9. İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında Kelime ...

1İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında KelimeHazinesini Geliştirme UygulamalarıErol DURANÖzetBu çalışma, ilköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programını,kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamalar, kazanımlar, önerilenilk okuma yazma yöntemi, öğrenme - öğretme süreci ve serbest okumasaati uygulaması yönünden analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmadatarama modeli kullanılmış ve içerik analizi yapılmıştır. Programda kelimehazinesi ile ilgili yer alan açıklamaların, kazanım içerik ve sayılarının, ilkokuma yazmada kullanılan ses temelli cümle yönteminin ve öğrenmeöğretmesürecinin, öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirici nitelikte veyeterlilikte olduğu görülmektedir. İlk okuma yazma öğretiminde özellikle“kelime, cümle ve metin oluşturma aşamasının” öğrencilerin kelimehazinesini geliştireceği söylenebilir. Öğrenme öğretme sürecinin, “anahtarkelimelerle çalışma, anlamı bilinmeyen kelimelerle çalışma, söz varlığınıgeliştirme ve söz varlığını kullanma” aşamalarının ve serbest okuma saatiuygulamasının, öğrencilerin kelime hazinelerinin gelişimlerine katkısağlayacağı düşünülmektedir.Anahtar Kelimeler: Türkçe Öğretimi, Kelime, Kelime ÖğretimiPrimary Education (from grades 1 to 5) Curriculum for TurkishLanguage and Vocabulary Enrichment StudiesAbstractThis research aims to analyze Primary Education (from grades 1to 5) Curriculum for Turkish Language to develop vocabulary-lookingstatements, the gains, the proposed method is first to read and write,1

2learning-teaching process and this study aims to analyze in terms of freereading time. In this study content analysis and survey method was used.Vocabulary in the explanations of the program and the number ofacquisition, the first reading and writing method use in the sound basedsentence method, quality and sufficient to improve students’ vocabularyseems to be. The first reading and writing, especially "the word,sentence and text production phase" nature can be said that thestudents develop vocabulary. Learning and teaching process, "thekeywords work, the meaning of unknown words, study, vocabularydevelopment, and promised to use the existence of" stages ofimplementation, and free reading time, can be contribute tostudents' vocabulary development.Key Words: Turkish instruction, vocabulary, teaching wordGirişTürk milletinin gücü Türkçe’de saklıdır. Çağın gerisindekalmamak ve gelişen toplumlarla rekabet edebilmek için bu gücünyeniden keşfedilmesi gerekmektedir. Dilin gücünün yeniden keşfedilmesiiyi bir dil eğitimi ile mümkündür. Türk Millî Eğitim sisteminde dil eğitimiilköğretimde Türkçe dersi, adı altında verilmektedir. Türkçe eğitiminde,temel dil becerilerinin kazandırılması hedeflenmektedir. Ancak bubecerilerin kazandırılabilmesi için öncelikle bazı ön koşul edinim veöğrenmelere ihtiyaç vardır. Bunlardan birisi kelime hazinesininzenginleştirilmesidir (Budak, 2000). Bu çalışmada, ilköğretim Türkçe 1-5.Sınıflar Öğretim Programındaki, kelime hazinesini geliştirmeye dönük2

3açıklamalar, kazanımlar, yöntem ve teknik önerileri, etkinlik önerileri, vb.analiz edilmeye çalışılmıştır.Literatür tarandığında, “kelime ve söz” terimlerinin aynı anlamdakullanıldığı görülmüştür. Ayrıca, “kelime hazinesi zenginleştirme, sözdağarcığını geliştirme, söz varlığını geliştirme” terimleri de aynı anlamdakullanılmaktadır. Bu çalışmada, “kelime” ve “kelime hazinesinigeliştirme” terimleri tercih edilmiştir. Literatürde kelime ile ilgili farklıtanımlamalar bulunmaktadır. Kelimeyi, “anlamlı ses veya ses birliği, söz,sözcük (Türkçe Sözlük, 2005)”, “anlam taşıyan ve cümlenin kurulmasındaetken rol oynayan ses ya da sesler topluluğu (Kantemir, 1997: 178)”, “birveya birden çok heceli ses öbeklerinden oluşan ve tek başlarına zihindekibelirli kavramlara karşılık olan somut veya soyut söz kalıpları (Korkmaz,2003: 6)”, “bir veya birkaç heceden meydana gelmiş ve her dile göre ayrıanlam birlikleri (Banguoğlu, 2000: 144)”, “dildeki başka ögelerle ilişkilibir anlama ve anlatma birimi (Aksan, 1990)” ya da “varlıkların vekavramların insan zihnindeki tasarımlarını seslerle anlatan biçimleri(Kahraman, 1996: 55)” olarak farklı biçimlerde tanımlamak mümkündür.Yukarıdaki tanımlardan da anlaşıldığı gibi kelime, anlam içeren sesbirliğidir ve insan zihnindeki belirli kavramlara karşılık gelmektedir.“Kelime” teriminde olduğu gibi “kelime hazinesi” terimi için deliteratürde farklı tanımlamalar bulunmaktadır. Kelime hazinesi, “insanınyaşı, cinsiyeti, doğal ve sosyal çevresi ile doğru orantılı olarak kazandığıkelimelerin tamamı (Güleryüz, 2003:13; Avkaptan, 2006:12)”, “bir dilinbütün kelimeleri; bir kişinin veya bir topluluğun söz dağarcığında yer alankelimeler toplamı (Korkmaz, 1992: 100; Vardar 1998: 190; Hengirmen,3

