasan PULUR, Milliyet Gazetesi, 20.06.2002 

357

358 

Ġyilikseven kötülük edemez zaten / Dostuna kötülük ettin mi düĢmanın olur / 

DüĢmanınsa dostun olur iyilik edersen” 

Dilimizde “Ben ona iyilik etmedim ki, bana kötülük etsin” diye bir 

söz vardır; bundan, her iyilik edenin, iyilik ettiğinden kötülük beklemesinin gerektiği 

gibi bir anlam çıkar. Böyle bir genelleme yapılması doğru olmamalıdır; dilimizdeki 

“Yap bir iyilik, at denize; balık bilmezse halik bilir“ sözü daha doğrudur ve karĢılık 

beklenmeksizin ve kim olursa olsun, dost ya da düĢman iyilik yapılmasını; balık 

bilmese de, halik’in (yaratanın), yani Tanrı’nın bileceğine iĢaret edilir. “Hiçbir iyilik 

Tanrı katında kaybolmaz” özdeyiĢinde de, iyiliğin değer ve önemi vurgulanır. 

Ġyilik yapmakla yeni dostlar kazanılır, ya da eski dostluklar 

pekiĢtirilir. Toplum yaĢamında en mutlu insanlar, çok sayıda dostu bulunanlardır. 

“Adam, adamıyla, kuĢ kanadıyla havalanır” denir, Adamın adamı, dostlarıdır; dostlar 

olmaksızın yaĢamdan hiçbir tat alınmaz. “Yalnızlık Tanrı’ya özgüdür” sözü, çok 

doğrudur ve yaĢamaktayken, yaĢamın sonunda olduğu gibi yalnız kalınmamalıdır. Bu 

nedenle olsa gerek, Ahmet Muhip DIRANAS, “Ben bir yıldızım” adlı Ģiirinin sonunda 

“Ama kalbim çatlayacak yalnızlıkta / Hiç olmazsa bir ayna ver bana, Tanrım!” der. 

DOĞRULUK VE GÜVENĠLĠRLĠK 

Toplumsal yaĢamda asla göz ardı edilmeyecek çok önemli bir 

kural, insanların doğru ve güvenilir bir kiĢilik sahibi olmalarıdır. “Her zaman ak ol, pak 

ol / Kabak olma, kavak ol / Yerde sürünür kabak / Göğe yükselir kavak” dizelerindeki 

gerçekler ilke edinilmelidir. Hiç kuĢkusuz görünüĢün ak olması ya da ak adı verilmesi 

önemli değildir; ak’lık özde olmalıdır. Eski deyimle “zarfa değil, mazrufa bakılmalı”; 

zarf değil, zarfın içindeki ak olmalı, pak olmalıdır. 

Doğruluk, dürüstlük her insanın sahip olması gerekli en değerli 

niteliktir. Bu nitelik, kiĢilerin toplum içinde güvenilir ve saygın bir konumda olmalarını 

sağlar. Her ne kadar dilimizdeki “Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar” ya da 

“ Doğru olsan ok gibi / Yabana atarlar seni / Eğri olsan yay gibi / Elde tutarlar seni” 

gibi söylemler, ilk bakıĢta doğruluğa karĢıtmıĢ izlenimi vermekte ise de, bu sözleri 

aslında, bir olumsuzluğa karĢı gösterilen tepki, eleĢtiri ya da yergi (hiciv) olarak 

algılamak gerekir. Nitekim, “Doğruda aç görmedim, eğride tok / Eğri yay elde kalır, 

menzil alır doğru ok” denilerek, elde kalan eğri yay’a değil, haklı olarak menzile 

giden, yani amaca ulaĢmak üzere yol alan doğru ok’a değer verilir. 

“Yılan’dan daha çok, yalan’dan kork” uyarısında bulunulur. Eski 

bir sözdür; “Bir Ģeyin Ģuyuu, vukuundan beterdir”, yani bir olayın duyulması, gerçek 

olmasından daha kötüdür denir. Çünkü doğrunun ne olduğunun anlatılması ve 

anlaĢılması zaman alır; bu arada “ateĢ olmayan yerden duman çıkmaz” diye 

düĢünenler de olur. “Her ne kadar güneĢ balçıkla sıvanmaz”, “yalancının mumu 

yatsıya kadar yanar” denilse de, haksızlık ortaya çıkıncaya kadar vereceği zarar, 

“çamur at, tutmasa da izi kalsın” denilerek anlatılmak istenir. Bu yüzden “doğru 

yerinden doğrulana kadar, yalan dünyayı dolanır gelir“ denir ve o nedenle “Allah, kuru 

iftiradan saklasın” dileğinde bulunulur. 

Ġnsanların, dürüstlüğü ve doğru sözlülüğü ilke edinen, yalan 

dolan bilmeyen, hilekarlık sahtekarlık yapmayan, baĢkalarını aldatmayan, baĢkasının

malında gözü olmayan, hakkına rıza gösteren bir kiĢilik sergilemeleri halinde, toplum 

olarak kalkınmanın, ilerlemenin önündeki engellerden en önemlisi ortadan kalkmıĢ 

olur. Göründüğü gibi olan, ya da olduğu gibi görünen, bir baĢka anlatımla içi dıĢı bir 

olan, art niyet taĢımayan, verdiği sözü yerine getiren kiĢilerin büyük çoğunluk 

oluĢturduğu bir toplumda ancak, güven ve gönenç içersinde bir yaĢam sürdürülebilir. 

Değinilen biçimdeki erdemli davranıĢlar ve bu arada toplumsal 

kurallara ve yasalara saygı ve uyum, hiç kuĢkusuz polisiye önlemlerle sağlanamaz. 

Bu, herhalde, sosyal ve kültürel bir birikimin sonucudur ve sanırım geliĢmiĢlik ve 

uygarlık ölçütüdür. Bu satırları okuyanlarla bir anımı paylaĢmak isterim. Cenap 

ġahabettin “Hatıralar, kocayan dimağların koltuk değneğidir” der; anlatacağım anının, 

dimağıma olmasa da, görüĢlerime koltuk değneği gibi destek olacağını düĢünürüm. 

Yukarda değinmiĢtim; görevli olarak, 1967 yılında Almanya’ya ilk 

gidiĢimde ormanlık alanlardaki köylerin tarımsal etkinliklerini ve kalkınma yöntemlerini 

incelemek üzere, bizi ayrıca, Karaormanlar denilen bir bölgede, ormanlar içindeki bir köye 

götürdüler; kıvrıla kıvrıla uzanan asfalt bir yolla ulaĢtığımız bu köy, hayvancılıkla geçiniyordu, 

günde 30 litre dolaylarında süt veren inekleri, etrafı tek sıra bir telle çevrili, orman içindeki 

ağaçsız yeĢil alanlara, baĢlarında hiç kimse olmaksızın bırakıyorlar, tele çok düĢük voltajlı 

elektrik akımı verdiklerinden, inekler tele dokununca geri çekiliyor ve telli çevrili alanın dıĢına 

çıkamıyorlardı. Çok modern ve çok temiz ahırlarda barınan inekler, aynı ahırdaki 

makinelerle sağılıyordu. 

Bizi gezdiren Alman rehberimiz, sağım sonucu toplanan sütün, her 

ahırın içinde ve giriĢ kapısının yanındaki huni gibi ağzı geniĢ bir kaba dökülerek, bu kabın 

bir boruyla bağlı olduğu köyün tankına gönderildiğini, ahırdan ne miktar süt çıktığını kapının 

dıĢındaki sayacın gösterdiğini, köydeki tüm ahırlarda üretilen ve bu tankta toplanan sütü, 

pastörize etmek, peynir ve tereyağı yapmak üzere, aĢağıda dağın eteklerindeki süt 

fabrikasının satın aldığını, belirli zamanlarda fabrikanın görevlileri gelip, her ahırdaki sayacın 

göstergesini okuyarak ilgililere ödemede bulunduğunu anlattı. 

Ahırdaki kaba, süt yerine su dökülürse sayaç fazla gösterir ve haksız 

ödemede bulunulmak durumuyla karĢılaĢılır diye düĢünerek, tercümanımız aracılığıyla böyle 

olumsuz bir eylemin nasıl önlendiğini sordum. Rehber, “buradan su değil, süt dökülür” 

yanıtını verdi. Ben de “süt dökmek yerine, haksız bir kazanç elde etmek amacıyla su 

dökmesinin, hangi yöntemle önüne geçildiğini öğrenmek istiyorum” diye sorumu yineledim. 

Su ile sütün özgül ağırlığı ile rengi farklıdır; bu sayaç, özgül ağırlığa ya da renge karĢı 

duyarlıdır, suyun veya sulandırılmıĢ sütün dökülmesi halinde gerekli uyarıda bulunur veya 

çalıĢmaz gibi bir cevap verileceğini umuyordum. 

Rehber, tercümanımıza “siz herhalde yanlıĢ çeviri yapıyorsunuz, sudan 

değil, sütten bahsediyorum, niçin süt dururken, su dökülsün? Ġneğin memesinden çıkan süt, 

pastörize edilmeden içilmez; toplanan süt aĢağıda vadi içindeki fabrikada pastörize 

edildikten sonra, bir kısmı içilmek üzere tekrar köye getirilir, süte su katılarak, köyde niçin 

sulu süt içilmesine neden olunsun? bu köyün halkı deli değildir.” diye karĢılık verdi. 

Tercümanımız, Batı Almanya’nın Freibourg Üniversitesi’nde doktora 

yapmıĢ Orman Y.Mühendisi BaĢmüfettiĢ Nurettin ERBĠL’di; çok iyi Almanca biliyordu, çok da 

güzel çeviri yapıyordu. Ancak biz, bir Alman’ın böyle bir sahtekarlığı düĢünemeyeceğini 

bilemiyorduk; içimizden kimi arkadaĢlar “bizde olsa, her ahırdan gönderilen sütün en az 

yarısı su olur”, kimileri de “kaba, hep su dökülür, mevcut süt baĢka yollardan satılır ya da 

değerlendirilir; pastörize de neymiĢ denir, süt kaynatılıp içilir” diye söyleniyordu. 

359

360 

Bu olay, Alman toplumunda denetim olmasa da, önlem alınmasa 

da insanların dürüstlükten sapma göstermediğini, hatta böyle bir sapmanın 

düĢünülmesinin bile söz konusu olamayacağını öğrenmemizi sağladı. Ancak kendi 

ülkemizi düĢünerek hayıflanmamıza da neden oldu, içerledik ve üzüldük. 

TOPLUM VE YÖNETĠM 

Toplumu yönetenler, o toplumun olabildiğince en seçkin, en 

saygın ve en bilgili bireyleri olmalıdır. 2. CumhurbaĢkanımız Ġsmet ĠNÖNÜ, “bir 

toplum için en tehlikelisi, bilgisi olmayanların yetkisi olmasıdır” demiĢtir. Acaba her 

zaman, en seçkin, saygın ve bilgili olanlar mı toplumu yönetirler? Bu soru, arĢivimde 

bulunan bir gazete kupüründe ( 5 ) yer alan aĢağıdaki görüĢlerle yanıtlanabilir. 

““Toplumda sosyal elemeyi sağlayan yollardan biri sınav ise, biri 

seçimdir. Sınav daha çok akla dayanan, insanın bilgi zeka değerini belirten bir eleme 

yoluysa; seçim daha çok sempati, antipati, menfaat gibi duygulara dayanan bir eleme 

yoludur. Sınav (imtihan) daha çok öğrenim hayatında, okullarda, üniversitelerde öğrencilerin 

kavrayıĢlarını, kafa yapılarını gösteren kesin ve ĢaĢmaz bir ölçüyse, seçim daha çok sosyal 

hayatta, sosyal mevkiler için en zekiyi, en bilgiliyi, en layık olanı değil de, menfaat gibi türlü 

duygular bakımından en elveriĢli olanı araĢtıran bir elemedir. Atama (tayin) nın da bir çeĢit 

seçim olduğunu hatırlatalım. Yalnız bir zümre çoğunluğunun değil de, bir ferdin seçimidir bu. 

Kısacası ilkokuldan yüksek öğrenime kadar sınıflar, dereceler sınav yoluyla aĢıldığı halde, 

toplumdaki diğer sosyal mevkiler, mertebeler daha çok seçimle olur. Bu bakımdan sosyal 

hayatı sınava dayanan öğrenim dünyası ve seçime dayanan sosyal mevkiler dünyası diye 

kesin sınırlarla ikiye ayırmak mümkündür. Öğrenimleri boyunca, lise ya da yüksek 

öğrenimlerini zar zor güç bela yapabilen okul kaçaklarının, hayattaki sosyal mevkilere, hatta 

üniversitelerdeki akademik unvanlara ulaĢmalarına ĢaĢmamalı. Çünkü öğrenim hayatında 

ölçü, akıl, zeka; toplumda, memurluk hayatında ölçü, sempati, antipati, sevgi, nefret, dostluk, 

düĢmanlık ve hepsinin üstünde menfaatlardır.” 

Bu görüĢlerde haklılık payı bulunsa da, tamamına katılmak 

olanağı yoktur. Özellikle kiĢilerin, toplumda belirli noktalara ulaĢabilmelerinde 

“sempati, antipati, nefret, dostluk, düĢmanlık ve hepsinin üstünde menfaatların” ölçü 

olması tartıĢılmak gerekir. Bunlar, hiç kuĢkusuz nesnel (objektif) değil, öznel 

(sübjektif) değer yargılarıdır. Ancak bu yargılar, itiraf etmek gerekir ki, ülkemiz 

gerçekleriyle örtüĢmüyor da denemez. 

Nitekim, Almanya’daki Nazi zulmünden kaçarak II.Dünya SavaĢı 

öncesi Türkiye’ye sığınan ve Ġstanbul Üniversitesi Ġktisat Fakültesi’nde görev alan 

Prof.Dr. Neumark, da aynı konuda, “Türkiye’nin toplumsal elekleri hep eksileri eleyip, 

artıları kalbur üstü yapacağına, artıları eleyip, eksileri kalbur üstü yaptığı için Türkler çağı 

yakalayamamıĢtır” demektedir. 

Herhalde, “Batı’nın her Ģeyi MaĢallah, Türkiye’de her Ģey inĢallah” 

denilmesi de, kalbur altı olmaları gerekenlerin, kalbur üstü olmasından 

kaynaklanmaktadır. Çetin ALTAN da, Milliyet Gazetesi’ndeki makalelerinde sık sık, 

“Türkiye’de, önemliler değersiz, değerliler önemsizdir” diye yakınır. “Türkiye doğuya doğru 

yol alan bir gemidir. Ancak bu gemide bazıları batıya doğru koĢmaktadır” diyen Sakallı 

Celal (Filozof Celal YALINIZ) ise, ayrıca “Bizde ilgililer bilgisiz, bilgililer ilgisiz” der. 

( 5 ) Bu gazete kupürü Cumhuriyet Gazetesi’ndendir. 1960’lı yıllarda kestiğimi anımsıyorum; ancak 

gazetenin tarihini ve yazarını not etmemiĢ olmam önemli bir eksikliktir.

