OSMANLILAR'DA RAiYYET RUSUMU

\{32 HALIL irq,qlcxnun men$e ve mahiyeti hakkrnda en eski ve mi.ihim kaynafrmrzdr. Tetkikimize onuntahlili ile baqtayac apna.B rzzat kan0nndmenin s isternatizas yonu, konumu z bakrmrndan dikkate defer.ReAyA kan0nunun ilk ilg fash, ceza maddelerini ihtiva eder5. Ceza kanOnlart,hrristiyan-mtisliiman btitiin tebaa igin mtigterektir. Fakat 4. fastl, birincisi Mi.isliimanredydya, ikincisi yi.iri.iklere, i.igiinciisti Hrristiyan reiydya ait olmak iizere tigkrsrmdan m{irekkeptir. Bu taksim gekli devlet iEinde tebaantn iig btiyi.ik grupaaynhgrnr inikds ettimektedit'. Mtisli.iman ve Hrristiyan redydya ait krsrmlar, redyd iletimarh sipahi arasmda vergi mi.inasebetlerini di.izenleyen kaideleri ihtiva eder. Orada,evvelA timara dahil vergilerin iki esash unsuru, yam a'Edr ve rilsitm-i raiyyet elealmmrg, ondan sonra angaryalar ve nihayet pazar baclan gosterilmiqtir. Miisli.imanlarave Hrristiyanlara ait iki krsrmda bu konular, paralel olarak aynl srra ile eleahnmrgtr. Bazr noktalarda, yani koyun-resmi, baclar, a'qdr ve bir krsrm angaryalaraait maddelerde iki krsrm arasrnda esasa ait farklar yoktui. Buna mukabil raiyyetriisfrmu denilen qahsi vergilerde mtisltimanlar ve Hrristiyanlar ayn esaslara tibidirler.Evvel6 miisltimanlann tdbi oldugu gift-resmi sistemini, sonra Hrristiyanlara aitispence resmini ele alaca!:rz.A. Qift-Resmi SistemiI. Qift-resmi: Herhangi bir incelemeye giriqmeden cince, ilkin, FatihKan0nnAmesinin Dr. Fr. Kraelitz-Greifenhorst tarafindan yaprlan negrini yazma meaBu kan0nnAme, tedvin edilmiq en eski Osmanh kan0nn6mesidir. Bugiine kadar mal0rn tek ntishaII. Bayezid zamanmda H. 893, CemAziyelAhire sonlarmda (2-10 Haziran 1488) yaptlmtq biristinsdhtan ibarettir. Aslr, 6yle gdri.intiyor ki, 1453 tarihlerinde meydana getirilmiE olmaltdrr(bak. Kraelitz-Greifenhorst, Mitteilungen zur osmanistien Geschichte,I (1921-22), s. 18:,benim, "Osmanh Hukukuna Giriq", Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Dergisi,,crlt XIII, sayr 2, s. ll2-Oradaki delillere gu da il6ve olunabilir: Anadolu eydletinde gift:resmi 1458 tarihinde 33 akgayagrkanldrlr halde kan0nndmede buna ait hig bir iqaret yoktur. Halbuki teqkildta ait kan0nnAme,Fatih'in son zamanlarrna aittir (bak. M. Arif bey negri. Mukaddime, TOEM, il6ve, 1330). Bukan0nnAmelerin tertibile imparatorlulun kurulugu arairndaki miinasebeti, teqkilat kanfinndmetldibdcesindeki gu ibire de aqrklar: "Eyydm.i saltanatlarunda.buncafiitfthdt-i aztme milyesser alubhusfisd hdtd ddru's-saltanat olan ..... Kostantaniyye fethi miiyesser otdukda sdb*d ecddd-iizdmlan zamarunda olan kavdntn-i mazbfita defter olunmay4b'.'