41999: 342)”, “dünyaya geldiğimiz andan itibaren karşılaştığımız veçevremizde hazır bulduğumuz kelimeler, bu kelimelerin çağrıştırdığıkavramlar ve kalıplaşmış ifadeler (Aytaş, 2009: 78)” olaraktanımlanmaktadır. Kısaca kelime hazinesini, bireyin sahip olduğu veokuduklarını veya dinlediklerini anlamlandırmasında; kendini yazılı veyasözlü olarak ifade etmesinde ona yardımcı olan kelimeler toplamı olaraktanımlayabiliriz.Kelime hazinesi “aktif kelime hazinesi” ve “pasif kelimehazinesi” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bir kişinin, konuşmalarında veyazılarında anlamını bilerek kullandığı kelimelerin toplamına “aktifkelime hazinesi”; okuduğu ve işittiği zaman anlamını çıkarabildiği; amakendi cümlelerinde kullanamadığı kelimelerin toplamına ise “pasif kelimehazinesi” denmektedir (Çifçi, 1991: 8; Karakuş, 2000: 128; Tosunoğlu,2000:144; Güleryüz, 2003: 13; Yapıcı ve Yapıcı, 2005: 84).Kişinin aktif kelime hazinesi ile pasif kelime hazinesi arasındakifark büyükse eğitiminde önemli sorunlar var demektir. Dinlediğini veokuduğunu anlayabilmek fakat kendini ifade edememek önemli birsorundur. Bu soruna, eğitim kurumlarımızda maalesef çok sıkrastlanmaktadır. Öğrenciler dersleri dinlerken öğretmenlerini, yaşayanTürkçe ile yazılmışsa da okuduklarını anlayabilmektedirler. Ancaköğrencilerin anlatma (yazma ve konuşma) konusunda yetersizlikleribulunmaktadır. Bu yetersizliklerin giderilebilmesi için, kelime hazinesininzenginleştirilmesi ilk şarttır.Öğrencilerin, okuduklarını veya dinlediklerini tam ve doğruolarak anlaması; anladıklarını, düşünüp tasarladıklarını söz ve yazıyla4

5etkili biçimde anlatması kelime hazinesinin zenginliğine bağlıdır (Sever,2000: 13; Aytaş, 2009: 81). İnsanın kelime ve kavram yönünden zenginbir birikime sahip olması, düşüncelerinin zengin olmasını sağlar (Budak,2000; Özbay, 2008: 31). Kelime hazinesi zayıf olan, konuyla ilgili önbilgileri olmayan ve dil ile ifade edilen ilişkileri anlayamayan bireylerzihinsel imaj oluşturmada zorlanmaktadırlar (Akyol, 2006: 107).İlköğretim Türkçe derslerinde kelime hazinesini geliştirmeyeyönelik çalışmaların birinci basamağı öğrenciye ne tür kelimelerinkazandırılması gerektiğidir. Cemiloğlu (1998), bu konuda iki yol göstericisorunun cevabının verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu sorular şunlardır:Öğrenciye kazandırılmak istenen kelime, onun hayat boyukullanabileceği, kendisine gerekli olan bir kelime mi, yoksa metniniyi anlaşılması için anlamına ihtiyaç duyulan, bir kelime mi midir?Aynı kelime öğrencinin bu konudaki ihtiyaç önceliklerine ve dil,düşünce gelişimine uygun mudur?Özbay (2008: 34) bu soruların cevabına dönük olarak şu ifadeleribelirtmiştir; “öğrencilere kazandırılacak kelime, onların günlük hayattakarşılaşabilecekleri; kendi düşüncelerini, duygularını, dileklerinianlatırken kullanacakları kelimeler, kelime grupları, deyimler, terimler,vb. olmalıdır.” Bunun için de öğrencilerin o yaş düzeyine göre kelimehazinelerinin bilinmesi gerekmektedir. Okullarda hangi yaş grubundakiçocuğa hangi kelimelerin öğretileceği ve bu kelimelerin sayısının neolacağı hâlen tam olarak tespit edilememiştir.5