Oysa ki, toplumda değerliler önemli olmalı, ilgililer de bilgisiz 

olmamalıdır. Ünlü araĢtırmacı gazeteci Uğur MUMCU, “Bilgi sahibi olmadan fikir 

sahibi olunmaz” demekte yerden göğe kadar haklıdır. Bu nedenle ilgililer ve özellikle 

yöneticiler bilgili olmalıdır ki, fikir sahibi de olsunlar; toplumu yönetirken sahip 

oldukları fikirler kendilerine ıĢık tutsun. “Yönetmek, öngörmektir” denir; doğruları 

öngörmek için, doğru fikirlere ve onun için de doğru bilgiye gereksinim vardır. 

GörünüĢe asla aldanılmamalıdır. Güzel bir deyiĢ vardır: “Adam 

hacı mı olur gitmekle Mekke’ye / EĢek derviĢ mi olur, taĢ taĢımakla tekkeye” . Hacı BektaĢ 

Veli de, “Hararet nar’dadır, sacta değildir / Keramet baĢtadır, taçta değildir / Her ne arar 

isen, kendinde ara / Kudüs’te, Mekke’de, Hac’ta değildir” derken, dıĢ görünüĢün ve 

sıfatların önemli olmadığına iĢaret eder. Tanzimat Edebiyatı’nın ünlü Ģairi Ziya PaĢa 

da, “Bed asla necabet mi verir hiç üniforma / Zerduz palan ursan eĢek niye eĢektir” 

(Çirkine asla üniforma, hiç soyluluk vermez / Sırma iĢlemeli semer, eĢeği değiĢtirmez) demek 

suretiyle, aynı görüĢü bir baĢka biçimde dile getirir. 

DıĢ görünüĢün önemine iĢaret eden sözler de vardır. Örneğin 

Cenap ġahabettin, “Bir güzel kıyafet, iyi bir tavsiye mektubu gibidir” derse de, “Ġnsan 

kıyafetine göre karĢılanır, bilgisine göre uğurlanır” anlamındaki bir Rus atasözü daha 

doğru olmak gerekir. 

Bir toplumda öncelikle baĢta politikacılar olmak üzere o toplumu 

yönetenlerden ve kamu görevlilerinden, bilgili olmalarının yanı sıra, vatandaĢlarına 

karĢı dürüst ve eĢit davranmaları, hep doğruları söylemeleri, eski deyimle “zikri 

baĢka, fikri baĢla” yani “söylemi baĢka, eylemi baĢka” olmamaları, yasaları 

uygulamada keyfilikten kaçınmaları ve en önemlisi, sahip oldukları kamusal yetkiyi 

kötüye kullanarak çıkar sağlamağa kalkıĢmamaları beklenir. 

Bir devlet adamının yakın bir tarihteki, “benim memurum iĢini 

bilir” biçimindeki talihsiz demeci asla hoĢ görülmemelidir. Ancak dilimizde, “Bal tutan 

parmağını yalar”, “Devletin malı deniz, yemeyen domuz” gibi deyiĢlerin varlığı da, 

yadsınamaz bir gerçektir. Bu sözler, kimi olumsuzlukların ülkemizde benimsendiğinin 

göstergesi olarak kabullenilmemelidir. Bu deyiĢlerin, Osmanlı döneminde kamu 

görevlerinin, devletin üst yöneticilerine verilen hediye ve rüĢvetlerle elde 

edilmesinden ve bu yolla görevlendirilenlerin de hizmet yerine, çıkar sağlamayı 

alıĢkanlık haline getirmelerinden kaynaklanarak dilimize yerleĢtiği düĢünülebilir. 

Çünkü XVI.yüzyılın ünlü divan Ģairi Fuzuli, kendi kadar ünlü 

“ġikayetnamesi”ne ( 6 ), “Selam verdim, rüĢvet değildir diye almadılar, hüküm gösterdim 

faydasızdır diye iltifat etmediler” diye baĢlar ve devamla “...Dedim vakıf malının dilediği gibi 

kullanılması vebaldir / Dediler akçamız ile satın almıĢız, bize helaldir / Dedim, hesaba alsalar 

bu tuttuğunuz yolun fesadı bulunur / Dediler, bu hesap kıyamette sorulur / Dedim dünyada 

dahi hesap olur, haberin iĢitmiĢiz / Dediler, ondan dahi korkumuz yoktur, katipleri razı 

etmiĢiz...” demektedir. 

( 6 ) ġikayetname, Fuzuli’nin, Kanuni Sultan Süleyman’ın 1534’te Bağdat’ı alması nedeniyle, padiĢah 

için yazdığı övgü dolu bir kasideden dolayı, kendisine Bağdat vakıflarının gelirinden bağlanan 9 akçe 

gündeliğin, Vakıf idaresi’nce ödenmemesi üzerine, Ġstanbul’a NiĢancı Mustafa Çelebi’ye gönderdiği 

mektuptur. (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,Cilt:21, sayfa: 11079) 

361

362 

Sadece Fuzuli değil, aynı konuda bir baĢka Osmanlı Ģairi, XVII 

yüzyılda yaĢayan Nabi de Ģöyle yakınmaktadır: “Vermezdi kimse kimseye ekmek, minnet 

olmasa / Hiçbir iĢ görülmez idi, rüĢvet olmasa / Yok karĢılıksız muamele ehli zamanede / 

Kimse ibadet etmez idi, cennet olmasa” 

Böyle bir devlet düzeninin doğal sonucu, “bal tutan parmağını 

yalar” ya da “Devlet malı deniz, yemeyen domuz”, gibi deyiĢlerin dile yerleĢmesi; bu 

deyiĢlere yol açan eylemlerin kanıksanmasıdır. Bal devletinse, o balı tutan parmağını 

yalamamalıdır; “devlet malında tüyü bitmemiĢ yetimin hakkı vardır” gerçeği 

karĢısında, “devlet malı deniz, yemeyen domuz” denilmesi bir ironidir; eleĢtiri 

anlamında olduğu düĢünülmelidir. Kamu görevlisi, hizmeti karĢılığında kendisine 

ödenen, yasal olarak belirlenmiĢ ücreti beğenmeyebilir,: o takdirde “ya bu deveyi 

güdecektir, ya bu diyardan gidecektir”. Böyle yapılmayıp, yasal olmayan yollardan 

çıkar sağlanmasının olağanlaĢıp, yaygınlaĢması toplumu çöküntüye götürecektir. 

“Ġhsan, insanın tuzağıdır” derler; hiç kimse kamu görevlisine ihsanda, yani bağıĢta 

bulunmamalı, kamu görevlisi de, bağıĢ kabul ederek tuzağa düĢmemelidir. 

“Balık baĢtan kokar” özdeyiĢindeki gerçek asla göz ardı 

edilmemeli, özellikle toplumun en üst yöneticileri, herkese örnek olacak nitelikler 

taĢımalı ve öncelikle dürüst olmalıdırlar. Yakın tarihte örnekleri görüldüğü gibi, 

yöneticiler, astronomik rakamlara ulaĢan mal varlıklarının kaynağı olarak, annenin 

çıkınından çıkan dövizleri veya çocuğun düğününde armağan edilen altın takıları 

göstermek gibi utanç verici durumlara düĢmemeli ya da mal bildiriminde yer alan yüz 

küsur kilo altının, aylıklardan tasarruf suretiyle biriktirildiğini söyleyerek, kargaları dahi 

güldürmemelidir. Hesap sorulduğunda da sen beni, ben seni aklayalım denmemelidir. 

Ziya PaĢa (1825-1890), ünlü Terkib-i Bend’inde, “Milyonla çalan 

mesned-i izzete serefnaz / Bir kaç kuruĢu mürtekibin cay-i kürektir” (Milyonla çalanın 

yüce mevkilerde baĢı diktir / Birkaç kuruĢu cebe atanın cezası kürektir) demiĢtir. Aradan 150 yıl 

kadar geçtikten sonra, “aynı hamam, aynı tas” görüntülerle karĢılaĢılmamalıdır. 

“Orkestra Ģefi ile toplumun Ģefi birbirinden farklıdır; orkestra Ģefi 

çalmaz, çaldırır; toplumun Ģefi ise, ne çalar, ne çaldırır” denir. Toplumun Ģefi olan üst 

yöneticiler ve özellikle politikacılar için en büyük servet, halka yaptıkları hizmet ve bu 

hizmetten kaynaklanan saygınlıktır. “Politikacının unu değil, ünü olmalıdır” denir. Un 

maddi, ün manevi servettir; kendinden sonrakilere, sadece hizmetleriyle adını ve 

ününü miras bırakan politikacıları toplum unutulmaz; hep adını ve anılarını yadeder. 

Vergi dairelerinin duvarlarında,“vergisi ödenmiĢ kazanç kutsaldır” 

yazıldığı gibi, ancak yasal yollardan elde edilen servet, kutsal ve saygındır. “Kefenin 

cebi yok” ya da “hep senden yukarıdakilere değil , aĢağıdakilere de bak; Ģükretmesini 

bil” gibi öğütler, olanla yetinilmesi, kanaatkar olunması amacına yöneliktir. Bu konuda 

Ziya PaĢa’nın Ģu beyiti ne kadar doğrudur:“Ya bister-i kemhada, ya viranede can ver 

/ Çün bay-ü geda hake beraber girecektir”; (Ġpek döĢekte ya da viranede can versin / 

Toprağa beraber girecek fakir ile zengin) Bir baĢka doğrunun da Ģu dizelerde dile getirildiği 

unutulmamalıdır: “Mal sahibi, mülk sahibi / Hani bunun ilk sahibi / Mal da yalan, mülkte 

yalan / Var biraz da sen oyalan” ( 7 ) 

( 7 ) Bu dörtlüğün Yunus Emre’ye ait olduğu söylenirse de, Hasan PULUR, 05.03.2006 tarihli Milliyet 

Gazetesi’ndeki “Olaylar ve Ġnsanlar” baĢlıklı köĢesindeki yazısında, Prof. Talat HALMAN’a atfen, 

bunun “laedri” (söyleneni belli olmayan, ölçülü ve kafiyeli söz) olduğunu bildirmiĢtir.

Toplumda yöneticilik ve özellikle seçim sonucu, siyasal yollarla 

ulaĢılan yöneticilik bir meslek değil, bir görevdir. O görevden ayrılmamak için sürekli 

çırpınıĢlar içinde olunmamalı, sonraki kuĢakların önü açılmalıdır. “El elden üstündür” 

denir, bunun kanıtlanması ve bu olanaktan yararlanılması için, baĢkalarına da 

yöneten olma Ģansı verilmelidir. Ne kadar seçkin ve saygın bir kimlik sahibi olursa 

olsun, politikacı, adını ve yüzünü eskitmiĢ ise, artık zamanı geldi deyip görevinden 

ayrılmasını bilmelidir. 

Güzel bir söz vardır: “Politika bir otobüstür binmeli; son durağa 

gelmeden inmesini bilmeli”. Bu kurala uymayanlara, yani son durağa gelmeden 

inmeyenlere, önemli sağlık sorunları olan, 2000’li yılların hemen baĢındaki BaĢbakan 

Sayın Bülent ECEVĠT ilginç bir örnek oluĢturmaktadır. Bu örneğe karĢın, “Politikanın 

sadece giriĢ kapısı vardır, çıkıĢ kapısı yoktur; ölünceye kadar kalınır” diyen Sayın 

Süleyman DEMĠREL’e katılmak olanaklı değildir. Çünkü Batı’dan aldığımız 

demokrasinin, oradaki yazılı olmayan kurallarına da uyulmalıdır. Bu kurallar gereği, 

Batı ülkelerinde siyasal liderler son seçimde, bir önceki seçime göre partileri bir kaç 

puan daha az oy alsalar, hemen koltuklarını boĢaltmakta; yeni bir liderle, partinin ve 

ülkenin geleceği için, daha büyük ümitler beslenmesine ortam hazırlamaktadırlar. 

Türk ulusu için verdiği çok değerli hizmetleri asla göz ardı 

edilmemesi gereken, büyük devlet adamı II.CumhurbaĢkanımız Sayın Ġsmet 

ĠNÖNÜ’nün, yaĢamının son dönemlerinde damadı Metin TOKER’in gözüyle gören, 

eski bakanlardan Kemal SATIR’ın kulağı ile duyan bir konumdayken, partisinin 

baĢından kendiliğinden çekilmeyip, 1972 yılındaki parti kurultayında delegelerin 

istemeyerek verdikleri oylarla ayrılmak zorunda bırakılması çok üzücü olmuĢtur.. 

Bir baĢka örnek de Ģöyledir. Hem 1975 yılında Avrupa Güvenlik 

ve ĠĢbirliği TeĢkilatı’nın (AGĠT) temel belgesi olan “Helsinki Nihai Senedi”ni ve hem 

de bir baĢka önemli belgesi olan “Avrupa Güvenlik ġartı”nı 1999 yılında Türkiye 

adına imzalayan Sayın DEMĠREL, her iki belgede de imzası olan Avrupa’nın tek lideri 

olmakla övünmüĢ ise de, çeyrek yüzyıl içersinde Avrupa ülkelerinde birkaç kez 

siyasal liderler değiĢmesine karĢın, hep aynı lidere bel bağlanır olunması, Türkiye için 

hiç de sevinilecek bir husus değildir. Aynı devlet adamımızın “ben BaĢbakanlıktan altı kez 

gittim, yedi kez geldim” demesi de, yine bir övünç nedeni olarak değil, Türkiye’ye 

özgü, Batı demokrasilerinde rastlanılmayan bir olumsuzluk olarak değerlendirilmelidir. 

DenenmiĢi yeniden denemek yerine, aynı ya da farklı siyasal 

görüĢten denenmemiĢlere fırsat yaratılmalıdır. Eskiler, “benim oğlum bina ( 8 ) okur, 

döner döner yine okur” diyerek, yerinde saymanın olumsuzluğunu dile getirmiĢler. 

Uzun yıllar aynı liderde ısrarlı olmak da, döne döne bina okumak gibidir. 

Napolyon BONAPART, “Doğu’yu adamlar, batı’yı yasalar yönetir” 

derken haklıdır. Burada yönettiği söylenen yasalardan anlaĢılacak olan, iĢ baĢındaki 

yöneticilerle iliĢkili olmayan, ülkede geçerli kılınan kurallar ile yönetim sistemi ve 

anlayıĢıdır. Nitekim, II.Dünya SavaĢı’ndan sonra gerek Fransa’da ve gerekse 

Ġtalya’da, sürekli olarak, çok kısa aralıklarla değiĢen koalisyon hükümetleri iĢbaĢında 

olmasına karĢın, o ülkelerin geliĢmesinde ve kalkınmasında hiçbir olumsuzlukla 

karĢılaĢılmamıĢtır. Devlet çarkı kurallarına göre, hiç aksatılmadan iĢletilmiĢtir. 

( 8 ) “Bina”, Arapça’daki fiillerle ilgili dilbilgisi kitabının adıdır. 

363

364 

BONAPART’tan iki yüzyıl sonra bile bugün, Doğu’da ve ne yazık 

ki, demokratik rejim uygulanan Türkiye’de bile, kuralların ve kurulu düzenin yerine, 

belirli ölçülerde olsa da, iĢbaĢında olan kiĢilerin anlayıĢ ve değer yargıları hep ön 

planda tutulmaktadır. Ġlginç bir örnek olarak, “vizyon ve misyon sahibi” denilerek, 

yakın geçmiĢte kimi çevrelerce yüceltilen ÖZAL’ın, göreve baĢlarken Anayasa’ya 

bağlılık yemini etmesine karĢın, “Anayasayı uygulamasak, bir defa delsek ne çıkar” 

demesine hayret ve ĢaĢkınlıkla tanık olunmuĢtur. 