..II. Murad devrine ait defter vevesikalar gdstermektedir ki, redyAya ait bu kan0nlar daha iince imperatorlukta cdri bulunuyordu.Fatih'in yaptrEl qey, bu kan0nlann umumi esaslannr bir kan0nndme halinde tedvin ettirmektenibaret olmahdrr. Madde vefasrl iizerine kan0nnAme tertibi,fikri gi.iphosiz islAm fikhr tesirindedir.5 Kan0nnAmenin sistematiki hakkrnda bak, "Osmanlr Hukukuna Giriqr-, s. 116-l2O; ' ;r , .J6 Sancak kan0nnimelerinde (bak. 6. L. Barkan, XV. ve XVI. asrrlarda Osmarth"lmparatorlufiundazirat ekonominin hukukt ve malt esaslan, l; Kanfinlar,r,lstanbul {943.) ve'S;, S0leymanKan0nndmesinde anahatlan ile avnr tertio srrasrnrbulmaktayn, t :OSMANLILARDA RAiYYET NUSCVN-i 33tinle karqrlagtrmak ve asll metni tesise gahgmak gerektir. Zira kan0nnAmeyi bulmugve yaymlaml$ olan Avusturyah ilimin mesaisi, Osmanh tetkiklerinin o zamanki durumunagdre takdire $ayan olmakla beraber, metnin konumuzu ilgilendiren krsmrntamamil; anlayamadr$ yaptrlr terci.imeden meydana gftmaktadrr. Eldeki metin 893H./1488 M.'de yaprlmrg geE bir istinsAhtrr ve b\zzat miistensih bazr terimlerin vemaddelerin mdnasmr anlamadrlr iEin kopyada hatalar yapmr$tu. Elimizdeki metin 9udur:iyu4;r-r1l ,rL(i r*-9 tltJr t 3 ,ilrl\ t1-t ol-s !4Utt s-'r-i or! ':-ia ,a I61t .r.l(>{r J {:Jl {+il 6l C-fi-4*:Jl 4?il q11;l J-jil)y 44 t os- 3 ^al ;il ,f t6:rt- ;uU ,,r-b-e...(Kraelitz ne$rinde madde 1-4) dl 4l i* t-J c,Jl )fr:u;l .-.f [-].*,f-t (Kraelitz, m. 8) t+j-ftt -lt. StA .1J33a '>>V 2tgt.:Jr+J * s... (Kraelitz, m. 9) +.--r-s.;-' ,;f o:-{-'i os-1 rJSl orl2^aJif t- cJl ^+ri-ir"Ur-;-L !l .:-i- 6Sl €.)r F11c-,t'; ,5r"- ,f ,/-)Jl .,''?df dJ>\-J o-r.j1l il.u- l; s,)y 6rl .r-r-]:ja JJrbU 1 ... (Kraelitz, m' 14)J.q ,a o.tL- nJ, J- 6 +t -.,ttb I .'. (Kraelitz, m. 16) ol,N +:*Y1t-,-i, o1111 oji Jll :-S 'P.yts,,#fttVli+rrr;,r:il uK; t j tSlti\,?)y' ) sSze.y,\3 ci)fS 'y. .,Ill \t"'2 Otr;t ot.'i{ -1 "' (Kraehtz'm'25)$f .r.:.r o:\1 or21 ,al 6) U--9 .:,j* 6rl o-r! cf -P I dw;l!)), s ,gt-{ sq-)t€l: ^n-; ,j-t 6 f-, Jr-Jl +J "*i ,-rrl 5Ld s Jt="-:ut it +f qt-) ))