6YöntemAraştırmacı bu çalışmada şu sorulara cevap aramıştıra. İlk okuma yazma öğretim süreci, öğrencilerin kelime hazinelerinigeliştirmeye katkı sağlayıcı nitelikte midir?b. Programının kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamaları,kazanımları ve öğrenme-öğretme süreci, öğrencilerin kelime hazinelerinigeliştirmeye katkı sağlayıcı nitelikte midir?c. Serbest Okuma Saatleri öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirmeyekatkı sağlayıcı nitelikte midir?Araştırmada tarama modeli kullanılmış ve içerik analiziyapılmıştır. Tarama modeli, geçmişte ya da günümüzde var olan birdurumu, olduğu gibi betimlemeyi amaçlayan bir araştırma yaklaşımıdır.Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde veolduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları herhangi bir şekildedeğiştirme, etkileme çabası gösterilmez (Karasar, 2009: 77). Araştırmacıyukarıdaki sorulara cevap bulmak amacıyla İlköğretim Türkçe 1-5.Sınıflar Öğretim Programının (2009), kelime hazinesini geliştirmeyedönük açıklamalar, kazanımlar, öğrenme-öğretme süreci, yöntemteknikler ve etkinlik örnekleri yönünden taramış ve içerik analiziyapmıştır. Bu tarama sonucu ulaşılan bulgular ve yorumlar, “İlk OkumaYazma Öğretiminde Kelime Hazinesini Geliştirme Çalışmaları,İlköğretim 1-5. Sınıflar Öğretim Programının Kelime HazinesiniGeliştirmeye Dönük Açıklamaları, Kazanımları ve Öğrenme-ÖğretmeSüreci, Serbest Okuma Saatleri ve Kelime Hazinesini Geliştirme”başlıkları altında verilmeye çalışılmıştır.6

7Yukarıda belirtilen üç başlıkla ilgili içerik programdantaranmıştır. Öncelikle, başlıkla ilişkili içerik ilgili başlık altına aynenveya özetlenerek yazılmıştır. Daha sonra bu içeriğin öğrencinin kelimehazinesini geliştirmeye katkı sağlayıp sağlamayacağı tartışılmıştır.Bulgu ve YorumlarBu aşamada, Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programındaki kelimehazinesini geliştirmeye dönük açıklamalar, kazanımlar, yöntem-teknik veetkinlik önerileri ile ilgili bulgulara ve bu bulgulara dönük yorumlaradeğinilmiştir.İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programının kelimehazinesini geliştirmeye dönük uygulamaları, üç başlık altında elealınmıştır:a. İlk okuma yazma öğretiminde kelime hazinesini geliştirme çalışmalarıb. Öğrenme-öğretme (metin işlenişi) süreçleri ve bu süreçlerde işlenenkazanımlar aracılığıyla kelime hazinesi geliştirme çalışmalarıc. Serbest okuma saatleri ve kelime hazinesini geliştirme çalışmalarıa. İlk Okuma Yazma Öğretiminde Kelime Hazinesini GeliştirmeÇalışmalarıİlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programı incelendiğinde,ilk okuma yazma öğretiminde kullanılan “Ses Temelli CümleYönteminin” kelime hazinesini geliştirme için oldukça uygun olduğugörülmektedir. Ses Temelli Cümle Yöntemine göre, anlamlı bütünoluşturacak birkaç ses verildikten sonra seslerden, hecelere, kelimelere ve7