Doğuda, Japonya ve Hindistan dıĢında, demokratik tek ülke olan 

Türkiye’deki seçimlerde, parti programlarına göre değil, parti liderlerine bakılarak oy 

kullanılır. Partinin programına değil, liderine umutlar bağlanır. Ancak, çoğu kez yeni 

bir lider iktidara geldiğinde, önce “enkaz devraldığı edebiyatı”nı dillendirir, A’dan Z’ye, 

kamudaki tüm personel kadrolarına yandaĢlarını atayarak, yönetimde kendine uygun 

yeni bir anlayıĢı, yeni bir düzeni egemen kılmak ister. 

Bir Bakanlığımızın müsteĢarı Ġngiltere’de görüĢtüğü, aynı 

bakanlığın müsteĢarının 18 yıldır görevde olduğunu öğrenince, bu süre içersinde 

Ġngiltere’de birkaç kez iktidarın, Muhafazakar Parti ile ĠĢçi Partisi arasında el 

değiĢtirdiğini anımsatarak, meslektaĢına nasıl olup da görevine devam ettiğini 

sorduğunda, “yeni gelenler aptal mı, bu iĢi en iyi ben biliyorum, niçin benden 

yararlanmayıp da, daha az bilenle çalıĢsınlar?” der. Oysa Türkiye’de, soru sahibinin 

Bakanlığında, 18 yılda 10 kez müsteĢar değiĢmiĢtir. 

Böylece Türkiye’de, her partide eskiyen, yıpranan siyasal liderler 

değiĢtirilmezken, tüm teknokratlar ve bürokratlar, alt kademelere varıncaya kadar, 

siyasal iktidarın her el değiĢtirmesinde, görevlerinden alınırlar. Bu yüzden devlet 

yönetimi deneyimsiz ve birikimsiz ellerde kalır. Oysa “benden olsun da, isterse 

çamurdan olsun” denilmemeli, bir Çin atasözündeki gibi, “kedi’nin siyah ya da beyaz 

olması değil, fareyi tutması önemlidir” denilebilmelidir. 

TOPLUMSAL GELĠġME 

Batı ülkeleri “çok geliĢmiĢ” olarak tanımlanırken; doğu ülkeleri, 

“geri kalmıĢ” yerine, herhalde ayıp olmasın diye “az geliĢmiĢ” ya da “geliĢmekte olan” 

ülkeler olarak adlandırılır. Ne yazık ki, Türkiye’de bunların arasındadır. 

Orta öğretim tarih kitaplarında, doğu’nun ve özellikle Ġslam 

ülkelerinin, geçmiĢte batı’ya göre her açıdan daha geliĢmiĢ olduğu; örneğin Abbasi 

Halifesi Harun ReĢit’in, IX. yüzyılın baĢında Frank Kralı Charlemagne’a (ġarlman) 

armağan olarak gönderdiği çalar saatin ĢaĢkınlıkla karĢılandığı, içindeki Ģeytanların 

saati çaldırdığının sanıldığı, ayrıca Arapçaya çevrilen eski Yunan düĢünürlerine ait 

eserlerin, Ġspanya’daki Endülüs Emevileri’nce Batı’ya ulaĢtırılmasıyla, orada 

aydınlanma çağının baĢladığı ve bu arada Osmanlı’nın uzun yıllar Avrupa’da at 

koĢturduğu, Viyana kapılarına kadar uzandığı, Barbaros döneminde Akdeniz’in bir 

Türk gölü haline getirildiği uzun uzun anlatılır. 

Ancak, çalar saat olmasa da, bilimsel ya da teknolojik geliĢme 

ürünü hemen her aygıt gibi, elektronik saatin de niçin Batı ülkelerinde yapıldığı veya 

Viyana’dan sonra, Anadolu’ya kadar sürekli geri çekilmek zorunda kalan Osmanlı’ya, 

son dönemde niçin “Avrupa’nın hasta adamı” denildiğinin üzerinde durulmaz.

Aslında atalarımızla övünürken, “asalet patatese benzer; her 

ikisinin de iĢe yarar kısımları toprak altındadır” diyen bir Alman atasözündeki gerçek 

göz ardı edilmemelidir. Toprak altındaki ataların geçmiĢte yaptıkları önemlidir; ancak: 

onlardan sonra ve özellikle bugün, onlara layık olabilmek çok daha önemlidir. Hiç 

unutulmaması gereken de, “Bindiği atı yürütemeyen, kendi yürür” özdeyiĢidir. 

Ziya PaĢa, 1871’de Cenevre’de yazdığı “gazel”inde, “Diyarı-ı 

küfrü gezdim, beldeler kaĢaneler gördüm / DolaĢtım mülk-i Ġslam’ı, bütün viraneler 

gördüm” diyerek, acı acı yakınmaktan kendini alamamıĢtır. Batı ülkeleriyle, Türkiye 

arasındaki geliĢmiĢlik farkının nedenlerine iliĢkin olarak, yılların gözlemlerine, 

duyulanlara ve okunanlara dayalı olarak Ģu görüĢlere ulaĢılmaktadır. Batı ülkelerinde 

yaĢayanlar, asla Türk insanından çok daha zeki, çok daha becerikli değildir. O 

ülkelerin geliĢmiĢlikte çok açık ara önde olmaları, özellikle yönetim anlayıĢları, eğitim 

düzeyi ve iĢ disiplini alanlarındaki farklı uygulamalarından kaynaklanmaktadır. 

Ulusçuluk ve yurtseverlik gibi çok büyük önem ve değer taĢıyan 

duygular Türkiye’de daha çok coĢkunluk içinde söylem bazında kalırken, Batı’da 

örneğin II.Dünya SavaĢı sonunda harabeye dönmüĢ Almanya’da, Alman iĢçisinin 8 

saat çalıĢtıktan sonra, 3 saat süreyle, ülkesinin kalkınması için ücretsiz çalıĢmayı 

kabullenmesi, yurtseverliğin eylemsel olarak kanıtlanmasıdır. Türkiye’de ise, özverili 

benzer davranıĢlar yerine, her konuda “Devlet Baba”ya el açılmaktadır. Vergi 

vermek, askerlik kadar kutsal bir yurttaĢlık görevi olmasına karĢın, ekonomik 

etkinlikler kayıt dıĢı bir alanda yoğunluk kazanmaktadır. 

Türkiye’de verimsiz ve iĢ disiplininden yoksun denilen Türk 

insanının, Almanya’ya iĢçi olarak gittiğinde çalıĢkanlığından ve becerisinden övgü ile 

söz edilmesi ilginçtir. Bu, baĢarıya ulaĢmakta, kiĢilerin değil, iĢ yaĢamında uygulanan 

yöntemlerin ve örgütlenme modelinin ne kadar önemli olduğunun kanıtıdır. “At 

sahibine göre kiĢner”; ya da “At binenin, kılıç kuĢananın” denilmesi boĢuna değildir. 

Burada, ünlü hukuk bilgini Profesör Dr. HIRSCH’in “Anılarım- 

Kayzer dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk ülkesi”( 9 ) adlı kitabında okuduklarıma 

değinmeliyim. Prof.HĠRSCH, Musevi asıllı olup, II.Dünya SavaĢı öncesi Nazi 

zulmünden Türkiye’ye sığınan Alman bilim adamlarındandır. Ġstanbul ve Ankara 

Üniversitelerinin Hukuk Fakültelerinde öğretim üyeliği yapmıĢtır. Türkiye’de özellikle 

Ticaret Hukuku alanında “hocaların hocası” konumundadır. 29.06.1956 tarihli, 6762 

sayılı Türk Ticaret Kanunu’muzu da hazırlamıĢtır. 

Anılarını, üç bölümde toplamıĢ bulunan Pof. HIRSCH’in, Hitler 

öncesinde Almanya’daki çocukluk, öğrencilik ve gençlik yıllarına iliĢkin anıları, Alman 

toplumundaki sosyal ve ekonomik iliĢkilerin ne kadar etkin kurallara bağlandığını, 

ticaretle iĢtigal eden bir Yahudi ailesinin çocuğu olarak ne kadar özen ve dikkatle 

yetiĢtirildiğini, ne kadar ciddi bir eğitim gördüğünü, Almanya’da hukuk öğreniminin ve 

yargıçlığın ne kadar çetin uğraĢ ve sınavlara konu olduğunu gözler önüne seren ve 

merakla okunan çok ilginç anekdotlar içermektedir. Bu kitap okunduktan sonra; 

Batı ülkeleri ile Türkiye arasında, her alanda varolan uçurumun 

nerelerden kaynaklandığı sorusuna, Alman sosyal yaĢamında ve eğitim sisteminde 

uygulanan ilke ve kuralları öğrenerek, örneğin Almanya’da bir hukukçunun nasıl yetiĢtirildiğini 

( 9 ) Ernest E. HIRSCH, Anılarım, TUBĠTAK Popüler Bilim Kitapları 45, Ankara 2000, 5. Basım 

365

366 

anlayarak ve bu arada 1950 öncesinde Türkiye Cumhuriyeti’ni yönetenler ile daha sonrakileri 

karĢılaĢtırarak en doğru yanıtlar, çok kolaylıkla bulunabilmektedir. Almanya’nın geliĢmiĢliğinin 

temelinde çalıĢmanın, üretmenin, önce kendine ve ailesine, sonra ülkesine yararlı olmak için 

çırpınmanın bulunduğu ve bunun değiĢmez bir ilke edinildiği anlaĢılmaktadır. 

Bu nedenlerle anılan kitaptan, yıllar önce çok sayıda satın alarak 

arkadaĢlarıma armağan etmekten kendimi alamadım. Bizim ülkemizde ise, değinilen 

ilkelerin yerine, “salla baĢını, al maaĢını” ya da “çalıĢma, kaçma, karıĢma” gibi 

tekerlemelerin dilimize yerleĢtiğini anımsayarak hayıflanmamak elde değil. Bu arada 

ayrıca Ģu anıyı da paylaĢmak gerekir. Ankara Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken, 

1960’lı yılların ortalarında, Prof.HIRSCH’in tekrar Türkiye’ye geldiği ve bir konferans 

vereceğini öğrendim. Prof.HIRSCH, konferans salonuna, fakülte’de dekanlık da 

yapan öğretim üyelerinden Prof.Dr. Kudret AYĠTER’le birlikte girdi ve konferans 

baĢlamadan önce Prof. AYĠTER anımsayabildiğim kadarıyla Ģunları söyledi: 

“Roma Hukuku kürsüsünde hocamın asistanıydım. Fakültede mesai, 

her gün 09.00-17.00 saatleri arasındaydı; ancak, görevime saat 09.00’da geldiğimde 

hocamın gelmiĢ ve çalıĢmakta olduğunu görürdüm. Hocadan sonra gelmenin yakıĢıksız 

olacağını düĢünerek, önce saat 08.30’da, sonra saat 08.00’de gelmeğe baĢladım, her 

seferinde hocamı yine gelmiĢ ve hep çalıĢıyor buluyordum. Çaresiz saat 07.30’da geldim; 

baktım hocam yine benden önce gelmiĢ, çalıĢmalarına çoktan baĢlamıĢ. Ne yazık ki saat 

07.30’dan daha erken fakülte’ye gelemedim. YaĢamım boyunca çok konuda baĢarılı 

oldum; sadece değerli hocamdan daha önce göreve gelebilmekte, asla baĢarılı olamadım” 

Bu anlatılan olay, 1940’lı yıllardadır ve o sıralar yılların profesörü 

olmasına ve yabancı bir ülkede bulunmasına karĢın, kendi ülkesi için varını yoğunu 

ortaya koyan bir yurtsever gibi Prof.HIRSCH’in yoğun bir çalıĢma temposu içinde 

olması ve hukuk öğrenimi gören Türk gençlerine yararlı olmak için çırpınması dikkat 

çekicidir. Bunun hiç kuĢkusuz, çalıĢma yaĢamıyla ilgili Almanya’da uygulanan etik 

kuralların yanı sıra, iĢ disiplini ve görev anlayıĢıyla çok yakın iliĢkisi vardır. 

Prof.HIRSCH’in yukarda sözü geçen “Anılar” kitabında yer alan, çok ilginç bir olaya 

da bu arada değinmekte yarar olacaktır. 

Ankara Hukuk Fakültesinde, 1945 yılı yaz dönemi sınavlarının yapıldığı 

günlerden birinde, Fakülte Dekanı Prof.Dr.Sabri ġakir ANSAY, telaĢ ve heyecan içersinde 

Prof. HIRSCH’in odasına girer ve elindeki bir kağıdı sallayarak “olamaz, bu kağıda nasıl olur 

da (3) verirsiniz, bu BaĢbakan’ın oğlunun yazılı kağıdıdır, geçer not almalıdır; notu 7’ye 

yükseltin” der. Prof. HIRSCH, “kimin oğlu olduğuna göre değil, kağıtta yazılanlara göre not 

veririm “ diyerek Dekanın istemini geri çevirir. 

Bu olayla ilgili olarak Ģu gerçek de bilinmelidir: Kitabında anlattığına 

göre Prof.HIRSCH Türkiye’ye geldiğinde, önce Ġstanbul Hukuk Fakültesi’nde öğretim üyesi 

olur; on yıl kadar sonra, Ankara Hukuk Fakültesi’nde görevlendirildiğinde, o sırada Türk 

vatandaĢlığına geçmiĢ bulunduğundan, yabancı uyruklu profesörlere sözleĢme gereği 

verilen yüksek ücret artık kendisine ödenemez. Bu nedenle Ankara’da eline çok az para 

geçmeğe baĢlar. Bu sorun, konuya özel ilgi ve anlayıĢ gösteren dönemin BaĢbakanı ġükrü 

SARAÇOĞLU’nun ( 10 ), Ankara ile Ġstanbul’da ödenen aylıklar arasındaki farkın, örtülü 

ödenek’ten karĢılanmasını uygun görmesiyle çözüme kavuĢturulur. Yazılı kağıdına (3) 

verilen öğrenci, iĢte böyle bir BaĢbakan’ın oğludur. 

( 10 ) Cumhuriyet döneminde Milli Eğitim, Maliye, Adalet ve DıĢiĢleri Bakanlıklarında bulunmuĢ daha 

sonra 1942-1946 yıllarında BaĢbakan’lık yapmıĢtır. 1990’lı yılların T.C.Merkez Bankası BaĢkanı 

RüĢtü SARAÇOĞLU’nun dedesidir. Fenerbahçe Spor Kulübü’nün eski baĢkanlarındandır.

Aradan çok kısa bir süre geçer; o yıl 24 Temmuz Lozan günü Hukuk 

Fakültesi’nde kutlanacaktır. Toplantıya BaĢbakan ġükrü SARAÇOĞLU da gelir ve salonun 

ön sıralarında bir koltuğa oturur oturmaz, Prof.HIRSCH’i görür, hemen yanına gider. Oğluna 

ne yapması gerektiğini gösterdiği için Profesöre teĢekkür eder, güz sınavında hayal 

kırıklığına uğratmayacağından emin olunmasını, teĢekkürlerini yineleyerek bildirir. 