34 IIAI_IL iX,tt-C.tr

j36 HALiL NeI-cxharman vaktinde bir araba otluk ve bojikdezl birer araba odun verirler,mevsimlerinde otluk ve odun almasalar yediser akEa otluk iEiin ve iiEer akga odunigiin almur".Boyunduruk-resmi'ne gelince2l, Fatih kan0nndmesinde ve paga sancalr defterineiki akgadrr. Btiyi.ik bir ihtimaile bu resim, k

\.38 HALIL nqer_cu

\40 HALiL OSMANLILARDA RAIYYET RUSOIVTU 41hqelcxed'miq otdu[unu ve ekseriya fazlahfrn bu hissererden ileri geldiliniAkga Sancaklann Adlan ve Tarihler'ave edrmekteyiz. Fakai bunun tarihi sebeblerini heniiz tespit edemedik' Meseld,22 Gelibolu (1474 ve l5l9), Tekfur-dagr (1455),sipahinin ardrlr asrr gift-resmi 3l_akgadan ibaret olup sancak-beliMalkara(Mafalkara, 1456), Vize (Fatih devri sonlan), Edime (1528),^r#il;ii*.r,iEin ilave edilen hisse ile 37 akEaya grkmaktadf5r' Keza, Hamid-ili'nde 42 akEa giftresminin27 akgasrm timarh sipahi, 15 akgasrnl sancak-befi veya su-ba$l almaktadtr'Nigebolu (Kanuni devri), Silistre (1569), Sofya (1525),Uskiip (1455), Amavud-ili (Fatih devri ve 16. asr), BosnaViranqehir'de ve Bolu'nun bair nahiyelerinde "resm-i gyi lS akgadr' hakk-i sipdht(1565), Sirem (III. Murad), Trrhala (1520)49.33 akEa ve hakk-i mtrlivd ve zatm on akEadtr"52', Fakat bu durum reaya ile srk srk30 anlagmazlfa yol aqtrfrndan, Kanuni devrinde 1522'de Ankara sancafrnda' 1528'deAydrn (1455), Menteqe (17. asr), Kara-hisar (17. asrr).Hamid-'i,nde gift_reimi tamamile timar-erlerine brrakrlmrqtrrs3. Giimiig akganm32 Kiitahya (1528).krymetinin azalmasr (bir venedik altrnr, 1431'de 35 akEa, 1488'de 49' 1510'da 54'33 Hudavendigdr (1487), Koca-ili (1624), Karesi (1576), Biga15g0,da 120 akga idi) gift-resminin arfirnlmasrnrn sebeblerinden biri oldu[una qi'iphe(1517), Bolu (1528), Aydm (1528).yoktur. Fakar to. asrida Rumeli'de gift-resmi muhafaza olundulu??*E^olarakiraldesa Anadolu,da arttrnlmasrnda, 1458'de oldulu gibi, bir takrm hususi tarihi36 Karaman (1528), ig-el (1584).sebebler olmahdr.37 Ankara (1522\.40 Halep (1570), Trablus-gam (1548), gam (1570).Qift-resmi ve nim-gift-resmi, her zaman beraber fiazuritibara ahnmrq olup giftresmiigin soyledigimiz esaslann t.pti"rt"-9ift-resmi igin de do!rudur' Ancak nisbetlerYan YanYadr'42 Hamid-ili (1528).50 Malatya (1530), Diydrbekr (1540), Erzurum (1540) Musul(III. Murad), Harput (1518), Qemigkezek (1541), MardinQift-resmi ve ba[lantrlannrn (bennak, mi)cerred-resmi) tahsil zamafir harmandansonraya rastlardr; iut ut 1487 t. Hudavendig6r kan6nndmesine gcire' orada' o ta-(1s18).rihten sonra bu verginin tahsil ,**"mart ayiolarak tespit olunmu$1ur' t6' asra ait55 Yeni-il (1583)sancak kan6nndmelerinde ir", u*u-iy.,tt t'l'tutt kaUutiaimiqtir' Bu suretle tarih57 Qorum (1466), Qankrn (1578), Kayseri (1500).tespitinin idari bir faydasr vardr: Bir timarda tevcih tarihi 1 Mart'tan 6nce olan sipahi100 Biga'ya tdbi Dimetoka o sineninkaryesinde miisli.iman olmug ortakgrlarEift resmini alrdt55'(rs74\.Nim-giftten aqafr topralr olanlar ve topraksrzlar,ekinlii veya Eiftlii bennak'uyle gorun[yor gcirtintiyor ki, Imparatorlulun Irnparatorlu[un tewkktil tegekktil devrinde, 15. asu ortalanna kadar,gift-resmi daima 22 akga olarak kalmrgtrr. Ancak Fatih Mehmed 1458'decaba bennak, t ara u.vl tnu."ti"o uau" farkh vergilere tdbi idiler.Anadolu sipahilerini, Rumeli'de, Macar ordusu kargrsrnda krgrn da seferde tutmakll, caba, Kara ve Miicerred resimleri: Kayseri kanonnimesine gtire (tarihigin Anadolu eyaletinde gift-resmi mikdanm yiizde elli arttrm$tr. Orta-Anadolu'da(Karaman, Ankara, ig-el) 36,37 akga, surye sancaklannda 40 ve Dolu-Anadolusancaklartnda 50 akga olarak tespit edilmiqtir. Yeni-il ve Qorum, Qankrn-Kayseribtilgeleri en ytiksek nisbetleri gcistermektedir. Osmanhlann, Dofu-Anadolu'da veSurye'de gift-resmini bir takrm eski alrr vergileri muddil tutarak koyduklannr biliyoruz50,bu sebebden nisbetin ytiksek bulundu[unu tahmin edebiliriz. Anadolu'da52 Stit"y-- kan.29; Bolu kan'' Barkan' s' 29' m' 7 '5l Barkan, s. 34'gift-resminin 33 akgadan fazla oldulu yerlerde, sancak-beli ve su-bagr igin hisse49 Trrhala kan. (Barkan, s. 289, m. 4) 26 akga gift-resmi ve ll akga nim-gift ya:.nlrdn. Acaba21akga yerine-^bir okuyuq hatasr olmasm?)u Bak. w. Hinz, Das steuerwesens ostanatoliens,ZDMG. B. 100. Heft I. s. r83.1500;so ,,caba otar ki, gifti ve hig-ye:ri olmaya''^'. Bagka bir tarife gdre57 "Cabamiicerred(evlenmemiq, bekdr) olan"fukar6-i redyAya vi babasite olup milstakil kisb;i|il,-r:iijr3i;*, o aksasift_re-smi riderken 16. asrr ortalannda 22 akeayasrkanlmrEtrr (Silistredef.'Bagv. Arq. tapu def' no' 483)'55 Barkan, s. 281, m. 18'56 Barkan. s. 57.57 Karaman kan. (1528), Barkan, s' 47, m' 18'