8cümlelere ulaşılmaktadır. İlk okuma yazma öğretimi, cümlelere kısasürede ulaşılacak şekilde düzenlenmektedir. Bu yöntem tek tip, belirlikalıplara sıkıştırılmış ve belirli sayıdaki cümlelerle ilk okuma yazmaöğretimi yerine, çeşitliliğe ağırlık vermektedir. Bu sayede öğrenciler çoksayıda kelime ve cümlelerle ilk okuma yazmayı öğrenmektedir. (MEB,2009: 232).İlk okuma yazma öğretimi sırasında, doğrudan kelime hazinesinigeliştirmeye dönük kullanılan kazanımlar şunlardır:Görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirir.Seslerden heceler, hecelerden kelimeler, kelimelerden cümleleroluşturarak okur.Seslerden heceler, hecelerden kelimeler, kelimelerden cümleleroluşturarak yazar.Duyduğu kelimeleri görsellerle eşleştirir.Bu kazanımların tamamı, ilk okuma yazma öğretiminde, 29 harfinöğretimi sırasında tekrarlı olarak verilmektedir. Yani öğrenci harföğretimi sırasında sürekli olarak yeni kelimeler üretmektedir. Ürettiği bukelimelerin anlamlarını Türkçe Resimli Sözlükten öğrenmekte, öğrendiğikelimeleri cümle içinde kullanmakta, kelime bulmacaları çözmekte,kelimelerle ilgili resimlemeler, canlandırmalar, vb. yapmaktadır.İlk okuma yazma öğretimi ve Ses Temelli Cümle Yönteminin enönemli hususunun, kelime hazinesini geliştirmeye dönük uygulamalarolan kelime üretme ve cümle oluşturma olduğu görülmektedir. İlk okumayazma öğretiminin en önemli aşaması heceler üretme, hecelerdenkelimeler, kelimelerden de cümleler oluşturmadır. Program gereği bu8

9aşamalarda, verilen her yeni ses/harf, önceki öğrenilenlerleilişkilendirilmesi, yeni heceler ve kelimeler oluşturulması ve elde edilenkelime ve cümlelerin anlamları üzerinde durulması gerektiği belirtilmiştir.Bu yönüyle ilk okuma yazma ve Ses Temelli Cümle Yönteminin kelimehazinesini geliştirmek için uygun bir yöntem olduğu söylenebilir.b. İlköğretim 1-5. Sınıflar Öğretim Programının KelimeHazinesini Geliştirmeye Dönük Açıklamaları, Kazanımları ve Öğrenme-Öğretme SüreciBu aşamada, Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programının kelimehazinesini geliştirmeye dönük açıklamaları, kazanımları ve öğrenmeöğretmesüreçleri (metin işleniş süreci) analiz edilmeye çalışılmıştır.Programda (2009: 16), kelime hazinesini geliştirme ile ilgili şuaçıklamalar yapılmaktadır:“Okuma ve dinleme sürecinde öğrencinin kelimeleri doğrutanıması çok önemlidir. Bir kelime harf, hece, telaffuz gibi çeşitliipuçlarından tanınmaktadır. Kelime tanıma, öğrencinin zihinselsözlüğünü kullanarak kelimenin anlamını belirlemesi sonucugerçekleşmektedir. Kelimenin anlamı belirlenirken ön bilgilerkullanılmaktadır. Kelimeleri yanlış anlama cümleleri, paragrafları vegiderek bütün metni yanlış anlamayı getirmektedir. Bu nedenle okuma veanlama becerilerini geliştirmek için kelime çalışmalarına gereken önemverilmeli, öğrencinin söz varlığı zenginleştirilmelidir. Kelime tanımabecerilerini geliştirmek için kelimeleri ayırt etme, anlamını araştırma,bulma, çeşitli zihinsel etkinlikler yapma gibi çalışmalar yapılmalıdır.”9

10Yukarıdaki açıklamalar dikkate alındığında, programın kelimehazinesini geliştirmeye önem verdiği görülmektedir. Programda verilenkelime hazinesini geliştirme ile ilgili kazanım içeriklerinin, yukarıdakiaçıklamayı desteklediği görülmektedir. Bu kazanımlar, sınıf seviyesi vedil becerisi dikkate alınarak tablolaştırılmıştır (Tablo 1.)10