Toplantı biter, Fakülte Dekanı Prof.ANSAY telaĢla, Prof. HIRSCH’in 

yanına koĢar; “BaĢbakan ne dedi” diye sorar, teĢekkür ettiği yanıtını alınca ĢaĢırır. Daha 

sonra Dekan Prof.Dr Sabri ġakir ANSAY’ın, kendi öz oğlunu fakülteyi bitirince, yanına 

asistan olarak verdiği de, Prof. HIRSCH’in anılarında ayrıca yer alır. ( 11 ) 

Bu olayda, not vermede hatır gönül dinlemeyen, adam 

kayırmayan bir hocanın ödün vermeyen tutumu kadar, onun bu tutumundan asla 

rahatsız olmayan bir BaĢbakanın sergilediği anlayıĢ da alkıĢlanmağa değerdir. Çünkü 

bir toplumun geleceğinin aydınlık olması, iyi yetiĢtirilmiĢ, üstün nitelikli genç kuĢaklara 

sahip olmayı gerektirir. Almanya’da öğrenim çağındaki gençler, geleceğin Almanya’sı 

düĢünülerek nasıl yetiĢtiriliyorsa, Türk gençlerini de aynı anlayıĢla yetiĢtirmek isteyen 

Prof.HIRCH’in anlatılan olaydaki tutumu, belki çok daha fazla alkıĢlanmalıdır. 

BaĢbakan ġükrü SARAÇOĞLU’nun gösterdiği davranıĢ, hiç 

kuĢkusuz Cumhuriyet’in ilk dönemindeki devlet adamlarımızın genel anlayıĢ ve 

yaklaĢımlarını göstermesi açısından, örnek alınacak bir anlam ve içeriktedir. Zaten 

genç Cumhuriyet, BaĢbakan Sükrü SARAÇOĞLU benzeri Milli Eğitim Bakanları 

Mustafa Necati, ReĢit Galip, Hasan Ali YÜCEL; Adalet Bakanı Mahmut Esat 

BOZKURT gibi gençlerle büyük atılımlar gerçekleĢtirmiĢtir. Onlar ATATÜRK ilke ve 

devrimlerinin yılmaz savunucuları ve uygulayıcılarıdır. Ulu önder ATATÜRK’ün 

büyüklüğü; çağın çok gerisinde bırakılmıĢ bir toplumu, XX. yüzyılın baĢlarında, 

aydınlanmanın yapı taĢlarıyla, yani akılla ve bilimle buluĢturmasından kaynaklanır. 

Osmanlı döneminde akla, bilime, bilimsel gerçeklere önem ve 

değer verilmez, toplum, sürekli dinsel doğmalara göre yönetilmek istenir. Örneğin, 

PadiĢah III.Murat döneminde (1574-1595), padiĢahın hocası Saadettin Efendi’nin de 

desteğiyle, Arap asıllı bilgin Takiyeddin Efendi’nin, Ġstanbul-Tophane’de kurduğu 

gözlemevinde (rasathane), gökyüzü incelenerek Tanrı’nın iĢine karıĢıldığı iddiasında 

bulunulur. 1577’de kuyruklu yıldız görülmesi ve 1578’deki veba salgınının 

baĢlaması gibi uğursuzluklara neden olduğu gerekçesiyle, ġeyhülislam Ahmet 

ġemsettin Efendi’nin fetvasıyla, gözlemevini Kaptan-ı Derya Kılıç Ali PaĢa , 1580’de 

topa tutup yıkar; yenisi ancak 331 yıl sonra 1911’de Ġstanbul-Kandilli’de kurulabilir.( 12 ) 

Bir baĢka örnek de Ģudur: Bir baĢka Murat’ın, IV.Murat’ın 

padiĢahlığı döneminde (1623-1640), bir baĢka bilgin, Hezarfen Ahmet Çelebi, 

vücuduna büyük kanatlar takarak Ġstanbul’da Galata Kulesi’nden atlayıp, rüzgarın da 

yardımıyla uçarak, Üsküdar’daki Doğancılar düzlüğüne iner. Ancak, bu buluĢu çok 

tehlikeli görülerek, devletin baĢına dert açacak baĢka iĢler de becerebileceği 

korkusuyla, Hezarfen Cezayir’e sürülür. Bilime ve bilime adamına düĢman bu 

anlayıĢlar nedeniyle matbaa bile, Osmanlı ülkesine, bulunuĢundan 278 yıl sonra, 

ancak Macar asıllı bir dönme olan Ġbrahim Müteferrika sayesinde girebilir. 

( 11 ) Ernest HIRCH, (a.g.e) Sayfa: 310-311 ve 332-333 

( 12 ) Prof.Dr.Fatma ESĠN, “Takiyeddin’den Takiyyeye...,” ve Arif ÇAVDAR , “Ġrtica Tehlikesi Vardır”, 

Cumhuriyet Gazetesi, 02.01.2004 ve 04.03.2007 

367

368 

Ancak bilim ve teknikteki kimi geliĢmelerin, matbaa örneğinde 

olduğu gibi Osmanlılarca geç de olsa benimsenmesi de yeterli olamamıĢtır. Çünkü, 

kafa yapısı ve düĢünce sistemi değiĢtirilememiĢtir. Nitekim, Prof. Halil ĠNANCIK, Türk 

Tarih Kurumu’nun dergisi Belleten’de 1988’de yayınlanan “Atatürk ve Türkiye’nin 

ModernleĢmesi” baĢlıklı makalesinde, modernleĢmeyi çağdaĢlaĢma anlamında 

kullanır ve ATATÜRK’e kadar modernleĢmenin yalnız teknikte ve usullerde mümkün 

ve arzu edilir bir Ģey olduğunun düĢünüldüğüne; aslında modernleĢmede hayat 

görüĢü ve insan davranıĢındaki değiĢmenin çok daha önemli olduğuna değinerek, 

ATATÜRK’ün baĢarısının ve haklılığının buradan kaynaklandığını açıklar. 

Gerçekten, 1683 Viyana bozgunu sonrası 1699 Karlofça ve daha 

sonraki 1718 Pasarofça AntlaĢmalarının ağır koĢullarının ĢaĢkınlığı ve hatta ezikliği 

içersinde Osmanlı devlet adamları, sürekli yenilgilerin nedenlerini araĢtırmıĢlar, 

ellerindeki harp araç ve gereçlerinin yetersizliğini görmüĢler, Avrupa’dan getirttikleri 

uzman subayların bilgilerinden yararlanmıĢlar, teknoloji transfer etmeye çalıĢmıĢlar, 

ülke yönetiminde görev alacak asker ve sivil kiĢileri yetiĢtirecek Batıdaki örneklerine 

uygun okulları da, Batılı öğretmenlerin yönetiminde açmıĢlar; 1839’da Tanzimat, 

1856’da Islahat fermanlarını okumuĢlar, Batının kanunlarını da almıĢlar ve nihayet 

MeĢrutiyetin 1876’da birincisini, 1908’de ikincisini ilan etmiĢler, ama yenilgilerin ve 

gerilemelerin önünü bir türlü alamamıĢlardır. 

Patrona Halil ve Kabakçı Mustafa isyanları, yeniçeri 

ayaklanmaları, PadiĢah III.Selim’in katli, din elden gidiyor yaygaraları, Ģeriat isteriz 

avazeleri, 31 Mart vakaları ve benzerleri yenileĢmedeki baĢarısızlıklara neden 

gösterilmek istenir. Oysa bunlar, neden değil doğal sonuçlardır. Çünkü maddi 

unsurlardaki değiĢmeyle yetinilmiĢtir. Batının sadece teknolojisinin ülkeye getirilmesi 

yeterli görülmüĢ; yenileĢme uzun bir zamana yayılmak istenilmiĢ; yönetimde, yaĢam 

biçiminde ve düĢünce bazında değiĢme ise, asla söz konusu edilmemiĢ ve koruyucu 

kimliğindeki kimi devletlerin bastırmasıyla, Müslüman olmayan azınlıklara yönelik 

iyileĢtirmeler, hep ön planda tutulmuĢtur. 

Atatürk’ün baĢlattığı atılımlar ise, toplumun bütününü kucaklayıp, 

toplum yaĢamının her alanını kapsamıĢtır. En önemlisi rasyonalisttir, yani akılcıdır ve 

kısa sürede sonuç alabilmek için de radikaldir, yani köktencidir. Bu sayede geri 

bırakılmıĢ bir toplum, çok kısa zamanda geliĢmiĢlik yolunda hızla ilerlemeğe 

baĢlamıĢ, dünün “hasta adamı”, saygın bir devlet konumuna yükselmiĢtir. 

ATATÜRK ĠLKE VE DEVRĠMLERĠ 

Napolyon’un, “Ġmposible n’est pas Français - Ġmkansız Fransızca 

değildir” dediği söylenir. Atatürk’ün sözlüğünde de, “imkansız” sözcüğünün yeri 

olmadığı söylenebilir. Atatürk, imkansızlıkları ilke ve devrimleriyle aĢmasını bilmiĢtir. 

Cumhuriyetçilik, Halkçılık, Milliyetçilik, Laiklik, Devletçilik ve Devrimcilik olarak bilinen 

Atatürk ilkeleri ve bu ilkeleri yaĢama geçirmek için yapılan ve bunların uygulandığı 

alanları oluĢturan Atatürk devrimleri birer araçtır; bu araçlarla ulaĢılmak istenilen 

baĢlıca iki hedef vardır. Biri ulus bilinci, diğeri çağdaĢlaĢmadır. 

O dönemin sözcükleriyle, ATATÜRK’ün “asrileĢme” olarak 

adlandırdığı çağdaĢlaĢma, toplumsal geliĢmenin olmazsa olmaz koĢuludur.

Tarihte Türk adını alarak kurulan ilk Türk devleti Göktürk’lerdir. 

Göktürk Devletinden 1.300 küsur yıl sonra, Türk adını taĢıyan ikinci devleti, Türkiye 

Cumhuriyeti’ni Atatürk kurmuĢtur. Tarihte gelmiĢ geçmiĢ en büyük Türk milliyetçisi 

ve Türk olmakla övünen; ilk devlet adamı Atatürk’tür. “Türk öğün, çalıĢ, güven” 

diyerek ve Onuncu Yıl Söylevinde de “Türk milletinin karakteri yüksektir. Türk milleti 

çalıĢkandır. Türk milleti zekidir” diye inançla, çoĢkuyla seslenerek ulusuna övünç ve 

güven duygusu kazandıran ilk Türk önderi de Atatürk’tür. 

Osmanlı döneminde ülke, vatan değil, “Memaliki Osmaniyye” 

denilerek Osmanlı hanedanının mülkü sayılırdı. Haçlı seferlerinden beri “Türkiya” 

olarak adlandırılmasına karĢın, Osmanlıların, “güneĢin doğduğu yer” anlamındaki 

eski Grekçe adı Anatolie’den galat olarak “Anadolu” dediği yarımada ile Doğu Trakya, 

ancak Atatürk’le birlikte, Türklerin vatanı olmuĢ ve Türkiye adını almıĢtır.Tarihçi 

Prof.Dr. Ġlber ORTAYLI, XII. yüzyıldan sonra “...yurdumuzun adını Turchia veya 

Turkmenya diye Cenevizli ve Venedikli tacirler koydular” demektedir ( 13 ). 

Osmanlı döneminde Türkler, devletin sahibi ve asıl ögesi olmak 

bir tarafa, müslüman olmayan azınlıklar kadar bile önemsenmemiĢlerdir. Osmanlı 

nazarında Araplar “kavmi necip”, yani soylu bir toplumdur. Türkler ise, “Etrakı 

biidrak”, idrakten yoksun, yani bilinçsiz olarak nitelendirilmektedir. Bu arada, bir 

Fransız yazarı olan Rene Pinon da, alay edercesine “Osmanlı Ġmparatorluğu’nda 

herkes için bir yer vardır; Türkler için bile” diyebilmektedir.( 14 ) 

Kimilerinin, XVII.Yüzyılın büyük divan Ģairi,ünlü hiciv (yergi) üstadı 

diyerek yere göğe sığdıramadığı Nef’i ise, “Türk’e hak, çeĢme-i irfanı haram etmiĢtir”; 

yani Tanrı, Türk’e bilme, anlama, kavrama kaynağını yasaklamıĢtır demesinin yanı 

sıra; padiĢah IV.Murat’ın emriyle Topkapı sarayı’nın odunluğuna boğdurulmaya 

götürülürken bile, celladını “bre cahil Türk” diye aĢağılayabilmektedir. ( 15 ) 

Osmanlı döneminde Türkler, kaba ve iĢe yaramaz bir kavimdir. 

Türk sözcüğü hakaret anlamı taĢır. YüzbaĢı Selahattin anılarında, 1910 yılında 

arkadaĢı Rahmi “sen nesin” diye sorduğunda sırasıyla harbiye talebesi, Osmanlı ve 

Müslüman olduğu yanıtını verdiğinden, “hayır sen her Ģeyden önce Türk’sün” 

karĢılığını alınca da, yalnız köylülere Türk dendiğini hatırladığından söz eder. Daha 

sonra YüzbaĢı Selahattin, okuduğu kitapların ve görüĢtüğü arkadaĢların etkisiyle bir 

yandan Türk, öbür yandan Türkçü olur. Ancak bundan kime söz etse, herkes, “Sen 

Türk ol, benim aptal ve sersem olmaya niyetim yok” diyerek baĢını çevirir. ( 16 ) 

Bir baĢka örnek, Falih Rıfkı ATAY’dan verilebilir. ( 17 ) ATAY 

askerliğini, 1.Dünya SavaĢı’nda, Ġttihat Terakki’nin Enver ve Talat PaĢa’lardan sonra 

en güçlü üçüncü ismi Cemal PaĢa’nın emir subayı olarak yapmıĢtır. Bu göreviyle 

ilgili anılarını topladığı kitabında, ġam ve Halep’in önde gelen ailelerinin Türk kökenli 

olduğunu, ancak Suriye, Filistin ve Hicaz’da, “Siz Türk müsünüz” sorusuna, sanki 

aĢağılanmıĢcasına “Estağfurullah” yanıtının verildiğini bildirmektedir. 