42 HALIL iNRT-cxeden miicerrede derler, miistakil kishi olmayana milcerred derler, kat'd resimalmmaz".Caba kelimesi Divdnil Lugdti't-Tiirl< (yazrhqr M. l07l;sa'd. soysuz, aqalrsrnrfdan adam mdnasrnr taqryan cabak kelimesile aynr olmahdrr. Miicerredlik(bekArhk) herhalde cabarun esas vasfi delildir. Caba, topralr olmayan fakir koyli.idiir.Ona, evli ise caba-bennak denir.Siileyman k*nfln4dmesindeki tarife gdres s "ez'af-i redyd ki, bazt nevdhide karatesmiye olunur, resim aln akgadr, ammd himdyet olunmak emr-i mi)stahsendir".1528 t. Kiitahya kan0nunda da60 "Ez'af-i redydyakara tesmiye olunur, resnti altrakgadr". Ytirtiklerde de koyunu lanlan ve koyun adedi 26'dan aqalr olanlar "keretesmiye olunur, on ilEer akEa resm-i kara" ahmr6l.Kara, gok eski devirlerden beri Tiirk kavimleri arasrnda, avAm, aqalr srmf halkiEin kullanrlan bir tabirdits2.Di[er taraftan kayda deler ki, 1455 Aydm tahft defterinde63 nim-Eiftten sonraEif'tlil-kara ve caba-kara guruplan zikredilir. Qiftlti-knra 12 ve caba-kara 5 akga resimcider, bennakden bahis yoktur. Burada giftlii-kara gi.iphesiz bennak yerindedir; nim-Eiftten agalr arazisi olanlar veya topraksrzlar umumi olarak kara sayimrqtr. Fakatdaha sonraki bir Aydrn defterinde (tarihi l52}e "kisbe kddir mi)cerredi kara kaydolunup" altr akEa resme, bennakler ise 12 akga resme tdbi tutulmuglardrr. G