DinlemeDinlediklerinde geçen bilmediğikelimelerin anlamlarını tahmin eder (2-5. sınıflar).Dinlediklerinde eş ve zıt anlamlıkelimeleri ayırt eder (2-5. sınıflar).Dinlediklerinde geçen bilmediğikelimelerin anlamlarını araştırır (2-5.sınıflar).Dinlediklerinde eş sesli kelimeleri ayırteder (2-5. sınıflar).OkumaMetinde verilen ipuçlarından hareketlekarşılaştığı yeni kelimelerin anlamlarınıtahmin eder (2-5. sınıflar).Görsellerden yararlanarak söz varlığınıgeliştirir (1-5. Sınıflar).Kelimelerin eş ve zıt anlamlılarını bulur(2-5. sınıflar).Eş sesli kelimelerin anlamlarını ayırteder (2-5. sınıflar).Bilmediği kelimelerin anlamlarını (1-5.sınıflar).Ekleri kullanarak kelimeler türetir (3-5.sınıflar).Kelimelerin gerçek, mecaz ve terimanlamlarını ayırt eder. (4-5. sınıflar).Metindeki anahtar kelimelerle çalışmayapar (1-5. sınıflar).KonuşmaKelimeleri yerinde veanlamlarına uygun kullanır(1-5. Sınıflar). 11Kelimeleri yerinde veanlamlarına uygun kullanır(4-5. Sınıflar).Yeni öğrendiği kelimelerikonuşmalarında kullanır (1-5. Sınıflar).YazmaKelimeleri yerinde veanlamlarına uygun kullanır(2-5. sınıflar).Yeni öğrendiği kelimeleriyazılarında kullanır (2-5.sınıflar).Yazılarında söz varlığındanyararlanır (4-5. sınıflar).Yazılarında kelime türleriniişlevine uygun kullanır (3-5.sınıflar).Tablo 1. Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programındaki, Kelime HazinesiniGeliştirmeye Dönük Kazanımlarİlköğretim 1-5. Sınıflarda öğrenme-öğretme süreçleri metinleraracılığıyla yapılmaktadır. Öğrenci 1. sınıfta 20 dinleme ve 12 okumametni olmak üzere toplam 32 metin; 2-5. sınıflarda ise 8 dinleme ve 24okuma metni olmak üzere toplam 32 metin işlenişi ile karşılaşmaktadır.Bu metin işlenişleri Programda, öğrenme-öğretme süreci olarakadlandırılmaktadır. Programda öngörülen bu öğrenme öğretme sürecininher aşamasında kelime hazinesini geliştirmeye dönük çalışmalaryapılabilmektedir. Ancak, “Anahtar Kelimelerle Çalışma”, “AnlamıBilinmeyen Kelimelerle Çalışma”, “Söz Varlığını Geliştirme” ve “SözVarlığını Kullanma” aşamaları, doğrudan öğrencinin kelime hazinesinigeliştirmeye dönüktür. Bu aşamalar Türkçe 1-5. Sınıflar ÖğretimProgramında (2009) şu şekilde açıklanmıştır:Anahtar Kelimelerle Çalışma11

12İlköğretim 1-5. sınıf Türkçe derslerinde, okuma metinlerininişlenişinin zihinsel hazırlık aşamalarından birisi “anahtar kelimelerleçalışma” aşamasıdır. Bu aşamanın amacı, yeni bilgilere ilişkin özelkavram ve kelimeler hakkında öğrencilerin bilgi, deneyim, düşünce veduygularını saptamaktır. Seçilecek kelime/kelime grupları metindenalınmakta ve metnin içeriğine ilişkin ipucu vermektedir. Bu amaçlakelimenin çağrıştırdığı anlam, duygu ve düşünceleri belirleme, kelimeresimeşleştirme gibi çalışmalar yaptırılmaktadır. Bu aşamanın, kelimeanlamını tahmin etme, bağlamdan ve ipuçlarından yararlanarak kelimeninanlamını bulma, eşanlam ve karşıt anlamlarını bulma, kelimeyi cümleiçinde bulma, vb. çalışmalara yol açması sebebiyle öğrencilerin kelimehazinelerine katkı sağlayacağı söylenebilir.Anlamı Bilinmeyen Kelimelerle ÇalışmaAnlama bölümünde “anlamı bilinmeyen kelimelerle” çalışmabaşlığı altında kelime hazinesini geliştirme çalışmaları yapılmaktadır. Buaşamada öğrenciler, dinleme ve okuma sırasında anlamını bilemediklerikelimeleri belirlemektedirler. Öğrencilerden, kelimelerin anlamınıkendinden önce veya sonra gelen kelimeye, kelimenin içinde geçtiğicümleye, metne ve görsellere bakarak tahmin etmeleri istenmektedir.Tahminler kontrol edilmekte, yanlış tahminlerde öğrenciler arkadaşlarınasormaya ya da sözlüğe bakmaya yönlendirilmektedir. İlköğretim 1, 2 ve 3.sınıflarda öğrenciler resimli sözlük kullanmaktadırlar. Öğrencilerdenkelimenin anlamı hakkında konuşmaları, kelimeyle yeni cümlelerkurmaları, kelimenin çağrıştırdıklarını açıklamaları, kelimeyle ilgili resimyapmaları istenmektedir. Program, kelimenin anlamını bulmada farklı12