( 13 ) Milliyet Pazar 13.08.2006 

( 14 ) Hasan PULUR, Olaylar ve Ġnsanlar-Turancılık, Ziya Gökalp, Milliyet Gazetesi, 08.03.2007 

( 15 ) Çetin ALTAN, Milliyet Gazetesi, 14.10.2005 

( 16 ) Ġlhan SELÇUK, YüzbaĢı Selahattin’in Romanı, 1.Kitap, ÇağdaĢ Yayınları, Sayfa: 28,29 

( 17 ) Falih Rıfkı ATAY, Zeytindağı, BateĢ Atatürk dizisi, Ġstanbul 1981, Sayfa: 39-40 

369

370 

Benzer olaylara, 55-60 yıl önceleri Safranbolu’da da tanık 

olunurdu. Çocukluk dönemimde köylülere, “ulan koca Türk” denilmesi ve 

Safranbolu’da Cumartesi günleri kurulan pazara gelen köylü yurttaĢlar nedeniyle 

çarĢı içinin çok kalabalık olmasından dolayı, Cumartesi günleri öğleyin paydos edilen 

okuldan çıkar çıkmaz, hiç oyalanmadan hemen eve gelmelerinin, çocuklara büyükleri 

tarafından, “bugün Pazar, Türkler azar” denilerek tembihlenmesi, hiç unutamadığım 

anılarımdandır. Unutamamamın nedeni, okulda “Ne mutlu Türküm diyene”, “bir Türk 

dünyaya bedeldir” özdeyiĢleri ve Onuncu yıl marĢının “Türküz, Cumhuriyetin 

göğsümüz tunç siperi; / Türk’e durmak yaraĢmaz, Türk önde Türk ileri” dizeleri 

öğretilirken; okul dıĢında Türklere iliĢkin olarak büyüklerden duyulanların büyük bir 

çeliĢki oluĢturmasındandır. 

Osmanlı döneminde Türklere, devlet yönetiminde etkin görevler 

verilmemiĢ; Yeniçeri ocağına ve devlet adamlarının yetiĢtirildiği saraydaki Enderun 

okuluna Türkler değil, gayrimüslim devĢirmeler alınmıĢtır. PadiĢah anası valide 

sultanlar ise, bir önceki padiĢahın Türk olmayan cariyelerindendir. Türk kökenli 

sadrazam Çandarlı Halil PaĢa’nın, 1453’de katlinden sonra, Sadrazamlığa genellikle, 

Türk kökenli olanlar atanmamıĢ; sadrazamlar gibi vezirler de hep devĢirmeler 

arasından seçilmiĢtir.Osmanlı’nın 235 sadrazamından 150’si devĢirmedir. 

Osmanlı sadece Türkleri değil, Türkçeyi de hor görür. Resmi 

yazıĢmalar ile Osmanlı Ģairlerinin divan Ģiirleri Arapca ve Farsca sözcük, deyim ve 

tamlamalardan oluĢtuğu için, bunları Türk halkı anlamaz.. Oysa, “aĢık” denilen, “halk 

ozanı” olarak bilinen kiĢilerin, örneğin Karacaoğlan’ın, Köroğlu’nun, Pir Sultan 

Abdal’ın, Yunus Emre’nin Ģiirlerindeki Türkçe ne kadar güzeldir.( 18 ) 

( 18 ) Aynı güzelliği, halk ozanlarının Ģiirlerdeki benzetmeleri, deyiĢleri, yakıĢtırmaları ve abartılı sözleri, 

yıllar sonra, yedeksubaylığım sırasında, vatani görevini yapan erlerin yazdığı mektuplarda da gördüm. 

Er mektupları okunup, zarfın üstüne “er mektubudur, görülmüĢtür” denilip, subaylarca imzalandıktan 

sonra ücretsiz olarak postaya verilir. Ġlginç olanı mektupların tamamında hemen hemen aynı hitapların, 

sözcüklerin ve tekerlemelerin yer almasıdır. Sadece gönderilen kiĢi ve onun aracılığıyla selamların 

iletilmesi istenilen kiĢilerin adları değiĢiktir. Nöbetçi subay olduğum 07 Mart 1961 Salı gecesi, 

Hasankale (Erzurum-Pasinler)’de okuduğum üç beĢ mektuptan derlediğim ve her mektupta çok sık 

karĢılaĢılan kliĢeleĢmiĢ cümlelerden oluĢan bir mektup örneği sunuyorum. “Yüksek bir Türk gencinin 

huzuru alisine takdimdir. Ey benim değerli, aslan yürekli, sağlam ciğerli, badem Ģekerli, her türlü 

halden anlayan, bin altın kıymetinde, yedi batman kuvvetinde, dokuz amerikan arĢınında, canlar 

danesi, dolaplar faresi, bülbül yumurtası, canımın ortası, sayın, değerli, kıymetli arkadaĢım Bay ..... 

efendi, Evvela kalbimin en derin köĢesinden, gül suyu ĢiĢesinden, her günkü neĢemden sarıp 

sakladığım selamları sunar, menekĢe yapılı, esans kokulu, sol kolunda altın saat takılı yumuĢak 

ellerinden sıkarım. Ey benim deruni dilden, canı gönülden çok sevdiğim, gözümün nuru, ciğerimin 

köĢesi, gözümün önünde sabah yıldızı gibi parlayan, cennetimin gülü, hasretimin bülbülü, dağların 

neĢesi, ovaların menekĢesi arkadaĢım, nasılsın. Kırdaki dikeni, güldeki dikeni, gemideki yelkeni, 

uçaktaki dümeni, çayır çimeni, seni, beni, kızlardaki teni yaratan, mukaddes Allah’a seni emanet 

ederim. Sen de ben arkadaĢından sual edecek olursan Ģu kıymetsiz mektubumun ilk ve son satırına 

kadar hamdolsun bedenim sağlam ve sıhhattedir.. Ey benim selam değerli, bazen kederli, geceleri 

rüyamdan, gündüzleri hayalimden ve hiç bir vakit aklımdan ve hatırımdan çıkmayan, genç kızlar 

düĢmanı arkadaĢım orada ne havadisler varsa bana bildir. Burada yaramaz havadis yoktur. 

Mektubuma istemeyerek son verirken çok selam ile ol iki kara gözlerinden teker teker öper,kardan 

beyaz, soğuktan ayaz ellerinden bir gonca gül gibi sıkarım”. Sonra çok uzun bir selam bölümü baĢlar; 

eĢiktekinden beĢiktekine kadar herkese selam gönderilir ve mektubun sonuna da, sinema filmlerinde ve kimi 

hikaye ve romanlarda olduğu gibi, çok büyük harflerle “son” diye yazılır. Bazılarında kuĢ resmi vardır 

ve altında “Haydi kuĢum uğurlar olsun / Dağlar taĢlar yolun olsun / Bu mektubumu götürmezsen / Ġki 

gözün kör olsun” kıtası yer alır.

Osmanlı için, Türk tarihi de ilgi alanı dıĢındadır; tarih Ġslamiyetle 

baĢlatılır ve sadece Ġslam tarihi öğretilir. Osmanlı için önemli olan dinsel birliği ifade 

eden “ümmet” kavramıdır. Oysa, aynı ümmetten olmanın hiç bir anlam taĢımadığı, 

Birinci Dünya SavaĢı’nda SüveyĢ’te, Yemen’de, Irak’ta, Ġngilizlere karĢı müslüman 

topraklarını savunan ve Hicaz’daki kutsal mekanları koruyan Türkleri, Arapların 

Ġngilizlerle birlik olup arkalarından vurmalarıyla çok acı bir biçimde kanıtlanmıĢtır. 

Günümüzde, 2000’li yıllarda bile, Irak’ta da, Amerikan iĢgalinden sonra sünni ve Ģii 

Müslümanların acımasızca birbirlerini katlettiklerini tanık olunmaktadır.. 

Bu gerçeklerin ıĢığında, Atatürk ilkeleri açısından, uluslaĢma, 

toplumun “ümmet” anlayıĢına göre değil; ortak kültüre, ortak çıkarlara ve geçmiĢ 

ortak birikimlere dayalı bir toplum olarak yapılaĢması ve dinsel kurallara göre değil, 

ulusal çıkarlara göre yönetilmesidir. Ümmet anlayıĢı yerine, millet anlayıĢını egemen 

kılmaktır. Atatürk milliyetçiliği, son yılların “Türk-Ġslam Sentezi” ile de asla 

bağdaĢtırılamaz. 21.06.1987 tarihli Cumhuriyet gazetesi’ndeki yazısında ünlü 

hukukçu Ord.Prof.Dr.Hıfzı Veldet VELĠDEDEOĞLU; “Türk-Ġslam Sentezi Kuramı, Atatürk 

Milliyetçiliğini Arap Ümmetçiliği içinde boğup yok etmek amacıyla kurulmuĢ bir tuzaktır. 

Ġslamlık bir din olduğu için, Türklük Ġslamlığı yutamaz, ama Ġslamlık Türklüğü - eski 

dönemlerde olduğu gibi - diliyle, kültürüyle, değiĢmez mistik kurallarıyla er geç yutup yok 

eder“ demektedir. Bu nedenlerle, son yıllarda insan hakları savunucusu, liberal 

geçinen kimi aydınların, ulusalcılığa ver yansın ederken, devlet yönetiminde dinsel 

ögelerin egemen kılınmasına ve ılımlı Ġslam modeli arayıĢlarına karĢı sessiz kalıp, 

“Türkiye’de irtica tehlikesi yoktur" diyebilmelerine ĢaĢırmamak elde değildir. 

Aslında, ulusalcılığın ve ulusal devlet döneminin sona erdiği, 

günümüzde küreselleĢmenin söz konusu olduğu etkin bir çevre tarafından ileri 

sürülüyor olsa da, bunun bir kandırmaca olduğu iyi bilinmelidir. Dünyanın dört bir 

tarafına kök salmıĢ uluslararası sermaye gruplarının, özellikle ekonomik açıdan 

sorunları olan ülkelerdeki sistemli çalıĢmaları sonucunda, “küreselleĢme” yandaĢları 

artmaktadır. Bunlar, ne yazık ki uygulanmak istenilen ekonomik ablukanın ve üniter 

değil, federatif bir devlet yapısı da öngörülerek, “böl ve yönet” ilkesine iĢlerlik 

kazandırılmak istendiğinin ayırdında olmayanlardır. Ülkelerin asker gücüyle iĢgalinin 

yerini, günümüzde ekonomik hegemonya ve baskının almıĢ olduğunu bilmeyenlerdir. 

Oysa, dünyada da, Ģu ünlü Avrupa Birliği içinde de, ulusalcılığın 

da, ulus devletin de, hala tüm kurum ve kurallarıyla geçerliliğini koruduğuna her 

fırsatta, tanık olunmaktadır ve olunmaya da, hiç kuĢkusuz devam edilecektir. Irkçı 

ve kafatasçı olmayan ulusalcılık, saygıya layıktır. Atatürk’ün milliyetçilik ilkesinin en 

önemli özelliği de ırkçı ve kafatasçı olmamasıdır. Atatürk ulusalcılığı, Misakimilli 

sınırları içinde ulusal birliği amaçlar; bu sınırlar dıĢındaki soydaĢlarla tarihsel ve 

kültürel iliĢkileri devam ettirmeyi hedefler. 

Atatürk kendi el yazısıyla kaleme aldığı “Medeni Bilgiler 

Kitabı”nda; “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir” der. 

Atatürk’e göre etnik köken önemli değildir; mutluluk için Türk olmak değil, Türküm 

demek yeterlidir. Ulus anlayıĢında asıl olan, ne dindir, ne dildir, ne ırktır; önemli olan 

ortak geçmiĢtir, ortak değer yargılarıdır ve ortak kültürel bağlardır. Bu görüĢler, yakın 

zamanlarda tanık olunduğu üzere, Türkiye’nin üniter devlet olarak kalmak yerine, 

federasyonu da düĢünmesi gerektiğini söyleyen ve 1923’te kurulan devletin adı 

Türkiye Cumhuriyeti değil, “Anadolu Cumhuriyeti” olmalıydı diyebilen; “Türk” yerine, 

“Türkiyeli” sözcüğünü öneren, “Türkiye, Türklerindir demek de ne oluyor” diyen, 

371

372 

Türklüğü “alt kimlik” düzeyine indirgeyen, aralarında ne yazık ki Türkiye’nin en üst 

yöneticilerinin de bulunduğu kimilerine en güzel yanıtı oluĢturur. 

Atatürk ilke ve devrimlerinin ulusalcılık yanında, ikinci ve en 

büyük hedefi çağdaĢlaĢmadır. ÇağdaĢlaĢma, ulusallaĢmayı de kapsayacak biçimde 

geniĢ bir anlam taĢır. Çünkü çağdaĢ devletler, aynı zamanda ulusal devletlerdir. 

Atatürk ilkelerinin gerekliliği ve geçerliliği uygulandığı dönemle 

sınırlı değildir. Çünkü bu ilkeler değiĢmez, değiĢtirilemez kurallar içermemektedir; 

bilime ve akla dayanmaktadır, doğrudan doğruya hiçbir “izm”le iliĢkili değildir, tabu 

değildir, doğma hiç değildir; donmuĢ, kalıplaĢmıĢ nitelikleri yoktur. Aksine, hep 

yenilenmeyi, yeniden gözden geçirilmeyi öngörür; durgun bir su değil, akan bir 

ırmaktır; yaĢam denizine her an yeni sular taĢır. Heraklit’in, “Ġnsan aynı ırmakta iki 

kez yıkanmaz” diyerek, yaĢamdaki sürekli değiĢimi anımsatması gibi, Atatürk 

ilkelerinden devrimcilik de, değiĢen toplumsal koĢullar ve anlayıĢlar ile teknik 

geliĢmelerin yaĢam biçimine yansıtılmasını ve dolayısıyla çağdaĢlığı amaçlar. Bu 

açıdan, Atatürk’ün devletçilik ilkesi bile, kamu yararına uygun olmak koĢuluyla, 

bugünün özelleĢtirme anlayıĢıyla bir çeliĢki oluĢturmaz. 

Atatürk’ün Cumhuriyetçilik ilkesiyle, egemenlik bir hanedandan 

alınıp, ulusa verilmekle, toplum yönetimi çağdaĢlaĢtırılmıĢtır. Atatürk Cumhuriyeti 

demokrasiye yönelmesi ve halkçılık ilkesi gereği, dikta yönetiminin değil, halk 

yönetiminin ilke ve kurallarını egemen kılması nedeniyle çağdaĢtır. Atatürk, kendi el 

yazısıyla hazırladığı ”Medeni Bilgiler Kitabı”nda, “demokrasi prensibinin, en asri ve 

mantıki tatbikini temin eden hükümet Ģekli Cumhuriyet’tir” ve ayrıca “demokrasi 

prensibi hakimiyetin millette olduğunu, baĢka yerde olamayacağını iltizam eder” diye 

görüĢlerini açıklarken, demokrasi sözcüğünden sonra, parantez içinde halkçılık 

sözcüğüne yer verdiği görülmekte ve halkçılık ilkesiyle, çağdaĢ bir yönetim biçimi 

olan demokrasiyi benimsediği anlaĢılmaktadır. 

Hiç kuĢkusuz çağdaĢlaĢmanın ve dolayısıyla Atatürk’ün çok 

önemli bir ilkesi de laikliktir. Laiklik ilkesiyle, toplumda dinin baskı altına alınmaması, 

ama dinin de, toplumsal bir baskı aracı olmaması amaçlanır. Anayasamızın 24. 

maddesinde düzenlenen laikliğin özü budur. Yakın zamanlarda kimilerinin laikliğin 

yeniden tanımlanmasına iliĢkin istemleri, laikliği sadece din ve vicdan özgürlüğüyle 

sınırlandırıp, özünden uzaklaĢarak, içini boĢaltmaktan baĢka bir Ģey değildir. 

Laiklik ilkesi, Türkiye’de önce egemenliğin dinsel kaynaklı değil, 

ulusta olduğunun duyurulması ve kabul ettirilmesiyle uygulama alanı bulmuĢtur. 