44 HALIL iNelurOSMANLILARDA RAIYYET NUSOTWI-I 45yani kara-resminden baqka bir qey olmamahdrrT2. Sonralan asgari raiyyet-resmi,doniimii bir akga resme t6bi araziden 28 dtlntim tasamrf ediyorsa' 14f?l ddntimresmiverir ve ,otiy_l}akga bennak-resmini 6demez80. Fakat 20 doniim igliyorsa, 10daima altr akga olarak muhafaza edilen kara-resmi veya miicerred-resmidir. Yukandagcirdiiltimiiz gibi, gift-resmi bazr b

46 HALIL INALCIKveya dontim olarak arazi tasamrf eden bennak, hem bu arazinin tam resmini, hem dekendi bennak-resmini oderse. Olen bir raiyyetin bennak ve miicerred olan Eocuklan,mti$tereken tasamrf ettikleri ata-giflilinin Eift-resmini mtiqtereken odedikleri gibi,her biri aynca qahrslanna ait bennak ve mricerred resimlerini ciderlede.Bennak (benl'.k)-resminin Fatih kan0nndmesinde iig hizmet karqrhlr bir vergisayrldrlrnr ve 6 veya 9 akga olarak tespit edildifini gormiiqttik. $tiphesiz 6 akgacaba-bennakve 9 akga EiJilil-bennakiEindk. Gergekten 1528 tarihli Bolu kan0nundadaeo, caba-bennak 6 akgadrr. Buna mukabil Paqa sanca[rnda 1455 de bennakresminin10 akEa oldulunu gormtiqtiiker. Fatih kanOnndmesinde 6 veya 9 akEa ilekargrlanan i.ig hizmetin hangi hizmetler oldulurz hakkrnda qimdiye kadar bir izerastlayamadrk.15. ve 16. asrrlarda Osmanh imparatorlu$u'nuh Eekirdelini teqkil eden ikibcilgede, yani Batr-Anadolu ve Trakya'da caba-bennak 9 ve ekinlii-bennak 12 akgaidi. Orta ve Do[u-Anadolu'da bu nistetler caba igin 12-15 ve ekinlii igiin 18 akgayayi.ikseltilmigtir. 18. asrrda ise, urnumiyetle caba 12 ve ekinlti 18 olarak goriilmektedire3.Demek ki, Eift resmi gibi bennak-resmi de, umumiyetle yiizde elli bir artmakaydetmiqtir.IY. Donilm-resmi ve Tiltlin-resmi:Yukanda, topraksz koyltintin, yani kara(miicerred) ve caba-bennaklerin, sipahi elinde olup tapu ile bagkasrnrn tasarrufualtrna verilmemig topraklan iqleyebildiklerini ve buna mukabil dciniim baqrna bir paraodediklerini iqaret etmiqtik; iqte bu, dcintim-resmidir.ReAvA-i EtrAk Miizevvec Miicerred AkcaHalep 70 l0 Halep akeasrAdana 50 Osmanh akcasrTarsus 32 4 Osmanh akcasrSis 28A+ Osmanh akcasrOzer (Azir) 25 Osmanh akcasr(l Halep akgasr= 2 Osmanh akEasr)Rumeli'de ytiri.iklerin yamaklannrn su-bagr ve geri-bagrna her yrl odedikleri resm-i yamag'lar daqahsi raiyyet riisumu arasrnda sayrlabilir. Resm-i yamag, mtizevvecden 50, mticerredden 25 aliEaidi. Yamaklar eqkinci Jegildiler. Askeri srnrfa dahil sayrlmazlardt. Resm-i haymdne deblmahivettedir.88 eyorn kan., s. 9, m.20.89 Aydrn kan. s. 8, m. 17.9o Barkan negri, s. 29, m.9.9l Bak. vutanaa. s.3g-39.(?1 tsl4), s. t05.') Milli ""*.-gtga. Tet. Mec.l. I 10.OSMANLTLARDA RAiYYET NUSOVIU 47Dontim-resmi, Eift-resminin en kiigiik eczasrndan sayrlabilir. Herhalde o, Eiftresmigibi daha ziyadetoprala balh bir raiyyet-resmidir. Kan0nlarda donilm'akEasr,donilm-hakkt ve resm-i zemtn adlarile de antlrr.Dtjnilm-resmine tdbi arazi, ancak sipahinin tapuya vermedili meztaa, giftliknevinden arazidirea. Zratapuile verilen arazid;zennde redyA, bu arazi dolayrsile raiyyetriis0munu, yani gift-resmi, nim-Eift veya bennak resmini odemektedir. Onlar,ttpraklannr brrakrp giimiq olsalar dahi, raiyyet-r{is0munu sipahiye odemektedirler'Hana bir sipahi tizerine yazrlmrg bir raiyyetin giftliginin bir krsmt, herhangi bir sebeblebir bagka sipahinin arazisi hududlan iEine diiqerse, bu ikinci sipahi toprak iEinoqtir ve salarlk alabilir, doniim,resmi alamaz; ziraraiyyet gift-resmini asrl sipahisine