13yöntem ve tekniklerin kullanılmasını istemektedir. Bu programın özgünbir yanını oluşturmaktadır. Renkli ve çeşitli yollarla öğrenilen kelimeler,öğrencilerin kelime hazinelerinde yer edinebilirler.Söz Varlığını GeliştirmeBu aşamada, kelimelerin anlam özellikleri üzerindedurulmaktadır. Metnin türüne göre gerçek, mecaz, zıt anlamlı ve eş seslikelimelerle çalışılır. Öğrencilerin, yeni kelimeler türetmeleri (eklerikullanarak) ve görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirmelerisağlanmaktadır.Söz Varlığını KullanmaBu aşamada, öğrencilerin öğrendikleri kelimeleri konuşurkenveya yazarken yerinde ve anlamına uygun olarak kullanmalarıbeklenmektedir. Ayrıca yazılı ve sözlü ifadelerinde farklı cümle yapılarınayer vermeleri için çeşitli çalışmalar da yapılmaktadır.Öğrenilen kelimelerin konuşma ve/veya yazı becerisi içerisindetekrar kullanılması kelimenin öğrenilmesi için gereklidir. Bu aşama da buçalışmanın yapılıyor olması kelimenin öğrencinin hazinesinde kalıcıolmasını sağlayabilir.c. Serbest Okuma Saatlerinde Kelime Hazinesini GeliştirmeTürkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında (2009: 392),öğrencilere okumayı sevdirmek, okuma alışkanlığı kazandırmak vekelime hazinesini geliştirmek amacıyla Türkçe derslerinde, 1-3. sınıflardaiki ders saati, 4-5. sınıflarda bir ders saati serbest okuma saatiuygulamasının zorunluluğundan bahsedilmektedir. Serbest okuma saatleri13

14öğrencinin okuma alışkanlığını geliştirmesi açısından olumlu biruygulamadır. Okuma alışkanlığı ise, öğrencinin kelime hazinesininzenginleşmesini kolaylaştırmaktadır. Programın zorunlu kıldığı buuygulama, öğrencilerin kelime hazinelerinin zenginleştirmesine dönükolumlu bir katkı sağlamaktadır.Sonuç ve Önerilerİlköğretim 1-5. Sınıflar Türkçe Öğretim Programı incelendiğinde,kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamaların, ilk okuma yazmaöğretiminde kullanılan ses temelli cümle yönteminin, kazanımların veöğrenme-öğretme sürecindeki kelime hazinesini geliştirmeuygulamalarının oldukça yeterli olduğu söylenebilir. Ancak, öğretmenlerve yazarlar, programda önerilen yöntem tekniklerden farklı yöntem veteknikler kullanmadığı için her hafta tekrarlı şekilde yapılanuygulamalarda çeşitliliğin sağlanamaması tekdüzeliğe sebep olmaktadır.Basmakalıp ve birkaç çeşit teknikle, öğrencinin kelime hazinesinigeliştirmek çok mümkün gözükmemektedir. Ders kitaplarında bulunmasıgereken metinlere kelime seçiminde dikkat edilmesi gereken ölçütler vebir eğitim öğretim yılı boyunca öğrenciye yaklaşık kaç kelimeninöğretileceği ile ilgili açıklamalara programda yer verilmelidir. Bueksiklik, Türkçe ders kitabı hazırlayan yazarların metin seçimindebelirsizliklere neden olmaktadır.Özbay (2008: 34) ve Karatay, (2007: 150) kelime hazinesizenginleştirmeye yönelik önerilerini şu şekilde sıralamıştır:14