Daha Cumhuriyet kurulmadan Erzurum ve Sıvas Kongrelerinde “milli irade”den söz 

edilmesi, egemenliğin kaynağının laikleĢtirilmesidir. Sonra saltanatın ve hilafetin 

kaldırılması ise, Devletin laikleĢtirilmesidir. Bunların hemen ardından hukuk 

laikleĢtirilmiĢtir. Hukukun laikleĢmesiyle, devlet yönetiminde ve bireysel iliĢkilerde 

değiĢtirilemez bilinen kurallar yürürlükten kaldırılmıĢ; Türk insanı, Tanrı’nın 

yeryüzündeki gölgesi sayılan. PadiĢahın kulu değil, Cumhuriyetin, hak ve 

özgürlüklerle donatılmıĢ yurttaĢı olunmuĢtur. 

Hukukun laikleĢtirilmesi, sosyal yaĢamın laikleĢtirilmesini de 

beraberinde getirmiĢtir; kadın hakları gündeme gelmiĢ; kadınlar, toplumda erkeklerle 

eĢit bir statüye kavuĢarak, çağdaĢ bir konum kazanmıĢtır. Seçme ve seçilme hakkı

tanınmıĢtır. Prof.Dr. Turhan FEYZĠOĞLU, eski dönemde “Anne olarak, eĢ olarak, kız ve 

kızkardeĢ olarak kalplerimizde o kadar sevgi duyduğumuz insanların kanunlarla hor 

görülmesi çok yanlıĢtı.” derken ( 19 ) çok haklıdır. Bu yanlıĢlığı çok daha önceden , Ziya 

GÖKALP de; “Bu mahluklar (yaratıklar) nasıl hakir (değersiz) olur Ģer’in (dinselin) gözünde?/ 

Bir yanlıĢlık var mutlaka müfessirin (yorumcunun) sözünde” dizeleriyle dile getirmiĢtir. 

YanlıĢlıklara, 1926’da Medeni Kanun son vermiĢ; laik ve çağdaĢ 

bir yurttaĢlık yasasına kavuĢulmuĢ, yurttaĢlara çağdaĢ haklar tanınmıĢtır. YurttaĢın 

çağdaĢlaĢtırılması için, eğitimin çağdaĢlaĢtırılması gereği de göz ardı edilmemiĢtir. 

Medresede nakle dayalı, okulda akla dayalı bilimlere göre yapılan eğitimin ortaya 

çıkardığı sorunları sona erdirmede, Öğretim Birliği Yasası öncü olmuĢtur. Kıyafet 

devrimi, tekke ve zaviyelerin kapatılması, yeni Türk harflerinin, uluslararası rakam, 

ölçü ve tartıların kabulü de çağdaĢlaĢma yolundaki diğer önemli adımlardır. 

Atatürk’ün baĢlattığı çağdaĢlaĢma, Osmanlının baĢarısız kalan 

yenileĢme çabalarından çok farklıdır. her Ģeyden önce Batı’nın körü körüne taklidi 

değildi. ( 20 ) Bir baĢka temel farklılık, Atatürk’ün öngördüğü çağdaĢlaĢmanın, Batı 

istiyor diye yapılmamasındandır; Batının desteği olmaksızın baĢarılmıĢ bir 

uygarlaĢma süreci olmasındandır. Atatürk’e göre çağdaĢlaĢma aslında BatılılaĢma 

değil, uygarlaĢmadır, Atatürk, Türk toplumunu “ÇağdaĢ uygarlık düzeyine 

yükseltmeyi” amaçlar. Ulusal KurtuluĢ SavaĢı nasıl Batıya karĢı kazanılmıĢ ise, 

çağdaĢlaĢma da Batıya karĢın gerçekleĢtirilmiĢtir. 

Türklerin ulusallaĢması da, çağdaĢlaĢması da Batının 

çıkarlarına uygun değildir. Bu konuda, Prof.Dr.Ahmet Taner KIġLALI’nın anlattığı Ģu 

iki olay çok ilginçtir ( 21 ) 1923 yılında Ġngiliz Veliahdı Prens Edward’ı, ziyarete gittiği 

Hindistan’da gemiden indiğinde, bir kaç mihrace dıĢında, yerli halktan hiç kimse 

karĢılamaz. Veliahd Prens, zamanın Ġngiltere Kralı babası V. George’a yazdığı 

mektupta, “bunun nedeni, Gandi’den kaynaklanmıĢ olabilir mi?” diye sorduğunda, 

Kral, “hayır, bunun nedenini Mustafa Kemal’in kurtuluĢ savaĢında aranmak daha 

doğru olur” der. 

Ünlü gazeteci Ahmet Emin YALMAN’ın da Ģöyle bir anısı vardır. 

Ġngiliz Güyanı’nda bir yerli, YALMAN’ın Türk olduğunu öğrendiğinde, “dost ve kardeĢ 

sayılırız” deyince YALMAN, “Müslüman mısınız ?” diye sorar; “hayır, bağımsızlığa 

susamıĢ bir Hiristiyanım, sizin kurtuluĢ savaĢınızın hayranıyım” yanıtını alır. Bu 

gerçekler, Behçet Kemal ÇAĞLAR’ın Ģu dizelerinde en güzel ifadesini bulur: “Tıpkı ilk 

sesin gibi Samsun’dan Amasya’dan / Son sesin yükseliyor, Afrika’dan, Asya’dan” 

( 19 ) Prof.Dr.Turhan FEYZĠOĞLU, Türk Ġnkilabının Temel TaĢı Laiklik, Atatürkçü DüĢünce, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Atatürk AraĢtırma Merkezi Yayını, 1992, Sayfa: 105 

( 20 ) Örneğin, Fransızca’da yüz (100) sayısı, “Cent” harfleriyle yazılır; “San” okunur, baĢına geldiği 

sözcüklere olumsuzluk katan “Sans” sözcüğü de (ev-siz, ağaç-sız gibi) yine “San” okunur. Fransa’da 

bir binadaki odaların kapıları numaralanırken, tuvaletin kapısına numara verilmez ve bu nedenle 

tuvaletlere, numara-sız anlamına (sans numero) denir. Numarasız anlamındaki “sans numero”nun da, 

100 sayısı anlamındaki “100 numero”nun da, Fransızca’da “san numero” olarak okunması nedeniyle, 

tuvaletin Fransızca karĢılığı, Türkçeye “numarasız” olarak değil, kökü ve kökeni araĢtırılmayan 

anlamsız bir taklit ve körü körüne bir Frenk hayranlığı sonucu, “yüz numara” olarak girmiĢtir. 

( 21 ) Ahmet Taner KIġLALI, Bir Türkün Ölümü, 2.Baskı, Ankara 1998, Sayfa: 15, 46 

373

374 

O günlerin Batısı da, Türkiye’nin ne yapsa beğendiremediği 

bugünün Batısından farklı değildir. Atatürk, onlardan değil, kendi ulusunun azim ve 

kararından güç almaktadır. Atatürk’e, o günlerde Batı değil, ezilen ülke insanları 

hayrandır. Bu konuda Lübnan asıllı olup, Fransa’ya yerleĢen günümüzün ünlü 

yazarlarından Amin MAALOUF’un anlattığı bir olay çok ilginçtir: 

Amin MAALOUF, Lübnan’ın bir köyünde öğretmenlik yapan 

Hıristiyan Arap kökenli dedesi .Butros’un Küba’ya göç eden kardeĢi, yazarın büyük 

amcası Cebrail’e yazdığı mektuplardan hareketle, aile bireylerinin yaĢam öyküsünü 

anlatırken, dedesinin Mustafa Kemal’den çok etkilendiğini ve Aralık/1921’de doğumu 

beklenen çocuğuna “Kamal” adını vermek istediğini bildirir. Doğum olur, çocuk erkek 

değil, kızdır; dede Butros kararlıdır, kızına erkek adı olan Kemal’in, Arap dilindeki 

karĢılığı “KAMAL” adını vermekten vazgeçmez. Yazar dedesinin bu kararlılığını, 

”toprakları ve kafaları özgür kılan bir kiĢiye duyduğu hayranlıkla” açıklar ( 22 ). 

Atatürk’ün Türk Ulusu için ne anlama geldiği, Suat TAġER’e ait, 

çok yinelenmese de, çok güzel olduğunu herkesin kabul edeceği “Sendendir Atatürk” 

baĢlıklı Ģiirin, Ģu dizelerinde en doğru biçimde anlatılmaktadır. 

“Bugün yaĢıyorsam / güler yüzle, emin /...toprağımda dolaĢıyorsam / 

ümitli, memnun ve rahat /...damarlarımda kanım / tenler içinde canım / korkusuz yürürse 

/...bacamda duman tütüyor / ölülerim huzur içinde yatıyor / ağacım dal sürüyor boy atıyorsa 

/...dün yokken bugün varsam / sendendir / Sendendir Atatürk” 

Bir atasözümüz vardır: “Örs isen yerinde sabit dur; çekiĢ isen 

zamanında vur”. ATATÜRK, nerede duracağını ve ne zaman vuracağını bilen, “Yurtta 

barıĢ, cihanda barıĢ” ilkesini benimseyen, yalnız Türkiye’nin değil, dünyanın en 

önde gelen önderidir. Nitekim ölümünden sonra, Bulgar basınında ( 23 ) “Atatürk’ün 

ölümüyle dünya enteresan olmaktan çıkmıĢtır” denilmesi de, bir gerçeğin çok özlü 

biçimde dile getirilmesidir. Ancak, Atatürk’le ilgili en anlamlı değerlendirme, hiç 

kuĢkusuz, KurtuluĢ SavaĢı’nda Yunanistan’ı destekleyen ve Anadolu’yu iĢgal eden 

Yunan orduları, 9 Eylül’de Ġzmir’de denize dökülünce istifa eden Ġngiltere BaĢbakanı 

Lloyd GEORGE’un, 1922’deki Ģu sözleridir: “Yüzyıllar nadir olarak dahi yetiĢtirir. ġu 

talihsizliğimize bakın ki, o büyük dahi çağımızda Türk Ulusu’na nasip oldu”. 

Böyle bir talihi yakalamıĢ bir toplum olarak, Atatürk’ten sonra 

O’nun ilke ve devrimlerine tümüyle sahip çıkamamıĢ olmayı, herhalde affedilmeyecek 

bir kusur olarak, ileri yılların tarihçileri, sosyologları inceleyip değerlendireceklerdir. 

Tarihin bu konuda vereceği kesin hüküm de, bu aymazlığın sorumlularını, gelecek 

kuĢakların, hayır dualarıyla anmalarına herhalde engel olacaktır. 

ATATÜRK’TEN SONRA UNUTTURULAN UYGULAMALAR 

Bir Fransız düĢünür, “Büyük adamlar, ırmağın yolunu 

değiĢtirecek yerlerde konumlandırılmıĢ kayalardır” der. Böyle kayaların en 

büyüğünün ATATÜRK olduğu kuĢkusuzdur. Atatürk hakkında yurt içinde ve yurt 

dıĢında sayısız kitap, makale yayınlanmıĢ ve çok güzel Ģiirler yazılmıĢtır. Ancak 

Atatürk’ü, “Nereden baksa güzel / Nereden baksan güzel” diye tanımlayan, Anayasa 

( 22 ) Amin MAALOUF, Yolların BaĢlangıcı, Yapı Kredi yayınları 2057, Ġstanbul 2004, Sayfa: 335-338 

( 23 ) Turgut GÜRER, Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas GÜRER, Ġstanbul 2007, 4.baskı, Sayfa: 270

Mahkemesi’nin eski BaĢkanı Sayın Yekta Güngör ÖZDEN’e ait Ģu dizelerde büyük 

önder, en özlü ve en doğru sözcüklerle anlatılmaktadır: “Adımız, onurumuz O’nunla 

geldi dile, / En büyük Türk Atatürk: Türkiyemizle özdeĢ. / Öyle güçlü, yüce ki battıktan 

sonra bile, / Arkasında karanlık bırakmayan tek güneĢ.” ( 24 ) 

Evet, Atatürk, ilke ve devrimleriyle arkasında karanlık 

bırakmayan bir güneĢ... Eylem ve söylem olarak bu güneĢin karartılması çabaları 

olsa da, hiç değilse özellikle hukuk alanında, Türkiye Cumhuriyetinin, Atatürk ilke ve 

devrimlerine bağlılığına yer verilen yürürlükteki Anayasa açısından bu bir gerçek. 

Ancak yeterli mi? Bu soruya olumlu yanıt verme olanağı yok. Yarım yüzyılı aĢkın 

süredir Türkiye’de ne yazık ki, Atatürk devrimlerine karĢıt eylemlere tanık olunuyor. 

KarĢı devrim hareketinin 14 Mayıs 1950 seçimlerinde Atatürk’ün 

kurduğu Cumhuriyet Halk Partisi’nin yerine iktidara gelen Demokrat Parti’nin, Türkçe 

ezan okunmasına son vermesiyle baĢladığı söylenir. Ancak 1945’te çok partili 

yaĢama geçilmesiyle, önce Milli Eğitim Bakanlığı’ndan, Köy Enstitüleri’nin kurucusu 

Hasan Ali YÜCEL’in alındığı( 25 ); ardından iktidardaki CHP’de tutucu kanadın 

yönetimde söz sahibi kılındığı ve oy kaygısıyla devrimlerden ödün verilmeğe 

baĢlandığı bir gerçektir. Ödün verme, 1950’den sonra DP iktidarıyla birlikte 

yoğunlaĢmıĢ; ileriki yıllarda ve özellikle 1980 sonrasında çok daha büyük ivme 

kazanmıĢ bulunmaktadır. 

Haziran/1950’de, DP’nin ilk icraatı olarak TBMM’nde alınan 

kararla ezanın, eskiden olduğu gibi Arapça okunmasına iliĢkin görüĢmelerde, 

CHP’lilerin beklenen tepkiyi göstermemeleri ve içlerinden kimilerinin de onaylamaları 

hep eleĢtirilmiĢtir. Ezan, namaz zamanının geldiğini bildirir bir duyuru olmasına, 

Kuran-ı Kerim ayetleri gibi, Tanrısal sözcükler içermemesine karĢın, 1950’den beri 

Türkçe okunmamaktadır. Türkiye’de bulunan Müslüman yabancılar, ancak ezan 

Arapça okunduğunda namaz zamanının geldiğini anlayabilecekleri için, ezanın 

Türkçe okunmaması gerektiği savunulmaktadır. Oysa Türkiye’de birkaç büyük kentte 

bulunan bir kaç yabancı Müslüman, namaz zamanı için kolundaki saate niçin bakmaz 

da, kulağı hep okunacak ezan sesindedir, bu soruya yanıt verilmez. 