48 HALIL OSMANLILARDA NE.IYY T RUSOMU 49lrvRl_cmQifrresmine kryaslarsak, tabii bu nisbetler ytiksek goriiniir. Zkaeyitopraktanbir Eiftlik yer, yani 60 doniim, bu hesapla 30 ai

50HALfi_ iNelcxmudfiyeti sebebile, askeri srfatmt-haiz ziimrelerin tayini, defter ve kan0nlardaehemmiyetle dikkat nazanna ahnan ttururr*J*0,i, guu.ra ulofe ve rimar alan biittinl]:tt'sah,inl]i, saray halkt, timera ve uleraa r.ot*rur0mu'ndan mudftrrlar. Kapr-Kulu ve devlet erkanr ile timarh sipahiler, kadrlar ve miiderrisler, yiiksekmedreselerdeki talebeler ve mezunlan (ddnig*.nJu. mtildzim,ler), askeridirler.onlann akrabalan ve kullan da askeridirr12. t;ilt: ber6t ve vazifealmadrklanziunan da askeri srfatrm muhafaza ederler, yani raiyyet riis6mundan muffiplar. Fakatma'z0liyet hali uzun zaman devam eder ve uuni* ig ve kazang hayatrna atrlrrsa,askeri srfatlan kalkar, raiyyet-riisumuna mbi olurlarr 13--Konya'da gift tasamrf eden sipahi olullan, resm-i gift ve av6nzdan mu6f tutulmuqlardtr.Keza, umumiyetle mtitekaiA sipatriter raiyyet rtis0mundan (resm-i gift,bennak, caba-bennak ve avdnz) muAf olmugiardu ve defterlerde reayadan ayn kaydedilmiqlerdir.OSMANLILARDA RAIYYET NUSOVTU 51Bu tahdidler, o zaman bilhassa dolancr, yuvacl, yalct, at-Eeken gibi Padigahber6tile saraya ve devletdait hususi bazr hizmetler g

s2HALIL fNelcxyanm Eift iEin 6 akEa verirlerdi. 1583 tarihli Yeni-il kan6nuna gorerzt yiiriikler giftveya nim-Eiftten daha kiiEtik bir arazi tasamrf ettikleri takdirde, yalnrz tiittin-resmiverirler, caba ve bennak vermezlerdi, "onlar bu mak0le rtisom-i raiyyetten 6ri ve beriolmak orf-i ma'r0fdur". Diler taraftan yine 16. asrrdan itibaren gift-resmi, hattaavdnz tamamile toprafa bagh bir vergi sayrlma[a baqlayrnca, Eift tasamrf eden heraskeri, gift-resmini tam olarak

€-lP9+SE7rg^ua)uJvtD:f ^€FOF'i-.

56 HALIL iNar_crxB. ispence Sistemi.Hrristiyanlar igin daha Fatih Kan0nndmesinde ayrr bir raiyyet vergisisisteminin mevcut oldu[u gcirtiltir. Kan0nnAmenin son krsmr, miinhasran Hrristiyanredydya aittir ve mi.isltimanlara ait krsrmda oldulu gibi raiyyet-resminin tarifilebaqlar. Orada buna dair esas maddeler qunlardv: "Hei miizevvec kdfir ispence igtinsuvarma yirmibeS akEa vere, ve hardca yarar oflaruna dahi tamam ispence, veduldan ki Eifti olmaya, yilda alfi akEa, ve suvari evinde kullanmayi ve ipliki{iritmeye, meger ki iicreliyle islede". (Kraelitz neqri, s.2g, madde l),,ve siivari[ye] hdnl yanlmry be{lik ba! varsa raiyyetleri ol beglik ba{a yilda iiE giln islede"(mad. 2)..- 've derziden ve cullahdan ve kiirekciden ve pupuccudan ve it-i{trdrrdrnve Sayn sanat-ehli l