15Türkçe Öğretim Programında sınıf seviyelerine göre hangikelimelerin hangi yöntemlerle öğretileceği de belirtilmelidir.Türkçe Öğretim Programı’nda süreç değerlendirme esastır. Bunedenle öğrenciyi öğretim yılı boyunca aktif hâle getirecekperformans ödevleri ile kelime hazinesini geliştirmeye yöneliketkinlikler yapılmalıdır.Öğretilecek kelimeler sözle ifadeden önce jest ve mimiklerleanlatmaya çalışılmalı, kelime somut bir varlığı veya nesneyikarşılıyorsa var olan şeyin kendisini veya resmini gösterme yolunagidilmelidir.Eyleme dayalı iş, oluş ve hareket bildiren bir kelime öğretiliyorsa,kelimenin eylemi uygulanmalı ve açıklaması yapılmalıdır.İlköğretimin birinci kademesinde kelimeler zıt anlamlarıyla beraber(soğuk-sıcak gibi) kavratılmaya çalışılmalıdır.Aktif olarak kullanılmayan kelimelerin unutulmasını önlemekamacıyla düzeye uygun kitaplar belirleyerek bunların öğrencilerarasında zevkle okunması sağlanmalıdır.Hameau, (1988: 303), Aygün (1999), Demirel (1999: 139),Pehlivan (2003) ve Karatay, (2007: 150) kelime hazinesini geliştirmeyedönük çeşitli teknikler önermişlerdir. Bu teknikler şu şekilde sıralanabilir:Görsel materyallerden yararlanma, öğretilecek kelimenin anlamını jest vemimiklerle açıklama, sözlük defteri oluşturma ve bu defteri kullandırma(Burada amaç sadece öğrenilen kelime ve kelimenin anlamını yazıpöğrenmek olmamalı, aksine sayfa iki veya üçe bölünüp kelimedetaylarıyla yani anlamı, türü ve örnek cümlede kullanımı ile15

16öğrenilmelidir. Bu bağlamda kelimelerin konu ve dilbilimselfonksiyonlarına göre de yazılıp öğretilebileceği söylenebilir.), gözlem veyaşantılara yer verecek durumlar oluşturma, kelimelerin değişikanlamlarını seçtirme, ayrı ayrı verilmiş kelimelerden birleşik kelimeoluşturma, bazı deyimlerin bağlı oldukları hikâyeleri anlatma, kelimeninyapısını inceleme, kelimeleri ilgili oldukları konulara, eş, yakın ve karşıtanlamlarına göre sınıflandırma, sözün gelişinden bir kelimenin anlamınıçıkarabilme, kelimenin anlamını buldurma, eş anlamlı kelimeleri bir aradaverme, çok anlamlı kelimeleri ve onların anlamlarını buldurma, birçokanlamı verilen kelimeden hangisinin cümledeki anlamı karşıladığınıseçtirme, varlıkları karşılaştırarak benzetmelerden yararlanmaYeni öğretilecek kelimeler sıralanan tekniklerden biri ya dabirkaçıyla verildikten sonra cümle içinde kullanılması sağlanmalıdır.Öğrencinin aktif kelime hazinesini artırıcı etkinliklerden en önemlileri diliyazarak ve konuşarak kullanmasını sağlamaktır. Kelime kazanma vekazanılmış kelimeyi aktif hâle getirme konusunda en etkin çalışma biçimikonuşmak ve yazmaktır. Öğrenci, bildiği ancak kullanmadığı kelimelerisırası geldikçe konuşmalarında ve yazılarında kullanıp onları aktif hâlegetirir. Böylece sahip olduğu pasif kelime hazinesi ile aktif kelimehazinesi arasındaki sayısal farkı en aza iner.Dickinson ve Smith’e (1994) göre sesli okuma, “çocuğun anlamave kelime hazinesinin gelişmesini, cümle yapısı hakkında fikirleredinmesini ve nihayetinde de tecrübelerinin zenginleşmesini sağlar.”(Akt; Akyol, 2005: 15). Erkan (1999), tek başına kelime öğretiminin16

17anlamsız olacağını, bu kelimelerin okuma, dinleme, konuşma ve yazmabecerileri ile anlam kazanacağını ifade etmektedir.Kelime hazinesinin zenginleştirilmesi, eğitim öğretimdekullanılacak araç gerecin iyi tasarlanarak hazırlanması ile mümkündür.Ders kitabı, yardımcı kitaplar, başvuru kitapları, şayet bu amaç dikkatealınarak hazırlanırsa bunlardan faydalanacak öğrencinin yeni kelimeleröğrenmesi kolay olacak, buna bağlı olarak her alanda öğrencilerin başarısıartacak ve eğitimde istenen başarı yakalanacaktır. Ayrıca, öğrencilerinkelime hazinelerine göre hazırlanmış romanlar, hikâyeler, dergiler,gazeteler onların zihinsel ve bilişsel faaliyetlerini kuvvetlendirerek onlaraokuma alışkanlığı ve sevgisi kazandıracaktır.Türkçe ders kitaplarına seçilen metinlerin, öğrencinin seviye veilgisine uygun olması, günlük hayatta kullanabileceği kelimelerdenoluşması gerekir. Ayrıca, anlamı bilinmeyen kelimelerin diğer metinlerdede geçmesine dikkat edilmelidir. Çünkü yeni kelimelerin öğrenilmesi içinuzun bir süreç gerekir.İlköğretim 1-5. sınıflara öğrencilerinin sahip olması gerekenkişisel kelime hazinelerinde, yaklaşık kaç kelime olması gerektiği ile ilgilibilimsel araştırmaların olmaması önemli bir eksikliktir. Buöğrencilerimizin içinde bulundukları yaş grubu ve sosyo-kültürelözellikleri dikkate alınarak “temel söz varlıkları” tespit edilmeli ve buöğrencilerin sahip olması gereken kelime hazineleri ile ilgili millî hedeflerbelirlenmelidir.17