Ġlkokul ve ortaokul yıllarımda ezan, Türkçe olarak Ģöyle 

okunurdu: “Tanrı uludur, Tanrı uludur, Tanrı uludur, Tanrı uludur / Tanrı’dan baĢka yoktur 

tapacak, Tanrıdan baĢka yoktur tapacak / ġüphesiz bilirim bildiririm Tanrı’nın elçisidir 

Muhammet, Ģüphesiz bilirim bildiririm Tanrı’nın elçisidir Muhammet / Haydi namaza, haydi 

namaza / Haydi felaha, haydi felaha / Tanrı uludur, Tanrı uludur / Tanrı’dan baĢka yoktur 

tapacak, Tanrıdan baĢka yoktur tapacak” Sabah ezanında, ayrıca “haydi felaha, haydi 

felaha” sözcüklerinden sonra, “Namaz uykudan hayırlıdır, namaz uykudan hayırlıdır” 

diye seslenilir ve sabah ezanı daha etkileyici farklı bir makamdan okunurdu. 

Çocukluğumda Safranbolu Akçasu mahallesi’nde, evimizin 

yanındaki Kaçak Camii minaresi’nden, Nuhoğlu Emin (Alpaslan) Amca’nın yanık bir 

sesle okuduğu sabah ezanını duyup uyandığımda, çok etkilenirdim. Büyük bir huĢu 

içinde dinlerdim; etkileyici olması, sabah ezanı “saba” makamında okunduğundan bu 

( 24 ) Cumhuriyet Gazetesi 20.05.2001 

( 25 ) Hasan Ali Yücel, komünist olduğu iddiasıyla Bakanlıktan alınmasından olsa gerek, bir Ģiirinde 

Tanrı’ya, “Senden korkmam, rahimsin (esirgeyensin) sen / Adilsin sen, hakimsin (üstünsün) sen. / Korkum, 

beĢer adlı korkusuzdan; / Vicdanı sağır, o duygusuzdan” diyerek insanlardan yakınmaktadır. 

375

376 

makamın özelliği, okuyanın sesinin güzelliği veya sabahın sessizliği gibi 

etmenlerden daha çok, ezanda neler denildiğini anlayabilmemden kaynaklanıyordu. 

Türk milliyetçiliğinin ve Türkçülüğün en önde gelen ismi ve ulusal 

duygularda Atatürk’ün de esin kaynağı olduğu söylenen Ziya Gökalp bir Ģiirinde 

Ģunları dile getirir: “Bir ülke ki, camiinde Türkçe ezan okunur / Köylü anlar manasını 

namazdaki duanın / Bir ülke ki, mektebinde Türkçe Kuran okunur / Küçük büyük herkes bilir 

buyruğunu Huda’nın / Ey Türk oğlu, iĢte senin orasıdır vatanın”. 18 Temmuz 1932 

tarihinden sonra, 1950’ye kadar ezanın Türkçe okunmasında hiç kuĢkusuz Ziya 

Gökalp’in bu Ģiirindeki gerçeklerin önemli katkısı olmuĢtur. 

Bugün % 99,5’u Müslüman olan ülkemizde, Arapça okunan 

ezanda en çok yinelenen “Allahüekber” sözcüğünün sonundaki “ekber” ekinin, ”çok 

büyük,yüce,ulu“ anlamındaki Arapça “kebir” sözcüğünden geldiğini, Türk toplumunda 

acaba sayısal ya da oransal olarak kaç kiĢi bilebilmektedir. Anlamını bilmeden dinsel 

metinlerin ezberlenip tekrarlanması, o metinlerin kutsallığına inanılması nedeniyle 

etkileyici olabilir; ancak anlamı bilindiğinde etkinin kat be kat artacağı da hiç 

kuĢkusuzdur. Bu gerçekten hareketle, Kuran-ı Kerim’in Türkçe meali, Atatürk’ün 

emriyle Cumhuriyet döneminde, Elmalılı Mehmet Hamdi YAZIR (1877-1942) 

tarafından hazırlanıp yayınlanmıĢtır. 

Bu konuda Diyanet ĠĢleri eski BaĢkanlarından Prof.Dr.Süleyman 

ATEġ “Kuran-ı Kerim Tefsiri” adlı eserinde, “Kuran-ı Kerim’i Okuyup Anlamanın 

önemi” baĢlığı altında Ģunları söylemektedir ( 26 ): “...her millete kendi diliyle peygamber 

gönderilip kendi diliyle Kitab indirildiği gibi Araplara gönderilen peygambere de Arapça Kitab 

indirilmiĢtir. Fakat Hz. Muhammed’in peygamberliği cihanĢümuldür. Kuran-ı Kerim’in 

prensipleri de bütün insanlık için geçerlidir. O halde dilleri baĢka olan ve Arapçayı anlamayan 

Müslümanların, Kuran’ı kendi dillerinde okumaları gerekir... Gaye, Kuran kelimelerini tekrar 

etmek değil, onun manasını anlamak ve okunan Kuran’a göre hareket etmektir...” 

Nitekim, Süleyman Çelebi tarafından bundan 600 yıl öncenin 

diliyle yazılmıĢ olmasına karĢın, “Mevlut” okunurken insanın tüm benliğini saran, 

Kuran okunurkenkinden farklı ve çok daha etkili o ulvi duygular da, Mevlut’un bugün 

bile rahatlıkla anlaĢılabilir bir Türkçe metin olmasından ileri gelmektedir. 

Kur’anı Kerim’in Tanrı sözlerini (Allah kelamını) içermekte 

olmasından kaynaklanan çok büyük değerinin ve kutsallığının yanı sıra, Arap dilinin 

edebiyat alanında benzeri bulunmayan bir yapıtı olması da çok önemli bir özelliğidir. 

Prof. Dr. M.Saim YEPREM bu konuda Ģunları söyler ( 27 ): “...Kuran’ın diğer kitaplardan 

önemli bir farkı da onun metniyle, dil yapısıyla edebi bir metin, bir edebiyat mucizesi 

olmasıdır. Hatta Ģiirde ve edebiyatta doruk noktasına eriĢmiĢ olan Mekkeli müĢriklerin 

Kuran’a Ģiir demeleri de bu yüzdendir... Kuran’ın Arap dilindeki metninin mucizevi 

yönlerinden biri de “icaz” denilen veciz ifadesidir. Çok kısa bir cümle içinde bir baĢka dile tek 

cümle ile aktarılamayacak kadar çok anlamı barındıran yapısı, onun özelliğidir...” Hiç 

kuĢkusuz Kuran-ı Kerim’in Türkçeye ya da baĢka bir dile çevirisinin yapılması yerine, 

“meal”inden, yani anlamından söz edilmesi de aynı nedenden kaynaklanır. 

( 26 ) Prof.Dr.Süleyman ATEġ, Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Milliyet yayınları 1995, Cilt:1, Sayfa:55-56 

( 27 ) Prof.Dr. M.Saim YEPREM, Soru ve cevaplar, Milliyet Gazetesi, 26.09.2006

Öte yandan, Kuran-ı Kerim ayetlerinde sözcükler arasında 

ahenk bulunması ve ayetlerin son hecelerinin birbiriyle kafiyeli olması, Kuran-ı 

Kerim’e Ģiirsel bir özellik kazandırmıĢ olduğundan, Araplardaki düz yazı yerine, Ģiir 

diliyle duyguların dile getirilme geleneğinin de etkisiyle olsa gerek, ayetleri okuyunca, 

inanan inanmayan tüm Arap Ģairlerin, onlardan daha üstün bir söz olamayacağını 

anlayarak, gelenekleri gereği Kabe duvarlarına astıkları Ģiirlerini indirdikleri söylenir. 

Aslında Ģiirsel özelliğin, Kuran-ı Kerim’in okunmasını ve 

ezberlenmesini de kolaylaĢtırmakta olduğu bir gerçektir. Bu nedenle Atatürk’ün 

istemiyle, Kuran-ı Kerim’in Ģiir diliyle Türkçe anlamının açıklanmasına da çalıĢılmıĢtır. 

Bu konuda Ġstiklal MarĢımızın Ģairi Mehmet Akif ERSOY’un yaptığı çalıĢmaları, 

Mısır’a gittiğinde yayınlatmadan yaktığı söylenir. Buna karĢılık “Onuncu Yıl MarĢı”nın 

sözlerini Faruk Nafiz ÇAMLIBEL ile birlikte yazmıĢ bulunan Behçet Kemal ÇAĞLAR 

tarafından Kuran-ı Kerim’in toplam 114 suresinin, 1/3’i olan 38 surenin Ģiir diliyle 

Türkçe anlamları, önce 1966 yılında Minnetoğlu Yayınevi tarafından ve daha sonra 

Kültür Bakanlığı’nca 1995 yılında, “Kur’an-ı Kerim’den Ġlhamlar” ( 28 ) adıyla 

yayınlanmıĢ bulunmaktadır. 

Bir çeviri söz konusu olmadığı için, Behçet Kemal ÇAĞLAR, 

yaptığı çalıĢmaya “Ġlhamlar” adını vermiĢtir. Bu konuda Türk Dil Kurumu’nun eski 

BaĢkanlarından Ömer Asım AKSOY, bir mucize sayılan ve nesir ile nazım arasında 

kendine özgü bir belagat (düzgün ve güzel sözlerle anlatım) eseri olan Kur’an’ın bir adının 

da “Nazm-ı Celil” (ölçülü ve kafiyeli ulu sözler) olduğunu bildirdikten sonra Ģunları dile 

getirmektedir:( 29 ) “... ÇAĞLAR’ın Ġlhamları, bilinen anlamıyla çeviri değildir. ġair bunlarda 

Kur’an’ın her sözcüğünü ayrı ayrı karĢılamağa çalıĢmamıĢ; ayetlerdeki kavramın özünü 

yakalamıĢ; bunları Türkçenin en güzel anlatımıyla, en etkili biçimde vermiĢtir. Kutsal kitabın 

aslındaki derinliği, inandırıcılığı, ilhamların satırları arasında içimize sindirmiĢtir....Bin dört yüz 

yıla yaklaĢan bir geçmiĢin dilini, sözcüklerin kılına dokunmayarak olduğu gibi aktarmak, o 

kutsal kitabın özünden çok Ģey kaybettirir; etkisini azaltır. Bundan dolayı ayetlerden sözcük 

sözcük değil, tüm olarak aldığı ilhamı, onların yüksekliğine yaraĢır bir Ģair dili ile vermesi bizi 

Nazm-ı Celil’in havasıyla iyice kaynaĢtırmaktadır...” 

Ömer Asım AKSOY aynı yazısında bu konudaki haklılığını, 

ÇAĞLAR’ın, ”Yasin Suresi”nin ilk ayetlerinden aldığı ilhamları yansıtan Ģu dizeleri 

örnek göstererek kanıtlamaktadır: “Yasin / Kur’an’ın hükmü kesin: / Sen Rabbin arza elçi 

gönderdiklerindensin: / Doğru yol üstündesin./ Ataları önderden yoksun bir toplum için / Ġlk 

uyarmadır sesin. / Varsın yitikler senin sözünü dinlemesin; / Kader zincirlerini boynunda 

sürüklesin. / Sen Kur’an’a uyanı / Allah’ını sayanı / Tam uyarmıĢ demeksin. / Ona müjdele, 

de ki; / -Mükafat göreceksin; / Murada ereceksin; / Cennete gideceksin...” 

Behçet Kemal ÇAĞLAR, Kur’an-ı Kerim’in 1. suresi olan ve 

namazın her rekatında tekrarlanan “Fatiha” suresinden aldığı ilhamı da Ģöyle 

ĢiirleĢtirmiĢtir: “Hamd, evrenler sahibi yüce Allah içindir; / Allah ki acıyandır, koruyandır, 

sevendir; / Günü gelince; ancak / O’dur, hesap soracak... / Tek sana tapan, senden medet 

umanlarız biz; / SapıtmıĢlar yoluna düĢmekten koru bizi, / Doğru yoldan ayırma bizi, aman 

Rabbimiz!”. ÇAĞLAR, Kuran-ı Kerim’in 112 suresi olan “Kul hüvallahü ehad” 

sözcükleriyle baĢlayan, çok bilinen “Ġhlas Suresi”nden de Ģöyle ilham almıĢtır: “Söyle 

ki gündüz gece / Tanrı tek, Tanrı yüce; / O doğmaz ve doğurmaz / Kimse O’na denk olamaz!” 

( 28 ) Behçet Kemal ÇAĞLAR, Kur’an-ı Kerim’den Ġlhamlar,Kültür Bakanlığı Yayınları-1751, Ankara 1995 

( 29 ) Behçet Kemal ÇAĞLAR (a.g.e.) Sayfa: 117-122, (Türk Dili Dergisi 1965, Sayı: 88) 

377

378 

Bu arada Ömer Asım ARSOY yine yukarıda değinilen yazısında 

ayrıca, çocuklara din eğitimi verilmesinde “Kur’an-ı Kerim’den Ġlhamlar” kitabından 

özellikle yararlanılabileceğine ve örneğin “Hadid” suresinin aĢağıdaki bölümünün, en 

küçük yaĢtaki çocuklara bile ezberlettirilebilecek sadelikte ve güzellikte olduğuna da 

değinmektedir. Kuran’ı Kerim’in 57. suresi olan, “Hadid” suresinin ilk kısmını 

oluĢturan söz konusu bölüm Ģöyledir: 

“Gökte, yerde ne varsa Allah’ı anar, sayar 

Gökte, yerde güvenip bağlanacak bir O var 

O, yok eder, öldürür, O diriltir, yaĢatır; 

Her Ģeyden önce vardı, her Ģeyden sonra vardır.. 

Toprağa altı günde binbir hayat veren O; 

Görünen, görülmeyen her Ģeyde beliren O. 

Yere gireni bilir, göğe çıkanı bilir; 

Nerede bulunursanız, Allah da sizinledir. 

Gözünüzün ıĢığı, gönlünüzün Ģenliği; 

O’nundur yerin göğün bütün egemenliği. 

Yerde, gökte ne varsa döner Allah’a varır; 

O’nun emriyle gece kararır, gün ağarır; 

Bileni, yaratanı, gönlünüze doğanın; 

Allah’a bel bağlayın, Peygambere inanın.” 

Arapça bilmeyenler için, Kuran surelerin Ģiir diliyle Türkçe 

anlatımlarının, ne kadar etkileyici olduğu meydandadır. Dinsel eğitim verilen 

kurumlarda ve kurslarda, her yaĢtan kiĢilere, sadece Kuran-ı Kerim’i okutmak ve 

ezberletmekle yetinmeyip, Ģiirsel anlatımlarının da öğretilmesi hiç kuĢkusuz çok 

yararlı olacaktır. Bu konuda Cemal KUTAY’ın görüĢleri de Ģöyledir: ( 30 ) 

“...Tek çıkar yol, ATATÜRK’ün beraberinde götürdüğü hasreti, 

yapısından zerrece ödün vermeden gerçekleĢtirmektir. Yani altını çizerek açıklıyorum: 

Türkçe ibadet, ana dilimizle kulluk hakkı... Türkçe ibadet, anadilimizle kulluk hakkı, bize 

sadece din, maneviyat gerçeklerimizi anlam derinliğiyle kavratmakla kalmayacaktır. Son dini 

Ģekle, görünüme, yüzeyselliğe dönüĢmüĢ halinden çıkaracak, ruh derinliği ve yüceliği içinde 

yaĢama sevinci haline getirecektir. “ 

ATATÜRK’ÜN SÖYLEMĠYLE AKIL, BĠLĠM VE DĠN 

Atatürk, uygulamaya koyduğu ilkelere iliĢkin olarak, zamanın 

Milli Eğitim Bakanı ReĢit Galip’in bir sorusunu Ģöyle yanıtlamıĢtır. 