58 HALIL iNru-cxOSMANLILARDA NdYYET RUSOMU 59alrnmrg idari bir tedbir olarak gdri.inmektedirl45. Bazen de ispence, trpkr giftresmindeoldulu gibi, reAydnrn tAbi oldulu hizmetlerin bir karqrhlr olarak teldkkiVuigitrin (VuEitrn) ve havalisinde ekseri timar ve zeametler,'ispencesi be[likdir'cizye gibi hazineye tahsis olundu[unu da giirmekteyiz. Fatih devri sonlanndaolunmugturla6.kaydile hazineye gelir yazrlmrqtrl5 r. Keza aynr tarihlerde Novaberda (Novobrdo)'damustahfizl N "ispenceleri almub biW ispence" timara tAyin olunmuqlardu'Is2' BununDiler taraftan baztlan ispenceyi tam man6sr ile bir gahsi vergi olan bennakfevkaldde durumlara balh istisnai bir hal otdufiuna qiiphe yoktur. Fatih son saltanatresminin bir mukabili saymrElardrrr47. Gergekten hrristiyan, mtisliiman oldulu takdirdebennak-resmi'ne tdbi olmaktadu. Bennakte oldulu gibi, reAyd nereye gidersetedbirlere bag vurmuqtu.yrllalnda btiyilk askeri masraflar dolayrsryla, bu giUi Uit gok fevkaldde maligitsin ispence resmini, i.izerine yaz:.Jr oldugu sipahisine rjdemek mecburiyetindedir.Ancak on sene gegtikten sonra gittigi yerin sipahisine tebi olurdul48.Baqka hususi bir hal de, Kuzey Arnavutluk'ta Klemente bcilgesinde yaqayanArnavud kabilelerinin ispenceyi yrlda bin akga mikdannda, maktu' olarak sancakbelineodemeleridirl s3.3. Yalruz yerlegik koylii degil, gogebeler, Sehir ve kasaba halh da bu vergiyetdbidir (halbuki gift-resminden qehir halkt [Sehirli] mudftt). 15. ve 16. asra ait tahrirdefterlerinde hristiyan qehir halkrnrn ispenceye tdbi oldulunu gdrmekteyiz. Esasenispence, 1431 Arvanid sancalr defterinde 25 akga, bive-resmi 6 akgadrr. 15.bu noktada, kan0nlardaki umumi ifade giipheye mahal brrakmaz. ispenceden muAfve 16. as6 tahrir defterlerinde bu nisbet muhafaza olunmuqturls4. Ancak Krbns fetholanlan az ilerde aynca gostereceliz.edildi[i zaman orada ispence 30 akga olarak tespit edilmigtir.Kocasr olmayan gayrimiislim dul kadrn btve adraltrnda defterde kaydolunur ve16. asrr Macaristan sancak kantnndmelerine g