18KaynakçaAksan, D. (1990), Her Yönüyle Dil, TTK Yayınları, AnkaraAkyol, H. (2005), Türkçe İlkokuma Yazma Öğretimi, Pegem A Yayıncılık(4. Baskı), Ankara.Akyol, H. (2006), Yeni Programa Uygun Türkçe Öğretim Yöntemleri,Kök Yayıncılık, Ankara.Avkaptan, A. (2006), Orta Öğretim 11. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı DersKitaplarında Kelime Hazinesinin Öğretimi Üzerine Bir Araştırma, GaziÜniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlamamış Yüksek LisansTezi).Aygün, M. (1999), “Yabancı Dil Dersinde Sözcük Öğretimi ve KelimeHazinesini Zenginleştirme Teknikleri”, Dil Dergisi. (78), 5-16.Aytaş, G. (2009), “İlköğretim Öğrencilerinin Anlama ve KavramaÇalışmalarında Kelime Hazinesinin Önemi”, Türk Yurdu, Haziran 2009.C.29, Sayı 262Banguoğlu, T. (2000), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.Budak, Y. (2000), “Sözcük Öğretimi ve Sözlüğün İşlevi”, Dil Dergisi, S.92.Cemiloğlu, M. (1998), İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretimi, UludağÜniversitesi Gençlik Vakfı Yayınları, Bursa.Çetinkaya, Z. (2005), “Basit Tekrar ve Alıştırmalar Yoluyla SözcükÖğretimi”, Dil Dergisi, s.130.Çifçi, M. (1991), Bir Grup Yüksek Öğrenim Öğrencisi Üzerinde KelimeServeti Araştırması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üni. Sos.Bil. Enst, Ankara.Demirel, Ö. (1999), İlköğretim Okullarında Yabancı Dil Öğretimi, MillîEğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.Erkan, A. G. (1999), “Dört Temel Dil Becerisi Üzerine”, Dil Dergisi, s.76.Güleryüz, H. (2003), Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, PegemA Yayıncılık,Ankara.18

19Hameau, M.A. (1988), “Söz Dağarcığı Öğretimi” (Çev. Ramis Dara),Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakülteleri Dergisi, 3 (1).Hengirmen, M. (1999), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, EnginYayınları, Ankara.Kahraman, T. (1996), Çağdaş Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, DuMatBasımevi, AnkaraKantemir, E. (1997), Yazılı ve Sözlü Anlatım, Engin Yayınevi, AnkaraKarakuş, İ. (2000), Türkçe Türk Dili ve Edebiyatı Öğretimi, Sistem OfsetYayınları, Ankara.Karasar, N. (2009), Bilimsel Araştırma Yöntemi, (18. Baskı), NobelYayıncılık, AnkaraKaratay, H. (2007), “Kelime Öğretimi”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.27, Sayı 1(141-153)Korkmaz, Z.(1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları,Ankara.Korkmaz, Z. (2003), Türkiye Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.MEB. (2009), Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEBYayınları, Ankara.Özbay, M. (2008), “Türkçe Eğitiminde Kelime Hazinesinin Önemi”Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, Haziran 2008. Cilt:V,Sayı:I, 30-45.Pehlivan, A. (2003), “Türkçe Kitaplarında Sözcük Dağarcığını GeliştirmeSorunu ve Çözüm Yolları”, Atatürk Üniversitesi Dil Dergisi, s. 122.Sever, S. (2000), Türkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme, Anı Yayıncılık,Ankara.Tosunoğlu, M. (2000), “Kelime Servetinin Eğitim Öğretimdeki Yeri veÖnemi”, Millî Eğitim Dergisi, S.144.TDK, (2005), Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara.Uzun, N. E. (2004), “Dilbilgisinin Temel Kavramları”, Türk DilleriAraştırmaları Dizisi, İstanbul.19

20Vardar, B. (1998), Açıklamalı Dil bilim Terimleri Sözlüğü, ABCYayınları, Ankara.Yapıcı, Ş. ve Yapıcı, M. (2005), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi, AnıYayıncılık, Ankara.20