“Ben manevi miras olarak hiçbir nas-ı kati (dinsel kural), hiçbir 

doğma, hiçbir donmuĢ, kalıplaĢmıĢ düstur (ilke) bırakmıyorum. Benim manevi mirasım 

ilim ve akıldır. Zaman süratle dönüyor...Böyle bir dünyada asla değiĢmeyecek 

hükümler getirildiğini iddia etmek , aklın ve ilmin inkiĢafını inkar etmek olur...Benden 

sonra beni benimsemek isteyenler, bu temel mihver (eksen) üzerinde akıl ve ilmin 

rehberliğini kabul ederlerse manevi mirasçılarım olurlar” ( 31 ) 

( 30 ) Cemal KUTAY, Türkçe Ġbadet, Ġstanbul 1997, 4.Baskı, Sayfa: 6,7 

( 31 ) Prof.Dr. Ġsmet GĠRĠTLĠ, “ModernleĢme Ġdeolojisi Olarak Atatürkçülük”, 

Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, 1968, Sayı: 11, Sayfa 289-296

Atatürk, din hakkında en dikkat çekici konuĢmasını 07 ġubat 

1923 Balıkesir’de Zaganos PaĢa Camii’nde yapar; ayrıca milli iradenin oluĢmasına 

da değinir. “Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:2, Sayfa 94-95’te” yer alan bu 

konuĢmasında Ģunları söyler: ( 32 ) 

“Ey millet ! Allah birdir. ġanı büyüktür. Allah’ın selameti, afiyeti ve hayrı 

üstümüze olsun.... Ġnsanlara feyz ruhu vermiĢ olan dinimiz son dindir. Çünkü dinimiz akla, 

mantığa, hakikate tamamen uyar. Eğer uymamıĢ olsaydı, bununla diğer tabii ve ilahi 

kanunlar arasında tezat olması icap ederdi. Çünkü bilcümle kavanini kevniyeyi (kainatın tüm 

kanunlarını) yapan, Cenabı Hak’tır... 

ArkadaĢlar!, Cenabı Peygamber çalıĢmalarında iki eve malik 

bulunuyordu. Biri kendi evi, diğeri Allah’ın evi idi. Millet iĢlerini Allah’ın evinde yapardı. 

Peygamberimizin irsine uyarak (yolundan giderek) bu dakikada milletimize, milletimizin hal ve 

istikbaline ait hususları görüĢmek maksadıyla bu dar-ı kutside (kutsal evde) Allah’ın 

huzurunda bulunuyoruz.... 

Camiler, birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için 

yapılmamıĢtır. Camiler itaat ve ibadetle beraber, din ve dünya için neler yapılması lazım 

geldiğini düĢünmek, yani meĢveret etmek (karĢılıklı danıĢmak) için yapılmıĢtır... Ben yalnız 

kendi düĢüncelerimi söylemek istemiyorum. Milli emeller, milli irade, yalnız bir Ģahsın 

düĢünmesi değil, milletin bütün fertlerinin emel ve iradelerinin hasılasıdır (bileĢkesidir) ... 

Atatürk, akıl ve bilim hakkında , 22 Eylül 1924’de Samsun Ticaret 

Lisesi’ndeki konuĢmasında Ģu ünlü özdeyiĢini dile getirir: “ Dünyada her Ģey için; 

medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için, en hakiki mürĢit ilimdir, fendir. Ġlmin ve 

fennin haricinde mürĢit aramak gaflettir, cehalettir, dalalettir” (Dünyada her Ģey için, 

uygarlık için, yaĢam için, baĢarı için, en gerçek yol gösterici bilimdir, teknolojidir. Bilimin ve 

teknolojinin dıĢında kılavuz aramak aymazlıktır, bilgisizliktir, sapıklıktır). Özgür düĢünce 

konusunda da, 25 Ağustos 1925’te Muallimler Birliği Kongresinde öğretmenlere 

Ģöyle seslenir: “ Milli ahlakımız, medeni esaslar ve hür fikirlerle beslenmeli ve 

kuvvetlendirilmelidir. Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller ister” . ( 33 ) 

Atatürk’ten sonra, uygulamada O’nun bu düĢüncelerinden 

uzaklaĢılmıĢ olduğu acı gerçeği ile karĢı karĢıyayız. Ġlke ve devrimlerinin ve özellikle 

laiklik ilkesinin tartıĢılmasına; laiklik adı altında, dinsel inançlara göre toplum 

yaĢamının biçimlendirilmek istenmesine karĢın, hep Ģu sözcüklerin, bir slogan olarak 

tekrarlandığına tanık olunuyor: “ Atam izindeyiz, Atam izindeyiz”. Bu söylem doğru 

mudur, böyle bir genelleme yapılabilir mi, gerçekten Atamızın izinde miyiz? Bu 

soruların yanıtı ne yazık ki olumlu değildir. 

Bugün içte ve dıĢta Türkiye’nin karĢı karĢıya bulunduğu 

sorunların bir çoğu, bilinçli veya bilinçsiz Atatürk ilkelerinden verilen ödünlerden 

kaynaklanmıĢtır. Oysa, karĢılaĢılan her sosyal ve siyasal çalkantıya, Atatürk 

ilkelerinden sapma gösterilmeseydi, çok daha kolay ve çok daha uygun çözüm yolları 

bulunulabilirdi. ġu bir gerçektir ki, Atanın izinde olunsaydı, Türkiye “yolsuzluklar ve 

yoksulluklar” ülkesi olmazdı; iç ve dıĢ borçlarının toplamı, 300 milyar dolar gibi, ülke 

( 32 ) ġevket Süreyya AYDEMĠR,Tek Adam, III.Cilt, 4.Baskı,Remzi Kitabevi, Ġstanbul 1973, Sayfa:79-80 

( 33 ) Prof.Dr.Ġsmet GĠRĠTLĠ, Atatürk Cumhuriyetinin Laiklik Ġlkesi, 

Atatürk AraĢtırma Merkezi Dergisi, 1985, Sayı: 4, Sayfa: 55-64 

379

380 

gayri safi gelirine yakın, çok korkutucu rakamlara ulaĢmazdı. Türkiye, torunlarının 

torununun gelirini, daha onlar doğmadan, yıllar öncesinden harcayan bir ülke olmazdı 

ve Avrupa Birliği’nin kapısında, her gün yeni kusurlar bulunarak bekletilemezdi; 

Sadece ulusal bayram ve 10 Kasım günleri Atatürk’ü anmanın, 

Atatürkçülük için yeterli olduğu sanılmıĢ; Atatürkçülüğün biçimsel değil, düĢünsel 

değerler ve eylemler bütünü olduğu göz ardı edilmiĢtir. Bunun sonucunda da, 

Atatürk ilke ve devrimlerine ilgisiz; özde değil, sözde Atatürkçü’ler öne çıkmıĢtır. 

“Atatürk’e saygı duruĢunda sap gibi ayakta durmaya gerek yok”, tutturmuĢlar laiklik 

elden gidiyor, bu millet istedikten sonra tabii elden gidecek”, “hem Müslüman hem 

laik olunmaz, ya Müslüman olacaksın ya laik”, “referansımız Ġslam’dır”, “demokrasi 

bizim için bir araçtır, amaç değildir” diyebilen( 34 ) Recep Tayip ERDOĞAN’ın da, 

kendisine bu sözleri anımsatıldığında, TBMM kürsüsünden “ben değiĢtim, geliĢerek 

değiĢtim” demek zorunda kaldığına tanık olunmuĢtur. 

Olduğu gibi görünmemeyi, göründüğü gibi olmamayı ilke 

edinenler ve bir baĢka anlatımla “takiyyeciler”, söylemlerine değil, eylemlerine göre 

değerlendirilmelidir. Bu konuda, Safranbolu’da 1.Altın Safran Belgesel Film Festivali 

sırasında, 22.09.2000 günü, Kileciler Evi önünde tanıĢtırıldığım, Amerika’da yaĢayan 

bir Türk doktoru Ahsen T.ÖZARDA’dan dinlediğim Ģu dizelere yer vermek isterim: 

“Vatan kurtarmak gibi bir suç iĢledim diye birileri kırdı büstlerimi yetmedi / YaĢasaydı 

bizden olurdu dediler; hiçbir Ģey bu kadar ağrıma gitmedi” 

Değinilen tüm bu gerçekler karĢısında, hiç kimse baĢını kuma 

gömmemelidir; “Atam izindeyiz, Atam izindeyiz” diye hiç kimse kendi kendini 

aldatmağa çalıĢmamalıdır. Tehlikenin farkında olunmalıdır; hiç değilse, “Ata’nın 

izinde olamadık, bundan sonra olmalıyız”, denilmeli ve bunun gereklerine uygun 

davranılmalıdır. Bu arada, Mustafa Kemal ATATÜRK’ün bir bütün olduğu 

unutulmamalıdır. Bu nedenle; 

- KurtuluĢ SavaĢı’nın muzaffer kumandanı Osmanlı paĢasına 

evet, saltanat ve hilafeti kaldıran Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusuna hayır, 

- 23 Nisan 1920 günü Cuma Namazı’ndan sonra, TBMM’ni 

dualarla açmasına evet, laiklik baĢta olmak üzere, ilke ve devrimlerine hayır, 

- Kısaca, Mustafa Kemal olarak evet, ATATÜRK olarak hayır 

denilmemelidir. Çünkü O, Mustafa Kemal olduğu ilk dönemlerle 

birlikte, tüm yaĢamı boyunca, hep “Türklerin Atası” olmayı hak edecek eylemler 

sergilemiĢ; sadece Türk’ün benliğini kazanmasını ve Türk adının, onurla taĢınmasını 

sağlaması bile, tek baĢına, “Türklerin Ata’sı” olarak anılması için yeterli olmuĢtur. 

Sonuç olarak ve özetle, Talip APAYDIN’ın “Nutuk” adlı Ģiirinin 

son kıtasında dile getirilen ülkü, tüm Türk yurttaĢlarınca benimsenmeli ve 

uygulamaya konulmalıdır: 

“Uygar bir millet diyor Atatürk, 

Uygar bir Türk Milleti 

Bu yoldan dönülür mü geriye? 

Köyleriyle kentleriyle 

Ülkümüz Atatürk’ün istediği Türkiye...” 

( 34 ) Hasan PULUR, Olaylar ve Ġnsanlar-Kolay mı karar vermek!, Milliyet Gazetesi, 17.05.2003

PENCERE KAPANIRKEN 

Safranbolu’yu, kendi penceremden görebildiğim kadarıyla 

anlatmağa çalıĢtıktan sonra, pencereme Safranbolu dıĢında yansıyanların çok küçük 

bir parçasından oluĢan son bölüme de noktayı koymak üzere pencereyi kapatırken, 

Ģu gerçeklere de değinmekte yarar görürüm. 

Her insan tüm yaĢamı boyunca önce kendisine ve ailesine, 

sonra bulunduğu topluma ve ulusuna yararlı olmak için çırpınmalıdır. Hiç kuĢkusuz 

bu yarar, kiĢinin kendisinin ve ailesinin olanaklarıyla ya da toplumun kiĢiye verdiği 

fırsatlar ve ona yüklediği görevlerle sınırlı olmak gerekir. Aziz Nesin, bir Ģiirinde bu 

konuda Ģöyle der: “...Ey benim halkım.../...Yiyemedin yedirdin / Ġçemedin içirdin / 

Giyemedin giydirdin / Okuyamadın okuttun / Kendin üĢüdün yağmurda karda / Ama beni 

korudun.../...Utanırım aldıklarım demeye / Gücüm yetmez borcun ödemeye / ...Utanırım 

hakkını helal et demeye / Dünya durdukça durasın halkım” 

Ben de, hem kendi ailem, hem Safranbolulular ve hem de 

ülkemin insanları için benzer duygular içinde bulunduğumu içtenlikle belirtmek 

isterim. Mevcut koĢullar içinde en iyi koĢullarda yetiĢtirildiğimi, Safranboluluların layık 

görmeleriyle Belediye BaĢkanı olduğumu, böylece çocuklarıma ve torunlarıma çok 

değerli manevi bir miras bıraktığımı; ayrıca kamu alanında da en üst düzeyde 

görevlere getirildiğimi bilerek ve Aziz Nesin’in sözleriyle “Gücüm yetmez borcun 

ödemeye” diyerek, hiç değilse “Bir Safranbolulunun penceresinden Safranbolu” ile 

alacaklılarımın az da olsa gönlünü alabilir miyim acaba diye düĢündüm. 

Bildiklerim benimle birlikte yok olup gitmesin; benimkilerin yanı 

sıra, Safranbolu ile ilgili derlediğim düĢünenlerin tüm düĢüncelerinden herkes 

yararlansın; Safranbolu hakkındaki kimi konular araĢtırılsın, tartıĢılsın ve nihayet 

Atatürk ilke ve devrimleri baĢta olmak üzere, toplumsal değer yargılarımız 

unutulmasın istedim. Askerliğimi yaparken, 14.05.1961 tarihinde çektirip bana 

gönderdiği fotografının arkasına babam, “Bir gün gelecek benim ismimim Ģu 

dünyadan kalkacağı aĢikar / ġu resmim size olsun yadigar” diye yazmıĢtı ve o 

tarihten 2,5 ay sonra da vefat etti. Ben de babam gibi, “Herkes için bir gün, baĢka 

381

382 

aleme göç, aĢikar / Anlattıklarım kalsın Safranbolu’ya yadigar” diyebilmek üzere, 

böyle bir çalıĢma yapmakta yarar gördüm. 

Yine askerliğimi yaparken, zarfının üstünü görevim gereği, “er 

mektubudur” diye, okuduktan sonra imzaladığım, ücretsiz gönderilen mektupların 

içine konulan fotografların arkasına, genellikle Ģu dizelerin yazıldığını görürdüm. 

““Ufkumun güneĢi üstüne doğsun / Bu resmim sizlere hatıra olsun / Hatıra diyemem, 

belki unutursun / Bu cansız hayalim sende bulunsun” . Ben de onlar gibi sözlerime; 

“Ülkeme hep mutluluğun güneĢleri doğsun, 

Safranbolulular da hep esenlikte olsun. 

Güzelliklerden hiç kimseler kalmasın yoksun; 

Yazdıklarım da yeter ki, yararlı bulunsun.” 

diyerek nokta koyuyorum ve benim pencerem burada kapansa 

da, Safranbolu penceresinin hep çağdaĢlığa açık kalmasını ve aĢağıdaki güneĢe 

açılmıĢ pencere gibi, onun da hep uygarlığın güneĢiyle aydınlanmasını diliyorum. 

Fotograf: Ġ.SARAÇOĞLU 

KonuĢması gerekenlerin sustuğu yerde, susması gerekenler konuĢur

383 

Bir safran tarlası Fotograf: Ġ.SARAÇOĞLU 

Tarlada izi olmayanın, harmanda yüzü olmaz 

Kendilerini yenileyemeyenler, hep aynı Ģeyleri yineler 

Üslub-u beyan, ayniyle insan

XXX BÄ R SAFRANBOLULUNUN PENCERESÄ NE SAFRANBOLU ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?