60 HALIL INALCIKOSMANLILARDA RAIYYET NUSOTVN-I 61etmiqlerdir. 1540-1541 yrllannda Do[u-Anadolu'da Uzun-Hasan kan0nlan yerineRum Kan0nu, yani Osmanh kan0nu getirildigi zaman,raiyyet-riis0mu olarak mtis-geri alrndr lr zaman tanzim edilen yeni bir kan0nnAmede ispence, hrristiyanlar igin-5,Itimanlar igin gift-resmi ve ballantrlan, yuhudiler iEin 125 akqa olarak tAyin edilmiqtltoo.hristifanlar igin ise ispence ve bive resimleritatbik edilmiqtirtse. Orada 1540 t. Diydrbekrkan6nunda , l54l t. Qemigkezek kan-0nunda ve ispence, nadiren, cizye gibi miikellefin haliivaktine gore muhtelif nisbetlerde1518 t. Mardin ve Harput kan0nlannda, ispence mikdan 25 akEadrr.Ancak Kerkiik'te Uzuntespit edilmiqtir. imroz adasrnda a'ld (en eyi durumda olan) ve mutavassftu'l-halHasan kan0nlanrun sonuna enenAigi anlaqrlan bir maddeyegdte "mezkfir (orta-halli) redyA ispenceyi 25 akEa, ednd (aga!: durumda, fakir) olanlar ve mi.icerredler(bekfirlar) l5 akqa olarak dderlerdi16T'nahiyede olan kefereye ve yahudilere yirmiser akEa,t,az' olundu"tO.Giircistan fethinden sonra orada da ispence 25 akEaolarak uygulanmrgtrrr6l.Buna mukabilispencenin toplanmasr tarihi gift-resminde oldulu gibi I Mart olarak tespitAnadolu vilAyeti sancaklannda, Karaman ve num eyaetinde, ArabvilAyetlerinde, olunmuqturr6s. Bir timar birisine verildili zaman tevcih tarihi o yrhn 1 Martrndanispence tatbik edilmemi g1i1 r 62.once ise ispenceyi o alrrdrr6e. Aksi halde giden ve gelen timarhlar kendi aralanndaYukanda iqaret ettilimiz gibi, Trakya bolgesinde ve Batr-Anadolu'da ispenceyenadiren rastlanlr. Oralarda ispence olmayan yerlerde Hrristiyanlar da gift-resmiihtilAfa diiqmekte, Eok defa kdyltiden her ikisi ispenceyi almakta idiler.sistemineispenceden tamamen veya hsmen mudf olanlar: Qift-resmi sisteminde oldufutdbi tutulmuglardsr6:. Krsaca ifade etmek ldzrm gelirse, ispence vaktileDuqan imparatorlulugibi, devlet tarafindan kendilerinebazrhususi hizmetler yiiklenen bir krsrm hrristiyandahilinde bulunan ve Osmanhlar tarafindan unCut 15. asrrdakesin olarak Osmanhleeyezflmreleri, ispenceden tamamen veya krsmen mudf tutulmuqlardr. Voynuklaridaresi altrna sokulan yerlerde hAkimdir. Fakat bu asrda tambir Osmanh 6rfi vergisi halineu" uktubulanrT0 hrristiyan dolancrlar askeridir. ispence

62 HALIL NEICXOSN,IANLILARDA NAIYT T RUSOMU 63bir krsrm Ermeniler marhasiyy, (J)adr altrnda maktu. bir resim tjdediklerindenkeza ispenceden mudf tutulmuqlardrrzs.rv.'rtt'i."ti I :,::! {t {,b':t;,.::,,.1."1:.' ' ..' ot"i.il.:., 'i .'l..,.::.a;, .;ai.l:al:i.1;tl1irt?) +*;rNihayet, derbendci, pdsbdn, ases (u..u), kestibdn, tuzctt, kopriiciitdyin olunanhrristiyan tedy6', ispenceyi 10 veya 12 akEaotaiat agalr nisbetlerde odemekte idiler176.*/,,ro/AalXe-t.175 Erzurum kan. s. 69, m. 38.ttu.gltn fan.(1613), s. 295; Silistre kan. s. 280 ilah. Pirlipe'de derbendciler l0 akga ijdemekteidiler (tapu def. no.4, Fatih devri sonlarr, karg. Vaktflar Dergisi,II, s.339, v. 173). Silistre'deIzgorgrad kiiyiinde (Silistre defteri, Kan0ni oevri, nagUat

OSM ANLILARDA RAIYYE,T RUSOMU 65-\)l;'tt)'^,.ttV,H-b-,--iErTt,_,Qffi:;Jel\ //-tli,-fu4 '# itla * v'l fi';t>i r i'-t-5., -('A' 7'1' L:1', J.vJi' .4 (ql ?,i f ( t',,c/)i4v Pt.t2-a,4'd-rlin^rqdi':uJ -it "t "L,